Text
эныыклдпедыя Г1СТОРЫ1 БеЛАРУС!
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ
эниыклдпедыя riCTOPbii БбЛАВУС!
У 6 ТАМАХ
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ
ЭНЦЫКААПеДЫЯ riCTOPbii Б6ЛАЕУС1
5 м-ПУД
РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГ1Я:
Г П ПАШКОУ (галоуны рэдактар), I В АРЖАХОУСК1, В К БАНДАРЧЫК, А I ГАЛАУНЕУ, А М ДАН1ЛАУ, Э М ЗАГАРУЛЬСК!, I М 1ГНАЦЕНКА, М П КАСЦЮК, У С КОШАЛЕУ, А М М1ХАЛБЧАНКА,
В Ц ОС1ПАУ (намесшк галоунага рэдак-тара),
П Ц ПЕТРЫКАУ (першы намесшк гало?нага рэдактара), I М ПТАШН1КАУ, Р Б СМОЛЬСК!, М С СТАШКЕВ1Ч,
Г А ФАТЫХАВА (намесшк галоунага рэдактара),
А А Ф1Л1М0НАУ,
А К ФЯДОСАУ (намесшк галоунага рэдактара — адказны сакратар),
I И ХАУРАТОВ1Ч, Л У ЯЗЫКОВ1Ч
MIHCK ♦БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ» ПИЯ ПЕТРУСЯ БРОУК!
1999
УДК 947.6
ББК 63.3(4Беи)я2
Э68
НАВУКОВА-РЭДАКЦЫЙНЫ САВЕТ:
М В Б1Ч,
Г Я ГАЛЕНЧАНКА,
А П ГРЫЦКЕВ1Ч,
П Ф ДЗМ1ТРАЧКОУ,
А I ЗАЛЕСК1, М I ЕРМАЛОВ1Ч, Г В К1СЯЛЕУ,
У М КОНАН, А В МАЛБД31С, У М М1ХНЮК, В Л НАСЕВ1Ч, У К HOBIK, У А ПАЛУЯН, Л Д ПОБАЛЬ,
Э М САВЩК1, В У СКАЛАБАН, М Ф СП1РЫДОНАУ, A A TO3IK, В М ЧАРАШЦА, С А ШМАТОК, Г В ШТЫХА?
НАВУКОВЫЯ КАНСУЛЬТАНТЫ:
В В АНТОНА?, В I БО?Ш, У А ВАС1ЛЕВ1Ч, А ДРОЗД (Польшча), С У ДУМ1Н, У П ЕМЯЛЬЯНЧЫК, ЭР1ОФЕ
У Ф ICAEHKA, Дз У КАРА?, Л А КАРН1ЛАВА, А С КАРОЛЬ, А К каУка
I П КРЭНЬ А М КУЛАПН, В Ф КУШНЕР, Ю А ЛАБЫНЦАУ, У Ф ЛАДЫСЕУ, В М ЛЕБЕДЗЕВА,
Э А Л1ПЕЦК1, АСЛ1С А М Л1ТВ1Н П А ЛОЙКА, Р Ч ЛЯНБКЕВ1Ч, А М МАЛАШКА, М I МУШЫНСК1, М В Н1КАЛАЕУ, В П ПАНЮШЧ, М Ф ШЛШЕНКА, Т С ПРОЦЬКА А М ПЯТКЕВ1Ч С Я РАССАД31Н, А М С1ДАРЭВ1Ч, I 1С1НЧУК, Э М СКОБЕЛЕУ, У А СОСНА
Г IСУРМАЧ Г Г СЯРГЕЕВА, А Г ХАХЛОУ, П У ЦЕРАШКОВ1Ч А К Ц1ТОУ
ВС ЦПОУ
В А ЧАМЯРЫЦК1, М М ЧАРНЯУСК1, В I ШАДЫРА, ВФШАЛБКЕВ1Ч, МФШУМЕЙКА, П АШУПЛЯК
3 В П1ЫБЕКА Г М ШЭЙК1Н
I А ЮХО
Мастак Э Э ЖАКЕВ1Ч
ISBN 985-11-0141-9 (т. 5)
ISBN 5-85700-073-4
© Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя 1мя Петруся Броум, 1999
© Афармленне Э Э Жакевш, 1999
М — чатырнаццатая лггара бел. алфавь та. Паходзщь з кгрылщкай М («мыследе»), пгто Узнйсла на аснове грэка-в!зан-тыйскай устаУнай М («Mi»). У старабел. графгку перайшла са стараж.-рус. пюь-менства. Абазначала зычныя тую «м», «м’> («масло», «мшута»). Мела таксама лйбавае значэнне «сорак». У рукапгсах 14—17 ст. у сувяз! з функцыянаваннем розных шсьмовых школ i выкарыстан-нем розных тыпау шсьма (устау, nay-устау, CKopanic) ужывалася у некальшх вариантах, як!я дапамагаюць вызна-чыць час i месца нашсання помнисау. У 16 ст. акрамя рукашснай набыла друка-ваную форму. Пачынаючы з Ф.Скары-ны, стала адрозшвацца як малая i вяль кая, хоць ужыванне вял. лттары ва Гласных хмёнах, театр, назвах i У пачатку сказау не было яшчэ паслядоУным. У сучаснай бел. мове абазначае санорныя змычна-праходныя губна-губныя зычныя тую «м», «м’» («мара», «мядунка— м’адунка»). Бывае вялнсая i малая, мае рукашсную i друкаваную формы. Ужы-ваецца у афщыйных абрэв!ятурах («МБА», «МАЗ»), як умоУнае скарачэн-не слоУ «метр» (30 м), «мора» (Балтый-скае м.). Пры клас!ф!кацыйным падзеле мае значэнне «трынаццаты» (трупа «М»), пры Л1чбавай нумарацьп — да-датковае значэнне для размежавання прадметау пад адным нумарам (шифр № 9 м). Алесь Булыка.
МАГДЭБУРГСКАЕ ПРАВА (майдэбор-скае, саксонскае, нямецкае, тэутон-скае), феадальнае гарадское права, якое Узнпсла у 13 ст. У г. Магдэбург i дзейш-чала У гарадах Усх. Германн, Цэнтр. i Усх. Еуропы. Вызначала становштча мяшчан i пашыралася толыа на пауна-прауных жыхароу горада, членау тар. абшчыны. Давала гарадам самаюраван-не, судовы !муштэт, падатковыя льготы, права валодання зямлёй, (льготы у ра-меснай i гандлёвай дзейнасц! тараджан, визваляла ад вошскай павшнасщ. У гарадах з М.п. утваралгся выбарныя органы самакгравання i тар. суда (маас-трат), устанаултвауся парадак выбару тар. улады i яе функцьи, асн. нормы цнвигьнага i крымшальнага права для тараджан, нормы судаводства, падатка-абкладання, гандлёвай дзейнасщ, дзейнасщ рамесных цэхау i купецкгх аб’яд-нанняу. М.п. сфарм!равалася на падста-ве рамана-германскага права. У гм вы-карыстаны некат. нормы «Саксонскага люстра» з больш дэталёвай распрацоу-кай нормау, як!я рэгулявал! таварна-
At
Мм м м М Ла /Нм
Мм
Мм
грашовыя адносгны. У розных кражах М.п. змянялася у залежнасш ад мясц. умоу.
У Беларусь М.п. прыйшло з Поль-шчы. У ВКЛ прывглег або граматы на магдэбургскае права дзярж. гарадам давал! вял. князг, а прыватнауласнщ-юм — уладальнпа гарадоу або па ix ха-дайнщтве — вял. князь М.п. гарадам часта пацвярджалася наступнымг вял. князям! (каралям!). Першую грамату на М.п. атрымала 22.3.1387 Вшьня, пасля Брэст (1390), Гро дна (у 1391 няпоУнае М.п., у 1496 поУнае), Слуцк (1441), По-лацк (1498), Менск (1499) i шш. У 16— 18 ст. М.п. атрымал! амаль усе буйныя i сярэдшя гарады Беларуы, а таксама некат. мястэчкГ М.п. вылучала асн. масу тараджан Беларущ, мяшчан, у асобную саслоУную трупу насельнштва, у гаспа-дарсюх (дзяржауных) гарадах вызваляла ix ад асаб1стай залежнасщ. Такое стано-впнча мяшчан замацоУвалася у агульна-дзярж. актах, у 16 ст. — у Статутах ВКЛ. У прывшеях вызначалюя даходы тар. абшчыны, падатю i павшнасщ на карысць дзярж. скарбу, межы тар. вор-най зямл1. Грамата на М.п. давала гора-ду i уласны герб. Паводле М.п. перася-ленне У горад рабша чалавека вольным ад прыгнёту. У 15—16 ст., асаблтва пасля войнаУ i эптдэмтй, кал! трэба было узнав1ць насельнщгва горада, усе пера-сяленцы з вёсю станавипся паунапрау-HHMi членам! тар. абшчыны, пгто замацоУвалася прынясеннем прысяп на тар. грамадзянства. Пры Увядзеин! М.п. у прыватнауласнщюх гарадах магнат i га-раджане брал! за узор буйны горад ВКЛ. У прывше! караля Стафана Бато-рыя Нясв!жу (23.4.1586) за Узор было узята М.п. BuibHi, Трокау i Гродна. Некат. нормы М.п. магнаты уводзип ва уласных гарадах, яктя не мел! самактра-вання (Копысь, Быхау, Давыд-Гарадок, Клецк, Турау). У ix вял. ролю адыгры-вау войт, як! шравау унутр. справам! горада, зб!рау падатк!, размяркоувау па-вщнасц!, судзту мяшчан. Дзярж. гарады, як!я не мел! М.п. (Бабруйск), к!равал!ся прызначаным! вял. князем (каралём) войтам! i падпарадкоУвалюя старостам або шш. адмшютратарам. У 2-й пал. 18
Лггара «М»- 1) устау II ст.; 2) паУустау 15 ст.; 3) паУустау 16 ст., 4) паУустау 17 ст.; 5) ско-panic 15 ст., 6) скорашс 16 ст.; 7) CKopanic 17 ст., 8) Ф.Скарыны 16 ст.; 9) Статута ВКЛ 1588; 10) друкаваная 17 ст., 11) грамадзянская 18 ст
М МАТЕРКА
ст роля тар самаюравання зменшылася У сувяз! з агульным палгг крызюам Рэчы Паспалггай Усе болыпае значэнне адыгрывал! ipynoyKi магнатау, яки зма-галюя за ул аду з дапамогай суседшх дзяржау Часткова гэта уплывала i на эканам стновгшча гарадоу У 1776 сейм Рэчы Паспалггай у сувяз! з гэтым паз-6aBiy М п дзярж гарады i мястэчю ВКЛ, за выключэннем гал ваяводсюх i павятовых цэнтрау Вотьш, Лщы, Тро кау, Коуна, Навагрудка, Ваукавыска, ГБнска, Мшска, Мазыра, Брэста, Грод-на У прыватнауласнщкгх гарадах М п захоувалася У Беларус! М п было па-слядоуна лгквщавана пасля яе далучэн-ня да Рас гмперьп У Маплеускай i Пскоускай губ М п скасавана Кацяры-най II у лют 1775, у Мшскай губ — у Mai 1795, у Слонияскай i Вшенскай губ — у снеж 1795 У Беларус! уводзг-люя у дзеянне агульнарас нормы Дара-валънай граматы городам 1785
Лип Владимирский-Буданов М Ф Немецкое право в Польше и Литве СПб, 1868, Тарановский ФВ Обзор памятников магдебургского права западнорусских городов литовской эпохи Варшава, 1897, Копысский ЗЮ Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в Мн , 1975, Г ры ц к е в > ч А.П Кзраванне прыватнаУла-дальшцки гарадоУ Беларус! без магдэбургска-га права (XVI—XVIII стст) // Весщ АН БССР Сер грамад. навук. 1974 № 4, Яго ж Частновладельческие города Белоруссии в XVI—XVIII вв (соц.-экон исслед истории городов) Мн , 1975, Яго ж Социальная борьба горожан Белоруссии (XVI—XVIII вв ) Мн 1979 Анатоль /рыцкевт
МАТЕРКА (ад венг madyar), старадаун! мужчынскг галауны убор На Беларус! вядома з часоУ праулення Стафана Ба-торыя, шляхта называла яе «батарау кай» Традыц бел М лямцавыя (з воу-ны) 1 шытыя (з 4 кавалкау лямцавага сукна) Лямцавыя М мелг выгляд кау пака або усечанага конуса выш 15—20 см, был1 белага, шэрага, карычневага або чорнага колеру, з аколышам, яю шчыльна прылягау да паловы яго вы-ШЫН1 або даходз1у да донца (двайная М) У святочных шытых М верхиi край аколыша аздаблял! вышыукай шт-кам1 з воуны, шнурам, тоУстым! суконным! нггкам! блакггнага, чырвонага, фь ялетавага, вохрыстага колерау Напачат-ку М насип кароль i яго наблмсаныя У 17 ст, паводле бел этнографа 1ДГар-бачэУскага, была франтаватым уборам з аксамггу або сукна, святочныя аздаблял! залатым! або сярэбраным! зашнкам!, птушыным пер’ем («М з ухвалой») Прыкметай рыцарскага спрыту лгпяла-ся умение седзячы на каш падняць з зямл! кап’ем М Ад шляхты перайшла да гар мяшчанства, сялянства i у 19 ст стала пашыраным галаУным уборам
Лип Ра м ан ю к М Беларускае народнее адэснне (Альбом] Мн , 1981
Mixacb Романюк
П Marin
да арт магдэоургскае права Ьудынак Ня свгжскай ратушы 16 ст
Селянш у магерцы, в Заходы ШжлоУскага ра ена Пач 20 ст
МАЛЛА Петр [31 12 1596 (10 1 1597), Малдавш — 1(11) 1 1647], праваслауны царкоУны 1 культурны дзеяч Рэчы Пас-
палггай Сын гаспадара (князя) Валахи [1601—07] 1 Малдавн [1607—09] С1мя-она 3 1627 юева-пячэрсю архшандрыт Дамогся ад каралеускай улады дазволу на аднаУленне Меускай мтраполп з цэнтрам у Кгеве У 1632—47 мгграпалгг KieycKi 1 галщю Заснавау Kieea-Maei-лянск1 калеггум (1632), якг названы у яго гонар ВыражаУ штарэсы вярхоу пра васл духавенства i шляхты Украшы i Беларус!, выступау супраць Брэсцкаи уни 1596, заснавау Магиеускую права-слауную епархио (1632) Садзейшчау па-шырэнню асветы i друкарства на Укра-гне, Беларуш, Малдавн Непасрэдна ki-равау Выенсшм, Слуцюм, Маплеусшм i Аршансюм брацгвам! з манастырам! У 1635 наведау Выьню, Mihck i шш бел гарады АУтар кнш, яки выкарыстоува люя як падручнио у духоуных навуч установах да пач 20 ст «Евангелле ву-чыцельнае» (1616), «Анфалапен» (1636), «ЕУхалапен» (1646), шматлпах палемш-ных пропаведзей i 1нш
МАПЛЁУСК1 Саламон Рыгоравн (1885, Екацярынаслауская губ , Украь на — 22 3 1925), удзельшк рэв руху i Кастр рэвалюцьи 1917 у Беларус! У 1903 удзельшк рэв рабочих гурткоу, чл Паулаградскай арг-цьп Екацярынаслау-скага к-та РСДРП 3 1904 у Жэневе 3 1906 веу рэв работу сярод чыгуначшкаУ Екацярынаслава, Пецярбурга i шш 3 1916 на Зах фронце Пасля Лют рэва-люцьп 1917 чл Мшскага Савета i яго выканкома, чл Мшскага к-та i Паун -Зах абл бюро РСДРП(б), балыпавщкай фракцЫ1 франтавога к-та Зах фронту Дэлегат VII Красавщкай Усерас канфе-рэнцьп РСДРП(б) ад бальшаВ1Коу Мшска 1 Зах фронту Пасля Кастр рэвалю ЦЫ1 1917 у органах ВЧК i рэутрыбунала 3 1922 старшыня Закауказскай ЧК
МАПЛЁВА АБАРбНА 1655 Вялася войскам! Маскоускай дзяржавы у лютым—Mai у час войны Расп з Рэччу Пас-палтай 1654—67 У час контрнаступ лення у студз 1655 войск! ВКЛ на чале з Я Радзшшам i В Гасеускгм асадзиц Новы БыхаУ Частка войска начала аб-логу Маплева У пач 1655 у Маплеве нал1чвалася 4000 казакоУ 1 1105 маскоу-CKix ратных людзей Был! значна палеп-шаны гар Умацаванш Па загадзе цара Аляксея М1хайлав1ча у горад наюрава-ны 3 пяхотныя палю i 400 казакоу на чале з кн ЮI РамаданаУсюм 3(13) лют са Шклова У МаплеУ было пераш-нута 1500 наемн1кау палкоушка Г Фон-штадэна 2(12) лют Радзшш прывеу пад Маплеу свае асн шлы 3(13) лют Радзь В1Л 1 ГасеусК! патрабавал! ад абаронцаУ каппуляцы! Камандаванне гарниона адхилла прапанову i, як паведамляу пару ваявода М П Ваейкау, «все сопча до обороны и бою ударили Выходя из города, на вылазке бились по 3 дня, и отбили у него, Родивила, из обозу с 50 возов с запасы» У ноч на 5(15) лют становипча абаронцау рэзка пагоршы-лася палкоушк Беларускага казацкага палка К Паклонсю выехау з горада hi-быта на бой супраць войск Радзшша i «изменил с могилевскою и иных горо-
дов шляхтою, и с казаки, которые у него в полку были» На бок Радзгвша пе-райшло 400 чал , у т_л частка маплеу-сюх мяшчан Яны прынял! Удзел у штурме замка г Унутр вала Старого замка «Февраля в 6 день, как приходили под Могилев гетманы Родивил и Гасев-ски и Богуслав Родивил с полскыми и литовскими людьми, и в то, государь, время могилевские мещане остались в большом валу с Родивилом, и к менше-му валу и острогу к твоим государевым людям на приступ ходили и на вылазках билися вместе за одно с литовскими людьми» У час штурму абаронцы страцип каля 1000 казакоу । больш за 300 маскоусюх служилых людзей, аднак адбип атаку i учинил некалью вылазак у адказ Беспаспяхова скончылгся для войск Радзшша начны штурм Старого горада 1 замка 18(28) лют , атаю, здзей-сненыя пасля парахавых выбухау у пад-копах 8(18) сак i 9(19) крас , i найб ПЯЖК1 для абаронцаУ прыступ 13(23) красавгка Казаю наказного гетмана I Залатарэню на працягу усей аблоп наносил Удары у тыле радзшшаусюх войск знпичал! гарады i гаршзоны (Бабруйск, Каралеуская Слабада, Глуск) 17(27) крас Залатарэнка наюра-вау да Маплева па Дняпры на чаунах Нежыисю 1 Старадубсю палю на чале са свали братам Васшем i ЦАнгкеевым, а сам «пошел со всим товарыством» бе-рагам Даведаушыся аб наблгжэннг казакоу, Радз1вш пачаУ 1(10) мая апошш штурм горада Аднак г ен скончыуся беспаспяхова У той жа дзень Радзши зняу аблогу, выпаду пасады У Новым горадзе г адышоУ з войскам за Бярэзшу Разам з 1м з Маплева сышла частка мяшчан Абарона Маплева адыграла гстот-ную ролю у ходзе кампанц 1655 бьип сарваны наступальныя планы Радзшша 1 спынена контрнаступление войск вкл
Кр Акты Московского государства Т 2 СПб, 1894, Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России Т 14 СПб, 1889, ПСРЛ Т 35 М , 1980
Jlim Опыт описания Могилевской губернии. Кн 1 Могилев, 1882, Сапунов А Витебская старина Т 4 Витебск, 1885, Мальцев АН Россия и Белоруссия в середине XVII в М , 1974 С 66—75, М е -л е ш к о ВИ Могилев в XVI — середине XVII в Мн , 1988 С 242—254, С а г а н о -в 1 ч Г Невядомая вайна, 1654—1667 Мн , 1995 С 34—39 1гар Марзалюк
МАПЛЁВА АБАРбНА 1941 Праводзг-лася часцямг 61-га стралк корпуса (геи-м ФЛ-Бокутн) 13-й армп Зах фронту 1 апалчэнцам! 3—26 лш У Вял Айч вайну 3 26 чэрв да 10 лш гара-джанамг i жыхарам: навакольных весак (30—40 тыс чал ) вакол горада быУ вы-капаны процгганк роу, пабудаваны блщдажы, дзоты, траншэ! г эскарпы, створаны М1ИНЫЯ процшяхотныя i про-цпанк пал1, на некат вулщах — бары-кады Фармгравалася Магмеускае народное апалчэнне 1941 Непасрэдна абарона горада ускладалася на 172-ю стралк ДЫВ131Ю (ген -м М Ц Раманау), на зах беразе Дняпра абарону ажыццяулял! 388-ы (палк С Ф Куцепау) i 514-ы (пад-
палк САБошч), на усх беразе — 747-ы (падпалк А В ШчаглоУ) стралк палю Разведвальныя атрады дывгзп 3 лш У мпкрэччы Бярэзшы i Дняпра уступШ1 у 6ai з падраздзяленням: ням 46-го танк корпуса 2-й танк групы ген Гудэрыяна, а 6 лш адышл: У глыб аба-роны На МаплеУ з Бабруйскага i Мш-скага напрамкау наступал! 4 пях i танк ДЫВ13П з 2-й танк групы ням -фаш войск гх падтрымлшала 3-я танк дывь з1я Пасля фарсгравання Дняпра у тыл 172-й стралк ДЫВ13П выйпип 258-я i 78-я пях , а з 17 лш на горал бьип юну-ты часщ 34-й 1 10-й пях дывтй прашУ-нгка Жорстюя 6ai адбьипся на Буйнщ-KiM пот За 10 дзен баеУ, паводле звес-так штаба 172-й дывшп, адбпа 27 варо-жых атак, падбгга i спалена 179 танкау i бронетранспарцерау, захоплены 2 таню, 12 мшаметаУ i 25 куляметаУ, знилчана каля 4 тыс салдат 1 афщэрау пращун!-ка 14 лш 172-я дывигя стращла су вязь са штабам корпуса, пасля захопу вора-гам г Чавусы спышуся падвоз боепры-пасау 1 харчавання, абаронцы горада апынулгся у аператыУным акружэнн! Ба: адбывалюя па Усни фронце абароны, вошы 1 апалчэнцы несл! цяжюя страты, кальцо акружэння вакол горада с щека-лася На ПнЗ, 3, ПдЗ ад горада птле-рауцы захагшп весю Буйшчы, Цшгоука, Зацшппа, Казшграука, Пашкава, Га:, Мгкалаеука, Палыкавгчы, на усх беразе Дняпра — Халмы, Лупалава, Грабянева 1 шш 24 лш пращунгк прарваУся на ускрашы Маплева, вулгчныя 6ai адбы-вал:ся каля дняпроускага моста, чыг вакзала, ст МаплеУ-Таварны, ф-ю пггучнага шоуку i шш Вошы i апалчэнцы адхшип ультиматум захошпкау аб каштуляцы! 1 вырашьип з баям: вых о дзщь з акружэния У ноч на 26 лш вошы 388-га стралк палка з прыдадзены-М1 часцям! 1 падраздзяленням! прарваль ся з Маплева на 3, 747-га, 394-га i зводнага палкоу — на У i за р Сож злучьипся з часцям: сав 13-й армц 23-дзенным! баям: сав вошы i апалчэнцы скавал! буйныя шлы ворага у перыяд Смоленской бтвы 1941 1 нанеся! знач-ныя страты Ударным стам ням групы арМ1й «Цэнтр» Барыс Гардзееу
МАГ1ЛЁУ. горал цэнтр Маплеускай вобл За 200 км на У ад Мшска Вузел чыгунак (напрамю на Оршу, Асшов1чы, КрычаУ, Жлобш) 1 аутадарог Порт на р Дняпро Аэрапорт 370,1 тыс ж (1997) Падзяляецца на 3 адм раены Цэн-тральны, Леншсю i Кастрычншк!
1снуе шмат легенд i паланняу пра узнжненне назвы горада Адна з ix эвя-
Да арт МаНлёва абарова 1941 Пасля Пер шага бою на Буйнщюм пол!
МАГ1ЛЁУ М
зана з гмем кн Льва Дашлавма Мопя (Магутны ЛеУ), яю шбыта пабудаваУ у 1267 замак у сутоках рэк Дубравенка i Дняпро Нар паданне звязвае назву М з гмем аешка Машэю, над маплай якога быу насыпаны вялгю курган, названы «Маплай Льва», захавалася урочышча Машакоука Паводле иЗатсак иумена Арэста», у старажытнасщ на месцы М быу стан разбойшкау (ix атамана звал! Мапла) г шматл1К1я маплы забггых imi людзей, каля яюх узнгкла веска Мапл ка Тэр М была заселена у рангом жал веку (5 ст), аб чым сведчаць археалаг знаходю з гарадзппчаУ культуры штры-хаванай керамгю — Пелагееускага (ЗмяеУка) i Мапла У 9—10 ст пет цэнтр горада штэнсгуна асвойвауся У сувязг з шырокай хваляй слав калангза-ЦЫ1, што пацвярджаюць расколю мгж рэчча Дняпра i Дубравеню У 12 ст ic навалг паселппча на тэр будучага За дубравенскага пасада г умацаванне на горы Мапла дзе знойдзены багаты культурны пласт (рэштю зброг, ювелгр-ных упрыгожанняу, апрацаваных кас цей, керамгю i шш ) У 13 ст М з яу-ляуся, верагодна, цэнтрам феад сядзг-бы-вотчыны 1 мог выконваць функцыг крэпасц! Знаходю наканечнгкаУ-зрэз-няу, характерных для мангольсюх ста-ражытнасцей, i пасечаных рубячай зброяй чалавечых касцей сведчаць, што М быу узяты 1 спалены мангола-тата-рам! У час набегу у I-й пал 13 ст
У тесьмовых крынщах М упершыню згадваецца У «С nice русюх гарадоу дале-К1Х 1 блиюх», яю датуецца канцом 14 ст У канны 14 — пач 15 ст горад належау каралеве Ядв1зе — жонцы польскага караля 1 вял ки ВКЛ Ягайлы, у 1431 — вял кн ВКЛ Свщрыгайлу У 1481 «дано наместницгво могилевское Митку Стародубцу» У 14—18 ст цэнтр Магмеускай валасц! Каралеусю бязмыт-ны лгет (дакумент на права гандляваць без выплаты мыта) ад 4 4 1488 свед-чыць, што у 15 ст М быу гандл цэн-трам 1 меу сваю мытню У 1503 М па-дараваны Алене 1ванауне, жонцы польс кага караля i вял кн ВКЛ Аляксандра 3 1514 уласнасць Ю Зяновма У 1526 тут пабудаваны новы Магиеусю замак У 1561 М атрымау права на войтаУства (гор самаюраванне), а у 1577 — магдэ-бургскае права i герб (на блаютным пол! мураваная вежа з надшсам «Печать места Могилевского») Горад меУ пры-
м
8 МАПЛ EV
вшей на 2 юрмашы у год Па гасп зна-ЧЭНН1 у ВКЛ М j 16 ст займау адно з першых месцау пасля Вшьнт Дакумен-ты 2 й пал 16 ст называю ць у М каля 70 рамесных спецыяльнасцей Рамеснь К1 аб’ядноувалтся у цэхавыя арг-цыт па прафешйным прынцыпе, асобныя цэх> ахогопвал! некалыа роднасных рамесных спецыяльнасцей (у канцы 16 ст было 12, у 1-й пал 17 ст — 17 цэхаУ) Магшеусыя купцы гандлявал! з yciMi гарадам! Беларуш, з крашам! Прибалтика, Польшчай, Рашяй, Чэхтяй У 16 ст М часта станаВ|уся арэнай бая вых дзеянняу у войнах Маскоускай дзяржа-вы з ВКЛ, у час яюх шмат цярпеу У час Лгвонскаи вайны 1558—83 у чэрв 1580 быу цалкам зншианы Задубравен-ск1 пасад, спалена 100 дамоу у Пакроу-скгм пасадзе, але штурм Старо га горада 1 замка скончыуся безвышкова У 1595 у час Hanieawa паустання 1594—96 спалена 40% гарадской забудовы, у тл некалыа цэрквау Нягледзячы на значныя разбурэнн! у 2-й пал 16 — 1-й пал 17 ст, горад штэншуна рос у 1577 у М 1261 жылы дом, у 1588 — 1500, у 1604 — 2211 Найбольш значнай групай насельншгва был1 мяшчане (купцы, дробныя гандляры, рамеснпа), што зна-ХОД31Л1СЯ пад юрысдыкцыяй мапстрата Другую сац категорию складал! тыя, хто не меу гар правоу (чэлядзь, камор-HiKi, людзг лёзныя 1 шш ) У прывшеява-ную групу уваходзип шляхта, духавен ства, замкавая адмппстрацыя Супярэч-насш намок гар вярхамт i мае ай простых гараджан прыводзип да сац канфлисгау, што найб яскрава выявша-ся у Магмеусюх паустаннях 1606—10
3 канна 16 ст у сувяз! з Рэфармацыяи, Контррэфармацыяй i увядзеннем Брэс-цкай унп 1596 у М абвастрылася рэлтг барацьба У канцы 16—18 ст М быу буйнейшим цэнтрам бел праваслауя Пераважная болыпасць маплеусюх мяшчан вызнавала праваслауе, для я го абароны стварала свае арг-цьп — брац-твы У 1597 створана брацтва пры
Герб Marineaa 1661
Спаскай царкве, пазней пры цэрквах Праабражэнскай (1605), Богаяуленскай (1633) 1 шш Яны эначна уплывал! на развщце адукацьп, у 1590—92 у М закрыта агульнаадукацыйная брацкая школа (гл Брацкш школы) У 1616— 1773 з перапынкамт дзейшчала Магмеу-ская брацкая друкарня У кастр 1618 жыхары М не пусц1Л1 у горад уншцкага архгешскапа I Кунцэвгча (гл Магмеускае паустанне 1618), яны таксама прынял! удзел у падрыхтоУцы Вщебскага паустання 1623 У 1632 засн Магшеуская
Маплеу Гарадзппча Здымак 1951
Майлёу 3 гравюры 18 ст
праваслауная enapxix, адэшая у той час правасл епархвт у Беларуш У час вайны Расп з Рэччу Паспалгтай 1654—67 мап-леуцы у жн 1654 здалгся рус войску М 1 Магыёуск! навет был> перададэены у часовае юраванне К Ю Паклонскаму, камандзфу Беларускага палка У ходэе Магиева абароны 1655, нягледзячы на здраду Паклонскага, яю упусшу войею ВКЛ за вонкавы эемляны вал, горад вытрымау аблогу У 1658 горад беспас-пяхова спрабавау узяць казацю палкоу-Н1К I Нячай Аднак э цягам ваен дзеянняу настро! маплеуцау змянипся, што привяло да Магмеускага паустання 1661 У 1661 кароль Ян Каз1М1р дау го-раду новы герб на блакггным пол! 3 гар вежи, у сярэдняй — у адчыненай браме рыцар з узнятым мячом, навер-се — kohhik (герб «Пагоня») Пасля вайны М , нягледзячы на эруйнаванне 2/з забудовы, зноу пачау хутка развгвац-ца У Пауночную войну 1700—21 у 1708 М пацярпеу ад шведсих 1 рас войск У 1745 у горадзе быу 1301 дом, каля 10 408 жыхароу
3 1772 М паводле 1-га падзелу Рэчы Паспалггай у складзе Рас 1мперы1, цэнтр новаутворанай Магтеускай губер-м У 1772—75 ен таксама цэнтр Maei-леускай правшцыц у 1778—96 — Maei-леускага намеенщтва, у 1796—1802 па-вятовы горад Белоруской губерш Павя-лшылася значэнне i як рэли цэнтра Беларуш У 1772 у горад вярнууся вядо-мы правасл царк. дЗеяч 1 шсьменнис втекал Г Kohicki (з 1768 ен быу у вы-гнанн!) 3 прызначэннем у 1773 С I Бо-гуша-Сестранцэвгча бюкупам Маилёу-скай рымска-каталщкай apxienapxu М стау цэнтрам ушх каталщкгх прыходау Рас 1мперьп У 1774 Богуш-Сестранцэ-В1ч заснавау тут Магиёускую друкарню У 1781 зацверджаны новы герб горада «Пагоня» на чырв пол1, дадаткова змя-шчалася верхняя палавша двухгаловага арла — дзярж. герба Рас 1мперы1 У 1784 у М 9,4 тыс ж, 22 вулщы, 32 за-вулза, 2 тыс дамоу, 33 прамысл прад-прыемствы, у тл 22 гарбарныя, 7 шва-варных, 2 цагельныя з-ды, 2 вадзяныя млыны У 1809 адкрыта мужчинская пмназ1я (гл Магмеускш амназп), 1сна-вал1 Магиеуская духоуная семтарыя, па-вятовае прыходскае вучылплчы, 2 прыватныя жаночыя панмены, 3 приватный жаночыя школы У Айчынную войну 1812 М акушраваны франц войскам!, Часовому ураду Вялгкага княства Лтоускага Маплеуская губ не падпа-радкоувалася, на чале яе быу прызнача-ны франц губернатар У 1820-я г У М дзейжчала Маплеуская управа дзекаб-рыстау У 1833 у М адкрыты першая публ!чная б-ка 1 Магиёуская губернская друкарня 3 1838 выдавался «Могилевские губернские ведомости», да сярэдз!-ны 19 ст працягвала складацца *Мог1-лёуская хрошка» — апошн! бел леташс-ны збор У 1841 пабудаваны адзш з першых у Беларуш мукамольных заво-дау У 1854 у М 27 нагельных з-даУ, 4 мукамольна-крупадзерныя прадпрыем-ствы, тартак, 34 маслабойн!, разв1вал1ся ганчарная, шваварная, свечачная, тыту-
нёвая 1 1нш. галшы прам-сщ. У 1859 у М. 25 тыс. ж., 2833 дамы, 923 крамы, 29 цэрквау, 2 манастыры, 4 касцёлы, юр-ха, 34 сшагоп i яУр. школы. Напярэдад-Hi паустання 1863—64 восенню 1862 тут створана паустанцкая арг-цыя з мясц. 1нтэл1генцы1. а у 1863 -— ваен.-рэв арг-цыя у часцях 3-й зводнай рэзерво-вай артыл. брыгады, члены якгх пазней уступил у Магиёуская паустанцмя отрады. У 1867 адкрыты музей пры статыс-тычным к-це, у 1865 — жаночая 7-квасная ймназгя, у 1885 — Магиёу-скае рэалънае вучылпича, у 1888 —тэатр. У 1870—80-я г. у М. юнавал! Магмёу-аая народннрая гурткг. У 2-й пал. 19 ст узрасла колькасць прамысл. прадпрыемствау. Найб. эначныя з ix у 1880— 90-я г : 3 пенькатрапальныя мануфактуры, 3 тытунёвыя мануфактуры (мануфактура ф1рмы «С1мкш 1 К0» у 1863—96 адна з буйнейших у Паун.-Зах. Kpai) i 1 ф-ка, цагельная мануфактура, 2 шва-варныя з-ды, сшртаачышчальны склад-завод. У 1897 у М. 43 119 ж., з ix 47,7% был! пюьменныя, 41 чал. меу вышэй-шую адукацыю. Паводле веравызнання праваслауных было 18 922 чал., 1удзе-яу — 21 547, католгкау — 2279; родны-Mi мовам! л1чыл1: беларускую — 12 847 чал, велгкарускую — 6844, яурэй-скую — 21 453, польскую — 1325 чал У гандл! дамшавау яур. каппал: яур. кутщоу (з сем’ям!) было 652 чал., бела-русау-купцоу — 6. У канцы 19 ст. у М. працавал! 7 аддзяленняу банкау i бан-каусюх кантор, у тл. Азова-Данскога i Мшскага камерцыйнага банкау. У пач. 20 ст. у горадзе пушчана лш!я коню. У 1902 праз М. пракладзена Пецярбур-гска-Адэская чыгунка. У канцы 19 — пач. 20 ст. у М. жыу выдатны бел. историк Е.Р.РаманаУ, якг склау 3-томны зборнис «Магиёуская даун!на» i заснавау Магиёусм царкоуна-археалаачны музей. У пач 20 ст. адбылося некалыа эканам. забастовак, узн1кл1 Магиёуская арган1за-цыя РСДРП(б), Магиёуская организация эсэрау, Магиёуск! сацыял-дэмакратычны каштэт Бунда i шш. палгг. арг-цьп. На працягу 1905 рабочыя М. актыуна удзельшчал! У забастоуках, у тл. У Кас-трычнщкай Усерасшскай стачцы, адбылося выступление салдат. 3 1906 у горадзе выдавалася штотыднёвая газ. «Могилевский вестник» (у 1910 пераУтвора-на у штотыднёвж «Могилевская земская неделя»). У 1912 туг адбылюя мггынг пратэсту супраць Ленскага рас-стрэлу 1 першамайская стачка рабочих 40 прадпрыемствау (1000 чал., скончы-лася перамогай працоуных) У 1912 у М. было 170 прадпрыемствау (у тл. электрастанцыя, засн. У 1909), дзе пра-цавала 712 рабочих. У 1913 у горадзе 69,7 тыс. чал., 5 пмназхй, прапмназ!я, духоуная семшарыя, епархшльнае i мужчынскае духоунае вучылшгчы, 5 падрыхтоучИх, 2 гарадскгя, рэальнае i 2 нар яУр. вучылшчы, 5 царк.-прыход-ск!х i 2 узорныя школы, жаночая двух-класная школа i шш., камерцыйнае ву-чылндча, Магиёуская цэнтралъная фелъ-чарская школа i Магиёуская цэнтралъная школа naeimyx, курсы бухгалтараУ, засн.
Герб МаНлёва 1781
Магиеусю настаунщю шетытут. 3 пач 1-й сусв. вайны Маплёуская губ. была 20.7(2.8).1914 абвешчана на ваен. стано-вппчы. 3 8(21).8.1915 да 26.2.1918 у М. знаходзшася Стаука Вярхоунага галоу-накамандуючага войскам! Расп.
Пасля Лют. рэвалюцы! 1917 у сак. 1917 абраны Магиёуск! Совет рабочих i салдац/ах дэпутатау, дзе пераважал! спачатку меншав!к! i эсэры. У 1917—18 дзейшчау Магиёуск! беларуоа камипэт. У жн 1917 контррэв. шлы Раей скан-цэнтравал1ся у М. вакол Стаук! i aprain
МАГ1ЛЁУ М
завал! выступление на чале з ген Л.Г.Каршлавым (гл. Карниаушчына). У ходзе барацьбы супраць мяцяжу павяль чыуся уплыу бальшависоу. Аднак Стаука на чале з Вярх. галоунакамандуючым ген М М.Духонтым не признала сав уладу i начала падрыхтоуку да узбр. ба-рацьбы супраць яе У л!ст 1917 контррэв сшы спрабавал! стварыць у М. т.зв агульнарашйск! урад на чале з эсэрам В.М.Чарновым. 9(22).11.1917 сав урад адхипу Духонша ад пасады i прызначыу Вярх галоунакамандуючым балынав1ка прапаршчыка М.В.Крыленку, аднак Духонин працягвау займаць Стауку У ноч на 19.11(2.12). 1917 Маплеусю Савет быу вымушаны прызнаць сав уладу, стварыць Ваен.-рэв к-т (ВРК), яю устанав1у кантроль над Стаукай. 20 лют. (3 снеж.) Стаука занята атрадам рэв. войск на чале з Крыленкам. 28 11(11 12).1917 ВРК выдау дэкрэт аб нацыяналвацы! маенткау у губерн! 1 пе-радачы ix зямельным кампэтам. 3 12 3 1918 М. акушраваны польскгм! ле-пянерам! (гл. Доубар-Муснщкага мяцеж 1918), з 26.5 да 31.10.1918 — герм, войскам! Барацьбу з акупантам! узначаль-вау Магиёускз падпоиъны раённы кам1-тэт РКП(б) 1918. Пасля адыходу герм, войск пачалося аднауленне прамысл прадпрыемствау. У пач. 1919 дзейшчал! чыгуналщейна-мехашчны, маслабойны, шваварны, 2 мылаварныя з-ды, гарбар-
Майлёу. Саборная плошча 3 акварэл! 18 ст
МаНлёу. Панарама забудовы Губернатарскай плошчы з боку старажытнага замка. 3 акварэл! канна 18 ст.
М маплёУ
ныя i шш. прадпрыемствы. 3 26.4.1919 да 3.3.1924 М. — павятовы цэнтр Го-мельскай губерHi РСФСР. У 1920 у го-радзе было 49 школ 1-й i 22 школы 2-й ступеней, саУпартшкола, 5 рабочих клу-бау, Народны дом, Дом селянша, 7 б-к, музей. У 1919 засн. дзярж. муз. школа 1МЯ М.А.Рымскага-Корсакава, у 1921 адкрыты педтэхшкум. Створаны с!мфа-н1чны аркестр, студыя выяуленчага мастацгва, працавау драм, тэатр. 3 сак. 1924 у вышку 1-га узбуйнення БССР М. у складзе БССР, з 17.7.1924 да 26.7.1930 цэнтр МагЫёускай округ! i Ма-гиёускага равна (з 17.7.1924), з 15.1.1938 — цэнтр МагМёускай вобласгр. У 1938—39 распрацоУвауся праекг пе-раносу сталщы Беларус! у М. у сувяз! з тым, што Мшск знаходз1?ся талый за 30 км ад зах. границы. 19.4.1939 принята пастанова СНК СССР i ЦК ВКП(б) «Аб гарадойм будаушцтве у Маплёве у сувяз! з переводам сталщы Беларускай ССР». Аднак у вер. 1939 з далучэннем зах. бел. зямель да БССР неабходнасць у переносе сталщы адпала. За гады перших пяц!годак М. стау адным з буйных прамысл. i культ, цэнтрау рэспублпй. У
17 6ернардэ1нсн1 манастыр 18Нармея1цк1 манастыр 19 Ратуша
20 Синагога
211лынсная царнва
22 Успенская царнва
23 Барысаглебская царнаа
24 Наменны купецн! дом
25 Васкрасенсная царква (6Л1ЖНЯЯ)
26 Васнрасанская царква (дальняя)
27Пакроусная царнва
28 Мжольская царква
29 Петралаулаусная царква ЗоТраецкая царква
31 Дом Анташкевна
Манументальныя збудавани!
13 Спасю манастыр 14-Фарны касцдл
15 Богая|ленск1 брацк| манастыр 16 Езушк! калепум
Брамы Старога горада
1 Ветреная 2.Каралеусная 3 Дубровенская (Малая) 4 Алойная
Брамы Новага горада
5 Нурдзянбуская в Лядввеуская 7Шнлоусиая
8 В|ленская
9 Уструшнонснал
10 Трыснемская
11 Быхауская
12 Патнская
Майлёу. Мнсалаеуская царква.
1926—27 рэканструяваны металаапра-цоучы з-д «Чырвонае адраджэнне», па-чал! дзейючаць кандытарская ф-ка ♦10-ы Кастрычшк», гарбарна-абутковая ф-ка; у 1929 — швейная ф-ка, у 1930 — гарбарны з-д, у 1932 — труба-лщейны з-д. У 1929—30 пабудавана першае у рэспублщы прадпрыемства х!м. прам-сц! — ф-ка штучнага шоуку. У гады 2-й пящгодк! (1933—37) пабудаваны аутарамонтны з-д — першае прадпрыемства бел. аутапрамысловасщ, новыя цэх1 i участи на ф-цы штучнага
МАПЛЁУ
План 2-й паловы XVIIct. (рэканструкцыя)
шоуку, мэблевая ф-ка. У 1924 прафе-стйным! i самадзейным! артистам! у го-радзе пастаулена першая бел. савецкая опера «Вызваленне працы» М.Чуркша. У 1920-я г. дзейшчау фш!ял аб’яднання бел. гасьменнЬсау «Маладняк», як! вы-дау у 1927 альманах «Дняпроусюя Усплёсю». Пасля рэаргашзацьп (1928) «Маладняка» у Бел. асацыяцыю прале-тарсюх шсьменшкау выходз!у альманах «Ранне» (1929). У 1938—40 у М. паводле праекта Т.Лантбарда пабудаваны Дом Саветау. У 1939 у М. 99,4 тыс. ж. На 1.1.1940 — 210 прадпрыемства^ (13 тыс. рабочих), 22 агульнаадукацыйныя школы, пед. i настаУшцк! (з 1937) ш-ты, 5 тэхнисумау, 12 клубау, 2 кшатэатры, драм, тэатр, 13 б-к, краязнаучы музей з фйпялам!. 3 пач. Вял. Айч. вайны знач-ная частка прамысл. абсталявання заво-дау i фабрик была эваку!равана, створа-на МагМёускае народное апалчэнне 1941, якое з 3 да 26.7.1941 разам з рэгулярны-Mi часцям! Чырв. Арми Удзельшчала у гера!чнай Магиёва абароне 1941. Найб. упартыя 6ai разгарнулюя на Буйнирам пал!. 26.7.1941 М. акутйраваны ням-фаш. войскам! i Уключаны У зону 286-й ахоунай дывЬИ тылавога раёна групы арм!й «Цэнтр». Захопнпй праводз!л! па-лггыку масавага знппчэння мясц. на-сельнштва i ваеннапалонных: был! створаны Лупалауск! лагер смерц!, Гра-бянёуск! лагер смерц!, гета у раёне Дуб-ровеюй, 341-и перасыльны лагер для сав. ваеннапалонных. Каля 30 тыс. ма-гтляучаи было вывезена на прымусовыя работы У Германйо. Акупаити загуби! у М. 70 тыс. чал., зншшыл! Усе прамысл. прадпрыемствы i культ.-асв. установи, cnanini абласную i rap. б-Ki, фонды Цэнтр. нет. apxiea БССР. 3 6653 будын-кау был! разбураны ц! спалены 3220. Барацьбу з ворагам вял! МагМёускае патрыятычнае падполле, МагМёуск! подпольны обком КП(б)Б, МагМёуаа подпольны обком ЛКСМБ, на тэр. вобласц! дзейшчала Магмёускае партизанское злучэнне. 28.6.1944 горад вызвалены войскам! 2-га Бел. фронту У ходзе Маг1-лёускай аперацы! 1944. 21 злучэнню i часц! нададзены ганаровыя найменн! ♦Маплёуойх». Пасля вайны адбудоУва-лася прам-сць, павял!чвалася колькасць насельшцтва. У 1959 — 121,7 тыс. ж., у 1970 — 202,3 тыс. ж. У 1997 у М. 77 прамысл. прадпрыемсгваУ: Маплёуск! аУтамаб. з-д у складзе ВА «Белаутамаз», л!фтабудаУн!чы з-д, Магыёуск! завод вСтроммашына», арэндныя прадпрыемствы «Чирвоны метал!ст» i «Мегатэкс», ВА «Тэхнапрыбор», з-д транспартнага машынабудавання «Маплёутрансмаш», ВА «Х!мвалакно», з-д «Зешт» i !нш. 6 ВНУ: Маплёуск! дзярж. ун-т, машына-будаушчы, тэхналапчны, 3 недзярж. ш-ты, 10 сярэднгх спец, навуч. устаноу, 13 ПТВ, 42 агульнаадукацыйныя школы (у тл. 4 пмназц), 3 лщэ!, 2 прафес. тэ-атры (драматичны i лялек), фшармошя, 7 гар. дзщячых школ мастацтвау, 23 Д31-цяча-юнащйя спарт. школы, Магиёуаа абласны краязнаучы музей, Музей гюто-ры! МагМёва, Музей этнографа, ф!л!ял Нац. мастацкага музея — музей !мя
М МАПЛЁУСКАЕ
В К Бялынщкага-Бфулх, МаплеУсю аб-ласны мастацк! музей 1мя П Ма-слешкава, 19 масавых б-к, палацы i дамы культуры, 10 клубау, яур нядзель-ная дзщячая школа, польсю культурна-гандлевы цэнтр Выдаюцца абласныя газ «Магиёуская прауда», «Маплеускы ведамасщ», гар газ «Весшк Маплева» i шш Рэзшэнцыя ешскапа Маплеускай правасл епархц, 6 правасл цэрквау, 1 касцел, 1 грэка-каталщкая (ушяцкая) царква, 9 пратэстанцюх суполак 3 пач 1990 х г у М праводзяцца муз фесты-
вал1 «Магутны Божа» 1 «Залаты шля гер», бальнага танца «Зниовая фанта-31я», пленэр па жыватсе 1мя Бялынш кага-Б1рул1 Брацкая мапла апалчэнцау, расстраляных ггтлерауцам!, брацкзя ма-плы сав вошау, яюя запнул! У Вял Айч вайну, мапла ахвяр фашызму Помина А С Пуллону, У I Ленту, С М Клраву, Герою Сав Саюза I СЛа-зарэнку, бюст двойчы Героя Сав Саюза 11 Гусакоускага, вошам-вызвалщелям, савецктм вошам на вайсковых моплках Мемарыяльныя комплексы «Змагарам за Савецкую Уладу», «Буйнщкае поле», на месцы Лупалаускага лагера смерщ Помнил архггэктуры Мисалаеуская царква (17 ст), Фарны касцел (пач 17—19
Martie? Ратуша Пач 20 ст
МжНлё? Набярэжная Дняпра Пач 20 ст
ст ), касцел Магигеускага кляштара кар-мелипау, архфэйсю палац (18 ст), Ба-рысаглебская царква (19 ст ), горадабу-даушчы ансамбль 18—19 ст Губернатарскай (сучаснай Савецкай) плошчы, Дом Саветау (1938—40) 1 шш
Лип Опыт описания Могилевской губернии Кн 1—1 Могилев, 1882—84, Труб ннцкий А. Трубницкий М Хрони ка белорусского города Могилева Пер с пол М 1887 Могилев и окрестности Справочник-путеводитель Мн , 1982, М е л е ш к о В И Могилев в XVI — середине XVII в Мн, 1988, Могилев (Ист-эконом очерк) Мн , 1971, Могилев Эицикл справ Мн , 1990, Ф 1 л 1 п о в 1 ч II М1фы 1 правда аб Маплеве Маплёу, 1993, Марзалюк 1 А Маплеу у XII—XVIII стет Мн , 1998, Кандрапьева Л Праекг пераносу ста-лшы БССР у Маплеу // Бел пет часоп 1994 № 3, Памяць Г1ст -дакум хрошка Ма-плёва Мн , 1998
1гар Марзалюк, Алена Марзалюк (да 1917)
МАПЛЁУСКАЕ НАМЁСНЩТВА, адм -тэр адзшка у Рас липерьп у 1778—96 Утворана паводле Указа Ка-цярыны II ад 22 3 1777 Падзялялася на 12 паветау Аршансю, Бабшавщкт, Белица, Быхаускг, Копысю, Юпмавщкт, МаплеУскг, МсшслаУсю, Рагачоускт, Сенненскт, Чавускз, Чэрыкаусю Цэнтр — г Маплеу Пл намеенштва 3 751 480 дзес У 1784 у М н 10 гарадоу, 83 мястэчк!, 416 сел, 4532 веска, 79 фальваркау 3 647 019 душ падатковага насельнштва у гарадах жыло 3392 купцы, 44 427 мяшчан 3 598 869 еялян дзяржаве належала 64 175, памешчы-кам — 506 626, мяшчанам — 1392, ду-хавенству — 26 336 Найб землеула-дальшку РА.Пацемкшу належала 10 826 двароу, 77 895 душ, 464 923 дзес зямл1 Самае вял дзярж землеул ада line — рэштю (пасля раздач) Маплеускай эканомп (2430 двароу, 16 740 душ, 78 760 дзес зямл1) Непадатковага населышггва каля 41 000 чал , з ix 1094 памешчыю, 6641 чал ваколннай шляхты, 5233 свяшчэннаслужыцел!, 11 840 ваенных У М н было 10 манастыроу, 224 цэрквы, 268 ун1яцкгх устаноУ, 64 катал ЩК1Я манастыры (кляштары) i 124 касцелы У 1780 у 23 школах i адной се-мшары! займалася 858 навучэнцау Ic-навала 36 яур школ Намеснпа П Б Пасэк (1778—82), М.Б Энгельгарт (1782—90), С К Вязьмщшау (1790—94), Г I Чарамклнау (1794—96) Мн скаса-вана 12 12 1796, яго тэр увайшла у склад Белоруской губерт
Лип Записки Л И Энгельгардта, 1766— 1836 М, 1867, Фурсов МВ Исторический очерк Могилевской губернии Могилев, 1882, Первые годы из истории Могилевского наместничества по известиям современников // Виленский календарь на 1887 г Вильна, 1888, А и 1 ш ч ан к а Я Маплёусюя махля-ры // Бел мшуУшчына. 1996 № 5
Ярген Анйичаюса
МАПЛЁУСКАЕ НАРбДНАЕ АПАЛ-
Чг)ННЕ 1941 26 6 1941 створаны зш-шчальны батальен (камандзф М I Калу-пн), як1 дау пачатак фармфаванню нар апалчэння у Маплеве Да 10 лш у 1М было больш за 12 тыс чал Атрады дзейннал! на гарбарным, аутарамон-
МАПЛЁУСКАЕ М
тным, косцеперапрацоучым з-дах, чыг вузле, у пед ш-це i шш , сфармграва-ны батальен (камандзф К Р Уладзш!-рау) 1 атрад (Дз С Вольсю) з супра-цоунткау абл упраулення НК.УС i мил-ЦЫ1 Дзейн1чаЛ1 абл i rap штабы нар апалчэння, камандавау апалчэннем У П Ваяводзш Апалчэнцы вял1 бараць-бу з ням диверсантам!, ахоувал! пра-мысл аб’екты i лши сувяз!, удзельнмал! у эвакуацьн насельшцгва, прамысл i трансп абсталявання, стварэнш аба-рончых рубяжоу 3—26 лит разам з во-шам1 Чырв Арми (гл Магтева абарона 1941) горад абаранял! з 3 атрады ф-ю штучнага шорку (страшу палову свайго складу), гарбарнага i косцеперапра-цоучага з-дау, з ПнЗ батальены супра-цоУнисаУ М1ЛЩЫ1 (з 250 байцоу у живых засталося 19) i знипчальны, атрады чыг вузла 1 з-дау трубалщейнага i «Адра-джэнне», на левым беразе Дняпра (прикрывал! тыл) атрады Вольскага (за-пнул! усе), аутарамонтнага з-да, мяса-камбшата 1 1нш прадпрыемствау, пед Ш-та У ноч на 26 лш частка апалчэн-цау вырвалася з акружэння i працягвала барацьбу з захопнисам! У радах Чырв Арми, партыз атрадах i падполл! У Маплеве i пас Tai на братцах маплах апалчэнцау пастаулены помниа, у Маплеве мемар дошкт, есць вулща Народ-нага апалчэння Барыс Гардзееу
МАПЛЁУСКАЕ ПАРТЫЗАНСКАЕ ЗЛУЧЙННЕ у В я л 1 к у ю А Й -чынную вайну Аформшася 64.1943 як ваенна-аператыуная група (ВАГ) пры Маплеусктм падп абкоме КП(б)Б Кграрниа Дз С Маучансю (да крас 1944), М В Шпак (крас —чэрв 1944), камандзфы П В Яхантау (да жн 1943) С Г Сшарэнка-Салдаценка (жн 1943 — чэрв 1944), нач штаба Сща-рэнка-Салдаценка (да жн 1943), Г I Ге-орперсю (жн 1943 — чэрв 1944) Злу-чэнне яднала бригады 1, 2, 4, 5-ю Кль чарсюя, 3-ю Бярэзитскую, 1-ю Асшо-вщкую, 6-ю Маплеускую, 8-ю Рагачорскую (да крас 1943), 8-ю Круг-лянскую, 9-ю Ктраускую, 10-ю Жура-вщкую (да крас 1943), усяго каля 6,5 тыс партизан Пазней уключаны або сфармфаваны бригады 11-я Бихарская, 12-я кав тмя Сталша (да вер 1943), 13-я Касцюковщкая, 14-я Цем-налеская, 17 я, «Чэюст», 1МЯ Шчорса Пры падп райкомах партьи был! ство-раны ваенна-аператыуныя групы Боль-шасць бригад на працягу 1943 расфар-шравана на самастойныя атрады, яктя даейннал! у складзе ваенна-апера-тырных труп Па меры росту атрады разгортвалюя у партыз палю На час алучэння з Чырв Армтяй у М п з было 33,4 тыс партызан 11 партизанам злу-чэння (Б.М Дзмтрыеву, С Г Жуншу, П I Ковалёву, П М Королёву, А М Касаеву, А.Ф Колесовой, В 1Л1венцаву, ЛД^-Лорчанку, А СЛукашэвгчу, УА.Па-рахневту, М Тапшалдыеву) присвоена званне Героя Сав Саюза
МАПЛЁУСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
ПАДПблЛЕ у В ял 1Кух> АЙ-
Мапле^ Дом Савета^ 1938—40
чынную вайну Дзейннала з канца лш 1941 да чэрв 1944 у Маплеве, акушраваным ням -фаш захоп-Н1кам1 Першыя групы створаны у ваен шпгтал! РДз Казловым, на чыг вузле [юраунна ПI Бялько, АВГарошка, П В Дракау, В М Жывашсцава, I С Ма-лашкевш, В I Пудзш (Папоу), Г С Трак-татава], аутарамонтным з-дзе (В I Бату
Маллеу Прадмесце Пелагеерка Пач 20 ст
Стары МаНлер 3 карцшы Р Я Таболша 1494
М МАПЛЁУСКАЕ
pa, М I Харкевтч), ф-цы штучнага шоуку, у «Рыбзбыце» (В П Станкевп), абл бальнщы (М П Куушынау), на хлебаза-водзе (М М Яушхтеу), камсам -ма ладзежная (I М Лыстковтч), б ваенна-служачых (I Г Гурыеу, П А Пяхоцш, В Дз Швагрынау), актыуна дзейншал!
групы А I Шубадзерава, М К Гвоздыра-вай, П I Крысев1ча, В 1Лусто, М Я Но вткава, У П Шал юты i шш Медработнт кт шптталя (У П КузняцоУ, А I Паршын, ФI Пашанш), дзе знаходзтлася каля 1000 параненых вошау, напярэдаднт за-хопу горада ворагам знштчылт псторыт хвароб камандзтрау, камунтстау, яурэяу Да студз 1942 у горалзе 1снавал1 42 падп групы, больш за 250 чал Пад-полыттчыкт распаусюджвалт сярод на-
.°я
Jt
«£ ✓1^>*ст₽^иа*
К Ртормыца
ГЛГ J ° п О jf Пл!са Ай°__rgBy6xi
ХРубем
------
©*ашчолыл V ^Аанауха °Дабр4№сл1 ₽УАи*а ,wJ рясо*»«^ ЬОдрыиа -Ч
aman^mm^af ^в»арупп Бороло о<Ы..ни
' Л/ШСМЧЫ X г. ° С §>/MM \ •*
’ -о Сутопю -у
Янова оХаямы 'Ч* г * 4»,
Налоучына Стам ЪАОнау м Гус/нае* J
Раснае I 0 .. °
ЯппттУо^ „зКЛ*"?.
Машканы
г хукянава
\Гармв°,‘ОС.т,
I °
I латыгаль
МАПЛЁУСКАЕ НАМЕСН1ЦТВА (1777 1795гг )
НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ
66=
паводле адм1н<страцыинага значения
О
Центры паветау 1ншыя населенья пункты
цХаямы j\ Буда Г'>рРасасна- 4
JEgooCMO I О0РШ» 6....dL
АэАры -РКоманаяа о/7ан/эо?е Нляныо i
X^r°M.4U? ftSJo чоро^ „['“•“o"19'
< VaX Дуб^уп^ О3уба,г т Лс„° „
т^СтаросоАм МоопапЛ . Pоёу^ы ,a
Паулаоты oXnanaeo^ Д1Ллт^~ T Го₽Ч&- ‘F’41"”
^XgPryZyoSbtS TW»" L~, ^oS„«W
Чари.ручч. o ’ ДрМЛрурнамм»
CH ITaywww o ПлЪшчыцы s’ ЧзрнаухаХ ° \ „ о ____. o .
’л>лооЛ^°о-««-^ о V
rnXZr Зауовуб \№про^ым [ ” tS jmanaZ ,4
. j*o Q 'охацкоячы .Ihtvxaak, МСи^ЛДУЛ^ m- ^mfixmpo^v
МАПЛЁУ iCyiapM 1 О ' -Л Л^т..,..т.т
^Xapm-^mSan о ларбавНы ' 0 ЧАС
°Амкарая
паводле тылу пасел!шча
liianxj
54°—
>=?
ОРША Шамам Ельня < 8?
Гарады МЯСТЭЧК!
Веок»
°ПАЧЫ1
. /" Гогалвука0 Жвлезнм/л °_
кв
сельнадгва летоукт, зводю Саушфарм-бюро, збтрал! зброю, боепрыпасы, медикаменты, здабывал! разведданыя для партизан, учынял! дыверси на чыгунцы 1 прадпрыемствах, выратоувал! моладзь ад вывазу У Германио У крас 1942 для юраунщтва падполлем па шщыятыве Казлова актыу патрыят труп стварыу «Камттэт садзеяння Чырв Арми» (кт раунткт I М Крысевтч, Гарошка, Куушынау, К Ю Мэтэ, С М Шакура, Шал юта, Лыстковтч), яю аргантзаваУ выданне газ «За Родину» (з восент 1942 — «За Советскую Родину») Але не усе ктраушкт падп груп зважалт на парады i рэкамен-дацыт «Камттэта» 3 пашырэнием пар-тыз руху 1 прибытием на Маплеушчы-ну разведвальна-дыверстйных груп Зах фронту дзейнастть падполля актывтзава-лася у партыз атрады было выведзена каля I тыс ваеннапалонных з лагера смерцт, сабрана т перададзена партизанам вял колькасць зброт, на чыгунцы зроблена больш як 10 круизнняу цягнь коу з жывой стлай т тэхнткай ворага, 5 эшалонау з гаручым, узрывы учинены у унтэр-афтцэрскай школе, на ГЭЦ, ф-цы штучнага шоуку, узарваны аптма шына акупантау, склад гаручага, гараж Гттлерауцы пачалт масавыя аблавы жорсткт тэрор супраць насельнщгва У вынтку быу знтшчаны ктруючы склад «Камттэта», загублена 188 падпольшчы кау У сак 1943 створаны Маплеускт райком КП(б)Б, пал ктраунщгвам якога узнтклт новыя падп групы у паравоз ным дэпо, на трубалтцейным з-дзе у ням сталоуках, харч т зброевых скла дах, у дапаможных гаспадарках Кожная трупа мела сувязь з пэупымт партыз ат радамт 1 злучэннямт, у асн 121-га палка 1 600-й брыгады Падпольшчыкт правялт шэраг буйных дыверстй, збтралт для партизан прадукты, тытунь, соль, зброю У Маплеве У гонар падполь-шчыкаУ устаноУлены мемар дошит
Барыс Гардзееу
МАПЛЁУСКАЕ IIAVCTAHHE 1618. выступление гараджан Маплева суп раць прымусовага увядзення Брэсцкай унп 1596 Яго прычынамт сталт дзеянит полацкага грэка-каталщкага архтептска-па I Кунцэв/ча, якт у кастр 1618 нактра вауся у Маплеу з камерам закрыць там правасл цэрквы т гвалтоУна навязаць жыхарам унтю Мапстрат Маплева зая вту, што горал не будзе падпарадкоувац ца унтяцкай мттраполи Даведаушыся пра наблтжэнне Кунцэвтча, жыхары за-чынитт перад тм вароты, устанавтлт на тар вале гарматы, пагражаючы ужыць зброю, калт архтептскап паспрабуе пра-нткнуць у Маплеу Тады Кунцэвтч па-ехау у Варшаву, каб паведамщь пра гэ-тае здарэнне каралю Рэчы Паспалтгай Жыпмонту III, 1 дамогся выдання кара-леускага ушверсала, паводле якога 20 удзельнткау выступления (Л Icaey, М Пуцята, К Шаунтн, Шульха т шш ) былт прыгавораны да пакарання смертно, на жыхароу горада накладзены штраф
MAI1ЛЁУСКАЕ ПАУ СТАН НЕ 1661 Адбылося у лютым 1661 у час вайны Ра-
м^ку&^апоНша I/ ^ymopao ^<"«Ч«оГ\
а . С^Я^Грат. ур
!- ° л
порта JrnwtaeAv МСЦГСЛ-, - (,-«,ач z
I Дуебпр' о ° J . z> 0л„а^£ьлЗЛсв“'"“0 оДпаЛуа с1шчй » 0 йПл
or попт ' о Пуаьто л >ЗаСвлачче и?ляита С^г^^дзоопаоты Луботуо *, °ГГ*!!2''р о ° ЧДВУСЫо! Л Лала^Оо^аС ь_.^ Л/о-Д' (\Лы,,а^~ °А»уокп Я /zLo^, , .
L I ” aps
'fc ° ёармаяабо^ ГрудМюука п а МыраоСлвдз/ом-о ЛапацЫыо OSW*» г^“ И Платная о№ка>мюЬы Пралайск Чыгфын^^&Ьд Лудчыцы £«*о/» Ласыга^*/| '^У.4^Нмы SwiaJo ' &** &"*•*№ I IF I Айдавны Рзхта Гавмы»
V |Гошмы«»ч... Жураа(чыч° л , O.J |\ Станмма-^ ^4e“^'0/z 55^ Хл9£§\ а] ° нюцтд Зммч 4 41 „ °\Ло«Мо Хар». уост'„>,
'cSpaPpama «Vxgnr( I
Струм^о^с о । ° о
ЦахиВп
В
Й
upltnCH F Гаяву»
1шьмоа° 3°»°Д>
?Бмын(чы * о Mocm^i прыхабы
Нуты 2* • <т
Княжнам и/шо/ка0 £
Бу«н1чы° СялРЧо
ЫуслНича f
Гаражи
ьЦялуию 53°-------
’АГАЧЦ г№°«
\ Дапятоукл1^( /
«^/вар&м.' 4«и«И_тЙЛму««1Гото,ж*ЗЦ«™<"/;
kЛГ,¥
ч>1 б И АэчыцвТо' ,ниКрГгсар><а A Я! т Шарову Sycll,a
[ *® I
гПтмка оввлрын. i Забхлышылзх_ л
! Мо»»ау«оо р.,9. г о
)> х~*. S,^oc^ К J
Кст^поа
Бяа*еннак₽аси*мл*в Брацыав/чы fAecul‘* 5ex<wA«a^j
Y ЕЯЫННГ".? /-Х оС/лМи pjk о I \_Ч
|5ервтя*/ Самац^ы 1 ® Бмыимм(чы/ ) '
Карм* уст'ру*»* <‘Со*м*| Выдрынка ’ Палессесц^Л
' ’ п~шы, 1 ~ Cidapa&tt
Жж
Стрэ|
Васоюанм
Хабвар0
524-
сЙраяи ^брмумнчы^
ikPyd*? ЛЛМчы0 Валоааео
\)П1рэ«Ны Потопаfxa оХалочтЬ Ж Га(мо о «ошал,,, arw /убты о °лта
ПЙ1 ° ноЛаано хота Л
r’P*"&S 'Хоараоты^ (МВк
^ЕяххАтрипрттл, Harf,, xi,„,<>>»•«* ° ,i
P *4o*x»
/VW-™-» ^C,ipy4
imKi^ НасоЯчырО^ Гардуныо
Грабарка
I 9 Htfn! о
* °G//paj?«oj?*o
Маммав^ы X Гжокь оБабНы У.
Вя/Нянт**
OHaaixaytfp »
’и* *»•««*/ ’’рамык!' CtiSma V
МЕЖЫ
дзяртау
губврня?
30°
А^тар нарты ЯНАн1шчанка
Бавооны
Моробнаву
Стар. 1ятлав*ы° ^Марыхюлааа ^f^WaonjjiaPf ‘ikZXaMiHflty
Пьрароы
^Uopaxo^xaf
навета?
Оучасная мак lumirnma Граница Рэслублж) Беларусь
МАШТАБ 1 2000000
л<
м»А
Н
си з Рэччу Паспалипай 1654—61 24 8(3 9) 1654 Маплеу перайшоу без бою на бок маскоускага войска Гара-джане присягнул! на вернасць цару Аляксею Мзхайлавзчу Хутка памзж ма-пстратам i рас вайсковай адмзшстрацы-яй узшклз супярэчнасцз Значны кан-флнсг адбыуся 1(11)9 1655 Ваявода дакладвау цару, што маплеУцы «хотят выбрать без государева указа войта и бурмистров и райцев и лавников» Ма-гзлеуцы паслалз дэпутацьп да цара i да-маглзся зацвярджэння пажаданых кандидатур Аднак канфлисг паглыбляуся, мапстрат адмауляуся выконваць загады ваяводы Цар, нягледзячы на свае папя-рэднзя абяцанш, санкцыянавау дзеяннз апошняга Хутка выбухнуу канфлисг памзж бел праваслауным духавенствам i маскоускай зерархзяй Прызначэннз на мапгеускую кафедру з 1655 рабзлзся маскоусюм патрыярхам Частка апазз-цыйнага магзлеускага праваслаунага ду-хавенства разам з згуменам Куцешскага манастыра 1азлем Труцэвзчам была выслана J глыб Расп Кнзгз, начынне, дру-карнзо 1 настаУнзкаУ магзлеускай брац-кай школы таксама вывезшз У Расио Казаю 1 маскоусюя служылыя людзз учынялз рабуню Мяшчане распрацавалз план паустання, паводле якога усе гас-падары, у чьих хатах стаял 1 маскоусюя ратнзю, павзнны бьзлз выкруцзць крэме-нз з 1х стрэльбау i 10(20) лютага на за-клзк бурмзстра Язэпа Левановна пачаць паУстанне Аднак масавае агульнагарад-ское паУстанне пачалося 1(11) лютага з-за рабаунззхтва i знявап на рынку мас-коусюмз ратнзкамз маплеускис гандля-рак Пад умоуны воклзч «Пара1 Пара'» Левановзч, узброены катаусюм мячом, юнуУся секты крыудзщеляу Зазванзу ратушны звон, яю таксама быу сзгналам да пачатку паустання На дапамогу мя-шчанам прыйзззлз выпушчаныя змз ваен-напалонныя Маскоусю гарнизон амаль палкам быу знипчаны Паводле розных крынщ, яго колькасць была ад 2 тыс да 7 тыс чал , выратавалзся толью незсаль-ю чалавек. Маплеуцы узялз у палон ваявод ССГарчакова, М.А Палуэктава, стралецкага галаву СI Чэюна i знш афзцэрау Найбольш актыУныя удзель-ШК1 паустання атрымалз шляхецгва, Маплеу зноу атрымау магдэбургскае права з быу ураунаваны у правах з Взль-няй, яму нададзены новы гарадскз герб
Ар Акты Московского государства Т 3 СПб , 1901, Археографический сборник документов, относящихся к истории Севере За ладной Руси Т 2 Вильна, 1867, Акты относящиеся к истории Южной и Западной Рос сии Т 14 СПб, 1889, Беларуси архзУ Т 1 Мн , 1927, ПСРЛ Т 35 М , 1980
Лип Марзалзок 1А Маплёу у вайне Раса з Рэччу Паспалзтай (1654—1667) // 36 матэрыялаУ маплёуекзх чытанняУ «Трафзм Сурта з язр час» Маплёу 1993 С а г а н о взч Г Невядомая вайна. 1654—1667 Мн 1995 С 103—104 leap Марзалюк
МАПЛЁУСКАЕ РЭАЛЬНАЕ ВУЧЫЛ1-ШЧА, агульнаадукацыйная сярэдняя навуч установа У 1885—1918 Засн 1 7 1885 у Магзлеве Уваходззла у Взлен-скую навуч акругу Утрымлзвалася за кошт казны, збораУ за навучанне (у
1907 па 45 руб з вучня) з сродкаУ мясц т-ва узаемнага крэдыту Размяшчалася ва уласным будынку, пабудаваным у 1885 паводле праекта знж У Мзля-ноускага на ахвяраваннз жыхароу губер-нз Мела 7 класау з падрыхтоучае алдзя-ленне У 1907 навучалася 236 юнакоУ, у 1915 — 321 Узначальвау вучылзшча дырэктар, я кому дапамагалз знспезсгар, 3 законанастаУшкз з 10 выкладчыкау з ун-тау Парыжа, Масквы, Пецярбурга, ВаршаУскага полггэхн зн-та, Нежын-скага зн-та кн Безбародкз з Маладзе-чанскай настаунзцкай семзнарыз Вучэб-ныя предметы рус, ням з франц мо-вы, геаграфзя, прыродазнауства, история, хзмзя, законазнауства, математика, фзззка, касмаграфзя, маляванне, чарчэн-не, пачаткз ваен навукз, музыка з пм-настыка Выпускнзю вучылзшча мелз льготы пры паступленнз У вышэйшыя техн з с -г навуч установи, на фзззка-матэм ф-ты ун-таУ Зараз у будынку вучылзшча размяшчаецца пед вучылзшча змя КУшынскага Андрзй СамусЬс
МАПЛЁУСКАЕ ТАВАРЫСТВА УРА-Чбу, Таварыства у р а ч о у Магзлеускай губернз, першае мед навуковае т-ва Беларусз Тснавала у 1862—1917 Засн па знзцыятыве ст урача К А Пабо Ставтла за мэту садзей-нзчаць развщцю мед навукз з практыкз, грамадскай плены з знш Ажыццяуляла сан кантроль за гар тэрыторыяй, арга-нззавала курсы санггараУ з дэззнфекта-раУ, бясплатны прыем хворых, право-дззла пар чытаннз Па рэкамендацыз т-ва у 1892 у час эпздэмзз халеры быу адкрыты халерны барак, 7 бясплатных чайных, праводззлася бясплатная выдача лекау У 1911 правило дзень «белай кветза» (збор сродкаУ на барацьбу з су-хотамз) з стварыла мясц аддзел Усерас лзп барацьбы з сухотамз 1мкнулася аха-пзць урачэбнай дапамогай з сельскае на-сельнщтва Члены т-ва правялз медыка-тапаграфзчнае з статыстычнае даследа-ваине Маплева (гэтыя работы выкаканы як манаграфзз з абаронены як дозегарекзя дысертацыз) Т-ва выдавала свае «Пратаколы» з «Працы», абменьва-лася змз з знш мед т-вамз Рас змперыз, а таксама дасылала зх у Швейцарыю для рэферыравання у замежных часопз-сах
Л1т Молчанов АП К истории научных медицинских обществ в Белоруссии // Научные медиздинские общества БССР' Сб справ сведений Мн, 1981 Akim Молчанов
МАПЛЁУСКАЯ АБЛАСНАЯ АБ’ЯД-НАНАЯ ЫБЛ1ЯТг)КА змя У1Ле н з н а Засн у 1934 у Магзлеве як фзлз-ял Дзярж б-кз БССР на базе фондау пед зн-та з педтэхнзкума Маплева У 1938 пераутворана у абл б-ку У Вял Айч вайну бзблзятэчны фонд (белый за 70 тыс экз ) амаль увесь знзшчаны Ад-ноУлена У 1944 Пасля аб’яднання у 1989 з абл дззцячай б-кай — сучасная назва Бзблзятэчны фонд каля 786 тыс экз (1998) Мае 10 аддзелаУ, у тзз края-знаучай з замежнай л-ры, мастацгва, навукова-метадычны, дззцячы з знш
МАПЛЁУСКАЯ М
Мае стараж выданнз «Хронзка беларус-кага горада Маплева» А з М Трубнзцкзх (1887), «Вопыт апзеання Магзлеускай губернз » (кн 1—3, 1882—84) «Ма-плеУская даУнзна» (вып I—3, 1900— 03), «Памятная кшжка Магзлеускай губернз за 1909 год», «Агляд Маплеускай губернз за 1909 год», «Баркалабаускз ле-ташс» (пад рэд Е Р Раманава, 1910) з знш Выдав метадычныя з бзблзягр ма-тэрыялы, паказальнзкз краязнаУчага ха-рактару «Скарбы мзиуузззчыны» (1993), «Выдатныя дзеячы мастацгва Ма-плеушчыны» (1993—95), «Пзсьменнисз Маплеушчыны» (1994), «Веска у твор-чаецз беларуекзх тсьменнзкау», «Тут па-мяць сэрца гаворыць», «Праз смуту га-доу дайшло да нас слова» (усе 1995), «Чарнобыль у беларускай паэззз» (1996) з знш Штоквартальна выдав шфарма-цыйны бюлетэнь «Новая лзтаратура аб Маплеускай воблаецз» Ала Вас1ленка МАПЛЁУСКАЯ АКРУГА адм -тар адзззжа у БССР 1снавала у 1924—30 Утворана 17 7 1924 Цэнтр — з Магиеу Пл акруп 11 602 км2, нас 512,7 тыс чал (1924) Уключала 10 раенаУ Бы хауекз, Бялынзцкз, Журавзцкз, Кармян-екз, Л упал ау сю, Маплеускз, Прапойсю, Чавусю, Чачэвзцкз, Шклоусю, равны падзялялзся на 161 сельсавет У склад акруп уваходззлз 4 гарады (Стары Бы хау, Маплеу, Чавусы, Шклоу), 3 мяс-тэчю (Бялынзчы, Карма, Прапойск) У сувязз са скасаваннем Калзнзнскай акр 9 6 1927 у М а перададзены Бялынка-вщю, Касцюковзцю, Клзмавщю, Крас-напольею, Крычаусю, Мизаславзцю, Хоцзмсю, Чэрыкаускз р-ны 4 8 1927 скасаваны Бялынкавзцкз р-н (яго тэр далучана да Касцзоковзцкага р-зза) з Мз лаславзцю р-н (яго тэр далучана да Клзмавзцкага р-на) Акруговая газ «Ма плеуекз селянзн» На 1 1 1930 у М а 16 раенау, 6 гарадоу, 7 мястэчак, 259 сель саветау, утл 3 польсюя з 2 латышекзя нацыянальныя 26 7 1930 М а сзсасава-на
Л1т Рыдзеускз ГУ МаплеУзззчына зуберззя акруга, вобласзхь (аззалзз адмзнзетра-цыйнага ладэелу) // Маплёуская даУнзна Маплёу 1993 leap Путан
МАПЛЁУСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя войск 2-га Бел фронту (камандуючы ген -палк Г Ф За харау) 23—28 чэрв , састауная частка Беларускай аперацы/ 1944 у Вял Айч вайну Удзельнзчалз армзз 33-я (ген -лейт В Дз Кручонзон), 49-я (ген -лейт I Ц I рышын), 50-я (ген -лейт I В Бол дззн), 4-я паветр (ген -палк К А Вяр-шынзн) 1м прозцетаялз 8 пях з 2 мата рызаваныя дывзззз 4 й армзз ням групы армзй «Цэнтр», якзя займалз глыбока эшаланзраваную дауж 60 км лзнзю аба роны у тры абарончыя рубяжы Задача аперацыз войскам 2-га Бел фронту ва узасмадзеяннз з войскамз левага крыла 3-га з правага крыла 1-га Бел франтоу разграмщь маплеускую грузту працзунз
М МАПЛЁУСКАЯ
ка, вызвалщь Маплеу i выйсщ на р Бя-рэзша Партизанам даручана разбураць камун1кацы1 ворага i садзейшчаць сав войскам у фарщраванн! водных пера-шкод Напярэдадн! аперацьи часщ авш-НЫ1 далекага дзеяння i бамбардз!-роушчыю фронту нанеслг удар па аэра-дромах, вузлах абароны i артыл пазщы-ях пращуниса У ходзе аперацьн вызвалены Чавусы (25 чэрв), Горю (26 чэрв), Копысь 1 Шклоу (27 чэрв ), Маплеу 1 Быхау (28 чэрв) Войсю 2-га Бел фронту скавал1 на Маплеусюм напрамку значныя сшы ворага, пазба-Biyuiu яго магчымасщ ажыццявщь ма-неур рэзервам! У палосы наступления 1 га 1 3-га Бел фРантоУ (гл Бобруйская операция 1944 i Вщебска-Аршанская операция 1944) 1 арганпавана адысщ за Бя-рэз1ну, што пазней салзейшчала акру-жэнню 1 зшшчэнню групоУю працгушка у раене на У ад Мшска 21 вайск злу-чэнне 1 часць атрымал! ганаровыя най-менн1 «Магшеусюх», 32 — «Верхне-дняпроусюх» УладзМр Лемяшонак
МАПЛЁУСКАЯ АРГАН13АЦЫЯ РСДРП(б) Пасля П з’езда РСДРП (1903) у Лупалаве (задняпроуская ч Маплева) склалася арг-цыя РСДРП, якая у студз 1904 звязалася з Замеж-ным бальшавшюм цэнтрам, да вясны аформшася як агульнагарадская 1 далу-чылася да Палескага камгтэта РСДРП(б) на правах раеннай арг-цьп Вяла рэв прапаганду сярод рабочих i навучэнцау, пры ей гснавау акр сялян-сю к-т для работы на весцы 3 канца 1903 у Маплеусюм гаршзоне дзейшчала ваенна-рэв арг-цыя, якая вяла палгг работу сярод салдат М а РСДРП(б) мела друкарню, выдавала лштоую, пра-водзша забастоую, дэманстрацьп пра-цоуных Значнае месца у яе дзейнасщ займала барацьба з Бундам Найболып актыв1завалася у рэвалюцыю 1905—07 На I з’ездзе арг-цый РСДРП Палескага
МАПЛЁУСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 23-28 чэрвеня 1944 г
р-на (май 1905) прызнана паунамоцнай Да сярэдзшы 1905 аб’ящноувала 5 мясц груп, наливала каля 300 чл , уплывала на прафсаюзы, мела баявую дружыну Найб групы был1 У Оршы i Копыс! У сувяз! з ростам арг-цы1 у пач 1906 МаплеУсю раенны к т рэаргашзаваны У акруговы з правам стварэння раенных арг-цый, выдання друкаваных органау i прадстаУнштва на з’ездах парты! На кастр 1906 арг-цыя налшвала каля 450 чл мела сувяз! з с -д фракцыяй у 2-й Дзярж думе У перыяд рэакцьц М а РСДРП(б) дзейшчала у падполл! Пасля аднаУлення у ма1 1912 Палескага к-та РСДРП дзейнасць арг-цы1 ажывшася Была адноулена парт група у Шилове, у Маплеве створана група прыхшьшкау газ «Правда», якая налнвала больш за 50 чл У чэрв 1914 палщыя зрабша напал на Палесю к-т РСДРП, разграмша праУдз1сцюя групы у шэрагу гарадоу, у тл у Маплеве Улетку 1914, пасля увя-дзення у бел губернях ваен станов!-шча, 1 улетку 1915, напярэдадн! пераво-ду з Баранав1ч у Маплеу Стаую Вярх галоУнакамандуючага, зноу адбьипся масавыя арышты рэв элементау у паласе бл1жэйшага тылу Пасля Лют рэва-люцы! 1917 на сходзе сацыял-дэмакра-тау 3(16)3 1917 была створана Ма-плеуская аб’яднаная арг-цыя РСДРП («аб яднанка»), у якую Уваходзш! бун-дауцы, меншавгю i балыиавпа Пасля размежавання бальшавжоУ i меншав!-коу з бундауцам!, а потым бальшавткоу з меншавпсам! i меншавжамынтэрна-цыяналютам! 18(31)12 1917 створана Маплеуская арг-цыя РСДРП(б) 20 12 1917(2 I 1918) абраны МаплеУсю гар к-т РСДРП
МАПЛЁУСКАЯ АРГАН13АЦЫЯ ЭСЭРАУ Узшкла у 1904—05 як гурток у складзе Гомельскай групы сацыялютау-рэвалюцыянерау 3 1906 на тэр Ма-плеускай губ дзейшчал! Гомельсю к-т i М а э з фццялам! у Горках 1 Оршы У 1907 у губерн! было 97 турткоУ партьи эсэраУ, больш за 3000 чл (з ix больш за 2 тыс чл у Гомел1) У рэвалюцыю
— — Л ши фронту да зыходу 22 чэрвеня
Напрамю ударау элучэиняу савецн|Х войск
агульнаваисновых
таннавых
агульнаваисновых тайна вых пры сумесных дзеян ИЯХ
< Удар ав яцы
Станов шча савецк х войск
—— —— да зыходу 25 чэрвеня Равны наибольш антыу ных дзеянняу партызан
Контрудары адыход ня мецна фашысцк|х войск
Абарончыя рубяжы ня • мецна фашысцн х войск
* Вуэел абароны нямецка д фашысцн х еоисн
Даты вызеалення насе 28 6 леных пункта?
Л н|Я фронту да зыходу 28 чэрвеня
1905—07 эсэры аргашзоувал! забастоую, распаусюджвал! рэв л-ру, удзель-Н1чал1 У аргашзацы! сялянскага руху Часта дзейшчал! разам з Бундам 1 шш левым! арг-цыям! Вял Увагу аддавал! щдывщуальнаму тэрору, дзеля чаго створана баявая група на чале з Л П Язерскай, якая 29 10 1905 здзейсш-ла замах на магшеускага губернатара Клшгенберга У сувяз! з паражэннем рэвалюцьп 1 разгромам! арг-цьп (восен-ню 1906 1 летам 1907) яе дзейнасць згортваецца У 1909 эсэры аднавип сваю дзейнасць на Маплеушчыне Узшк гурток пал юраунщгвам Д Бас ша, X i ЦЛевшых (каля 50 чал ) У вер 1909 узшк гурток на чале з У Калшнсюм, У Хадоска-Мозалем 1 шш У крас 1911 гэтыя групы разгромлены У 1-ю сусв вайну эсэры Маплева засяродзипся на дзейнасщ у с - г кааператывах i розных т-вах Пасля Лют рэвалюцьп 1917 яны хутка адрадзип свае api-цьп На выбарах ва Устаноучы сход эсэры на Маплеушчыне атрымал! больш за 80% га ласоу Пасля Кастр рэвалюцы! i да Л1 пеня 1918 левыя эсэры актыуна супра цоушчал! з бальшав1кам1 На V Усера-шйсю з’езд Саветау (4—10 Л1П 1918) ад МаплеУскай губ было выбрана 27 бальшавжоу 1 7 левых эсэрау Пасля заду-шэння леваэсэраУскага мяцяжу 6 7 1918 у Маскве аб дзейнасщ эсэрау Маплева звестак амаль не захавалася У 1923, з афармленнем аднапартыйнай шстэмы у СССР, усе эсэраусюя арг-цьп Беларуш утл у Маплеве i МаплеУскай губ , самая 1кв1давал1ся
Лип Солошенко ВИ Большевики в борьбе с мелкобуржуазными партиями в Бе лоруссии (1903 — март 1917 гг) Мн , 1981, Бригадин ПИ Эсеры в Беларуси (конец XIX в — февраль 1917 г ) Мн , 1994
Эдуард Лтецк1
МАПЛЁУСКАЯ БЕЛАРУСКАЯ РАДА, гл Магмёуаа беларуск/ камипэт
МАПЛЁУСКАЯ БРАЦКАЯ ЦРУ КАР НЯ Дзейшчала у 1616—1773 (з пера-пынкам!) у Маплеве У 1616 выдадзены «Служэбюк» (у 1617 2-е выданне), у 1619 — «Евангелле вучыцельнае» Кзры лы Транквипена Стауравецкага Пасля гэтага друкарня на нейю час спышла дзейнасць 19 3 1653 кароль Уладзюлау IV дау Маплеускаму правасл брацгву прывшей на права адкрыцця друкарш i выданне вучэбных i ihui кип на «рус кай» (старабел i царк -слав), грэчас кай, лац 1 польск мовах У 1636—38 гэта права было, верагодна, перададзена брацтвам Сшрыдону Собалю яга у 1636 выдау «Буквар языка славенскага» У 1676 брашва атрымала ад караля Яна III Сабескага прывшей на ад-крыцце друкарш пры БогаяУленсюм манастыры i выданне юпг на «рускай» i польск мовах У 1680 друкарню узнача-лту Макшм Вашчанка, яю У 1698 атры-мау прывшей на яе без дазволу брацгва 1 стау выдаваць киш ад свайго 1мя У 1701 брацгва дамаглося пацвярджэння свайго ранейшага прывшея на друкарню У розны час у М б д працавал! дру кары 1 граверы Васшь Вашчанка (сын
МАПЛЁУСКАЯ М
Максгма), Федар Анплейка, Афанасги П (П1гарэв1ч'>), М.Антушкев1ч У кан цы 17—18 ст у друкарш выдавалгся царк навуч , палемгчныя кнш «Псал-тыр» (1693) «Акафкгты i каноны» (1693), «Малгтваслоу» (1695), «Дыоптра» (1698), «Перла мнагацэннае» (1699) «Неба новае» (1699), «Трыфалапен» (1754), «Часаслоу» (1762) i шш У апош нгя гады дзейнасщ друкарня перавыда-вала раней надрукаваныя кнгп
Лип Ж у д р о Ф История Могилевского Богоявленского братства Могилев, 1890 П 1 ч э т а У I Друк на Беларус! У XVI i XVII стет И Чатырохсотлецце беларускага друку Мн 1926 leap Йушкш
МАПЛЁУСКАЯ ВАЁННА-СУДбВАЯ КАМ1С1Я ПА СПРАВАХ ДЗЕКАБ-РЫСТАУ Створана у Маплеве загадам ад 18(30) 1 1826 галоунакамандуючага 10-й арми генерала ад гнфантэрьп Ф Сакена Старшыня камгегг — начальна 3-й пях ДЫВ1311 ген-маер 1АНабо-кау Працавала з 1(13)2 да 30 3(11 4) 1826, разгледзела справы 16 афщэрау — удзельнжау паустання Чарнггаускага палка, «падазроных ва удзеле у мяця-жы» а таксама справы тых, што запну-л1 у час паустання Пасля допытау i су-довага працэсу у лш 1826 справа раз-гледжана у аудытарсюм дэпартаменце ваен мш-ва 13(25) лш аб’яулены пры-гавор, паводле якога А Я Мазалеускг, В М Салауеу i I I Сухгнау был1 засуджа-ны да пакарання смерцю, замененай потым бестэрмшовай катаржнай працай у С1б1ры Частка была засуджана да па-збаулення чыноу i дваранства i службы радавым! у далеюх сгбгрскгх гарнгзонах 5 чал прыгавораны да 6-месячнага зня-волення у крэпасщ Дакументы следча-га справаводства камгси не захавалгея, пра яе дзейнасць вядома з даклада аудытарскага дэпартамента ваен мш-ва Расп ад 10(23)7 1826
Лип Букчин СВ К мечам рванулись наши руки 2 изд Мн , 1985, Горбачевский ИИ Записки Письма М , 1963, Декабристы Биогр справ М , 1988, Муравьев-Апостол МИ Воспоминания и письма Пг, 1922, Швед В В Беларусюя старони псторьп дэекабрыстаУ Ми , 1998
Вячаслау Швед
МАПЛЁУСКАЯ вбБЛАСЦЬ Разме-шчана на У Беларуш Мяжуе з Расшй Пл 29 тыс км2 Нас 1246,9 тыс чал (1997, без Маплева) Цэнтр — г Ма-гигеу Утворана 15 1 1938 20 2 1938
уключала 21 раен (Асшовщкг, Бабруй-скг Быхаускг, Бялынщкг, Бярэзгнскг, Горацкг, Дрыбгнскг, Касцюковщкг, Кг-раускг, Клгмавщкг, Клгчаускг, Красна-польскг, Круглянскг, Крычаускг, Ма-плеускг, Мсцгслаускг, Прапойскг, Хоцгмскг, Чавускг, Чэрыкаускг, Шклоускг), 362 сельсаветы, 11 гарадоу, 8 мястэчак, 5 рабочих Населкау 3 27 9 1938 у скла-дзе вобласш 12 гарадоу, 6 rap i 5 рабочих паселкау На 1 1 1941 у М в 21 раен, 359 сельсаветау 20 9 1944 Бярэ-зшею р-н перададзены Мшскай вобл 23 5 1945 Прапойскг р-н перайменаваны У Слаугарадскг, г Прапойск — у г Слаугарад 16 9 1956 лгквщаваны Дры
бшскг, Круглянскг 1 Чэрыкаускг р-ны, 23 1 1960 далучаны Глускг р-н Мшскай вобл, 17 4 1962 лгквщаваны Хоцгмскг р и 25 12 1962 Л1квгдаваны Асшовщкг, Глускг, Клгчаускг, Крычаускг i Слаугарадскг р ны 6 1 1965 зноу утвораны Асшовгцкг, Клгчаускг, Крычаускг, Слаугарадскг, 30 7 1966 — Глускг, Круглянскг, Хоцгмскг, Чэрыкаускг р-ны 29 12 1989 — Дрыбшскг р-н На 1 1 1997 у М в 21 раен (Асшовщкг, Баб-руйскг, Быхаускг, Бялынщкг, Глускг, Горацкг, Дрыбшскг, Касцгоковщкг, Кг-раУскг, Клгмавщкг, Клгчаускг, Красна-польскг, Круглянскг, Крычаускг Ма плеускг, Мсщслаускг, Слаугарадскг, Хоцгмскг, Чавускг, Чэрыкаускг, Шклоускг), 13 гарадоу, утл 5 абл , 8 раеннага пад-парадкавання, 11 гар г 4 рабочыя па-селкг, 196 сельсаветау, 3242 населеныя пункты Пра кожны раен вобласш гл адпаведны артикул
МАПЛЁУСКАЯ вдЛАСЦЬ, Маггле у с к а е старосте а, М а г г -л е у с к а я эканомгя, буйное дзярж Уладанне у 14—18 ст У 1387— 99 належала каралеве Ядвгзе, жонцы Ягайлы У 15 ст, верагодна, адасобгуся
MarinEjfauui брацкм друкарш 3 карцгны М Я Таболгча 1990
маентак Бушины У 1501—31 М в у па жыццевым уладаннг вял княпнг Алены 1ванаУны, пазней — дзярж. уласнасць У сярэдзгне — 2-й пал 16 ст звычайна наз староствам Тэр М в фармграва-лася да 1-й пал 16 ст , калг да яе далучаны части волаецг Басея г Мсцг-слаускага княства У 1560 М в уключала г Маплеу г больш за 60 сел, з гх буй-нейшыя Вейна (112 дымоу), Коханавгчы (100), Сгдаравгчы (67) Ангскавгчы (57), Чавусавгчы, або Чаву-сы (53) Пасля адм рэформы 1565—66 у складзе Аршанскага павета Намеснгкг (старосты) М в — Ю Зяноуевгч (1514— 16), Я Шчыт (1516—18), кн В I Сала мярэцкг (1520—40), Ф Бака (1540—47) кн Я Гальшанскг (1547—49), С Кезгай-ла (1552—54), А Валов1Ч (1554—64), РХадкевгч (1564—72), АХадкевгч (1572—78), Дз Халецкг (да 1598) 3 1588 перайшла у разрад эканомш У канцы 16 ст гмклгва павялгчылася коль-касць паселшгчау г жыхароу Паводле
м
18 МАПЛЁУСКАЯ
швентара 1604, М в складалася (апрача Маплева) з 194 сел (з ix 28 пустых), па-дзеленых на 12 войтауствау Асавецкае (23 сялы), Бардзшаускае (22), Благавщ-кае (24 сялы 1 новазаснаванае мястэчка Чавусы), Брылеускае (14), Вейнаускае (18), Горбавщкае (13), Даманавщкае (13), 1струбщкае (4), Плешчыцкае (14), Пуцькаускае (23), Ульянавщкае (13) 1 новастворанае у 1600 Чамаданаускае (12) Першы адмш1стратар Маплеускай эканоми — ЛI Сапега, у 1736—72 М Пацей У 1772 М в далучана да Рас 1мперьп (5261 дым, 25 063 душы муж-чынскага полу) Значная яе частка раз-дадзена f приватную уласнасць набл1-жаным да Кацярыны II — AM Рым-скаму-Корсакаву (5829 душ з мяст Чавусы), А П Ярмолаву (4445 душ), В Я Чичагову (3997), ААПразароуска-му (448 душ з мяст Сухары) 1 иш Рэшта захавалася f якает дзяржауных маенткау Вячасла} Haceein
МАПЛЁУСКАЯ ГУБЕРНСКАЯ ДРУ-КАРНЯ Дзейн1чала у 1833—1917 у Маплеве пры губернски* прауленш У 1846
МАПЛЁУСКАЯ ВОБЛАСЦЬ
ей перадалзена абсталяванне кансютор-скай друкарш (дзейшчала у Маплеве у 1774—1844) Друкавала таз «Могилевские губернские ведомости», штогадовыя даведниа «Агляд Маплеускай губерш» (1879—1915) 1 «Памятный кшжкд Маплеускай губерш» (1861—1916), афт матэрыялы губер нс ката праулення, ма-тэрыялы мясц дзярж устаноу 1 грамад-ск1х арг-цый 11нш У 1853—55 выдадзе-на першая кшга «Маплеуская флора» Р Пабо 1 КАЧалоускага Сютматыч-нае кнтгадрукаванне пачалося з 1861 Усяго выйшла каля 217 назвау кшг, у асноуным свецкай тэматыю (мастацюя, навуковыя, даведачныя i ihih ) на рус мове, рэл1Г л-ра складала 4,6% ад агульнай колькасш Найб цгкавым! з’яуляюцца краязнаучыя працы па пс-торьи, археалош i этнаграфи «Пста-рычны нарыс Маплеускай губерш» М В Фурсава (1882), «Дзеннгк курганных раскопак, зробленых на працягу лета 1892 г у паветах Рагачоусюм, Бы-хаусшм, Кл1мавщк1м, Чэрыкаускгм i Мсщслаускдм» Фурсава i С Ю Ча-лоускага (1892), «3 хронна г Маплева за час з 1706—09 гг» (1904), «Бялынщ-К1 Раства-Багародзщк1 манастыр» ФАЖудро (ч 1—2, 1911), «Пстарыч ная даведка Маплеускай мужчынскай пмнази 1809—1909» М П Сазонова (1909), збор пет матэрыялау «Ма-гтёуская даунта», «Вопыт ашеання Маплеускай губерш » пад рэд АДамба-вецкага (кн 1—3, 1882—84), «Вясель-ныя песш беларусюя» Дамбавецкага (1884), «Беларуск! зборшк» Е Раманава (вып 6, 1901), «Короткая даведка аб пя-щдзесящгадовым гснаванш Маплеускай жаночай пмнази (1865—1915 гг)» (1915) 1 гнш На бед мове надрукава на кн «Тарас на Парнасе i шшыя беларусюя вершы» (1900—02). 1гар Пушк1н
МАПЛЁУСКАЯ ГУБЁРНЯ 1с навал а у 1772—1919 Цэнтр — г Маплеу Утво рана 28 5(8 6) 1772 Уключала Аршан-скую, Маплеускую, Мсщслаускую i Ра гачоускую правитцы! 22 3 1777 падзеле да на 12 паветау Аршанею, Бабшавщю (скасаваны у 1840), Белщю (у 1852 перайменаваны у Гомельсю), Юнмавщю, Копысю (у 1861 перайменаваны у Го-рацк1), Маплеусга, Мсщслаусю, Рага чоусю, Сенненсю, Старабыхаусю (у 1852 перайменаваны у Быхаусю), Ча-вуск! 1 Чэрыкаусю У 1778 пераймена вана у Магиеускае намеенщтва, я кое 12(23) 12 1796 скасавана, а наветы увай-ШЛ1 у склад Беларускай губерш М г ад-ноУлена 27 2(11 3) 1802 у складзе раней-шых 12 паветау Паветы падзелены на 39 станау i 147 валасцей Уваходзша у склад Вщебскага, Маплеускага i Сма-ленскага ген -губернатарства (гл Бела-рускае генерал-губернаторства), у 1863—69 — Вшенскага генерал-губернаторства Тэр М г (паводле перагасу 1897) 42 134 кв вярсты, нас 1686,7 тыс чал Паводле саслоунага падзелу дваран 27,7 тыс , духовенства 6,4 тыс , купцоу 3,5 тыс, мяшчан 291,8 тыс, еялян 1351,5 тысячы Паводле веравызнання
праваслаУных 1402,2 тыс, стараверау 23,3 тыс, католгкау 50,1 тыс, пратэс-тантау 6,9 тыс , 1удзеяу 203,9 тыс , мусульман 184 чал Пюьменнага насель-шцтва у М г 16,9%, у гарадах 45% Па тэр М г у 19 ст праходзип чыгуню МаскоУска-Брэсцкая, Л1бава-Ромен-ская, Арлоуска-Вщебская, Гомельска-Бранская, пераважал! вшакурныя заводы, еяляне займалюя саматужным! промыслам! У 1884 у М г 2 пмнази, 2 пра-пмнази, 4 гарадсюя, 5 павятовых, 13 прыходсюх, 207 пач вучылгшчау, жано-чае, 4 мужчынсюя духоуныя в учти-шчы, духоуная правасл семшарыя, 310 парк-прыходсюх школ, 1138 школ гасьменнасш, 6 яур пачатковых вучьин-шчау, 3 вышэйшыя i 149 пач яур рэл1-пйных школ, 10 прыватных вучьип-шчау, земляробчае i рамеснае вучыль
маплёУская М
шчы у Горках, чыгуначнае у Гомель фельчарская школа i школа павггух у Маплеве, 59 бальшц i 47 приемных па коду, 20 б1бл1ятэк, 17 кшжных крам, II друкарняу, губ музей у Маплеве М г уваходзша у Маплеускую правасл i Ма плеускую каталщкую епархи У канцы 19 ст у М г 804 правасл царквы, 6 мужчынсюх 1 5 жаночых манастыроу, 30 касцелау, 2 лютэрансюя Kipxi, 29 адзшаверекзх цэрквау i стараверсюх ма лггоуных дамоу, 340 яур cmaroi i мал1 тоуных дамоу 3 вер 1917 губерня у складзе Зах вобл, са студз 1919 у БССР, з лют у РСФСР II 7 1919 М г скасавана, 9 яе паветау увайнип у Го-
М МАПЛЁУСКАЯ
мельскую губ , Мсщслаусю пав перада-дзены Смаленскай, Сенненсю — Bi-цебскай губ
Лип Военно-статистическое обозрение Российской империи. Т 8, ч 3 Могилевская губерния СПб , 1848, Дембовецкий А Опыт описания Могилевской губернии Кн 1—3 Могилев, 1882—84, Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г Т 23 Могилевская губерния СПб, 1903, Обзор Могилевской губернии за 1913 г Могилев, 1915 Алена (Платова
«МАПЛЁУСКАЯ ДАУН1НА». «М о -I ил е вс кая старина», зборшк матэрыялау з «Могилевских губернских ведомостей» за 1898—1903 Выйпип 3 выпуск! (1900—03) пад рэд Е Р Рама-нава Уключае артикулы i нататю па псторьп, археалогп, этнаграфц Ма-плеускай губ, пет дакументы У 1-м выпуску змешчаны Баркулабауск! лета-тс (паводле выдання М В Доунар-Заполье кага у юеусюх «Университетских известиях», 1898, № 12, з прывядзеннем розначытанняу па выданш П А. Купила у «Матэрыялах для псторьп Уз’яднання Русь», т 1 М , 1877), грамата караля Рэчы Паспалггай Стафана Баторыя ад 1 3 1581, карта маплеускага намеенщтва 1786 успамшы аб падзеях 1812 на Ма-плеушчыне У 2-м вып — арыпналь-нае ашеанне Крычаускага графства А Меерам у 1786, фрагмент зашеак агента брыт бтблейскага т-ва Р Пщкер-тона, як! У 1816 1 1822 праязджау па бел губернях, б1бл1яграф1чны паказчык асн прац Раманава У 3-м выпуску — дакументы 16—20 ст, у тл ашеанне рэес-тра жыхароу Маплева за 1636, у 2-м 1 3-м вып звестю пра «апошняга ле-ташеца» Беларущ цумена Арэста Пуб-Л1кацы1 пет крынщ адметныя дастатко-ва высокш навук УзроУнем Усе яны мел1 прадмовы пет -археагр характеру, тэкстуальныя зазван i зазвал па змесце, кантрольна-даведачныя звестю «Мд» — каштоуная пет крынща для вывучэння псторьп Маплеушчыны
Мвсась Шумейко
«МАПЛЁУСКАЯ ДДУШНА», зборшк пет 1 краязнаучых матэрыялау Выда-ецца у Маплеве штогод з 1993 як ад-науленне «Магмеускай дауншы» (1900— 03) Рэдактар ААгееУ Спец выпуск 1995 прысвечаны 6-м Маплеусюм краязнаучым чытанням «1гумен Арэст i Маплеусю край часоу яго жыцця» Ма-тэрыялы ахогипваюць пет перыяд развития Маплеушчыны ад старажытнасц) да сучаснасш Мае рубрыю «Даследа-ванш Меркаванш», «Асоба У псторьп», «Малавядомае», «Школьнае края-знауства» i шш /гор Пушкш
МАПЛЁУСКАЯ ДРУКАРНЯ, Mari-леуская к анс 1 сторс к а я друкарня, Манлеуская придворная друкарня 1сна-вала у 1774—1844 у Маплеве. Засн 6ic-купам С I Богушам-Сестранцэвтам пры рымска-каталщкай канисторы! Напа-
Комплекс МаблеУскай духоунай сем!нары11 арх1рэйскага двара Рэканструкцыя 1853
чатку размяшчалася у Магиеускш кляш-тары кармемтау, потым у прыгарад-ным палацы Богуша-Сестранцэв1ча у Пячэрску У 1776 М д атрымала дазвол на выданне кшг на рус мове, што па-клала пачатак кшгадрукаванню грама-дзянсюм шрифтам на Беларуш Паводле указа Кацярыны II 1780 друкарня была абавязана публгкаваць афщ матэ-рыялы, т ч яна выконвала функцы! губ друкарш да адкрыцця у 1833 Ма-гыеускай губернской друкарнг Вядома больш за 60 назваУ выданняУ Мд, у тл 43 на польскай, 12 на лащнекай, 8 на рускай, па 1 на ням i франц мовах Сярод ix «Кароткая французская гра-матыка» (1784, 1796), даведачная
л-ра — «Каляндар беларусюх намеенщ-твау на 1783» (1782), «Беларусюя календари» (1784—95), «Дырэкторыумы» (царк календари, яюя змяшчал! сшей параф1й 1 духавенства Магглеускай рымска-каталщкай apxienapxn за 1807— 1844), афщ выданш — «Трактат Вечна-га мэру 1 сяброуства» (1792), «Установи для юравання губерняй» (1774, 1777, 1795), навук праны — «Аб Заходняй Раси» (1793) 1 «Аб паходжанш сарматау 1 славян» (1810) Богуша-Сестранцэвгча, трактат «Тры кнш аб паэтычным мас-тацгве» Ф Пракаповяа (1786), мастац-юя творы — трагедия «Гщыя у Тауры-дзе» (1783) Богуша Сестранцэвгте, яго верши 1 прамовы, «Вандроуны турак» (1789) — пераказ А Толанда на польскую мову «Г1сторы1 Сшдбада-Марахо-да» /гор Пушкш
МАПЛЁУСКАЯ ДУХбУНАЯ CEMI-НАРЫЯ, сярэдняя правасл навуч рэ-л1г Устинова у Маплеве у сярэдзше 18 ст — пасля 1917 У 1756 маплеусю ешскап Теорий Kohicki аргашзавау пач класы духоунай семшары!, дзе навучал! лац. мове 1 катэхшеу на рус мове У 1758 рас урад выдзел!у на ix утрыманне 400 руб У 1768 з дазволу караля Рэчы Паспалггай Сташслава Аугуста Паня-тоускага Кашею перавеу класы У прад-месце Маплева да царквы св Мисалая, стварыу кафедры багаслоусюх 1 фшас навук, стараж -грэч i стараж -яУр моу
У пач 1780-х г для семшары! пабу давани асобны 2-павярховы вучэбны корпус у стыл1 рус класщызму (не заха-вауся) У 1785 адбылося афщ адкрыцце Мдс У 1793 пры царкве св Мгкалая засн падрыхтоУчая школа для семша-рЫ1 У 1795 пабудаваны 2-павярховы дом для настаушкау i вучняу Пры ешс-капе Анастас!! Братаноусюм (1797— 1805) семшарсю комплекс папоУнгуся новым! збудаванням! на вул Ветранай (цяпер Леншская) Анасташй аргашзавау семшарскае прауленне, паюнуУ па-саду прэфекта i прызначыу рэктера i супер-жтэнданта (пазней гнепекгара), увеу замест польсюх падручнисау рашй-сюя, арганыаваУ аркестр, стварыу семт-нарскую бальнщу на 25 ложкау, лазню 1 шш У канцы 18 ст. па розных звестках у семшары! навучалася ад 100 да 400 чал Сярод нетэалапчных прадметау был! фшасоф1я, риторика, питыка (па-этыка), сштаксиса, история, геаграфгя, медицина, мовы лац, ням , франц, стараж -яУрэйская Навуч праграма да-паУнялася правядзеннем дыспутау, ха-равым! спевамг, наказам трагедий ПраУленню семшары! падпарадкоувал!-ся Гомельскае, Невельскае, з 1807 Ба-балуцкае духоуныя вучьипшчы У 1820 Мдс прьипчана да 2-га разраду, уклю-чана у акругу С -Пецярбургскай ду хоунай акадэмц, тады ж приняты статут, паводле якога семшарыяй юраваш рэктар г шспектар (напачатку прэфект) Сярод рэктараУ был! архшандрыты 1аасаф (1798—1803), Феафан Рама-ноУсю (1804—07), юраманах Нгкадзгм (1808—09), архтмандрыты Юстын
(1810—12), 1ос1ф (1813), протаюрэй Mi-хаш БагуслаУсю (1814), арх1мандрыты Венядзжт Грыгаров1ч (1814—21), Мяле-Ц1й Леантов1ч (1821—23), Аркадзь (1823—24), Мгтрафан Краснапольсю (1902—07), протагерэй М Зефщау
(1911) Семтнарыя атрымл1вала з казны з 1780 штогод 2,5 тыс руб , з 1788 — 3,5 тыс , потым 7 тыс , з 1820 — 26 650 руб У 1912/13 навуч г У семшары! было 205 вучняУ 1 9 вольных слухачоу, у тл 147 дзяцей святароу Пры семшары! дзейшчала узорная царк.-прыходская школа, у якой навучалюя 36 хлопчыкау На 1 9 1916 адм-пед персанал семшары! складауся з рэктара, щепектара, 2 памочнпсау щепектара i 12 выкладчыкау (з ix 2 святары)
Jlim Грыгаров1ч II Беларуская ie-рарх1Я Мн, 1992 С 31—35 1гар Пушкш
МАПЛЁУСКАЯ ПАРТЫЯ РУСК1Х ЛЮДЗЁЙ, руская нацыяналют арг-цыя У 1905—06 Створана у кастр 1905 пры Маплеусюм брацгве Сац база парты! — сялянства 1 правасл духавенства Мела на мэце аб’яднаць «русюх лю-дзей» напярэдадн! выбарау у Дзярж думу Выступала за прадастауленне вы-шэйшых дзярж пасад толью русюм, супраць рэв вырашэння палгг -эканам пытанняУ У лют 1906 налнвала каля 10 тыс членау пераважна з Маплева i МаплеУскай губ Друкавала i распаусю-джвала адозвы, Л1стоую Таццяна Процька
МАПЛЁУСКАЯ ПРАВАСЛАУНАЯ
ЕПАрМЯ Утворана 1 И 1632 па шщы-ятыве мхтрапалгга Пятра Магмы як адзх-ная правасл епархш на Беларусх (усе астатнхя былх пераведзены ва унио), падпарадкоувалася Юеускай мтраполч, кафедра — у г Маплеу У 1633 зацвер-джана прывыеем караля Рэчы Паспалх-тай Уладахслава IV Периш епхскап 1о-аф (Бабрыковхч-Капет-Аняхожскх) жыу у Вхльнх У 1647—50 маплеускай кафед-рай валодалх унхяты, потым зноУ пра-васлауныя У час вайны Расхх з Рэччу Паспалхтай 1654—67 тэр епархп падпарадкоувалася полацкхм епхскапам, якхя прызначалхся Маскоускай патрыярххяй 3 1675 наз таксама Беларускай, потым назвы неаднаразова мянялхся Епхскапы павхины былх зацвярджацца каралем Рэчы Паспалхтай (без такога заххвяр джэння наз нарачонымх епхскапамх — намхнатамх) Пасля пераходу КхеУскай мхтраполхх пад юрысдыкцык» Маскоускай патрыярххх (1685) маплеускхх епхскапау прызначала Масква, але па-ранейшаму зацвярджала каралеуская Улада У1718уМпе былх манастыры Ахорскх, Буйншкх, Гораххкх, Вщебсю, Грывецю, Дзхсенскх, Друйскх, Крыж-борсю, Куцехисю, Маплеусю, Мсщслаусю, Невельскз, Пол анкх, Саламя-рэцкх, Шклоускз мужчынскхя, Баркала-баусю, Касцюкоусю, Куцехнсю, Маза-лаусю жаночыя У 1740—50-я г у вынхку ганенняу на праваслауе коль-касць прыходау значка скарацхлася, у 1755 зроблена спроба зачынщь кафедру Вял намаганнх для захавання дзейнасш епархп зроблены епхскапам Георпем KaHicKiM Пасля 1-га падзелу Рэчы Пас-палпай 1772 х Уваходжання Маплева у склад Рас хмперых М п е У 1774 Указам Свяцейшага Схнода залхчана да 2-га класа 3 заснаваннем у 1793 Мшскай праваслаунай епархп х аднаУленнем у 1833 стараж Полацкай праваслаунай епархп М п е ахоплхвала толью тэр Маплеускай губ У 1830—40-я г усе унхяты У епархп былх пераведзены у праваслауе, у тл х прымусовымх мерами хакрывалхся таксама стараверскхя цэрквы 3 1883 М п е стала выдаваць «Могилевские епархиальные ведомости» У 1892 у епархп было 1360 царк-прыходсюх школ, 6 двухкласных царк -на-стаунщюх школ з агульнай колькасцхо навучэнцаУ больш за 30 500 чал У 1911 было 40 благачынных акруг па 4—20 цэрквау у кожнай, 828 храмау, утл 7 саборау, 11 цэрквау пры мужчынсюх х 15 пры жаночых манастырах, 549 прыходсюх цэрквау, 15 цэрквау пры казенных I богоугодных установах, 94 — пры моплках, 46 малпоуных дамоу, манас-тыроу 12 (6 мужчынсюх х 6 жаночых) Духавенства х царк -служыцеляу налхч-валася 38 протахерэяУ, 540 святароу, 93 дыяканы, 533 псаломшчыкх, манахау 91, паслушнхкаУ 134, манашак 113, бе-лщ 421, паствы 1 624 000 чал Працава-лх 533 царк б-ю, 2 бальнщы пры манастырах, 5 — пры цэрквах, 3 бага-дзельнх пры манастырах У падпарадка-ваннх епархп быу адзхн храм аднаверцау
Маг1леуская праваслаУвая епарх!я Арххрэйскх палац
(прыххльнхю стараверства, якхя захавалх сваю абраднасць, але былх падначалены херархп правасл царквы) У 1897 па хнх-цыятыве краязнауца Е Р Раманава ад-крыта епарххяльнае сховпича старажыт-насцей, пераутворанае у 1904 у царк -археал музей, у 1909 у хм было 1650 эк-спанатау, 504 наведвальнхю у год У 1920—30-я г епарххяй юравалх аб-науленцы, якхя стварылх у 1924 Беларус-кую аутаномную праваслауную царкву У сярэдзхне 1930-х г яе прыходы перай-шлх пад юрысдыкцыю кананхчнай Мхн-екай епархп, М п е з-за жорсткай ан-тырэлхг палпыкх улад фактычна спынх-ла дзейнасць У сак 1942 епарххя ад-ноулена У складзе Беларускай аутакефальнай праваслаунай царквы Пасля Вял Айч вайны епхскапы У епархххо не прызначалхся У 1989 дзейнасць епархп адноулена У межах Маплеускай вобл , у 1997 былх 52 царквы
Тытул кхруючых арххрэяу — епхскапау М п е у 1632—75 Маплеускх, аршан-сю х мсхцслаУсю, у 1675—1772 маплеусю I беларусю, у 1772—95 маплеусю, аршансю х мсщслаусю, епарххя наз Беларускай, у 1795—97 маплеусю х полацю, у 1797—1803 — беларусю х маплеусю, у 1803—33 маплеусю х вшеб-скх, у 1833—1919, 1942—44, з 1989 маплеусю I мсщслаусю М п е юравалх 1осхф (Бабрыковхч-Капет-Аняхожсю, 1632—34), Схльвестр Косау (1634—47), 1гнацш (Аксяновхч-Старушыч, 1650), /о-аф (Канановхч-Гарбацю, 1650—53), 1о-схф (Нелюбовхч-Тукальсю, 1661—64), ФеадосхЙ (Васхлевхч, 1664—78), Клхмент (Трызна, намхнат, 1680—88), Схльвестр (Ваучанскх, намхнат, 1688—91), Сера-фхм [(Серашен) ПалхоУсю, 1691—1704, з 1697 епхскап], Схльвестр (Чацвярцхн сю, 1704—28), Арсенхй (Бярло, не за-цверджаны каралем, 1728—32), 1оаф (Ваучансю, 1732—42), 1ерансм (ВаУчан-сю, 1742—54), Георпй (Р Кашею, 1755—95), Афанасхй (Вальхоусю, 1795—97), 1ларыен (КандраткоУсю, 1797), Анастасий (А.С Раманенка-Брата-ноусю, 1797—1805), Варлаам (РШы-шацкх, 1805—12), 1рыней (епхскап сма-ленсю, часова в а 1812—13), Данил
МАПЛЁУСКАЯ М
Мхрдамсю (Натон-Мххайлоусю, 1813— 21), 1аасаф (Срэценскх, 1821—27, архх-ехнскап), Павел (Морау, 1827—31), Гаурыхл (Гарадкоу, 1831—37, з 1833 ар-ххепхскап), Смарагд (Крыжаноускх, 1837—40), 1схдор (Нхкольсю, 1840—44, з 1841 арххетскап), Анатоль (Марты-ноусю, 1844—60, з 1853 арххепхскап), Яусевхй (Армхнсю, 1860—82), Вггалхй (Грачулевхч, 1882—85), Серий (Спаскх, 1885—92, з 1892 арххепхскап), 1рыней (Орда, 1892—93), Яуген (Шарашылау, 1893—96), Мхсахл (Крылоу, 1896— 1904), Стафан (Архангельск!, 1904—-11), Канстанцхн (Булычоу, 1911—19), ФеадосхЙ (да 1932), Фхлафей (Нарко, 1942—44), Максхм (Кроха, з 1989 арххепхскап)
Лип Мартос А Беларусь в историчес кой государственной и церковной жизни [репр изд] Мн , 1990, Грыгаровхч II Беларуская херарххя Мн , 1992 leap Пушкт
МАПЛЁУСКАЯ ПРАВ1НЦЫЯ, адм тэр адзшка у Маплеускай губ у 1772— 76 Цэнтр — г Маплеу Паводле указа ад 22 7 1773 падзялялася на тры паветы Быхаусю (Старабыхаусю), Маплеусю, ШклоУсю (створаны на аснове Ас-траулянскай, Любавхцкай, Макрэдскаи, Мхкулхнскай, Обальскай, Руднянскай, Сенненскай парафхй Пл каля 700 тыс дзес Уваходзхла 19 мястэчак (больш за 10 тыс чал мужчынскага полу, утл 2,9 тыс яурэяУ), 61 сяло, 627 весак (ка ля 164 тыс чал падатковага насельнщ-тва, у тл 13,2 тыс яурэяУ) 3 66,7 тыс сялян мужчынскага полу 26,1 тыс на лежала памешчыкам, 1,9 тыс — духа-венству, астатнхя — дзяржаве На тэр правхнцых знаходзхлася Магмеуская эка ном1я Бунейшыя прыватныя уладан нх — Быхаускае графства (належала кн А Сапегу), Шклоускае графства (належала кн А Чартарыжскаму)
Яуген Аниичанка
«МАПЛЁУСКАЯ ПРАУДА», грамад ска-палгг газета Выдаецца з 10(23) 1 1918 у Маплеве Гал тэматы ка — грамадска-палхт , сац -эканам i духоуныя працэсы у Беларусх х Ма плеускай вобл Выходзхць 2 разы на ты дзень на бел х рус мовах У 1918 опечатку (№ 1—10) выходзхла пад назван «Известия Могилевского Совета рабо чих и солдатских депутатов», з N3 11 — «Известия Могилевского губернского ис полнительного комитета Советов крес тъянских, солдатских и рабочих депута тов» У час акупацых Маплева ням войскамх (сак—кастр 1918) не выхо дзхла Пасля вяртання у горад у кастр 1918 часцей Чырв Арми выданне адноулена У лхст—снеж 1918 выдавала ся як «Известия Могилевского губер некого революционного комитета» Са студз 1919 наз «Соха и молот», з 10 10 1924 — «Маплеусю селянхн», з лхст 1929 да 1941 — «Камунар Ма илеушчыны» У Вял Айч вайну — орган Магыеускага падполънага обкома
М МАПЛЁУСКАЯ
КП(б)Б, выходзгла у падполл! пад назван «За Радзилу» (№ 1 выйшаУ 24 3 1943), да дня вызвалення Маплева (чэрв 1944) выйшау 41 нумар Назву «За Радз1му» захавала да 1956 3
12 8 1956 «Маплеуская прауда» 3 1991 выдаецца як незалежная абл газета, заснавальн1кам якой з’яуляецца калек-Тыу рэдакцЫ! Аляксандр Тарпачоу
МАПЛЁУСКАЯ РЫМСКА-КАГАЛ1Ц КАЯ АРХ1ЕПАРХ1Я, Маплеу с кая арцыды я цэз 1я, царкоуна адм адзшка каталщкай царквы у 18— 20 ст Створана як Беларуская рымска каталщкая епархи (дыянэля, бюкуп ства) з цэнтрам у Маплеве паводле указа рас шператрыцы Кацярыны 11 ад 22 11 1773 пасля 1 га падзелу Рэчы Пас палггай, i включала тэрыторьп, далуча ныя да Рас 1мперьп 3 1778 у Маплеве дзейшчала духоуная семшарыя, разшча-ная на 20 навучэнцау, акрамя яе у скла-дзе епархи пазней дзейН1чал1 семшары! у Беластоку, Звшагродку, Краслауцы Указам ад 17 1 1782 епарх1Я пераугвора-на у Маплеускую apxienapxuo, што па-цверджана высачэйшай граматай ад И 11 1783 Вышэйшым юруючым органам бы у каштул з 12 прэлатау 1 каною-кау, для вырашэння бягучых адм спраУ была створана кансюторыя Арх1етскап з канца 1797 пераехау у Пецярбург Ён узначальвау сташчную рымска-каталщ кую духоуную калепю (засн V 1801, падпарадкоувалася мпистру унутр спрау) 1 з’яуляУся мгграпалггам умх рымска- каталщюх цэрквау Рас 1мпе-ры1 Паводле Указа ад 28 4 1798 у склад apxienapxn увайшл! не толью Бел 1 К1еуская губ , аде i усе касцелы, яюя был! на тэр Рас 1мперы1 да 1793 (2-га падзелу Рэчы Паспалггай) Маплеуская apxienapxm Уключала 27 дэканатаУ на тэр Беларус! i Украшы Аршансю, Ба-бгнавгцю, Быхаусю, Бялынщю, Вщеб-ска-Велгжска-Суражсю, Дрысенсю (Дзярновщю), Дынабургсю, Звшагрод-сю, К1еусю, Копысю, Ланцкаронны, Лепельсю, Лшавецю, Люцынсю, Маплеусю, Мсщслаусю, Новарасгйсю, Не-вельсю, Полацю, Рагачоусю, Радамыс-ленсю, Рэжыцю, Себежсю, Сенненсю, Сквфсю, Смаленсю, Чавуска-Чэры-каусю Пры наступных рэаргашзацыях был! далучаны дэканаты Беластоцкай вобл , Пецярбурга 1 Масквы У 1804 у склад apxienapxu Уваходзша 159 парафгй з 204 касцелам!, 78 ксяндзам:, 524 ма-нахам! 1 44 манашкам:, 223 936 вернжа-М1 У 1858 было 165 параф1й 1 14 фцця-лаУ з 266 ксяндзам! 1 369 753 вернгкам! У 1842 apxienapxu нададзены 1-ы клас У 1846 на яе тэрыторыг заставалгся мужчынсюя (3 дамшгканцау, 1 бернар-дзшцаУ, 2 капуцынау) 1 жаночыя (3 ма-рыявггак 1 1 бенедыкцшак) кляштары У 1882 у Мр-ка уваходзип 121 пры-ходсю 1 23 фипяльныя касцелы, 217 каплщ, быу 281 ксендз, 439 229 прыха-джан, заставауся адзшы кляштар — Ан-
глонсю дамшисанцау у Вщебскай губ з 6 манахамг У 1883 МаплеУскай apxi-епархп падпарадкаваны касцелы 1 Сло-шмсю кляштар бернардзшак б Мшскай рымска-каталщкай епархи У 1914 у ар-xieiiapxn 31 дэканат, 309 парафгй, 455 ксяндзоу, 1 155 526 прыхаджан У ду-хоуных семшарыях вучылася 145 чал У розны час apxienapxuo Узначальвал! С Богуш-Сестранцэвн (1772—12 4
1783 — ешскап, 13 4 1783—1 12 1826 — apxiemcKan), ешскап В Ясснчык-Каме-нка (14 12 1826—27 11 1828 i 1 1 1833— 28 4 1839), apxiemcKan К Калумна-Цещ-шоусю (23 6 1828—16 4 1831), прэлат Я Шчыт (28 I 1829—1 1 1833), apxiemc-кап I Корвш-Паулоуск! [28 4 1839 (1 3 1840)—20 6 1842], прэлат М.Ласю (30 6 1842—28 11 1848), apxiemcKan КДмахоусю (28 11 1848—11 1 1851), apxiemcKan I Гадавшею (11 1 1851 — 7 10 1855), АФнглкоусю (23 10 1855— 9 12 1856 — шфулат, 4 6 1872—
30 1 1883 apxieniCKan), apxierucican В Жылшсю (9 12 1856—23 4 1863), ешскап Ю Станеусю (7 5 1863—29 11 1871), ешскап Е 1вашкев1ч (9 12 1871 — 4 6 1872), прэлат АДаугяла (10 2 1883— 1 5 1883 1 22 8 1889—15 3 1892), apxi-ешскап А Гштаут-Дзевалтоускг
(1 5 1883—14 8 1889), архгегискап Ш Каалоусю (15 3 1892—14 11 1899), ешскап К Недзялкоусю (20 11 1899— 10 6 1901), apxiemcKan Б КлапатоУсю (10 6 1901—11 2 1903), СДаюсевгч (17 2 1903—9 5 1904 1 30 7 1905—23 11 1908 прэлат, 29 5 1909—10 5 1910 ешскап), apxiemcKan граф Е Шэмбек (9 5 1904— 26 7 1905), apxiemcKan А Унукоусю (23 И 1908—21 5 1909), архгетскап В Ключынсю (10 5 1910—6 8 1914), ешскап Я Цэпляк (6 8 1914—2 12 1917, 29 4 1919—сак 1923), apxiemcKan барон Э Роп (2 12 1917—1919) У 1920-я г у сувяз! з тэр зменам! i антырэл1Г паль тыкай сав улад дзейнасць apxienapxu фактычна спыншася На тэр Зах Бела-руш быт створаны новыя епархи Фун-КЦЫ1 юрауниеа МаплеУскай apxienapxu у СССР у 1926—36 выконваУ П Э Неве У 1991 утворана Мшска-Маплеуская apxienapxw з кафедрам! у Мшску 1 Маплеве, архгетскап — карды нал К Свентак
Jlim Бакулов А Пи-Эжеи Неве — свидетель трагедии // Наука и религия 1990 No 2—3, Wasilewski J Arcybiskupi i adnunistratorowie archidiecezji Mohylowskiej Pinsk, 1930, Kumor В Pocz^tki i organizacja kapituly metropolitalnej w Mohylowie nad Dnieprem // Roczmki Teologiczno-kanoniczne 1975 T XXII, z 4, Kumor В Ustrrfj i oigamzacja kosciola polskiego v okresie mewoh narodowej (1772—1918) Krakdw, 1980
Валянц1на Грыгор'ева, Алена ЧАлатава
МАПЛЁУСКАЯ XP6HIKA, помни га-радскога легашеання 17—19 ст , апошж бел летатсны звод Складзена у Маплеве купецюм старастам Траф1мам Суртам (у 1693 склау 1-ы леташс, яю дапаУняуда 1701, звестю за 1526—1701) 1 рэгентам гар канцылярьи Юрыем Трубнщюм (звестю за 1701—46), пра-доужана сынам апошняга Аляксандрам 1 Унукам Мкашам (да 1856) Натсана
па-полъеку, зашсы за 1841—56 па-рус-ку Найб навук i пет -лгг каштоунасць мае частка, натсаная першым! двума хражстам! (звестю за 1526—1746), якая збераглася у рукашее, датаваным 1747 (люты зашеау за 1705 1 1710—44 згубле-ны) Крынщам! хрошю паслужьип роз-ныя леташс ныя затсы i успамшы су-часниеаУ, матэрыялы маплеускага apxi ва, хронист А Гваныш i М Стрыйкоуска-га, К1еУсю ешопше, асабютыя назфанж аутарау У хронщы адаюстравана сац -пали , гасп -эканам i культ жыцце Маплева эпох1 позняга феадалпму Свед-чыць аб высоюм узроУш развщця бел горада ва умовах гар самаюравання Змяшчае матэрыял па псторьп Беларусь Лпвы, Украшы, Полыпчы, Раси 16—19 ст Зашсы пра падзе! перыяду Паун ванны 1700—21 паказваюць цяж-кае становццча горада i яго жыхароу Створаны вобразы Пятра I, Карла XII, Меншыкава, Мазепы, бел шляхшца Сшщкага 1 шш Мнопя староню М х напоунены сац падтэкстам, прасякнуты крытычным стауленнем да феадалау 1 гар буржуазп, спачуваннем простаму чалавеку, нянавюцю да шшаземных за-хопшкаУ (асаблша хрониса Ю Трубнщ-кага) Лугары, у значнай ступеш палаш-заваныя бел мяшчане, не страниц сувя-з1 з нар традыцыям! 1 ашралгся на бел культ спадчыну У хронщы змешчаны таксама шэраг лгг творау 1-й пал 18 ст (вершаваны пасквгль на польск карды-нала М РадзяеУскага, алегарычная са-тыра «Карнавал шшаземны у Поль-шчы» 1 гнш ) Паводле жанравай формы М х — леташс, яю месцам! пераходзщь у дзеннгк горада Складаецца з каротюх пагадовых зашеау 1 разгорнутых апавя-данняУ пра значныя пет падзе! i асоб-ныя моманты з жыцця герояу М х — каштоуны збор арыпиальных, нярэдка ушкальных звестак па псторьп бел зя-мель, багатая крынща пазнання жыцця бел горада эпох! барока, асабл1ва Маплева Як лгг помшк — пет аповесць дакументальна-мемуарнага характеру, вылучаецца жывасцю i дэталевасцю апавядання, рэдкай для леташеау набл1-жанасцю аутарау да аб’екта ашеання Часткова апублисавана У 19 ст у пера-кладзе на рус мову, частка (да 1746) змешчана у Поуным зборы русклх летаю-сау (т 35, 1980) Рукашс зберагаецца у Рашйскай нац б-цы у С -Пецярбургу Грунтоуна не даследавана
Jhm Ч ам я р ы цк1 В А. Мясцовае лета-гисанне Беларус! XVII—XVIII стет (Ма-плёуская хрониса) // Вест АН БССР Сер грамад. навук 1979 № 4, Филипович ИИ Из истории Могилевской хроники XVII—XVII1 стет // Книга в Белоруссии Книговедение, источники, библиогр Мн , 1983 Вып 2, Улашик НН Введение в изучение белорусско-литовского летописания М , 1985 С 173—203
Вячаслау Чамярыцк!
МАПЛЁУСКАЯ Х?6Н1КА СПАСКАГА МАНАСТЫРА, пстарычна-лпаратурны твор Складзена у Магиёускш Спаскш манастыры невядомым аутарам каля 1755 У хронщы апавядаецца гал ч пра рэлщйную псторыю Маплева 1526—
1754 Аутар выкарыстау звестке гара-леусюх прывелеяу Маплеву 1 гарадскому клеру, актавыя лакументы мапстрата i манастыроу Большая частка паведам-ленняу хронею прыпадае на гады, аб яюх адсутннае енфармацыя у Ма-гиеускай хронщы Сурты—Трубнецюх i оЗашсках нумена Арэста», што дазволе-ла М Улашчыку выказаць мергаванне пра арыпиальнасць твора i пра тое, што у Маплеве працавау яшчэ адзш леташ-сец Хрошка надрукавана у 1871 пад назвай «Розныя затею, яюя датычаць Бедарускай enapxu i тутэйшай набож-насц!» Зберагаецца у б-цы АН Л1твы
Публ Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси Вильна, 1871 Т 5 С 120—124
Лип Ул а щ и к НН Введение в изучение белорусско-литовского летописания М , 1985 С 209—210 leap Марзалюк
МАПЛЁУСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ
ФЕЛЬЧАРСКАЯ ШКОЛА спецыяль-ная мед навуч устапоне iia падрых-тоую фельчарсгага исрсанаду пераваж-на з асоб еял паходжання у ганцы 19 — пач 20 ст Створана у Маплеве у студз 1875 як цэнтральная для Ма-плеусгай, М1нсгай 1 Вщебсган губ Падпарадкоувалася мш-ву Унутр спрау Тэрмш навучання 5 гадоУ 1снавал1 2 падрыхтоучыя i 3 спец класы Вучэб-ныя прадметы Закон Божы, рус i лац мовы, арыфметыга, псторыя, геаграфея, батангка, фезега, хемш, анатомш i фезея-лопя, дэемурпя, агульная паталопя, фармакалопя, фармагагнозея, херурпя, плена, судовая медицина, тэрашя, дыягностыка Практичный занятю пра-водзелеся у* Маплеу с гай бальнщы На-вучэнцы падзялялзся на пансеянерау i вольных слухачоу Пансеянеры, пера-важна еял хлопчыю 14—16 гадоУ, присылался у школу губерняме, за кошт яюх атрымл1вал1 поУнае забеспячэнне Выпускн1К1-панс1янеры павенны бьиц адпрацаваць на дзярж службе па 1,5 года за кожны год навучання у* той губер-Hi, якая ix фшансавада Вольный слухачи плацип па 10 руб на год Паслй 1917 на базе школы створана Маплеускае мед вучыдцдча Наталия Нов1к
МАПЛЁУСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ ШКбЛА ПАВГГУХ, спецыяльная мед навучальная Останова для падрыхтоую павггух пераважна з асоб еял паходжання У 1865—1917 Створана у Маплеве у лют 1865 Падпарадкоувалася мш-ву Унутр спрау У 1875 набила статус цэнтральнай для Маплеускай, Мш-скай 1 Вщебскай губ Тэрмш навучання 3—4 гады 1с на вал 1 2 падрыхтоучыя i 2 спец класы Вучэбныя прадметы Закон Божы, рус 1 лац мовы, арыфметыга, ф131ка, анатомея i фвеялопя, малая хе-рурпя, агульная паталопя, фармакало-пя 1 рэцэцтура, акушэрства, пнекалопя, плена Праводзелеся практичный занят-ю у Маплеусюм радзельным прытулку У школу прымалюя асобы жаночага полу ад 18 да 25 гадоу, яюя падзялялеся на паншянерак i вольных слухачак Выпус-кнщы-паншянерю павшны быле адпра-
Да арт МшЗлёуская школа гравюры
ВВашчаика Нараджэнне Христа 3 «Асмагласшка» 1730
цаваць па 1,5 года за кожны год навучання у ягасце сельсюх павггух у той гу-берн1, якая ix утрымлшала Плата для вольных слухачак складала 13 руб на год У 1914—15 рабшася с проба далу-чэння школы паветух да Магглеускай центральной фельчарскай школы 1 ства-рэння фельчарсга-акушэрсгай школы з сумесным навучаннем асоб мужчынсга-га 1 жаночага полу, але пераутварэнне не было завершана Наталля Новис МАПЛЁУСКАЯ ШКбЛА ГРАВЮРЫ, мастацкая школа у беларускай графщы канца 17—18 ст Тэрмш упершыню ужыты М М Шчакацтным у 1925 Склалася У Маплеве i звязана з дзей-насцю другароу i граверау Маплеускага Богаяуленсгага брацтва, гал ролю у яе фармераванн! адыграле М Вашчанка, В Вашчанка, Ф Ангиейка Сярод май-строу М ш г бьиц таксама Афанасей П (Пегарэвеч9), Сямен, М Антушкевеч, М Чарняусю, Я Стральбщю Працягва-ла 1 развевала традыцьи Веленсгай i Ку-цешскай школ гравюр У 1690-я г — канцы 18 ст У Магмеускай брацкай дру-карш выдадзена каля 40 царк -службовых кип Сярод ix «Псалтыри», «Часа-словы», «Агафесты», «Малггвасловы», «Катэхезюы», «Актоехе», «1рмало1» i шш Большасць выданняу мела тытульныя лести, была упрыгожана фпуратыУныме елюстрацыяме, застаукаме, канцоукаме, еееецыяламе Арганечнае спалучэнне гэ-тых элементау стварыла непауторнае аблечча маплеусгага старадруку Асн элемент аздаблення у брацюх выдан-нях — фпуратыуная елюстрацыя, роля франтыспесу знежаееща Падрабязныя елюстрацые маплеусюх старадрукау стварале своеасаблевую выяуленчую па-ралель тэксту, стале адным з самых поу-ных новазапаветных цыклау у бел кнгжнай графецы Блезкгя да тагачасных
МАПЛЁУСКАЯ М
бел абразоу е палехромнай драулянай пластыке творы М ш г выгананы у стиле т зв маплеусгага барога (спалучэнне мясц мает традиций з рысаме зах -еу-рап барога е везантыйсгага мастацтва), адзкачаны свецкгм жыццесцвярджаль-ным характерам рэлег ецэн, яскравай жанравасцю, выкарыстаннем натурных назеранняу, што выявелася у нар характеры типажу, адлюстраванне адзення, прадметау побыту, арх дэталей е шш Характэрныме рысаме М ш г з’яуляюц-ца лаганечная, ленеарная гравероуга, прастата кампазшыйнай будовы, пера-вага фпур над арх фонам 1люстрацые выконвалеся у тэхнщы дрэварыту е ме-дзярыту, характэрнай асаблевасцю ма-плеусюх старадрукау стала спалучэнне гэтых тэхшк у адным выданне («Акафес-ты», 1693, 1726, 1728) Майстры М ш г упершыню У бел кшгадрукаванне паке-нуле на гравюрах свае подпесы Маплеу стау месцам выганання першага цалгам свецгага цикла елюстрацый — медзя-рытаУ В Вашчанке да пет трактата «Ма-нархея Турэцкая» П Рыка (Слуцк, 1678) Найб яскрава рисы М ш г выявелеся у выданнях «Акафесты е каноны» (1693), «Диоптра» (1698), «Перла мнагацэннае» е «Неба новае» (1699), «1рмалой» 1аана Дамаскена (1700), «Кнега жыцей святых» (1702), «Часаслоу» (1703), «Асмаглас-нек» (1730)
Л1т Ровинский ДА Русские граверы и их произведения с 1564 г до основанеея Академии художеств М , 1870, Ц1 ч а к а ее е -х е н М Васель Вашчанка — маплёусео гра вёр каееееа XVII — пач XV11I ст Мее, 1925 Шмата) ВФ Беларуская кнежная гравео pa XVI—XV111 стст Мн , 1984, Яго к. Ма-гелеусесая школа гравюры (XVII—XVI11 стст ) // Бел пет часоп 1997 N0 2 Алена Писулис МАПЛЁУСКАЯ ШКбЛА ДбЙЛЩ-СТВА Склалася у 17—18 ст у грамад-скгм е культавым дойледстве Маплева шляхам сентэзу усх е зах плыняу, яюя у спалучэнне з мясц традыцыяме спры-яле стварэнню своеасаблевай мает куль туры На фармераванне арх -мает аблечча збудаванняу моцна уплывал! ландшафтный Умовы горада, яюя дыкгавале перавагу вышынных ярусных гампазе-цый (вежы Магглеускага замка, Ма-плеусгай ратушы 1 енш ) На 1 м этапе (17 ст) вял уплыу на творчасць май строу школы зраб1У стыль рэнесанс, на аснове якога выпрацаваны важнейшыя приемы стварэння гампазецый е у дэко ры (багаты дэкор меле не толью буйныя грамадзянсюя е культавыя збудаванне але е мнопя жылыя дамы) У 18 ст школа развевалася пад уплывам стылю барога, яю узбагащу сродю выразнасце, павысеу ролю дэкору у аздабленш фаса дау 1 ентэр’ераУ будынгау Найб знач-ныя дасягненне школы у мураваным культавым дойледстве Храмы звычайна будавале крыжова-цэнтрычныя, з купа лам над сяродкрыжжам (Пакроуская е Успенская цэрквы) Характерная риса культавых збудаванняу М ш д — сгнтэз
М МАПЛЁУСКАЯ
структур стараж -рус 3-апшдных храма)? 1 зах -еУрап 3-нефавых базипк Найб выразна традиции школы увасоблены $ цэрквах Богаяуленскай М1калаеускай 1 Спаса-Праабражэнскаи Асн мает ролю у шгэр’еры адыгрывал! разный пса-настасы, алтары, ювоты 1 шш элементы, вырашаныя у традициях т зв бел рэз1 У 2-й пал 18 ст школа заняпала 1 перестала юнаваць Юрый Якшовт
МАПЛЁУСКАЯ ЭКАНОМ1Я. Mari-л е у с к а я сталовая э к а н о -м 1 я, феодальная каралеуская гаспадар-ка у ВКЛ у 16—18 ст Гл у арт Л/а-гмеуская воласцъ
МАПЛЁУСК1 АБЛАСНЫ КРАЯЗНАУ-
ЧЫ МУЗЕЙ Засн У 1867 у Маплеве як Маплеусю музей, з 1878 губернии У 1918 аб яднаны з Магигеускш царкоуна-археалагтным музеем, з 1919 дзярж пет музей 3 1924 з’яуляуся аддзяленнем Ьел дзярж музея, з 1929 Маплеуши дзярж музей Меу филялы музей истории 1 атэшму (1935—41), мемар музей Р К Арджаниидзе (1937—41) У пач Вял Айч вайны усе экспанаты разраба-ваны У 1949 музей алнав1у дзейнасци як историка краязнаучы, з 1953 сучас ная назва Меу финалы Музей истории бггвы пад Лясной (1958—85), Музей дзекабрыстау (1985—96) Пл экспазь цы1 1390 м2, болнш за 112 тыс экспана-гау асн фонду (1998) Аддзелы археа-ЮП1, псторы! дасавецкага перыяду, истории савецкага перыяду, природы Ся-род экспанатау каменный сякеры, крамяневыя прылады працы, упрыго-жанш, ляпны посуд з помнисаУ археа-лоп1 берасцяная грамата 13 ст, калек-цы1 крыжоу II—17 ст , збро1 14—19 ст , каля 30 тыс манет ВКЛ, Рэчы Паспаль тай, Рус дзяржавы, Прусн, Стези 1 шш , книг Магмеускаи друкарш, катэхь З1с 18—19 ст , калекцы! абразоу, жыва-шеу 18 ст Адлюстраваны сац эканам станошшча, рэв барацьба працоуных, падзе! грамадз вайны устанаулення сав улады, калектывоацыя, рэпрэсн, захоуваюцца асабютыя рэчы вядомых землякоу, дзярж дзеячау Значнае мес-ца займае экспазщыя перыяду Вял Айч вайны матэрыялы пра Магиева абарону 1941, Магглеускае народное апалчэнне 1941, Буинщкае поле, дзей-насцв падполля i партыз рух на тэр вобласш ваенна аператыуных груп, пра Лупалауаа лагер смерц!, Магмеускую аперацыю 1944 Зберагаюцца узоры бел нар адзення, ткацтва, вышыукз, работы сучасных нар майстроу, утл разибяра па дрэве В Валкавога, габелены Л С1ва-ковай, вырабы з керамис: У аддзеле природы экспанаты флоры i фауны краю, глебавыя 1 кзпматычныя карты, узоры карысных выкапняу Фипял — Музей этнографа &ктар Аненкау
МАПЛЁУСК1 БЕЛАРУСИ КАМПгЛ. Беларуск! нацыяналвны ка м пэ т у Маплеве, бел гра-
МаНлеУск! Брацк! манастыр ГалоУны фасад царквы Фота пач 20 ст
мадска-палгг купит -асв api цыя у 1917—18 Створаны 4(17) 4 1917 Засна-валннии выкладчыю навуч устаноу го-рада, работнии суда, apxiea, б-к, чыгун-К1, земсюх устаноу i органау гар сама-юравання К-т узначалнваУ I I Рэут, з кастр 1917 — М С Кахановн У яго уваходзип Я 1 Дз.Аляхнов1чы, Дз I Дау-гяла (нам старшин:), В Я Какошинсю, ксендз Д Лапошка, А Ф Пшулеуши, AM Раждзественши, I А Сербау, Шчан-снов1ч 1 шш Пры к-це працавал! пали , арганиац, фшансавая, школиная, купит -асв 1 этнагр камки Меу на мэ-це стварэнне дзярж -прававых, купит -асв 1 эканам умоу для бел адраджэн-ня, пашырэнне нац свядомасш сярод бел насельнштва На пачатку дзейнасш выступа)? за аутаномио Беларуш у складзе Рас дэмакр рэспублии, з 1918 за дзярж незалежнасци Беларуш У 1917 падтрымлшау сувяз! з Бел нац к-там у Мшску, Бел нар саюзам у Вщебску, Саюзам бел дэмакраты: у Гомел!, Бел к-там у Орши, Бел нар грамадой у Маскве 1 шш Прадстаунни к-та Удзелн-Н1чал1 у рабоце з езда бел арг-цый 1 партий у Мшску у лш 1917, Усебел з’ездзе 1917 Восенню 1917 кааптавау 6 дэпутатау у Маплеускую гар думу Найб поспеху ласягнуу у кулит-асв дзейнасш Выступау за аднауленне нар гулянняу 1 свят, спрыяу арган1зацы1 бел школинщгва, б-к, выд-вау, наладжва)? лекцы! па псторы: 1 кулитуры Беларуш, садзейннау каап руху i шш 24 6 1917 правеу у Маплеве «Дзен и волинай Бела руш» У 1918 в:тау абвяшчэнне БНР i незалежнасш Беларуш 25 3 1918, пад-трымл:вау сувяз: з Нар сакратарыятам (Радай MiHicrpay) БНР, Вшенскай бел радай 1 шш 12 7 1918 шщы:раваУ губ
з’езд, у яшм удзелнн1чал1 прадстаушю мясц земства)?, органа)? самакгравання, нац, купит -асв i прафс арг-цый На-маганн! стварыци на сваей аснове прад-стаушчую 1 выканаучую )?ладу БНР у губерн! шляхам кааптацы: )? к-т прад-стаушкоу земства)? i гар думы не мел1 поспеху з-за апазщвп бундаУцау, эсэра)? 1 шш партий г арг-цый Спын1)? дзей-насци у лют 1918 з приходам у горад Чырв Арми
Л1т М К [М Кахановтч) Маплеуцы 1 Не-залежнасць Беларус; (Мае усламшы) // Наша думка 192 1 25 сак Уладзиор Ляхоуск! МАПЛЁУСИ БРАЦК1 МАНАСТЙР, Мапле)ск1 Б о га я у? л е н с к 1 манастыр, правасла)?ны 1ЛУжчынск: манастыр у Маплеве у 1634—1918 У 1618 мяшчане мапле)?скага Крыжанос-нага брацгва купил пляц з пабудовам: на Шклоускай вул у княпн: Е Саламя-рэцкай з Корсака)?, якая ахвяравала ма-настыру 400 коп грошау Побач з гэтым месцам у 1619 ЯАпнша дау яшчэ адну пляцоуку для заснавання манастыра са школам! 1 шппалем Т ч была атрыма-на неабходная для будаУнщтва плошча У 1633—36 з дазволу караля Уладзюла-ва IV тут узведзена БогаяУленская царква У 1633 канстанцшопалиск! патры-ярх Ктрыла дау манастыру права стаура-П1И1 (незалежнасш ад мясц етскапа), а каралеуекзм прывшеем дадзена права на друкаванне кнш для школ (пацверджа-ны Янам III Сабее юм 1 Аугустам II) У 1634 па запрашэнн! мяшчан з Виенска-га Святадухаускага манастыра прыбыу иумен Варлаам Палоука (гэта дата ль чыцца пачаткам дзейнасш манастыра) У 1637 Багдан 1 Алена Статкевшы ахвя-равал! манастыру новы пляц У далей шым (да 1798) эканам дзейнасцю манастыра кэравал! выбраныя братчыкам! на 3 гады старасты, а пумены сачыл! толик! за царк. справам: У 1657 у час вайны Раси з Рэччу Паспалггай 1654— 67 маскоусю патрыярх Нисан забарашу манастыру займацца карчомствам У 1669 пры 1аана-Багаслоускай царкве утворана малодшае брацгва, да якога належал: маладыя нежанатыя мяшчане У М б м знаходз:уся цудадзейны абраз Маш Божай, для якога войт Ф Дзя вулиск! падаравау манастыру пляц з царквой св Ануфрыя, пабудаванай 1М у 1704 У час Паун вайны 1700—21 шведы забрал! з Богаяуленскай : 1аана-Ба-гаслоускай цэрквау болиш за 150 сярэб-раных рэчау У 1798 утворана архи/ан-дрыя, у 1798—1835 да М б м быу пры-шеаны БуйН1цК1 Святадухаусм манастыр Пасля пажару 1810 Ьо-гаяуленская царква да 1815, а 1аана Ьа гаслоуская царква — да 1828 был! за крыты У 1828 М б м — штатны «вучы-лшгчны» манастыр 2-га класа з датацы-яй ад казны 3642 руб i б езущкаи сенажаццю 1 ворнай зямлей Гады ж скасавана абранне выбарных старастау У 1842 прылшаны да 1-га класа, налзе лены зямлей У пач 20 ст 37 манахау У 1918 манастыр скасаваны, цэрквы дзейшчал! да 1928 У Вял Айч вайну манастырск! комплекс пашкоджаны потым разбураны Аляксандр Ярашзвт
МАПЛЁУСК! ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕР-CIT&T 1 м я А.А.К у л я ш о в а Засн у 1918 як Маплеуск! пед ш-т на базе Магтёускага настаунгцкага шстытута У 1919 перайменаваны у 1н-т нар аду-кацы! У 1924 аб’яднаны з пед ф-там БДУ У 1930 адноулены як пед ш-т, меу пет -эканам i л1т -лшгыстычнае аддзяленн!, пед рабфак вячэрняга ад-дзялення 1 сектар завочнага навучання У 1937 пры ш-це створаны настаушцш 1н-т з 2-гадовым тэрмшам навучання для падрыхтоуш настаунисау 5—7-га класау У 1938 адкрыта астрантура У Вял Айч вайну навучанне спынена, адноУлена у* 1944 на 3 факультетах пс-тарычным, геаграфшным, мовы i л-ры, а таксама на пет -фтал i природа знауча-геагр аддзяленнях настаунщкага 1н-та У 1956 ш-т перайшоУ на 5-гадовы тэрмш навучання, меу1 пет -геаграфшны 1 фшал ф-ты 3 1963 5 ф-тау фшка-математычны, пет , фшал , геагр , педа-гопк! 1 методыю пач навучання 1мя Куляшова прысвоена у? 1978 3 20 6 1997 ун-т
У 1996/97 навуч г ф-ты пстарычны, фшалапчны, пед , фкпка-матэматычны, дашкольнага выхавання, бшлапчны, фо выхавання, 5,5 тыс студэнтау, у тл 3,5 тыс на дзенным i 2 тыс на заводным аддзяленнях, 30 кафедрау, на яки працуе каля 400 выкладчыкау, у тл 170 дактароу i кандыдатау навук, прафесарау j дацэнтау Мае 3 вучэбныя корпусы, 3 штернаты, больш за 100 спецыялоаваных лабараторый i кабше-тау, 5 спарт i 2 актавыя залы, стадыен, б-ку На базе ун-та створаны вучэбна-навук комплекс Гал юруню навук дзейнасш техналопя бесперапыннай пед адукацьи, пед i узроставая пшхало-пя, айч псторыя, л-ра 1 мовазнауства, оптыка 1 оптыкавымяральныя метады, геаметрыя, тэорыя лисау Падтрымл1вае сувяз! з ВНУ Мшска, Масквы, С-Пе-цярбурга, Смаленска, Кзева, Палтавы, навуч установам! Польшчы i Германн
Mlxaui Аула сети
МАГ1ЛЁУСК1 ЕЗУЩК! КАЛЕПУМ установа ордэна езутау у Маплеве У 1680—1779 Маплеуская езу1цкая рэз1-Дэнцыя, у 1779—1820 калепум Засна-вальшк Я Здановм У 1684 пабудавана мураваная каплща, у 1725 — мураваны касцел св Францыска Ксаверия i Ане лау Вартаунисоу замест ранейшага драулянага касцела, спаленага у Паун вайну 1700 —21 МаплеУскай рэзщэнцьи падпарадкоувалкя езущюя micu у Гоме-Д1, Фашчаве, Хальчы, Чачэрску 1 шш У 1682 пры рэзщэнцьи адкрыта школа граматык! Каля 1684 адкрыта муз бурса, у 1720 — аптека, у 1780 — музей з канца 17 ст дзейшчау тэатр, у 1820 б-ка наливала каля 5 тыс кнш У 1796 было 106 вучняу, у 1805 — 154, у 1811 — 130 вучияу У розныя часы рэзщэнцы! 1 ка-лепуму належал! маентК! Бялянны, Ва-ратынны, Галынец, Дабрасневны, Дубина, Куты, Параеука, Паулаука, Турин Цеплае, ХронеУ, Ямны i шш У
Касцел МаНлСускап езу1цкага калеНума Фота пач 20 ст
План Маплеускага замка
1820 калепум закрыты, у 1833 касцел пераутвораны у правасл царкву
МАПЛЁУСК1 ЗАВбД «СТРОММА-
ШБ1НА» Засн $ 1913 як чыгуна-мед-налшейны завод, яю выпускау катлы, рамантавау паравыя i нафтавыя рухавн Ki У 1922 рэарганоаваны у1 металаапра-цоучы з-д «Адраджэнне з 1940 авш-цыины з-д У Вял Айч вайну абсталя-ванне эвакущавана у г Куйбышау (ця-пер Самара, Рашя) Адноулены у Маплеве у 1947 як з-д «Строммашына», вырабляу буд матэрыялы У 1965—75 выпускау пасажырсшя Л1фты У 1967 прысвоена 1мя 50-годдзя Вял Кастрыч-HiKa у 1971 узнагароджаны ордэнам Працоунага Чырвонага Сцяга Асн прадукцыя аутаматызаваныя комплексы абсталявання, тэхнал лшп для вы-рабу азбестацэментных труб i лклоу (шыферу), дахавых i пдракзаляц матэ-рыялау (руберойду, шклоруберойду) 1 шш
МАПЛЁУСК! ЗАМАК 1снавау у 16— 19 ст Размяшчауся на мысе правага бе-рага Дняпра, паблпу р Дубровенка Яго дзядзшец меу форму, бликую да чаты-рохвугольнпса (пл больш за I га) 3 за-хаду пляцоУка дзядзшца узвышалася нал далшай Дубравенш на 20 м, з Пд — над далшай Дняпра на 25 м, з У — 14 м, з Пн была Умацавана ровам Замак пабудаваны у 1526 на месцы бес-курганнага мопльнпса 12—13 ст Па пе-рыметры пляцоуку замка умацоувау вал (зн1вел1раваны у пач 19 ст, захавауся на выш 1,2 м) з глшы i пяску, яки для трываласш абпалии да цэглападобнага
25 МАПЛЁУСК!
м
стану Археал даследаванн! пацвердзип звестю Баркулабаускага летапку пра замак «Лета 1526 большой замок зароб-лен и приято много горы Могилы, на которой теперь замок Могилев стоит» Ад назвы гэтай тары 1 атрымау сваю назву замак У 16 ст М з меу драуля-ныя Умацаванш зрубнай канструкцьп, цэйхгауз для агнястрэльнай 1 халоднай збро1, розны ваен рыштунак, за яшм сачыл! пушкары 1 замкавыя рамесниа Па традыцьи яго ахоувал! уначы «шику ны» 1 варта
У ваен час жыхары Маплева i волас-ц! абаранял! замак, а у гароднях замка-вых умацаванняУ размяшчалюя ix сем’| са сва1М скарбам У час паустання пад юраунштвам С Намваша М з спалены 13 12 1595, аднак хутка адноулены, пра што сведчыць швентар Маплева за 1604 Замкавыя Умацаванн! складалкя з 7 вежау 1 2—3-ярусных гародняу, па-стауленых на высоюм земляным вале Цераз абарончы роу, яю алдзяляУ замак ад горада,, быу перакшуты драуляны мост на палях Яго апошш пад’емны пралет — «узвод на ланцутах» — падво дз1у да 5-яруснаи «Горнай брамы» Ас татнш 6 вежау был! 3—5-ярусныя, а «Дольная» брама мела 4 ярусы 3 боку замка да Дняпра i Дубравенш вял! 2 па-таемныя хады Сцены гародняу i вежау мел! таушчыню у I—2—3 бервяны з боку поля ос рабиц больш магутным! i звычайна абмазвал! глшай У 1633 за мак згарэу, але праз 2 гады адноулены 2 брамы 1 сцены у выглядзе I—2-раднага частаколу У час вайны Раси з Рэччу Паспалггай 1654—67 з 6 2 да 1 5 1655 М з вытрымау аблогу казацки войск У сувяз! з падкопам! замкавы вал моцна пацярпеу У 1655—60 замак аднавии 1 рэканструявал! з 3 бакоу пабудавал! бастыены, на дзядзшцы — разнастай-ныя гасп пабудовы (згарэл! у час пажа ру 1664, пазней адноулены, зноу згарэл! 8 9 1708) Бастыенныя Умацаванн! замка У I-й пал 19 ст зн1вел1раваны Археал раскопю М з праводзш! М А Ткачоу (1982), ЗЛЯцкевн (1990), IА Марзалюк (1992—96) У вышку даследаван няу Марзалюка устаноулена што у 12—13 ст на тары Мапла icнавала ума цаванае слав гарадзшгча
Лип ЧарняУская Т1 Архгтэкгура Маплева 3 псторьи плашроУю i шбудовы ю рада Мн 1973 Баркулабовская летопись // ПСРЛ М, 1975 Т 32 Сурта ТР Трубницкий Ю Могилевская хроника //Там ж а 1980 Т 35 Мисась Ткачоу
МАПЛЁУСК1 КЛЯШТАГ БЕРНАР-
ДЗШЦАУ Гснавау у канцы 17 ст — 1864 у Маплеве У 1687 рэчыцю лоучы Т Ржавусю намервауся заснаваць кляш-тар, але неузабаве памер Новы фунда тар М Пяцюха аддау бернардзшцам пляц са евфнам, яю у 1696—98 пера роблены у каплщу, што i лшыцца часам заснавання кляштара У 1702 бериар дзшцы збудавал! драуляны касцел св
М МАГ1ЛЁУСИ
Антони, у 1705 — жылы корпус У 1720-я г узведзены мураваны касцел, у яшм было 7 алтароУ, у т л гал алтар св Антони з цудадзейным абразом У 1760-яг касцел рэстаурыраваны у 1813 пастаулены новы арган У 1864 кляштар зачынены, манахау перавял! у Крэтынгу (Лггва) 1 у Mihck Будыню пацярпел! у час Вял Айч вайны, пазней знесены
Аляксандр Ярашэв1ч
МАПЛЁУСК1 КЛЯШТАР КАРМЕ-ЛГГА^ 1снавау у 1633 — каля 18"Ч vt нос як фшил Бялынщкага к ыштара кармелтау, кшц кароль Рэчы 11 iciiani тай Уладз1Слау IV 10 9 1633 lay дазвол бялынщк1М кармелггам купляць дамы i пляцы у Маплеве для пабудовы касцела 1 кляштара (адна са сцэн размалевак касцела глюструе тэту падзею) У 1687 было 6 манахау Паводле швентара 1692 у кляштары быу абраз Маш Божай, яю лныуся цудатворным У 1738—52 пабу-даваны мураваны касцел Успения Дзе-вы Марьи, размаляваны у 1765—67 У 1783 касцел стау кафедральным саборам Магглёускай рымска-каталщкай apxi епархи, бюкуп С I Богуш-Сестранцэвгч асвящу яго у гонар св Стан1слава У 1818 жылы корпус быу драуляны Каля 1831 кармел 1ты, верагодна, паюнул! Маплеу Пасля 1860 касцел стау пара-фильным 1 атрымау б назву У 20 ст у 1М размяшчауся пстарычны (з 1935), потым Дзярж apxiy Маплеускай вобл (1964—86) У 1990 касцел зноу стау дзе ючым, з 1991 кафедральны сабор Мш-ска-Маплеускай apxienapxu Помшк ар-хггэктуры рэсп значэння
Аляксандр Ярашэвт
МАГ1ЛЁУСК1 МУЗЁЙ 1снавау у Маплеве з 15 И 1867 пры Маплеусюм губ стат к-це Развшцю музея спрыяУ маплеусю тубернатар А С Дамбавецкг 361-ралюя экспанаты на тэр Маплеускай губ па с ел ьс кай гаспадарцы i прямые -ловасщ, вырабы фабрик i з-дау, а з 1868 таксама па заалогц, псгорьи, узоры карысных выкапняу У 1878 губернсю музей меу пстарычны, этнаграфнны t геаграф1чны (геалапчны) аддзелы яки уключал! раней сабраныя предметы i незапатрабаваную частку калекцый с - г 1 этнагр вырабау, падрыхтаваных для антрапалапчнай выстаую 1879 з Ма-плеушчыны у Маскве Да 1896 меу каля 700 экспанатау У пет аддзеле зберага-Л1ся калекцыя манет 10—19 ст (больш за 500 экз ), кальчуга 1 упрыгожанш з раскопак Анэлшскага кургана Бы-хаускага пав, рукашенае Евангелле 15 ст, акты Маплеускага мапстрата 1577—1756, грамата 1606 караля Рэчы Паспалггай Жыпмонта Ш Вазы Чарэй-скаму касцелу, «Лексисон славянарос ю», надрукаваны у 1654 у Куцешскай друкарт, прыходна-расходный кит
Маплева за 1683—1706, ымвалнныя ключы Маплева работы мясц майстроУ 18 ст , грамата 1767 караля Рэчы Паспа-
Маплёуск! кляштар кармелНа? Размалёвка галоунага нефа касцела
лггай Сташслава АУгуста Панятоускага аб пацвярджэнш Мсщславу магдэбур-гскага права, троннае крэсла Кацярыны II з Маплеускага дарожнага палаца, сан1 Напалеона, юнутыя гм у час уцекау з Расп, атлас 1823 з планам! гарадоу Маплеушчыны 1 шш Сярод экспанатау этнагр аддзела мадэл! сялянскага двара Рагачоускага пав 1 ветрака, батлейка з Быхаускага пав, прылады працы j по-быту еялян, предметы саматужнай 1 за-водскай вытворчасщ, нар адзенне, дзь цячыя цацю У геагр аддзеле экспана-вашея узоры глеб, драУняных парод, гербарьи 1 шш Музейныя калекцы! вы-вучал) 1 сютэматызавал! псторыю-края-знаУцы М В Фурсау, Е Р Раманау, С Ю Чалоуск! ФурсаУ падрыхтавау i вы-дау «Вотс МаплеУскага музея» (2-е выд , 1898) Калекцы! музея стал! асно-вай пет музея (гл У арт Магслёуаа аб-ласны краязнаучы музей)
Людм1ла Кандрацьева
МАГ1ЛЁУСК1 НАСТАУН1ЦК1 IH-стыгЁт спецыяльная навуч установа у Маплеве у 1913—18 для падрыхтоую настаушкау вышэйшых пач вучыль шчау Утвораны 1 7 1913 Тэрм1н наву-чання — 3 гады Яго адкрыццю спрыя-Л1 мясц гар 1 земски Установы У пед раду ш-та увайпип У М Тычышн (ды-рэктар), В П СакалоУ, Я С Аляхновгч, М Р Руднеу, Я I Тэадаровн i шш Вы-кладалюя агульнаадук i пед дысцыщц-ны, факультатыуна — замежныя мовы Паводле статута лныУся сярэдняй навуч установай, аднак выхладчыю ары-ентавал! слухачоу на праграмы i падруч-Н1Ю вышэйшай школы (асабл1ва у пед i гуманггарных дысцыгипнах) У 1915—16 большасць навучэнцау маб1л1завана у армцо, частка памяшканняу ш-та занята пад патрэбы ваен -дыпламат micu краш Антанты У крас 1917 частка выкладчыкау удзельннала У стварэнн! Магмеускага беларускага кам тэта, а Аляхновн ад пед рады дэлегаваны на Усебел з’езд 1917 3 восен! 1917 уведзе-на спецыялпацыя (гл Настаунщкш ih-стытуты) У час ням акупацы: праве-дзены юпыты 1 набор слухачоу на 1-ы курс 16 12 1918 пераутвораны У Маплеусю пед ш-т (гл Магшеускг дзяр-жауны униерстэт) Уладз1м1р Ляхоуса МАПЛЁУСК1 ПАВЁТ 1снавау у 1773—1924 Утвораны 22 7(2 8) 1773 у складзе Маплеускай правшцьи, з 22 3(2 4) 1777 — у Маплеускай губ У 1794 павет пашыраны за кошт тэр на правым беразе р Друць, далучанай у вышку 2-га падзелу Рэчы Паспалггай (1793) 3 12(23) 12 1796 да
272(11 3) 1801 уваходзгу у Беларускую губ , пры гэтым да яго далучана значная частка скасаванага Копыскага пав 3 27 2 1802 зноу у Маплеускай губ з ад-науленнем папярэднгх межау У 1861 невял частка тэр на ПнУ ад Маплева перададзена у Горацкг пав 3 1861 М п падзяляУся на 13 валасцей Бялынщ-кую, Вейнянскую, Вендаражскую, Кня-жыцкую, Круглянскую, Нежкаускую, Палыкавщкую, Паулавщкую, Таупе-чынскую, Царкавшгчанскую, Цяцерын-скую, Чарнаруцкую, Шклоускую, меУ 10 мястэчак Буйшчы, Бялышчы, Га-лоучын, Друцк, Княжычы, Круглее, Круча, Цяцерын, Шапялевны, Шклоу Пл 3425 км2, (каля 300 тыс дзесящн), утл 79,5 тыс дзесящн ворыва, 25,6 тыс дзесящн сенажацяу, 73 тыс дзесящн пашау 1 няУдобщ, 122,3 тыс дзесящн лясоу, 12,8 тыс дзесящн балот Нас 120,5 тыс чал (1885) Гснавалг 81 праваслаУны i 3 каталщюя прыходы (2 у Маплеве i 1 у Шклове) 3 6 10 1919 па 10 8 1920 у М п уваходзип Брадзецкая 1 Пагосцкая воласщ Иуменскага пав, з 4 5 1922 — Голенеуская, Радамская, Сухарауская, Чавуская i Чэрнеуская воласщ скасаванага Чавускага пав, з 27 6 1922 — Нныпаравщкая вол Го-рацкага пав, з 14 2 1923 — Гарадзг-шчанская, Глухауская, Грудзшауская i Старабыхауская воласщ скасаванага Быхаускага пав , 9 5 1923 — Даугамох
ская воласць Чэрыкаускага пав Пасля узбуйнення валасцей у 1923 замест 24 гх засталося 15 3 3 1924 М п перададзены з РСФСР у БССР, 17 7 1924 скасаваны, тэрыторыя падзелена памцк Аршан-скай, Калппнскай 1 Маплеускай акруга-м1 Вячаслау Насеем
МАПЛЁУ С KI ПАДПбЛЬНЫ АБКбм КП (б) Б у В я л 1 кую Айчынную вайну Арганоацыяй падп парт ор-ганау з чэрв 1942 займауся адноулены у Маскве Маплеуск! абком КП(б)Б М п а КП(б)Б створаны ЦК КП(б)Б на тэр Маплеускай вобл, працавау пад яго кэраунштвам з 24 1943 да 30 6 1944 Узначальвау 18 падл райкомау (Гл У арт Раенныя падполъныя камтэты КП(б)Б), яюя аб’ядноувал! 164 пярвм-ныя парт арг-цы1, 3672 камушсты у партыз фармфаваннях 14 райкомау выдавал! газеты Для аператыунага кэ-раунщгва дзейнасцю партыз фармфа-ванняу у 1943 стварыУ ваенна-апера-тыуныя групы (ВАГ) НамроуваУ дзей-насць Маплеусюх падп абкома ЛКСМБ, партыз злучэння, патрыят падполляУ (Маплеускага, Бабруйскага 1 у iHiij нас пунктах) Сакратары абкома У розныя часы Дз С Маучанаа,
М В Шпак, члены I М Kapdoein,
М П Каралёу, I А.Матыль, I П Сака-лоускг, П В Яхантау, М I Кудэт, Я I Заяц, С Г Одарэнка-Салдаценка, ГЛ Комар, I П Станкев1ч Друк орган — газ «За Радз1му», выдавау л1стоуК1, адозвы, зводк! СаУшфармбюро, арганвоувау па-лггмасавую работу сярод насельнщтва Базгравауся у Клггаусюм р-не 3 чэрв 1942 аргашзацыяй падп парт органау на Маплеушчыне займауся адноулены у Маскве Маплеусю абком КП(б)Б, па шщыятыве якога У жн 1942 створаны Бабруйск! падп мгжрайком КП(б)Б, якз на месцы падбфау кадры, аргашзоувау падп райкомы КП(б)Б У гонар падп абкома 1 Клнаускай ВАГ каля в Усаю-иа Клнаускага р-на устаноулены ме мар знак Анатоль Кузняеу
МАПЛЁ^СК! ПАДПбЛЬНЫ АБКбм ЛКСМБ у В я л 1 к у ю Айчынную вайну Створаны ЦК ЛКСМБ 18 7 1942, дзейшчау на тэр Маплеускай вобл са жн 1942 да 28 6 1944 пад К1-раунщтвам ЦК ЛКСМБ i Магтеускага падпольнага абкома КП(б)Б Кфавау ра бегай падп Бабруйскага мтжрайкома, Бабруйскага 1 Маплеускага гаркомау ЛКСМБ, 20 падп райкомау камсамола (гл у арт Раенныя падполъныя камтэты ЛКСМБ), 266 тэрытарыяльных падп i 266 пярв1чных камсамольсюх арг-цый у партыз фармграваннях усяго больш за 8400 чал Сакратары абкома У розныя часы \А.Матылъ, П Ф Валожын, Ф М 1ванау, В С Даужанкова, I В Ду-6iey, П Я. Астапенко, члены Даужанкова, А П Касцевш, Дуб1еу, ВА Барабаш-юна, М П Андрэева, М Ф Сугака, П Я Мякоценка, А СДайнека, С Я Ян-чанка, шструктары-сувязныя АП Ва-шчылава, Л I Гесць Асн база знаходзь лася У КЛ1чаУск1М р-не Рыгор Шавяла
МАПЛЁУСК1 ПАДПОЛЬНЫ РАЁН-НЫ КАМПЭТ РКП(б) угады гр а -мадзянскай вайны 1снавау з мая да кастр 1918 у час акупацы! Бела рус! ням войскам: Падпарадкоувауся Паун -Зах абл к-ту РКП(б) Старшыня А А Брэгман Узначальвау Маплеускую гар, БыхаУскую (старшыня к та М I Сароюн) 1 Шклоускую (П I Сяме-нау) падп падраенныя арг-цы1, яюя аб’ядноувал! 273 камушсты Ктравау парт падполлем 1 партыз рухам пали работай сярод насельнщтва на тэр Бы-хаускага, Маплеускага i Шклоускага пав Мисалай Сташкевт
МАГ1ЛЁУСК1 пяхбтны ПОЛК, вай сковая часць рас арми у 1805—1918 Сфармфаваны 28 8(9 9) 1805 з ба тальенау Ялецкага j Наваги: скага пал коу як мушкецерсю полк, з 1811 — пя-хотны Меу нумарацыю з 1829 — 34 ы з 1833 — 14-ы, з 1856 — 26-ы Млн Удзельшчау у большасщ войнау, яюя вяла Рашя у 19 — пач 20 ст Баявую дзейнасць пачау у руска-пруска-франц вайну 1806—07, дзе вызначыуся у бггве пры Пройшш-Эйлау 26—27 1(7— 8 2) 1807 1 пры абароне Данцыга (Гданьска) у лют—ма! 1807 Удзельшчау у руска-шведскай вайне 1808—09 У вайну 1812 найб паказаУ сябе у Кляс-цщк1х баях 1812 1 у час Бярэзтскаи апе-рацъи 1812 каля в Студзенка (Бары-сауск! р-н) у складзе I-га корпуса П X Вгтгенштэйна У замежных паходах 1813—14 полк вызначыуся 27 1(8 2) 1814 у бггве пры Бар-Сюр Об (Францыя) 1 пры штурме Парыжа 18(30)3 1814 У рус -турэцкай вайне 1828—29 у лш—вер 1828 ен удзельшчау у аблозе крэпасц! Варна (Балгарыя)
МАПЛЁУСК1 РАЁН
МАГ1ЛЁУСК1 М
Удзельшчау у задушэню паустання 1830—31 1 венгерская рэвалюцьп 1848—49, дзе у лш 1849 атрымау пера-могу пад г Вайцэн У Крымскую вайну 1853—56 ваявау пад Пмаглам (лют 1854), вызначыуся пры абароне Сева-стопаля (лш—жн 1855) 1 У бгтве на р Чорная 16(28) 8 1855 У час паустання 1863—64 дзейшчау у Польшчы у раене г Радам (сак—жн 1863) У I ю сусв вайну М п п да сак 1916 у складзе 7 й пях ДЫВ13П 10-й армп удзельшчау у баях на Зах фронце на лжи Крэва—Люб-ча, у ма!—чэрв 1916 на Пауд-Зах фронце у Бруплаусюм прарыве 1 3 1918 па рашэнш сав урада полк расфармщаваны
Лип Иванов ЮС Могилевский 26-й пехотный полк // Иванов Ю С Боевая лето пись белорусских полков Мн 1994
Шамть Бекцтееу
МАПЛЁУСК1 РАЁН Размешчаны у цэнтры Маплеускай вобл Пл 1,9 тыс км2 нас (без Маплева) 49,8 тыс чал (1997) Цэнтр — г Магслеу Паверхня раушнная большая частка тэрыторы! занята Цэнтральнабярэз1нскай рауш-най ва усх i паун усх частцы — Ар-шанска-Маплеускай раунигай Рака Дняпро з притокам! Вгльчанка, Пауна Дубравенка, Лахва, на 3 — Друць, на У — Раста Пад лесам 26% тэрыторы: Маплеу — вузел чыгунак на Асшовны, Оршу, Крычау, Жлобш, аутадарог на Бабруйск, Mihck, Оршу Чэрыкау Гомель Суднаходства па Дняпры
Раен утвораны 17 7 1924 у складзе Маплеускай акруп (да 26 7 1930), 20 8 1924 падзелены на 19 сельсаветау
М МАПЛЁУСК!
Бракауска, Вендаражска, Вашоуска, Вяла-кабялевацка, Гарадзашчанска, Гарацска, Дабрасневацка, Дасовацка, Дашкауска, Карабанауска, Княжыцка, Коциауска, Наваселкауска 1-ы (Навасельска 1-ы), Наваселкауска 2-а (Навасела>ска 2-а), Па-лыкавацка, Пашкауска, Рафалауска, Ся-лецка, Цашоуска 24 9 1926 арганазаваны Хрыпялеуска нац польска сельсавет (ас навау да 23 8 1937), у 1927 утвораны Чаргааземауска сельсавет 2 3 1931 да равна далучаны Амхауска, Грабянеуска, Махауска, Мастоцка, Мааианацка, Сла-бодкауска, Таранауска, Шчэжарска сель-саветы лаквалаванага Лупалаускага равна 5 4 1935 Ванаоуска, Наваселкауска (Навасельска), Рафалауска сельсаветы ааерададзены Ьялынацкаму р-ну 3 20 2 1938 М р у складзе Маплеускай вобл У Вял Айч вайну у лап 1941 на тэр равна адбывалася жорсткая баа воа-нау 172-й стралк дывазаа з ням -фаш захопнакама у ходзе Магмева абароны 1941 У гады вайны У М р дзейначала Магиеускае патрыятычнае падпоме, MaeuieycKi подпольны обком КП(б)Б, Ма-гыеуск! подпольны обком ЛКСМБ, Ма-плеуска падпольны райком КП(б)Б, 6-я Магалеуская партыз бригада, НЗ-ы, 121-ы амя Касаева, 152, 277, 425, 600 а 810-ы партыз палка, 61-ы партыз ат-рад Раен вызвалены у чэрв —лап 1944 войскама 2-га Беларускага фронту у вы-наку Маплеускай операции 1944 а Мт-скай операции 1944 За гады вайны на тэр равна ням -фаш захопнака загубала 2499 марных жыхароу, спадала 6 весак, з ах на адна не адрадзалася 25 12 1964 да раена далучаны СухарэУска с/с Чавуска-га р-на
На 1 I 1996 у раене 295 нас пунктау, 16 сельсаветау Брылеуска, Вейнянска, Вендаражска, Дашкауска, Заводскасла-бодска, Кадзанска, Княжыцка, Мастоцка, Махауска, Нядашауска, Палыкавщка, Пашкауска, Семукацка, Сщаравщка, Су-харэуска, Цашоуска, 17 калгасау, 8 сауга-сау, 1 лясгас, заводы буйнапанэльнага домабудавання, жалеза-бетонных выра-бау, прамбудматэрыялау, фалаял Го-мельскага завода буддэталей, 3 птушка-фабрыка, эксперыментальная база «Дашкаука», зверагаспадарка, с.-г (дос-ледная) станцыя У раене 22 сярэдная, 6 базавых, 14 пачатковых школ, 34 даш-кольныя установи, 37 б-к, 19 дамоу культуры, 8 бальнщ, палакланака, 41 фельчарска-акушэрска пункт, 2 амбула-торыа, 3 пункты аховы здароуя, 8 аптэк Выдаецца раенная газ «Прыдняп-роуская нава» Археал помнака гарадза-шчы жал веку у в Дашкаука, Палыка-вачы 1-я, Фойна, стаянка каменнага веку у в Наваселка, Салтанаука, Фойна, курганны могальнак канца 11 — пач 12 ст у в Ямнаца Брацкая маплы сав во-анау а партизан у в Буйначы, Вендараж, Дасовачы, Канстанцшаука, Княжыцы, Краснаполле, Махава, Палыкавачы 1-я, Семукачы, Старое Пашкава, Сухары, Сялец, Цашоука, брацкая магала байцоу
батальена малацыа у в Гаа, маплы ахвяр фашизму у в Алень, Барсука, Вендараж, Тараны, Дашкаука, Дубанка, За-лубнашча, Малыя Бялевачы, Туманаука, брацкая мапла сав ваеннапалонных а ахвяр фашизму у в Заводская Слабада Помнака у гонар партызан у в Будза-шча, Галынец 1 ы, Гарадзашча, земля кам, якая заганула У Вял Айч вайну, у в Бракава, Брыла, Вейна, Вальчыцы, Грыбаны, Гуслашча, Макарынцы, Малое Хонава, Махава, Макалаеука 1-я, Макалаеука 2-я, Наваселка (Вейнауска с/с), Палыкавачы 1-я, Севасцьянавачы, Сщаравачы, Сухары, Сялец, Шчэжар, помнак рускам воанам, якая запнула у вайну 1812 каля в Салтанаука Помнака архатэктуры касцел даманаканцау (1681) у в Княжыцы, царква Пакровау Бага родзацы (2-я пал 18 ст ) у в Вейна, Успенская царква (1903) у в Галяна 1-я, Успенская царква (пач 20 ст) у в Сухары, каплща (19 ст ) у в Стайка, мема-рыяльная каплаца (1912) у гонар пера-моп рус войск у Айч вайну 1812 у в Салтанаука, сядзабны дом (пач 20 ст) у в Дашкаука, каля в Буйначы — Буй-нщкае поле.
МАГ1ЛЁУСК1 САВЕТ РАБОЧЫХ I
САЛДАЦЮХ ДЭПУТАТАУ Створаны у 2-й пал сак 1917 УстаноУчае пася-джэнне адбылося 22 3(4 4) 1917 Стар-шына выкан кома меншавак Ветрау (май 1917), левы эсэр Турау (з кастр 1917) Друкаваныя органы — газ «Молот» (з 29 5 1917) а «Известия Могилевского Совета рабочих н солдатских депутатов» (з 10 1 1918) Да пач мая 1917 прад-стауляу асаля 10 тыс гараджан а 7 тыс салдат а афацэрау Большасць у Савеце складала меншавака, эсэры а бундауцы Савет падтрымлавау Часовы урад а Стау ку Вярхоунага галоунакамандуючага, лозунг аб вайне да пераможнага канца Пад караунштвам Савета праводзалася дэмакр пераутварэнна арганазоувалася прафсааозы, салдацкая к-ты, на прад-прыемствах уводзаУся 8-гадзанны рабо чы дзень, вырашалася канфлакты памаж рабочыма а прадпрымальнакама У час карналаускага мяцяжу Стаука аб’явала пра роспуск Савета, сакратар а некат яго члены арыштаваны, большасць дэ-путатау перайпала на нелегальнае стано-вашча Было створана рэв бюро для ба-рацьбы з контррэвалюцыяй, якое дзейначала сумесна з Магиеускай арганпа цыяи РСДРП Пасля лаквадацыа карналаушчыны Савет аднавау сваю дзейнасць Адмоуна паставауся да кастр Узбр паустання 1917 у Петраградзе 28 10(10 11)1917 на пленуме Савета принята рэзалюахыя, якая асудзала пала-тыку бальшавакоУ, рэ каме плавала ства-рыць «аднародны сацыяластычны урад» Агпацыя бальшавакоУ а наблажэнне да Маплева рэв атрадау, накараваных для лаквадацыа Стаута, змянала сатуацыю 18 11(1 12) 1917 выканком Савета пад уплывам бальшавакоу а левых эсэрау, якая ах падтрымала, прызнау савецка Урад а стварыу МагалеУска ВРК, яка узяу у свае рука Уладу у горадзе а павеце У ласт —снеж Савет папоунены дэпутата-
ма-бальшавакама, якая стварыла у ам моцную фракцию 2-е месца па коль-касным складзе займала фракция Бунда У студз 1918 у Савеце было 240 дэ-путатаУ, якая прадстауляла 40 тыс рабочих а салдат Выканком Савета ааачау праводзщь у жыцце дэкрэты савецкай улады Была створана кантрольааа рэва-зайная камасая, узяты пад кантроль стары апарат улады, некат прадпрыемствы, банк, турма, забеспячэнне харча ваннем У сувяза з наблажэннем да Ма плёва герм войск Савет прыняу удзел у стварэнна Магалеускага туб> ВРК, да якога перайпала Улада у горадзе а губер-на
МАПЛЁУСК! САЦЫЙЛ-ДЭМАКРА-
ТЫЧНЫ КАМ I T сП БУНДА, арганаза цыя Усеагульнага яурэйскага рабочага саюза у Латве, Польшчы а Раси (гл Бунд) у Маплеве у 1903—20 Створаны у пач 1903 а уваходзау у склад РСДРП К-т каардынавау дзейнасць арг-цый Бунда у блажэйшых парадах а мястэчках, каравау работай гурткоу, веу вусагую ап-тацыю а анш Пасля II з’езда РСДРП (1903) разам з усам Бундам выйшау з партыа Узгадняу свае дзеянна У пытаниях падрыхтоУка агульнагарадсках палат выступленняУ рабочих з Магиёускай аргашзацыяи РСДРП, але не адмауляуся ад сваей нац платформы а арыеита-вауся на дзейнасць сярод яур рабочих а гандлевых служачых У студз 1905 Ма-галеуска к-т Бунда а арг-цыя РСДРП заключила пагадненне пра падзел сферы уплыву бундауцы каравала бараць-бой яур рабочих, РСДРП — хрысщян-сках На III з’ездзе РСДРП такое супра-цоунацтва, як уступка сепаратистам дамаган ням бундауцау, рэзка крытыка-валася а было забаронена У 1905 к-т удзельначаУ у падрыхтоуцы студзеньсках выступленняУ саладарнасца рабочих Маплева з рабочыма Пецярбурга, акций саладарнасца з рабочыма Лодза а Адэсы, асастр а снеж палат стачак, удзельначау у арганазацыа байкоту выба-рау у Булыпнскую а I Дзярж думу Пасля IV (Аб’яднаучага) з’езда РСДРП (1906) к-т разам з усам Бундам зноу уступау у партию, аднак фактычнага аб’яднання на месцах не адбылося У перыяд рэакцыа дзейнасць к-та звузала-ся, у ей праяулялася прасаянасцкая тэн-дэнцыа 3 пач 1-й сусв вайны а увя-дзеннем ваен становашча дзейнасць к-та спыналася Пасля ЛютаУскай рэва-люцьп 1917 бундауцы Маплева у сак 1917 увайшла у Маплеускую аб’яднаную арг-цыю РСДРП, у жн стварыла самас-тойную арг-цыю (430 чал ) Разам з эсэ-рама а меншавакама яны складала большасць у Маг1леускш Савеце рабочих i салдацмх дэпутатау, прафсаюзах а гар думе Прадстаунака к-та Удзельначала у рабоце Маплеускай губ канферэнцыа Бунда [25 5(7 6) 1917, Гомель], I канферэнцыа Бунда ПаУн -Зах краю [1— 3(14—16)6 1917, Манск] К-т актыУна падтрымлавау унутр а знешнюю палггы-ку Часовага урада, асудзау карналауска мяцеж ВыступаУ супраць перадачы улады Саветам, за склаканне Устаноучага
сходу К-т адмоуна сустрэу Кастр рэва-люцыю Бундауская арг-цыя (каля 350 чал ) юнавала i у час акупацыт Маплева герм войскам! Пасля вызвалення гора-да у кастр 1918 пад уздзеяннем палгты-ю бальшав1коу арг-цыю Бунда пакшул! 297 чал Да канца 1918 у арг-цы1 заста-Д1ся 53 члены У пач 1919 частка бун дауцау уступгла У РКП(б), частка — у Яурэйскую камушст партию У 1919— 20 нешматл1кая арг-цыя Бунда право-дз1ла антысав дзейнасць У Л1ст 1920 Маплеуск! к-т Бунда арыштаваны, арг цыя фактычна спынша юнаванне
Мисасъ Бш, Пётр Башка
МАПЛЁУ CKI СПАСИ МАНАСТЫР 1снавау у 2-й пал 16 ст — 1918 у Маплеве Засн як праваслауны маплеусю-м1 мяшчанам: пры С пас кай царкве (вя-дома з 1478) У 1578 кароль Рэчы Пас-палгтай Стафан Баторый дау архгепгска-пу Феафану (Багдану) Рыпгнскаму грамату на манастыр, але пазней пера-дау яго мяшчанам У 1594 пабудавана новая царква «У вышю вянцоу 40 1 вельм! исонамг украшаная» (згарэла У 1709) Правасл брацгва (вядома з 1597) каля 1600 заснавала тут школу У 1618 УН1ЯЦК1 apxienicican I Кунцэвт завалодаУ манастыром, амаль 30 гадоу 1М юравау намеснгк Гервашй Гасцигоусю У 1632 кароль УладзюлаУ IV у «Артикулах за-спакаення рэлши грэчаскай» прызначыУ манастыр для рэзщэнцы! ешскапау Ма-гмеускаи праваслаунай епархп. аднак сейм 1635 замацавау яго за унгятам! Паводле УмоУ Збораускага договора 1649 манастыр зноу праваслауны, у гм жыу ешскап 1оаф Канановгч-Гарбацкг Але, паводле «Зашсак пумена Арэста», пра-васлауныя вярнулг сабе манастыр толью У 1674 пры ешскапе Феадосио Васглев!-чу [1669—78], а да гэтага маплеускгя apxipai жил: у Пячэрску М С м належал! у Мсщслаусюм ваяв весю Запол-ле, Калатоука, Лешыны, Смолы, у Ар-шансюм — Барсую, Вейна, Машонакг, Пячэрск Тарасевшы, Цв1ркау, пераво-зы на Дняпры у Маплеве, Бародзеш-чах, Любужы Аднак з-за судовых спрэ-чак з адм1Н1страцыяй Маплеускага замка 1 езуггам! манастыр быу бедны, не рэалпавау прывше! на адкрыцце сем1-нарыг (1633 1 1656) Па просьбах епгска-па Георпя Каюскага [1755—83] рас 1м-ператары пачалг даваць грошы на за канчэнне буд-ва мураванай Спаса-Пра-абражэнскай царквы (закладзена у 1740—42 пры епгскапе 1оафе Ваучан-ск1м, завершана архггэкгарам I К Глау бщам у 1756—62, да 1802 кафедральны сабор), пабудову семшары! 1 архфэй-скага дома (1762—85, арх Глаубщ) У архггэктурны ансамбль уваходз1У таксама корпус манастыра 1 каменная агаро-джа з брамай Каля 1755 у М С м скла-дзена Маплеуская хромка Спаскага манастыра У 1842 на утрыманне архгрэй-скага дома i кансгсторы: прызначана 14 800 руб , у 1868 манастыру выдзяля-лася 8500 руб У 1918 манастыр спъпиУ гс-наванне, царква пашкоджана у час Вял Айч вайны, пазней знесена, частка па-будоУ захавалася Александр Ярашэв!ч
МаНлеуск! Спаек! манастыр Агульны выгляд царквы
МАПЛЁУСК1 ЦАРКОУНА-АРХЕАЛА-ПЧНЫ МУЗЁЙ кнавау у 1897—1918 у Маплеве Засн Е Р Романовым Раз-мяшчауся у будынку б бернардзшекага кляштара Пл экспазщы! 140 м , больш за 6 тыс экспанатау атрыманых у асн з рызнщ 1 царк кладовак, з археал рас-копак праведзеных у асноУным Рама-навым (каменный i жал прылады праны, фрагменты ганчарнага посуду, розныя Упрыгожанш, манеты 1 шш ) Сярод экспанатау абразы 16—18 ст маплеускага, маскоускага, смаленскага, стараверскага пгсьма на палатне щ дошках, выразаныя з дрэва, медз1, свшцу, утл абразы 17 ст «Богаяуленне», «Раство Бвгародзгцы», «Мгкола Цуда-творац», не кат з гх у абкладах работы маплеусюх майстроу А ВоУчака г П Сл1-жыка, калекцыя напрастольных 1 на-цельных крыжоу (у асн 18 ст , мнопя у шкруставаных i каштоуных абкладах), медны пацгр 17 ст , шкруставаная дара-хавальнгца 18 ст , плашчангца 1566, шитая шоукам 1 золатам, сярэбраная мпра маплеускага архюпюкапа Георпя Каню-кага (1758), частю разных гканастасау, царскгя вароты i бакавыя алтарныя дзверы 17—18 ст, скульптурный выяви святых 1 шш, мапльныя плггы кн Друцкай-Сакалшскай (1588) i Арсенгя Азаров1ча (1652), драУляныя надмапль-ныя плгты 17—18 ст У б1бл1ятэчным аддз захоУваЛ1Ся мшея 1490-х г, выда-дзеная у Кракаве, шматлиоя богаслу-жэбныя киш 16—18 ст Б16Л1Я 1751 з гравюрам!, напрастольныя евангелл! 1568, 1637, 1640, 1764, книг маплеусюх, маскоусюх 1 львоусктх выданняу 17—18 ст, «Гутаркг 1аана Златавуста» (1623), «Слови 1 прамовн » Феафана Прака-пов1ча (1760—74) У apxiee музея збера-галася больш за 4 тыс дакументау пера-важна 17 ст , 26 каралеусюх грамат 16— 18 ст , у тл Стафана Баторыя на магдэ-бургскае права Маплеву (1577), швентары горада, замка, воласш (1604) г шш 3 1919 экспанаты музея захоува-Л1ся У Маг!леуск!М абласным краязнаучым
МАПЛЁУСК1Я М
музец як! У гады Вял Айч вайны разра баваны ням -фаш захопнгкам!
Лип Записки Севере Западного отдела Русского географического о ва Вильна, 1910 Кн 1 С 224—229 Анатоль Седз1н
маплёусия пмнАзп кнавалт У 1809—1918 ПадпарадкоУвалгся Виген-скай 1 Бел навучальным акрутам
Маплеуская мужчин ская г 1 мн а з 1 я адкрыта 15 9 1809 на базе 4-класнага гал нар вучылштча, заснаванага 15 3 1789 Напачатку мела 3 класы, пазней — 4 Пры ей дзейннал! 2-класнае павятовае 1 1-класнае приходе кае вучылшгчы У час вайны 1812 у памяшканнях пмнази размяшчауся франц шшталь У 1830 атрымала агуль-нарас статут для пмназ:й 1828, адкры ты 5-ы, у 1831—32 — 6-ы 1 7-ы класы 3 1836 выкладанне замест польск на рус мове 3 1838 дзейнгчау шляхетны паншен 3 1853 пашырана выкладанне прыродазнаучых навук У 1860 адкрыты таксатарсюя класы Пасля падаУлення паустання 1863 пераутворана у ня поуную клашчную пмназгю з выкладан-нем адной стараж мовы (латынь) У 1871 адкрыты дадатковы 8-ы клас 3 1873 мела статус поунай клашчнай пм назп з выкладаннем лащнекай 1 грэчас кай моу У 1870-я г тут дзейнгчау на-роднщкг гурток, яю пад выглядам сама-адукацы! распаУсюджваУ нелегальную л-ру Яго члены М К Судз/лоуаи С П Каватк, Р П Icaey пазней стал! вя домым! Удзельнгкамг агульнарас народ нгцкага руху У 1875 гурток раскрыты палгцыяй, адбьипся арышты сярод пм назгетау У пач 20 ст у пмназп юнавау нелегальны гурток яюм юравала мясц арг-цыя РСДРП У 1915 пмназш Утрымлгвалася за кошт казны зборау за навучанне (40—55 руб у год з выхаван-ца) 1 на працэнты з уласных капгталау Працавала 20 выкладчыкау Штогод ву чылася 450—550 юнакоУ Сярод выха ванцау — акадэмгк О Ю Шмт тсь меннгк 1 вучоны М А Грамыка i шш У 1918 пераутворана у агульнаадук школу 2-й ступен!
Маплеуская жаночая п мназ1Я засн 1 1 1865 на базе пан шена Сав1Ч [створаны у 1826, дзейшчау каля Прапойска (Слаугарад)] У 1841 паншен пераутвораны у ш т шдяхетных дзяучат 1 пераведзены у Маплеу дзе пасля пабудовы новых памяшканняу атрымау статус пмнази Пры пмнази ic навала пед аддзяленне 1 паншен на 30 дзяУчынак Працавала каля 30 выклад чыкау, штогод вучылася 400—500 вуча нщ Выпускнщы атрымлгвал! звание хатняй настауншы Закрыта у пач 20 ст з-за недахоцу сродкаУ (замест яе улады дазволип адкрыць некалью пры ватных пмназ1й)
Приватная жаночая пм н а з 1 я СЛЗалескай адкрыта у 1907 з 20 8 1911 набыла правы дзярж пмнази Размяшчалася у арандаваным
30 МЛПЛЁ¥СК1Я
памяшканн!, утрымлшалася за кошт зборау за навучанне (70—100 руб у год за вучаншу) У 1915 — 8 класау, 28 выкладчыкау i 394 вучанщы, частка выкладчыкау з мужчынскай пмнази Дзейннау прыходсю клас 8-ы клас меу пед арыентацыю i палзяляуся на ма-тэм 1 славеснае аддзяленш 3 1918 школа 2-й ступеш
Приватная жаночая пм-назтя ВНКасовш засн у 1859 як 2 класнае жаночае вучылшгча У 1872 пераутворана у 4-класнае, у 1904 — 7-класнае жаночае вучылнича 1-га разраду, якое 22 7 1906 атрымала назву прыватнай пмнази 3 26 8 1911 мела правы дзярж пмнази Размяшча лася у арандаваным памяшканн:, утрымлшалася за кошт зборау за навучанне (40—80 руб у год за вучанщу) 1 невял дзярж субсщы: У 1912 адкрыты 8-ы пед клас Пры пмнази створана дадатковае 3-класнае прафесгйнае аддз , дзе выкладашся рукадзелле, кройка i шыцце У 1915 33 выкладчыю (частка з мужчынскай пмнази i рэальнага вучы-лиича) 1 259 вучанщ 3 1918 школа 2-Й ступеш
Приватная жаночая Г1м-н а з 1 я АСРаманоускай ад-крыта 25 8 1907 як 4-класнае прыватнае жаночае вучылштча 1110 1913 рэарга-нтзавана у 8 клас ную пмназпо з правам! дзяржаунай Размяшчалася у арандаваным памяшканн!, утрымлшалася за кошт зборау за навучанне (70—100 руб у год за вучанщу) У 1915 — 24 выклад-чык! 1 159 вучанщ 3 1918 школа 2 й ступеш
Приватная яурэйская жаночая праг1мназ1я ЭПХейф1ц засн у 1865 як жаночы паншен У 1906—07 рэарганпавана у прапмназпо Мела 4 класы Размяшчалася у арандаваным памяшканн:, утрымлшалася за кошт зборау за навучанне У 1915 —11 выкладчыкау, 94 вучанщы Дзейннау прыходсю клас 3 1918 школа 1-й ступеш
Прыватная яурэйская жаночая нращмназтя ЬДКаплан адкрыта у вер 1905 Мела 4 класы Размяшчалася у арандаваным памяшканн:, утрымлгвалася за кошт зборау за навучанне У 1907 — 14 выкладчыкау i 150 вучанщ Закрыта у 1911
Лип Киприанович ГЯ К истории женского образования в Западной России Вильна, 1910 Сборник сведений о средних учебных заведениях Виленского учебного округа Вильна, 1873, Созонов МП Историческая записка Могилевской мужской гимназии 1809—1909 Могилев, 1909 Пасту х о в а ЗА Среднее образование в дореволюционной Белоруссии Мн 1963
Андрэй Самусис
МАПЛЁУСК1Я МАНЁТНЫЯ СКАР-БЫ 1) Знойдзены У Маплеускай губ каля 1822 Ухаваны у канцы 820-х г Вядома 1300 цэлых 1 некалыа соцень фрагментаваных куф:цк1х дырхемау ды-настый Амаядау [дрыстдау, АбасщаУ
(сярод anoiuHix «некалыа соцень штук» манет Гспегбедау — намесшкау хаЛ1фау у Табарыстане) 250 манет паступип у Расшскую АН, лес астатнк невядомы 2) Знойдзены у Маплеве у 1936, адзш з наибольших скарбау залатых манет на тэр Беларус! Ухаваны у 1790-я г У гл1-нянай пасудзше было 476 залатых манет, з яюх вядома 466 экз . дукаты i двайныя дукаты 16—18 ст Рэспублиа Злучаных Правшцый (302), Паун : 1с-пансктх НщэрландаУ (60), Германн (25), Чэхп (10) 1 шш краш 1 гарадоу Зах Еуропы, цэхшы 15—18 ст Венецы!
(15) Зберагаенца У Эрмпажы
Лип Марков А Топография кладов восточных монет (сасанмдских и куфических) СПб, 1910 С 25—26, Маркова АА Могилевский клад дукатов XVI—XVII вв // Тр Гос Эрмитажа Л , 1961 Т 4 Нумизматика, вып 2 1рына Колобова
МАГ1ЛЁУСК1Я НАРОДНЩК1Я ГУР-
TKI Дзейшчал! у Маплеве у 1870—80-я г Першы гурток створаны у 1872 у Маплеускай мужчынскай пмнази У яго уваходзип браты Левенталг, Л О Цукерман, П БАксельрод i шш У перыяд масавага «хаджэння у народ» (1874—75) у пмнази дзейнгчаУ гурток пал юраунщ-твам студэнта Пецярбургскага ун-та Б К Яржыков1ча У яго склад уваходзша каля 20 чал , у тл Р П Гсаеу, П I Пят-роу, М М Забела, Л С Залкмд i 1нш 3 гуртком мел! сувяз: актыуныя удзельниа народнщкага руху У Расп М К Cydsi-лоуск.1 1 С П Каватк У час дзейнасщ «Зямл! 1 волг» (1876—79) у Маплеве ic-навал! тры гурти, у яюя уваходзша больш за 50 чал Яны вывучал: 1 рас-паусюджвал! народнщкую л-ру, вял! прапаганду сярод штэлшенцы!, наву-чэнцкай моладз! Маплева, сялян нава-кольных весак У 1877 —79 гургкоуцы пачал! вучыцца рамествам, спрабавал! пасяляцца сярод сялян 1 займацца щс-тэматычнай прапагандай У 1879 гуртю был! выкрыты, ix удзельнпа перададзе-ны пал нагляд палщьи, арыштаваны щ сасланы У С1бгр У 1882 маплеусюя гуртю «Народнай вол:» Увайшл! у организацию «Народнай вол» у Пауночна Заходим Kpai Прапаганду у Маплеве вял! Забела, АДЛепяшынсю, П А Шафрансю 1 1нш У 1882—83 у горадзе дзейнмал! i гуртю нарадавольцау-афщэрау Да сярэ-дзшы 1880-х г большасць гурткоУ была выкрыта палщыяй
Л1т В 1 т к о У с к 1 Я Рэвалюцыйныя гуртю 70-х г иа Беларус, // Полымя 1929 № 4, Залкинд ЛС Воспоминания народовольца // Каторга и ссылка 1926 N° 3 Лосинский Н Б Революционно народническое движение в Белоруссии 1870—1884 гг Мн, 1983, Самбук СМ Революционные народники Белоруссии (70-е — Начало 80-х г XIX в ) Мн , 1972 Марына Соколова
МАПЛЁУСК1Я ПАУ СТАН HI 1606— 10, выступленю рамеешкау i гарадской беднаты Маплева супраць мапстрата Прычынай выступления 1606 стал: злоУжыванн! уладай мапстратам, непа-ситьныя падатю i грашовыя паборы Паустанне Узначалша група рамеешкау пад ктраушцтвам старасты цэха сала-доушкау Стахора Мггковша lap масы,
адхшеныя ад выбарау службовых асоб мапстрата, абуралюя, што багаце! «раду мескую сами межи собою собе обирают, нас до жадное справы и ведомости не припущаючи и овшем завжды при каждой схажце нашей тлумечы вольные голосы нашы» 19, 20 1 22 6 1606 некая ью соцень гараджан на чале э Мп-ков1чам запатрабавал! спынщь злоужы-ванш асобных членау гар рады, а 25 6 1606 выступи! супраць усяго мапстрата 1 «зверхности враду войтовского» 15 лш яны сюнул: раду 1 абрал! новы склад мапстрата Аднак выбары прахо дз1Л1 «не звычайне», а з парушэннем правш, устаноуленых каралеусюм! гра-матамг Зам ест багатых купцоу 1 Л1хвя-роу паустанцы абрал! «людей легких, права и писма не уместных» Адзш з членау новага складу мапстрата быу «вандроУны чалавек», гзн не аселы жыхар Маплева Ходка Багданавгг Новы мапстрат выступау як адм , фшанса-
вы 1 судовы орган Паводле скарп сю нутай рады у войтаусю суд войт Я Ва лов1ч 11 9 1606 адхипу новы склад рады, загадау перадаць уладу у горадзе раней-шай радзе 1 прызначыу на 16 101606 новыя выбары Аднак рашэнне войта не было выканана У справу вымушана была Умяшацца вярх улада Вял князь ВКЛ 1 кароль польею Жыпмонт III у люце да гараджан вызначыУ, што кан-флисг павшен быць вырашаны у кара леусюм судзе, а 6 6 1607 выдау ахоуную грамату мапляучанам, яюя не падпа радкавалюя новай радзе Прымалгся за хады, каб раскалоць адзшетва у новаи радзе 1 схитщь яе да пагаднення са старой 22 8 1608 у канцыляры! ВКЛ пры удзеле канцлера ВКЛ, маплеускага старосты Л Сапеп памгж упаунаважаным! абодвух складау мапстрата была падш-сана дамова новая рада, за выключай нем бурм1стра Ходю Багданавша, пры гаворанага каралеусюм дэкрэтам ла смяротнага пакарання, павшна была «дабыць свой тэрм1Н» (да И 11 1608) i перадаць уладу ранейшаму складу рады што 1 было зроблена Таюм чынам, пасля больш чым двухгадовага праулення паустанцау улада у горадзе зноу перай шла да багатых купецкие вярхоу Ба рацьба супраць мапстрата працягвалася 1 у наступныя гады У вынгку яе у 1610 аргаюзатары выступленняу бьип пры цягнуты да судовай адказнасщ Яны был: абвшавачаны у тым, што «бунты i разрух: У горадзе строил, чалавека нас палпага ад паслушэнства ураду адводз! Л1, на ратушу гвалтоуна нападал! i варо-ты да яе выламвал!, на гвалт над урадам звании 1 заклгкал! i раду патапщь пагра жал!» KipayHiKoy выступленняу 1вана Харкавна, Mixama Чабатара, Лаура Mi-хайлавна, М1юту Мшькавша i Гаурылу 1ванав1ча суд прыгаварыу да смяротнага пакарання, якое адбылося 29 7 1610 на 1лынскай тары у Маплеве Макшм Тальбуша i 1сай Шчэнсны был: засу джаны да 12-тыдневага зняволення, пасля адбыцця якога катаваны каля га-небнага слупа 1 выгнаны з горада з за-баронаю пражываць не блгжэй як за 30
мшь ад Маплева Маемасць ущх асу-джаных была канфюкавана
Кр Беларуси apxijf Мн, 1927 Т 1 С 79—92, Белоруссия в эпоху феодализма Мн 1959 Т 1 С 426—439
Л1т Мелешко ВИ Могилев в XVI — середине XVII в Мн , 1988 С 206—211
Вас1ль Мялешка
МАГ1ЛЁУСК1Я ПАУСТАНЦК1Я АТ-
РАДЫ 1863 Сфаршравалюя пад ю-раунпггвам губернскай (ваяводскай) рэв арг-цьп, падначаденай вшенскаму паустанцкаму цэнтру Вайсковым на-чальнисам (ваяводам) Маплеушчыны быу прызначаны паплечшк К Кал>-ноускага Л Звямсдоусш У ноч на 24 4 1863 атрад Звяждоускага з дапамо-гай студэнтау Горы-Горацкага земля-робчага ш-та захашу павятовы г Горю i рушыу на Пд у бок Крычава на злучэн-не з Крычаускш (Чэрыкаускш) атрадам Я Жукоускага Апошш, паводле дыспа-31ЦЫ1, павшен быу напасш на КрычаУ i захапщь там артылерыю, але улады пас-пел1 нанесщ папераджальны удар i расселив Крычаусю атрад яшчэ пры яго фарм1раванн> Звяждоусю павярнуу на 3, пераправ1уся цераз Проню 1, бачачы перавагу царсюх войск, 30 4 1863 непа-далеку ад г Прапойск распусщу атрад Большасць паустанцау атрада (больш за 100 чал ) здалюя уладам Звяждоускаму i Жукоускаму удалося уцячы Толыа не-калью дзен змагл1 пратрымацца i шшыя атрады Мапле?шчыны Аршансю атрад I Будзмовна (разбггы 26 4 1863 пад Па-госц1шчам1), БыхаУсю — 1.Анцыпы, Ра-гачоусю — Т Грыневсча Камандзгры разбпых атрадау трапип У рую Улад i пасля суда расстреляны У паУд частцы Сенненскага пав атрад сфармщавау КЖаброуаа 1 перайшоу з im у Бары-caycja пав , дзе дзейн1чал1 i рэштю атрада \Алендскага, разбггага 27 4 1863 каля в Славен! У Mai 1863 Жаброусю i Алендсю схоплены у Барысаусюм пав 1 расстреляны Пеустанне на Ма-плеУшчыне не набыло широка га размаху Паустанцам не удалося прыцягнуць тут на свой бок шыроюя масы сялян-ства Атрады складалюя гал чинам з афщэрау, студэнтаУ, пмназютау, дробных чиноунгкау, мяшчан, шляхты i шш Паводле звестак афшыйнага пста-рысграфа В Ратча, агульная колькасць узброеных паУстанцаУ на МаплеУшчынс не перавышала 800 чал
Лип В [Р а т ч J Очерки мятежного движе ния в Могилевской губернии в 1863 г Виль-на 1865 Цытов1ч С 1863 год у Горы-Горках быУш Маплеускай губ (падэе! паустання) // Зап аадз гумангг навук Мн, 1929 Кн 8 Восстание в Литве и Белоруссии 1863—64 гг Материалы и док. М , 1965
Генадзь Kictuiey
МАПЛЬНА веска, нэнтр Неманскага с/с Уздзенскага р-на за 16 км на ПдЗ ад Узды, 37 км ад чыг ст Негарэлае, на левым беразе Немана 515 ж , 224 двары (1998)
Упершыню згадваецца у леташсах з нагоды Магиьнянскай бствы 1284 У да-лейшым велисакняжацкае улалан не Вял кн Вггаут заснавау тут замак, у 1-й чвэрш 15 ст перадау Альгердавгчам
Перад 1480 у крынщах названа мястэч-кам 3 1512 уладанне М Паца, яю пабу-давау у замку касцел У 16 ст у М дзсйючала прыстань, у 1592 был! 3 ву-лщы, царква, карчма, рынак, 56 двароу 3 1602 уласнасць М К Радзшша Сгротю У час войнау сярэдзшы 17 ст мястэчка разбурана У 2-й пал 18 ст у М некат час жыу фиосаф С Майман 3 1793 у складзе Рас 1мперы1, цэнтр воласщ Тгу-менскага пав У канцы 18 ст 374 ж, 92 двары, уншцкая царква, млын, карчма, верф 3 1830-х г уласнасць Вптенштэй-нау У 1863 М наведау мастак Н.Орда i зраб1У яе замалеую У 1886 — 700 ж , 84 двары, царк прыход, каплща, сшагога, школа, 4 крамы 3 1924 цэнтр сельсаве-та Уздзенскага р-на У 1929 створаны калгас, працавал! рамонтная, рымар-ская, шавецкая майстэрш, з 1937 — элекграстанцыя 3 26 6 1941 да 2 7 1944 акутравана ням -фаш захопшкам!, дзейН1Чала патрыят падполле У 1972 — 497 ж, 172 двары У 1979—91 наз Неман У вес цы працуюць сярэд-няя школа, дашкольная Установа, Дом культуры, б-ка, аддз сувяз!, магазш Помнис землякам, брацкая мапла сав вошау 1 партызан, што запнул! У Вял Айч вайну Помнил археалош курган-ны мопльшк замчышча 16—17 ст
Валерый Шаблюк
МАПЛЬНЯНСКАЯ ЫТВА 1284 Паводле бел -ля леташсаУ, адбылася каля в Мапльна (Уздзенсю р-н) на р Неман памик вял князем лгг Рынгольтам i ка-алщыяй рус князеу (Святаславам юеусюм Львом уладз1М1рск1М, Дзмггры-ем друцюм), яюя у саюзе з татарам! ха-цел! «знову Литву под ярмо першое привести» На баку Рынгольта акрами лггоуцау удзельншала i «свая Русь» Войсю Рынгольта знянацку i «з великим окриком» напал! на працгушка Ьпва працягвалася з ранку да вечара i скончылася на карысць Рынгольта Ка-алщыя рус князеу i татар панесла страты У 40 тыс чал у палон трашла 1 тыс чал Страты войска Рынгольта склалг 700 чал заб1тым1 i 200 параненым! Звсстю пра М б адносяцца да пауле-гендарных 1снаванне князеу, яюя удзельннал! у бггве, шш крынщаМ! не пацвярджаецца Але прымаючы пад увагу, што у 1258—1338 татары 7 разоу хадзип «на Ливу» i пры гэтым разам з 1M1 Удзельшчал! уладзцифа-валынсюя княз1, можна дапусцшь, што леташсны расказ абашраецца на рэальныя падзе! Праудападобна выглядае привязка бгг-вы да в Мапльна Тут Неман мае широкую абалонь i мелкае дно, спрыяль-ныя для пераправы войска У 13 ст тут юнавала паселиича, што зафгксавана археалапчна У 15 — пач 16 ст насуп-раць гэтага паселиича каля пераправы пабудаваны Магшьнянск/ замак
Кр ПСРЛ Т 32 35 М , 1975, 1980
Ляеон Калядзмск!
МАПЛЬНЙНСК! ЗАМАК 1снавау у пач 16—17 ст У в Мапльна Уздзенскага р-на Пабудаваны з дрэва вшебсюм ваяводам Станюлавам Пацам на правым беразе Немана Чатырохвугольная
МАГ1СТРАТ М
у плане пляцоука замка (110x65 м) была абкружана валам 1 аддзелена ад прызамча глыбоюм (каля 8 м) ровам Ва Усх частцы пляцоую гскавау бас-тыенападобны выступ Замак меу уяз-ную браму з пад’емным мостам-«узво-дам» 1 не менш як 4 вуглавыя вежи Паводле швентара 1563 у М з была розная агнястрэльная зброя гарматы — «серпантины железные, гаковниц в ложах четыры, а на киях пять гаковниц», порах гарматны («фаска неполная»), ручн1чны («два фунты») i «садетры пять фунтов» Сярод амунщы! значацца бая-выя нагалоУ1 («капалынов 24, шеломов 95»), гыасц1Н1стыя даспехг («зброй бляховых на 10 похолков»), 25 кольчатых панцырау, 10 наручау, 4 зярцалы, адзш шчыт («котрыгал черненый старый») i 55 ярюх плашчоу-наюдак «барвщ», яюя апранал! наверх даспехау Замак страшу ролю абарончага пункта у ходзе вайны Расп з Рэччу Паспалггай 1654—67 Паз-ней у пет крынщах ен не згадваецца Археал даследаванш М з праводзип АР Мгграфанау (1951), Г В Штыхау (1975), Л У Калядзшск! (1977—79), М М Чарняусю (1979) Mixacb Ткачоу
МАПСТРАТ (ад лац magistrate начальник, чыноунис, улада, юраунис), вы-барны адм1Н1Страцыйны i судовы орган гар самаюравання у гарадах, яюя мел1 права на самаюраванне (магдзбургскае права або шш) У ВКЛ уводзиися з канца 14 — 15 ст У вел1какняжацюх гарадах Беларуси i Лггвы М складауся з гар рады 1 лавы Рада займалася справам! гар юравання i суда па маемасных 1 цывшьных справах мяшчан Лава вы-конвала функцы! суда па крымшальных справах гараджан Паралак утварэпня i кампетэнцыю гар органаУ самаюравання устанаул1вал1 граматы на магдэбур-гскае права Замест ранейшых улады i суда старосты (намесниса вял князя) улада 1 суд у гарадах пераходзип да вой та, лаунисау, бурмктрау i радцау (рай-цау) Найб ранняй пасадай у ыстэме самаюравання быу войт Ён выконвау гал распарадчую уладу у гар абшчыне i узначальваУ войтауск! суд або вой-тауска-лаунщк! суд (лаву) Гал органам самаюравання была гар рада якая складалася з бурмютрау i радцау Бур-М1стры па чарзе вял! пасяджэнне рады радцы выказвалюя па розных пытаниях 1 разам з бурмютрам! примат рашэнш Дзейшчау бурмсстрауска-радзецм суд У прыватнаулаенщюх гарадах у склад М Уваходзип войт, бурмютры, радцы, лауниа 1 гар шеар, якы усе засядал! разам, хоць паводле нормау магдэбургска-га права лауниа з войтам складал! асоб-ную калепю i У склад рады не уваходз!-Л1 Цверда вызначанай колькасш членау рады не было, звычайна яна наблокала-ся да 12 (гэга лгчба Д1чылася клашчным узорам) У Нясв1жы у 1620 быу бур Micrp, 3 радцы, 3 лауниа, а у 2-й пал 18 ст штогод засядал! войт, бурмютр, рад
МАГ1СТРАЦК1Я
ца, 2 лаУн1Ю i nicap (яны мянялюя па чарзе, усяго у М был! 4 бурмютры, 4 радцы, 4 лаУн1Ю, войт i nicap) У Дру1 акрамя войта i nicapa было па 3 бурмютры, радцы 1 лаУнна, штогод засядала чарговая група па адным на кожнаи па-садзе, да к далучалюя 9 «мужоу» (па 3 штогод) Выбраныя у М Дру1 праходз!-Л1 своеасаблшую службовую лесвшу, паступова займаючы пасады ад «мужа» да бурмютра У 17—18 ст у М часта дзесяшгоддзям! засядал! прадстаушю некальюх сямей, звычайна з заможных купцоу 1 цэхм1страу, М ператварауся у орган карпаратыунага юравання горалам з боку мяшчанскай алггархп У час ваен дзеянняу абарону горада узначальвау М Ён фармфавау' з мяшчан ваен атрады (мипцыю), да яюх далучау i шш жыхароу горада М на аснове маг-дэбургскага права праюнавал! на Бела-руш да канца 18 ст i был1 скасаваны пасля далучэння Беларуш да Рас 1мпе-РЫ1 указам! Кацярыны II у 1775 (для усх частк! Беларуш) i 1795 (для цэнтр i зах яе частак) У Расп М як органы саслоунага самаюравання узнпип у 1720 У 1775 пераутвораны у губернски! 1 павятовыя суды для гар саслоуяу (мя-шчанства 1 купецгва), юнавал! i у Бела руш Паводле Даравалънай граматы га радам 1785 М увайпип у шстэму гар самаюравання, але засталюя у асн су довым! установам1 Пасля судовай рэ формы 1864 паступова скасаваны
Лип Владимирский-Буданов М Ф Немецкое право в Польше н Литве СПб, 1868, Дружный ВД Мапстрат у беларусюх местах э майдэборсюм правам у XV—XVII сталеццях Б м , 1929, К о п ы с с к и й ЗЮ Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в Мн , 1975, Гринкевич АП Частновладельческие города Белоруссии в XVI—XVIII вв (сои -экон исслед истории городов) Мн , 1975, Я г о ж. Социальная борьба горожан Белоруссии (XVI—XVIII вв ) Мн , 1979, Ю х о Я А Каротю нарыс псторы! дзяржавы 1 права Беларуш Мн, 1992 Анатоль Грыцкгыч
МАГ1СТРАЦК1Я СЯЛЯНЕ, гл «Гарад-сюя» сяляне
МАЛЯ, ч a pay н шт в а, абрады, та-ямн1чыя дзеянн!, заюпканн! з мэтай уплываць на ютоты, прадметы i з’явы навакольнага свету Узшкменне мапч-ных уяуленняу даследчык! адносяць да верхняга иалеалггу У Стараж Вавшоне узн1к падзел на белую М (для аховы ад шкоднага уздзеяння дэманау) i чорную М (вера у магчымасць уступщь у контакт са злым! духам!, праз ix уздзейш-чаць на жыцце i здароуе шш людзей) М была шырока распаусюджана у Стараж Рыме У хрысщянстве усе вщы М лмацца д’ябальскай дзейнасцю Хрыс-щянсюя тэолап адрознгвал! 2 вщы дэманау анелы, што падтрымалг Сатану у час яго бунту супраць Бога i у вынгку стал! служкам! д’ябла, i ix дзет ад зям-ных жанчын Меркавалася, што ча-payHiKi могуць выконваць свае закляцщ
праз уздзеянне на дэманау другого вщу Па мэтавай наюраванаст М падзяля-юць на лячэбную (знахарства), ваен-ную, прамысловую, с -г, любовную i шш Археалапчныя крынщы сведчаць пра юнаванне мапчных уяУленняу на тэр Беларуш са старадаунгх часоу 10— 13 ст датуюцца разнастайныя амулеты-абярэп у выглядзе мядзведжых i воучых noiaj, кошкау, змеевисоу i шш Каб зас церагчыся ад пажару i маланю, скарыс-то?вал1 т зв «Перуновы стрэлы» — стараж каменныя сякеры Тэты звычай бы? пашыраны i у познии сярэдневя-ко?1, у весцы ен захавауся да пач 20 ст Аутару «Аповесш мшулых гадоу» По-лацкая зямля уя?лялася крашай ча-pajHiKoJ, полацю князь Усяслау Бра-чыслав1ч (Чарадзей) Л1чыуся увасаблсинем мага, здольнага абярнуцца водкам, спыняць дождж, насылаць чары на сва-1Х ворагау У сярэдневякоу! У Беларуш бьип пашыраны уяуленш аб магчымасщ праз мапчнае уздзеянне нашкодзщь здароУю чалавека i выюпкаць яго смерць Шмат шфармацвд пра гэта за-хавалася У актавых кишах 16—18 ст ма-пстратау Маплева, Вщебска, Полацка t шш гарадоу Так, у 1758 жыхарка Маплева Арына Бацоука запрасиа да сябе у дом «чарадзейку», каб яна «зачарава-ла» войта 1вана Янчэускага Каб навеет порчу на войта, яны здзяйснял! мапч-ныя маншуляцы! з васковай фшуркай войта, а каб задуманае здзейсншася абавязкова, Бацоука паюпкала яшчэ i «ведьзмара» Кузьму Чарняка За гэта абодва «чараунпа» бьип схоплены, зака-ваны у кайданы i зняволены у турму Паводле Статутау ВКЛ, кал1 у вышку чарадзейства здаралася якая шкода, справа разглядалася па агульных правь лах судаводства Статут 1588 л1чыу М крымшальным злачынствам «Чараунь ка» магл1 пакараць смерцю або дубцамц спагнаннем страты, выгнаннем з месца жыхарства 7 12 1622 копны суд прысу-дз1у да смяротнай кары за чараунштва жыхара в Пяцеушчына (Мшсю пав) Барыса Славшовша У ноч на Куп алле ен з «незбожным чародейским умыслом» нарва? каласоу жыта на пол1 Яна Федаровша 1, паклаушы ix у шчылшу асшавага кала, закапау на моплках Фе-даровм злав1у яго на месцы здарэння i сюпкаУ капу, якая пакарала «чараУнь ка» Крымшальная адказнасць за ча-раунщтва у Рэчы Паспалггай адменена сеймавай канстытуцыяй 1776
Лип Довнар-Запольский М Чародейство в Северо-Западном крае в XVII—XVIII вв // Неман 1996 N» 6, Б а р -т а ш э в 1 ч ГА Мапчнае слова В опыт да-след светапогляднай мает асиовы замоУ Мн, 1990, Замовы Мн, 1992, Лобач У Чарадзейства на Полаччыне пет -культ кан-тэкст // Полацк. караю иашага радавода По-лацк, 1996 Bugaj R Nauki tajemne w dawnej Polsce — Mistrz Twardowski Wroclaw etc 1986 leap Марзалюк
МАГЛЕМАЗЭ КУЛЬТУРА, археалапч-ная культура мезалггычных плямен, яюя ? 7—6-м тыс да и э жыл1 на пауд узбярэжжы Балтыйскага мора Назва ад знаходак у тарфяшку Маглемазэ на в-ве Зелаидыя (Даны) Адгалшаваннем М к.
з’яуляецца кунда культура, якая юнава-ла ва Усх Прыбалтыцы, прашкала i на Пн Беларуш Некаторыя даследчыю разглядаюць М к. як пераймальн1цу cei-дэрскаи культуры Уладзиар /саенка
МАГНАТЫ (позналац адзшочны Л1К magnatus багаты, значны чалавек), буй ныя феадалы-землеуладальшю, прад-стауниа радавггай знащ, арыстакратыч-ныя вярх1 класа феадалау у некат Kpai-нах Еуропы У ВКЛ М — нашчадю удзельных князеу (княжаты), прад-стаунгю знатных феад родау, яюя вало-дал! вял латыфундыям! з гарадам!, мяс-тэчкам! 1 тысячам! сялянсюх дымоу Ьуйныя феад маентю пачал! стварацца у Беларуш з канца 14 ст Магнацкы роды юнавал! некалью стагоддзяу Паводле попгсу войска ВКЛ 1528 на Беларуш был1 23 М , яюя мел! больш за 1000 сялянсюх дымоу Яны сканцэнтравал! у свагх руках £/б ушх уладанняу феадалау 3 ix 11 был! лгт паходжання, 10 бел , 1 польск , 1 рускага Паводле потсу войска ВКЛ 1567 М , яюя валодал! больш як 1000 сялянсюх дымоу, было 29 Яны складал! менш як 1% ушх феадалау, ва-лодал! 42,5% ушх сялянсюх гаспадарак 3 ix 13 был! ли паходжання, 9 бел , 5 укр , 2 рускага У 1528 з сялянсюх дымоу, што был! У феадалау, 36,8% належал! 41 магнацкаму роду (з ix 18 ли паходжання, у тл 5 праваслаУных, 17 бел., 5 укр , 1 польск) 3 37 магнатаУ у 1567 ли паходжання было 13, бел 8, укр 13, польск 2, рус 1 ПрадстаУн1ю магнацюх сямей займал! вышэйшыя пасады у ВКЛ (маршалкау, канцлера, гетманау, виенскага ваяводы i шш) Пасля Люблшскай уни 1569 М захоува-Л1 гегемонио у дзяржаве, нягледзячы на фармальнае раунапрауе усяго шляхец-кага саслоУя Яны мел! уласныя войею, на чале ix шип на вайну Маентю М вызвалялюя ад некат дзярж павшнас-цей Бязладдзе i анархгя, якую яны пад-трымлгвал! у ceaix штарэсах, аслабип Рэч Паспалпую, што садзейшчала яе падзелам у 1772, 1793, 1795 Найб вя-домыя магнацкы роды, яюя адыгрывал! значную ролю У грамадска-палгг i культ жыцц! Беларуш Аггнскм, Алелька-вгчы, Астрожскы, Бжастоусюя, Валов!-чы, Виинявецюя, Галыиансюя, Гарнастаг, Гаштольды, Глтск1я, Глябовты, Друцш, Забярэз1нск1я, 1М1Н1ЧЫ, Кезгайлы, Khuki, Лукомскы, Масальскы, Осц1кав1чы, Па-цы, Радз1в1лы, Саламярэцкы, Сангушю, Сапегц Тышкевмы, Хадкевты, Xpanmoet-чы, Чартарыйскш Анатоль 1рыцкев1ч
МАГНУС, Монс (Magnus, Mons) Олаус (кастр 1490 — 1 8 1558), шведсю каталщю святар, асветшк Высланы са Швецы! як пращунис Рэфармацыц але выконвау дыпламат даручэнш караля Густава I Вазы, часам шш манархаУ, у тл вял князя ВКЛ 1 караля польскага Жыпмонта I Старого. Зб1рау матэрыялы па псторы! г геаграфи Усх ЕУропы, падтрымлшау кантакты з Б Вапоускш Аутар «Г1сторы1 па?ночных народау» (Рым, 1555), якая змяшчала i пет , i эт-нагр звестю пра ВКЛ, падрабязна апю-вала посольства дыпламата ВКЛ М Гед-
ройца у Маскву у 1551 На «Марской карце Скацдынавп» (Венеция 1539) змясщу Белую Русь i Чорную Русь (Russia alba, Russia regalis nigra), якая на яго думку, не уваходзип у ВКЛ або Маскоускую дзяржаву i бьип лакалгзава-ны у Паун -Зах Pyci Белая Русь у якую М уключау 1жорскую зямлю, па-значана памгж Ф1нск1м зал там i Чуд ск1м воз 1 аддзелена р Нарова ад Мас коускан дзяржавы Чорная Русь — на ПдЗ ад Ьслаи Pyci, памгж р Вя икая 1 Зах Дзвша Прыгрымзцвауся традыци! паводле якой у зах -еурап шсьмовых крынщах («Ашеанне зямсль» з Дубтн скага рукатсу 13 ст , «Трактат пра дзве Сарматы!» М Мяхоускага, «Кшга пра Маскоускае пасольства» П Джовы) i на картах (Фра Маура 1459, Эйхшгэцкай 1491, Р Райта 1513 i шш) Белую Русь змяшчал! на У ад Скандынавп у вако-лщах Ноугарада, лшачы яе шш назван Наугародскай зямл1 або яе частю, засе-ленаи вессю (BencaMi)
Jhm Савельева Е А «Морская карта» Олауса Магнуса н ее значение для европей ской картографии // История географичес ких знаний и открытий на Севере Европы Л , 1973, Я е ж Олаус Магнус н его «История северных народов» Л 1983 Алесь Белы МАГбН Эрман Якаулевн! (3(15) 10 1899, I ольдзшгенск! пав , Латвы — 118 1941], удзельшк абарончых баеу на Беларус! у Вял Айч вайну ген-маер (1941) Скончыу Ваен акадэ М1Ю 1мя Фрунзе (1928) Удзельшк гра мадз вайны на тэр Беларус! У Вял Айч вайну на чале 45-га стралк корпуса 13-й арми Зах фронту 25 дзен веу абарончыя 6ai на Дняпры, Прош, Сажи у раене Быхава, Прапойска (Слаугарад), Крычава 7—9 лш у 6ai каля Быхава веши пад яго камандаваннем знинчыл! 8 танкау, пераправиися на правы 6epai Дняпра, разграмин прашунтка i прыму-С1Л1 адступщь, у жн пал Клгмавнам! М без страт вывеу свой корпус з акружэн-ня Запнуу у 6ai у в Малашкавыы Кзи мавшкага р-на На месцы пбел! абелгек У Кл1мав1чах, дзе пахаваны М , i Кры чаве яго 1мем названы вулщы
МАДЖАР Уладз1М1р Раманавш (2681921, в Крукавыы Мазырскага пав, цяпер Калшкавщкага р-на — 3 7 1985), поуны кавалер ордэна Славы У Вял Айч вайну з 1941 на Балтыйсюм флоце, Леншградсюм, 1 -м Укр франтах Камандзф гарматы ст сяржант М вызначыуся У 1945 У баях на тэр Поль шчы 1 Германн у студэ» у час прарыву абароны пращун1ка каля Кракава агнем з гарматы знничыу 2 куляметы з рахитам., заглушку агонь гарматы, пазней адб1У 3 контратак!, у сак выяв1у i лгкв|-даваУ 2 куляметныя пункты, адб1у контратаку ворага
МАДЖАРСК1Я, Маджаранцы, армянская майстры-ткачы i арандатары Слуцкай мануфактуры шауковых паясоу
Ян (Аванес, Стамбул або Се-мпраддзе — 1800 ш 1801), у 1740-я г ВЫрабляУ паясы у i Сташслау (Укра! на), у 1758 запрошаны вгленсим ваяво дам М.К.Радз1В1лам у Нясвгж, потым у
У Р Маджяр
Слуцк юраваць мануфактурай па выра-бу слуцк1Х паясоу («персырняй»), у 1776—77 арандатар мануфактуры Унес у распрацоуку паясоу мает традыцьи Малой Азп, Cipui, Перси
Л я в о н (каля 1740, Стамбул — 1811), сын Яна У 1777—1807 арандавау Слуцкую мануфактуру, якая стала пры 1M буйным прадпрыемствам
Аксана Варатшкова
МАДбРА, курганны мопльшк радзит чау И—12 ст каля в Мадора Рага чоускага р-на Даследавалг у 1967 Г Ф Салауева, у 1977—79 А М Плавш сю 1 В Н Рабцэвш Пахавальны аб рад — трупапалажэнне на гарызонце галавой на 3, У 1 Пд, 1 кенатаф Муж чынсыя пахаванн! без швентару, у жало чых сярод знаходак сярэбраны i мед-ныя (з вггага дроту) бранзалеты, брон-завыя пярсценкз, луншцы, лфападобная спражка, шкляныя бочачкападобныя i сердалисавыя прызматычныя пацеркз, фрагменты ганчарнага посуду
МАДбРАУ Федар Аляксандравгч (15(27) 2 1890, с Мсцера, цяпер гп
МАЕРБЕРГ М
Вязшкаускага р на Уладлмгрскай вобл Расп — 4 3 1967], рус Ki 1 бел жы вашеец Нар мастак РСФСР (1965), засл дз мает БССР (1944), чл кар AM СССР (1944) Вучыуся у Петраград скаи AM (1914—18) у У Макоускага Аргашзатар i лырэкгар Мсцерскага масг прамысл вучылшгча i мает шко ты камуны (1918—22) Чл Асацыяцьи мастакоу ран Расп (з 1923) Рэкгар Маскоускага ш ia тмя Сурыкава (1948—62) 3 канна 1930 х г творчасць М звязана з Ьеларуссю К1раушк кур-сау павышэння квал1ф1кацы1 мастакоу у Мшску (1938—41) У мает выстауках удзельшчау з 1914 Працавау у жанрах иаргрэта, пстарычным бытавым i шш Аут ар иартрэтау удзельшкау i юраушкоу партыз руху у Беларус! У 3 Царука (1942), УЕЛабаика, АЯКляшчова,
дзеда Талаша (усе 1943), П К Панама-рэнкз В I Казлова, I Дз Варвашэш,
П 3 Калшша, М П Шмырова (усе 1944), С А Каупака, Р Н Мачульскага (усе 1945), В 3 Каржа (1947), К П Арлоуска-га (1956) 1 шш Значныя падзе! пстор’и Ьеларусг 20 ст адлюстраваны У карт х «Народны сход у Заходняй Ьелар » (1940), «У штабе партызанскага >у (1945) (воры М захоуваюцца у Р маст музе! Беларус!, Дзярж Гра! коускай галерэ! i шш
Jhm Осипов Д Ф АМодоров М 1968
мАЕРБЕРГ (Meyeiberg) Аугусцш (жн 1612 Сыез1Я — 23 3 1688), аустрыйскз дыпламат Сапр прозвпича фон Масрн з 1666 меу тытул барона М У 1661 гм ператар Леапольд I адправ1у яго паслом у Раотю з мэтай садзейныаць заключэн ню Mipy з Рэччу Паспалггай (гл Вайна Расп з Рэччу Паспал/таи 1654—67) На зваротным шляху правеу каля 9 месяцау у ВКЛ (май 1662 — люты 1663), пра-
Ф Мадора/ Народны сход у Заходняй Беларус! Эсшз 1939 Нацыянальиы мастацю музей Беларусь
2. Зак. 168
М МАЕУСК1
cxaj ла Дняггры ад Смал снека да Ма плева алтулг, праа Мгнск i Ьарысау у Вшьню У 1663 апубл,кавау кн «Нада рожжа у Масковно» з ашсаннем свайго пасольства падрабязным экскурсам у псторыю Маскоускаи дзяржавы v гл яс узасмаадноон з ВКЛ г Рэччу Пасна лпай Прывеу звестю пра забоиства гет мана В 1асеускага (адбылося у час зпа ходжання М у Вглыи) пра архгтэктуру нобыт жыхароу г природу вакоиц Дуб роуны Оршы Копысг Шклова Ьыха ва Маплева Ьарысава Мпгска Адзпа чыу пгго над Бегай Русею v Раен рагу меюиь «воблаецг памгж Прыняццю Дняпром г Дзвгною з гараламг Нава грудкам Мшскам Мсцгс гавам Сма ленскам, Вгиебскам г Полацкам»
Те Рус пер — Путешествие в Московию М 1874
Лт Аделунг Ф Барон Мейербер, и путешествие его по России Пер с нем СПб 1827 Грыцкевгч ЦП М а , ь дзге А1 Шляхт вялт праг Безарусь Мн 1980 Алесь Ьелы
маеускг с яргеи [ванашч (1779, каля Потацка — 1849) растиекз военачаль нгк мемуарысг I ен маер На ваен службе з 1793 да пач 1840 х I У гзель нгк ванны 1812 г замежных иаходау 1813—14 У 1824—26 служыу у военных пасменнях у Старой Русе (цяпер Науга родская вобл ) Аутар бгягр зангсак «Мой век або Гтсторыя генерала Маеускага» дзе падрабязна аптсау свои удзел у воинах г дау каштоуныя звестю пра ваен пасяленнт г тх стваральнгка АААракчэева (гл у ар г Аракчэеуисчы на)
Те Мой век или История генерала Маев скою // Рус старина 1873 Т 7—8 МАЁЛ1КА (гтальян maiolica) вырабы з каляровай абпаленай глгпы з буйнапо рыстым чарапком, пакрытаи нспраз рыстай палгвай вш керампа Паводле прызначэння падзяляецца на архттэк-турную (аблгцовачныя плггкг кафля) г бытавую (посуд, вазоны, дэкаратыуныя талерю дробная пластика, падсвечнгю г гнш ) На Беларусг вядома з сярэдзгиы 11 ст (надлога Сафгйскага сабора у По-лацку) Рознакаляровую М выраблялг на Беларусг амаль ва усгх гарадах У 12 ст маелгкавымт плгткамг выкладзена падлога Барысаглебскай Прачысцен скай, Нгжняй цэрквау у Гродне Знойдзены разнастайныя па форме г кодеры аблгцовачныя плггкг г бытавыя рэчы у Полацку, Мгнску Друцку, Лагойску, Тураве Пгнску Гродне Навагрудку У 13 ст вытворчасць М на Беларусг зшк-ла У 16 ст над уплывам культуры г эс тэтыкг Адраджэння аднавглася у выгля дзе рэльефнай палгхромнай кафлг (Вгль-ня, Гродна, Вгцебск, Брапн замкг у Га-радку Маладзечанскага р-на Мядзеле, Мгры г гнш ) У перыяд позняга феада-лгзму у мнопх гарадах генавала вытворчасць палгхромнай кафлг г посуду, пра-дукцыю вывозил у гарады Рус дзяржа-вы У 17 ст мастацтва М на Беларусг
Да арт Маелгка Фрагмент дэкору нарквы Успения У Гайдарах (Масква) Мастак Сця пан 1ваноУ (Палубес) 1689
дасягнула наивыпгэишага росквпу значка пауплывала на развито М у Рус дзяржаве У канны 18 сг вытвор части, М начала занепадаць саступаю чы месца фаянсу
Маетгкавыя рэчы выраблялг з каляро вых г светлых глгн Якасць фармовачнаи масы залежала ат прызначэння вырабу мясц ганчарсюх традиций Дакара тыунае афармленне мянялася гга праця гу стагоддзяу пал упливам кульгурних, бытавых эканам сац эстэтычных фактарау Маелгкавия вираби былг ма-нахромныя (плггкг пасудзгны дробная пластика 12 ст кафля г посуд 2 й пал 17—18 ст) або аздаблялгея рэльефам. размалеукаи на параднай паверхш на-несенай гга абпале Збераглгся фрагмен ты гродзенскага маелгкавага посуду плгтак г цацак 12—13 ст аблгцовачных плгтак 14—15 ст , кафляу 15 ст мгнека га, полацкага, тураускага пгнекага мсцгслаускага маелгкавага посуду г плгтак 12—13 ст посуд г кафлг заслаускгя вгцебскгя, копыскгя 16—18 ст У 16—17 ст мал юнак выконвауся густым, палгва-мг свабодна цг па контуры У 2-й пал 17—18 ст панавала свабодная раз малеука вадюмг фарбамг гга эмалг У дэ коры пераважалг раелшныя г геамет-рычныя матывы у аздабленнг кафлг значнае месца заималг антрапалапчныя, антмалтстычныя, фантастичный маты вы, геральдычная г рэлгпйная сгмволгка
Лт Елатомцева ИМ Художественная керамика Советской Белоруссии Мн 1966 Беларуская керамтка [Альбом] Мн 1984 1рына Ганецкая
МАЁНТАК, агульная назва землеула-дання з панскаи гаспадаркай (жылыя г гасп будынкг прадпрыемствы г г л ) у феад г капгталгет грамадствах Гл Вот-чына Памесце Латыфундыя
МАЁРАУ Мгхагл Майсеевгч (10(22) I 1890 в Скародна Мазырскага ггав , цяпер в Скароднае Ельскага р на — 20 1 1938] рэвалюцыянер парг дзеяч Чл КПСС з 1906 За рэв дзеи насць арыштоувауся царский, уладам, 3 1917 у Клеве кграунгк арг цыг РСДРП(б) г фракцьи бальшав,коу у Савсце рабо чых дэпутатау У грамадз вайну адзш г к,раунгкоу парт паднолля у Кгеве Ька цярынаславе У 1918 старшыпя Усеукр парт часовага к га старигыня , ч, Кгеускага пали абл к та КП(б)У 3 1920 на сав г парт рабоце v К,еве Адэ сс Астраханг Томску У 1930—32 пар ком забеспячэння УССР у 1932—33 1 ы сакратар Адэскага абкома г каш, у чл Палггбюро ЦК КП(б)У У 1933—34 сакратар Сярэднеазшцкага бюро ЦК ВКП(б) з 1934 нам старт,,ни Цэнгра саюза СССР У 1921—31 чл ЦКК ВКП(б) Аутар нрац па пегоры, рэв pv ху на Украгне У 1938 рэпрэираваны Рэабишаваны
МАЖАЙСК1Я, малодшая гш,я мае коускгх вял князеу Пахолзыг ад Ан дрэя Дзмггрыевпга (1382—1432) сына вял юг маскоускага Дзмггрыя 1ванав,ча Данскога Андрэи Дзмгтрыев,ч атрымду ва удзел Мажаиск (адсю гь ирозгшпча роду), Вярэю Калугу Ьелавозера Ат яго старэишага сына Гвана паишоу ро г М ад малодпгага Мгхаига — род князеу Вярэисксх
Наиб вядомыя
I в а и А и д р э е в , ч С — ла 1483) сын Андрэя Дгмггрыегича У час ваины у Расп 1425—53 за маскоуск, вс лгкакггяжанкг насад дапамог кн Дзмп рыю Шамяку у 1446 захапщь Маскву , скгнуць вял кн Васигя II Пас гя вяр тання апошняга на насад у 1446—47 упек у ВКЛ Высоувау планы з дапамо гаи Казгмгра заняць насад вял князя маскоускага Потым вярнууся у Расно удзельншау у заключэнгп дагавора Васг дя II з Казгмграм у 1449 У 1454 зноу уцек у ВКЛ Каз,мгр падаравау яму Го мель Ьранск Сгарадуб Каля 1461 1ван Авдрэев,ч заключыу дагавор з кн 1ва нам Васигевгчам Бароус юм аб алваяван н, у Васигя II свагх былых вотчын зноу прэтэндавау на пасад вял князя мае коускага
Андрэй Гванавгч (’ — 1487), сын 1вана Андрэевгча Валодау пасля бацькг Ьранскам г селамг у Гомельскай воласш У 1486 у вынгку канфлгкту з браггцам, у час якога быу забгты яго сын Федар пазбаулены горада атрымау ад Казгм,ра даншу з навагрудскага мы га Выслужыу у Казгм,ра Свержань
Сямен I в а н а в г ч (9 — каля 1505) сын Гвана Андрэевгча Грымау пасля бацькг I омель , Сгарадуб Удзель н,чау у воине Маскоускаи дзяржавы з ВЯЛ1К1М княствам Липоускин 1492—94, абараняу Сярпейск , Мезецк Вял кн ВКЛ Агяксандр у 1496 падаравау Ся мену Гванавгчу Чарнггау г Карачау паз ней — Хоцпиль У 1497 удзельн,чау у паходзе на Малдову У 1500 у час ваины Маскоускаи дзяржавы з Вялкин княс твам Лтоускич 1500—03 перайшоу з
МАЗУРАУ М
yciMi ceaiMi Уладанням! на бок Iвана HI i ваявау супраць ВКЛ (удзелыпчау у аб лозе Мсщслава i Смаленска) Захашу Любеч яю пераишоу яму V вотчыну Празывауся таксама князем Старадуб-сюм
В а с । л ь Сяменавш (9 — да 1519) сын Сямена {ванавша Валодау пасля бацью Гомелем, Старадубам, Чарннавам атрымау ад 1вана III Хатун-скую воласць У мфным дагаворы намок Масквои 1 ВКЛ 1508 абумоулена, што вял кн ВКЛ Жыпмонт Стары не мае права умешвацца у справы падулад ных Васипо Сяменавтчу валасцен Па-мер без нашчадкау
Лип К р о м ММ Меж Русью и Литвой Западнорус земли в системе рус -лиг отношений конца XV — первой трети XVI в М 1995 Wolff J Kmaziowie btewsko ruscy od konca czternastego wieku Warezawa 1895 S 261—263
МАЖЭЙКА Зшаща Якаулеуна (н 6 12 1933, г Орша Вщебскай вобл) бел этнамузыказнавец Д р мастацтва знауства (1992) Засл дз мастацтвау Бе-дарус: (1987) Скончыла Бел кансерва-торыю (1961) 3 1962 у 1н-це мастацтва знауства этнаграфп i фальклору Нац АН Ьеларус! Даследуе сютэмную тыпа-лопю бел песен нага фальклору, яго арэальны (мелагеаграфы тыпавых напе-вау-формул стараж пласта) i сацыя-лапчны (аутэнтычны фальклор ва умо-вах сучаснасцт) аспекты, экалапчныя праблемы нар мает культуры Адзш з аутарау i складальшкаУ шматтомнага навук выдання «Беларуская народная творчасць» «Зтмовыя песш Калядю i шчадроукт» (1975), «Вяселле Песн1» / (кн 1—6, 1980—88), «Вяселле Мело-дан» (1990) У бел юнадакумен-талютыцы распрацавала юрунак аудые-ввуальнай антрапалогн Дутар ецэна-рыяу навук -папулярных муз -этнаграф фътьмау «ПалееК1я калядю» (1972), «Галасы вякоу» (1979), «Памяць стагод-дэяу» (1981), «Палесюя вяселлг» (1986), «Праняс1, божа, хмару» (1991), «Кры-выя вечары» (1994) Дзярж прэми Беларус! 1994
Те Песеииая культура белорусского Полесья Село Тонеж Мн , 1971, Песн! белару-скага Паазер я Мн, 1981, Песни белорус ского Полесья Выл 1—2 М , 1983—84 Ка ленларно-песенная культура Белоруссии Опыт системно-типолог исслед Мн , 1985 Белорусская этномузыкология Очерки истории (XIX—XX вв ) Ми 1997 (у сааУг )
Лип Мухарынская ЛС Творчы шлях фалькларыста // Мастацтва Беларус! 1984 N« И, Я к i м е н к а Т Песенная куль тура Беларус! У ракурсах стстэмнай тыпалот 1 виуальнай культуриай антрапалогп Да пытания метаду наюрункау даслелчай дзейиасщ ЗЯ Мажэйка // Мутычная культура Беларус! Дыялог часоУ Мн 1997 Алена Саламаха МАЖЭЙКА Павел Висгаравш [15(28) 12 1911, в Сапажю Рагачоускага пав, цяпер Кармянскага р-на — 19 1 1987], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Лешградскую ваенна-тэарэт школу летчыкау (1933), Арэнбургскую школу летчыкау i летчыкау-напральн!-кау (1935) У Вял Айч вайну з чэрв 1941 на Пауд-Зах , Варонежсюм 1-м i
АР Мазшйк
4-м Укр франтах ваенком авыэскад-рылл! палка, нам нач палггаддзела дыв1311, нам камандзфа асобнага палка па пали частцы, камандзф авыэскад-рылл! 1 шш Maep М вызначыуся у баях за Карпаты, на тэр ВенгрЫ1, Чэха-славаки зраб1у 112 вылетау на штур-моуку жывой шлы I тэхнна ворага Да 1950 у Сав Арми, падпалкоунтк
МАЗАЛАВА веска, цэнтр сельсавета у Мсшслаусктм р-не, каля р Белая Ната-па За 12 км на ПдЗ ад Мсщслава, 90 км ад Маплева, 8 км ад чыг ст Ходасы на лжи Орша—Сураж, на аутадарозе Маплеу—Мстслау 634 ж , 222 двары (1997)
Па шсьмовых крынщах вядома з 17 ст У 1615 веска Мазалаушчына у Мсщслауск1М ваяв ВКЛ, шляхецкая уласнасць У 1665 пабудаваны правасл жаночы манастыр, яю у 1743 стау ун1 яцктм з 1778 адноулены як права-слауны Пры манастыры дзейшчала школа 3 1772 у Рас 1мперы1 У 1880 у М крупадзерка, вадзяны млын У 1897 еяло Старасельскай вол Мсц1слаускага пав Маплеускай губ , 191 ж , 27 двароу, 2 юрмашы у год 3 1919 у Смаленскай губ РСФСР, з 1924 у БССР, у Мсш-слаусюм р-не Калшшскай акруп, у 1927—30 — Аршанскай акруп, з 1938 у Маплеускай вобл 3 21 8 1925 цэнтр сельсавета У 1926 у М 323 ж, 52 двары, школа, хата-чьгтальня, фельчарска-акушэрсю пункт У 1940 — 415 ж, 87 двароу У Вял Айч вайну ням -фаш захопниа у вер 1943 спалил 78 двароу У 1972 — 302 ж , 91 двор Цэнтр калга-са «60 год БССР» (з 1979) У М школа, б-ка, Дом культуры, дашкольная дзщя-чая установа, фельчарска-акушэрсю пункт, аддз сувязц магазгны Помнис землякам, яюя запнутц у Вял Айч вайну Помнгк архггэкгуры — царква Ушэсця (19 ст ) Каля М , на правым беразе Белай Натапы, гарадзппча мша-градскай i зарубшецкай культур i эпох! К1еускай Руш, на Пд ад яго — селгшча
Марат EameiHHiK
MA3AHIK Алена Рыгорауна [22 3(4 4) 1914, в Паддзягцярня 1гуменскага пав, цяпер Пухавщю р-н — 7 4 1996], Герои
Сав Саюза (1943) удзельнща Мшскагт патрыят падполля У Вял Айч вайну Засл работник культуры Беларус! (1980) Скончыла Рэсп парт школу пры ЦК КП(б)Б (1948) МшеК! пед !Н т (1952) У ноч на 22 9 1943 выбухам мшы па стауленай М па заданы каманлавання партыз атрада «Дз1ма», быу забпы ге неральны камшар Беларус! В Kvoj 3 вер у партизанах, нотым у Маскве 3 1948 у Мш-ве дзярж кантро по БССР У 1952—60 нам дырэктара цэнтр на вук б-Ki !мя Я Коласа АН БССР Лутар кн «Помета» (2 е выл, 1988)
МАЗАУШАНЕ заходнеславянскас пле мянное аб яднанне У 6—7 сг М зася лил сярэдняе Павгслепне Межавал! на ПнУ з яцвягаш У 12 ст М згалваюцца у «Аповесщ мшулых гадоу» (ва уступ най частцы, пад 1041 i 1047) i у хронщы Гала Анашма У 10 ст пры Мешку 1 [960—992] Матовы увайшла у склад Be лпсапольскай дзяржавы Пры Балясла ве II Забытым [1034—37] мазавецказ знаць дабшася поутнага аллзялення М i зови ад Польшчы, выбраушы с м князем Ма!слава (Маслава Маш 1 Каз1М1р I, каб падпарадкаваць Ма л пайшоу на саюз з вял KieycKiM кш Яраславам Мудрым, яю у 1041 । магчыма у 1039, хадз1у на М Да ! ч супрашуленне мазавецкаи знаш ыо падаулена, Магслау забпы Матовы да лучана да Польшчы 3 1138 Мазовыи валодау Баляслау Кучаравы пазней яго брат Конрад Нашчадю апошняга вало дал! Матовый да 14 ст На upaiiBiy 13— 14 ст вял княз! ВКЛ неаднойчы ха псп на М У 1526 Матовы канчаткова уваи шла у склад Польшчы
Кр Галл Аноним Хроника и деяния князей или правителей польских М 1961 ПСРЛ Т 1—2 М 1962 Т 32 М 1975 «Великая хроника» о Польше Руси и их со седях XI—Х111 вв Пер с лат М 1987
Лип История Польши Т 1 2 изд М 1956 Королюк ВД Древнепольское го сударство М 1957, Pocz^tki panstwa Polskiego Т 1—2 Poznan 1962
Дзлитрый Чаркасач
МАЗУРАУ Карыла Траф1мав1Ч 125 3(7 4) 1914, в Рудня Прыбыт-коуская Гомельскага пав Маплеускай губ цяпер I омельею р и — 19 12 1989], сав парт i дзярж дзеяч адзш з аргаюзатарау i юраушкоу патрыят падполля 1 партыз руху на Беларущ у Вял Айч вайну Герой Сац Працы (1974) Скончыу 1омельск1 аутадарож иы тэхюкум (1933), ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1947) 3 1933 тэхнгк нач Ка-марынскага раеннага дарожнага аддзе-ла У 1936—39 у Чырв Арми, палггад-дзеле Бел чыгуню 3 1939 заг аддзела Гомельскага абкома, сакратар Гомельскага гаркома, 1-ы сакратар Брэсцкага абкома ЛКСМБ У Вял Айч вайну з 1941 на фронце палгтрук роты, камандзф батальена, шетруктар палггаддзела 21-й армц (падпалкоушк) 3 вер 1942 да канца 1943 М на акупфаванай тэр
М МАЗУРОУСК1
Беларуси прадстаутпк ЦШНР у партыз. злучэниях Мшскай, Палескай, Пш-скай, Баранавщкай i Брхщкай абл , чл. Мтскага падпольнага абкома КЛ(б)Б, сакратар ЦК ЛКСМБ У 1943—47 2-1, 1 ы сакратар ЦК ЛКСМБ 3 кастр. 1947 v апарацс ЦК КП(б)Б 3 1949 2-1, 1-ы сакратар Мшсктх горкома, з 1950 1-ы сакратар абкома партыт. 3 лш. 1953 (. тартпыпя Савета Мппстрау БССР. 3 лш. 1956 1-ы сакратар ЦК КПБ. У 1965—78 1-ы нам Старшынт Савета Мппстрау СССР 3 1986 Старшыня Усесаютната савета ветэранау вайны т праны, чл. Мтжиар. фсдэраныт бараць-бпоу Супрацтулення, з 1987 чл. ВЦСПС Чл. ЦК у 1949—66. Бюро ЦК у вер 1952 — снеж. 1962, Прэзщыума ЦК КПБ у снеж. 1962 — крас. 1965. Чл. ЦК у 1956—81, канд. у чл. Прэзь дыума ЦК т 1957, чл. Прэзшьтума ЦК з 1965, чл Налпбюро ЦК КПСС у 1966—78. Дэв. ВС БССР у 1947—67, чл. Прэзтныума ВС БССР у 1950—53 т 1956—65. Дэн. ВС СССР у 1950—79 т з 1989, чл. Прэзщыума ВС СССР у 1958—66. У 1956—65 чл. Ваен. савета БВА. Нахаваиы на Новадзявочых мотках у Маскве
1в Бальшатпхт Мшска у барацьбе за ад-наУленне сталтпы Беларус! // Балыпавтк Бе-ларуст 1949 N" 6, У братний сям’1 народа^ Савсцкага Саюза // Камунтст Беларус!. 1957 Ns 10, ('лаУны шлях барацьбы 1 перамог // Там жа 1958 Ns 12; Чаусёды бьщь у пертпых радах будаУнкоу камушзма // Там жа. 1961 № 7, Великий триумф советскою строя, идей коммунизма // Там жа 1964 № 6; О 20-ле-гии со дня освобождения Советской Белоруссии от немецко-фашистских захватчиков Мн , 1964, Боевой помощник партии // Партийное подполье в Белоруссии, 1941—1944 Минская обл и Минск Мн , 1984, Незабываемое 2 изд Мн , 1987
Лип Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в юды Великой Отечественной войны. Т 1—3.
К.Т М a iypay
I П Мазурук
Мн , 1983—85, Комсомол Белоруссии в Великой Отечественной войне Док. и материалы Ми , 1988, Верой и правдой. Мн., 1995, Антонович СВ. Кирилл Мазуров // Антонович С.В Петр Машеров. Докум. повесть. Мн , 1998. Расцклау Платонау
В.В.Мазуроуюй. Пераправа французских войск цераз раку Неман. 1900—12. Гродаенсх! псто-рыка-археалапчны музей.
МАЗУРОУСК1 Втктар Втнцэнт (1859, Варшава — 7.8.1944), польск! жывапт-сец-баталтст. Скончыу Пецярбургскую AM. Удзельшчау у мает, выстауках з 1885. У 1888 атрымау звание класнага мастака 1 -й ступент 1 вял. залаты медаль У 1889 на пенено AM наведау Зах. Гурону. 3 1892 стыпендыят пры рас. ар-мп. удзелынк рус.-яп. 1904—05 т 1-й сусв воинау У 1924 лераехау з Петра-трала у Польшчу. Аутар картин на тэмы рус-тур. 1877—78, рус.-ян. 1 1-й сусв. войнау. Наиб, вядомыя карцшы, иры-свечаныя Айч. вайне 1812, у т.л. надзе-ям на Беларуш: «Пераправа французсках войск цераз Неман» (1912), «Схватка казакоу Платава з французскай кавале-рыяй пад Мтрам», «Лейб-казакт пад Мшскам» т шш. (усе пач. 20 ст.). Гворы М зберагаюцца у музеях Полынчы, Расп, Беларуш Тамара Карандышава
МАЗУРУК 1лья Паулавтч |7(20).7.1906, 1 Ьрэст — 2.1.19891, Герой Сав. Саюза (1937), ген.-маёр автяцы! (1946), засл, палярны летчик (1937). Скончыу Ваен. школу летчыкау (1929). У Чырв. Арми з 1927 3 1930 лётчик, камандзтр атрада 1рамадз паветр. флоту, у 1938—41 нач. Палярнай автяцы! Галоупауночмаршля-ху (ГПМШ). Вызначыуся у 1937 у час дастаукт Папаншскай навук. станцьп на llajn полюс. У Вял. Айч. вайну каман-дз!р автягрупы ВПС Па$/н. флоту, з 1943 камандзтр автядывтзи i нач асобай паветр. трасы ВПС Аляска—Красноярск, арташзоувау перапрауку на фронт банных самалётау. 3 1945 нач. управления Палярнай автяцы!, нам. нач. ГПМШ, нам. нач. НД1. Дэн. ВС СССР у 1937— 50.
МАЗУРЫ Н А стаянка эпохт мезалту i гарадзштча жал. веку каля в. Мазурына Мтерскага р-на. Даследавал! у 1974 А.Р.Мгграфанау т ВЛ.Шадыра, у 1984 Э.М.Зайко^ск!. На ст ая и цы (памер 140 х 50 м) выяулены ямы з чорным ту-мусам 1 вугалямт, крамянёвымт выраба-М1 (адшчэпы i скрабк!). У сярэднявеччы тут тснавала паселштча, знойдзены гончарная керамтка 15—17 ст., солщ Жып-монта III Вазы [1587—1632]. Гара-д з i ш ч а (памер 26 х 56 м) абследава-на у 1893 Ф.В.Пакроусюм. Было умаца-вана валам з драулянай абарончай сцяной на тм. Знойдзены жал. серп, бронзавы арнаментаваны пласцштсты пярсцёнак, рыбалоуны кручок, рэпттю ксрамтк! днепра-дзвшекай культуры.
МАЗЫР, горад абл. паднарадкавання, цэнтр Мазырскага р-на. За 133 км ад Гомеля, 7 км ад чыг. ст. на jiiiiii Калён-кавтчы—Оуруч. Найб. у Беларус! порт (Пхоу) на Прыпяць Аэрапорт. 108 тыс. ж. (1997).
Мяркуецца, што славянские пасел!-шча, ад якога бярэ пачатак М., узтпкла у 8 ст. ва урочышчы Клмбараука, дзе на мысе памтж ярам! правага берага Пры-пящ !снавала гарадзштча (памеры пля-цоук! 130 х 80 м), умацаванае з пауд. боку валам выш. каля 4 м i ровам глыб, каля 3 м. Гарадзштча абследавал! Б.ГФедарака, Ю.У.Кухарэнка, У.ФДса-
емка, у 1982 Г М Залашка раскапау 136 м2 Выявлены рэштк! жылля i частако-лу, што агароджва? пляцоуку з боку ра Ki Знойдзены фрагменты ляпнога посуду раменска боршаускага тыпу 8—10 ст 1 ганчарнага 11 ст , бронзавыя паяс-ныя бляшка, упрыгожанн! наканечнна стрэл 1 кап я-сулщы, тыгель, палавша сярэбранага дырхема канца 8 ст На ПнЗ ад гарадзпича, за валам, гснавала неумацаванас паселппча раменска бор-шаускаи культуры У 11—12 ст цтнтр умацаванпс горада перенесена на Зам кавую тару Тут на мысе памгж ярам1 на правым беразе Прыпящ збудаваны дзя-дзшец Яго пляцоука нагадвае ромб па MepaMi 120—140 х 100 м, вышыня над узроУнем раю 15—20 м Штучныя ума-цаваннг не захавалюя Гарадзгшча аб-следавау у 1951 Кухарэнка, даследавал! У 1978 П Ф Лысенка i Т М Каробушю-на, у 1981—84 ААТрусау €700 м2), у 1983 IМ Чарняуск! (16 м2), у 1985 AM Кушнярэвп (56 м2), у 1988 1 1 С1Н-чук (42 м2), у 1989 Т С Бубенька У 1988 Сшчук даследавау зах 1 пауд схшы падножжа Замкавай гары (66 м2) На гарадзшгчы (таушчыня культурнага пласта 0,6—3 м) знойдзена каля 900 фрагментау шкляных бранзалетау 12— 13 ст , сякеры 10—13 1 15—16 ст , корд канца 15—16 ст, стрэлы i сашнш 12— 13 ст 1 шш Каля падножжа Замкавай гары на ПдЗ ад яе выяУлены рэпггю му-раванай брамы або вежы сярэдзшы 16 — пач 17 ст
У летатсах М упершыню згадваецца пад 1155, kwh вял кн юсуск! Юрый Далгарукг перадау горад свайму саюзш-ку чарн1гаускаму кн Святаславу Ольта-В1Чу Пазней М , верагодна, вернуты У склад Ккускага княства, бо пасля смер Ц1 Юрыя новы гаеусю кн Ззяслау Давы-давм у 1159 зноу дау горад Святаславу Ольгавшу У 1170 каля М адбылася су-тычка кн Рурыка 1 Давыда Расщслав!-чау з М1хашам Юр’евшам 3 сярэдзшы 14 ст М у складзе ВКЛ У 14—18 ст на Замкавай гары юнавау драуляны Ма-зыраа замак У 1497 i 1521 горад спалены КрЫмскгМ! татарам! Вял кн ВКЛ Аляксандр у чэрв 1500 выдау горалу i воласщ Устауную грамату, дзе рэгламен-тавана дзейнасць намеснжа i падаткг, 8 12 1510 устаУную грамату выдау Жып-монт Стары У час Глгнсюх мяцяжу 1508 мазырсга намесшк Якуб 1вашанцэв1ч, дваюрадны брат кн М Л Глшскага, зда? князю горад, яю павшей быу стаць ба зай для захопу Клева У час вайны Мас коускай дзяржавы з ВКЛ 1534—37 М разбуравы маскоус юм войскам У 1552 у горадзе гснавал! цэрквы Спаса, Miko-лы, Прачыстай Багародзгцы, насельнщ-тва каля 1500 чал У 16—18 ст М — цэнтр гродавага староства, пасля адм -тэр рэформы 1565—66 — цэнтр Мозырского павета Кгеускага ваяв , пасля Люблшскай унп 1569 павет у складзе Мшскага ваяв У 1576 у М каля 2000 чал , 293 мяшчанскгя двары 28 1 1577 кароль Стафан Баторый выдау М прывшей на магдэбургскае права (пацвер-джаны У 1630 1 1670) Горад атрымау герб, прататыпам якога стау родавы
Герб Мазыра 1577
герб Радзгвглау чорны арол на яго гру дзях змешчаны малы шчыт з горбам «Тромбы» (у 2-й пал 16 ст мазырскгм! старостам! был! Радз1В1ЛЫ), пазней на малым шчыце лггара S — манаграма Стафана Ьаторыя У горадзе адбыл1ся Мазырскае паустанне 1615 i Мазырскае паустанне 1649 У 1616 староста Б Стра-В1НСК1 заснавау касцел, у 1645 заснава ны Мазырскг кляштар бернардзтцау У час вайны Расп з Рэччу Паспалггай 1654—67 М заняты рас войскам! У 1724 у М каля 1500 чал У 1 и пал 18 ст цабудаваны базыльянсю манастыр, Кгмбараусмя цыстэрцыянскгя кляштары, у 1752 — кляштар марыявпак У 1723—73 пры парафигльным касцеле дзейшчала езущкая М1С1Я Езугты з 1726 трымалг школу, якая пасля скасаванпя ордэна у 1773 пераУтворана у свецкае вучылгшча, якое стала асновай муж чынскай пмнази (гл Мазырскгя ггмна 3ii) Насельнщтва горада у канцы 18 ст каля 2000 чал 3 1793 М у Рас гмперьи, з 1795 цэнтр павета Мшскай туб У 1796 атрымау новы герб у верхний час тцы — у залатым пол! расшсю двухга ловы арол з гербам М1нска на грудзях, у нгжняй — у блаютным пол! чорны арол У сярэдзше 19 ст у М каля 6,5 тыс ж , у 1878 — 7834 чал , з ix 5457 правасла^ных, 1898 тудзеяУ, 446 катол! кау, 23 стараверы i 10 евангешстау 1с-навал! 3 царквы (у тл мураваная, пера робленая з касцела бернардзтцау), кас цел, сшагога У 1879 заснавана тэле-графная станция, у 1885 — запалкавая ф-ка «Маланка» Развщцю М у эканам 1 культ адносшах садзейшчала буд-ва у канцы 19 ст Палескгх чыгунак У 1897 — 8067 ж У 1901—02 створаны Мазырскг сацыял-дэмакратычны камг-тэт Бунда, пасля II з’езда РСДРП (1903) — Мозырская организация
РСДРП У час Кастр Усерас пал:т стачю 1905 юнавала тзв «Мозырская рэспублгка» У вер 1913 у горадзе адбылася 1 я с -г 1 прамысл выстаука Напярэдадн! 1-й сусв вайны у М 11,4 тыс ж, 1210 жылых будынкау, 3 ф-Ki, 16 майстэрняу, 5 навуч устаноу, зем
МАЗЫРСКАЕ М
ская бальнща метэастанцыя друкарня 2 кнпарш У люг —снеж 1918 акушра ваны ням , у сак —чэрв 1920 — нольс мм! войскам! 3 1924 цэнтр Мозырского равна (у 1926—27 горад у Слабадск1м р-не), у 1924—30 i 1935—38 цэнгр Ма 'зырскаи округл, у 1938—54 — Палескаи вобласцг 3 27 9 1938 горад абл падпа-радкавання У 1939 — 17,5 тыс ж У Вял Айч ванну з 22 8 1941 акушраваны ням фашистам!, якы стварыл! у горадзе лагер смерщ загубдн у М 4,7 тыс ж, больш за 1 тыс чал вывезл! на ка-гаржныя работы у Гермашю Дзеишча ла Мазырскае патрыятычнае падполле Вызвалены 14 1 1944 вошам! 61-и армп у ходзе Мазырска-Калшкавщкай апера-цыт 1944 3 1954 у 1омельскай вобл У 1959 — 25,7 тыс ж , у 1970 — 48,8 тыс ж Сучасны М — буйны прамысловы i культ цэнтр, 145 прадпрыемствау, у тл нафтаперапрацоучы з-д, прадпрыем-сгвы маш -буд 1 металаапр (з ды ка бельны, маш буд для птушкагадоучых комплексау i ферм, мелшрац машын, аутарамонтны), дрэваапр (камбшаты мэблевы 1 дрэваапр, мэблевая ф-ка), легкай (ф кт трыкатажная, швейная 1 мает вырабау), харч (солевыварны камбшат, з ды малочны, бялкова-вгга-мшных канцэнтратау, хлебазавод, шуза-вод) прам-сц1 Дзейтчаюць Мазырскг педагаггчны гнетытут, палггэхшкум, муз вучылгшча, 15 агульнаадук, 2 муз школы, няпоУная сярэдняя санаторна-лясная школа, 32 дашкольныя устано вы Мозырем краязнаучы музей, экспериментальны драм тэатр «Верасень», 2 бальнщы, 3 диспансеры, 3 палпопшю, 9 аптэк, 38 б1бл1ятэк, 2 кзнатэатры Вы-даюцца газ «Жыцце Палесся», «Мозырская неделя» Помина архитектуры — касцел 1 кляштар бернардзшцау (1645), кляштар цыстэрцыянак (1745), будынак жаночай пмназп (канец 19 ст) УМ брацкая мапла падполыпчыкау, брацктя моплк! сав вошау i партизан, помниа В 3 Харужай, сав летчикам, на брацюх моплках змагароу за Сав уладу, курган 1 помшк на брацкгх моплках сав вошау 1 партизан
Лгт КрукоУсп АЯ Горад Мазыр 1 яго ваколшы // Наш край 1927 № 3, Никитин АС Зальцман ЕЕ Мозырь Ист -экон очерк. Мн , 1973, Т р у с а У АА, 3 д ан о в 1 ч HI Новае пра старажытны Мазыр (па матэрыялах археал даслед 1981—1984 гг) // Сярэдневяковыя старажыт-насш Беларус! Новый матэрыялы 1 даслед Мн 1993 Бобр АГ Мой Мозырь Ист очерк Ч 1 Мн, 1996
Марыя Аусяная, Вячаслау Насевгч, Валерий Пазднякоу
МАЗЫРСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
ПДЦНбЛЛЕ у В я л 1 к у ю А й -чинную вайну Дзейшчала з во-сен! 1941 да студз 1944 у Мазыры i Ма-зырсюм р-не У вер 1941 падл групу стварыл! В I Крыша (працавау бурга-М1страм Мазыра) i М Ю Майсееу (працавау нам бургамютра па Мазырсюм
М МАЗЫРСКАЕ
р-не) Карыстаючыся высогам! пасадаш у акупац адмшютрацы!, яны уладкоува-Л1 на прану у гарадскую управу i шш Установи падпольшчыкау, яки ратавал! мнопх грамадзян ад вывазу на работы У Гермашю, зрывал! мерапрыемствы аку-пантау, збфал! i передавал! партизанам медикаменты, харч прадукты, папярэ-даквал! ix аб карных аперацыях У кастр 1941 створана група (17 чал , юраунж Дз А.Казлоусю), якая падбфала людзей для партыз атрада, здабывала i передавала партизанам зброю, боепрыпасы, звестю разведи, вяла пали аптацыю сярод насельнштва У Mai — жн 1942 мнопя падполыпчык! был! арыпггаваны 1 расстреляны акупантам! 3 чэрв 1943 пад юраунштвам створаных у крас 1943 Палескага падп абкома КП(б)Б i Ма-зырскага падп РК КП(б)Б працавала падп група (9 чал , юраушк К В Кат Яшею), якая мела свой радыеперадат-чык 1 паведамляла камандаванню Чырв. Армд разведданыя партизан У жн 1943 група расфармцэавана, большасць яе членау пайшла у партизаны У Мазыры на мапле падпольшчыкау пастаулсны абелюк Александр Адаська
МАЗЫРСКАЕ ПАУСТАННЕ 1615, ан-тыфеадальнае выступление гараджан Мазыра, выклжанае самавольствам i ушскам старосты, замкавай адмшютра-ИЫ1 1 арандатараУ Падставай для абу-рэння стала рашэнне мазырскага старосты аб падпарадкаванн! сваей уладзе
Дутар В Л Насвви
части мяшчан горада, абвясщушы ix сваш! падданымг 1 пазбав1ушы магдэ-бургскага права 3 101615 мяшчане узнял! паустанне, якое узначалнн бур-мктры Ждан Муша, 1ван Крыцю, мяшчане Дарошка-кравец, 1ван Ваучок, Астап Лаурынов1ч i шш Паустанне падтрымалг гар шзы, што надало яму востры, наступальны характер Мяшчане стварыл! атрад у некалыа сотняу ча-лавек, узброипся мушкетам! i шш збро-яй, напал! на замак, дзе знаходзипся староста, замкавая адмшютрацыя 1 шляхта У час сутыкненняу забпы некалыа чыноу адм1Н1Страны1. Пау стан цы адмовипся ад выплаты падаткау i пабо-рау у казну, арыштавал! мяшчан (прад-стаушкоу гар патрыцыяту), якгя не принят удзел у паустанш, канфюкавал! ix маемасць Навакольнай шляхце, пад страхам смяротнага пакарання, быу за-баронены Уезд у горад БлаюраваУшы замак, паУстаушыя захапип Уладу У горадзе, выбрал! войта i Усе наборы, якгя належал! казне, перадал! у гар даход Як завяршылася паустанне, крынщы не паведамляюць 3 разбору у велжакня-жацктм судзе можна заключыць, што я но цягнулася некалыа месяцаУ Суд вымушаны быу пайсц! на уступи паустанцам, у 1622 ен прыняу рашэнне вярнуць мяшчанам, яюя знаходзипся пал уладай замка, магдэбургскае права i перадаць к пад юрисдикцию гар самаюравання, у даход горада аддадзены шэраг паборау з гандлю 1 рамяства
МАЗЫРСКАЕ ПАУСТАННЕ 1649, выступление гараджан Мазыра у час антыфеадальнай вайны 1648—51 на Ье-
ларуш Пачалося летам 1648, да гараджан далучылюя сяляне навакольных весак Выступление узначал1У мазырсю рамеснж Еван Сталяр, пад юраунштвам якога было больш за 400 сялян 1 гара джан Жыхары Мазыра склалг асобную харугву на чале з мясц седдавым май-страм Седляром У жн. да гараджан да лучыУся пасланы Б Хмяльнщюм атрад М1хнени Каб закрыць казацюм зато нам шлях на Беларусь, у пач студз 1649 з Брэста на Турау 1 Мазыр рушила 15-тысячнае войска гетмана польнага Я.Радзшша 18 студз войска ВКЛ па-дышло да Турава, большая частка паустанцау адышла да Мазыра Злу-чыУшыся з казакам!, жыхары Мазыра выбрал! старэйшым начальшкам Седля ра, друпм — Мгхненку У горадзе ума цоувал!ся сцены, вулшы перагароджва Л1ся зрубам!, запоУненым! зямлей, пе рад гар сцяной рабицся дадатковыя умацаванн! Радзшш паслаУ да гараджан ганца з лютом, у яюм прапанавау здаць горад без бою, за што абяцау ушм паустанцам права на свабодны выхад Гараджане не прынял! прапановы аб капггуляцы! i закавалг гетманскага па сланца у ланцуп 19 студз войска Радд вша падышло да Мазыра Пяхота юну лася на штурм гар сцяны, але вымуша на была адступщь Пасля аргыл абстрэ лу штурм аднав1уся з трох бакоу Драгуны, пад прыкрыццем саней з дры вама, падышл! да варот, выбил ix бярвенам! 1 Уварвалюя У горад Рука цашныя сутычю працягвашся на вуш цах К канцу дня горад 1 замак был! за хоплены, рэштю паустанцау адцеснены да Прыпящ 1 перабггы, горад разрабава ны Юраунж паустання Сядляр пра рвауся праз акружэнне i выратавауся Ммненка Узяты У палон i пасаджаны па кол
МАЗЫРСКАЕ СТАРбСТВА, дзяр жауны маентак у Мазырскин павеце ВКЛ у 16—18 ст У 1-й пал 16 ст М с скла далася з Мазырскай 1 Бчыцкай (Пщч скай) валасцей, яюя падзялялюя на больш дробныя адм -тэр адзшю — ня дзел! У тэты час са складу староства вылучана каля 30 сел (каля 630 сялян сих двароу), раздадзеных у прыватную i ленную уласнасць феадалам, пасля чаго У Мазырскай вол, паводле швентара 1552, засталося 24 сялы прыкладна з 500 сялянсюМ! дварам! 1 горад Мазыр з 270 дварам!, а У Бчыцкай вол — 12 сел з 300 дварам! 3 2-й пал 16 ст раздача сел у прыватную Уласнасць спыншася але на працягу 17—18 ст з М с вылу чаны Азарыцкае, БагрымаУскае, Барыс-кавщкае, ДамашоУскае, Загальскае Нястанавщкае, Сухавщкае, Шьпцкае Якгмовщкае i шш дзярж старостей частка яюх ператварылася У ленныя ма ентю
На пасадзе мазырсюх старостау упа-мшаюцца М Гали (1504), Я 1вашэнца-В1Ч (1506—07), АНямф (1509), Ю Ра-Д31ЫЛ (1511—14), АГаштольд (1514— 39), М Нарбут (1542—47), М Радз1В1л Руды (1550—76), М М Радзпмл (1576— 89) Ю Радзшш (1589—1607) Б Стра-
BiHcxi (1607—20), Я Я Тышкевгч (да 1631), АСлушка (1636), КХадкев1ч (1637), ЕКХадкевш (1642—50), М Францкевн (1653), У Халецки (1655—68), К К Халецки (1668—90), МХалецга (1690—95, 1698—1715), ФЛКатоуски (1695), П К Катоуски (1696), С Дэнгаф (каля 1720), Г Л Аскерка (1724—38), Е ААскерка (1755— 65), Л Аскерка (1765—71), КАскерка (1773), ГЯленски (1773—85), Я Яленски (1787—94)
Кр Описание Мозырского замка 1552 г // Архив Юго-Западной России Киев, 1886 Ч 7 т 1 Вячаслау Насеем
МАЗЫРСКАЕ УЗБРОЕНАЕ ВЫСТУП-
ЛЕНИЕ СЯЛЯН, Камянецкае паустанне, антыфеадальнае выступление сялян Камянецкай вол Ма-зырскага пав у 1750-я г Выкликана прыгнетам мясц адмшютрацыг Хваля-ваши пачалюя яшчэ У 1736, аднак толь-га У 1754 перарасли ва узбр выступлен не Гэтаму спрыяла паустанне гайдамака? 1754 у суседняй Жытомиршчыне Найб ранит звестки аб выступленш ся лян адносяцца да 7 9 1754, кал1 загадам гетмана польнага М К Радзшгла для па-даулення паустання У Камянецкую вол накграваны 2 харугвы пад камандаван-нем ротмгстрау Бараноускага i Швы-коускага У кастр 1755 гэтыя харугвы насланы на падауленне новага выступления сялян, аднак гх было недастатко-ва 1 У лют М К Радзпмл накграва? суп-раць сялян яшчэ 4 харугвы (70 конни-кау) на чале са шляхцщам Панятоускгм Да студз 1756 паустанне ахашла усю Камянецкую вол (болыц за 700 сял двароу) Сабраушыся каля мяст Сла-вечна, паустанцы далг адпор харугвам Панятоускага 1 прымусии гх да уцекау Некалькг тысяч сялян стварьиц умаца-ваны лагер i паклялкя «змагацца да апошняга, хоць г галовы прыйшлося б накласц» У лют —сак 1756 Паня-гоускг з войскам у 400 чал г гарматамг зноу рушыу да Славечна Пасля таго як сяляне адмовипся ад прапанаванай ка-пггуляцыг, вайскоуцы штурмам узялг гх лагер Паустанцы страцип 60 чал забг-гым1, некалькг дзесяткау чалавек пата-нула у балотах, каля 60 чал узяты у па-лон Мнопя удзельнгкг выступления па-караиы смерцю, некаторых бин бгзуна-мг 4 кзраушко? паустання пасадзин на кол 10 сялянсюх важакоу адасланы ? Нясвгж на суд да Радзгвгла
Вааль Мялешка
МАЗЫРСКАЯ АКРУГА 1снавала у ЬССР у 1924—30 1 1935—38 Утворана 17 71924 Цэнтр — г Мазыр Пл 16 268 км2, нас 319,2 тыс чал (1924) Уклю-гала 10 раенау! Азарыцкг, Жыткавщкг, Калшкавщга, Капаткевщкг, Каралгнскг, Лельчыцкг, Мазырскг, Нараулянскг, Петрыкаускг i Тураускг, равны падзяля-лгея на 128 сельсаветау У М а уваходзг-«1 3 гарады (Калгнкавгчы, Мазыр, Пет-рыкау) 4 мястэчкг (Жыткавгчы, Капат-кевны, Наровля, Тура?) 5 10 1926 Ма-зырсю р-н перайменаваны У Слабадскг (скасаваны 4 8 1927) 9 6 1927 да М а далучаны Юравщкг р-н скасаванай Рэ-
чыцкай акр На 1 1 1930 у М а 10 раенау, 3 гарады, 5 мястэчак 1 124 сельса веты Акруговая газ «Чырвонае Палес-се» 26 7 1930 акруга скасавана Зноу утворана 21 6 1935, уключала 9 равна? Даманавщкг, Ельскг, Жыткавщкг, Капаткевщкг, Лельчыцкг, Мазырскг, Нараулянскг, Петрыкаускг, Тураускг Акруговая газ «Балыпавгк Палесся» 20 2 1938 акруга скасавана, тэр уключа-на у Палескую вобл
МАЗЫРСКАЯ АР1АН13АЦЫЯ
РСДРП Створана пасля II з’езда РСДРП (1903) прыхгльнгкамг «Искры» Спачатку дзейнгчала як трупа пад кг-раунгцгвам Палескага к-та РСДРП, а пасля яго рэаргангзацьц (вер 1905) пад кграуншдвам Гомельскага раеннага, з лета 1906 Гомельскага акр к-та РСДРП
У студз 1905 удзельшчала (разам з к-там Бунда) у правядзеннг агульнага радской забастоукг i мггынгу пратэсту працоуных Мазыра супраць расстрэлу рабочых у Пецярбургу, у крас — у пер-шамайскгх стачцы i дэманстрацьц, у чэрв —лш — у дэманстрацыях 1 манг-фестацыях салгдарнасщ з рабочими 1ва-нава-Вазнясенска, Лодзи, Адэсы, у арга-Н13ацыг эканам забастовак на запалка вай ф-цы «Малайка», 200 батракоу ма-ентка Дудзгчы г шш Летам 1905 стварыла баявую дружыну рабочых Удзельшчала ? стварэнш у час Кастр Усерас палгт стачки 1905 тзв «Мазыр-скай рэспублна», у арганизацьц палат стачки чыгуначшкау Мазыра у снеж 1905 У пач 1906 пад яе уплывам рабо-чыя ф-к «Малакка» i «Прыма» байката валг выбары у 1-ю Дзярж думу У чэрв—лш 1906 М а РСДРП узначаль-вала эканам забастоуку на ф-цы «Ма-ланка», якая закончылася частковай пе-рамогай рабочых У гады рэакцыг дзей-насць М а РСДРП не праяулялася Пасля Лют рэвалюцьц 1917 у Мазыры узнгкла «аб’яднанка» (гл Аб’яднаныя са-цыял-дэмакратычныя аргашзацъп)
Mtxacb Бм
МАЗЫРСКАЯ ТРУПА ВОЙСК За-ходняга фронту у грама-дзянскую вайну, аператы?нае аб’яднанне часцей i злучэнняу Чырв Арми у савецка-польскую вайну 1920 Сфармщавана 20 5 1920 У трупу увахо-Д31Л1 57-я стралк дывизия, 139-я стралк брыгада (з 47-Й дывгзи), 72-я стралк брыгада (з 24-й дывкзп), Дняпроуская военная флатылы, 17-я кав дывгзия (жн 1920) Камандуючы Ц С Хвесин Дзейни-чала на левым флангу Зах фронту У чэрв 1920 фарсгравала Дняпро каля г Рэчыца, вызвалгла Мазыр 1 Калгнкавгчы, вяла баг уздо?ж чыг Мазыр— Брэст, удзельнгчала у вызваленнг Лунгина, Пшска, Кобрына и шш , у баях пад Варшавай 16 8 1920 у вышку контрнаступления польск арми пачала адьгход на тэр Беларуси 2 9 1920 расфармграва на Яе войскг и штаб увайшлг у склад 4-й арми (2-га фармгравання) Зах фронту
МАЗЫРСК1 М
«МАЗЫРСКАЯ РЭСПУБЛ1КА», назва улады, якую ажыцця?ляу у Мазыры рэв к-т пад кграунштвам Мазырскаи ар-гашзацъа РСДРП у час Кастр Усерас палгт стачкг 1905 17(30) 10 1905 на агульнагарадскгм мггынгу выбраны рэу ком, якг меу вял баявую дружыну г 9 дзен праводзгу рэв мерапрыемствы Была зроблена спроба захапщь склады зброг и казначэйства, вызвалщь палгт вязняу У сутычцы з царскгмг войсками 4 чал забиты, 6 паранена Усе члены рэукома сасланы у Сибгр на вечнае па еяленне
МАЗЫРСК1 зАмАК кнавау у 15—18 ст на гарадзппчы стараж Мазыра Па будаваны на месцы умацаванага драуля нага замка 14 ст Займа? мыс памгж двума широкими ярамг, якия праразалг высоки карэнны бераг Прыпяцг Пауавальны у плане замак меу гтамеры каля 120 х 60 м Першы вядомы швен-тар М з за 1552 сведчыць, што як аба-рончае збудаванне замак генавау ужо у пач 1480-х г Акрамя «замка» 1 «парка на» гнвентар згадвае «острог около все го места н ворот три», гзн уласна гар умацаваннг У 1552 М з яшчэ не быу канчаткова адбудаваны пасля зруй-навання яго татарам! ? 1520—30-я г Паводле гнвентара за 1552 адбудова яго адносщца да 1543 Уласна замак скла-дауся з трох вежа? з гародням! г некаль камг дамам! памгж гмг, яюя таксама вы-конвал1 ролю абарончых умацавання? Перад замкам размяшча?ся паркам — перадавое Умацаванне На замкавым Двары знаходзипся царква св Спаса, некалыа жылых i гаси пабудоу, кало-дзеж У 1576 М з перабудаваны Паводле швентара 1576, ен меу ужо 5 вежау, быу значна пашыраны 1 заняу абедзве частки б Спаскай тары 2 вежы, што размяшчалгея на зах кра1 тары, назывался «Птичская» 1 «башня над Мозырским рынком» У 1609 М з згарэУ, але у 1613 адноулены на сродкг спецыяльна уведзенага Урадам палатку У ходзе ваен дзеянняу 17 ст замак некалыа разоу быу разбураны, не аднауляуся 1 пасту нова прыйшоу у заняпад У 18 ст М з — парадны замкава-палацавы ком плекс, яга складауся (паводле швентара 1772) з драулянага палаца у цэнтры 1 гасп зоны На замчышчы выяулены рэшткг жылой пабудовы 16 ст з кафля-най печчу, складзенай з гаршковай i ка-робчатай кафлг, упрыгожанай геамет рычным арнаментам
Шт Архив Юго-Западной России Киев 1886 Ч 7, т 1, с 611—615, Белоруссия в эпоху феодализма Мн 1959 Tie 176— 178 Расщслау Баравы
МАЗЫРСК1 КЛЯШТАР БЕРНАР-
Д31НЦАУ кнавау у 1645—1832 у Мазыры Засн С М Логикам, якг падарава? для кляштара пляц з агародам i садам Мураваны касцел Mixaina Архангела ас-вячоны у 1775, мураваны жылы корпус
м
40
МАЗЫРСК1
пл 70 * 14,5 локця пабудаваны у 2-й пал 18 ст, астатнгя будыню (бровар, стайня, вазоуня, конскг млын) был1 драуляныя Б-ка налтала 203 кит У
1829 было 9 манахау У 1832 кляштар скасаваиы, у 1839 у ш размешчаны бальнща i адм Установи У 18б5 касцел пераабсталяваны у правасл Мгхайлауск! сабор (дзейшчае i цяпер)
Аляксандр Ярашэвш
МАЗЫРСК1 КРАЯЗНкУЧЫ МУЗЕЙ Створаны У 1948 у Мазыры, адкрыты у
1949 3 пач 1960-х г да 1984 музейныя рэчы не экспанавал1ся Пл экспазщьп 273,2 м2, мае больш за 22 тыс адзшак асн фонду (1998), якля знаемяць з пс-горыяй Мазыршчыны Сярод зкспана-тау жаночы бранзалет 1 ф1була броиза-вага веку, амфара 2-й пал 12 ст , фрагменты шкляных бранзалетау 1 праслщы
Ajrap нарты М Ф Стрыдона?
машгдБ иоооооо
10 о 10 20 км
12—13 ст, кафля 1 посуд 16—18 ст з археал помнгкау на тэр равна, даку менты 1 матэрыялы пра рэв рух 19 — пач 20 ст , падзи грамалз вайны У эк-спазщых матэрыялы пра дзейнасць пад-палля 1 паргыз руху на Мазыршчыне у Вял Айч вайну, земляков Терояу Сав Саюза М У Барысава, М И Катлауца, М В Мурауева. пра Азарыцкгя лагеры смерш, вызваленне равна ад ням -фаш эахопнжау У arnaip калекцьи стара-даУняе хатняе начынне, прылады прайм, адзенне турава-мазырскага строю, сучасныя вырабы мясц прам сщ, вы шыванк!, керамгшыя вырабы нар май-стра М М Пушкара Дэманструюцца 1 воры мастакоу П Дурчына, Б Звша-ipojicKaia, Я Пакамшюна, В Цв1рю 1 шш Мае фипялы «Палеская веда», музей керамила Пушкара 1на Ваалькова МАЗЫРСК1 ПАВЁ1, алм -тэр адзшка у ВКЛ, Рас гмперьп i БССР у 16—20 ci Утвораны у 1565 у складзе К1еуска-га з 1569 — Мшскага ваяв ВКЛ Цэнтр — г Мазыр Асн частку М и складал! дзяржауныя Мазырская, Бчыц-кая (Пцщкая) i Уборцкая воласщ (з пач 15 ст належала Визенскаму ката-лщкаму б1скупству) У М п увайшла таксама тэрыторыя на пауи беразе р Прыпяць ад р Пщч да р Случ з маенткам! Лети, Жыткавшы i шш, яюя, верагодна, раней вылучьинся з 1 у раускага кияшва Найб значныя мяс-гэчю Капаткевшы, Каралш, Лельчыцы, Леши, Нароуля, Петрыкау, Скрыгалау Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалггай навет скасаваны 3 5 1795 адноулены у складзе Мшскага намеснщтва, з 1212 1796 - Мшскай губерт Пл 15,3 Тыс км2 У павеце было 8 мястэчак Давыд Гарадок, Ельск Каралш, Капат-ксычы, Лахва, Лстнн, Петрыкау, Скры-дааУ, Турау, 6 каталщих касцелау, 7 уншшах 1 каля 50 праваслауных цэрквау У 1860 у М п 112 прывагных ма еиткаУ У 1861 утворана 21 воласць Буинавщкая, Бярозауская, Грабауская, Дзякавщкая, Жыткавщкая, Камаровш кая, Капаткевщкая, Лахвенская, Лель чыцкая, Леншская, Лучыцкая, Ляска-вщкая, Меляшкевщкая, Мосалкауская, Петрыкауская, Скараднянская, Слабо да-Скрыгалауская (у 1913 падзелена на Слабодскую I Скрьиалаускую), Тонеж-ская, Гурауская, Хорская, Чучавщкая (часова далучана да Лахвенскай у 1881), пазней утворана Каралшская вол (у 1915 пераймеиавана у Мжалаеускую, пазней у Ельскую, у 1921 — зноу у Ка-ралшскую) У 1878 — 95,3 тыс чал , з ix каля 82,3 тыс хрысщяне 12 9 тыс iy®ei, 3,5 тыс шляхты 15 тыс мяшчан На 7111917 у Мп 23 воласщ 3 29 8 1 919 да 10 8 1920 у Гомельской гу-берш, потым зноу у Мшскай 18 3 1921 Ьярозауская, Лахвенская, Хорская 1 Чучавщкая вол адышл! да Польшчы, ас татняя частка М п уключана у БССР 17 12 1921 Леншская вол нерададзена Слуцкаму пав 3 3 1924 да М и далучана зах частка Рэчыцкага пав (7 валас-цей цалкам 1 3 часткова) 17 7 1924 скасаваны, большая частка тэр уключана у
Касцел Мазырскага кляштара бернардзшцаУ
Мозырскую округу, частка Дзякавщкаи вол — у Слуцкую округу
Вячаслау Насеем
МАЗЫРСК1 ПЕДАГА1ГЧНЫ ШСГЫ-ГЁТ 1 м я НККрупскай Засн У 1952 на базе Мазырскага настаунщкага ш та (адкрыты у 1944) Меу ф-ты мовы 1 л ры (з 1956 фшал ф т), фкпка матэ матычны У 1964 присвоена 1мя НККрупскай У 1975—94 юнавала падрыхтоучае аддзяленне У 1992 ад крыта асшрантура, у 1993 — н -д сек-
МАЗЫРСК1 М
тар У 1996/97 навуч г ф-ты фыалапч-ны, ф131ка-матэматычны, педагопк! i методык! пач навучання, шжынерна-педагапчны, агульнатэхн дысцыгипн i ф131К1, абслуговай працы, дашстытуцкай падрыхтоук! 1 прафарыешацьп, 26 ка федрау, 322 выкладчыкц утл 4 праф , 3 дакгары навук, 66 дацэнтау, 99 канд навук, 4980 сгудэнтаУ (з ix на дзеннай форме навучання 2913, на завочнай 2067) Асн KipyiiKi навук дзейнасщ пе-дагопка вышэйшай t сярэдняй школы, методика выкладання навуч дысцып-Л1Н, оптика 1 квантавая электронжа (га-лаграфш, акустаоптыка i шш), фшка цвердага цела (фшка трываласш i плас-тычнасщ 1 шш ), тэорыя верагоднасцей (матэм статыстыка), мовазнауства
Уладчиир Дударэнка
МАЗЫРСШ РАЁН Размешчаны на Пд Гомельскай вобл Пл 1,6 тыс км2, на-сельнштва 22,4 тыс чал (1998, без Мазыра) Цэнтр — г Мазыр Паверхня пе-раважна рауншная У межах Мазырскага Палесся, на У узгорыстая Мазырская града Працякаюць р Прыпяць з прыто кам1 Трэмля, Ina, Ненач, Мытва, на Пд Чэрцень — прыток Славечны Пад лесам 52,4% тэр равна. На тэр равна ландшафты заказшк Мазырсюя яры Прахо-дзщь чыг Калшкавны—ОУруч, Мазыр — вузел аутадарог на Калшкавны— Бабруиск, Лельчыцы, ОУруч, Нароулю, Петрыкау Суднаходства на Прыпящ
М МАЗЫРСК1
Утвораны 17 7 1924 у Мазырскай акр , 20 8 1924 падзелены на 11 сельсаветау Асавецю, Б1б1каусю, Бокаусю (Велгка-бокаусю), Казшфауск!, Кустаунщю, Махнавщю, Мтхалкаусю, Мялешкавщ-ю, Прудкоусю, Скрыгалаусю, Слабодсю 5 10 1926 у сувяз! з пераиосам цэн тра равна з Мазыра у в Слабада перай-менаваны у Слабодсю раен, тэр якога пасля скасавання у жн 1927 перададзе-на у Калшкавщю i шш равны Ад-но^лены 27 9 1930, кал1 Калшкавщю р-н быу перайменаваны у М р , уклю-чау 17 сельсаветау Антонаусю, Бабра-няцю, Баброуск!, Гулевщю, Даманавщ-ю, Дудзщю, Зеляноцю, Какуевщю, Калшкавщк!, Каплщю, Клшсю, Лшаусю, Малаауцюкоусю, Прудкоусю, Слабодсю, Сухавщю, Яюмавщю 27 9 1930 далучаны Каз1М1раусю с/с Петрыкаускага, 5 4 1935 — Бгбхкаусю Нарауляпскага, Каменкаусю (Каменею) Ельскага р-нау 3 21 6 1935 у Мазырскай акр , з 20 2 1938 у Палескай вобл 3 7 1939 ад-ноуленаму Калшкавщкаму р-ну перада-дзена 11 сельсаветау 3 7 1939 далучаны Мкалкаусю с/с Нараулянскага, Мя-лешкавщю Ельскага, Скрыгалаусю Петрыкаускага р-нау На 1 1 1941 Мр уключау 10 сельсаветау Бабраняцю, БаброУсю, Б1б1каУсю, Казишраусю, Каменкаусю, Мкалкаусю, Мялешкавщю, Прудкоусю, Скрыгалаусю, Слабодсю У Вял Айч. вайну з жн 1941 акутнраваны ням фашистам!, яюя загубил у Мазы-ры 1 раене 5884 чал , больш за 1 тыс га раджан 1 больш за 1,5 тыс жыхароу з навакольных весак вывезены на катар-жныя работы у Германно На тэр равна дзейшчал! Мазырскае патрыятычнае падполле, Мазырсюя падп райкомы КП(б)Ь 1 ЛКСМБ, Мазырсюя партыз атрад, партыз брыгады 99-я Калшка-вшкая 1 1МЯ Аляксандра Неускага Вы-
давалюя падп газ «Балыпавтк Палес-ся», «За Радзгму» Вызвалены у сярэдз1 не студз 1944 часцям! 61-й армн пры падтрымцы 16-й паветр арми Бел фронту у вышку Калшкавщка-Мазырскай аперацъи 1944 сумесна з Мазырскай партыз брыгадай 1мя Аляксандра Неускага 3 8 1 1954 у Гомельскай вобл 25 12 1962 да равна далучаны гп Лель чыцы 1 13 сельсаветау лтквтдаванага Лельчыцкага р-на (6 1 1965 увайшл! зноу у Лельчыцю р-н), Махнавщю с/с Ельскага i Асавецю Петрыкаускага р-нау, 19 9 1963 Барбароусю с/с Ельска га р-на
На 1 1 1998 у М р 94 нас пункты, у тл г Мазыр, 10 сельсаветау Асавецю, Барбароусю, Каменею, Козенсю, Кры-нгчансю, Махнавщю, Мкалкаусю, Прудкоусю, Скрыгалаусю, Слабодсю, 13 калгасау, 8 саугасау Дзейншаюць ра-енпыя аб’ядианн! аграпрамтэхнгю i «Сельгасхши» у в Козеню, вопытны ляшас, цагельна-чарашчны завод у в Рудня Скрыгалауская, запальная Па леская с -г доследная станция У пас Крышчны У раене 11 сярэднк, 9 база-вых, 5 пачатковых, 3 муз школы, 20 дашкольных устаноу, 4 бальнщы, ура-чэбная амбулатория, 26 фельчарска-акушэрсюх пунктау, 35 бхблтятэк, 36 да-моу культуры 1 клубных устаноу, 80 ма-газшау, 24 аддз сувяз! У в Гурын фиц-ял Бел дзярж мастацката музея Выдаецца газ «Жыцце Палесся» Пом-Н1К1 археалош каля весак Акулшка, Ьа-рыскавны, Загорыны, Лешня, Лубня, МайсееУка, Надаткг, Скрыгалау, Слабада, Ясянец 1 шш Брацюя маплы сав вошау । партизан (весю Асавец, Барба-роу, Камень, Крыншная Града, Мкал-ю, Прудок, Скрыгалау, Слабада i шш ), маплы ахвяр фашизму (весю Буда-Ка-зшфауская, Забалацце, Казмраука, Камень, Касцюковтчы, Крушюю, Мах-нав1чы) Помнтю партизанам у весках Буда Каз1М1рауская i Слабада Помнтю архитектуры сядзхба 19 ст у в Барба-
роу, каплща у в Скрыгалау i абелтск за 1 км ад весю, збудаваныя у 1897 у па-мяць пра пбель у гэтых месцах у 1497 М1трапал1та Макарыя
МАЗЫРСК1 САЦЫЯЛ-ДЭМАКРА
ГЫЧНЫ КАМГ1ЭГ БУНДА, аргашза цыя Усеагульиага яур рабочага саюза у Лпве, Польшчы 1 Расп (гл Бунд) у Ма зыры у пач 1900-х г — 1921 Утвораны у 1901—02 Спачатку прапагандавау с д 1ДЭ1 у заканстраваных гуртках яур рабочих 26 10 1902 выдау на гектогра фе 1 -к> адозву «Да уск мазырсюх рабо чых» 1 распаусюдзту яе разам з ли-тоукай Екацярынаслаускага к-та парты, сацыялютау-рэвалюцыянерау «Да рэк рутау навабранцау» 31 10 1902 палщыя выявша кватэру, дзе знаходзыася б-ка к-та, арыштавала 5 чал i захатла каля 130 брашур, газет i л, сто как 32 назвав 3 пач 1903 к-т шетэматычна дасылау звестю пра сваю дзейнасць у газ «Пос ледние известия» — орган Заграшчнага к-та Бунда У крас 1903 к-т распаусю дну Л1стоую ЦК Бунда, Аргашзац к-та РСДРП 1 сваю уласную адозву, у якой заюпкау рабочих далучыцца да агульна рас рабочага руху i выказаць 1 мая пра тэст самадзяржаую i буржуазц У вышку 1 мая У Мазыры упершыню адбылася агульнагар патт забастовка рабочих Пад уплывам аптацЫ! к-та ва упаковач ным аддзяленн! запалкавай ф-ю «Ма ланка» у лют 1903 адбылася забастоука 250 работнщ супраць пантжэння раецэ нак 1 адвольных штрафау У цэлым д 1Я дзейнаецт к-та таго часу характэрна спалучэнне эканам i палтт аптацьп У 1904 к-т аргашзава? 3 масоую, 2 мтгып п 1 вулшную дэманстрацыю, у яки удзельнмала ад 200 да 800 рабочих стварыу баявы атрад Пры дапамою Мазырскага к-та У 1904 утворана 1 дзен шчала арг-цыя Бунда у мяст Калшкав, чы У 1905 к т разам з Мазырскай гру пай РСДРП удзельнтчау у аргашзацы, агульнагар пали выступленняУ пра цоуных — студзсньскай, псршамайскаи । кастрычнщкай стачак, шэрагу мггын гау, дэманстрацый i машфестацый, зам мауся арганвацыяй эканам барацьбы рабочих Кастр стачка (18—22 кастр ) праходзита пад юраунщтвам рэв к-та i суправаджалася узбр сутыкненням! ра бочых з палщыяй i войскам У 1906 размах руху, асаблтва палттычнага, рэзка звуз1уся, мнопя члены арг-цьп эмиры равал! Сярод бундауцау, як i меншав, коу, пашырьипся легалюатарсюя нас Tpoi Дзейнасць к у Мазыры У 1907—16 амаль спыншася Прадстаушю Мазыр скага к-та удзельнтчаш у канферэнцы. Бунда у Kieee у жн 1915.
Пасля перамоп Лют рэвалюцьп 1917 Мазырская арг-цыя Бунда стала шмат Л1кай 1 уплывовай у горадзе У лш у ей было 260 членау На выбарах у гар ду му яна правила 15 сван кандыдатау (60% ад атульнага складу) Пад яе каи тролем выходзтла газ «Известия Мо зырского Совета рабочих и солдатских депутатов и Мозырского Совета крестьянских депутатов» Пад уплывам Кастр рэвалюцьп 1917 сярод бундауцау паско-
рылася фаршраванне левага крыла, якое падтрымлшала сав уладу i схтляла-ся да балыпавгкоу На XI канферэицьц Бунда (Мшск, 23 3 1919) прадстаунгк Мазыра, як i шш 50 дэлегатау, выказался за признание сав улады i супра-цоунштва з ею Пасля расколу Бунда (крас 1920) па левую i правую пльпп, мазырсюя бундауцы далучьштся да левых, яюя падтрымлгвал! бальшавгкоу, мнопя з ix грагалг на юруючую сав работу Мазырская арг-цыя Бунда у 1918—19 адмоуна ставы ас я да щэг едва рэння незалежнай бел дзяржавы i выступала за цесную сувязь Беларус! з Ра-ояй У 1921 яна самалжвщавалася, 86 яе былых члена? уступил у РКП(б)
Jlim Р а ф е с М Очерки по истории Бунда М , 1923, Агурский СХ Еврейский рабочий в коммунистическом движении (1917—1921) Мн , 1926
М1хасъ Бш, Эдуард Лтецк1
МАЗЫ РСК 1Я ПМНАЗИ, сярэдшя на-вучальныя установы Падпарадкоувалтся Вменскаи навучальнаи акрузе
Мазырская мужчинская г 1 м н а з I я засн езупам! у сярэдзше 18 ст , з 1773 свецкае 3-класнае вучыл1-шча з утрыманнем за кошт даходау ад старых уклада? ахвяраванняу, дапамоп ад Адукац камтсн i ахвяравання? мясц шляхты, 5 выкладчыка? 1 прэфект 3 1797 павятовае вучьппшча У 1802 было 4 класы, прэфект, 3 прафесары i нас-таушк мал класа Штогод вучьшася каля 150 юнакоу У 1834 рэарташзаваиа у дваранскае вучылпича з курсам першых 5 класау пмназп 3 1837 сюды мапи паступаць дзет шш саслоуяу (акрамя пригонных сялян) У чэрв 1858 вучэб-ны курс скарочаны да 3 гадоу У 1859 вучшпшча пераутворана у прапмназно, якая у 1861 набыла статус пмназп з 8 класам! У 1873 курс зноу скарочаны, атрымала назву 4-класнаи прапмназн (з 1874 мела 6 класау) Восеиию 1909 рэ-фармавана у мужчыпекую пмназно з 8 асн 1 1 падрыхтоучым класам! У 1915 вучылася 313 юнакоу Утрымлтвалася за кошт казны, гар думы, ахвяраванняу i 1МН за навучанне Пмназно узпачаль вау дырэктар, якому дапамагал, шспек-iap 3 1акопаяастаун1Ю i 13 выкладчыкау з Маскоускага, Пецярбургскага, Кюускша, Юр’еускага ун-тау, Нежып-скам ш-та кн Безбародю i Вшенскаш пилаунщкага ш-та. Навуч прадметы рус гац франц , ням мовы, псюрыя геаграф|я, матэмагыка, фытка, прыро-ызнауства, маляванне, чарчэпне. чыс ышишие i музыка У 1917—20 не дзей-шчала П01ЫМ на яе базе створана 7 та-ЮВ.1Я агульнаадук школа
И а । ы р с к а я жаночая гiм-и <т я адкрыта у 1907 на базе жаноча-11 вучылпича (засн у 1860) Да 1911 ме-ta назву жаночай пмназп ЕСапры-поускаи 1 угрымтгвалася за колп казны 1 пвуч справай наглядау дырэктдр шскаи пмназп 29 11 1911 пе-рана у дзярж жаночую пмназпо з iMi, 3 законанастаутпкам! t 12 л пикам! з Пецярбур1скага т
1Ор еускага ун-та?, Маскоусктк вышэи шых жаночых курсау, частка мела зваи-
С Маймам
не хатшх настаушкау У 1915 навучала-ся 269 дзяучат Навуч прадметы рус мова I л-ра, псторыя, матэматыка, ф131-ка, геаграфш, прыродазнауства, чыста-тсанне, маляванне, ням i франц мовы, спевы У 1917—20 не дзеишчала, погым на яе базе створана 7-тадовая агульнаадук школа
Мазырская прыватная жаночая праг!мназ1я аргашзавана 18 7 1908 на базе прыватнага жаночага вучылпича 1-га разряду, мела 5 асн i 1 падрыхто?чы класы (у 1909 адкрыты 6-ы, у 1910 — 7-ы класы) Утрымлша-лася А1 адароускай-Еудакгмаваи за кошт платы за навучанне Працавал! 3 законанаста?шю i 9 выкладчыкау з Бе-ластоцкага ш-та, Мшскай духоунай се-мшарыт, Пецярбургсюх 1 Маскоускгх вышэйшых жаночых курсау У 1908 на-вучалася 146 дзяучат Навуч прадметы рус мова 1 л-ра, матэматыка, чысташ санне, прыродазнауства, франц i ням мовы, рукадзелле, маляванне спевы Закрыта у 1913
Лип Сборник сведений о средних учебных заведениях Виленского учебного округа Вильна, 1873, III п а к о в с к и й К Историческая лшяска о Мозырской прогимназии 1859 —1909 Мозырь 1909 Андрзй Самуак МАЙДЭБбРСКАЕ ПРАВА, 1л Магдэ-бургскае права
МАМЗЕЛЬ Юрый Навумавш (студз 1902, в Кулпа Тгуменскага пав Мшскай губ , цяпер Чэрвеньсю р-н — вер 1942), историк Скончыу БДУ (1927) 3 1918 супрацоушк газет «Der Stern» («Звязда»), «Дело революции» i шш 1 алоумглщьп БССР 3 1922 заг улткова шфармац аддзела Ляхаускага райкома КП(б)Б г Мшска У 1924 в а заг ш фармац аддзела СНК БСС Р 3 1925 у Чырв Арми, потым супрацоушк Гют-парта ЦК КП(б)Ь, у 1928—30 aempam БДУ 3 1929 навук супрацоушк 1н-та псторы! парты! 1 Кастр рэвалюцьп пры ЦК КП(б) Б, ддначасова выкладчык Вышэишай камушет с -г школы Ьела-pyci 1 Камушет ш-та журначтстык! У 1935 шетруктар секцьп пры Цэнтр са-веце прафсаюму Беларус! 3 1936 на вук супрацоушк Дзяржархша Вщебскаи
МАЙ МАП М
вобл У час кампапп па барацьбе з трацюзмам у 1924, 1929, 1934 прыцяг вауся да парт адказнасш па абвшава чанш у трацюсцкаи апазщьп 28 11 1935 выключаны з КП(б)Б за «працягванне трацюсцкай кантрабанды у сватх пра-цах» 22 6 1941 арыштаваны органам! НКУС БССР Пастановай Асобай парады НКУС СССР ад 5 1 1942 прытавора-ны да ссылю на 10 гадоу у працоуна панраучы лагер, дзе 1 памер Рэабипга ваны у 1957 Даследавау историю КП(б)Б, нац пытанне у БССР Над рыхтава? да друку зб «КП(б)Б у рэза-люцыях» (ч 1, 1934)
Те Каротю нарыс псторы! КП(б)Б Мн , 1929 (разам з М Шапавалавым), Десять лет борьбы и строительства, 1920 г — 11 июля 1930 (К разрешению иац вопроса в БССР) Мн 1930 (разам з Л Майзелем)
Яугешя Фолей
МАЙ-МАЁУСК1 Уладзтмтр Зянонав1ч (Зшоуевтч) 115(27) 9 1867—30 10 1920], ваенны дзеяч белага руху у грамадзян-скую вайну Ген -лейт (1917) 3 дваран Маплеускай губ СконЧыу Акадэмпо !енппаба (1896) У арми з 1888 У 1-ю сусв вайну камандзгр брыгады 11-и нях дыв1зн, нач 35-й i 4-й дывкий. ка-мандуючы 1 м гвардз корпусам (да жн 1917) Пасля Кастр рэвалюцьи 1917 уцек на Дон Быу блпю да ЬДДзяюкл-на, камандавау 3-й стралк дывкмяй Вяспой 1919 захашу Данбас i пачау нас-гутшенне на Харкау—Курск—Арол— Гулу У ходзе гггых басу дыв131я М -М пераутворана у Данецкую групу войск 3 мая 1919 камандуючы добраахвотнщ-каи армии Пасля узяцця Харкава (25 6 1919) прызначаны «алоунана-чальегвуючым» 6 губерня? У час «пахо-ду на Маскву» восенню 1919 арм1я М-М была разбгга, 27 111919 М-М выз валены ад пасады i заменены II М Урангелем Памер у Севасгопаш иезадоута да уступлення у горад Чырв Арми Мемуары ад’ютанга М -М II В Макарава, яю црацавау на разведку чырвопых, лягл1 у аснову ецэиарыя вя домага мает фтльма «Ад’ ютант яго пра-васхадзщельства» (1970)
Лип Макаров ПВ Адъютант i енерала Май Маевского 5 изд Л , 1929, Яго ж Партийны Таврии М, 1960 Эдуард Лтецк1 МАЙМАН (сапр Хейман) Саламон (Шлома, каля 1753, хутар Сукавыбарг цабдиу мясг Mip, цяпер у Кдрэлщкш р-не — 22 11 1800), фшосаф-асветнгк, адзш з першых каметггагарау i крыты кау I Канта Скончыу яур школу у Мэры, вучыуся у талмудычнай школе у мяст 1вянец (цяпер у Валожынскш р-не) У гонар зпакампага яур фшоса-фа 12 ст Майманща прыняу пршвшна М Абвшавачаны у ераш хаадамг, да як1Х быу раней бшзю У канцы 1770-х г пераехау у Германгю, каб вывучаиъ свецкую фыасофно 1 прыродазнаучыя навукг Жыу у Кеннсбергу, Штэцше, Ьерлше, Познан!, Гамбургу Першая
М МАЙСЕЕНКА
KHira па ням мове «Сцроба трансцэн-дэптальнаи фшасофп» (1790), прысве-чаная фшасофп I Канта, была высока ацэнена самш Кангам У 1790-я г М выдау працы на ням мове «Спрэчю аб фшасофп», «Аб прагрэсе фшасофп» «Катэгорыт Арыстоцеля» i шш , на 1Урыце — «Пагорак Настаушка», «Тайны мудрасц!», «Жаданне Саламона» Творы М чытал! i высока ацэньвал! 1 В I ста I X Ф Шылер, I Г Фгхтэ 1 шш Характзрныя рысы яго фшасофп — скептицизм 1 рацыянал1зм М сцвяр джау ппо 1снуе tojibki адзшы свет — свет свядомасш, што пазнаць можна tojibki аб екты створаныя самш па знанием Адвяргау юнаванпе каи таускаи «рэчы У сабе» У сваей «1 icto рьи жыцця » (1793) усебакова адаюс травау жыцце i побит насельнпцва Ьс ларуш 2-й пал 18 ст , сац эканам 1 ДУ хоуныя праблемы
Те Рус пер — История жизни Шломо Маймона написанная им самим // Еврейская библиотека СПб 1871—72 Т 1—2
Лип Фишер К История новой фило Софии Т 6 гл 6—7 СПб, 1909, Яко в е в к о Б Философская концепция С’оло мона Маймона // Вопр философии и психо югии 1912 Кн 114(4)—115(5) Купчин Н С Философские взгляды Маймона // Из истории философской и общественно поли тической мысли Белоруссии Мн , 1962
Эмануы 1офе
МАЙСЕЕНКА Яусей Яусеевм [15(28) 8 1916 мяст Уваравшы Гомельскага пав Маплеускай губ, цяпер гар паселак Буда-Кашалеускага р на — 1 1(2 1988], жывашеец Нар мастак СССР (1970) Акад AM СССР (1973) Вучыуся у AM у Лешнградзе (1936—47) Удзельшк Вял Айч вайны 3 1958 выкладау у Ле ншградскш ш-це жывашеу, скульптуры 1 архтктуры 1мя IЯ Рэпша (з 1963 цраф кафедры жывашеу) ПрацанаУ пе-раважна у батальным, пейзажным, пар-трэтным жанрах Гют падзе! грамадз
I Ц Майсееу
Я Я Майсеенкя Чырвоныя прьшпп 1961
вайны 1 калею!ыВ1зацы1 у Беларус! ад люстраваны у карцшах «Чырвоныя прыйшл!» (1961), «Чарэшня» (1969), «У калгас» (IOS?1 i шш Вял Айч ваине прысвечаны творы «Генерал Даватар» (1947), «Апалчэнцы» (I960), «Ветераны» (1978), цикл «Гэтага нелыа забыць» i шш На бел матэрыяле нагпеапы картин «3 дзящнетва» (1967), «У ванну», «Жанчына у чорным» (абедзве 1978) 1 шш Жыватс экспрэыуны, з вытанча-ПЫМ1 кал Яровы mi мадуляцыям! Дзярж прэмтя РСФСР 1мя Рэпша 1966, Лешн-ская прэм1я 1974 (за карцшу «Перамо-га», 1972), Дзярж црэмш СССР 1983
Лип Кривенко ИА ЕЕ Моисеенко Л 1960, К е к у ш е в а ГВ Евсей Моисеенко Живопись [Альбом! М 1981
Mixaui Цыбулъыа
МАЙСЕЕУ 1ван Цшафеешч [3(16)8 1910, в Вялюнь Кобрынскага пав, цяпер Ьрэсцкага р-на — 12 2 19761, Герой Сав Саюза (1945) Скончыу курсы «Быстрая» У Чырв Арми з 1928 3 1943 на 2-м Укр фронце Удчелыик вызвалення Украшы, Румы-нп, Чэхаславакн Каштан М вызна-чыуся у 1944 пры фарстраванн! р Ц1са на тэр Венгры! у лют ба!альен на чале
з М пад варожым агнем пераправтуся цераз раку, выбту пращушка з транши прайшоу з баям! 18 км, захашу у налои 180 птлерауцау
МАЙСЕЙШЫН Федар Харланашч (15 1936 гп Капаткевны Петры каускага р на — 16 9 1989), бел пето рык Канд пи н (1982) Скончыу БДУ (1960), Мшскую ВПШ (1967) У 1961—65 сакратар Любанскага райкома ЛКСМЬ, з 1967 працавау у Любанскш раенным, Мшскш абл к тах КПБ 3 1972 шетруктар, заг се ст ара аддзела ар ганиац-napi работы ЦК КПБ 3 1983 выкладчык Мшскай ВПШ Даследавау пиорыю КПБ
Те Время и поиск Из опьпа работы Минской обл парт орг Мн, 1976, Действенность партийного контроля Из опыта работы Компартии Белоруссии Мн 1982 Партийная забота о комсомоле Из опыта р i боты Компартии Белоруссии Мн , 1986
Яуген Ьараноуск!
МАЙсЕнЯ Анатоль 1ос1фав1Ч (4 1 1959 в Вял Лша Нясвтжскага р-на 12 111996), бел палггола!, журншпы Kami фыас н (1987) Скончыу Мшст пед ш т замежных моу (1980) Праи вау на Бел рэсп тэлебачаннт, палтт а лядалыпкам «Народнаи газеты» 3 19‘-прэзщэнт Нац цэнтра стратэг 1нщы > тыу «Усход—Захад» Даследавау нею рыю палтт рэпрэстй у БССР, сац пали працэсы у канцы 1980 х — 1990 я i Рэспублщы Беларусь Запнуу у ауэак тастрофе
Те Забыть не дано Мн 1989 Cipiin несбывшихся надежд Мп 1997
МАЙСКАЯ АПЕрАцЫЯ 1920, наш пальная аперацыя сав войск Зах фро ту 14 мая — 8 чэрв у савецка польски вайну 1920 Праводзшася ва умовах, ка i польск войск! У ходзе красавщкага на! туплення прасунулюя на 200 км на У к раше 1 занял! Kiey На пачатак апераши у склад Зах фронту (камандуючы М М Тухачэускт, чл РВС Я С Ушших1 1Т Смшга) уваходзип Паун гру i
(створана 5 мая, каманд Я М Сяргс< х 15-я армтя (каманд АГ Корк), 16-я <ц мы (каманд М У Салагуб), якш налтч вал! 75 тыс штыкоу, 5 тыс шабляу, 4Ч9 гармат, 1935 куляметау, 10 бронепаж доу, 15 бронеаутамабшяу 167 самапетз? Польская войею ПаУн -Усх фронту (ка манд ген С Шаптыцка) складалюя i 1-й I 4-й армтй 1 мелт каля 52 тыс шты коу, 5,5 тыс шабляу, 340 гармат, 1440 куляметаУ, 10 бронепаяздоу i 46 ci малетау
3- та цяжкага становзшча, якое скл i лася у вышку наступления польски войск на Украше, Зах фронт пачзх М а без дастатковай падрыхтоуК! 14 мая войск! 15-й армп перайтшп У на ступленне на Вшенскш напрамку, пра-рвал! абарону прашУнгка i 16 мая вый-ШЛ1 на рубеж Дзюна — Зябю — во; Шо — воз Манец Вылучаная 15 мая з 15-й армп ПаУд група 16 мая выйшла на Л1Н1Ю Пышна—Лепель—Стайск Войскт ПаУн групы (164-я бригада) фарстраваш Зах Дзвшу на Участку По-лацк—Дзтсна i занял! плацдарм на ле
вым беразе раю 3 14 па 18 мая воискт правага флаша i цэнтра прасунулюя утлыб на 70—80 км, левага — на 50 км Аднак паспяховае наступление не атры мала дапейшага развпщя з за адсутнасщ рэзервау Польскае камандавание пера кшула з шшых участка? фронту утл з Украшы, дадатковыя спы i у вышку контрнаступления да 31 мая спынша прасоуванне сав войск У вышку М а на Зах фронце линя фронту скарацша-ся на 60 км у раене Лепеля, расшыраны Полацю плацдарм на левым беразе Зах Дзвшы 1 забяспечана яго больш устой-Л1вае стаповшгча М а дапамагла Пауд -Зах фронту адцягнула частку сш з Ктеускага иапрамку дала магчымасць падрыхтаваць контрнаступление на Kiey (пачалося 20 мая) i вызвал щь яго (12 чэрв )
Дт История гражданской войны в СССР Т 5 М 1960 Тухачевский М Н Избр произв Т 1 М, 1964, Нарысы пегоры! Беларус! Ч 2 Мн , 1995
Панцеляймон Селюанау мАЙСТАР цэха в ы, паупапрауны член феад рамеснага цэха Каб стань М («братам»), прэтэпдэнт (рамеентк, яю навучауся спецыяльнасш як падмай-стар) павшей быць жанатым, падаць у lux пасведчаине аб законным нара-ДЖЭНН1, дакумент, яю пацвярджа? за-вяршэнне курса навучання рамяству у М , здаць грашовы узнос у касу цэха i зрабщь пробны выраб («штуку»), пасля — наладзшъ вячэру для члена? цэха Рамесниа, яюя перасялялшя з шш гарадоу, для уступлення у цэх павшны был! иабыць у горадзе дом 1 прыняць гар грамадзянства Сыны мясц М мел! льготы пры пераходзе з падмайстра? у М Толью М са свайго асяроддзя магл! выб1раць галаву цэха — цэхшетра, пад-цэхмютра, удзельшчаць у пасяджэннях цэха устанаулшаць цэхавыя падатю, наимаць падмайстра? М павшей быу выпускаць прадукцыю устаноулепага узору I якасц! Яму забаранялася гань-бщь майстэрства шшых М i перамань-ваць заказчика?, за падобнае паругпэн-не М мог быць аштрафаваны або паз-ба?лены права заимацца свагм рамяс-твом Удава М магла наследаваць справу мужа i стаць паунапрауным членам цэха — майстрыхай
Лип И I н ат е н к о АП Ремесленное производство в городах Белоруссии в XVII— XVIII вв Мн, 1963, Копысский 3 10 Экономическое развитие городов Белоруссии в ХИ —первой половине XVII в Мн , 1966, Грицкевич АП Частновладельческие города Белоруссии в XVI—XVIII вв (соц экон исслед городов) Мн , 1975
Валерий Пазднякоу МАЙСТРАНКА Барыс Аляксандравш (1 12 1924, мяст Асшов1чы Бабруйскага пав, цяпер горад — 15.1 1945), Герои Сав Саюза (1945) Скончыу Харкнускае танк вучылппча (1943) 3 лш 1943 на Лешшрадсюм фронце Камандзцр танка лейт М вызначы?ся у чэрв 1944 у час прарыву абароны працтунша на Ка-рэльстам перашыйку у час бою прыня? на сябе камандавание ротай, экшаж яго танка ЗН1ШЧЫ? 3 доты, 8 дзота?, 15 гар-
мат, 20 кулямета?, 10 мшамета? Памер ад ран Яго гмем названы вулща ? Аы-повшах, сярэдняя школа N,J 1 у г Но?гарад-Северсю Чаршга?скай вобл (Украша), дзе ен вучыуся
МАЙХРбВ1Ч Альфрэд Сцяпанавтч (н 2 6 1937, Мшск), бел фшосаф Д-р фшас н (1984), праф (1994) Чл -кар Нац АН Ьеларуы (1996) Сын С К Майхровгча Скончыу БДУ (1959) Працавау у 1н-це мастацтвазнауства, эт-награфп 1 фальклору АН Беларуси з 1969 — У 1н-це фшасофн 1 права АН Беларуы, заг аддзела псторыз фшасофн (з 1980), дырэктар (з 1998). Даследуе праблемы псторьп культуры, фшас i грамадскай думкх Беларус!, эстэтыю i этапа, фармфавання нац самасвядо-масщ Дзярж прэмш Беларус, (1984).
Те Белорусские революционные демократы Важнейшие аспекты мировоззрения Ми , 1977, Поиск истинного бытия и человека Из истории философии и культуры Беларуси Мн , 1992, Яю ен, шлях Беларус! да дэмакра-тычнай дзяржавы9 Мн , 1996, Становление нравственного сознания Из истории духовной культуры Беларуси Мн , 1997
МАЙХРбВ1Ч Сцяпан Каз!М1рав1ч [8(21) 6 1908, в Старэва Слуцкага пав Мшскай губ , цяпер у Слуцюм р-не — 2 7 1981], бел крытык i лпаратуразна-
45
МАКАЁНАК
Б А Мяйстрэнка
А.Я Макаенак
м
вец Канд фшал н (1958) Скончыу Мшск! пед ш-т (1941) У 1920—30-я г на камсамольскаи i выдавецкаи рабоце У Вял Айч вайну гал рэдактар Цэнтр бел радыевяшчання у Маскве (1941— 43), потым рэдактар падп iaa «Белое токская правда» У 1944—48 дырэктар Дзярж выдавецтва БССР, у 1951—54 тал рэдактар Вучэбна-пед выдавецтва БССР У 1958—72 ст навук супра-цоун1к 1н-та мастацтвазнауства, эгна щафп 1 фальклору АН БССР Даследа-вау псторыю стараж 1 новай бел л ры
Те Нарысы беларускай лиаратуры XIX ст 2 выд Мн , 1959, Теорий Скарына Мн 1966, Слова аб палку [гаравым Мн , 1968, Нарыс псюры! старажытнай беларускай лиаратуры XIV—XVIII ст Мн , 1980
МАКАВЕЦК1 Федар Яфрэмавгч [13(25)2 1899, в Багданаука-Прусью Аршанскага пав , цяпер в Ьагданаука Талачынскша р на — 7 5 1974], 1 ерои Сав Саюза (1943) У Чырв Арми з 1919 Удзельшк грамадз вайны У Вял Айч вайну з 1942 па Пауд -Зах , Варо нежсюм, Сталшградсюм, Дапсюм Цэнтр , Бел, 1-м 1 4 м Укр франтах, удзельшк Сталшградскаи i Курс кай би вау Камандз1р стралк палка падпалк М вызначы?ся ? 1943 пры фаршраванш Дзясны 1 Дняпра на Пн ад Клева 21 вер полк па чале з М пераадолеу Дзяс-ну, замацавауся на беразе i забяспечы? пераправу дывтзи, 24 вер на падручных сродках фарстравау Дняпро i замаца вауся на плацдарме Да 1947 у Сав Арми
МАКАЁНАК Андрэи Ягоравш (12 11 1920, в Борха? Рагачоускага пав Гомельскаи губ, цяпер Ратачоусю р-н — 16 11 1982), бел драматург Нар шсьменшк Ьеларуы (1977) Скончыу Рэсп парт школу пры ЦК КП(б)Ь (1949) Удзельшк Вял Айч вайны У 1945—47 на камсамольскай i парт ра боце у Журавтчах, Гродне 1 Маплеве у 1949—53 заг аддзела прозы час «Во жык», у 1966—78 гал рэдактар час «Неман» Друкавауся з 1946 Пачына? з гумарэсак, сатырычных мшшцюр, на рыса? 1-я аднаактовая п’еса «Добра, кал! добра канчаецца» (1946) адзначана на рэсп конкурсе твора? для самадзей ных калектыва? Яго ранни п’есы адна акто?к1 «Перад сустрэчай», «Першае пытанне», «Жыцце патрабуе» (усе 1950), «Аксенша цялушка», «Крымшальиая справа» (абедзве 1951), шмазактовыя драмы «Ворап», «Узыходы шчасця» (абедзве нап 1947), «Выйгрыш» (нап 1948), «На досвттку» (1951) хоцъ i не вызначал1ся вял мает дасканаласцю, але закрапал! шырок! спектр тэматыкт, праблематыю i щэй, давал! пэ?нае ?яуленне пра эканам , сац -пшхалапч-нае 1 грамадска-палтт жыцце Ьеларуы першых пасляваен гадо? У 1953 нат-са? сатырычную камедыю «Выбачайце, калт ласка’», якая стала буйной мает з’явай, тым творам, яю гне?на выкры-
М МАКАРАВА
вау перажытю i недахопы тагачаснай сельскай рэчатснасцт, дапамог разарваць зачараванае кола установак тэорьп бес канфлтктнасцт i дау магутны шпульс для пленната развщця не толью бел , але 1 усей сав драматурга Асэнсаванню праблем вясковага побыту прысвечаны камедьп — сатырычная «Каб людз1 не журылтся» (1958) 1 сац -быгавая «Ляво-чтиа на арбще» (1961, Л1Т прэмтя тмя Я Купалы 1962) 3 2-й пал 1960-х г у творчасщ М наглядалася мэтаиаюрава-нае тмкненне даць бел л-ры як мага больш камедыяграфиных узорау-падвт-дау Ускладнены падтэкст, падкрэсле-ная умоунасць, нечаканая змена ракур-сау асвятлепня матэрыялу, блтскучае майстэрства увасаблення вобразау, яюя бшп уласцтвы п’есам «Зацюканы апос-тал» (1969) 1 «Трибунал» (1970), дазво-лшт М удыхнуць у традыц жанр трап-камедыт новую выяУл змястоунасць 1м наптсаны розныя па структурна-кампа-зщыйных формах творы камедыя-рэ партаж «Таблетку пад язык» (1972, разам з «Трибуналам» Дзярж прэмщ БССР 1мя Я Коласа 1974), сатырычная камедыя «Кашмар» (сцэшчттая назва «Святая прастата», паст 1976), каме-дыя-сентыментальны фельетон «Верач-ка» (1980), трапкамедьп «Пагарэльцы» (1980) 1 «Дыхайце эканомна» (1983) Ха рактэрнай асаблтвасцю творчых падыхо-дау М з’яуляецца адчуванне пстарыз-му, а яго «Дзеншк» (1941) сватмт аб ек-тыУпым!, дакладна-факталапчным! сведчанням! успрымаецца як пет даку-мент-летатс удзелыттка трапчных па-дзей Вял Айч вайны у Закауказз] Па ецэнарыях М пастаулены фтльмы «У адзшай сям’]» (1957), «Шчасце трэба берагчы» (1958), «Каидрат Краптва» (1961), «Рагаты бастыен» (1964), «Пасля юрмашу» (1973) Па ецэнарыях «1вой хлеб» (1954), «Вялткая небяспека» (1960), «Не пакшеш мяне» (1969) фтль-мы не ставился Дэп Вярх Савета БССР у 1971—82 1мем М названы ву-лщы у Мшску । Гомед], у в Журав|Чы Рагачоускага р-на адкрыты музей
Те 36 ТВ Т 1—5 Ми , 1987—90
Лип Вишневская И Комедия на орбите М 1979, С о х а р ЮМ На пульсе жывдя Андрэй Макаенак i бел тэатр Ми , 1979, У с 1 к а у ЯК Андрэй Макаенак Мн , 1984 Сцяпан Лаушук
МАКАРАВА Г алша Клтменцьеуна (27 12 1919, мяст Старобш Слуцкага пав Мшскай губ, цяпер тар паселак Салпорскага р-На —28 9 1993), бел актриса Нар арт Беларуш (1967), нар арт СССР (1980) Скончыла студыю Бел т-ра тмя Я Купалы (1938), у яюм з гаго часу т працавала Яркая нац актриса Яе мастацгва адметнае сакавттас-цю СЦЭН1ЧНЫХ фарбау, праудзтвасцю, багатай моунай характеры стыкам Ства-рыла каларытныя, ярка тндывщуальныя нар характеры Найб выявтуся талент М як актрысы глыбока самабытнай у нац рэпертуары, найперш у п’есах
Г К Макарава
А Макаенка — Марыя Ki рыл аула («Вы бачайце, каш ласка1»), Лушка («Лявош ха на арбще»), Палтна («Трибунал», ся-рэбраны медаль тмя А Папова у 1973), Старая («Святая прастата»), Аксана Смятанктна («Таблетку пад язык»), а таксама Матруна («На крутым паваро-це» К I убарэвтча), Дзятлтчыха («Людзт на балоце» паводле I Мележа), Ганна («Вечар» А Дударава), Агата («Паутинка» Я Купалы) 3 шш значных роляу Лтза-вета («У мяцелшу» Л Лявонава), Танка-бтке («У ноч зацьмення месяца» М Ка-рыма), Кабашха («Навальнтца» ААс-троускага), Квашня («На дне» М Горка-га) Шмат здымалася у юно Пра М зняты дакумент фыьм «Каралеу я не тграла» (1983)
МАКАРАНКА 1ван Раманавтч [6(19)6 1907, в Гута Гомельската пав Маплеускай туб, цяпер у Веткаусюм р-не — 16.5 1971], поуны кавалер ордэ-на Славы У Вял Айч вайну з 1943 на 1-м Укр , 1-м 1 3-м Прибалт., 1-м Бел франтах Удзельшк вызвалення Украт-ны, Беларусь Полыпчы, баеу на гар Германн Памочнж камандзтра саперна-га узвода М вызначыуся 16 3 1944 на Укра|Не з 4 трупам] саперау зрабту приходы у драцянои загародзе ворага для наступаючых падраздзяленняу палка, 3 9 1944 на подступах да Пшска т саперамт наладзту пераправы цераз р Стыр, Прыпяць, Ясельда, зняу 43 про-цпанк мтны, 17 4 1945 пры фарстравап-Н] р Одэр з узводам пабудавау плыт i арташзавау пераправу пяхоты, узбраен-ня
МАКАРАУ 1ван Мткалаевтч [22 10(4 И) 1903 г Вязшга Уладзтмтрскай вобл , Ра-сш 7 2 19907, партийны т прафсаюз ны дзеяч БССР Скончыу Лентнградсю полцэхн тн т (1932) 3 1932 працавау шжынерам У 1938 нам упаунаважанага К-та парт кантролю пры ЦК ВКП(б) па БССР У 1939—41 т 1943—46 1-ы сакратар Маплеускага абкома КП(б)Б, з 1946 нам заг, заг аддзелау ЦК КПБ У 1958—70 старшыня Бел рэсп савета прафсаюзау Чл ЦК КПБ у 1940— 58, I960.—71, старшыня Рэвтз камтсп КПБ
у 1971—76 Дэп ВС БССР у 1947—67, 1971—75, ВС СССР у 1958—70
МАКАРСКАЯ (па мужу Л е г р э ) Со-ф’я (1769"’, в Быцень 1вацэвщкага р-на — ’), ганцоушчыца Пригонная падскарбтя надворнага лтт А Гызен-гауза Вучылася у яго балетнаи школе у Паставах (педагог Ле Ду) Паводле за-вяшчання Тызенгауза стала уласнасцю караля Стантслава Аугуста У 1785—94 (з перапынкамт) у складзе балетнай тру пы «Таварыства танцоушчыкау яго ка-ралеускаи вялткаецт» у Варшаве, выступала на каралеусюх ецэнах т у Нац тэ-атры У 1794—97 працавала у трупе С Г алнтцкага т антрэпрызе Т Трускаляс кага У 1797 па тнтцыятыве i за кошт Стантслава Аугуста паступтла фцуран-ткай на тмператарскую ецэну у Пецяр-бургу (у дакументах за 1797-—99 прахо-дзщь як Максерская) Гурый Барышау
МАКАРЫЙ (мянушка Чорт, т — 1 5 1497), праваслауны царк дзеяч ВКЛ У 1480-я — пач 1490-х г архтмандрыт Свята-Трощкага манастыра у Втльнт У 1495—97 мтграпалтт ктеускт i усяе Руст (пасвячоны епюкапамт у Втльнт, у 1496 блаславены канстанцтнопальсктм пат-рыярхам Нтфантам) Заботы у с Скры-талава каля Мазыра у час паездю у Ктеу пры набегу крымсктх татар Пахаваны у Сафтйсктм саборы у Кзеве Канантзава-ны
МАКАРЫЙ [у свеце Ь у л i а к а у Mi хатл Пятровтч, 19 9(1 10) 1816, с Суркова Новааскольскага пав Курскаи губ — 9(21) 6 1882], праваслауны царк дзеяч, псторык, багаслоу Акад Пецяр-бургскаи АН (1854) Скончыу Ктеускую духоуную акадэмтю (1841) У 1842—57 у Пецярбургскай духоунай акадэмтт, праф , рэктар (з 1850) Вткарны ептскап втннщкт (1855), ептскап тамбоускт т шацкт (1857), харкаусю 1 ахтырскт (1859), архтептскап лтгоускт i втленсю (1868), мттрапалп маскоускт i каломен-iKi (1879). Аутар прац па 6aiacaoyi i царк псторыт Гал гвор — 12 томная «I тсторыя рускаи царквы» (1866—83, перавыдадзена у 1994—96 у 7 кипах), дте разгледжаны падает ад 10 ст да ча-соу маскоускага патрыярха Нткаыа (ся-рэдзтна 17 ст) 9-ы том («I юторыя За ходнярускаи, або Лттоускай, мтграпо-ли», 1879) прысвечаны псторы! правасл царквы ВКЛ 15—16 ст , у im змешчаиа шмат дакументау, што робщь црацу асабл1ва капгго^цай 11сторьп i культуры ВКЛ прысвечана таксама праца «Аб I рыгорьп Цамвлаку, мтграпалще ктеу-сюм, як Птсьменнтку»
Лип Титов Ф Макарий (Бутаков) митрополит Московский и Коломенский Т 1—2 Киев 1895—1903 Юрый Ьажэнау
МАКАРЫЙ II (7 — 1556), праваслауны царк дзеяч ВКЛ Ептскап шнсю, з 1528 луцкт 1 астрожею 3 1534 мттрапалп юеусю, талтцю т усяе Руо Даякуючы яго намаганням правасл царква у ВКЛ пры Жыпмопце II захоувала свае правы т прывшет, будавал]ся новыя цэрквы i манастыры у Витебску, Нава(рудку
Пшену Аднак маральим стан духавеи ства мгтраполн значка пагоршыуся па шырылася атрыманне парк насад за хабар, павялтчыуся уплыу свецктх асоб на царк справы, чаму М фактычна спрыяу
МАКАРЫЧАУ Мтхаш 1ваиави (2 6 1919 в Туляеука Бушската пав Стмбтрскай губ, цяпер Сурскага р-на Ульянаускай вобл , Растя — 10 7 1991), удзельшк вызвалення Беларуст у Вял Айч вайну, 1ерой Сав Саюза (1944), ген-лейт (1971) Скончыу Сумскае ар тыл вучылтшча (1938), Ваен акадэмтю тмя Фрунзе (1954) 3 1941 на Пауд -Зах , Дансктм, Варонежсктм, 1 м, 2-м Пры балт , Лентнградсктм франтах Удзельшк абароны Ктева, Сташиградскаи т Кур скай бттвау, вызвалення Беларуст Лтт вы, Латвн Вызначыуся у Вщебска Ар шанскай аперацыт 1944 24 чэрв знт шчальны процттанк артыл полк пал яго камандаваштем выйшау да Зах Дзвтны каля в Лабеикт Бешанковщката р-на, над агнем пращушка М умела ар гашзавау пераправу палка, захоп т рас шьгрэнне плацдарма Да 1976 у Сав Ар мп
МАКАРЫЧЫ, 5 курганных мопльшкау дрыгав шоу 11—13 ст (не захавалтся) ка ля в Макарычы Старадарожскага р на Было 83 насыпы Даследавау у 1888 14 куртаноу М Мышанкоу Пахавальны абрад — трупапалажэнне у насыпе, яме, на гарызонце галавою на 3, трап-дяецца на У г Пд Выявлены рэшткт па-хавальных збудаванняу т трун Пахавальны 11 пит п ар — металтчныя буйна зярненыя т тпкляныя залачоныя т пася рэбраныя пацеркт, иаутараабаротиыя скроневыя кольцы, танчарныя гаршкт МАКАРЙВ1Ч Аляксандр Федаравтч (н 27 4 1961, г Лтда), бел псторык Канд пет н (1988) Скончыу Гродзенскт ун т (1984) У 1988—95 навук супрацоунтк Цэнтр партархтва КПБ заг аддзела ЦК ЛКСМБ нам дырэктара Бел НД1 да кументазпауства т архтунаи справы 3 1995 нам пач канцылярыт Прэзтдэнта Рэспублткт Беларусь Асн ктрункт дасле-даванняу — псторыя, архтва т крынт-цмнауства Беларуст
Те В фонд Победы патриотическое движение трудящихся Белоруссии в годы Вели кой Отечественной войны (1941—1945 гт) Мн 1995
МАКАУ Леу Савтч (1830, мяст Мар’тна Горка 1гуменскага пав Мшскай туб, цяпер горад у Пухавтцюм р-не Мшскай вобл —27 2(11 3) 1883], растйскт дзярж дзеяч Скончыу Паже кт корпус (1849) Служыу афтцэрам-уланам 3 1861 у Втльнт, стацкт саветнтк пры ген -губер-натарах У I Назтмаве т М М Мурауеве, займауся правядзеннем сялянскай рэ-формы 1861 у Втленскай, Гродзенскай т Мшскай губ Са жн 1863 у МУС, удзельнтчау у далучэннт унтягау да пра-ваитауя у Царстве Польсктм (1875) 3 1876 таварыш (намеенгк) мтнтстра, з лют 1878 — мтнтстр унутр спрау Са жн 1880 мтнтстр пошт т тэлеграфа, ад-начасова — заг дэпартамента духоуных
М I Макар ычау
1 А Мактенак
Т МакоУскт Партрэт Жыпмонта III Медзя рыт з кнтп «Статут Вялткага княства Лттоу ската» Втльня 1619
МАКРАЛ1ТЫ М
спрау замежных веравызнанняу 3 1881 чл Дзярж савета Скончыу самагуб-ствам у сувязт з раскрытым! казенным! крадзяжамт
Лтт Мосолов АН Виленские очерки СПб 1898 Из дневника графа САСтрога нова // Дела и дни 1920 Кн 1
Эдуард Карнтловтч MAKIEHAK Шан Андрэевтч [2(15)7 1914, в Гарадзтлавтчы Дрысен скага пав Втцебскай губ , цяпер у Вер хнядзвтнсюм р не — 28 3 1944], Герои Сав Саюза (1945) У Чырв Арми з 1936 3 1941 на Чарнаморсктм флоце удзельшк абароны Севастопаля, вызва лення Марыупаля, Новарастйска Ьяр дзянска Нам камапдзтра аддзялення аутаматчыкау асобнага батальона мар ской пяхоты сгаршына 2 и стащи М вызначыуся у час дэсантнаи аперацыт у т Мткалаеу (Укратна) у ноч на 26 сак у складзе аграда дэсантнткау (68 чал ) па р Пауд Бут зайшоу у тыл вората высадзтуся у порце, 2 сугак веу з пра цтунткам няроуны бой (адбтта 18 кон тратак), запнуу у гэтым бат
МАКбУСК! Тамаш (1562 або 1575, г 1даньск9 — 1630), мастак, гравер У 1600—11 на службе у кн М К Радзтвыа Строткт, жьту пераважна у Нясвтжы Ау гар некат медзярытау да кнтп Радзтвтла «Пэрэгрынацыя, або Паломнщтва у Святую зямлю» (Брунсберт, 1601), яго гравтраванага партрэта, втдау Клецка, Нясвтжа, Коуна, Трокау, Гродна, Втльнт, яктя вызначаюцца падрабязпасщо т з яуляюцца каштоунымт тканаграфтчны мт крыншамт, тлюстрацый да «Гниют» К Дарагасзайскага (Кракау, 1603, 2 е выд Познань, 1620), да панепрыка Ра-дзтвтлу братоу Скарульсктх (Нясвсж, 1604), шматлтктх выяу магнацктх гербау Выгравтравау першую дакладную геатр карту ВКЛ (каля 1603, захавалася 2 е выд, Амстэрдам, 1613), т зв «карта М », якая з’яуляецца яго найб значным творам Распаусюджаиае меркаванне пра удзел М у працы над картай у якасщ картографа, хутчэй за усе, па-мылковае Выканау некалыа гравюр пра падзет вайны Рэчы Паспалттай з Растли 1609—18 план Масквы, выяву прадстаулення сенату палонных братоу Шуйсктх г тнш У творчаецт М прасоч ваецца уплыу галандсктх майстроу, ей улаецтвы рысы маиьерызму У Нясвтжы устаноулены бюст М
Лтт Шмата? В Ф Беларуская кнхжная гравюра XVI—XVIII стог Ми , 1984 Т к а ч э н к а М Аутарству стагоддзт не замтнка Невядомы партрэт з творчай спадчыны Тамаша МакоУскага // Мастацгва Беларуст 1990 N° 12, Jakubowski J Tomasz Makowski, sztychaiz i kartograf meswieski Warszawa 1923 Alexandrowicz S Rozwoj kartografii Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego od XV do polowy XVIII wieku 2 wyd Poznan, 1989
Алесь Белы
МАКРАЛГГЫ (грэч makros вялткт + lithos камень), буйныя прылады працы
М МАКС1МАЛ1СТЫ
(дауж 8—20 см), яюм, карысташся у эпоху каменнага веку Выраблял, з крэ-меню сякерападобныя прылады, це-слы, адбойнгю, грубыя скобл, i скрабк,, разцы, широки нажы, ,рох,ранныя ся-кучыя прылады, адщскальнна, сверили Частка М замацоувалася У дзяржаинях На Беларус, макралпгычныя прылады працы был, найб пашыраны у эпоху мезалгту у зах раеиах , бас Сажа у пля-мен дзясшнскай, неманскай, св,дэр-скай, сожскай i шш археал культур
МАКС1МАЛ1СТЫ эсэры - макс i-м а л , с т ы, палпычная нлынь у парты! сацыялютау-рэвалюцыянерау (эсэрау) Узниап у 1904, аргашзацыйна аформип-ся у «Саюз сацыялютаУ-рэвалюцыяне-рау максшашстау» у касгр 1906 К,-рауниа Ф Я Святлоу, Г А Нястроеу, М I Сакалоу, М I Рыукш i шш Выступал, за неадкладны сац пераварот, ажыццяуленне эсэраускаи ираграмы максимум (адсюль назва) — сацыялиа-цыю (переход з прыватнай уласнасщ у агульнанародную) зямель, фабрык i за-водау Асн сродкам, барацьбы лгаыл, шдывшуальны гэрор i экспрапрыяцыю, якзя ажыццяуляе «шшыягыуная мен-шасць» — падпольная арганиацыя змоуптчыкау У рэвалюцыю 1905—07 М наливал, каля 2—2,5 тыс чал У Ье-ларус, ix арг-цы, был, У Вшъш, Ьеласто ку, Вшебску, Гомел, , 1омельскш пав (ст Ваыльеука), Гродне, Пшску, Слош-ме Выпускал, пракламацыц вял, рэв прапаганду Актыуную работу праводз,-л, Рыукш, Сакалоу, С В Сцсорсю 12 8 1906 гомельски эсэры-макс,мал,с-ты Э Зубельманск, i IM Цшункоу
Т МакоУск! Гетман С ЖулкеУск, прадстаУляе каралю Жыпмошу Ш палоннага пара Вассы Шуйскага 1 яго братоУ на Варшаусюм сейме 1611 Медзярыг паводле карцпш Т Далабелы
удзельшчал, у няудалым замаху на жыцце IIА Сталыпша у Пецярбургу Пасля 1907 М перажывал, агульны крызю Апошняя пс акцыя на Бедару с, — няудалая спроба вясной 1908 заха гань на станцы, Навагрудак 2 млн руб грошай У 1912 ос дзейнасць была поунасцю спынена, аднавшася пасля Лют рэвалюцы, 1917 У 1917 к коль касць дасягнула 3 тыс чал Пасля Кастр рэвалюцы, 1917 дзейшчал, у па л,т блоку з левымт сацыял,стам,-рэва люцыянерам, , балыпавткам,, прызнал, Уладу СаветаУ, але адмоУна ставился да дыктатуры пралетарыяту Выступи, супраць Брэсцкага мгру 1918 Частка ,х удзельншала у аюысав мяцяжах У крас 1919 адбьгуся раскол Саюза эсэрау макс,мал,стау большасць арг ими выстушла за супрацоунштва з бапьшав, кам, Частка утл Аршанск, саюз, зас талася на антыбалыпавщкцс пазщыях У ма, 1920 арг-цыя М самашквщавалася, частка яе членау устутла у РКП(б)
Лип Жуков АФ Идейно-политичес кий крах эсеровского максимализма Л 1979, Павлов ДБ Эсеры-максималисты в первой российской революции М, 1989 По литическая история России в партиях и ли цах М 1994 Эдуард Лтецк1
МАКС1МЕЙКА М,калай Аляксеев,ч [5(17)6 1870, с Валашшуцы Роменскага пав ПалтаУскай губ , цяпер у Ромен сим р-не Сумскай вобл Украшы — 14 4 1941], украшск, псторык права Чл -кар АН УССР (1925), д-р псторы, права (1914) Скончыу К,еуск, ун г (1892) Прыват-дацэпт, дацэнт, праф псторы, рус права Харкаускага ун-га (1897—1920) , шш ВНУ Харкава (1920—26), адначасова працавау у кам,-сп па вывучэнн, псторы, зах рус , укр права АН УССР, быу членам гэтай ка-Micii (1934—40) Вывучау псторыю пра
ва Стараж Рус, , ВКЛ, утл нраблемы уплыву норм польскага права на зака-иадауства Беларус,, Л,твы , Украшы 14—16 ст У працы «Крышцы крым, нальных закошу Л поиска, а Статута» (1894) прызнаваУ юруючую ролю «рус кага права» у фарм,раванн, прававых норм л,т Статутау 16 сг, а у «саслоунаи афарбоупы» Статутау адводз,у гал мсс ца нс уплыву польскага права, а сас лоунаму характеру ВКЛ
Те Сеймы Литовско Русского государства до Люблинской унии 1569 г Харьков 1902, Опыт критическою исследования Русской Правды Вьш 1 Харьков, 1914, Система Русько, Правда в „ поширешй редакш, Киш, 1926, 1нтерполяцй в текст, ноширено, Русько, Правди Киш, 1929
Лип Скакун ОФ МО Максимейко як ,сгорик права // Проблеми лравознавства 1972 Вин 21 Дзштрый Карау
М АКСИМ ЕН КА Аляксей Нятровш
[23 9(5 10) 1905, г Орск Арэнбургскаи губ, цяпер у Арэнбургскай вобл, Расы — 10 3 1959], удзельшк Аршанскага , Вщсбскага патрыят падполля у Вял Айч вайну У 1932 нач Полацкага , Ар шанскага аддз НКУС У Вял Айч вай-иу у крас —лют 1942 кзраушк апера-тыуна-чэкюцкай групы, якая дзейшчала у раене Вщебска, у ма, 1943 — сак 1944 камандз,р разведвальна-дыверсй-нага атрада «Няулоуныя» , нам каман дз,ра па разведцы партыз брыгады ,мя К Заслонава Разведчик, на чале з ,м падпольшчык, , сувязныя здабыл, , склад, больш за 200 схем, карт , паве дамленняу пра вайск част, аэродромы, склады, абарончыя ^гмацаваин, пра-щушка правил, шэраг дыверсш на аб’ектах акупантау У 1944—52 у орга пах КДБ Беларус,
МАКС1МЕНЯ 1ос,ф Маркавш [3(16) 8 1912, в Старына Слуцкага пав Мшскай губ, цяпер у Капыльскш р не — 15 8 1964], Герои Сав Саюза (1940) У Чырв Арми з 1934 Удзельшк сав -фшляндскаи ванны 1939-—40 Пад агием ирашушка 5 3 1940 заюдау грана там, варожы до, запяу вышыню , 1,5 гадз утрымлюау яе да падыходу падраз-дзялення, 7 сак адзш , першых фарс, равау р Вуокса , забяспечвау пераправу батальена У Вял Айч вайну камавдз,р узвода партыз атрада бригады ,мя М Шчорса Мшскай вобл Пасля вайны на гасп рабоце
МАКС1МЧА 1ван Васшев,ч (14 9 1922 в Нткалаеука Мыюнскага р-на, Баш-картастан — 26 4 1985), Герой Сав Са ю,а (1945) Беларус Скончыу 1ам боускую ваен ав,яц школу шлотау (1943) У Вял Айч ванну 1 1943 на Брансюм, Леншградскш, 2 м Прыбал тыискии франтах Летчык-ппурмашк, камандлр авыэскадрылл, каштан М зраб,у 136 баявых вылетау, знипчыу 3 самалеты, значную колькасць баявои тэхшк, , жывой сшы ворага 3 1946 у грамадз ав1яцы,, Рэсп штабе грамадз абароны Башкартастана, на адм -гасп рабоце
МАКС1МЮК Ян Уладз,м,рав,ч (н 18 5 1958, в Лях, Гайнаускага пав Бе-
ластоцкага ваяв , Полыпча), бел псто-рык Скончыу Варшауск] ун-т (1984) Працавау настаушкам у Бел грамад-ска-культ т-ве, тыдневгку «Нша», з 1993 перакладчык пасольства ЗША у Варшаве Даследуе псторыю бел эмп-рацьн Пераклау на бел мову раман Дж Джойса «Ул1с» (ч 1, 1993)
Те Беларуская пмназ1Я 1мя Янкл Купалы У Заходняй Нямеччыне 1945—1950 Нью-Ёрк, Беласток, 1994 Вталь Скалабан
мАкуша^ Вшепщи Вашлевш [10(22) 10 1837, г Брэст — 2(14) 3 1883], псторык i фшолаг славгст Чл-кар Пс-цярбургскай АН (1878), д-р псторьп (1871) Скончыу Пецярбургсю ун т (1861) Сакратар рас консульства у Дуброунгку (Лустрыйская штгерыя, 1862—65) У 1871—83 праф слав фша-лоп1 Варшаускага ун-та Даследавау псторыю пауд славян (Дуброушка i Дал-мацьп, Балгарьп, славян Албани i 1та-лп) Шэраг прац прысвяшу узаемаадно-С1нам Pacu i Рэчы Паспалггай у 17—18 ст, грамадска-палп думцы 16 ст у Рэчы Паспалггай Быу блгзкг да гдэй сла-вянафшау 1 панслашстау I860—70-х i , ускладау вял надзеi на культурна-пет адашетва славян Чл Пецярбургскага пет фиал т ва, Балгарскага Л1т т-ва i Сербскага вучонага т-ва
Лип Языков ДД Обзор жизни и тру дрв покойных русских писателей Т 3 СПб, 1886 Очерки историй исторической науки в СССР Т 2 М , 1960 Дзмтрый Карау
МАКУ1ШПКАУ Алег Анатолевгч (н 15 6 1960, I I омель), беларуск! архео-лаг Канд нет навук (1987) Скончыу Гомельскг ун-т (1982) 3 1987 заг секта-ра, аддзела археалогп Гомельского аблас-нога краязнаучага музея, з 1990 дырэктар Гомельскага абласнога археал цэнтра Даследавау помнги 2-и пал 1 га тыс Нэ Нгжняга Пасожжа i прылеглых да яго тэр Падняпроуя У 1986—89 веу раскопкг 1омельскага гарад пшча, паса-да, вакольиага горада Выявгу, шго Гомель узнгк у 10 ст на месцы уманаваиз га цэнтра радлмнау На тэр вакольиага Горада выяв1У майстэрию па вырабе зброг, на пасадзе — сядзфную плат роуку 11—12 ст
№ Керам, ка паУдневай части Дняп роУска-Сожскага мнкрэчча V-—V1I (VIII) стет на // Весщ АН БССР Сер грамад навук 1985 № 6, Археологические памятники Го медицины Мн , 1988 (разам з У У Багамоль шкавым) Паходжанне Гомеля (Па матэрыя лах археал даслед ) // Весцг All БССР Сер грамад навук 1989 N" 6 Основные этапы развития летописного Гомия (до середины XIII в ) // Проблемы археологии Южной Ру си Киев, 1990 В поисках древнего Гомия Гомель, 1994 Таццяна Каробушкша
«МАЛАДАЯ БЕЛАРУСЬ», бел грамадска-палп- арг-цыя У 1917—19 Сгворана у Mai 1917 у Яраслаул! пры Mihckim нас-таунщкш шетытуце на базе вучнеускай арг-цьп эсэраускага игрунку «Наш край» KipayniK У М Тгнатоускг У яе Уваходзип А Анташ гусю, С Булат, В С ГарбацэВ1ч, В Камлюк, Я Кара неусю, М Мороз, I Поляк, А Сташэуск!, В Сташэуск!, М Чарот, П Шчарбшскг i шш У пачатку дзейнасщ арыентавалася
Вокладка часетнса «Маладая Беларусь» 1936
на праграму Беларускай сацыялютычнаи грамады, у чэрв 1917 1гнатоускг завочна выбраны у склад яе ЦК У 1917—48 падтрымлгвала сувязь з Ярославской беларускай радай, праводзша кульг -асв работу сярод бел бежанцау, арганг зоувала бел вечарыны тэматычныя лекцыл, распаусюджвала бел перыеды-ку Пасля вяртання ш-та у Мшску Л1ст 1918 як аутаномная адзшка увайшла у склад парты! бел эсэрау (БПС -Р), а яе юраУнис 1гнатоУск1 — у склад яе ЦК Восенню 1919 выстушла за узбр ба рацьбу супраць польск акупангау, га стварэнне антыпольскага фронту у саю зе з бальшав1Кам1 У снеж 1919 боль шасць радикальна настроеных членау «М Б » выйшла з БПС Р 1 у ступа 1920 стварыла Беларускую камунгстычную организацию Уладзиар Ляхоуаа
«МАЛАДАЯ БЕЛАРУСЬ», лггаратурна мастацк! i грамадска-палгт альманах Выдавался у 1912 (серия 1, сш 1, 2) i 1913 (сш 3) бел суполкаи «Загляне сонца 1 У наша аконца» у Пецярбургу на бел мове ДрукаваУся юрылщай i ла цшкай адначасова па меры падрыхтоук! рукатпеау Меу лгг -мает , сац пали i навук-краязнаучы аддзелы Упершыию апубшкавау драм паэму Я Купаны «Сон на кургане» (сш 1), цыклы вершау Ц Гартнага з аутаб1яграф1яй (сш 2) ист лгг эцюд А Янулаищса «Аб мала дым паэце з Крошына» (пра II Багры-ма, сш 3), верпмваныя алавяданш э жыцця налешукоу «Батрак» i «Як Янка забагацеу» Я Коласа, апавяд «Асеншя Л1сгы» г «Зяленка» Цетю, «Американец» АНовша (А Цгхановна), «Апошняс спатканне», «Парабк» i «Шчырае ка-ханне» У I алубка, «Прывщ» г <Сябра з каубасой» Власта (В Ластоускага), пер шае апавяд «Хутара-ра, Хутара1»
МАЛАДАЯ М
Л Гмырака, цыклы вершаУ АПауловгча, Ф Чарнышэвша, А Гурло Я Журбы А Петрашкевша Друкавау бел б!бл1яг рафно рэцэнзн гга khukki, рэкламу бел друку У звароце «Да чытачоу» рэдак-цыя абвясшла сваей задачай «натраищь першы раз да сэрпа несвядомага бела руса, каб, умацаваушы У ш свядомыя адносшы да нашаи справы, мець у ш беларуса-грамадгянша» (сш 1 С 6) Адраджэнская канцэпцыя бел псторьн абгрунтавана у арт А Навшы (А Луцке-вша) «На дарозе да новага жыцця» (сш 1), «К пытанию аб нацыянальных адно стах у Ьеларуи 1 Л1тве» (сш 2), павод ле якой бел нация (народнаспь у су часным сэнсс) склалася у 1-м гыс i стварыла самабыгпую цывшгзацыю у 14—16 ci , заняушы цэнтр палп 1 культ станошшча у ВКЛ, пасля Люб лшекаи унп 1569 у вышку стогадова! а наступу на кран польскаи цывинзацыг польск мова паступова выцеенгла бел мову як дзяржауную i лггаратурную, вы-шэйшыя класы бел грамадства апаляч ваюцца, аднак не перастаюць быць бе-ларускгм! У 2-и пал 19 ст пераважагв тэндэнцьн уплыву рус культуры Пера-лом у бок нац адраджэння адбыуся у канцы 19 — пач 20 ст , адлюстравауся у творчасщ Ф Ьагушэв1ча 1 тсьменнисау «Нашаи ШВЫ» Уладзиир Конан
«МАЛАДАЯ БЕЛАРУСЬ», лпаратурна навуковы альманах, орган Бюро бел студэнцюх api цыи у Маскве Выйшау 1 нумар у 1922 у Мшску иа бел мове Бицыягар выдання — Беларуская культурна -наеуковая асацыяцыя пры Пя> роускаи с 1 акадэми Асн щэя альманаха — беспаргыйнасць бел нац сту дэнцкага руху i бел адраджэнскай дум ю Змешчаны артикулы «На новы шлях» riapaiiKaia «Беларуская куль турна-нацыяпальная справа ва Усход-няи Беларуси II Любецкага (11 Кара ваичыка), «Стварэнне беларускай иа роднаецг» А Функа, «Беларуская мова у свя1ле яе навуковага пазнання» II Рас гаргуева «Шырэй крою» 3 Жылуновша 1 шш , масг творы Ц1артндга У Ду боую М Чарога, Я Журбы, 3 Ьядуш i шш У лют 1923 Галоугпт БССР забара шу раснаусюджанне альманаха за яго «шавшютычны характар» Зберагаецца у Цэнтр навук б цы 1мя Я Коласа АН Беларусг Юрка Васыеусю
«МАЛАДАЯ БЕЛАРУСЬ», заходнебела рускг лпаратурна-грамадска-навуковы часошс Выдадзены 1 нумар у 1936 у Вглын на бел мове Рэдактар В Тумаш Меу па мэце кансалщацыю маладых лп ) навук сш на грунце нац щэ1 Часошс впау намагашп Т ва бел школы, Бел гн та гаспадарю i культуры i шш apt цыи у барацьбс за бел школу, ираанагп эавау сгаи i задачи нац аыэв руху у Зах Беларуст (арт «1нтэл1гснцыя у бе-ларускгм культурна 1рамадскгм жынщ» М Шкяленка, «Ц1 icnye кры лс беларус
М МАЛАДЗЕЧАНСКАЕ
кага руху9» В Грышкевтча), пазнаемтУ з историям бел летапюау, у т л з уклю-чанымт у ix структуру аповесцямт т апа-вядаинямт (Я Станкевтч), зрабту агляд творчасщ кампазттара К Галкоускага (арт «Мастацкая песня у Заходняй Беларус!» Р Ширмы), бел сав паэзц 1920 х г (С Станкевтч) На яго старон-ках змешчаны творы М Ганка, М Ма-шары, М Васин, ка, X Бтьяшэвна, П Га-лавача, А Александров1ча У хронщы «3 кульгурнага жыцця» асветлены падзет бел культуры У Зах i Сав Беларуы Опыту юнаванне з-за слабай матэры-яльнай базы i щэйных рознагалоссяу памтж выдауцаМ! Арсень Ли.
МАЛАДЗЕЧАНСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧ-НАЕ ПАДНблЛЕ у В я л i к у ю Аичынную вайну Дзейшчала з лют 1942 да лш 1944 на чыг ст Мала-дзечна (7 чал , к,раут к Д Я Гярновн) 3 снеж 1942 падтрымлтвала сувязь з партыз бры гадай 1МЯ Чкалава, пазней — са спецатрадам «Дз1ма» Падполыпчыкт распаусюджвал! лютоук!, зводкт Сауш-фармбюро, зб1ралт i лерадавал! партизанам звесткт пра узбраенне гари ио на, рух войск 1 тэхнткт захошпкау праз чыг вузет 3 лапамогай мтн атрыманых ад партызан, правил! каля 20 буйных ды-версхй, утл падарвал! сховнпча гаруча змазачных матэрыялау, паваротны круг у дэпо, чыг састау у в Шнуры, чым затрымал! рух на 12 гадз, ажыццяулял! дыверсп на шашэйных дарогах У Ма-ладзечне на будынку чыг вакзала у 1974 у гонар патрыетау установлена ме-мар дошка
МАЛАДЗЕЧАНСКАЯ ВбБЛАСЦЬ, адм-тэр адзшка у БССР у 1944—60 Цэнтр — г Маладзечна Створана 20 9 1944 з б Виейскай вобласцг з далу-чэннем Валожынскага, ХУеускага, Юра-шшкаускага р-иау Баранавщкай вобл 5 7 1946 Куранецкт р-н перайменаваны у Витейскт 8 1 1954 да М в далучаны {вянецкт р-н Баранавщкай вобл, lyeyCKi р-н перададзены Гродзенскай вобл 20 7 1957 скасаваны 1льянск1 р-н У 1959 пл вобластп 24,3 тыс км2, нас 848 тыс чал (гарадскога 81 тыс , сельс-кага 767 тыс чал ), 10 гарадоу, 8 гар паселкау, 253 сельсаветы, 22 равны Ас-травецта, Ашмянскт, Браслаусю, Вало-жынскт, Вщзск!, Витейскт, Глыбоцкт, Дзюенсю (скасаваны 3 10 1959), Док шыцкт, Дунтлавщкт, 1вянецкт, Крывтцкт, Маладзечанскт, Мтерскт, Мядзельскт, Пастаускт, Плюкт, Радашковщкт, Свтр-скт (скасаваны 31 8 1959), Смаргонскт, Шаркаушчынскт, Юрацшткаускт 20 1 1960 вобласць скасавана Астравец-кт, Ашмянскт, Смаргонскт, Юращш-кауск! р-ны перададзены Гродзенскай вобл, Браслаускт, Вщзскт, Глыбоцкт, Докшыцкт, Дуюлавщкт, Мтерскт, Пастаускт, Плюю, Шаркаутичынск! р-ны — Втцебскай вобл , Валожынскт, Витейскт, Гвянецкт, Крывщкт, Маладзечанскт,
Будынак Маладзечаискай настаунщкай семшары: Конец 19 ст
Мядзельскт Радашковщкт р-ны — Мшскай вобл
Лип Ярош ВС Молодечненская об ластъ к 40-летию Белорусской ССР Моло дечно 1958
МАЛАДЗЕЧАНСКАЯ НАСтХУНЩ-
КАЯ СЕМ1НАРЫЯ, сярэдняя спец на вуч устам она для падрыхтоукт настаунт кау пач нар вучылшмау у 1864—1920 Адна з першых у Рас тмперьп Засн 25 6 1864 у Маладзечне на базе Мала-дзечанскага пав дваранскага вучылштча (18П), пераутвораиага у i860 у 5-клас ную прапмназпо Адкрыта 8 11 1864 Сярод заснавалънжау папячыцель Bi ленскай навуч акруп кн А П Шырын-скт-Шыхматау (шщыятар стварэння), вшенскт ген -губернатар граф М М Му-рауеу, М П Авенариус Над праграмай для семшарыт працавау К Дз Ушынскт Паводле палажэння была адкрытай на вуч установай з тэрмтнам навучання 2 гады Прымалюя юнакт з 17 гало)' устх саслоуяу праваслаунага веравызнання, выпускниц пач нар вучылштчау Пера-вага аддавалася дзеодм сялян Пры се-мшары! тснавала нар вучылштча для практичных заняткау Навуч прадметы Закон Божы, рус i царкоунаслав мовы, асновы педагопкт, арыфметыка, геамет-рыя, каморнщтва, чарчэнне, рус история, геаграф1я, чысташсанне, спевы Штат семшарыт дырэкгар, законанас таушк, 2 наста^нткт т иастауН1к нар вучылштча На утрыманис семшарыт з казны штогод адпускалася 11 280 руб 17 3 1870 зацверджана новае палажэнне, дабаулены З-i клас, павялтчаны прагра-мы, уведзены насада трэцяга настауш-ка, абавязковае навучанне рамествам i пмнастыцы У 1872 створаны падрых-тоучы клас, не звязаны з семшарсюм курсам У 1902—03 уведзены штатный пасады настаунлкау мастацгва)? i спсвау У 1907 семтнарыя стала 4-класнай, па шыраны праграмы У курс рус мовы дабавиц славеснасць 1 псторыю л-ры, у курс педагопкт — пстхалопю i псторыю педагопкт, уведзены курс фтзтю Гал увага звярталася на тэхнтку «настаунщ-кага рамяства» Права наступления у ВНУ семтнарыя не давала з прычыны класавага характару, незабяспечанасщ i зантжанага аб’ему праграмы семшарыт Семшарысты атрымлшалт стыпендыт 60 дзярж т 22 прыватныя (утл Ламано-саУская — 120 руб у год, засн у 1869 у
азнаменаванне 100-годдзя з дня смерш М В Ламаносава) Семтнарыя мела б кг (3500 тамоу), у 1910—14 юнавау пс 1 музей У 1905—11 семшарысты мел, свой тэатр, у 1900—07 — стмфантчни аркестр (капельмайстар КДандо) Хор аргантзаваны у 1865 настаунтктм Ю Ф Крачкоускш, лтчыуся лепшым in Беларус! Навучэнцы збтралт фольклор легенды пра археал помшю Частка м пюау выдадзена П А Ггльтэбрантам яго «Зборшку помнткау народнай твор часц! у Пауночна-Заходшм крат» (выв 1, 1866) У 1870 пры семшары! заснава на метэаралапчная станцыя У семша рьи выкладал! бел фалькларысты, э! жирафы Крачкоускт, М Я /бюфароуск/ К В Веранщын, мовазнавец А В Яруш > В1Ч (апошш дырэкгар) Сярод выпуски! коу вядомыя бел настаушю М Д 1вам кевм, I К Касяк, В А Самцэвш, А 1 Зя ковш М М Конан, С В Валасковтч семшарыт вучылюя военачальник П М Шарангов1Ч, 1 А Мюсаленак, Л С Ка лядка, грамадсктя дзеячы С А Рак Mi хайлоусю, П В Мятла, А Р Капуцм Ф I Валынец, Я Леак, тсьмецщк М Ча рот, спевакт М I Забэйда- Сушцю К В ПуроУскт, Драматург К Вяселы ' 1-ю сусв вайну (1915) семтнарыя пера ехала у Смоленск
Лип Ярушевич А Молодечно и <-! учебные заведения К пятидесятилетию Мо лодечненской учительской семинарии 1864—1914 Вильна 1914 Алена Гаськов!
МАЛАДЗЕЧАНСКТ БОЙ 1812 Адбыуе i У Айч вайну 1812 22—23 лют (4-снеж) пры вызваленнт i Маладзечн рус войскам! ад французау
Пасля пераправы цераз р Бярээш 14—16(26—28) лют Напалеон з Гал кватэрай (Ген штабам) i гвардыяй ад ступау у напрамку Зембш (цяпер у Ба рысаУсюм р-не) — Плешчаншы (цяпер у Лагойсктм р-не) i 21 лют (3 сцеж > прыбыу у Маладзечна Рус войею наг,! равалюя да горада з Пн праз Вшеик} (авангард войск ген -маера П В I алян, шчава-Кутузава на чале з падпалк 1-> тэнборцам) I з У (атрады генералах М I Платава т Я I Чаплща) 22 лют (4 снеж) Напалеон адстушу у в Бенща (цяпер Лебедзеусю сельсавет Маладзс чанскага р-на), а 23 лют (5 снеж) бы) у Смаргош 22 лют войскт Платава i Чапшца пасля кароткага бою захапш 500 ладонных i 8 гармат i адкшуш француза)? да Маладзечна, дзе яны за мацавалюя 1 разбурыл! маеты цераз р Уша У гэты час на дапамогу рус час цям падышл! асн шлы Дунайской арми П В Чичагова i атрад ген -лейт А П Яр молава У ноч на 23 лют яны наладзпн пераправу цераз р Уша за 3 вярсты Hi жэй Маладзечна i ранщай 23 лют Увар валюя у горад, акружыушы частку франц ар ергарда У вышку бою горад быу ачышчаны ад пращУнтка, у палой трапита каля 2,5 тыс французау, захоп лены 24 гарматы i шш ваен маемасць 23 лют у Смаргон! Напалеон, дару чьтушы камандаванне армий маршалу I Мюрату, выехаУ у Парыж М б стау адным з заключных баеу у зтмовай кам-
МАЛАДЗЕЧАНСК1 М
пани 1812 У 1977 у гонар перамоп у Маладзечне пастаулены помнис
Д1т Богданович М История Оте-юственной войны 1812 г по достоверным источникам СПб, 1860 Т 3 С 296 300— 304 Шамтъ Бекцшееу
МАЛАДЗЕЧАНСК1 ЗАМАК [снавау у 14—18 ст на правым беразе р Уша як цэнтр абароны сярэдневяковага Маладзечна У шсьмовых крынщах упершыню згадваецца у 1388 Пры яго буд ве удала выкарыстаны шзкг балощсты рэльеф ] натуральный умацаванн] пад-ведаена [рэбля на балоце вымашчаны участак 120 х 80 м, насыпана са жвтру i пяску пляцоука выш каля 4 м Па яе кра1 зроблены валы выш да 3,5 м i шыр 11 м Напачатку тут стаял! драуля-ныя сцены гародш ] вежы утл уязная брама У 17 ст на вущах замка пабудаваны бастыены галандскага тылу, што адпавядала зменам у тактыцы абароны ] аблоп Для прадухшенпя апаузання зямл! каля падножжа бастыенау мелася агароджа слупавой канструкцы! Знутры вала, у месцах яго приляг ання да брамы насыпы армхраваны мураванымт каменным] сценкам] У 1519 (двойчы) i 1533 замак асаджал] наугародска-пскоу скы ратнтк! на чале з кн М Кгслщай 1, папэуна, спалил яго Сляды агню У профюп замкавага вала i культурным иласце пацвярджаюць шматразовыя па-жары умацаванняу У 1568 пад Мала-дзечнам размяшчалася 40 тысячная ар-М1Я Жыпмонга II Лугу ста, якая мела камер прадухшщь паход войск 1вана IV Грознага на ВКЛ У 1708 рус атрад аба-раняу горад ад групоукз войск шведска id караля Карла XII Тэта вщаць была шошняя бпва у якой выкарыстоувал!-ся умацаванн! М з У 17—18 ст у замку шаходзшася рэзщэнцыя кн Алнскгх На яго тэр у 16—18 ст быу мураваны храм (11 х 24 м), размаляваны фрэска М] М з разбураны у канцы 18 ст Архе ал даследавант замка праводзгу М А Гкачоу (1976, 1980)
Лип Ткачоу МА Абарончыя збуда ваны заходшх зямель Беларус! XIII—XVIII стст Мн 1978 Мкась Ткачоу
MA1AI3E4AHCKI ДАТОР СМЕРШ (Ш т а л a I N» 342) у В я л i к у ю Айчынную вайну Створаны ням -фаш захошпкам! у Маладзечне у лш 1941 для масавага зшшчэпня сав ваеннапалонных Тут трымалг i цывшь-нас насельнщтва Меу 3 лагеры 13 ад дзяленняу на чьп лштях пастаяпна у гаторы знаходзшася каля 30 тыс чал 1эр была абгароджана калючым дро гам вязи: размяшчшпся у бараках без ацяплення Ад голаду (за сутк1 на чала века выдавал] 100 г эрзацхлеоч i 1 л ба гавды), ф1з зняшлення эшдэми тыфу ] шш хвароб у nai еры пачалася масавая смяротнасць Сютэматычна праводзип ся расстрэлы вязняу Да чэрв 1944 тут загублена 33 150 чал На месцы лагера у памяць аб ахвярах генацыду у 1996 ад крьпы мемар комплекс
МАЛДЦЗЕЧАНСК! НАВЕТ адм тэр адзшка на Ьеларус] v 1927—40 Цэнтр — Маладзечна Створаны
Аспоуная кампазщыя мемарыяла на месцы Маладзечанскага лагера смерш
1 4 1927 у складзе Вшенскага ваяв Польский Рэспублиа Падзяляуся на 8 iMiH Маладзсчанскую Гарадоцкую, Красненскую, Лебедзеускую, Радашко вгцкую (вылучаны з Вшейскага пав ), Ьенщкую (з Ашмянскага пав), Пала-чанскую (з Валожынскага), Ракаускую (са Стаубцоускага) уключау 3 мястэчкг Маладзечна (з 1929 горад), Радашковт-чы, Ракау 3 4 12 1939 у Вшейскай вобл БССР 15 1 1940 скасаваны
МАЛАДЗЕЧАНСК1 ПЯХбТНЫ ПОЛК, вайсковая часць рас арми у 1811—1918 Сфармграваны 17(29)1 1811 як Вшенсю унутр губернск! па^батальен 3 1877 — 61 ы (пазней 18-ы) рэзервовы пях ба-тальен 25 3(6 4) 1891 у гонар перамоп у Маладзечанскш 6ai 1812 пераименаваны у Маладзечанск! рэзервовы батальен 22 4(4 5) 1892 разгорнугы у 2 ба-тальенны 183 ] рэзервовы М и п i уключаны у 46 ю Рэзервовую пях бригаду 1(13) 1 1898 перафарм]раваны $ 170 ы М п п у складзе 43 й пях дыввп 2 га арм корпуса, наливау 1554 чал У 1911 у гонар 100 гадовага юбалею палка
атрымау новы сцяг з юбшейнай Аляк-сандраускай чырв стужкай У 1-ю сусв вайну у жн —вер 1914 на Зах фронце ва Усх Прусп, потым на Гродзеншчы не У ма]—чэрв 1916 на Науд Зах фронце удзельншау у «брусшаусктм» наступленн! супраць аустра герм войск у раене Язлоуца i Порхава (Украша) Вызначыуся 24 6(6 6) 1916 пры прарыве часцям] 2-га арм корпуса трох Л1Н1Й абароны аустрыицау ] адбпщ] ix контра так на Пд ад г Бровары 1 3 1918 рас фармграваны паводле указа Сав урада
Лип Звегинцов ВВ Хронология русской армии 1700—1917 гг Ч 1 Париж 1961 Керсновский АА История рус ской армии Т 3 М 1994 Шамыъ Ьекщнееу
МАЛАДЗЕЧАНСК! РАЕН Размешчаны на ПнЗ Мшскай вобл Плошча 1,4 тыс км2, насельнщтва (без г Маладзечна) 52 326 чал з ix сельскага 45 416 чал (1997) Цэнтр — г Маладзечна 3 ПнЗ на ПдУ цягнуцца Ашмянскае i Мшскае узвышшы, падзеленыя далшай Ьяразт ны (басеин Немана) На Пн — Нарача на-Виге некая ниша Найб рэкт Бярэз! на (бас Немана), Виля, Уша Пад лесам 30,7% тэр равна Праходзяць чыгунк] Мшск—Вшьнюс, Маладзечна—Полацк ] Маладзечна—Ища аутадароп на Мшск, Вшейку, Валожын Смаргонь
Утвораны 15 1 1940 у складзе Вшей скан вобл , 12 10 1940 падзелены на 15 сельсаветау Бенщкт Вялгкасельскг Га-радзшаускг, Заскавщкг, Лебедзеускг, Лпвянск!, Маркаускт, Мароськаускт, Мясоцк], Насшаускт, Палачанскг, Ра еускг Соулаускт, Хажоускт Хоухлаусю У Вял Айч ванну у канцы чэрв 1941
М МАЛАДЗЕЧНА
акупграваны ням фашистам! На тэр равна у крас 1943 праведзены карныя аперацьн «Смяльчак I г II», у мал—чэрв 1944 — «Баклан», акупанты знгшчылг 8 тыс чал , спалил в Сакаушчына Дзеи-нгчалг партыз бригады «За Ради му». 1мя Буд-ienнага, 2-я гмя Суворава, асоб-ны партыз атрад 1мя Катоускага, спец-група «Зшшчальшк», Маладзечанскгя падп райкомы КП(б)Б i ЛКСМБ Вы-давалася падп раенная газ «Чырвоны сцяг» У пач лгп 1944 М р вызвалсны часцям) 3-га Бел фронту пры удзеле паргыз брьпады «Народный мсцгуцы» у ходзе Виънюскаи аперацьн 1944 3 20 9 1944 раен у Маладзечанскаи воолас цц з 20 1 1960 — у Мшскай вобл , адна часова да равна далучаны I п Радашко вгчы, Валодзькаускг, I арадоцкг, Дуб раус Ki, Красненсю Сычавщкг, Ушоускг с/с Радашковщката р-на
На 1 1 1997 у раене 279 населеных пунктау, г п Радашков1чы, 1 пасялковы 1 14 сельсаветау Аляхновгцкг, 1арадз1-лаускг, I арадоцкг, Гранина, Красненскг, Лебедзеускг, Маркаускг, Мясоцкг, Пала чансю, Радашковщкг, Хажоускт, Хоу хлаускг, Цюрлеускг, Чысцшсю На 1 1 1997 у раене 20 калгасау, птушка фабрыка (в Аляхношчы). зверагаспа-дарка (в Сасновы Бор), рыбгас «Гры-цава» (в Цемянша), сельгасхгмгя (в Насшава), абласная сортавыпрабаваль-ная станция (в Маркава) Прамысл прадпрыемствы торфабрыкетны з-л «Беразгнскг» (пас Ьеразшскае), кардон-ная ф-ка (в Раеука), камбшат буд ма-тэрыялау (чыг ст Пруды), шьнозавод i кансервавы з-д (в Краснае), сшрта га-рэлачны з д (в Малшаушчына), выт-ворча-будаунгча-камерцыйнае акцыя-нернае т-ва «Забудова» (пас Чысць), прамысловы камбшат (в Сасновы Бор) У раене Беразшскае П1В N» 42, 17 ся-рэдшх, 13 базавых (у тл школа-пггэр-нат), 7 пачатковых школ, дзщяча-юнац-К1 спартыУны клуб, 4 муз школы, 2
Маладзечна Рынак. Пач 20 сг
школы мастацтва, 28 дашкольных уста-ноу, 7 бальнщ, 27 фельчарска-акушэр-cKix пунктау, 37 клубных устаноу, 46 б-к, 26 кгнаустановак Выдаецца «Ма-ладзечанская газета» Найб значныя археал помшкг у весках Вязынка, Гарадок, Дамашы, Дубрава, Краснае, Насшава, Парадоушчына, Пятроушчына Брацкгя маплы чырвонаармейпау у в Гранины, сав вошау i партызан у весках Дубрава, Краснае, Раеука, Хоухлава, маплы ахвяр фашизму у весках Асавец, Краснае, Лебедзева, Парадоушчына, Радзеуцы, Сычавгчы, сав ваеннапалон ных у в Лазавец, Краснае Помнгкг М Ьагдановгчу (в Ракуцеушчына), на месцы спаленай в Сакаушчына. Герою Сав Саюза геи Дз М Карбышаву (в Краснае), камсамольцам- падпольшч ы кам (в Палачаны), падпольшчыкам — аргангзатарам партыз атрада № 620 1мя I П Кузнянова (в Праичэйкава), сав вошам 1 партизанам (в Насшава), экг-пажу самалета 1л-2 Ф А Селязнева (в Дамашы), сав танкгстам, вогнам-вызва-лщелям (абодва у в Краснае), у гонар Маладзечанскага падп РК ЛКСМБ (каля в Лазавец), у гонар партыз атрадау гмя Кутузава (каля в Ленкаушчына) i гмя Фрунзе (в Раеука), мемарыяльны комплекс нар славы У в ВгдзеУшчыпа Помнгкг архггэктуры цэрквы Раства Ба гародзщы у в Дубрава (18 ст), Па-кроуская у в Бенща, 1осгфауская У в Гарадзшава, Трощкая у в Гарадок, Пет-рапаулауская у в Груздава, Пакроуская у в Краснае, Трощкая у в Маркава, Раства Багародзщы у в Палачаны (усе 19 ст ), касцелы Ушэсця Мац1 Божай у в Краснае, Успения Прасвягой Дзевы Марьи у в Плябань (абодва 20 ст), Дзевы Марьи у в Хоухлава (18 ст), каплщы у весках Лебедзева, Раеука (абедзве 20 ст ), Хоухлава (18 ст ), ва дзяны млын v в Гарадок (канец 19 — пач 20 ст), плябашя у в Плябань (19 ст ) Купалаускт мемарыяльны запавед нгк «Вязынка» (в Вязынка) i мемары-яльна-архпэкгурны комплекс у в Ракуцеушчына (б сядзгба Лычкоускгх, дзе у 1911 жыу М Багдановш) Радзша бел паэта Я Куполы (б фальварак Вязынка),
польскага паэта Т Зана (в Мясата), ву-чоных-иатуралгстау братоу Б I i У I Ды-боускгх (б маентак Адамарын), дзеяча нац -вызв руху у Зах Беларусг С А Рак-Маайлоускага (в Максгмаука)
МАЛАДЗЕЧНА, горад у Мшскай вобл абл падпарадкавання, цэнтр Маладзечанскага равна На р Уша За 73 км на ПнЗ ад Мшска Вузел чыгунак (лшн на Мшск, Вшьнюс, Полацк, Лшу) Аутэда-рогам! злучана з Манскам, Вшьюосам, Мядзелам, Валожынам 98,2 тыс ж (1997)
Упершыню упамшаецца 16 12 1388 у присяжным лгсце кн Дзмтрыя Алъгер-daeina вял кн ВКЛ Ягайлу 3 1413 у Вг-ленскгм ваяв ВКЛ У 15 ст пры злгццг р Маладчанкг з Ушой быу пабудаваны Маладзечансю замак Як прыватнаулас-нщкг двор г горад належау Заслаускгм, Мсшслаускгм, Сангушкам, Рагозам, Ра-дз!В1лам, Апнскгм, Гышкевгчам У 1567 у М адбывалгся папярэднгя перагаворы прадстаунгкоу ВКЛ г Полыичы аб умо-вах Люблшскаи уни 1569. Да 17 ст горад меу каля 3 тыс ж г уваходзгу у лгк 20 буйнейших гарадоу Беларусг У Паун вайну 1700—21 захоплены шведекгмг войскамг (1708) У 1757 атрымау прывг-лей на гандаль 3 1793 у Рас гмперыг, мястэчка, цэнтр волаецг Вшейскага пав Мгнскай, са снеж 1842 — Вигенскай губ У 1811 адкрыта дваранскае 5-клас-нае павятовае вучылшгча У Айч вайну 1812 пры вызваленш М адбыуся Мала-дзечансю бой 1812 Жыхары М удзель-нгчалг у паустаннях 1830—31 г 1863 У 1864 адкрыта Маладзечанская нас-тауюцкая семшарыя У 1873 праз М пракладзена Ллбава-Роменская чыгунка, што садзейнгчала эканам росту У 1886 — 648 ж, 85 двароу, 3 царквы, паштовая станцыя, пгваварня, 18 крам, штотыдневыя тарп У 1898 пранавалг рэктыфгкацыйны з-д, некалькг дробных прадпрыемствау па перапрацоуцы мясц сыравшы У пач 20 ст У М 2393 ж , 6 прадпрыемствау Рабочыя чыг ст М актыУна удзельнгчалг У рэвалюцьп 1905—07, у час Кастр Усерас палгт стачкг 1905 была паралгзавана работа усяго чыг вузла У 1-ю сусв вайну у прыфрандавой паласе Тут дыслацыра-валюя чаецг 10-й армгг, размяшчауся яе штаб, у 1917 выдавалася армейская газ «Бюллетень военно революциошгого комитета 10-й армии» У сак. 1917 створаны Савет рабочих г салдацк!х дэпутатау Сав улада устаноУлена 7(20) 11 1917 3 18 лют да 18 снеж 1918 горад акупграваны герм войскамг, з лш 1919 да лгп 1920 — польскгмг войскамг 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр гмтны Вшейскага пав Вшенскага ваяв , з 1927 цэнтр Маладзечанскага павета У 1929 пастановай сейма М нададзены статус горада, створаны мапстрат Дзейнгчалг падп райкомы КПЗБ, КСМЗБ, арг-цыг БСРГ, ТБШ У 1925, 1935, 1936 адбылг-ся забастоУкг рабочих 3 1939 у БССР, з 15 1 1940 цэнтр равна Вшейскай вобл У 1940 адкрыта пед вучылшгча, працавалг б-ка, 2 клубы, бальнгца, 2 аптэкг, гар-прамкамбшат У Вял Айч вайну
256 1941 акушравана ням-фаш войскам! 1 уключана у ген акругу «Беларусь» Захопшю загубил у М i раене 34 718 чал , у т л у Маладзечанскш лагеры смерЦ1 — 33 150 чал Дзейшчала Мала дзечанскае патрыятычнае падполле, Ма ладаечанскы падп райкомы КП(б)Б (4 12 1943—28 6 1944) 1 ЛКСМБ
(4 12 1943—5 7 1944), выдавалася падп газ «Чырвоны сцяг», 5 7 1944 М вызва-лена войскам! 3-га Бел фронту пры Удзеле партыз брьпады «Народный мсщуцы» у ходзе Виимюскай аперацън 1944 13 вайск злучэнням 1 часцям на-дадзены ганаровыя найменш «Маладзе-чансклх» 3 20 9 1944 цэнтр Маладзечан-скаи еоблаар У 1947—55 дзейшчау Ма-ладзечансю иастауищю ш-т 3 20 1 I960 цэнтр равна Мшскай вобл У 1972 — 56,1 тыс ж У горадзе дзейшчаюць прадпрыемствы машынабудаваиня [ад-крытае акц т-ва (ДАТ) «Элекграмо-дуль», станказавод, радиозавод), мета-лаапрацоук! (з-ды легюх металакан-струкцыи, металавырабау, параш ко вай металурги, закрытае акц т-ва «Струм»), легкай прам сц1 (ф ка мастацкгх выра-бау, ДАТ швейная ф1рма «Юнона», вытв -гандл камбшат «Аксамгг» т-ва з абмежаванай адказнасцю швейная ф-ка «Дзшата», бел -кшрскае сумеснае прад прыемства па вырабе абутку «Рэйли»), харчовай прам-сцг (мяса-, хлеба- i пло-дакансервавы камбшаты, малочны з-д, шузавод, ААТ «Канфа»), буд матэрыя дау (з-д жалезабетонных вырабау, АА1 «Маладзечнажалезабетон»), дрэваапра-цоучай црам-сц! (нар аб’яднанне «Ма дадэечнамэбля», ф-ка музшструментаУ) Навуч установи палггэхижум, улжова планавы гэхшкум, муз i мед вучылг шчы, 3 НТВ, 12 сярэдны школ, агуль наадукацыйная школа мастацтвау, мас-тацкая 1 муз школы, школа духавых ш струментау, 33 дашкольныя установи Установи культуры драмгэатр 1 лялеч-ны тэатр «Ьатлейка», кшатэатр, вщэаса-лон, 5 б-к, 2 дамы культуры, Mihcki аб ласны краязнаучы музей Мед установи 4 бальшцы, 9 амбулаторна-палпопшч ных устаноу, цэнтр здароуя, дыягнос-тыка-рэабиптацыйны цэнтр для дзяцей-швалщау Помнж археалоги — гарадз1 шча Замчышча TIomhiki у гонар перамоп рас войск у Айч вайне 1812, у гонар войск 3-га Бел фронту, Героям Сав Саюза А I Валынцу i Ф Р Маркаву, УI Леншу, мемарыяльны комплекс «Шталаг-342» ахвярам фашизму на тэр б лагера смерщ, мемарыяльны комплекс у гонар вызвалщеляу, брацкая мапла сав вошау, партизан, парт i сав работнжау, мапла ахвяр фашизму (за 1,5 км ад горада каля аутадароп Маладзечна—Вшейка) I помнж ахвярам фашизму Помнж архиэктуры — Па кроуская царква (1867—71)
Him Ярушевич А. Молодечно и его учебные заведения К пятидесятилетию Мо-ждачведмжой учительской семинарии, 1864—1914 Вильиа, 1914, Каханоуск1 Г А Маладзечна Гют -экан нарыс Ми , 1988
Генадзь Каханоус/а
«МАЛАДНЯК», першае ли аб’яднанне шсьменнщкай моладз! У БССР Тснавау з лют 1923 па лют 1928 Узнж пры час «Маладняк» Заснавальшю А Алексап дровгч, АБабарэка, А Вольны, АДудар, Я Путча, М Чарот Са стварэннем фип-ялау у Маскве (май 1924) i шщыя тынных груп у Вщебску i Маплеве пры няу назву Усебел аб’яднанне паэтау i шсьмеишкау Меу фипялы, студьп i гуртю у Бабруйску, Барысаве, Вщебску, Гомелг, Кл1мав1чах (Калшшская фипя), Маплеве, Мсшславе, Оршы, Полацку, Слуцку, Смаленску, Празе, Ризе У арг-цыю уваходзип таксама нац секцьп рус , польск 1 яур лпаратарау Клруючы орган — прэзщыум, з лют 1925 Цэнтр бюро (ЦБ) У розныя часы яго уз и а чальвал! Чарот, Вольны, Дубоука, П Га лавач Фипялы пад кграунщтвам ЦБ праводзип культ -асв работу сярод мо ладз1, выдавал! часотсы i альманах! («Пачатак», «Свианне» Вщебскай фиш, «Росквп», «Наддзвшне» Полацкай фиги «Аршансю Маладняк» i шш ) Рэгуляр-на выходзш! «кнгжыцы» «М »—невял! К1Я зб-к! першау i прозы «маладня-коУскгх» гпсьменшкау Восенню 1925 адбыуся 1-ы Усебел з езд «М » На гэ ты час ен налнвау 300 членау, 12 фш1 ялау Творчыя прынцыпы «М » сфарму ляваны У яго дэкларацы! «Наша задан не — з асноу сятонняшняга жыцця вы лучыць асновы заутрашняга 1 апрануць ix у вопратку мастацкай творчасц!, што дзенны вопыт рабочих i сялян — бу-даунжоу новага свету — ажыццявщь у мастацюх праудзшых вобразах Мы — маладняк новага зместу мастацкай творчасц!» У 1924—25 «М » характары завауся «арганиацыйнаю i масаваю пра-цаю», «шуканнем новых форм творчас-Ц1 1 змаганнем за свае пазщьп у бела рускай лпаратуры» (М Гарэцк1) Да гэ тага часу адносщца i палемжа аб гмажьппзме у паэзн, яюм захаплшнся некат «маладнякоуцы», а таксама кры гычныя адносшы ix да старэйшага, «на-шашускага» пакалення бел июьмешн кау Найб пленна у готы час развгвала-ся паэзш, якая узнесла апявала рэалп новага жыцця, шчаелшай будучыш, што наступит з перамогай працоуных у рэв змаганш Стварауся с1мвал1чны вобраз «Беларус! бунтарнай», якая праз «бура лом» 1 «завщуху» крочыць «СОНвЧНЫМ! сцежкам» у светлае заутра — у «буду чиню з СШ1М1 крылам!» У вершах дам! навал1 урбашетычныя матывы, асэн соувалюя постащ пет мшууигчыиы (на эма «Кастусь Калшоусю» Вольнага верши «Скарына», «Жалезны воук», «Кастусь Калшоусю» Дудара, паэма пра паустанца I Вашчылу «Грах! чубатыя» Дубоую 1 шш) У «маладнякоУскай» прозе стварауся вобраз новага героя — чалавека пераходнага часу, яю перажы-вау няпросты перыяд духоунай i ncixa-лапчнай ломю, адаптацыг у новых пет абставшах Асн матыУ празатчных тво-раУ — супрацьпастаУленне новага ладу жыцця старому (творы Чарота, КЧор-нага, Галавача, М Лынькова, С Хурсжа 1 шш) МаладнякоУскую школу ста-
МАЛАДНЯК М
наулення ли талон гау цраишл! У свой час амаль усе шсьменшк!, яюя пачына Л1 тварыць у 1920-я г Да арг ЦЫ1 далу чылюя 1 некат старэйшыя шсьменш Ki — А 1урло У 1 алубок, Я Журба Ма савы характар «М», прыярытэтнасць культ -асв кщунку працы, заняпад мае тацкасц! у 1м стал! каталиатарам! твор чага 1 аргашзац крызгсу аб яднання 1 яго расколу У маг 1926 з яго выйшл! Путча, Чорны, Крапша 1 Ьабарэка, яюя восенню 1926 разам з ДубоУкам стварыт новае ли аб яднанне «Узеыш ша» У 1927, калг старэйшыя шсьмеин! ю (Я Купала, Я Колас, Ц Гартны, Гур ло, I алубок 1 шш) арганпавал! ли аб яднанне «Полымя», да ix далучьиися былыя «маладнякоуцы» Чарот М За рэцю, Дудар Вольны, Александрова Маладзейшыя члены «М » (Я Ьобрык, П Броука, В Каваль, Т Кляшторны, Ю Лявонны, ВМаракоу, ЯТумшовя, II Шукайла i шш ), незадаволеныя кры-З1сным становшиам, у 1927 сзварыл! свае ли згуртаванн! Пралетарска еял бел Л1Т суполку («Проблюк») i Бел лп масг камуну, яюя праюнавал! ня доуга 1 пазней зноу улшея у рэаргашза ваны «М» У 1928 новае кграунштва «М» (Галавач, Р Мурашка, А Мор каука С Хурсж, Каваль i шш ) шукала шлях! выхаду з крызюу, абнаулення арг-цьи У лют 1928 праведзена усебел канферэнцыя «М » Аднавшася практы-ка лп вечароу, яюя зноу зб1рал1 вял аудыторыю У лют 1928 адбыуся 2-1 Усебел з езд «М », яю абвясшу пра рэ-арганвацыю аб’ялнаиня у Бел асацыя цыю пралетарскгх пюьменнжау
«М » быу школай станаулення новага пакалення бел шсьменнжау у наступ ны перыяд пасля «Нашай швы» што сведчыла пра пераемнасць развщця бел л ры, а таксама вызначыла на некалыа дзесяцггоддзяу яе щэйна-эстетичны ю-рунак Лес былых «маладнякоУцау» у 1930-я г склауся трапчна, амаль усе яны был! рэпрэшраваны
Him Бюлетэнь 1 га Усебеларускага з’езда «Маладняка» Мн 1926, Г ар эцк i М «Маладняк», «Маладняк» и пяль гадоУ // Га рэцк! М Успамшы артикулы, дакументы Мн , 1984, Гюторыя беларускай савецкай Л1 харатуры Мн , 1964 Т 1 С 17—28, Г i л е -в 1 ч НС Акрыленая рэвалюцыяй (Паэзы «Маладняка») Мн , 1962 Чыгрыи IП Проза «Маладняка» ДарогаМ! сцвярджэиня Мн , 1985 1рына Багданоеп
«МАЛАДНЙК», штомесячны лп -мает i грамадска-пал1т часошс Выдавауся на бел мове у Мшску у 1923—32 Орган ЦК ЛКСМБ [1923—25, рэд М Ку дзелька (М Чарот), ААжпрэй (А Вольны), МАрэхва], ЦК КП(б)Б i ЦК ЛКСМБ (1926, № 1—8, рэд У 1гна-тоусю, М.Зарэща, МАдзшец 1 шш), Цэнтр бюро Усебел аб’яднання паэтау 1 тсьменшкау «Маладняк» (з № 9, 1926 да № 11, 1928, рэд Чарот, Зарэцкл, АДудар), БелАПП (з № 12, 1928 да № 4, 1932, рэд. I Барашка, П Галавач,
М МАЛАДОЕ
А Звонах, В Каваль, А Моркаука, АСянкевхч 1 шш), аргкамхтэта ССП БССР (№ 5—8 за 1932, рэдкалепя без nepanixy хмен)
На 1-м этапе (1923 — сярэдзша 1926) часотс арыентавауся на бел камса-мольска-маладзежную аудыторыю, хм-кнууся спалучыць афхц праграму сацы-ялют будаунпггва з нац -адраджэнскхмт матывамх Акрамя вершау, апавяданняу, нарысау маладнякоУцау «1-га заклхку» (Чарота, А Баварию, У Дубоукх, Дудара, К Чорнага, Вольнага, ААлександровма, К Крашвы, Я Пушчы, П Труса) друка-вау творы старэйшых шсьмеинхкау (Ц Гартнага, 3 Бядулх, А Гурло), пер-шыя ли спробы пачынаючых ayrapay i селькорау Пасля выхаду з маладня-коускага аб яднання заснавальшкау «Узвышша» (май 1926) i «Полымя» (снеж 1927) аб’ядноувау маладых лгга-ратарау 2-га маладнякоу ската «прылхву» (П Бровка, Галавач, I Гурскх, А Куля-шоу, М Лынькоу, Я Скрыган i шш ) 3 сярэдзшы 1928 перайшоу на тзв «на-пастоускхя» (ад назвы час «На посту») вульгарна-сацыялапчныя пазтцых рас асацыяцых пролетарски шсьмеинхкау Адпаведна гэтай щэйна-палп эвалюцых мянялася агульнапсд i культ -пет ары-ентацыя часошса На 1-м этапе апала-гетыка рэвалюцьл, бальшавхкоу i камса-мола [матэрыялы да 5-годдзя камсамола Беларуш, нарысы фшосафа С Вальфсо-на «Класы х класавая барацьба» 1924, N° 2—3), «Менск на зары рэвалюцьл» (1924, № 4)] межавалася з нац-патрыя-тычпым асвятленнем мхнуушчыны Беларуш I праблем беларуехзацых [арт Н Ьынаеускага (Я Дылы) «Воровские лихие дела» «Литвы» у Схбхры», М Кас-пяровхча «Беларускае малярства у Польшчы», Я Плашчынскага «Аб жнху-ных абрадах х песнях» (усе 1925, N° 6) Дубоукх «Два халы праны «Маладняка» (1926, № 1)) На 2-м этапе у часошсе узмацнхлася «напастоуская» плынь у пстарыяграфхх, крытыцы х публшысты-цы [рэцэнзхя Т Глыбоцкага (Дудара) на паэт зб к «Vxta» Пушчы (1926, № 4) х яго арт «Аб «фальшы камертонау» (1926, № 9), «Шляхам Кастрычнхка» (1927, № 10), МАххяхиовхча «На шляхах беларускай пралетарскаи лхтаратуры» (1928, N° 1) х хнхп ) Адначасова публхка-валхея артикулы, якхя аб ектыуна асвят-хял1 псторыю айч х сусв культуры «Шляхх сучаснага малярства» У Майзэ-лхеа (1926, № 11), «Лхтаратура х класы» праф Н Яфхмава (1927, N° 6—8) «Бе-ларуская палтгычная карикатура» АШлюбскага (1927, N° 10), «Гаварыс тва фхламатау» Л Цвяткова (1927 N> 1—2) На 3-м этапе, калх «М » стау Орханам ЬелАППа, ен паступова сгау рупарам вульгарна-сацыялапчнай крыты ю I псеуданавукх рэзалюцыя Бюро ЦК КП(б)Б «Аб беларускай лхтаратур на мастацкай х тэатральпаи крытыцы» (1928, N» 6), арт А Гародш «Цх есць у нас неабуржуазная лпаратура'» (1928
№ 9) I хнш, пагромныя артикулы Л Бэндэ з палхт абвшавачваннямх кла-шкау бел л-ры, раннхх маладнякоуцау, узвышанцау, фалхлхфхкацыя хм псторых бел культуры У той жа час з’яулялхея аб’ектыуныя артикулы Я Барычэускага, П Бузука, М Гарэцкага, А Некрашлича, М Пхятуховхча х шш, публхкавалхея вер-шы х паэмы Броукх, Куляшова, В Мара-кова, У Хадыкх, апавяданш, аповесш х раманы 3 Астапенкх, Галавача, Гартнага, Мхкулхча I хнш У 1932 «М » як орган Аргкамхтэта ССП БССР дублхравау функцых час «Полымя» х да таго ж у щупай меры скампраметавау сябе кры-
Вокладка часошса «Маладое жыцце» 1922
тычиымх публхкацыямх Гэтыя абставхны абумовхлх закрыцце часошса
Лип Конан УМ Развщце эстэтычнай думю У Беларусх (1917—1934 гг) Мн , 1968, Яго ж. Адам Бабарэка Крытыка-бхягр на-рыс Мн, 1976, Мухпынскх MI Бела-руская критика i лггаратуразнаУства, 20— 30-я г Мн , 1975 Уладзыар Конан
«МАЛАДбЕ ЖЫЦЦЁ», заходнебела-рускх маладзежны часотс Выдавался з лют 1921 да студз 1923 у Вхльнх на бел мове Яго публицист артикулы заклхка-лх моладзь да палхт х сац. самаусведам-лення, салщарнасцх з перадавой молад-дзю хиш народау Надежная Увага адда-валася пазнанню духоунай спадчыны бел народа, выхаванню пашаны да яе На старонках часошса друкавалхея вер шы У Жылкх, I Дварчанша, У Дубоукт М Запольскага, М Парашкевхчанкх, Ю Серпевхча, В Сталяронка, С Глебава, апавяданнх х замалеукх Чурылы, Я Драз-довхча (псеУд I Разора), М Ъхьяшэвхча, артикулы I нарысы пра творчасць В Ду-нша-Марцшкевхча, Ф Бахушэвхча Я Коласа, пераклады тнорау А I ерцэна, I Тургенева, Г Лангфела Змястоунасцю вызначалася хроника культ жыцця Зах Беларусх Выдавался неперыядычна выйшла 7 нумароу Арсет Лк
«МАЛАДдСЦЬ», штомесячны лхт -мает х грамадска-ххалхх ыюстраваны часошс Выдаецца з крас 1953 у Мшску на бел мове Да чэрв 1957 орган ЦК ЛКСМБ, пасля — х СП БССР 3 1992 заснавальнхкх — Саюз бел пхсьменнх-кау х працоуны калекгыу рэдакцых Дру куе творы бел тсьменнхкау — вершы, паэмы, апавяданнх, раманы, публхцыст , крытычныя х лхтаратуразнаучыя артыку-лы, рэцэнзп, матэрыялы на навук , гра мадска-палхт, пет тэмы, фотарэпарта-жы, нарысы пра людзей працы, дзеячау иавую, культуры, л-ры х мастацгва сиаргсмеиау, пераклады гворау замеж них аутарау Змяшчае шюстрацых х рэп-радукцых творау выяул мастащва Ас-няхляе пераважна жыцце, працоУную х творчую дзейнасць бел моладзх Ауга-рамх выступаюць таксама грамадскгя х дзярж дзеячы, навукоуцы, чытачы Ад ным з пачынальнхкау пет тэмы у «М » быу У Караткевхч, якх апублхкавау у часошсе аповесць «Дзхкае паляваине караля Стаха» (1964, № 9-—12), раман «Чорны замак Алыианскх» (1979, N° 7— 8, 1980, N° 1—2), п’есу «Мацх урагану» (1985, N° 12) 1 шш Часотс надрукавау аповесць Я Дылы «Насгасся Мякота» (1968, N> И), ист трылопю Г Далщовх-ча «1 аспадар-камень» (1984, N° 3—5), «Пабуджаныя (1987, № 11—12), «Свой дом» (1989, N° 1-—2), раман Л Дайнекх «Меч князя Вячкт» (1985, N> 2—3), пет нарыс М Ермаловхча «Старажытная Беларусь» (1988, No 7—12) пет драму ВАдамчыка «Раша Грамычына» (1988, N° 12), эсэ МЧарняускага «Гхсторыя Беларусх у хлюстрацыях» (1992- 93, N° 1—12 1994, N» ]—3), успамхны А Я Ьагдановхча «Да псторых партьи «Народная воля» у Мшску х Беларуш (1880—1892)» (1995, .N' 11—12), раман I Шамякша «Вялхкая княпня» (1996,
№ 1—2) i шш 3 1988 выдав ли дада так «Бтблтятэка часошса «Маладосць» (12 кнтг у год) 1снуе штогадовая прэмтя «М » за лепшыя дэбюты года
Гал рэдактары А Кулакоусю (1953—-58), П Панчанка (1958—66), А Асшенка (1966—72) Г Бураукш (1972—78), ВЗуенак (1978—82), А Грачашкау (1982—91), Далтдовтч (з 1991)
Генрих Дамдовш
«МАЛАДЫ ЗМАГАР», нелегальная газета для моладз! Зах Беларуш Выдава-лася ЦК КСМЗБ у 1930—35 на бел мове (асобныя нумары выходзип на польск мове) Асвятляла жыцце мола-1131 у Зах Беларусь БССР i СССР, вы ступала за скарачэнне працоунага дня, навышэнне зарплаты, ахову працы, сац страхаваттне, супрань нац утеку, за школу на роднай мове, выступала у абарону палпвязияу 3 бальшавщюх па-зщый крытыкавала дзейнасць бел нац -дэмакр партий i арг-цый, унутраную i знешнюю палггыку польск урада, зак-шкала моладзь да барацьбы за сац i нац вызваленне i уз’яднанне Зах Бела руст з БССР Яе пераемшцай стала газ «1олас моладот» Петр Зялшст
«МАЛАДЫ КАМУНТСТ» нелегальная газета, орган ЦК КСМЗБ Выдавалася у 1924—37 на бел i рус мовах (асобныя нумары выходзип на польск i яур мовах) Напачатку друкавалася у Мшску i нелегальна перапраулялася у Зах Беларусь, потым у падп друкарш у В1льш Аргантзатар выдання i першы рэдактар В 3 Харужая Публткавала рашэню з ез дау 1 пленума^ ктруючых органау ВКП(б), ЛКСМБ, КПП, КПЗБ, КСМЗБ, KIMa, матэрыялы пра рэв святы жыцце працоунай моладзт, затолкала яе да барацьбы супраць катпталтс-тау памешчыкау т асаднткау, да пали тэрору, выступала за вызваленне^ Зах Беларуш з-пад улады Полыпчы i Уз’яд манне яе з БССР Займала прасталш-скую пазщыю у адносшах да бел нац -дэмакр парный, арг-цый i тх дзеячау, крытыкавала т зв трацктецка-зтноу-еускт блок, правы Ухтл у ВКП(б) (арт «За леитнтзм супраць трацктзму», 1927, № 3—4, «Аб лентнектм выхаваннт КСМЗБ», 1929, № 1 -2), даказвала, шго без ачышчэння кампартыт ад пра вых яна не зможа выканаць сваю рэв мтстю Зактткала змагацца з правым ухт-лам у КСМЗБ (арт «На барацьбу з правах, небяспекаю У камсамоле», 1929, No з—4), шфармавала пра дзейнасць камсам арг-цый Зах Беларусь давала парады па падрыхтоуцы i правядзеннт мпынгаУ, дэманстрацый, забастовак (рубрыка «Наша жыцце i барацьба») Абвтнавачвала AI Луцкевтча у прапа-гандзе «культурнтцгва», «адзшага нацы-янальнага фронту», што, на думку газеты, з’яулялася «буржуазна-кулацкай па-лггыкай» Падтрымлтвала палтт рэпрэсп супраць бел дзеячау у БССР Выйшла каля 50 нумароУ Петр 3mihcki
МАЛАКдВТЧ Марына Фядосьеуна (1908, в Зубарэвтчы Бабруйскага пав , цяпер у Глусюм р-не — жн 1943), адна
Вокладка часошса «Мазанка»
з аргантзатарау Мтскага патрыятычнага падполля, ктраунща Каладзтчан кага патрыятычнага падполля у Вял Айч вайну Скончыла акадэмтю камунтст выхавання тмя Крупскай (1932) 3 1924 на камсамольскай рабоце у Глусктм, Жлобшскш, Бабруйстом р-нах, працавала у 1н-це сав права, 1н-це псторыт парты! пры ЦК КП(б)Б, БШ У час ням фаш акупацыт аргантзоувала падп групы з б студэнтау т выкладчыкау Мтнскага юрыд ш-та узначальвала падполле у пас Калодзштчы Мтнскага р-на У час падрыхтоукт дыверсп схоп-лена акупантамт т закатавана Яе тмем названа вулща у Калодзтшчах, у в Зе-лянковтчы Глускага р-на на будынку б кт мемар дошка
МАЛАКОВГЧ Пракоп Дзянтсавтч [8(20) 7 1895, в Зубарэвтчы Бабруйскага пав Мшскай губ , цяпер Глускт р-н — 26 9 1937], дзяржауны дзеяч БССР Удзельнтк 1-й сусв вайны Веу рэв работу сярод салдат Асобаи т 11-й армтй Пауд-Зах фронту, з 1917 старшыня палкавога к та Удзельшчау у лтквтдацыт мяцяжу Ю Р Доубар Муснтцкага у Баб-руйсктм пав , барацьбе з ням акупантамт У 1918—20 ваен камтсар Бабруйскага, Дарагабужскага пав, ваен камтсар сувязт Зах фронту 3 1920 старшыня Бабруйскага пав выканкома, з 1922 нарком унутр спрау БССР, з 1923 старшыня Амурскага губ рэукома, выканкома 3 1927 старшыня Гомельскага акр выканкома, з 1928 сакратар Гомельскага акр к-та КП(б)Б 3 1931 у Наркамаце сувязт СССР Чл ЦБ КП(б)Б у 1922—23 т ЦК КП(б)Б у 1927—30, канд у чл Бюро у 1928 1 чл Бюро ЦК КП(б)Б у 1929—30 Чл ЦВК БССР у 1920—23 1 1927—31, канд у чл яго Прэзтдыума у 1927—29
МАЛАНКА М
МАЛАНДЗШ I ерман Капттонавтч [3(15) 12 1894, г Нолшск цяпер Кт раускай вобл , Растя —- 27 10 1961] удзельнтк абарончых баеу на Ьеларуст у Вял Айч вайну ген арми (1948) Скончыу Ваен акадэмтю 1 енштаба (1938) У Чырв Арми з 1918, у грамадз вайну камандзтр палка У 1941 нач штаба Зах фронту т войск Зах напрам ку, нам нач штаба Зах фронту 3 лтст 1941 нач кафедры Ваен акадэми Ген штаба 3 1943 на фронце, пасля вайны на камавдных пасадах у Сав Арми
«МАЛАНКА» («Молния»), акцыянернае таварыства Створана у 1899 на базе ма-зырскай запалкавай ф-кт «Маланка» (працавала з 1895) Заснавальнткт — купцы 1 й гшьдыт Б I Саламонау (ула дальние запалкавай ф кт «Вткторыя» у Барысаве), X Я Дворжац (уладальнтк друкарш у Мшску), Ь Б Вейсбрэм (сауладальшк банктрскаи канторы «По ляк 1 Вейсбрэм»), ЯВГальперын (кт раушк Мтнскага аддэялення Пецярбург ска-Азоускага банка) Прауленне т ва знаходзтлася у Мшску У 1900 продукция ф-кт дэманстравалася на Сусв вистауцы у Парыжы У 1903 на ф цы працавала 616 рабочых, выпушчана за палак на 559 тыс рублеу 3 мэтай утры мания высоки цэн на продукцию у 1905 шэраг запалкавых фабрик Паун Зах краю, утл «М», стварылт пры мтнсктм аддзеле Паун банка Заходит кампэт запалкавых фабрыкангау Ма напалтстычнае аб’яднанне выдзелтла кожнаму прадпрыеметву квоты на вытв-сць запалак. У 1909 «М » выпуска ла прадукцыт на 215 тыс рублеу праца валт 334 рабочыя У 1914 па аб еме вытв-ецт «М » была 3-и на Ьеларуст т 15—16-й у Рас тмперыт На фабрыцы выраблялт запалак на 800 тыс рублеу ей належалт склады у Клеве, Краменчу ту, Екацярынаславе У 1917 «М » спынт ла юнаванне Вадзш Сяховт
«МАЛАНКА» тлюстраваны сатырычны часоптс прагрэстУнага ктрунку у Зах Беларуш Выдавался у Втльнт на бел мо ве з 15 1 1926 Бел сялянска-работнтц кай грамадой (БСРГ), з 1927 да 26 12 1928 — прагрэс арт-цыямт яе паслядоунжам! Выходзту раз у 2 тыдш Адстойвау штарэсы працоупых, пад трымлтвау 1 прапагандавау праграму БСРГ, асуджау палггыку сац т нац Уцтску, якую праводаитт польсктя улады, дзейсна уплывау на фармтраванне нац 1 палтт свядомасцт жыхароу Зах Ьелару-С1 Друкавау публщыст артикулы, фельетоны, птсьмы з месцау, вершы, эшграмы, нар жарты, творы М Вастль ка, Я Маланкт (Маразовтча), М Застма У Гнтцкага (Паулюкоускага), Г Леучыка, Звончыка (М Касцевтча), Я Пачопкт, сатыр вершы Ф Багушэвтча, Я Купалы Я Коласа, К Краптвы, карыкатуры 1 ту-марыст малюнкт ЯГорыда, ЯДраздовт-ча, Маразовтча, В Стдаровтча, М Вает-
МАЛАНКА
леускага У 1927—28 часта канф1с-коувауся польсюмт уладам! Замест кан-фюкаваных кумароу выходзыт аднадзеню «Пякучая маланка», «Новая малайка» Выданне спынена з-за рэпрэ-С1й улад Выйпип 43 нумары
Лип Л 1 с А. Пякучай маланю след Мн , 1981 1эй смал! страляй, маланка' Мн, 1989 Уладзиир Колесные
«МАЛАНКА», гаэета-бюлетэнь Выда-ецца са студз 1997 у 1ркуцку на бел i рус мовах раз у 1—2 месяцы Засна-валынк — 1ркуцкае т-ва бел культуры 1мя Я Дз Чэрскага (1ТБК) Рэдактар-вы-давец А Рудаков Мае рубрыкт «Падзе! 1 справы IГБК», «Вестю з Бацькаушчы ны» «3 псторьп Беларус!», «Дзщячая старонка», «Хата дзеда Ахрэма» Змя-шчае род артикулы, перадрую з бел выданняу, матэрыялы пра дзейнасць ГГБК, перадрукаваныя з рэпянальных газет, дотсы чытачоу РаспаУсюджваец-да сярод удзелынкау 1ТБК, дасылаецца у бел нац суполю Расп i замежжа
Уладзишр Панада
«МАЛАНКАВАЯ ВАЙНА» б л I ц -к р ы I (ням Blitzkneg ад Blitz маланка
+ Kneg вайна), тэорыя вядзення агрэ-шуных войн, створаная германсюмт mi-лггарыстам! у пач 20 ст i пакладзеная у аснову ваен стратэгн Германн У 1-й i 2-и сусв войнах Гал тэарэтык «М в» — герм ген -фельдмаршал
Афон Шл1фэн Важнейшыя палажэнш «М ва апярэджанне пращушка у скан-цэнтраванн! i разгортванн! войск, да-сягненне поунай перавап у стах на гал напрамку, забеспячэнне аператыуна-стратэпчиай раптоунаецт, нанясенне макшмадьна магутнага першага удару з мэтай дасягнення У пачатковых бонах рашаючага поспеху, дэзаргашзаныя тылу 1 юравання войскам! пращушка ды-версшна-тэрарыстычным! трупам!, зш-шчэнне узбр сш пращушка шляхам ix рассячэння 1 акружэння У вынжу тмклт-вых лзеянняу буйных груповак танкау 1 мотапяхоты (канцэпцыя «танкавай» вайны, паводле якой зыход бттвы i вай ны У цэлым залежыць выключка ад ба-явой моцы танк злучэнняу) Неад’ем-ныя элементы тэорьп i практик! «М в » — вераломства, грубае парушэн-не норм мгжнар права, злачынныя метали вядзення ванны Канкрэтнае ува-сабленне дактрына «М в» знайшла у плане «Барбариса» Стратэпя «М в», якая забяспечыла фаш Германн у пач 2-й сусв вайны легкую перамогу над
МАЛАРЫЦК1 РАЕН
дзяржавам! Зах Еуропы, аказалася зу сгм беспадстаунай i авантурыстычнай у вайне супраць СССР Фаш Германтя не мела дастатковых палгг, эканам i ваен перадумоу для выигрышу гэтаи вайны наогул, тым больш у каротю тэр мт 1ера1чнае супращУленне сав войск зблытала разлпа птлераускага каманда-вання Нават першыя 6ai на тэр Беда-руст — Брэсцкаи крэпаар абарона 1941, 6ai пад Мшскам Барысавам Ма плевам, Гомелем, Вщебскам, Полацкам 1 шш — паказалт беспадстаунасць тэо-рьп «М в » Разгром ням -фаш войск пад Масквой азначау поуны крах пла-нау «М в » Фаш Г ермашя была пас-таулена перад неабходнасцю вядзення зацяжной вайны, чаго больш за усе 1М-кнулася пазбегнуць яе пали i ваен ю-раунштва Гератчная барацьба сав народа 1 яго Узбр Сш прывяла да поунага разгрому фаш Гермами
Л1т Гудериан Г Танки — вперед1 Пер с нем М , 1957, Миддельдорф Э Тактика в русской кампании Пер с нем М 1958 Перечней ЮГ Уроки «блицкри га» М , 1985, Ludendorff F Der totale Kneg Mtlnchen, 1936 Уладзшр Лемяшонак
МАЛАНОГ Рыгор Питшашч (11(24)11911, в Гуляй-Поле Аляксан-драускага пав Екацярынаслаускай губ , цяпер Крышчанскага р-на Днепрапят-роускай вобл , Украша], Герой Сав Саюза (1943), ген-маер (1957) Скончыу Ваен акадэмпо Генштаба (1954) У Чырв Арми з 1932 У Вял Айч вайну на Зах , Цэнтр , 1-м Бел , 1-м i 4-м Укр франтах Нач аператыунага аддзялення штаба стралк дыввп падпалкоунтк М вызначыуся пры фарс|раваннг Дняпра каля в Шчытцы Лоеускага р-на удзельшчау у распрацоуцы плана фарст равання раю, у каротю тэрмш аргашза-вау пераправу, узначашу перадавы назт-ральны пункт У 6ai 16 10 1943 замяшу параненага камандзфа палка Да 1972 у Сав Армн
МАЛАРЫТА, горад, цэнтр равна Брэе икай вобласщ, на р Маларыта Чыг ст на лит Брэст—Ковель За 52 км на ПдУ ад Ьрэста 11,7 тыс ж (1997)
Упершыню упамшаецца у 1566 у рэ-В1зи Брэсцкага староства як каралеуская веска Рыта Малая Палескай вол у Брэсцюм пав i ваяв ВКЛ 3 1795 у Рас тмперыт, еяло у Брэсцюм пав Слонгм-скан, з 1797 — ЛггоУскай, з 1801 — Гродзенскай губ У 1897 — 1275 ж , 203 двары, сельские нар вучылшгча, 2 леса-шльн! (у 1914 — 41 рабочы), пшалапра-пттнн з-д (20 рабочих), цагельня (4 ра-бочыя), вятрак 3 1921 у складзе Поль-шчы, цэнтр питы Брэсцкага пав Палескага ваяв Дэейшчау падп райком КПЗБ 4 3 1935 адбылася забастовка рабочих лесашльняу 3 1939 у БССР 3 15 1 1940 гар паселак, цэнтр Маларыц кага раена Брэсцкай вобл 22 6 1941 акушравана ням -фаш войскам!, яюя у М 1 раене загубил 3349 чал У гар па-селку дзейшчала падп ангыфаш група 20 7 1944 вызвалена войскам! 70-й армп 1 га Бел фронту i партыэанам! бригады тмя Ленша У ходзе Любтн-Брэсцкаи апе-
57
МАЛАШКА
рацЫ1 1944 У 1959 — 3,4 тыс ж У 1962—65 у Брэсцктм р-не 3 23 12 1970 горад Агародншасушыльны з-д раен нае аб яднанне Сельгастэхнткт, камбшат быт абслугоування Сельскае ПТВ ме-хантзацыт сельскай гаспадаркт, 3 сярэд-нм школы, 2 б-Ki, Дом культуры, баль-нща, 6 дашкольных устаноу Выдаецца раенная газ «Галас часу» Брацкая мапла сав вошау i партизан, Курган Славы, мапла ахвяр фашызму Помнтк ар-хттэкгуры Мткалаеуская царква (2-я пал 19 ст )
МАЛАРЫЦК1 РАЁН Размешчаны на ПдЗ Брэсцкай вобласцт, у Брэсцкш Па-лесга Пл 1,4 тыс км2, нас 29 4 тыс з ix сельскага 17,7 тыс чал (1997) Цэнтр — г Маларыта Найб рака Рыта (прыток Мухауца) з притокам Маларыта Азеры Арэхаускае, Лукаускае, Олтушскае Пад лесам 42% тэр равна Праходзщь чыгунка Брэст—Ковель Аутадароп Брэст—Ковель, Кобрын— I амашоука
Утвораны 15 1 1940 у складзе Ьрэс-цкай вобл 12 10 1940 падзелены на 11 сельсаветау Арэхаускт, Випкарыцкт, Гвознщкт, Збуражскт, Лукаускт, Ляха-вецкт, Макраниа, Масевщкт, Олтушскт, Радзежскт, Хацтслаускт У першыя днт Вял Айч вайны 22—26 6 1941 у раене Маларыта на левым флангу 4-й армп Зах фронту гератчна змагалтся част 75-й стралк ДЫВ13Н супраць 3 дывтзтй герм 53-га армейскага корпуса 25 6 1941 у раене в Хацтслау акружаны 1 зншгчаны артыл полк працтунтка 3 пач лш 1941 да лш 1944 акутраваны ням -фаш войскам! У вер —кастр 1942 на тэр равна праводзшася каркая аперацыя «Трохвугольнтк» У М р i г Маларыта захопнткт загубит 3349 чал , поунасню або часткова спалшт шэраг весак, утл Арэхава, Багуслаука, Бара-вая, Боркт, Брадзяцтн, Забалацце, Збу-раж, Зяленая Буда, Навалессе, Радзеж, Хацтслау, Хмелтшча (мнопя з тх увека-вечаны у мемар комплексе «Хатынь») Дзейнтчалт партыз бригады тмя Лентна, тмя Сталтна, «За Радзтму», тмя А К Фле-гантава, асобныя партыз атрады тмя Варашылава, тмя П Л Валькова, спец-група «Гскра», Маларыцка-Дамачоусю падп мтжрайком КП(б)Б, падп райкомы КП(б)Б 1 ЛКСМБ 8 & 1959 да М р далучаны Чарнянскт с/с з Дзтвшскага р на 25 12 1962 раен скасаваны, тэры-торыя перададзена у склад Брэсцкага i Кобрынскага р-нау 6 1 1965 раен адноулены На 1 1 1997 у раене 77 нас пункта^, 8 сельсаветау Арэхаускт, Велт-карыцкт, Гвознщкт, Лукаускт, Макран-скт, Олтушскг, Хацтслаускт Чарнянскт У раене 15 калгасау, 16 сярэднтх, 6 ба завых школ, 3 муз школы, 1 дзщяча юнацкая спарпг школа, 14 дашкольных устаноу, 3 бальнщы, 6 амбулаторий, 11 фельчарска-акушэрсктх пункта^, 1 пункт аховы здароуя, 2 медпункты, 30 клубных устаноу, 29 б-к, 19 кшаустано вак Спарт база Брэсцкага т-ва «Дына ма» Выдаецца газ «Голас часу» Найб значныя археал помнткт каля в Арэха ва, Лукава, Струга Брацктя маплы сав
АА Малафееу
А М Малашка
во,нау т партизан у в Лукава, Ляхауцы, Макраны, Олтуш, Паулопаль (партизан), брацктя маплы сав вошау, партизан т ахвяр фашизму У в Велткарыта, Гвознша, Макраны, Масевтчы, Радзеж, маплы ахвяр фашызму у в Антонава, Арэхава, Ацяты, Багуслаука, Боркт, Брадзяцш, Горы, Забалацце, Збураж, Лешнща, Лукава, Мгкольскае, Навалессе, Печкт, Субаты, Хмелтшча, Чарняны, Язвтн Курганы Памящ у в Брадзяцш, каля в Малшаука, курган на месцы спаленай в Зяленая Буда, курганы Славы каля в Хацтслау, Макраны i ва уро-чышчы Мелавая гара Помнткт архттэк-туры цэрквы Раства Багародзщы у в Дарапеевшы (2-я пал 17 ст ), Ляхауцы (1713), Чарняны (пач 19 ст ), Праабра-жэнсктя цэрквы 18 ст у в Олтуш (1783) т Хацтслау (1799)
Лип Свод памятников истории и культуры Белоруссии Брестская обл Мм , 1990
МАЛАФЁЕУ Анатоль Аляксандравтч (н 14 5 1933, г Гомель), парт т дзярж дзе-яч Беларуст Скончыу Бел тн-т нар гаспадаркт (1967), завочную ВПШ пры ЦК КПСС (1974) 3 1949 працавау слесарам на Мшсктм, Гомельсктм вагонарамон-тных з-дах 3 1962 на парт рабоце у Гомеш У 1970—78 шструкгар аддзела хш т легкай прам-сцт ЦК КПБ, 1-ы сакра-
м
тар Мазырскага гаркома, сакратар Гомельскага абкома КПБ У 1978—90 старшыня Гомельскага аблвыканкома, 1 ы сакратар I омельскага, Мшскага аб комау КПБ У 1990—93 1-ы сакратар ЦК КПБ У 1992—96 нам нач Гал упраулення па дзярж матэрыяльных рэзервах Чл ЦК у 1981—91, Бюро ЦК КПБ у 1986—91 Чл ЦК у 1986—91 1 Паттбюро ЦК КПСС у 1990—91 Дэп ВС БССР (з 1991 Рэспублткт Беларусь) у 1975—85, 1995—96 3 сак 1996 нам сгаршынт Пастаяннай камтсп ВС Рэс публткт Беларусь па эканам палпыцы i рэформах, з лтстапада Старшыня Пала ты прадстаунткоу Нац сходу Рэспублткт Беларусь Дэп ВС СССР у 1984—91 Чл Прэзтдыума ВС БССР у 1980—85, СССР у 1990—91
МАЛАХОУСК1 Уладлслау Юльянавтч (1827, б маентак Маце Кобрынскага пав 1 родзенскай губ , зараз Кобрынскт р-н — 7 10 1900], адзтн з ктраунгкоу паустання 1863—64 у Польшчы, Л1тве г Беларуст Скончыу Свтслацкую пмна 31ю Пецярбургск! ш-т шжынерау шля-хоу зносш Адзтн з ктраунткоу партыт «чырвоных», найблтжэйшы памочнгк К Калшоускага 3 ч»рв 1863 уваходзту у склад Аддзела клраунщтва правгнцыми Лапвы, потым Выканаучага аддзела Лип вы У люг—сак, чтрв—жн 1863
паустанцга нач Втлып Наладжвау сувя-зт з русктмт рэвалюцыянерам!, з api-кы яй «Зямля 1 воля» Са жн 1863 за мя-жои на нелегальным становшгчы, вы-ехау у Пецярбург, потым у Кентсберг, гзс быу прадстаунтком Калшоускага, удзелыпчау у выданш гаг «Глос з Ланей», займауся закупкай i дастаукай зброт для паустанцау 3 1866 жыу у Ан-гли пад прозвгшчам Леон Варнэрке Набыу широкую вядомасць шэратам вынаходак у талтне фотатэхнткт, у 1875 сканструявау фотаапарат са скручанай касетай, якт спецыялтсты лмаць прата-гыпам «Кодака» У 1880-я 1 некалькт разоу пабывау у Расп, у тл Маскве i Пецярбургу, удзельшчау у фотавыс-тауках, у заснаваннт секцыт фатаграфн Рас тмператарскага тэхн т-ва Апошнтя гады жыу у Жэневе
Лип А в е й д е О Показания и записки о польском восстании 1863 г М , 1961, Gieysztor J Panutiuki z lat 1857—1865 T 1—2 (2 wyd 1 Wilno, 1921 .Romer W Wladystaw Matchowski — Leon Wamerke, 1827—1900 // Wiadomosci chemtczne
Wroclaw, 1952 Z 12
Генадзъ Kiauiey, Вячаслау Шалъкевм
МАЛАШКА Аляксей Мттрафанавтч (н 17 3 1931, в Замачулле Бялынщкага р-на), бел историк Д-р пет н (1973), праф (1975) Скончыу Маскоускт за-вочны пед. тн-т (1954) У 1950—52 на камсам рабоце 3 1954 карэспандэнт, ли. супрацоунтк газ «Чырвоная змена» 1 «За Радзтму» (Маплеу) 3 1960 ст вы-кладчык 1н-та нар гаспадаркт, з 1961 дацэнт, ст навук супрацоунтк ЬДУ 3
58 М.АЛДАУСКАЕ
1973 заг кафедры псторьп КПСС 1н-та павышэння квал1ф1кацьп пры БДУ 3 1975 заг кафедры псторьп КПСС, з 1991 праф кафедры псторьп Беларуст i палпалоги Бел тэхнал ш-та (з 1993 ун-т) Даследуе палгг историю Расп i Беларуст у 1917—25, псторыю палгг партыи, нац меншасц! на тэр Беларус! Адзш з аугарау кшг «Рашэин! XXII з езда КПСС — разгорнутая праграма пабудовы камушзма» (1962), «Курс лекций па псторьп КПСС» (ч 1, 1971, 2-е выд 1975), «История КПСС структур-на-лапчныя схемы» (ч 1, 1986), вучэб-на мстадычных дапаможшкау па псто-рЫ1 1 культуры Ьеларуи
1в К вопросу об оформлении однопартийной системы в СССР Мн , 1969 Воинствующий национализм — идеология и политика империализма Мн 1971
МАЛДАуСКАЕ КНЯСГВА, феадальная дзяржава у бас р С1рэт, Прут, Днестр у 1359—1861 Узшкла як васал Венгер-скага каралеуства, потым па чарзе была васалам то Польшчы, то Венгрьп, з 1513 —Асманскай 1мперьп У 1859—61 разам з Валахгяй утварыла Румынскую дзяржаву У стараж бел крышцах М к вядома як Валошчына, Валошскае вая-водства Ужо пры «первых господарех воевод волоских и князей литовских они мели межи собою братство и пры-Я1ельство и мир» У пышку разному татар у бнпве каля Cihix Вод 1363 да М к далучаны вял тэрыторьп да шзоуя Дуная 1 Чорнага мора Пасля спынення 1-й княжацкай дынастьн малдаускгя ба-яры запрасш! да сябе на прастол лиг кн Юрыя Карыятав1ча (1374), якт у тым жа годзе быу атручаны Пасля падтсання Круускси уни 1385 Ягайла пры падтрым-цы Вгтауга устанав1у над М к сюзерэш-тэт Польшчы Пазней М к падтрымала барацьбу Вгтауга супраць у ин (у 1391 створаны саюз Вгтауга, малдаускага ваяводы Рамана i маскоускага вял кн Васшя I) Мк выстушла саюзнгкам Bi-таута у бгтве на Ворскле 1399 3 канца 14 ст ва унутрымалдаусгая справы ак-тыуна умешвауся Свщрыгайла, якт не-кальк! разоу знаходз1у там ггрытулак у час уцекау з ВКЛ Не выключала, што на мяжы 14—15 ст Малдова пэуны час была васалам ВКЛ У грамаце малдаускага гаспадара Аляксандра Добрага 30 6 1401 згаданы «господин наш, великий князь Витовт» Пазней памтж абе-дзвюма дзяржавамг устанавипся рауна-прауныя адносшы Вядомы даухбако-выя дагаворы 1415, 1431 (з удзелам Тэ^тонскага ордэна), 1435, 1437, 1442, 1447, 1496, 1499, 1518, 1551, 1554 У 80-я г ВКЛ неаднаразова аказвала пад-трымку М к у барацьбе супраць агрэсп Асманскай гмперъи Паводле дагаворау ВКЛ низменна захоувала з Малдовай Mip (за выключэннем вайны Маскоускаи дзяржавы з Вялгюм княствам Лнмоускии 1492—94, у якой М к выстушла саюз-шкам Масквы), нягледзячы на тое, што
К С Малев1ч Трибуна а para [м у Вшсбск 1919
Полыпча, звязаная унгяй з ВКЛ, ваява ла супраць Малдовы Часта адносшы з М к дэманстравалг незалежнасць ВКЛ ад Польшчы Калг у 1509, рыхтуючыся да вайны з Малдовай, Жыпмонт I Стары прапанавау удзел у ей ВКЛ, то атрымау адмову Рады ВКЛ На сейме 1532 у Вгльнг прадстаунгкг Жыпмонта Старога беспаспяхова прасип дазволу выкарыстаць супраць Малдовы войск! ВКЛ У 1551 вальны сейм у Вшьн1 зга-дз1уся «прысегу учинити на вечны мир и покой воеводе волошскому з панством его милости, великим князством Литовским» Дыпламат адносшы з Малдовай падарымл1вал1ся ВКЛ г пасля Люблгнскай унп 1569 (иапр , К Радзгвг лам на мяжы 16—17 ст , Я Радзшшам у сярэдзгне 1640-х г.) Блгзкасць пет ле сау ВКЛ г М к спрыял! ix культ зблг-жэнцю Лпаратурная славянская мова М к (да канца 17 ст афщыйная) адчу-вала моцны уплыу старабел мовы Мгг-рапалгг Григорий Цамблак у пач 15 ст зрабгу спробу злучыць праваслауныя цэрквы ВКЛ г М к Бел друкар С Рага-ля быу заснавальшкам малдаускага юн гадрукавання Дынастычнымг шлюбам! з мавдаусюмг гаспадарамг бьип звязаны Алелькавны, Гальшансюя, Радзшшы Палп эмираты з М к знаходзшг пры-тулак у ВКЛ
Лт Киша посольская Метрики Великого княжества Литовского Т 1 М 1843 Уля нипкий ВА Материалы для истории вза имиых отношений Росии, Польши, Молдавии, Валахии и Турции в XIV—XVI вв М 1887, Исторические связи народов СССР и Румынии Т 1, М , 1961, Пара ска П Ф Молдавско-литовские отношения во второй половине XIV—XV в // Проблемы источниковедения истории Молдавии периода феодализма и капитализма Кишинев 1983, Очерки внешнеполитической истории Молдавского княжества (последняя треть XTV — начало XIX в) Кишинев, 1987, Zrodla dziejowe Т 10 Warszawa, 1887, Bely A The Battle of the Kozmynskyi Forest Diplomatic Background// The Ukrainian Review 1995 Vol 42 № 1 Алесь Белы
МАЛ£в1Ч Аляксандр 1ванав1Ч (15 3 1920, в Лшск Навагрудскага пав , цяпер у Ляхавщктм р-ие — 29 5 1994), поуны кавалер ордэна Славы У Вял Айч вайну удзельшк партыз руху, з 1945 на фронце стралок, камандзф аддзялення Вызначыуся у 1945 у баях на тэр Польшчы 1 Германн 3 сак у 6ai за-
мяшу камандз1ра падраздзялення, пара-нены не пакшуу поля бою, 23 сак у 6ai за г Алгва выбгу з траншэ! ворага, у наступным 6ai яго адцзяленне атакавала 1 выбша з траншэй пращушка, асабгета М узяу у палон 18 птлерауцау
МАЛЕВ1Ч Казгмф Севярынавш [11(23) 2 1878, Кгеу — 15 5 1935], жывашеец Вучыуся у Кзеускай школе малявання (1890-я г), у Вучылгшчы жывашеу, скульптуры 1 дойлщетва (1904—05) i у студы! Ф I Рэрберга (1905—10) у Мас кве Пасля Кастр рэвалюцьп актыуна удзельн|Чау у стварэнш новага рэвалю-цыйнага мастацтва У 1919 запрошаны М 3 Шагалам у Вщебск, юраунгк май-стэрн! у яго Нар мастацкай школе Ki-равау настаноукай оперы А Кручоных «Перамога над сонцам», займауся упрыгожваннем Вщебска да 3-й гадаш-ны Кастр рэвалюцьп (1920) Кал1 Шагал пакшуу Вщебск (1922), М узначал1у савет прафесарау школы У канцы 1922 М пераехау у Петраград, у 1923—27 уз-начальвау Дзярж ш-т мастацкай культуры Стваральнгк новага мает юрун-ку — «супрэматызму», адгалшавання абстракцыяшзму Гал мэтай гэтага ю-рунку было стварэнне прасторавай структуры з геаметрычных фггур, афар-баваных розным колерам Найб вядо мыя мает творы «Чорны квадрат» (1913), «Палет аэраплана» (1915), «Чыр-воны квадрат» (1917), «Чырвоная кон ища» (1928—32) 1 шш Аутар шэрагу тэарэт прац па мастацгве
Те От Сезанна до супрематизма Критич очерк М , 1920, Бог не скинут Искусство, церковь, фабрика Витебск 1922
Лт Малевич Художник и теоретик Альбом М 1990 Аксана Баранникова
МАЛЕУСКАЯ (МапеУская-Ма-л е в 1 ч ) Мар яна Улад31М1рауна (н 27 5 1918, Пецярбург), руста археолаг Скончыла 1н т шя I Рэпша Усераый-скай акадэми маета цт вау (1946) У 1952—86 навук супрацоУшк Леншград-скага аддзялення In-та археалогп АН СССР Асн юрунак даследаванняу — археалопя стараж горада, у г л архитектура Беларус! i Украшы 14—15 ст , бы-тавая 1 архггэктурна-дэкаратыуная керамита У 1958—77 даследавала стараж Навагрудак правяла раскопкг царквы 14—17 ст, грамадзянскай пабудовы 14 ст , зрабша рэканструкцыю падлоп XII ст Нгжняй царквы на Гродзенсюм дзя-дзшцы
Те К реконструкции майоликового пола Нижней церкви в Гродно // Культура Древней Руси М , 1966, Восточное стекло в Древней Руси Л , 1968 (разам з Ф Д Гурэвш РМ Джанполдаян), Поливная керамика древнего Новогрудка // Сов археология 1969 № 3, Архитектурный комплекс ловог-рудского детинпа XIII—XIV вв // Древнерусское государство и славяне Мн 1983
Алег Tpvcav
МАЛЕЦ 1ван Васшевгч [н 3112 1907 (13 1 1908), в Мольшчы Навагрудскага пав Гродзенскай губ , цяпер Навагруд-сю р-н], дзеяч рэв 1 нац-вызв руху У Зах Беларус! Засл настаушк Беларус! (1966) У рэв рух уключыуся у час навучання у Навагрудскай бел пмнази
59
МАЛ1НОУСК1
М
(1923—28), працавау у падп арг-цыях КСМЗБ 1 КПЗБ У 1928 сакратар На-вагрудскага райкома КПЗБ 3 1928 у эмпрацьп У СССР, вучыУся на рабфаку пры Горацкай с -г акадэмп, у Камушет ун-це нац меншасцей Захаду тмя Ю Ю МархлеУскага у Маскве (1929— 32) У Mai 1932 вярнууся У Зах Беларусь, удзельнтк III канферэнцы! КСМЗБ, чл ЦК КСМЗБ, у лш —снеж 1932 1-ы сакратар Цэнтралънага Каш-тэта КСМЗБ У 1933 сакратар Белас тоцкага, Втленскага акр к-тау КПЗБ За рэв дзейнасць у сак 1933 арыштаваны 1 зняволены уладамт Польшчы у вшен-скай турме Луктшкт Са жн 1936 сакратар Слон1мскага, Беластоцкага, Гро дзенскага акр к-тау КСМЗБ У Mai 1938 — вер 1939 зноу зняволены у тур-му У Вял Айч вайну у Чырв Арми У 1944—62 на сав 1 выкладчыцкай рабоце У Ляхавщктм р-не
МАЛЕЧ, веска, цэнтр сельсавета Бяро-заУскага р-на За 20 км на 3 ад Бярозы, 2 км ад чыг ст Паулавтчы 2445 ж , 805 двароу (1997)
У 16 ст мястэчка у Брэсцктм пав ВКЛ 3 1795 у Рас тмперыт У 1886 мястэчка, цэнтр воласщ у Пружансктм пав Гродзенскай губ, 1428 ж, 71 двор, школа, 2 царквы, яУр малттоуны дом, сукнавальня, 16 крам, 12 ктрмашоу у Год 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр гмтны у Пружансктм пав Палескага ваяв 3 1939 у БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Пружанскага р-на, з 1960 у Бяро-заусюм р-не У 1972 — 1656 ж, 444 двары Цэнтр аграфцэмы-калгаса «Ма-леч» Сярэдняя школа, санаторная школа-пгтэрнат, муз школа, дзщячы сад, Дом культуры, б-ка, бальнща, аддз сувязт, магаэшы Помнтк 565 землякам, яюя запнул! У Вял Айч вайну Помнтк архлэкгуры — СяменаУская царква (1928)
МАЛ1БОЖКА Сяргей Ц1мафеев1ч (7 10 1895, в Быстрыца Слуцкага пав Мшскай губ, цяпер Капыльскт р-н — 23 7 1918), удзельшк рэв руху i грамадз вайны СкончыУ Нясвтжскую нас-таУнщкую сем, нарыто 3 1916 у арми, прапаршчык За рэв аптацыю сярод салдат у крас 1917 адпраулены у Тур-кестанскт край 3 лют 1917 старшыня ВРК Закасшйскай вобл 3 5(18) 12 1917 старшыня Савета Закасшйскай вобл, ваен камюар Ашгабада У час антысав мяцяжу 1918 у лтку 9 ашгабадсктх камт сарау расстреляны памтж чыг ст Анау 1 Гяуре (за 18 км ад Ашгабада) 26 7 1919 перапахаваны у брацкай мапле у Ашга бадзе У 1957 на месцы расстрэлу пас таулены помнтк абелтск Эдуард Карнтовт
МАЛ1Н Уладзтмтр Нтчыпаравш [11(24)7 1906, пас Яканава Вишнева лоцкага пав Цвярской губ , цяпер веска У Вышневалоцктм р-не Цвярской вобл , Растя — 30 1 1982], парт т дзярж дзеяч БССР Скончыу Лентнградскт камушет ун-т (1933), Акадэмтю грамадсктх навук пры ЦК ВКП(б) (1949) У 1937 заг ад дзела ЦК КП(б)Б 3 1938 1 ы сакратар
Герб Малечы 1645
Маплеускага абкома КП(б)Б У 1939— 47 у ЦК КП(б)Б сакратар па прапаган дзе т аптацыт, сакратар па прам-ецт, З-т сакратар У Вял Айч вайну чл ваен савета 13 й армтт, нач Палтт Упраулен ня т нам нач ЦШПР 3 1949 сакратар Лентнградскага гаркома ВКП(б) 3 1952 тнепекгар, з 1954 заг аддзела ЦК КПСС У 1965—70 рэкгар Акадэмп тра-мадсктх навук пры ЦК КПСС Чл ЦК у 1940—49, чл Бюро ЦК КП(б)Ь у 1940—47, чл Цэнтр рэвтз камтсп ЦК КПСС у 1956—66 Дэп Вярх Савета БССР у 1938—51, Вярх Савета СССР у 1946—50, 1958—66 Аутар творау па тэ орыт т псторыт партьп
МАЛЫШИ Мткалай Гванавтч [8(20) 3 1893, пас Сафтеука Навазыбкаускага пав Чарнтгаускай губ цяпер у Бран скай вобл , Растя — 26 2 1977], адзтн з аргантзатарау т ктраунткоу патрыят падполля т партыз руху на Беларуст У Вял Айч вайну 3 1921 на сав т парт рабоце У Нароулт Рэчыцы Гомелт У 1941 сакратар Палескага абкома КП(б)Ь з лтст 1941 на парт рабоце у Алтайсктм крат 3 жн 1943 да лют 1944 у тыле во-рага, сакратар Палескага падполънага абкома КП(б)Б У 1944—60 на парт ра боце Чл ЦК КПБ у 1949—60, чл Рэ-втзтйнай камтец КПБ у 1960—61 Дэп ВС БССР у 1951—63 Яго тмем названа вултца у Мазыры
MAJIIHIH Мтхатл Сяргеевтч [16(28) 12 1899, в Палуцтна Галщкага пав , цяпер у Антропаусктм р-не Кас трамской вобл , Растя — 24 1 I960], удзельнтк вызвалення Беларуст у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1945), ген армтт (1953) Скончыу Ваен акадэмтю тмя Фрунзе (1931) Удзельнтк сав фтнл вайны 1939—40 У Вял Айч вай ну на Зах , Брансктм, Дансктм, Цэнтр Бел т 1-м Бел франтах нач штаба ме хантз корпуса, фронту Удзельнтчау у падрыхтоуцы т правядзеннт аперацый па разгроме фаш войск пад Масквой,
Сталтнградам, Курскам, у Беларускай ВаршаУска-Пазнанскаи, Усх Памеран скай т Берлтнскаи аперацыях Пасля вайны на камандных пасадах у Сав Ар ми Дэп ВС СССР у 1950—58 Яго тмем названы вултцы у Мшску, Гомелт
MAJIIHIH Сяргей Мткалаевтч [31 5(13 6) 1907, Мтнск — 20 5 1972], дзяржауны дзеяч БССР, эканамтст Д-р эканам н , праф (1967) Скончыу БДУ (1929), МаскоУскт планавы тн т Дзярж плана СССР (1938) Удзельнтк Вял Айч вайны Працавау у Камунтст ун-це Беларуст тмя Лентна (1925—28), у НД1 аргатнзацыт т аховы працы ВЦСПС (1928—36), у 1н-це эканомткт АН БССР (1936—41), у 1946—47 дырэкгар гэтага ш та У 1947—53 у апараце ЦК КПБ нам нач упраулен ня пропаганды т ап тацыт, заг аддзела планавых, фш т тандл органау У 1953—65 старшыня Дзяржплана БССР, адначасова нам старшынт Савета Мштстрау БССР (1955—58) У 1966—69 рэкгар Бел тн та нар гаспадаркт, з 1969 заг кафед ры палттэканомп БДУ Навук працы па эканомщы т планаваннт нар гаспадаркт Канд у чл ЦК КПБ у 1949—52, чл ЦК КПБ у 1952—66 Дэп Вярх Савета СССР у 1958—66, Вярх Савета БССР у 1951—59
Те Развитие промышленности Белорус ской ССР Мн 1948 Экономик! Белорус ской ССР и перспективы ее развития Мн 1960 (разам тММ 1пам) Экономическая эф фективность общественного производства Мн 1970
МАЛШбУСК! Аляксей Федаравтч [21 2(4 3 ) 1762, Масква — 26 11(8 12) 1840], гюторык-архтвтст, археограф, лт-таратар, перакладчык Скончыу Мас коускт ун т (1778) 3 1778 служыу у Ме жавой канцылярыт у 1780—1840 у Маскоусктм гал архтве калет и тамеж ных спрау (з 1814 нач архтва) Чл Рас акадэмп (з 1835), Т ва аматарау растискай славеснасцт, адзш з засна вальнткау т старшыня Т ва псторыт т старажытнасцей растйсктх пры Мас коусктм ун-це Удзельнтк гуртка М П Румянцева Пад рэд М выдадзены 2 я т 3 я часткт «Збору дзярж грамат т дага-ворау, яктя зберататоцца у Дзяржаунай калепт замежных спрау» (1819—22), дзе утрымлтваюцца крышцы па гтсторыт дыпламатычных адносш Расп з ВКЛ т Рэччу Иаспалттай у 16—18 ст У сваей працы «Гтстарычныя доказы аб даунтм жаданнт польскага народа далучыцца да Растт» (1833) абгрунтоувау непазбеж-насць заняпаду Рэчы Паспалттай Погляди М сталт пашыранымт у рас афт-цыйна-манархтчнай т дваранскай пета рыяграфп 19 ст
Лип Геннади ГН Справочный ело варь о русских писателях и ученых в XVIII— XIX столетиях Т 2 Берлин 1880
Дзмипрый Карау
МАЛШбУСК! Мткалай [6(18) 12 1799, Махноука, Брацлаускт пав , цяпер Вш-
М МАЛИНСКАЯ
нщкая вобл , Украша — 17(29)6 1865J, псторык, выдавец 3 1820 вучыуся у Вх-ленскхм ун-це Першыя творы друкавау у «Дзеншку Вменьскш» t «Дзее Доброчын-носъщ Краевзи i Заграшчнэи » У лют 1823 — крас 1824 зняволены за удзел у т-ве фыарэтау 3 жн 1826 у Пецярбур-гу, пранавау у архгве Польскаха аддзела 1мператарскаи нублхчнай бхблхятэкх У 1829 вярнууся у Вхлыпо, працанау у Ра дзхвхлаускай камхси (да 1840) Разам з М Г рабоУскхм х А Пшаздзеххкхм выдау «Крынщы польскай псторых» (т 2, 1844), самасхойна адублхкавау «Хронь ку» Мацея Стрыйкоускаха (1846), пе-раклау 1 выдау фрагмент лац хронхкх Б Вапоускаха над назвай «Гхсторыя Кароны Польская х Вялхкага княства Лх-тоускага» (т 1—3, 1847—49), апублхка-вау «Помшкх схаражьпнай Польшчы з часоу Жыпмонга Аугуста» (т 1—2, 1847—51) У 1860—63 супрацоуигхау з газетай «Виленским вестник»
МАЛ1НСКАЯ Марыяна (магчыма, таксама Мария М а л е в х ч, 1767?—?), бел 1 польская балерына 3 сям’х сялян-палешукоу, пригонных А Гызенгауза Разам з хит здольнымх сялянскхмх дзецьмх адабрана для навучання У тан-цавальным класе тэатральнай школы у Гродие Акрамя танца (харэограф I Пе-тынещ) вывучала музычныя х агульна-адук дысцыплхны У 1778 салхравала у школьным спектаклх «Вясковы бале г», на сцэне Гродзенскаха тэагра 3 1779 працавала пад кхраунщтвам хтальян тан1хоуххгч1>1кау Марэлх У 1780 А Тызен-гауз лхквщавау Гродзенскх тэатр х пе-равеу усхо трупу У Паставы, дзе М пра-цягвала вучобу у Пастаускай балетнай школе I выступала у балетных спектаклях Пастаускага прыгоннага тэатра Паводле завяшчання А Гызенгауза (памер у 1785) перайшла ва уласнасць караля Сташслава Августа Панятоускага У 1785—94 у балетнай трупе «Таварыства танцоушчыкау яго каралеускай вялхкас-цх» у Варшаве Была прыма-балерынай, выступала на каралеускгх сцэнах х у Нац тэатры Сярод лепшых работ М гэтага перыяду партых Эляны («Шлхоб самштау») х Синх («Каштан Сандар на востраве Каралша») У 1795—97 выступала у Львове
Лип Музыкальный театр Белоруссии Дооктябрьский период Мн , 1990
1рына Маслянщына
МАЛШ1ЭУСК1 Альгерд Адамавхч (89 1922, г Ьабруйск — 22 11 1989), бел жывашсец Засл дз мает БССР (1977) Скончыу Харкаускх мает, хн-т (1952) Удзельшк Вял Айч вайны Асю тэмы творчаецх герохка Вял Айч вайны, працоуныя буднх, вобраз сучасшка Сярод творау, прысвечаных Вял Айч вайне I пет -рэв тэматыцы «Мы вернемся» (1965), «Пасляваенны год» х «Ф Э Дзяржынскх Да новага жыцця» (1967), «Мацх партизанская» (1968), «Гады вайны» х «Салдаты — сыны Ра-
А А Малшхэуск! Мы вернемся 1965
дзхмы» (1970) «Хатынь» (1971), «Мацх Пратэст супраць вайны» (1982), «Мед сестры Мхр Перамога» (1984) х шш Творы М адметныя колеравай насыча-наецхо, своеасаблхвай камназхцыйнаи будовай, выразнымх жывапхена-плас-тычнымх сродкамх
Лип А.А Малихпевский Неустанный по иск [Альбом] М 1979 Гсиия Фатыхава
МАЛ1ШЭУСК1 (Malxszewskx) Эдвард (28 4 1875, Варшава — 24 И 1928), по-лхэскх псторык, бхблхеграф Самавук, слухау лекцых у 11арыжскхм ун це Зай-мауся журналхетыкай Чл Гал управы Польск краязнаучага т-ва, у 1919—20 рэдактар яго час «Земя» Аутар края-знаучых прац, утл даведшкау па I ро дхенскаи, Мшскай х Вхлснскай губ jyce 1919) Даследавау мхжнац адносхны («Палякх I польскасць на Лхтве i Русх», 1914), а ух ар шматлхкгх карт «Карта рас еялення польскага насельнштва у эт-награфхчных границах х на блхжэйшых ускрашах» (1915), «Карта нацыяналь-насцей польскгх зямель» (1919) х хнш Выступа^ экспертам пры заключэнш Рыжскаха мхрнага дагавора 1921 Адзш з заснавальнхкау х кхраушкоу 1н-та выву-чэння нац спрау Паустанню 1863—64 прысвяцху працы «Аргашзацыя сту-дзеньскага паустання», «1863 год на Маплеушчыне» (абедзве 1920) «1863 год. Выбраныя акты i дакументы» (1924), склау картатэку паустанцау Вы дау «Бхблхяграфпо мемуарау польскгх г якхя датычаць Польшчы Друкаваныя выданнх х рукашсы» (1928), дзе шмат матэрыялау па псторых Беларусх
Лип Iwaszkiewxcz J Edward Maliszewski Warszawa, 1931
Валерий Пазднякоу
МАЛОЕ МАЖЭЙКАВА. веска, цэнтр Гасцитаускаха с/с Лщскага р-на На правым беразе р Лебяда На шашы Гродна—Лща За 28 км на ПдЗ ад Лхды, 4 км ад чыг ст Скрыбауцы 757 ж , 287 двароу (1997)
Упершыню згадваецца у 1511 у пры-вхлех вял кн ВКЛ Жыпмонта I Старого як маентак, падараваны вхленскаму падканюшаму Шымку Мацкавгчу у Жа-лудоцкай вол Трокскага ваяв Належау Яну Шымкавхчу (сыну Ш Мацкавхча), Палубенскхм, Нарушэвхчам-Брахоцкхм г хнш 3 1795 у Рас хмперых, у 2-й пал 19
ст еяло Л хдеках а пав Вшенскаи губ У 1864 адкрыта нарк -приходская школа У 1897 царква, каплща, земскае нар ву-чылхшча У пач 20 ст маентак Мажэй кау Малы У Лебядскай вол Лщскага пав , 36 ж 3 1921 у складзе Польшчы, у 1921 фальварак Лебядскай гмшы Лш скага пав Навагрудскага ваяв , 108 ж 3 1939 у БССР, з 1940 цэнтр Мажэй-каускаха с/с Жалудоцкаха р на, з 1954 — веска у Гасцхлаускхм с/с 3 1962 у Лщскхм р-не, з 1987 цэнтр I асцх лаУскаго с/с У 1972 — 502 ж , 161 двор Цэнтр аграфгрмы «Мажэйкава», сшрт завод Сярэдняя школа, дашкольная установа, Дом культуры, б-ка, аддз су вязх, магазш Помнхк сядзгбна паркаваи арххтэктуры — сядзхба (19 ст )
1анна Дулеба
МАЛОЧКА Анатоль Дзяхнсавхч [4(17)2 1916, в Лескавхчы Вхцебскага пав , цяпер Шумипнскх р-н — 8 5 1986], бел псторык Канд пет н (1958), праф (1976) Засл работшк культуры БССР (1972) Вучыуся у Леншградскхм 1Н це хнжынерау воднага транспарту, скончыу ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1942) 3 1942 на парт рабоце у Казахстане, з 1944 сакратар Мшскгх горкома х абкома КПБ нам нач управления прапапшды 1 аптацыг, заг аддзела прапаганды х ап тацых ЦК КПЬ 3 1950 ст выкладчык дацэнт Мхнскага мед хн-та, з 1961 заг кафедры псторых КПСС Мхнскага пед ш-та, з 1973 дырэктар 1н-та павышэння квалхфхкацых выкладчыкау храмадскхх навук пры БДУ, прарэктар БДУ Аутар прац па праблемах тэорых х псторых са-цыялхет наныи х нахх адносш Адзш з аутарау калект працы «Аб нраграме КПСС» (1986)
Те Нации СССР на пути к коммунизму Мн 1963, Великое братство [Мн , 1967]
Лип А Д Молочко // Вестник БГУ Сер 3 1986 No 2 Штр Бараноуаа
МАЛЧАНАВА Лщзхя Аляксандрауна (н 15 7 1921, в Бузапава Астроускага р на Кастрамской вобл , Расхя), бел этнограф Д-р пет и (1969) Скончыла Ле-нхнградскх ун-т (1944), асшрантуру 1н-та этнаграфц АН СССР (1948). 3 1948 ст навук супрацоУнхк 1н-та псто-рых, з 1957 — 1н-та мастацтвазнауства, этнаграфц х фальклору АН Беларусх Даследуе матэрыяльную культуру бела-русау (нар жылле, земляробчую тэхнх-ку, адзенне) Адзш з аутарау нарыса «Беларусы» для шматтомнага выдання «Народы Еуранейскай часткз СССР» (т. 1 1964), рэпянальнага пет -этнагр атласа Украшы, Беларусх х Малдави, ххрац «Народная сельскагаспадарчая тэхшка беларусау» (1974), «Беларускае народнае адзенне» (1975), «Змены у побыце х культуры сельскага насельнштва Беларусх» (1976), «Палессе Матэрыяльная культура» (1988)
Те Беларуская народная арххтэктурная разьба Мв , 1958, Материальная культура белорусов Мн, 1968, Народная Метрологая Мн, 1973, Очерки материальной культуры белорусов XVI—XVIII вв Мн , 1981
МАЛЧАНАУ Теорий Андрэевхч (3 4 1897, г Харкав, Украхна —
61
МАЛБД31С
М
9 10 1937) алтш i вышэйптых юраунт коу НКУС 1 аргантзатарау пали рэпрэ-стй у СССР Камтсар дзяржбяспект 2-га рангу (1935) У органах ВЧК т 1919 Удзельнтк трамадз вайны У 1922—31 нач I орскага аддзела ДНУ, I канава Вазнясенската гар аддзела АД ПУ сак-рэтна анерагыунаи части Паунамоцна ia прадст тунппва АДПУ па С1б1ры, паунамопны прадстаУшк АД НУ па 1ва давапрамысл вобласщ 3 1931 нач сак-рлпа аператыуната аддзела АДПУ, з 1934 — сакрэтна-палгг аддзела Гал упраулеиня дзяржбяспект НКУС СССР 3 28 11 1936 нарком унутр спрау ЬСС Р, <i;ni пасона нач асобата аддзела 1 ал управления дзяржбяспею НКУС па Бел ваен акрузе 3 прыходам М у Бе ларуст актывтзавалася выкрыцце удзель шкау «контррэвалюцыйнаи аргантзацыт правых» (пазней да яе быу прьштчаны т сам М ) членау «васннай трацктсцкаи аргантзацыт» Арыштаваны 7 3 1937 Расстреляны паводле пастановы НКУС СССР 1 Пракуратуры СССР Рэабтлтга вана у 1996 leap Валаханов ш
МАЛЧАНАУ Павел Сцяпанавтч [1(14) 3 1902 в (вольск I омельскага пав Маплеускай губ цяпер Буда Ка-шалеусю р н — 24 2 1977|, бел акцер Нар артыст Ьеларуст (1940) нар ар тыст СССР (1948) Скончыу Бел драм студию у Маскве (1926) Працавау у бел т рах змя Я Коласа (1926—30, 1936—51, у 1944 узначальвау франтавую тэатр брыгаду), IPAMe (1935—36), з 1952 у т ры гмя Я Купалы У 1930 —35 на кшастудьп «Савецкая Беларусь» Акцер шырокага тиорч.па дыяпазону, асабл1ва вылучыуся У трагедийных ро лях Гамлет («Гамлет» У Шэксшра). Освальд («Здант» I 1бсена) Федар Таланау («Нашэсце» Л Лявонава), Федзя Прага сау («Живы труп» Л 1 ал сто га) Па-май стэрску выконвау драм ро;и Косця каштан, УЛенш («Арыстакраты», «Чала-век з ружжом» М Пагодзтна) i 1нш Выконвау камедыйныя т сатырычныя рол1 Кутас («Прымага» Я Купалы, М i рэ-жысер). Дарвтдоигка («У путчах Палсс-ся* Я Коласа), Калтберау, Глуздакоу («Выбачайце, калл ласка'», «Лявонгха на арбще» А Макаенка) 1 шш Здымауся у юно Выступау як рэжысер юно т тэат ра Дзярж прэмы СССР 1946
Лип НяфедУ! Народны артыст СССР ПСМалчанаУ Мн , 1958
МАЛЫ АЗЯРЭЦК. курганны мопльнтк 10—11 ст крывгчау каля в Малы Азя-рэцк Сенненскага р-на, на усх беразе воз Маеускае У навук л-ры вядомы пад назвай б в Вядзец Больш за 50 насыпав выш 2—3 м, дням 5—15 м У 1893 Е Р Раманау раскапау 5 курганоу Пахавальны абрад — трупаспаленне т трупапалажэпне Знойдзены ляпныя т ганчарныя гаршю, у насыпе з трупаспа-леннем — дырхем 914 династии Сама-нтдау, паясны набор т гаршчок
МАЛЫШАУ Петр Федаравтч [16(28) 81898, в Селязнева Пераяс-науль-Залескага пав Уладзгмтрскай губ , цяпер у Яраслаускай вобл, Растя —
10 12 1972), удзельшк вызвалення Бела-pyci у Вял Айч вайну, ген лейт (1943) Скончыу курсы «Выстрал» (1923, 1930), Ваен акадэмтю тмя Фрунзе (1935) Удзельнтк грамадз вайны У Вял Айч вайну на Зах , Брансктм, Ле-ншградсюм, 1-м 1 2-м Прыбалт франтах Са снеж 1943 камандуючы 4-й ударнай армнгй, якая удзельнгчала у Га-радоцкай, Полацкай, Мшскай i шш алерацыях Войскт пад яго камандаван-нем вызначылтся пры вызваленнг Га-радка, Полацка т шш Да 1959 на ка мандных насадах у Сав Арми
МАлЫШАУ Федар Аляксеевтч [и 20 4(2 5) 1914, в Камаровтчы Мазыр скага пав Мшскай губ , цяпер в За-полле Петрыкаускага р-на], удзельнтк партыз руху у Палескай вобл у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Канд тэхн н (1950) Скончыу БП1 (1941) 3 лш 1942 у партизанах пад-р!>|ушк, камандзтр дыверсгйнай групы партыз атрада 125-й Капаткевщкаи брыгады, асабюта над ар вау 18 варожых эшалонау Са снеж 1943 у Наркамаце мясц палтунай прам-сцг БССР, у 1947—90 навук супрацоушк 1н-та торфу АН БССР
П С Малчанау
Ф А Малыша^
МАЛЫШИ, гарадзштча 1—4 ст штры хаванай керамт культуры каля в Ма лиши Вшеискага р на, на левым беразе р Сэрвач Пляцоука пауавальиая, з 3 бакоу у мацавана валам Выявил у 1938 I Цэтак I алубовтч i У 1 алубовтч, дасле давау у 1955—57 1969 1977—78
А Р Мттрафанау Выяулены рэшткт 6 жытлау зрубнаи канструкныт з 2 схшь нымт пакрыццямт, кожнае з яюх скла далася а 4 памяшканняу з адкрытымт агнцпчамт Сярод знаходак абломкт шгрыхаваных гаршкоу сло1кавых ела бапрафтляваных т глянцаваных пасу дзтн, арнаментаваныя геам узорам нраслщы 1 грузтк!, жал наканечнткт коп’яу 1 дроцткау, сярпы, нажы, позна лагэнская 1 падковападобная з чырв эмаллю фтбулы падвеска
МАЛЫШ^УСК! 1ван Тгнагавтч [13(25) 7 1828, в Нягневны Навагруд скага пав I родзенскай губ , цяпер На вагрудсю р н — 11(23) 1 1897|, шсьмен Н1к, псторык царквы, славяназнавец Др багаслоуя (1873) 3 сям т святара Скончыу Жыровщкае духоунае вучылт шча, Мшскую духоуную семшарыю (1849) 1 Ктеускую духоуную акадэмтю (1853) У 1862—97 праф Ктеускаи ду хоунай акадэмп, выкладау у ей рус пс торыю 1 псторыю рус царквы Даследа вау пытаннт псторыт царквы у першыя сгагоддзт хрысцтянсгва, псторыю Виан тыйскай царквы псторыю царквы зах т пауд славян Быу прыхтльнгкам агуль наславянскага культурнага адзшетва Дутар прац «Творы св Ктрылы Ту раускага з аптсаннем яго жыцця» (1878) «Ктрыла т Мяфодзгй» (1885), «Заходняя Русь у барацьбе за веру т народнасць» (1895) I тнш
Лт Титов Ф Памяти И И Малышев ского Киев 1898
МАЛЫЯ ЗВбДЫ, курганны мопльнтк усх славян 12—13 ст каля в Малыя Зводы Брэсцкага р на, ва урочыпгш Ворахава 19 насынау, з тх 18 у паднож жы абкладзены камянямт Мясц назва Шведсктя маплы Абследавау у 1976 Ю У Кухарэнка, у 1980, 1985—86 10 курганоу даследавала Т М Каробушюна Пахавальны абрад — трупапалажэнне галавой на 3 у падкурганных ямах Па-хаваннт у асн адзшочныя, 2 двайныя, у некаторых насыпах выявлены толькг ву-голле т попел, у 1-м — рэшткт трупы Знойдзены фрагменты ганчарных глтня-ных таршкоу з рыфленнем, бронзавыя г свшцова алавяныя драцяныя скроне-выя кольцы
Лип Коробушкина ТН Курганные древности XI—XIII вв в Белорусском По-бужье // Древнерусское государство и славя не Мн , 1983, Я е ж Курганы Белорусского Побужья X—ХШ вв Мн , 1993
Таццяна Каробушкта мАльдзтс Адам Восшавтч (псеуд АГ уд а с, Адам Гуда с, АРасо-л ь с к г , Адам Расольскг, А С в т -
м
62
МАЛЬКО
слацкг, и 7 8 1932, в Расолы Вшен-ска-Трокскага пав Вшейскага ваяв. цяпер Астравецкт р-н Гродзенскай вобл), бел лттаратуразнавец, птсьмен-нгк-публгцыст, г-рамадскг дзеяч Д-р фь лал н (1987), праф (1990) Скончыу БДУ (1956) У 1963—-91 працавау у 1н-це л-ры гмя Я Купалы АН Беларусг (з 1981 заг аддзела) 3 1991 дырэктар Нац навук -асв цэнтра 1мя Ф Скары-ны Прэзтдэнт Мтжнар асацыяцыг бела-русгстау, старпгыня камгсп «Вяртанне» Беларускага фонду культуры Пад рэ-дакцыяй М выдадзены б|блыграф1чны слоушк «Ьеларускы шсьменшкг» (т 1— 6, 1992 —95) Даследуе бел л-ру 17—19 ст, заканамернасцг яе станаулення г пет развщця, псторыю бел культуры, бел -польскгя, бел -рускгя г бел -лг-тоускгя ли узаемасувяз! Адзш з аутарау даследавання «Ггсторыя беларускай да кастрычшцкай лгтаратуры» (т 2, 1969), кн «Садружнасць пгарагур» (1968), «Старонкг лгтаратурных сувязей» (1970) Аутар пет аповеецг «Восень пасярод вясны» (1984), краязн нарыса «Астра-веччыпа, край дарап » (1977), лп пар-трэта «Жыцце г узнясенне Уладз1М1ра Караткевтча» (1990) Дзярж прэмы Беларусг гмя Я Коласа 1980 за удзел у 2-томным даследаваннг «Ггсторыя беларускай дакастрычнщкай лгтаратуры» г «Ггсторыя беларускай савецкай лттара-туры» (1977, на рус мове)
Те Творчае пабрацгметва Бел -пол лгт Узаемасувяэг J XIX ст Мн , 1966, Падарожжа У XIX ст 3 псторьп бел лгт, масташва г культуры Мн 1969, Традыцыг польскага Ас-ветнвдгва у беларускай лгтаратуры XIX ст Мн 1972 Таямищы старажытных сховгшчау Мн 1974 На скрыжаваинт славянские традиций Мн , 1980, Шляхт вялт праз Беларусь Мн 1980 (разам з В Грыцкевтчам) Беларусь у люстэрку мемуарнай лгтаратуры XI III ст Нарысы быту 1 твьиаяу Мн , 1982, 3 лттара-туразнаучых вандраванняу Мн , 1987, Пера-эовы сяброУскгх галасоУ Бел -лтт лттаратур-нае Узаемадзеянне ад старажытнаст да наша-га часу Мн 1988 (разам з АП Лашнскене) 1 ажываюць спадчыны старонкг Мн , 1994 МАЛЬКб Самуш Мткгтавгч [парт псеуд П аул г к, Грыц, н 2(15) 9 1905, мяст Высоцк Ровенскага пав, цяпер веска У Дубровщктм р-не Ровен-скай вобл, У кратна], дзеяч рэв руху у Зах Беларуст Чл КПЗБ з 1927 Скончыу Мтнскую школу КПЗБ (1926) 3 1924 сакратар Высоцкага падрайкома, чл Сарненскага райкома, з 1927 сакратар Баранавтцкага акругкома КСМЗБ 23 7 1927 арыштаваны польск уладамт т зняволены на 6 гадоУ у турму У 1934— 36 у Прадстаунгцгве ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б — рэферэнт па еял пытаннг у Зах Беларусг, рэдакгар Цэнтр рэдакцыг КПЗБ На П з ездзе КПЗБ (1935) абра-ны канд у чл ЦК 3 1936 упаунаважа-ны ЦК КПЗБ па ктраунщтве бел арг-цыямт нац -вызв руху, чл Краявога сакратарыята ЦК КПЗБ На Народным сходзе Заходняй Беларусг (кастр 1939, Беласток) выступаУ з дакладам па еял
А В Мальда1с
Дз К Малышу
пытаннт Удзельшк Вял Айч вайны У 1945—68 на палгг рабоце у Войску Польскгм Мгкалаи Сташкевгч
МАЛЬкбУ Дзмпрый Кузьмтч [н 26 10(8 11) 1904, в ЛаУрухша Вяцкай губ, цяпер Кграускай вобл, Растя], удзельшк вызвалення Беларуст у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1944), ген -лейт (1955) Скончыу ваен пях школу (1930), Ваен акадэмгю Генштаба (1948) У Чырв Армц з 1927 3 1941 на Зах , Бранскгм, Цэнтр , Бел , 3-м т 1-м Прибалт, I-м Бел франтах нач штаба, камандзтр стралк дывгзц Палкоунтк М вызначыуся У 1943 пры вызваленнт Брапнскага р-на Палескай вобл 27— 28 вер дывтзгя пад яго камандаваннем першая фарстравала Дняпро, выбита працтунтка з траншэй, замацавалася т расшырыла плацдарм Да 1960 у Сав
Арми
мАлЬЦАУ Аляксандр Мткалаевтч (14 10 1921, г Цвер, Расы — 21 4 1964), рускг псторык Канд пет н (1949) Скончыу МаскоУскг ун-т (1944) 3 1946 выкладчык у маскоУсюх бтблтятэчным ш-це, юрыд школе, псторыка-ар-хтУным ш-це, з 1954 у Маскоускгм ун-це Вывучау псторыю Беларуст т Украшы 17 ст У манаграфн «Расы т Беларусь у сярэдзше XVII ст » (1974), прыс-
вечанай вайне Расп з Рэччу Паспалггай 1654—67, увеУ у навук ужытак вял да-кументальны матэрыял з рус архгвау, даследавау ход ваен дзеянняУ, палгтыку рус улад на Беларуст адносна шляхты, духавенства, мяшчанства, сялянства, еялянект рух у час вайны, узаемаадност ны рус урада г укр казакоу у дачынен-нт да Беларусг Апублткавау Баркула-баускг леташс («Археаграфтчны штогод-нгк за 1960 г», 1962)
Лт АН Мальцев // Археографический ежегодник за 1964 г М , 1965
Валерый Пазднякоу
МА1БЧАНСК1Я ВЫСГУП.1ЕНН1 СЯ-
ЛЯН 1805—23, барацьба жыхароу мяс тэчка Мальча Пружанскага пав Гро дзенскай губ за вызваленне з-пад пры гону, супраць уцтеку мясц адмшгетра цыг У 1804 уладальнгк Мальчы ген Здзяхоускт павялтчыу павшнаецг, але жыхары мястэчка адмовтлтся тх выкон ваць Ад тмя сялян была накгравана скарга на тмя пара У вайну 1812 усе тх дакументы былт знтшчаны Пазней ула дальнтк Мальчы прадставгу у Пружанскт земскт суд фальшивы шве imp з павялт чанымг памерамг павгннасцей Абура ныя цяганшай т несправядлгвасцю, жы хары Мальчы у снеж 1812 адмовтлтся выконваць павшнаецт г сабралтся на плошчы мястэчка, узброгушыся каламт 3 Брэста у Мальчу была накгравана во шская каманда Даведаушыся пра гэта еяляне пахавалтся у лесе Неузабаве яны вымушаны былт падпарадкавацш ваен стле У 1820 сялян вадзтлг на пра цу пад канвоем салдат У 1821, калт сал даты пакшулг Мальчу, еяляне зноу ад мовтлтся падпарадкоувацца уладальнтку г накгравалт 2 пасланцоу да намеентка Польшчы вял кн Канстанцша Паула втча (пасланцы былт пасаджаны у гро дзенскую турму) У крас 1823 адбылося новае выступление сялян Пры арыпще «зачыншчыкау» еяляне напалт на палт цыю г вызвалтлт 8 арыштаваных Па за тадзе Канстанцша Паулавтча у мястэчка накгравана новая вотнекая каманда У вер 1823 сем сялян адправшт на катартх у Стбтр, шш актыуныя удзельнткт вне туплення пакараны бгзунамт т розгамт
Лт Ч е п к о В В Классовая борьба в бе лорусской деревне в первой половине XIX в Мн 1972 Валянцма Чапко
МАЛ16ШЫЧЫ, веска, цэнтр сельсавс та у Карэлтцкгм р-не За 12 км на ПдЗ ад Карэлгч, 38 км ад чыг ст Наваельня 465 ж , 192 двары (1998)
Вядомы з 2-й пал 15 ст як еяло у Новагародскгм пав , належала Свтрылю У 1530 паводле прывтлея Жыпмонта 1 пераишло да кн Ф Чартарыйскага У 1532 уладалыпкам М быу татарскт ют Ахмет Улан, якт заснавау тут мястэчка (прывшей на тарп г корчмы), яго на шчадкг валодалт М т у канцы 16 ст У 18 ст уладальнгкамт былт Есьманы т Багдановтчы 3 1795 у Рас тмперыт У 19 ст М — еяло т 3 фальваркг У Нава грудсктм пав Мтнскай губ (2 фальваркг належалг Уланам т 1 — Савтчам) 3 1921 у Польшчы, у Навагрудскгм пав , з 1939 у БССР, цэнтр сельсавета ВалеУскага, г
25 И 1940 у Карэлщюм р-не У 1961— 79 у Райцаускгм с/с У 1972 — 415 ж, 112 двароу Цэнтр калгаса гмя Калппна Сярэдняя школа, дзгцячы сад, Дом культуры, б-ка, аддз сувязг, магазш Брацкая мапла сав вошау г партизан, помшк землякам, яки запнулг У Вял Айч вайну Радзгма паэта Я Чачота
Валерый Шаблюк, Анатоль Брэган
МАЛЯВАНЦЫ, рэлптйная секта Уз-нжла у 1880-я г сярод сялянскай бед налы у Кгеускай губ Пазней пагпыры-лася у Мшскай г Херсонский губ Назва ад 1мя заснавальшка — нешсьменнага сталяра з г Тарашча К Маляванага, яю абвясцгу сябе сынам Божым У вераву-чэнш 1 абраднасш спалучалг догматы 1 культовую практику баптыстау, адвен-тыстау i старарус сектаУ духовных хрысщян 1 хрыставерау (хлыстоу) з гх крайним мтстыцызмам М падкрэслгваш прыярытэт св Духа (якт нгбыга можа сыходзщь на вершкау у час малгтвы), што выяулялася у экстатичных мален-нях Прытрымлгвалгся аскетычнага ладу жыцця, адмаулялгся ад вайск службы У свагх пропаведзях Маляваны крыты-каваУ правасл царкву У 1892 ен арыш-таваны г аднраУлены У дом для вар ятау у Казань Аднак гэта толью паспрыяла росту аутарытэту секты На чале яе стау паслядоушк Маляванага I Лысенка, яю паспрабаваУ аргашзаваць рэлгг камуну У пач 20 ст М з’я вился у Беларусг Напр, у 1901 у в Рачканы Слуцкага лав (цяпер Ляхавщю р-н) была створана ix абшчына са 160 чал , дзеишчау малггоуны дом Секта прагснавала да 1930-х г
Лт Федоренко Ф Секты их вера и дела М , 1965, Grelewski S Wyznama protestanckie Warszawa 1937
Ьаляслау Камеиша
МАЛЯНкбУ I еорпй Макс1М1лянав1ч [26 12 1901(8 1 19 02), г Арэнбург, Райя — 14 1 1988], сав парт i дзярж дзе-яч Герой Сац Працы (1943) 3 1919 у Чырв Арми У 1921—25 вучыуся у Маск вьппэйшым тэхн вучылшгчы 3 1925 у апараце ЦК ВКП(б) з 1930 заг аддзела Маск к та партьп, потым нам заг аддзела кадрау ЦК ВКП(б), у 1934 заг аддзела кгруючых парт органау ЦК ВКП(б) У 1939—46 1 1948—53 сакратар ЦК партьп, адначасова у 1939—46 нач Упраулення кадрау ЦК ВКП(б) У 1946—53 1 1955—57 нам старшыш, у 1953—55 Старшыня СМ СССР, адначасова у 1955—57 мшгстр электрастанцый СССР У 1957-—61 дырэктар Усць-Ка-менагорскай ГЭС i Эюбастузскай ТЭЦ Чл ЦК партьп у 1939—57, Аргбюро ЦК у 1939—52, Палпбюро (Прэзщыума) ЦК у 1946—57 (канд з 1941) Дэп ВС СССР у 1937—54 На чэрвеньсюм (1957) Пленуме ЦК КПСС выведзены са складу Прэзщыума ЦК i ЦК за фракцыйную дзейнасць, у Л1ст 1961 выключаны з партьп. М нясе адказ-насць за палггыку масавых рэпрэсгй у 1930-я — пач 1950-х г Непасрэднае дачыненне мае М да разгрому кгрую-чых кадраУ КП(б)Б 1 БССР, яю пачауся пасля лшеньскага (1937) Пленума ЦК
КП(б)Б 29 лш М 1 юраУнгк камгсгг па праверцы бел парт арг-цыг Я А.Якау-леу азнаемцп Удзельнгкау Пленума з пастановай ЦК ВКП(б) ад 27 7 1937 аб кграунштве ЦК КП(б)Ь, паводле якои з насад здьшжися 1-ы 1 2-1 сакратары ЦК КП(б)Б В Ф Шарангови i М М Дзенгс-кевгч, нарком земляробства БССР М Ф Нгзоуцау, а справы на гх, як «вора гау народа», перадавалгся у НКУС У пастанове пленума «ворагам! народа» г «ггольскгмг гигиенам!» былг названы так сама былыя старшыш ЦВК БССР А РЧарвякоу г СНК БССР М М Гала-дзед (гл «Аб’яднанае антысавецкае пад-полле»)
Лт Медведев РА Несостоявшийся «наследник» Сталина // Медведев РА Они окружали Сталина М 1990
Расщслау Шатонау, Алесь Скороход
МАЛЯЦ1ЧЫ, веска у Крычаусюм р не, цэнтр сельсавета i калгаса За 25 км на ПнЗ ад Крычава, 129 км ад Маплева, 1 км ад чыг раз’езда Малящчы на лпш Орша—Кл1мав1чы на шашы Грма коука—Крычау, 443 ж, 179 двароу (1997)
Вядома з 1639 як сяло Малещчы — 28 чал мужчынскага полу, 13 двароу, касцел 3 1684 цэнтр маентка i воласцг 3 1706 мястэчка у Мсщслаусюм ваявод-стве У Паун ванну 1700—1721 у канцы жн 1708 каля М на р Чорная Натапа рус армш пад камандаваннем М М 1а-л1цына разбита авангард шведскай ар ми Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалпай (1772) М —цэнтр воласщ Чэрыкауска-га пав Маплеускай губ Належала apxi-ешскапу, пасля мгтрапалпу С I Богушу-Сестранцэвшу, потым удаве ген -маера Багушэускага У 1780 — 255 ж 40 двароу 3 1811 уласнасць царквы У 1880 — 327 ж , 62 двары, вадзяны млын, сукнавальня, лячэбнща, нар ву чылшгча, царква, малгтоуиая школа, 10 крам У 1910 — 428 ж, ПО двароу 3 1919 у Чэрыкаусюм пав Гомельскай губ РСФСР, з 1924 цэнтр сельсавета у Крычаусюм р-не БССР У 1940 — 502 ж , 97 двароу У Вял Айч вайну у 1942 ням -фаш захопнгю зншгчылг 75 жыха-роу, у вер 1943 спалил веску, знппчылг 210 ж Пасля вайны адбудавана У 1972 — 308 ж , 94 двары У М рамонт-ныя майстэрнг пшарама, сярэдняя школа, клуб, бгблитэка, аддз сувя31, 2 магазгны Помшк землякам, яюя зап-нул1 у Вял Айч вайну Уладзишр Бянъко
МАМ6Н1ЧАУ ДРУКАРНЯ, друкарня вшенсюх купцоу Мамошчау у канцы 16 — пач 17 ст На гх сродю П Мсц1-славец у сярэдзше 1570-х г заснавау у В1льн1 друкарню, дзе выдадзены «Ча-соушк» (1574—76’), «Евангелле напрас-тольнае» (1575), «Псалтыр» (1576) Мамонты гмкнулгся поунасцю узяць кнь гадрукаванне у свае рую У вышку кан-флгкгу памтж mi 1 Мсц1слауцам друкарня у 1576 спынша дзейнасць У 1583 адноулена К i Л Мамонгчамг Фг-нансавую падтрымку гм аказвалг правам шляхцгцы Зарэцюя Пры пад-трымцы падканцлера, пасля канцлера ВКЛ Л Сапен у 1586 i 1593 Мамонты
МАМОН1ЧЫ
атрымалг привит, што дазволгла гм ча-сова манапал1заваць выданне кнгг на бел г царк -слав мовах 3 гмг супра-цоунгчау В1ленск1 друкар В Гарабурда, яю выпусцгу у пач 1580-х г некалью выданняу М д улгчвала запатрабаванш г культ традыцьц розных пласгоу на-сельнщгва Большая частка яе выдан-няу 16 ст нрызначалася на патрэбы правасл брацгвау, гх школ, царквы, мя-шчанства I андл сувязг Мамошчау з Украшай, Рус дзяржавай, Польшчай скарыстоувалгся для кшжнага Узаемааб мену Выпускалгся багаслоУскгя г лггур-пчныя выданш, кшп для чытання, пуб-лщысг творы, падручшю, утл «1ра-матыка славянская» (1586), «Дыялекты-ка» I Спангенберга (каля 1586), «Ьуквар» (1590-я г , 1618, 1621) Была адшнай бел друкарняй, якая выпускала зборшк! заканадаучых актау, выданш прававога характару, у г л «Статут Вя-лгкага княства Лгтоускага» (1588, на бел мове 1614, на польск мове), «Трибунал абывацелям Вялгюма княс тва Лгтоускага» (1586), канстытуцьп вальных сеимау, шэра г палемгчных тво-рау у абарону уцц, гал ч нашсаных I Пацеем Усяго друкарня да 1623 вы-пусцыа каля 50 юрылгчных г 35 выданняу на польск мове Книг адметныя высокгм палгграфгчным г мастацка-ар-намешальным афармлешгем Гут упершыню выкарыстаиы зробленыя 1 1ваносачам курсгуныя шрыфты, яки узнауля-лг графгку каицылярскага шсьма Выка-рыстоувалгся свецкгя гравюры (партрэт Жыггмонта III, сейм Рэчы Паспалгтай г шш ) Друкарскш матэрыялы М д пасля 1624 часткова перайшлг ва уласнасць Лленскаи базылъянскаи друкарш
Лт Зернова АС Типография Мамо ничей в Вильне (XVII в ) // Книга Исслед и материалы 1959 Сб 1 Ануш кин А. На заре книгопечатания в Литве Вильнюс, 1970 С 54—79 Шмата? ВФ Беларуская кшжная гравюра XVI—XVIII стст Мн , 1984 Кнгга Беларусг 1517—1917 Зводны кат Мн 1986 leopeiU Галенчанка
МАМбШЧЫ, беларусюя купцы, гра-мадсктя дзеячы ВКЛ, кнггавыдауцы (гл Мамошчау друкарня) Род М паходзгу з МаплеУшчыны Верагодна, у 1-й пал 16 ст яны перасялглгся У Вгльню, дзе 1ван М , заможны купец г член рады Вгльнг, быу набглгтаваны (атрымаУ пгля-хецтва з гербам <Лгс») Найб вядомыя
Кузьма (9—16 7 16079), сын 1вана Заможны купец, член рады Вгльнг, шэ-раг гадоу быу бурмгстрам У 1570-я г фшансаваУ вьгдавецкую дзейнасць у Вгльнг П Мсцклауца, пасля заснавау уласную друкарню Належау да правасл братва св Тройцы, пасля прыхгльнгк царк уни
Лукаш (9—19 10 1606), сын 1вана Староста дзгсенсю, з 20 12 1585 скарбны гаспадарскг Меу некалью маенткау Фг-нансавау друкарню i дастауляу для яе паперу з уласнай папернг у маентку Па-
М МАМОНЬКА
вяьня Належау да правасл брацтва св Тройцы, пасля прыхыьшк уни
Л я в о и (9—пасля 1625), сын Кузьмы Скончыу брацкую школу у Buibhi, пасля належау да уншцкага брацгва св Гройцы Член рады Виьн! Прыхшьнж канцлера ВКЛ Л Сапеп У рабоце дру-карн1 удзельшчау з 1593 У 1610 дамогся ад караля закрыцця правасл Вменскай брацкаи друкарш У 1614 атрымау титул «друкар Яго Карал су с кай Мости» Пасля 1624 перадау друкарню базыльянам (гл Вшенская базыльянская друкарня)
МАМбНБКА Язэп Аляксеевн (28 1 1889, в Залессе Слуцкага пав , цяпер Слуцкг р-н — 10 9 1937), бел нала дзеяч Скончыу 3 курсы камерцыйнага ш-та у Празе (1925) Чл партш рус эсэрау у 1907—17, у 1918—24 чл Бел парты! сацыял1стау рэвалюцыянерау (БПС-Р) У час 1-й сусв вайны мабцц-заваны у армно, тэлеграфкл пры штабе 12-й арми У Mai 1917 у Рызе заспавау 1 ы гурток бел вайскоуцау За рэв дзейнасць 2 разы арыштаваны царсюм! уладам!, на 2 гады 10 месяцау зняволены у турму Дэлегат ад 12-й арми на 3-1 з’езд БСГ (кастр 1917), на якгм абраны У склад ЦК БСГ Адзш з аргашзатараУ i дэлегатау 1-га Усебел з езда 1917 Чл Вялнсаи беларускай рады i Цэнтраммай беларускай войсковой рады У студз 1918 разам з В I Захаркам i К Б Езавггавым арыштаваны сав уладамг, але у хулам часе Уиек з-пал арышту Пасля расколу БСГ летам 1918 1 Утварэння БПС-Р абраны у склад юраунщтва парты! Быу чл прэзщыума Рады БНР (снеж 1919) Арыштаваны польск Уладам! i высланы у Коуна, дзе аднавф сваю дзейнасць у якает сакрагара прэзщыума Рады БНР У лют 1921 у Коуне разам з II А Баду-новай 1 Т Т Грыбам стварыу Бюро ЦК Ы1С-Р, якое шкнулася аб’яднаць раз-розненыя нац алы У пач 1921 па да-ручэнш В Ю Ластоускага, АI Цв1кев1ча 1 А К Галавшскага прыязджаУ у Мшск для каардынацы! рэв барацьбы у Зах Беларуа У сак 1921 арыштаваны у Мшску 1 перавеэены у Маскву У крас 1921 сасланы у Казань, адкуль уцек у Коуна Удзельшк Першай Усебеларускай канферэнцыг 1921 у Празе, на якой востра крытыкавау палггыку Урала БССР У канцы 1922 выехаУ у Чэхаславакпо У кастр 1923 разам з Бадуновай пратэста вау супраць стварэння У КоУне Урала БНР на чале з Цвгкевнам i лшыу яго незаконным У час Другой Усебеларускай канферэнцъи 1925 у Берлше высту ту супраць роспуску Урала БНР i у знак пратэсту паюнуУ канферэнцыю ПераехаУ у Коуна, потым у Вигьню У 1928 жыУ 1 працавау у Рызе У вер 1928 атрымау В1зу для пераеэду у СССР 11 9 1928 арыштаваны ДНУ БССР на ст Бггосава, перавеэены у Маскву 3 1 1929 пастановай калеги АДПУ засу-джаны на 10 гадоу канцлагераУ 2 9 1937 пастановай трои ил НКУС Komi АССР
Я А Мамонька
прыгавораны да вышэйшай меры пака-рання Рэабиптаваны У 1989 i 1993
Аляксандра Гесъ, Мисалай Кммоем, Уладзиар Манюк
МАМРАМ (лац membrana пергамент), у ВКЛ папяровы або пергаменты бланк з загадзя прыкладзенай пячаткай 1 подшсам пэУнай асобы Велгкакня-жацюя М выкарыстоувал1ся для наш сання дакументаУ у час адсугнасц! вял князя у ВКЛ Перасылалюя У дзярж канцылярыю, пазней пастаянна за-хоувалгся там пад наглядам канцлера, падканцлера i вял пюарау, яюя выдава-Л1 ix паводле загадау вял князя Вел1-какняжацюя М Утрымл1вал1 толью под тс, пячатка прыкладалася да дакумента канцлерам або падканцлерам пасля яго натсання М у земским судзе выда-вауся за подшсам тсара з прыкладан-нем земскай павяговай пячатю Ён прызначауся для уласнаручнага. натсання 1стцом судовай позвы Прыват-ныя асобы выдавали М за уласнаруч-ным подшсам i пячаткай у розных вы палках, напр слугам, яюя пасылалюя да 1нш асобы пазычаць грошы
Лип Статут Вялисага княства Лпоускага 1588 Тэксты Давед Камент Мн , 1989
Андрэй Рыбакоу
МАМУГАУ Хасан (12 2 1922, с Геор-пеУка Ленгерскага р-на Чымкенцкай вобл , Казахстан — 25 9 1994), удзель ине вызвалення Беларус! У Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) На фронце з 1942 Куляметчык М вызначыуся у 1944 у Гомельскай вобл 21 лют у лшу першых пераправтуся цераз Дняпро, знгшчыу 7 агнявых кропак пращУнша, у 6ai за Рагачоу першы УварваУся у варожыя траншэц у рука-пашнай схватцы i з кулямета зниичыу шмат птлераУцау Ганаровы грамадзя-Н1Н Рагачова
МАНАЕНКАУ Аляксандр Лявонави [18 9 1926, в Нова-Галгтава 1збяр-дзееУскага р-на (цяпер ПятроУскага р-на) Тамбоускай вобл—5 1.1999], бе-ларускт псторык Скончыу БДУ (1960) Удзельшк Вял Айч вайны Да 1955 у Сав Армц 3 I960 нам дырэкгара ЦДАКФФД БССР, у 1961—86 навук
супрацоунш 1н-та псторьн партш пры ЦК КПБ Аутар прац па псторы! Вял Айч вайны Адзш са складальнткау зб дакументаУ «Злачынствы нямецка-фа шысцктх акупантаУ у Беларуа, 1941-1944» (2-е выд, 1965) Кграушк аугар скага калекгыву працы «Партизански фармтраваннт Беларуа У гады Вялгкай Айчыннай вайны (чэрв 1941 — лш 1944)» (1983), у якой раскрыта арганг зац будова партыз cut, прыведзены пс торыя стварэння i развщця атрадау, брыгад, злучэнняУ, звестю пра каман-дны склад 1 колькасць партызан
Те Грубое нарушение законов и обычаев войны в обращении с военнопленными // Немецко-фашистский оккупационный ре жим (1941—1944) М , 1965 В1талъ Скалабан
МАНАРХ1ЧНЫЯ ПАРТЬП, правыя ар гашзацьп, саюзы, партьп у Растискай 1мперы1, яюя дзейшчал! пад дэвтзам «праваслауе, самадзяржаУе, народ насць» Першая М п «Русю сход» з’яв! лася у 1900 1 абвясциа сваей мэтай аба рону славянский 1 рус культуры У яе уваходзиц тытулаваная зиаць, чы ноуншгва, творчая тнтэлтгенцыя Штур шок манархннаму руху дал! падзет 1905 У пач 1905 у Маскве уз имела «Руская манарх1Чная партия» Пасля абвяшчэн ня Мантфеста 17 кастр 1905 пали дзейнасць правых арг-цый стала деталь най За некалыа месяцаУ был! зарэпс трыраваны дзесятю манархтчых саюзау i груповак «Саюз законнасц! i парадку» у Арле, Царска-нар т-ва У Казаш, Ма нархтчная партия у 1ванава-Вазнясен ску, «Саюз Белага сцяга» у Нтжнм Ноугарадзе, патрыятычнае т-ва моладз! «Двухгаловы арол» у Ктеве Самай буйной М п быУ «Саюз рускага народа», створаны у лют 1905 у Пецярбургу 1ш-цыятывы па стварэнт манархтчных арг-цый ЗЫХОД31Л1 ад дробных улаешкау ! гандляроу, рэакцыйных чыноунткаУ палщэйскгх шжэйшага рангу, часткова сялян Манархшныя арг цЫ1 У канцы 1905 — пач 1906 аформиися У Мшску, 1омел1, Вщебску, Пшску, Оршы, Глы-боюм 1 шш гарадах i мяегэчках Беларуси 1х лщэрам! был! буйныя памешчыю губернски 1 павятовыя прадстаунпа дваранства Гытулаваная знаць адд аваля перавагу «Рускаму сходу» 1 «Саюзу рус юх людзей» Найб папулярнасцю сярод лщэраУ М п карыстал1ся памешчыю У М Пурышкевзч (Бесарабская губ), М Я Маркау (Курская губ ) i таварыш пракурора Вщенскага акр суда Г Г За-мыслоусю, у зах губернях — ГК Шмщ (рэдакгар газ «Минское слово»), П Р Бывалькевн (рэдакгар газет «Виленский вестник», «Западны вестник», «Окраины Росии»), П В Каранкевгч (рэ-дактар 1 выдавец газ «Северо-западная жизнь»), Дз Скрынчанка (старшыня Мшскага аддз «Саюза рускага народа») 1 шш Манархтсты 1 акцябрысты бел i шш зах губерняУ у кастр 1906 на з’ез дзе у Buibhi аб’яднал|ся у «PycKi ускра шны саюз», як! стау тут адной з самых уплывовых М п У адносшах да белару саУ 1 укратнцау М и юравалтся афщ щэалопяй, якая адмауляла гэтым наро дам у праве самастойнага развщця У 1
1 2-й Дзярж думах уплыу М п быу аб-межаваны У 3-ю Дзярж думу М п правил! каля 140 дэпутатаУ (61%) У Мшскай, Вщебскай, Маплеускай i Гро-даенскай губ яны заваявал! 27 з 29 ме-сцаУ, у 4-й Дзярж думе 28 з 36 месцау Каардынатарам! дзейнасщ М п былг «Савет аб яднанага дваранства» (1906) i Партия русюх нацыяналютаУ (1910) Апошняя узшкла па шщыятыве П А Сталытна Асн пункты яе прагра-мы прадугледжвал1 панаванне правасл царквы 1 рус народнасщ, садзейшчанне ваен магутнасщ Расп, нац i рэл1г юру-нак нар адукацьп, барацьбу з яурэй-ствам Напярэдадш 1-й сусв вайны М п перажывал! крызю 1х парты i i арг-цьп распадался па сац прыкмеце У час Лют рэвалюцы! 1917 яны не аказал! падгрымкт самадзяржаую Пасля адрачэння Мпсалая II ад трона М п спынии сваю дзейнасць, a ix лщэры апынулюя перад Надзвычайнай камг-С1ЯЙ Часовага урада
Jlim История политических партий России М, 1994 Нарысы псторы) Беларуа Ч 1 Мн , 1994, III а и 1 и Т Революция как момент истины 1905—1907, 1917—1922
Мисола Забауск!
МАНАРХ1Я (трэд monarcha адзшаулад-дае), форма кгравання, пры якой вяр-хоуная Улада належыць персашфгкава-най асобе (манарху), спадчыннаму К1-раУшку дзяржавы У старажытнасщ на Усходзе М вядома у форме неабмежа-ванай дэспатьн, часам прымала форму тэакратьц, пры якой манарх з’яУляУся i рэлшйным кграушком У Стараж Рыме пры гмператару Дыяклетыяне (канец 3—пач 4 ст ) усталявалася неабмежава-ная М , вядомая як дамшат У сярэдне-вяковай ЕУропе узшкл! М германсшх плямен, яюя часам ператваралюя у вял феад шперы! У час аслаблення цэнтр улады яны распадалюя на манархшныя дзяржавы (каралеуствы, герцагствы, графствы) Са згасаннем феадалгзму па-чалася цэнтралгзацыя улады у руках ма-нархаУ-суверэнаУ, што у новы час спрыяла развщцю ганддю i утварэнню моцнага бюргерства Аднак неабмежа-ваная М паступова Увайшла у канфлнст з бюргерствам, што выклхкала рэвалю-ЦЫ1 У Англи у 17 ст 1 У Францы! У 18 ст Яны стал! гал вехам! У абмежаваннх аб салюгнай улады У ВКЛ i Рэчы Паспа-лпай абмежаванне М прывяло да уста-лявакня т зв шляхецкай рэспублиа з выбарна-спадчыннай М Пры кансты-туцыйнай М улада манарха абмежавана канстытуцыяй, асн заканадаучыя фун-кцы! перададзены парламенту У сучас-ных М манарх з’яуляецца юраунтком дзяржавы 1 народа, аднак паунамоцтвы юравання звычайна палкам знаходзяц-ца У веданн! парламента i Урада
Уладзкла? Вяроукщ-Шэлюта
МАНАСЁ1Н Уладз1М1р Сяргеевш (каля 1878—?), псторык 1 краязнавец У 1901—07 служыу на розных афщэрсктх насадах у Кобрынскш пяхотным палку, яю кватаравау у Гродне i Гродзенскай губ БыУ чл Гродзенскага царкауна-ар-хеалаачнага камгтэта, супрацоУшчау з
«Гродненскими губернскими ведомостями», падтрымлшаУ творчыя сувязт з Я Ф Арлоускш, Ю Ядкоускш, М А Янчуком 1 шш Даследавау ваен псторыю, паустанш 1830—31 i 1863—64, грамад-ска-цалпычны рух, сялянскае пытание
Те Петр I и Карл XII под Гродной в походе 1706 г Гродно 1901 Крестьянский воп рос в Гродненской губернии в XIX столетии Гродно 1902 Исторический очерк Гроднен ской губернии в военно политическом ото шении за первые сто лет ее существования (1802—1902) Гродно 1902
Лт Ч ар ап 1 ц а ВМ Са скарбнщы кщжных палщ (Нарысы пра аУтографы да-следчыкаУ псторьн Беларус! У канцы XIX — пачатку XX стет ) Мн 1994
Валерый Чаратца
МАНАСЗбН Монас 1сакав1ч [13(26) 12 1907, г Маплеу — 30 11 1980], бел жывашеец Скончыу Вщебскае мает вучылппча (1929) Удзельшк Вял Айч вайны У мает выстаУках удзельшчаУ з 1927 Працавау у пет i бытавым жанрах Гют падзеям прысвечаны творы «Уступленне Чырвонай Армп у Мшск 11 лютапада 1920 г» (1937), «Выступление М I Калшша перад працоуным! Мшска У 1919 г» (1938), «Сустрэча са вецкзх танюстау у Заходняй Беларус! 1939 год» (1940), «Паустанне рамеешкау у Маплеве у 1606 г » (з М Белянщкш, 1964), «Першы дзень Савецкай Белару ci» (1967), «Макшм Багдановк i Змггрок Бядуля У 1916 годзе у Мшску» (1974), «У1Ленш у Шушансшм 1898» (1977), «АРЧарвякоу у У1Ленша> (1978) i шш На тэму Вял Айч вайны нашеаны карданы «Клятва танкютаУ» (1946), «Вяртанне» (1958), «Не забудзем, не даруем'» (трыпщх, 1965), «Ноч на 22 чэрвеня 1941 г» 1 шш
Лт М I Манасзон / АТтар тэксту Я I Са доусю Мн , 1978
МАНАСТЫРСК1Я СЯЛЯНЕ, еяляне, яктя был! уласнасцю пэунага манаскага ордэна або манастыра Звычайна жьпп 1
М Мавасзон Сустрэча савецюх танюстау у Заходняй Беларусь 1939 Нацыяналъны мастацк! музей Беларус!
МАНАСТЫРСК1Я М
працавал! на зямлт, якая належала ма-настыру Бьип часткай царкоуных сялян М с станавшюя уласнасцю манастыроУ пасля падараванняу апошнгм з боку вял князеу, магнатау 1 шляхты зямель ных надзелау разам з еялянам! 3 явил ся на Беларуш, верагодна, у 12 ст разам з заснаваннем першых правасл манас тыроу Колькасць М с начала рэзка па вяшчванца з 15 ст, кал1 на тэр ВКЛ начало адкрывацца шмат каталщкгх ма настыроУ пачауся рост монастырские уладанняу Адзшай сютэмы падаткааб кладання У манастырах не юнавала У пэуных выпадках маиастыр дапамагау сялянсюм сем ям умацаваць гаспадар ку, але часам адбывалася рэзкае павел! чэнне павшнаснага Утеку, каб выдра вщь цяжк! эканам стан манастыра або атрымаць прыбытак У манастырах дзе было уведзена правша складаць швеи тары 1 уставы, еяляне звычайна выкон вал1 толью вызначаныя У ix павшнасш
Лт Гл пры арт Монастырски! у.паданш Валянцш Толубеу
МАНАСТЬ1РСК1Я УЛАДАНН1 зя мелькая i шш уласнасць праваслауных, уншцкгс (з 16 ст , гл Базылъяне) i кага-лщюх (з 15 ст) манастыроУ (езуипау, францыеканцау, дамгюканцау, аугуецгн-цау, бенедыкцгнцау, кармелтау i шш ) Манастырская уласнасць фармдаавалася з падараванняу вял князеу i каралеу, магнатау, шляхты, а таксама у вышку уласнай гаси i шш дзейнасщ (купля, атрыманне у спадчыну або за доУг 1 шш ) Ва уласнасш манастыроУ звычай на знаходзгуся комплекс культавых збу даванняУ, жилых будынкаУ 1 гасп пабу-доу, у некат выпадках — млыны кор чмы 1 гнш Аснову М у складалг зя мельныя Уладанда з паселенымг на ix
3 Зак 168
М МАНАСТЫРСК1Я
монастырским сялянам, а таксама вял сумы грошай Манастыры мел, льготы у землеуладанн!, не плацш звычайных дзярж пэдаткау Найб буйным! манас тырамг-землеУласнткамг у ВКЛ бьиц ка-талщюя манастыры, а сярод ix — езущ-юя Перад роспускам езущкага ордэна у 1773 яму належала у ВКЛ 257 119 дзес ворыва, 247 136 дзес лесу, 47 610 сялян Колькасць манастыроу у Беларус! рэзка зменшылася пасля яе далучэння да Рас шперш Паводле царскага указа 1842 уладанн! правасл т каталщкай цэр-квау бьип перададзены у загадванне Мш-ва дзярж маемасцей Пасля Кастр рэвалюцы! 1917 манастыры практична зц|кл1, a ix уласнасць была нацыяналь завана У цяперадпп час ва уласнасщ манастыроу, як i шш рэлтг арг-цый, у адпаведнасц! з законам Рэспублжт Беларусь «Аб свабодзе веравызнанняу i рэлптйных аргашзацыях» (1993) могуць знаходзщца будыню, культавыя рэчы, аб’екты вытв , сац т дабрачыннага прызначэння, грашовыя сродк> i шш маемасць, неабходная для забеспячэння ix дзейнасш
Лип Марат ЯН Из историв борьбы народных масс Белоруссии против экспансии католической церкви Мн , 1969 Яго ж Ватикан и католическая церковь в Белоруссии (1569—1795) Мн 1971, Блинова Т Б Иезуиты в Белоруссии Мн , 1990 Г о л у б е У В Ф Сялянскае землеУладанне 1 землекарыстанне на Беларус! XVI—XVI11 cjcr Мн , 1992 Валянцм Голубеу
МАНАСТЫРСК1Я ШК6ЛЫ Узнпоп у сярэдзше 1-га тыс да н э у Тндьп пры будыйсюх манастырах Пасля пашы-рэння хрысц1янства распаусюдзцпся у Ввантьп 1 У Зах ЕУропе пры мужчын-сюх манастырах Падзялялюя на 3 тылы для падрыхтоУкг белага духавенства, для будучых манахау, для навучання грамаце свецюх юнакоУ У стараж -рус княствах манахг выкладал! у Мш дзе-цям заможных гараджан асновы шсьма 1 чытання У 11 ст М ш адкрыты пры епгскапсюх кафедрах у НоУгарадзе, По-лацку, Тураве i шш У 12 ст яны узнтк-л1 1 пры некат жаночых манастырах, у тл у Полацку У ВКЛ вял кн Ягайла у 1387 заснавау Мш пры кляштары у Вгльнг, але значна ix колькасць павялг-чылася толью у 16 ст У 1522 М ш адкрыты У мяст Тайна БарысаУскага пав , у 1545 у мяст Мядзведзгчы Слуцкага пав У 16 ст яны тснавал! пры правасл манастырах у Брэсце, BuibHi i шш 3 17 ст пач школы працавал! пры унтяцюх манастырах у Беразвеччы, Мазалове, Мсцтславе Вядучае месца сярод М ш Рэчы Паспалггай займалт школы i кале-ггумы ордэнау езуптау i тярау, яки У 1740 мелг адпаведна 67 1 27 навуч уста-ноУ Пасля скасавання У 1773 ордэна еэуггау адбылося агульнае скарачэнне М ш , былыя пазщьн захавал! толью гц яры Пасля далучэння Беларуст да Рас шперьи мясц улады пачалт перабудову свецкай сгстэмы адукацыт, створанай Адукацыйнай камгаяй У 1797 паводле
Указа тмператара Паула I 12 свецюх ву-чылштчау перададзены каталщюм ма-насюм ордэнам, а таксама базыльянам з умовай ix утрымання за уласны кошт Такую ж палггыку праводзига юраУнщ-тва створанай у 1803 Выенскай навуч акруп у 1824 з 47 павятовых вучы-лшгчау акруп 37 належал! манахам, а сярод больш як 380 пач школ свецюх навуч устаноУ практычна не было Пасля паустання 1830—31 рас Урад па-чаУ лпацдацыю М ш у зах губернях У 1832—39 гг яны былг зачынены ц1 пе-раУтвораны У свецюя пмназц, павято-выя вучылтшчы для дваран т мяшчан, семшарш, шжэйшыя духоУныя вучьии-шчы 1 царк -прыходсюя школы
Лип Бобровский ПО Русская греко-униатская церковь в царствование императора Александра I СПб 1890 Погодин А Виленский учебный округ 1803 — 1831 гт СПб, 1901, Kiirczewski 1 Biskupsiwo wilensfae Wilno, 1912
Андрэй Самуак
МАНАСТЫРЫ (ад трэч monastenon адасобленае жыцце), асноУная форма арганиацьп рэлптйнага жыцця манахаУ у хрысшянстве (акрамя пратэстантыз-му), шдуиме, будызме, гсламе М юна-валт У сярэдзше 1-га тыс да н э у Епп-це (культ Сератса), у 2—1 ст да н э У 1ндьн (тндутсцктя 1 будыйсюя) Першыя хрысщянсюя М як установы з’явшся У 4 ст
На тэр Беларуст правасл М з’явипся У 12 ст (паводле шш звестак у 10 ст ) у Полацку Барысаглебсю на беразе р Бяльчанка i 2 на берагах Палаты, яюя заснавала Ефраання Полоцкая У 12 ст з’явшся 2 мацастыры у Тураве — Вар-варынсю 1 Барысаглебсю, пры яюм знаходзиася егпскапская рэзщэнцыя V канцы 13 — сярэдзше 16 ст на тэр Беларусь заснавана каля 40 новых правасл М 17 М дзейшчала У Полацюм пав , 7 — у Навагрудсюм, па 5 — у Пшсюм 1 Аршансюм, па 4 — у Вгцебсюм i Мш-сюм, па 3 — у Брэсцкш, Гродзенскш Мсцтслаусюм, па 2 — у Ашмянсюм, Браслаусюм, Мазырсюм, Слоншсюм Большасць з ix бьиц дробным!, нярэдка да 10 манахау Некалью М стал1 буйным! землеуласшкам! i даль шмат сватх прадстаУшкоУ у царк lepapxno Трогцю у Вигьш, Ктева-Пячэрсю, Дабравешчан сю У Супраслт, Трощю у Слуцку, Ля-шчынсю каля Пшска i шш
У рымска-каталщкай царкве манахг аб’ядноУвалтся у свае арг-цъи з уласнай структурай 1 юраунштвам — ордэны ма-наскгя Звестю пра з’яуленне першых каталщюх М (к л я шт ар а у) у Бела русг 1 Лгтве супярэчлтвыя Звычайна ix датуюць канцом 14 ст — часам т зв хрышчэння Лтгвы (больш падрабязна пра псторыю каталщюх М гл у арт Кляштары) У вышку Брлсцкаи унп 1596 была створана ушяцкая царква, да якой паступова пераходэип правасл М , бу-давалтся новыя У 1617 на Узор рымска-каталщюх манасюх ордэнау створаны грэка-каталщю ордэн баэыльян, да якога перайшла пераважная большасць ушяц-юх М , яюя выйпип з-пад улады етпска-пау Жаночыя М падпарадкоувалтся
егаскапам, а базыльянскшт называл юя таму, што прытрымлтвалгся статута св Васыя (Базыля) Вялткага У канцы 17 — пач 18 ст на Гомельшчыне з явг-л1ся стараверсюя М — сюты У канцы 18 ст ix было 9 (Веткаусю, Тырлоусю, ЧонкаУсю 1 шш ) Але з-за праслеДаван-няу царсюх упад яны пратснавал! ня доУга У 1840-я г заставауся толью Чонкаусю М , потым закрыты
У 1764 у Рас шперыа праведзена царк рэформа, паводле якой юраванне манастырсюм1 землям! перадавалася Калегн эканомн М былг падзелены на класы Правасл М падзялялюя на лаУ-ры, кафедральный, 1-га, 2-га i 3-га кла-сау, пазаштатныя, прыпюныя, скасава ныя У 1795 у Беларуст першакласным быу толью Пшсю БогаяУленсю брацю мужчынсю М , другакласным! — Buien cki Святадухаускг манастыр i Слуцю Спаса-Ьтынсю жаночы М , трэцеклас ных не было 28 М былг аднесены да пазаштатных i 3 — да скасаваных 3 1797 М 1-га класа атрымлтвал! з казны 1753 руб , штогод, 2-га класа — 1095 руб, пазаштатныя М грошай не ат-рымлтвалт (ш давалася толью штогадо вая дапамога у 300 руб) Зямельная норма манастырсюх уладанняУ была вызначана У 30 дзесяцш
У 2-й пал 19 — пач 20 ст колькасць правасл М у Беларус! зменшылася з 60 у 1-й пал 19 ст да 37 на пач 20 ст У 2-й пал 19 — пач 20 ст былг заснава-ны або адноулены Мшсю Спаса-Пра абражэнсю жаночы, Бялышцю Раства Багародзщы мужчынсю, НяклюдаУсю Барысаглебсю мужчынсю (Талачынсю р-н), Мшсю Святадухаусю мужчынсю i шш Значная частка правасл М мела у сваш шгаце 50 i больш чалавек М са дзейнгчал! аднауленню брацтвау, ства рэнню школ, вял! выдавецкую дзейнасць, адчынял! прытулю i багадзельш Па-шшаму склауся лес унтяцюх i рым ска каталщюх М Рашэннем Полацкага царкоунага собора 1S39 ушяцкая царква была лпсвщавана, яе М закрывали: я або ператваралюя у праваслаУныя Каталщюх М у Зах губернях на пач 20 ст засталося толью 9 Пасля Кастр рэвалюцы! 1917 паводле Дэкрэта СНК РСФСР ад 23 1 1918 царква была аддзе-лена ад дзяржавы, маемасць М аб’яуле-на нар здабыткам Адпаведны дэкрэт ад 11 1 1922 прыняУ СНК БССР, яю за-хавау асн палажэнш заканадаучага акта РСФСР М пачалт хутка закрывацца На тэр Беларуст школ! не перапыняУ сваей дзейнасцт толью Жыровщм Свя та-Успенск! мужчынск! манастыр У 2-й палове 1980-х г пачалося адраджэнне рэл1г жыцця аднауляюцца храмы, духоУныя навуч установи, расце коль касць вершкау Пачалт аднауляцца i М На 1 1 1997 у Рэспублщы Беларусь дзейнгчал! 5 мужчынсюх (81 манах) i 6 жаночых (135 манашак) правасл i 4 рымска- каталтцюя
Лт Толстой Д Римский католицизм в России Т 2 СПб 1876, 3 веринский В В Материал для историко-топографичес кого исследования о православных монасты рях в Российской империи СПб , 1892, Г о р ю ч к о ПС Материалы для истории рас
67
МАНЕТА
кола старообрядчества в Могилевской губернии конца XVIII и начала XIX столетий Могилев, 1902, Блинова ТБ Иезуиты в Белоруссии Мн, 1990, Pidlypczak-Majerowjcz М Bazyhanie w когоше j па Litwie Szkoty i кэд^кт w dzialalnoscj zakonu Warszawa, Wroclaw, 1986
Валянцша Грыгор’ева, Алена Фглатава
МАНАХАУ Аляксандр Андрэевтч [2(15)9 1909, в 1ванькава Ядрынскага пав Казанский губ, цяпер Ядрынскага р-на, Чувашская Рэспублтка — 17 9 1978], адат з ктраунткоУ патрыят падполля у Втлейскай вобл у Вял Айч вайну Скончыу Вышэйшую школу партаргантзатараУ пры ЦК ВКП(б) (1940), Мазырскг настаунщю ш-т (1949) 3 1930 на гасп, камсам 1 парт рабоце у Дрысенскгм, Расонсктм i Ар шансктм р-нах 3 1939 сакратар Чаш-нщкага, Пастаускага РК КП(б)Б 3 пач Вял Айч вайны у Чырв Арми, з мая 1943 чл , з вер сакратар Втейскага пад-полънага абкома КП(б)Б 3 лш 1944 сакратар Маладзечанскага, з 1946 Палескага абкомау КП(б)Б У 1953—56 1 ы сакратар Мазырскага райкома, по тым гаркома КПБ Канд у чл ЦК КПБ у 1954—60
МАНДАТ (лац mandatum даручэнне, распараджэнне, загад), 1) у ВКЛ судовая позва, якая выдавалася ад гмя вял князя дзярж канцылярыяй у выпадках абражання маястату i дзярж здрады, нанясення знявап i пабояу суддзям, учыненага у войску забойства, дэзерцгр едва, незаконнага спагнання завышана-га мыта, нявыплаты падаткау, адмовы даць справаздачу пра даходы 1 расходы, яюя маюць дачыненне да дзярж скарбу, па апеляцыг на рашэннг гродскага цг земскага судоу М у велгкакняжацкг суд маглг выклткаць свайго пана жыхары пэунай адм-тэр адзтню па пытанш аб незаконным трыманнг гэтага уладання Копп М ушсвалтся у книг канцылярыт 2) Дакумент, яю засведчвае нэуную асобу г пацвярджае яе правы i пауна-моцтвы 3) У микнар праве — пауна-моцтва, якое давалася пасля 1-й сусв вайны Л1гай Нацый пэунай дзяржаве-пераможцы на кграванне б калошямг 1ерманц або некат часткай тэр б Ас-манскай гмперьн
Jlim Статут Вялгкага княства Лпоускага 1588 Тэксты Давед Камент Мн 1989
Андрэй Рыбакоу
МАВДРЫКАУ Мтхатл Сяргеевгч (1888, мяст Горы Чавускага пав Маплеускай губ, цяпер веска Горацкага р-на — 2 2 1920), удзельшк барацьбы за сав Уладу на Чукотцы У 1909—13 на Балл флоце 3 1915 у Прыморсюм краг, старшыня саюза каанератывау Прымор’я Пасля Лют рэвалюцьл 1917 чл Уладзь вастоцкага Савета Удзельшк III Усерас з’езда Саветау (1918) У вер 1919 наю-раваны Уладзгвастоцкай арг-цыяй РКП(б) на Чукотку для лгквщацыг кал-чакаускай улады Аргашзатар уста-наулення сав улады у Анадыре ктм пав , першы старшыня Анадырскага рэУкома Пасля контррэв перавароту расстреляны У в Горы яго гмем названа вулща,
у Магаданский вобл — паселак У Ана-дыры помнгк М
МАНДЫБУРА Мшил Карпавгч (10 5 1921, в ДаУжок Маплеускага пав Падольскай губ , цяпер ШаргароДскага р-на Вшнгцкай вобл, Украгна — 8 7 1985), удзельшк вызвалення Белару-ы у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Чэлябшскае ваен тан-ка-тэхн вучылштча (1946) 3 1941 на Зах , Калштнсктм, 1 -м Прибалт франтах Камандзтр мшаметнага разлтку мал сяржант М вызначыуся у 1944 у Вщеб-скай вобл 23—24 чэрв у час прарыву варожай абароны каля в Зазер’е 1 Мя-дзведзт Строцшскага р-на, пры фарстра-ванш Зах Дзвшы i абароне плацдарма Пасля вайны на гасп рабоце
М С Маидрыкау
Л Я Маневгч
Манета з выявай Юноны Манеты 1 тнетру ментау манетчыка Рым
м
МАНЕВГЧ ЛеУ Яфтмавтч [8(20) 8 1898, г Чавусы — 11 5 1945], ваенны разведчик, камбрыг (1938), Герой Сав Саюза (1965) Скончыу Вышэйшую школу штабной службы камсаставу РСЧА (1921), Ваен акадэмтю РСЧА (1924) У Чырв Армп з 1918 У некат крашах Еуропы быУ вядомы як камерсант, ула-дальнтк камерц фтрм На самай справе веу разведку (псеуд Эцьен, Конрад Кертнер, Старасцш) 12 12 1936 арыштаваны г ттальян асобым трибуналам асуджаны да 12 гадоу зняволення, якое адбывау у фаш турмах 1 канцлагерах У 1943 перададзены птлерауцам, зняволены у кацлагерах Маутхаузен, Мельк, Эбензе Адзш з аргантзатарау падполля, ктраушк падп арг-цыт у канцлагеры Эбензе (Аустрыя) Вызвалены 6 5 1945 амерыкансктмт войскамт безнадзейна хворы Пахаваны у г Лшц (Аустрыя) У Гомелт т Чавусах яго тмем названы вулт-цы, у Чавусах устаноУлена мемар дошка
Лип В памяти народной Мн , 1969 С 327—328, Воробьев ЕЗ Земля, до вое требования М 1974
МАНЕТА (лац moneta), сландартызава-ны па памерах, пробе, масе кавалак каштоунага металу правтльнай формы, якт можа прымацца не на вагу, а на лтк, або грашовыя метал знаю з медзт, бронзы, нткелю, алюмтнтю, цынку, бронзы т шш У адрозненне ад злтткау мае па усей паверхнт адбттак штэмпеля з выявамт 1 надптсамт (з 2-й пал 16—17 ст 1 на гурце), яктя засцерагалт М ад падробю, абразання т гарантавалт яе якасць ад тмя тмттэнта Назва трэды -цыйна звязваецца з адным з тмен вярх рымскан бапнт Юноны (Рэгша — ца-рыца, Сосшта — збавтцельнща, Манета — дарадчыца), пры храме якой у 3 ст да н э у рымсктм Капттолп знахо-дзтуся манетны двор Першыя М з’явт-лтся у Кттат у 12 ст да н э Надтс MONETA сустракаецца на стараж -рымсюх М , раннтх зах -еурап дэнары ях, як частка леге.тды — на еурап, М., што абарачалтся У ВКЛ з 14 ст , т у ле-гендзе М ВКЛ У 16 ст У ВКЛ манетай называл! сярэднтя намтналы, мешпыя за талер, але болыпыя за пенязь (дэна-рый), у 17 ст — 1 талерную з удаклад-неннем «добрая», «твардая», дробную з удакладненнем «шэляжная» М У бел птсьмовых крынтцах на працягу 15—18 ст сустракаюцца М белая, М бттая, М важная, М грубая, М давна, М добрая, М стародавна, М цвердая, М цалковая як вызначэнне дабраякаснай, т М бракаваная, М гладкая, М алая, М крэдытная, М подлая, М фалыпы-вая, Да яюх ставился як Да непажада-ных Па манетнай стапе (пэуная коль-касць М з адзтню вап) у 16 ст адрознт-валт М лттоускую т М польскую (адпа-вядала 8/10 лттоускай) Паводле прызначэння вылучаюць М абяговую, М -данатыву («падарункавая»), М ка-
68
МАКЕТНАЯ
мемаратыуную (памятная), М пробную, М навадзельную i М -антикварную падробку Паводле функцыг у гра-шовым абарачэнш адрозшваюць М паунавартасную (банкаУскую) 1 разменную (дробную, бшонную) Залежна ад тахина вырабу М адносяць да лгтых (адлпых у форму з выявам1), чаканеных (атрыманых з дэфармацыяй процшегла-га ад выяви боку, аднабаковых), бгтых (штампаваных), вальцаваных (зробле-ных пракаткаю) Паводле металу М па-дзяляюцца на мона- i б1метал1чныя, у тл плаюраваныя (з ядром з гнш металу) М мае манетнае поле з выявамг 1 легендам! на гм, апушку па кра, поля, гурт Гал харакгарнстню М — проба 1 маса (у стараж нарматыуных дакумен-тах агпсвалася паняццем стапа), гснава-Л1 дапушчальныя адхшенш (рэмедыум) па масе, пробе 1 таушчыш. У нумгзма-тычных ашсаннях М ютотную ролю адыгрывае фиксация суадносш восей выяу аверса (гал бок) i рэверса (адва-ротнн бок) М адносна адзш аднаго Историю манетних сютэм 1 абарачэння М у якасцг грошай, М як артэфакгы, тэхнгку манетнай справи вивучае нумгз-матыка Сван Стук
МАКЕТНАЯ I ГРАШдВА-ЛПСАВАЯ
С1С1ЭМЫ М а н е т н а я сютэма — сукупнасць манет розных намшалау, арнентаваных на пэуную Л1кавую сютэ-му Часам паняцце «макетная сютэма» тракгуюць як ciHOHiM дапапяровай гра-шовай сютэмы, кал! мелюя на увазе асн манетны метал, зафгксаваныя законам проба 1 лггатурная маса манетних намшалау Грашова-лгкавая сютэма (Г -л с ) — прнстасаваная для патрэб грашовага абарачэння сютэма герархгчных лпсавых адзшак Вылуча-юць простая 1 складания Г -л с У простых (прямых) сютэмах грашовая адзшка вышэйшага разряду мае такую ж колькасць (або у ступеш) адзшак, як 1 шжэйшы шжэйшага — яшчэ больш шжэйшага Напр , у 2-й пал 15—16 ст у ВКЛ выкарыстоувалася дзесятковая сютэма 1 рубель = 100 грошам, грош = 10 пенязям (1 100 1000) У складаных (камбшаваных) сютэмах адзшка вышэйшага разраду не мела такую ж колькасць адзшак нжэйшага разраду, шжэйшага — яшчэ больш нвкага Напр, у ВКЛ ужывалася копавая сютэма, кал! 1 капа = 60 грошам, грош = 10 пенязям (1 60 600), у Каралеустве Польсюм у 16 — пач 17 ст 1 злоты = = 30 грошам, грош = 18 дэнарыям (1 30 540), а у 1660-я г 1 злоты = 30 грошам, грош = 3 солщам (1 30 90) У канцы 1670-х — пач 1680-х г, стыхгйна, у вынгку шфляцьп, утварыла-ся сютэма 1 злоты = 30 грошам, грош = = 8 медным солщам (1 30 240), з 1766 1 талер = 8 злотым, злоты = 4 сярэбра-ным грошам = 30 медным грошам (1 8 32 Ш 1 8 240) 1снаванне складаных Г -л с тлумачыцца уплывам суадносш
памгж намшалам! на рэалп лгкавай сгс-тэмы Напр, у 2-й пал 15—16 ст у ВКЛ юнавал! грош 1 пенязь з закладзе-ным! гмггэнтам суадносшамг 1 10, што давала магчымасць лгчыць грошы на сотн! (рубл1) або на копы (60 грошау) Не усе адзшк! Г -л с мелг адпаведнпа сярод намгналау 1 наадварот Толью з 18 ст У ЕУропе макетный сютэмы набылг адзшю Г -л с у выглядзе рэальных манет У 20 ст амаль усюды адбыуся пе-раход да макетных сютэм па дзесятко-вым принципе, таму адбылася адпавед-ная нгвелфоука нацыянальных Г -л с
Лип Спасский ИГ Русская монетная система Ист -нумизмат очерк 4 изд Л , 1970, С и н ч у к И Денежный счет в Великом княжестве Литовском н Речи Посполитой // Банковский вести 1994 № 10, Р я б -ц е в и ч В Н Нумизматика Беларуси Мн , 1995 Сван Стук
МАНЕТНЫ ДВОР, прадпрыемства па вырабе манет, ордэнау, медалеу 1 шш метал 14ных знакау Паводле часу юна-вання мог быць пастаянным або часовым, у залежнасщ ад уласнасцг — дзярж, приватным, арандатарсюм На дварах поунага тэхналапчнага цыкла (звычайна пастаянных) выконвал! пад-рыхтоуку сплавау, выраб бляхг (пра-коукай або вальцоукай) i дроту (пра-цяжкай) для манетних загатовак, выбг-ванне з блях манетних кружкоу (пры штампоуцы) або рэзку дроту на зага-тоую 1 наступнае ix плюшчэнне, абпал макетных загатовак або пласцш (для вальцоукг) з ix бяленнем, мехашчную апрацоуку для нанясення на загатоуках выяу, перапрацоуку адходау вытв-сц1 у плавшьш М д няпоунага тэхналапчнага цыкла (звычайна часовня) працавалг на прывазных макетных загатоуках На тэр Беларусг дзейшчал! у 1665—66 Брэсцкл манетны двор, , у 1796 заплана-вана было адкрыцце Полацкага манет нага двара Найб вядомыя У абарачэнш манеты на тэр Беларусг выпускал! Bi-ленск) манетны двор, М д Рэчы Паспалггай (16—18 ст), Ковенсю (1665—67, Лггва), Саксони (1697—1763), Манет-ныя двары Расшскай гмперыг Сван Стук
МАНЁТНЫЯ ДВАРЫ РАС1ЙСКАЙ 1МПЁРЫ1 2-й паловы 18 — пачатку 20 ст У 1772—1917 у розныя гады працавала 12 штатных макетных двароу Маскоусю, Пецярбург-сю (у час рэканструкцы! 1799—1805 мяняу месцазнаходжанне), Екацярын-бургсю, Ahihcki, Калывансю, Сузунсю, Сестрарэцю, Коппшсю, Таурычасю, Тыфлюю, Варшаусю, Гельсшгфорсю 3-за шматлгюх змен стали медных манет у 18 ст адчынялгся часовня макетный двары няпоунага цыклу, яюя пера бгвал! старый манеты Для М д Р i ха-рактэрна блаюраваная вытв-сць, звестю пра памеры прадукцыг былг адкрытымг Пры неабходнасцг заказ на выраб манет размяшчауся на замежных дзярж макетных дварах (Парыжсюм, Страсбургский, Сгакгольмсюм, Осакскгм) i пры-ватных прадпрыемствах (у Садагуры, Бруселг, Глрмшгеме, Пецярбургу 1 гнш) У некаторых выпадках на гх
прастаулялгся знаю рас макетных двароу
Лип Уздеников ВВ Монеты России, 1700—1917 2 изд М , 1992
Сван Стук
МАН1В1ДАВ1ЧЫ, дзяржаупыя дзеячы г буйныя землеуладальнгю у ВКЛ у 14— 15 ст Родапачынальнгк — лггоусю бая-рын Мангвщ (у хрышчэнш Войцех, Альберт) Кайлпонавгч (каля 1360— 1424), яю упамшаецца з 1387 у складзе велгкакняжацкай рады 3 1396 намесшк вшенсю, у час заключэння Гарадзелъс-кай унн 3413 атрымау герб «Лялша» i стау першым ваяВодам вшенсюм Ад вял кн Вгтауга атрымау Геранены-Су-ботнгю (1396), Лаздуны 1 Жупраны (1403) у Ашмянсюм пав , Беразшо Гняздзшавгчы, Дзедзелавгчы, Домжары цы Докшыцы, Мсшж у Харэцкай вол i Гасщлавгчы у Лагожскгм княстве (1407), Станькава у Менсюм пав , Сярпейск у Смаленскай зямлг, Бранн, Горваль i Любеч у былым Чарнггаускгм княстве 3 родзгчау г нашчадкау Мангвща найб вя домыя
Гедыгольд (у хрышчэнш Юрый каля 1370—1434), брат Мангвща, мар шалак надвории у 1401, ваявода кгеускг з 1411, староста падольсю з 1415, на меснгк смаленсю У 1424, ваявода виген сю У 1425—32, уладальшк Вгшнева у Ашмянсюм пав
Петр (Сенька) Г едыгольда в гч (каля 1400—51), маршалак над ворны у 1429, намесшк смаленсю з 1448, кашталян вшенсю у 1451, ад вял князеу Жыпмонта i Казимира атрымау маентю Волма, Дзерауная, Камень, На Л1баю, Радашковгчы у Менсюм пав Мгр 1 Свержань у Новагародсюм пав
I в а н (1вашка) Ма н ib i д ав 1 ч (каля 1400—58), намесшк падольсю i крамянецю з 1437, маршалак кн Свщ рыгайлы у 1438, ваявода троксю з 1443 вшенсю у 1458 У дадатак да баць коусюх уладаннйу атрымау ад вял кн Казгмгра Амншгава, Валожын i Даупна ва у Менсюм пав , паводле завяшчання стрыечнага брата Пятра Гедыгольдав! ча — Мгр (1451)
Войцех (каля 1430—75), сын 1ва на, кашталян вшенсю з 1461, адначасо ва ваявода новагародсю з 1471 1 падсто Л1 ВКЛ у 1475 Памер без нашчадкау яго ВЯЛ13НЫЯ уладаннг адышл! да сясцер Софт (жонка Мисалая Радзгвша) 1 Ядвиг (жонка Алехин Судзгмонтавгча)
Агульнае з М паходжанне мелг Алях новгчы, Дарагастайаая, Забярэзтаая (нашчадю родзгча Мангвща — Рымав> да) г, магчыма, Вяжэвгчы г Глябовгчы (выводами сябе ад Вяжа, родзгча Маш вща) ПрадстаУшю гэтых родаУ часам выкарыстоУвал! прозвппча Манит (Монвщ) у якает дадатку да уласных прозвгшчау
Л1т Semkowicz W О htewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtq рокЦ w Horodle токи 1413 // Lituana-Slavica Posnaniensia Studia hrstonca Poznan, 1989 Z 3 Вячаслау) Haceein
МАНГГбр (англ mamtor яю кантра люе), клас шзкабортных брашраваных караблеу з малой асадкай, прызначаных
для нанясення артьш ударау па берага-вых аб’екгах, войсках i тэхнщы пра-щУниса, знппчэння варожых караблеу у прыбярэжных раенах i на рэках Назва ад аднайменнага першага карабля гагата класа, пабудаванага у пач грамадз вайны 1861—65 у ЗША Пазней падоб-ныя караблг з’явипся у Вяшкабрытанп, Францы), Расп 1 шш 3 канца 19 ст ма-раходныя М паступова заменены бра-няносцам! берагавой абароны, з пач 20 ст — лшейным1 караблям! Рачныя М выкарыстоувал1ся для артыл паддрымкт сухапутных войск, высадка першых си дэсанта, аховы Гласных i парушэння варожых рачных камун1кацый Упершы-ню з’явипся на Дуна1 (з канца 1860-х г будавал1ся у Аустра-Венгры!, Турцьи, Румыни) у СССР (Kie?) 1934—37 па-будавана 8 рачных М для дзеянняу на Амуры, Дняпры 1 Дунат, яюя потым удзельннал! у баях у Вял Айч вайну Будаунщтва марсюх 1 рачных М спы-нена У свеце пасля 2-й сусв вайны
На Беларуш рачныя М («Варшава» i «Мазыр», перайменаваны у 1923 у «То-рунь»), з’явипся вясной 1922 пасля уключэння Зах Беларуш у склад Польшчы 1 аднаулення Пшскай флатылп, ВМФ Польшчы (створана i дзейшчала у час сав -польскай вайны 1920) Пасля расфармфавання у 1926 польск В1слш-скай флатылп (базгравалася у Торуш i Моданне) у Пшск прыбыш М «Пшск» i «Гарадзппча» Усе 4 карабл! пабудаваны у 1920 у Данцигу (Гданьск, у пет л-ры часам наз «гданьсюя М »), у 1930-я г мадэршзаваны (кожны меу эюпаж 41— 44 чал, па тры 75-м1Л1метровыя гарматы 1 4 кудяметы) У 1924—26 у Кракаве для Пшскай флатылн пабудаваны i больш лепая М «Кракау» i «Вшьна» (экшажы 40 чал , па тры 100-мииметро-выя гарматы i 3 куляметы) 17— 21 9 1939 У час паходу Чырв Арми У Зах Беларусь, у яюм у складзе Дняп-раускай ваеннай флатылп (ДВФ) удзель-шчал! М «Жамчужын» 1 «Фляпн», усе польски М самапатоплены (акрамя «Вшьна», яю сеу на мель на Прыпяц! 1 18 9 1939 быу узарваны экшажам) У кастр—лют 1939 М падняты, пераас-нашчаны, перайменаваны («Варшава» у «Вщебск», «Гарадзппча» у «Бабруйск», «Торунь» у «Вшнщу», «Кракау» у «Сма-ленск», «Пшск» у «Жытомхр») i уключа-ны J склад ДВФ з гал базай у Пшску («Бабруйск», «Вшнща», «Вщебск» i «Жытомф» мел! кожны экшажы каля 40 чал, па тры 76-м1лшетровыя гарматы i чатыры 7,62-М1лшетровыя куляметы, «Смаленск» меу эюпаж 36 чал, дзве 122-мипметровыя 1 дзве 45-мипметро-выя гарматы, тры 7,62-м1Л1метровыя куляметы) Пасля расфармщавання ДВФ (чэрв 1940) караблт увайшл! у склад Пшскай ваеннай флатылп У пач Вял Айч вайцы летам 1941 усе М. вялт аба-рончыя бах на Прыпяц! i Бярэзше, у хо-дзе яюх был1 знгшчаны
Лип Кац РС,Гутянская ЭЛ Боевые действия мониторов иа Днепре и Дунае //Судостроение 1985 № 5, Смирнов Г, Смирнов В Мониторы Пинской флотилии // Моделист-конструктор 1985 N” 6,
млгопзт пглгш roistreco
Pftw Асх*»п*(пу Игн! Т m z ta\\v nn tltwle 1 8 t!o— Й8вц w W»* in Hindu Nat dnwego Pokk ego «glana co анИерф
$ I fld <hw da skjsxetOj wnyacy «(a/c ante t Bfaetiiafcc poch dxenia 1 tti ry, tg wofci, j k AtrepoMt uktrShU.
|3 R«d Ktiedowv fobki ttfdaje wleicttr. в ttiadbr ptftlny ! tUrkwjb, м driecirt -w Atppfr poaicdcr e ciypnr'-w f WykupdW, It Jlffkic ktdH er doyc.lt »>ael a wsiflk < otjontg, feeria Rztfo uafcwiai. Lo ie tics, a pl ka, • ata
Pthinaaka.
f 4. Wfad<4aale м lo pwitui, jak riimlt*. broa 6 kraja pdiLcfOp a^.aii bn da tvwrtclas.
f 4 Part bey ms АуЯЬамЛ waat to<fcar»e t «кукуг tit м*мЯ>№-nv lylba pd d« b d tl V jd j $k d MrstoU, dartang мой, teb tell rataesy w ms о J* wydatut паю 14M4 bay ttoc|f
f S Ri*.d Ftltki obywstolb pinta rich riit
rj * faidustd* tar dowych
f •. Ktokot* ok c bfdJ о pttlana; tom MasifettovL tav tn ptn, ety wfodcla Ciy artfdsik, ttj Uob^dd иму, kgdria ШяЬу 4ШМ prawa wqjeuM|< polokcge
BUZb UAW Plum
Irin * Wihw Dri* I Likfo 1M3 Яй*
МаШфест Лгтоу скага правшцыяльиага камггэта 1863
Ш ерш о в АП История военного кораблестроения С древнейших времен и до наших дней СПб, 1994, Па^ловач Р Пшская флатьипя // Бел мшуУшчына 1995 N0 3 УлагЫлнр Калаткор, Раман Паул пен
МАН1ФЁСТ 17 КАСГРЫЧН1КА 1905 «Аб удасканаленн! дзяр-ж а Ун ага парадку», машфест пара Мпсалая II, апубл1каваны у час Кас-трычшцкай Усерасшскай палтычнай стачм 1905 У мащфесце абвяшчалася аб «дараванш» народу «непахюных ас-ноу грамадзянскай свабоды на пачатках сапрауднай недатыкальнасщ асобы, свабоды сумления, слова, сходау i саю-зау», гаварылася пра сюпканне Дзярж думы на новай асновге 1 было абяцана «па меры магчымасщ» дапусцщь да удзелу у ей тыя пласты насельнщтва, яюя был1 паз бауле ны выбарчых правой (рабочыя, частка щтэлггенцы!) Абвяшчалася, што н1яю закон не можа «прыняць сиу без адабрэння Дзяр-жаунай думы», якая атрымлгвала таюм чынам заканад правы Машфест дэкла равау увядзенне краше асноу бурж канстытуцыянал1зму Адначасова з аб-вяшчэннем грамадзянсюх свабод был! прыняты захады, наюраваныя на ума-цаванне пазщый самадзяржауя Указам ад 19 кастр быу заснаваны Савет Mi-шетрау як вышэйшы калепяльны выка-научы орган пры шператару 21 кастр урад аб’яв!у амшетыю палпзняволеным Была скасавана папярэдняя цэнзура друку (24 11 1905 1 26 4 1906) Пачалася падрыхтоука новага выбарчага закона (зацверджаны 11 12 1905)
У час абнародавання машфеста у мнопх гарадах Беларуш адбылгея дэ
машфест М
манстрацьц i мпынп, уму Вщебску, Гомель Мшску (расстреляны войскам!, гл Курлоускг расстрэл 1905) Пасля па-даулення рэвалюцьл 1905—07 урад не выканау асн палажэнняу машфеста, хоць быу вымушаны згадзщца на дзейнасць прафсаюзау, рабочы друк, прад-стаунштва маламаемных класау у Дзярж думе
Кр Поли собр законов Российской империи Собр 3-е Т 25 отд 1 № 26803
Уладзипр Фыякоу
МАШФЕСТ Л НОУ СКАГА ПРАВ1Н-ЦЫЯЛЬНАГА КАМГГЭТА 1863, праг-рамны дакумент паустання 1863—64. Выдадзены 20 1(1 2) 1863 у выглядзе друкаванага лютка на польск мове з пячаткай Л1т правшцыяльнага к-та (ЛПК), яю абвяшчау сябе Часовым пра-вгнцыялъным урадам Лгтвы i Беларуа i салщарызавауся з машфестам i дэкрэта-М1 варшаускага Цэнтр нац к-та (ЦНК) ад 10(22) 1 1863 аб пачатку паустання i надзяленн! зямлей сялян Машфест ЛПК складауся з 6 пункгаУ, абвяшчау ycix жыхароу Ливы i Беларуш «свабод ным1, як старапольская шляхта», пан-сюм 1 дзярж еялянам абяцаУ «на вечный часы у поУнае уладанне, без чын-шау 1 выкупау тую зямлю, якую яны мел! да гэтага часу» (п 2) «За гэта сяляне павшны, як шляхта, баранщь польею край, грамадзянам! якога з’яуляюцца з сенняшняга дня» (п 3). Беэзямелыгым за Удзел у паУстаннг абя-цалюя надзелы не менш як 3 мари (п. 4) Мелася i папярэджанне аб суровым пакаранш («ц1 ен пан, селянш, чы-ноушк або хто шшы») тых, хто будзе процщзейшчаць машфесту Вядома, што К Кал1ноуск1 разглядау праграму ЦНК, адлюстраваную У машфесце ЛПК, як праграму-мшгмум, мяркуючы у наступным паглыбщь сац базу паустання, наюраваць яго па шляху аг-рарнай рэвалюцьл 1 далейшай суверэш-зацьи Беларуш i Ливы
Публ Дакументы J матэрыялы па псторьн Беларус] Мн , 1940 Т 2 С 486
Лт Смирнов АФ Восстание 1863 г в Литве и Белоруссии М , 1963 С 116—120
Генадзь Кюялеу
МАШФЁСТ ЧАСбвАГА РАБбЧА-СЯ-ЛЯНСКАГА САВЕЦКАГА УРАДА БЕЛАРУС!, першы канстытуцыйны акт, яю абвясщу Беларусь Савецкай Сацыя-
М МАНКОВ1Ч
лютычнай Рэспублпсай Падрыхтаваны 3 X Жылуновшам памик 25 1 30 12 1918 у Маскве, падгпсаны у ноч з 1 на 2 1 1919 у Смоленску старшыией Часо-вага урада Жылуновшам 1 чл урада А Ф Мясниковым А Р Чарвяковым, С В 1вановым 11 Рэйнгольдам Упершыню апублпсаваны на рус мове 3 1 1919, на бел мове — у 1-м нумары афщ урадавага органа — «Вестках Ча-совага Рабоча-Сялянскага Савецкага Ураду Беларуст» 19 1 1919 Месцам аб-вяшчэння названы Мшск
Машфест абвясшу пра прыналеж-насць усей улады у Беларуст Саветам рабочих, сялянскгх, батрацкгх 1 чырво-наармейскгх дэпутатау, пра лпсвщацыю акупац улад 1 скасаванне гх законаУ, дагавораУ, пасганоу, распараджэнняу i загадау Рада 1 Урад БНР аб’яулязпся паза законам Абвясщу устанауленне на Беларуст рэв парадку, роунасць у правах працоуных ycix нацыянальнасцей Дэютаравау пераход зямл1, лясоу, вады 1 зямных нетрау, чыгункг i шляхоу зно-сш паштовай, тэлеграфнай сувяз1, фабрик, заводау i бапкау ва уласнасць рабочих 1 бяднейшага сялянства Маш фест устанаулшау 8-гадзшны рабочы дзень 1 уводам у дзеянне на тэр Беларуст дэкрэты РСФСР «па забеспячэнню рабочага класа» Пытанш тэрыторьи рэспублпа у гм не закраналюя
Лт Пратакол 1 з’езда Камуюстычнай парты! (балыпавгкоу) Беларус! Мн 1934 С 62—71, Борьба за Советскую власть в Белоруссии, 1918 — 1920 it Мн 1968 Т 1 С 431—435, По воле народа Из истории образования БССР и создания КПБ Док. и мате риалы Мн , 1988 С 82—83 Скалабан В Ш ум ей к а М «[мем вольнага беларус ката народа » // Маладосць 1988 № 12, Шумейко М Ф Манифест Временного рабоче-крестьянского Советского прави тельства Белоруссии как источник по истории образования БССР // Мир источниковедения М , Пенза 1994
Шталь Скалабан, Мехась Шумейко МАНкбшЧ Сцяпан Сцяпанав1ч [30 4(13 5) 1905, мяст Беразшо Бары саускага пав , цяпер веска у Докшыцюм р-не — 18 4 1978], адзш з аргашзатарау 1 KipayniKoy патрыят падполля i партыз руху на тэр Мшскай вобл у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1944) Скончыу ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1946) 3 1929 на сав 1 гасп рабоце, з 1939 сакратар Бягомльскага райкома КП(б)Б У Вял Айч вайну з лш 1941 пакшуты для арганиацьп падп 1 партыз бараць-бы у тыле ворага 3 сак 1942 у партизанах, з крас — камгсар атрада, у вер 1942 — снеж 1943 — партыз брыгады «Жалязняк», адначасова з жн 1942 сакратар Бягомльскага падп райкома КП(б)Б Пасля вайны на сав i парт рабоце Яго мем названы вулщы у ги Бягомль, школа на радзше, перад шко-лай пастаулены бюст М МАНТОЙФЕЛЬ (Manteuffel) ГустаУ (18 11 1832, Дрыцаны, Рэжыцю пав, Вщебская губ, цяпер Латв1я —
>4 /Ж— А -в
р -у ft-—— х Upwreropait »м»х cffMUf л 9^. у .г
ILKItICT вякниаго гпоюнйвяим1» равочи-я«гстыяскаго соввтсяаго
ПРАШПМЫТВД ИЛОРУОСИ
Тоаармдм я братья рабочм.бвгныа* храстыпм я крвеяо-армайцн Велорусоии(
Горемычная хякучеи )м Белорус см,г,е лор, сем рабочая я яых крестьян ясе долгое аром еаоого о*метимым елогжты ясточяяксм обогвдеим польского мльаоки&го оысмо>всмецим6^ влодмя-ялыоа и мох других бог«че1<1фооеак*ц о аатея еад-шчмикя россяСохия крепыши еооодорвовхе*, с его геяорсиш» ш и омяоаматмяи чяяоаммчеетаом одуршямешл я обмыш-момая с костольянх маоноа ксеодзямм о олмрао* повяли екомапмя « яог до головы «ошш мволя тарпаамл вее врош яадаммлктм я глумлеям я пвровямая маилм ярмо неаиц-ш* ояяутцяи, ямно маобоклмтчи» о* мковой яувя см&м м* таемаа Краевой Арми я вряобцмтвя я им* «нами* аятт. етрвмаЛея м оеыомх яомукммм.яа фуадиеято мдаародкг' одшмм трудл*>айя
Мими Октябрская Револыдя в Россяя,обретав а мнимы
ДА ЭДРАВОТВОТ ОСВОВСЕДМВАЛ ТРУДОВАЯ В£ЛОРУСь/
ДА ЗАРАЯеТВУГГ СОМТСКАЯ Россия/
ДА ЗДРАВСТВУЙ МИРОВАЯ РАБОЧАЯ ПВСЛЩНЯ ' Ммеыем оовободмвмгоол Белорус акало яарод»
Фрагменты Машфеста Часввага рабоча-ся-лянскага савецкага Урада Беларус: 1919
24 4 1916), польск! i нямецю псторык, этнолаг, зб1ральн1к 1 выдавец латгальски иар песень, адзш з творца)! лггара-турнай мовы Латгалп (Усх Латв1я) 3 сям’1 палашзаваных у 16 ст шфлянцкгх баронау Вучыуся у ням пмназп у г Мпава (цяпер г Елгава, Латв1я), у 1852—56 на юрыд ф це Дэрпцкага ун-та 3 1856 канд дыпламат навук, з 1859 — мапстр Жыу пераважна у Ры-зе У 1860 1 1861 выдау Б1блпо у пера-кладзе на латгальскг дыялект латышс-кай мовы Даследавау псторыю Гнфлян-тау, псторыю мастацтва i нар культуры прыбалт губер ня у Рас 1мперы1 Гал працы М «1нфлянцкае княства XVII— XVIII стагоддзяу» (Przegl^d Powszechny, 1896—97), «Цывипзацыя, лиаратура i мастацтва у дауняй заходняй калонн на Балтыцы» (Крака)/ 1897), «3 псторы! Дэрпцкага унтверсттэта» (Кракау, 1911) Шэраг артикула)! М у «Геаграфшным слоушку Каралеуства Польскага» пры-свечаиы псторьп Вщебскай губ , славянам на прибалтийски землях У арт «1нфлянты» 1 «Пасшь» (т 3) прывеу звестю пра беларусау (М называв гх рустам! або беларусшам!) у 1нфлянтах у Люцшскгм пав У публ1кацы1 «Полацк» (т8) адзначыу, што у 13—15 ст тут ic-навала Нямецкая кантора, дзякуючы якой У Полацк завозил соль, сукно, па-латно, жалеза, медзь, селядцы, вшо 1 шш з заходнееуран гарадоу, у артыку-ле пра Леанполь (Дзгсненскд пав, т 5) — што у 1-й пал 19 ст тут придавала мануфактура, якая славшася выра-
бам палатка, абрусау i сурвэтак (т зв друйею лен)
Те Inflanty Polsfae popizedzone ogolnym rzutem oka na siednuowiekow^ przesztosC catuch Inflant Poznari, 1879, Listy z nad Battyku Krakow, 1889
Jlim Matenahen zu emem bibliograpluschen Verzeichmss Riga, 1906, Jankowski Cz Dziejopis Inflant // Tygodnik ilustrowany 1908 T2,Arnold S Gustaw Manteuffel// Przeglad Historyczny 1919—20 T22
Анатоль Лтвтовн
МАНТб^ТЫ (M а и т о у т а в 1 ч ы), дзяржауныя дзеячы герба «Тапор» у ВКЛ Родапачынальнгк — лпоУста бая рын Мантоут (у хрышчэнш Аляксандр), верагодны родзш Бутрыма, яю У час заключэння Гарадзелъскай уни 141J прыняу герб «Тапор» У 1422—35 Ман тоУт быу старостам салечнгцкш (пасля атрымау Салечнги ад вял кн ВКЛ Жыпмонта ва уласнасць), у 1440 ста роста эйшышсю
Найб вядомыя М
Mix а л (7—1486), сын Мантоут! староста луцкг у 1463—75, намеенгк во вагародск! г маршалак гаспадарск! у 1452, кашталян троксю з 1483 Належау да групоукг магнатау, якая выступала 11 раунапрауныя адностны ВКЛ 1 Пол, шчы У рамках унн Узначальвау рал\ вял кн Жыпмонта МеУ маентк! на Украше, Жырмуны каля Лады, Шарсцш у Гомельскай вол Т а у ц i в 1 л (Ян) сын Мантоута, крайчы ВКЛ у 1481 Юрый (’—1508), сын Мгхала, ci роста крамянецк! У 1502—05, ваяво а юеУсК! з 1507 Валерый Паздняюл
МАНТЫГ1РДАВ1ЧЫ (М а и т ы г е р д а в 1 ч ы), дзяржауныя дзеячы 1 буи ныя землеУладальниа ВКЛ у 14—15 ст Родапачынальшк — лггоускт баярын Мантыпрд (Мантыгерд), намеенгк по лацю У 1396 МеУ некалыа сыноу 1 пи меннгкау, з ix ад Наруша пайшоу шля хецкт род Нарушэвпау 3 прамых m шчадкау Мантыпрда найбольш вяло мыя
Петр (Петраш, каля 1390—1459) сын Мантыпрда, у час заключэння Га радзелъекай унн 1413 разам з брагам i родзнам! прыняу герб «Ваден» Ста роста падольск! у 1418 маршалак на, ворны у 1422—31, намеешк новагаро! ста у 1431, маршалак земста з 1434 Член рады вял кн Жыпмонта 1 Калм, ра АтрымаУ lye ад вял кн Казтмфт (1444) 1 Лоск праз шлюб з дачкой кп Федара Карыбутавна Ганнай
Петр Я и а в 1ч (мянушка Белы каля 1440—999), унук Пятра, намеешк браслауста, маршалак надворны \ 1480—-82, староста луща, маршалак ва лынста у 1487, ваявода трокста г марша лак земста з 1491 Неаднаразовы Удзель гак пасольстваУ вял кн Аляксандра > Маскву Уладальшк Альпа на Валыш Дубровы 1 Нядрэска у Заслаустам княс тве, Шацка i Цггвы У Mihckim пав Лахвы на Палесст, 1уя, Лоска, у 1492 ат рымау Нясвж Яго адзшы сын Ян зап нуу у бппве на Вядрошы 1500, пасля чап Усе маенпа адыпип да дачкг Соф’1 жонк1 Стан 1слава Кпша
Л1т В о n i e с к i A Poczet rodow w Wielkim Ksijstwie Litewskim w XV i XVI wieku Warszawa, 1887 S 185—187. Semkowicz W 0 litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtq polskq, w Horodle roku 1413 // Lituana-Slavica Posnaniensia Studia histonca Poznan, 1989 Z 3 Вячаслау Насеет
МАНУ МЕНГ У ГОНАР МАЦ1-ПАТ-РЫЁТЮ, мемарыяльны комплекс у г Жодзша каля шашы Mihck—Масква Пабудаваны у 1975 у гонар маш, жы-харю Жодзша Н Ф Купрыянавай, усе 5 сыноу якой аддаш жыцце У барацьбе з ням -фаш захопшкам! У Вял Айч вайну Шасщфпурная кампазщыя (скулытг А Застцю, I Micko, М Ры-жанкоу, арх АТрафтмчык, Дзярж прэ-М1Я СССР 1977) размешчана уздоуж шапгы выява мащ н1бы застыла на пас-таменце, а гграз шмвалгчную дарогу — яе 5 сыноу, што пайшл! на вайну У аб-Л1ЧЧЫ канкрэтнай жанчыны увасоблены драматычны лес бел мащ, яки право-ДЗШ1 сыноу на барацьбу з акупантамг 1л гл У т 2, с 431
МАНУСКРЬШТ (позналац manuscnp-tum ад лац manus рука + scnbo пипу), назва пераважна стараж рука и icy без утку яго памеру 1 формы (у выглядзе асобных JiicToy, скрутка щ кодэкса) Гл Рукатсная кшга
МАНУФАКТУРЫ (позналац manu-factura ад лац manus рука + factura выраб), прадпрыемствы прамысловай вытв-сц! у перыяды феадалтзму i каптта-лиму, заснаваныя на падзеле працы 1 ручной рамеснщкай тэхнщы 1снавад1 М, яюя абслугоувалюя прымусовай працай прыгонных сялян вотчыны (гл Вотчынныя мануфактуры), i М. капгга-Л1С1 тылу, яюя развился з простай ка-пгталют кааперацьп працы i падрыхта-ваш пераход да машыннай прам сщ На гаюх М выкарыстоувалася праца польнанаемных рабочых М з’яуляюцца « прамежкавым звяном памгж рамяс твом1дробнай таварнай выгворчасцю з прымггыуным! формам! капиталу 1 па-М1Ж буйной машыннай шдустрыяй (фабрикам)» (Лент У1 Тв Т 3 С 334)
У Зах ЕУропе першыя М створаны у 15 ст у Рэчы Паспалпай i Расп — у 17 ст Першае прадпрыемства мануфактурная тыпу у Беларуст пабудавана У Налт-баках у 1717 (гл Намбоцкая шкляная гута) Першая капттал1ст М у Беларус! з’яталася у апошняй чвэрщ 18 ст У канцы 18 — пач 19 ст уладалыпкам! М были 73% — мяшчане, 23,8% — па-мешчыта, 1,6% — купцы, паводле нац складу 69% уладалыпкау i 70% рабочых гарадсш М складал! яурэт У 1-й трэц! 19 ст У Беларус! было 35 М капггалют тыпу, у 2-й трэш — 56 У гэты перыяд у гарадах Беларуст узиткл, першыя ф-ю Аднак фабрычна-заводская прам-сць не выцясняла М , бо ф-ю утваралюя у тых галшах, дзе М не было У пач 19 ст на 3 М. з 7 у гарадах Беларус! рис гоувалася праца вольна-
шых рабочых (2 суконныя М у шыску 1 1 у Маплеве) У канцы
1 усе 19 гар М [3 суконныя у
С С Манковтч
Вщебску, 4 у Ваукавыску, 2 у Слонтме, па 1 у Гродне 1 Докшыцах, 2 па вырабе талесау (яур малгтоуных шаляу) у Мсщславе, цагляная у Бабруйску, па 2 гарбарныя У Пружанах 1 Гродне i 1 у Бабруйску] был! каппалют тыпу У 1850-я г у гарадах i мястэчках Беларус! тснавала ужо 45 М , на яюх выкарыстоувалася праца вольнанаемных рабочых, 98,5% уладальшкаУ М былт купцы 1 мяшчане Знгжэнне мытных зборау рас урадам у 1851 1 1857 на тмпарт суконных, шкляных, папяровых 1 ювелтр-ных вырабау адмоуна адбшася на раз-вщц! мануфактурнай вытв-сцт Закрылт-ся М па вырабе паперы, сукна, шкла Не пацярпела цукровая, цагляная, дрэ-ваапрацоучая 1 гарбарная вытворчасць У 2-й пал 19 ст М Беларуст прыйшл! у заняпад, але асобныя гснавал! i у пач 20 ст Развщце фабрычна-заводскай вытв-сцт канчаткова выцеснтла М
Лт Л е н 1 н У I Развщце калтталтзму У Расп // Тв Т 3 (Поли собр соч Т 3), Б о л б а с МФ Развитие промышленности в Белоруссии (1795—1861 тт) Мн, 1966, Романовский НТ Развитие мануфактурной промышленности в Белоруссии (вторая половина XVIII — первая половина XIX в ) Мн , 1966 Анатоль Люты
МАНЦЭВ1Ч Mixaur Антонавтч (1858, мяст Ражаны, цяпер гп Ружаны Пру-жанскага р-на — 17 5 1930), рэвалюцы-янер 3 1879 вучыУся у Варшаусюм ун-це, дзе далучыУся да польскага са-цыялтст руху Уваходзту у «Чырвоны крыж» т «Баявую дружыну» — дапа-можныя арг-цьп парты! «Пралетарыять 3 восент 1884 чл ЦК «Пралетарыяту», юравау рабочим! гурткамт, удзельшчау у дэманстрацыях, выдавау газ «Прале-тарыят» 1 1нш У вер 1885 арыштаваны 1 у 1887 сасланы на 5 гадоу ва Усх Ст-6ip Пасля заканчэння тэрмшу ссылю пасялтуся у Смаленску, дзе восенню 1893 па даручэнн! Ю Пмсудскага усту-шу у рас рэв арг-цыю «Народнае права» як прадстаушк ад ППС У 1894— 1902 у зняволенш т у ссылцы У 1905— 07 працавау на чыгунцы у Гродне т Витый 3 1919 у Варшаве Паступова адышоу ад грамадска-палгг жыцця Аутар успамшау
71
МАНЬКОУСК!
Лт Czerepicd W Zwi^zki rewohicjomstow Biatorusi i Polski w latach 70— 80 XIX wieku Warszawa, 1985
Валерый Чарапща
МАНЦ^В1Ч Фларыян Данатавтч (1890, мяст 1казнь Дзтсенскага пав Вшенскай губ , цяпер веска у Браслаусюм р-не — 30 7 1941), педагог, грамадсю дзеяч Скончыу Полацкую настаунщкую семт-нарыю (1910) Працавау настаушкам у Дзвшсюм пав Вщебскай губ Дасылау карэспандэнцы! у газ «Наша шва» (псеуд Яюм Парэчка), у якгх абараняу годнасць селянша, выступау супраць нац прыгнету Зб1раУ бел песенны 1 муз фальклор, займауся музыкаи У 1-ю сусв вайну санитар пры шпггалях 3 1917 удзельшчау у аргашзацьп школь-нага навучання на радзтме, з 1923 на-стаушк у польскай пач школе Выступау за адкрыцце бел школ у Зах Беларусь Пасля далучэння Зах Беларуст да БССР (вер 1939) удзельшчау у стварэн-ш новай стсюмы нар адукацыт, у Друг узначальвау курсы па перападрыхтоуцы настаушкаУ бел школ Дэп Нар сходу Зах Беларуст (28—30 10 1939, Бела-сток), член яго Паунамоцнай камтстт для прадастаулення Дэкларацьц аб ува-ходжанн! Зах Беларуст у БССР на 5-ю нечарговую сестю Вярх Савета СССР 3 1940 настаушк у в Малая Кавалеушчы-на Мтерскага р-на У пачатку ням -фаш акупацыт Беларуст арыштаваны птле-рауцамт 1 пасля катаванняу расстреляны Кастусь Шыдлоускс
МАНЦЙВ1ЧЫ, удзельшю паустання 1863—64 у Польшчы, Беларуст i Лггве, браты Mixaur Аляксандравтч (19 6(17) 1840—6(18) 6 1863] 1 1ван Аляксандравтч [Ян-Алатз, 21 7(2 8) 1841—6(18)6 1863] 3 дробнай бел шляхты Маплеускай губ Скончыл! Полацю кадэцю корпус (1859, 1861) У чыне прапаршчыкау на-ктраваны на службу у артыл брыгаду У Маплеу Падзялялт щэ! вызв барацьбы супраць самадзяржауя т прыгоншцгва, за свабоду радзтмы Напярэдадн! узбр выступления на Маплеушчыне, пры-значанага на 23 4 1863, уцяклт з часцт, прыбыл! на зборны пункт каля в Чар-наручча i прынялд удзел у фармтраванн! т дзеяннях Чарнаруцкага (Маплеускага) атрада Пасля разгрому атрада урадавы-М1 войскамг 27 4 1863 каля в Славеш (цяпер Талачынсю р-н) трапил у палой Паводле прысуду ваен трибунала «за парушэнне вошскай прысяп» публтчна расстраляныя у Маплеве разам з I Ан цыпам 1 У Корсакам
Лт В [Р а т ч ] Очерки мятежного движе ния в Могилевской губернии в 1863 г Вильна 1865, Дьяков В А Деятели русского и польского освободительного движения в пар ской армии 1856—1865 гг (Биобиблиогр словарь) М , 1967, Rok 1863 Wyroki stnierci Wilno, 1923 Генадзь Ккялеу
МАНЬКОУСК! 1гнат Антонавтч [каля 1765, Вщебшчына — 30 12 1831
М МАНЮШКА
(11 1 1832)], бел публшыст 3 1783 на дзярж службе — саветнхк Бел губерн-скага праулеиия, вщебсю губернски пракурор, вщэ-губернатар 3 1817 у ад-стауцы, жыу у маентку Мыае каля В1-цебска Супрацоушчау у рус часошсах У «Птсьме з Витебска» («Сын Отечества», 1813) асуджау агрэсцо Напалеона У 1831 узнагароджаны залатым медалем Вольнага эканам т-ва у Пецярбургу Публщыстыка М вылучалася эмацыя-нальнасцю, шырыней кругагляду Мяр-куюць, што nicay i па-беларуску, некат даследчыкт Л1чыл1 яго аугарам «Энещы навыварат»
Лип К 1 с я л е У Г Загадка беларускай «Энещы» Мн ,1971 Генадзь Кюялёу
МАНКУШКА (Moniuszko) Сташслау (5 5 1819, фальварак Убель 1гуменскага пав Мшскай губ , зараз Чэрвеньск! р-н Мшскай вобл — 4 6 1872), польсю i бел кампазггар, дырыжор, педагог Стваральнпс нац класынай оперы, кла-сж польск 1 бел вакальнай Л1рык1 Са стараж бел шляхецкага роду Манюш-кау Агульную адукацыю атрымау дома, музычную — у Мшскай музычнай школе Д Стафановша У 1840—58 арга-шст 1 дырыжор у Buibhi, у 1858—72 дырыжор 1 дырэкгар опернага тэатра У Варшаве, з 1864 праф Муз ш-та у Варшаве Першыя яго вадэвии, муз каме-ды1 1 каммныя оперы звязаны з Бела-руссю у 1834 МШСК1М1 аматарамт па-стаулены «Канторсюя служачыя», у 1841 у Гродне, у 1843 у Мшску ппла «Латарэя» На Л1брэта В Дунша-Мар-цшкевна натсаны «Рэкруцю набор» (з К Кжыжаноусюм, паст 1841, Мшск), «Спаборнщгва музыкау», «Чарадзейная вада» (у Мшску ставшася 21 раз), «1ды-Л1я» («Сялянка», з К Кжыжаноусюм, паст 1852, Мшск, у 1853—55 ставиася у Бабруйску, Слуцку, Нясвежы, Глуску 1 шш) Дзякуючы выкарыстанню у л 16-рэта бел мовы (побач з польский), апо-ры на бел фальклор «1дьипя» мела вял значэнне у псторьп бел музычнай культуры На працягу жыцця М пад-трымлшау сувязт з бел музыкантам!, аказвау im падтрымку у творчай дзейнасш, аргашзоувау ix канцэрты Быу настаушкам мшскай шянютю I Горват, памагау набыць муз адукацыю шяшс-тцы К Марцшкевы, скрыпачцы Б Кры-гер ПасылаУ розным выдаУцам, у тл Ф Л1сту, творы Ф Мшадоускага, nicay артикулы пра свагх суайчыншкау (мш-скага фартэпшннага i арганнага майстра I Бяляускага, гродзенскую скрыпачку Т Юзафовн), рэцэнзавау ix працы, у тл кшгу Н Орды «Граматыка музыю» Рэгулярна дасылау у Мшск Д.Стафано-В1чу 1 Мшадоускаму экземпляры свагх творау Са сталых творау М найб па-пулярная «Галька» (1847, паст 1854, 1859; у 1856 паст У Мшску, у 1975 — у Дзярж тэатры оперы i балета Беларуш) У лису шш творау оперы «Графшя» (1859), «Вербум нобше» («Слова гона-ру», 1860), «Парня» (1869), «Страшны
ААМарачкш Ф Скарына. Пач 1978
двор» (1865, у 1952 пастаулена у Дзярж тэатры оперы i балета Беларусх у пера-кладзе на бел мову М Танка) М — ау-тар кантаты «Крымсюя санеты» на сло-вы А Мщкевтча, больш як 300 сольных песень, яюя увайшл! У 12 «Хатнтх
С Манишка
С С Марами
спеунткау» (з ix 12 песень на словы Я Чачота)
Вытою яго муз мовы у бел i польс-юм фальклоры
Лип Станислав Монюшко М , Л , 1952, Рудзинский В Монюшко Пер с пол М , 1960, М а л ь д 3 1 с А Сташслау Ма-нюшка // Мальдз1С А Падарожжа у XIX ст Мн , 1969, Смольский Б С Белорусский музыкальный театр Мн , 1963, Фукс М Манюшка на Беларус) Пер с пол // Полымя 1967 X» 6, Я н ушкев! ч Я Автографы Сгашслава Манюшю // Мала-досць 1989 № 8 1осиф Хауратоыч
МАРАКОУ-БЕЛАРУСАУ БАЛТЫЙ-СКАГА ФЛ6ТУ АРГАШЗАЦЫЯ Засн У чэрв 1917 матросам В Мухай Да пач снеж 1917 аб’ядноувала больш за 800 маладых беларусау, яюя служил! на Балт флоце Члены арг-цыт зб1ралт ах-вяраванн! для беларусау-бежанцау 1-й сусв вайны, удзельнтчал! у рабоце з ез-дау беларусау-вошау Зах фронту i ирадстаушкоу бел арг-цый 12-й арми, Балт флоту 1 Рум фронту (18— 24 10 1917, Мшск), Усебеларускага з'езда 1917, дзе выступал! з атульнадэмакр пазщый, за стварэнне бел нац арми 1 шш У рабоце арг-цьп прымау удзел ген м К А Аляксееусю 1снавала, вера-годна, да 1918 Уладзшгр Калаткоу
MAPAXIH Сяргей Сцяпанавн [24 9(7 10) 1911, в Тотаршава Ардатау скага пав Нтжагародскай губ, цяпер Ардатаусю р-н Нгжагародскай вобл — 15 6 1972], ваенны дзеяч, ген арми (1968) Скончыу Ваен акадэмп тмя Фрунзе (1941) 1 Генштаба (1950) У Чырв Арми з 1931 У Вял Айч вайну на Паун -Зах , Брансюм, Варонежсюм, 1 м Укр франтах — нам нач 1 нач штаба танк брыгады, нач аддзела i нач штаба бранятанкавых 1 мех войск фронту, нач аператыунага аддзела танк арми, камандзтр танк асобнай брыгады Удзельнтк баеу за Берлш, за вызваленне Прап Пасля вайны на камандных i штабных пасадах у войсках i выкладчык Ваен акадэмп Генштаба 3 лш 1964 да вер 1967 камандуючы войскам! БВА 3 вер 1967 першы нам нач тылу Узбр Ст СССР, з 1968 нам мштстра абаро ны — нач тылу Узбр Ст СССР У 1966—71 канд у чл , у 1971—72 чл ЦК КПСС У 1966—68 канд у чл Бюро ЦК КПБ У 1966—72 дэп Вярх Савета СССР У гонар М у Мшску на будын ку Мтн-ва абароны Рэспублтю Беларусь установлена мемарыяльная дошка
МАРАЧК1Н Аляксей Антонавтч (п 10 3 1940, в Язеры Чэрыкаускага р-на) бел жывашсец, педагог Скончыу Бел тэатр -мает ш-т (1972) Выкладчык ма люнка (з 1977) i жывапюу (з 1989) Бе i AM Працуе пераважна у станковым жываптсе у жанрах партрэта, тэматы най карцшы, пейзажа, нацюрморта Стварыу серыю партрэта]) выдатных дзеячау псторы! 1 культуры Беларусi пет карцш «Нас кавалт у полым!» (1976), «Язэп Драздовтч» (1977—78) «Пачатак Францыск Скарына» (1978), «Впаут», «М1кола Гусоусю» (абодпа 1980), «1ван Луцкевгч», «Верашка i
Максхм» (абодва 1981), «Раги еда» (1982), «В Дунхн-Марцшкевхч» (1983), «К Калшоускх», «Старажытны Чэрыкау» (абодва 1984), «Ефрасхння Полацкая», «Схмяон Полацю» (абодва 1986), «Кхры-ла Тураусю» (1987), «Петра Серпевхч» (1988), «Сымон Будны» (1989), трыпцхх «Размова аб вечнасщ Скарына i Пара-цэльс» (1989—90), «Рагнеда i 1зяслау» (1991), «Леу Сапега» (1994) У адлюс-траваннх драм падзей псторьп жывапхс М дасягае выразнаст i публхцыстыч-насщ, некаторыя творы гучаць як адказ на вострыя актуальный праблемы су-часнасщ Лариса Салавей
МАРАШ 1лья Якаулевхч (н 14 8 1946, 1родна), бел псторык Канд пет н (1975) Сын Я Н Марата Скончыу Гро дзенскх пед ih-t (1969) У 1975-—81 у Тродзенсюм пед ш-це (з 1979 Гродзен-скх ун-т) У 1986—91 дацэнт Гродзен-скага абл ш-та удасканалення настауш-кау 3 1991 у Гзраип Даследавау рэв рух у Зах Беларус!, псторыю нас пунктау Гродзенскай вобл , псторыю бел яурэ-я?
Тв Ленинские идеи — в массы трудящихся Изд и распространение тр В И Ленина в Польше и Западной Белоруссии в 1918—1939 хт Мн, 1980, Сморгонь Ист экон очерк Мн , 1984 (разам з 11 КоУкелем)
Тван Коукелъ
МАРАШ Якау Навумавхч [25 12 1916 (711917), Гродна — 25 9 1990], бел псторык Д-р пет н (1973), праф (1974) У 1936—39 вучыуся у Вшенскш ун-це, скончыу Львоусю ун-т (1940) Працавау настаушкам 3 вер 1946 у [родзенсюм пед ш-це (з 1978 Гродзен-скх ун-т), выкладчык, дацэнт, дэкан пет ф-та, заг кафедрау псторьп СССР 1 псторьп БССР Асн тэмы навук да-следаванняу — псторыя каталщкай царквы на тэр Беларуст i Лггвы (пера-важна 16—18 ст ) зямельная уласнасць епарюй 1 манасюх ордэнау, стало вппча сялянства у царк уладаннях, роля Ватикана 1 езуттау у падрыхтоУцы Брэсц-кай уни 1596, барацьба каталтцкага духавенства супраць щэй вальнадумства i атавму Удзельшчау у выяуленш т ар-хеаграфхчнай апрацоуцы дакументау i матэрыялау для зборшка «Беларусь у эпоху феадалхзму» (т 1—2, 1959—60) РаспрацоУваУ пьгтанш методыю выкла-дання псторьп У сярэдняй i вышэйшай школе Аутар артыкулау па псторьп г Гродна 1 шш населеных пунктау Гро-дзеншчыны
Те Из истории борьбы народных масс Белоруссии против экспансии католической церкви Мн , 1969, Ватикан и католическая церковь в Белоруссии (1569—1795) Мн , 1971, Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии XVIII в Мн , 1974, Политика Ватикана и католической церкви в Западной Белоруссии (1918—1939) Мн , 1983, Студенческий научно-исследовательс кий кружок. 2 изд. Мн , 1989, Гродненское гетто (разам з АПлешавенем) // Полит собеседник 1991 У» 7
Лт Батв1НН1к М ЯН Марат // Бел пет часоп 1997 № 1 leap Федарау МАРАШб^СК! Каятан, беларусю i польею драматург канца 18 ст Праф
Я Н Марат
рыторык! 1 паэтыкг Забельскай дамхнх-канскай калепх (в Валынцы, Верхня дзвхнею р-н) АУтар беларуска-польскай «Камедьп» i польскамоУнай трагедьп «Свабода у няволх» (паст у 1787 у мясц школьным тэатры) «Камедыя» — тыловая драма-маралггэ, натсаная у адпа-веднасш з эстэтыкай класщызму, у ей праУдзхва паказваецца сялянскае жыцце, выказваецца думка, што шчасце за лежыць не ад боскага наканавання, а ад чалавечых учынкаУ Твор натпеаны живой гутарковай мовай, у хм адчуваецца моцны уплыу барочных штэрмедый, яюя Упершыню у бел л-ры сштэзуюцца у камедыю 1дэ1 асветнгцгва выявился у трагедьп «Свабода У няволх», дзе гал герой рымею палкаводзец Велгзарый вы-шэй за асабхстыя штарэсы ставщь шта-рэсы радзшы «Камедыя» упершыню апублгкавана У Ператцам («Изв Отд-ния рус яз и словесности» 1911 Т 16, № 3) Творы М захавалхея у ру-капхеным зборнхку, яю зберагаецца у б-цы АН Лхтвы У варыянце, асучасне ным Ф-Аляхновхчам, «Камедыя» ставхц ца на ецэне мшеюх тэатрау
Те Камедыя // Хрэстаматыя па псторьп беларускага тэатра х драматурга 2 выд Мн 1997 Т 1 Адам Малъдж
МАРГАВОЕ, у ВКЛ у 16—18 ст плата сялян феадалам за карыстанне агарода-мх х зямельнымх наддаткамх (вымяралхея маргамТ)
МАРГЁЛАУ Васхль Пишхавхч [14(27) 12 1908, г Екацярынаслау, цяпер Дне-прапятроуск, Украша — 4 3 1998], сав ваен дзеяч Герой Сав Саюза (1944), ген армхх (1967) Канд ваен н (1968) Беларус Скончыу Аб’яднаную бел ваен школу хмя ЦБК БССР (1931), Ваен акадэмпо Генштаба (1948) У Чырв Армх з 1928 Удзельшк сав -фхнл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну з 1941 на Ленхнградсюм, Паун -Зах, Сталхнградскхм, Пауд , 3-м х 4-м Укр франтах камандзхр палка, нач штаба дывхзп, камандзхр дывхзц, удзельнхк баеу пад Ленхнградам, Сталхнградам, на Дняпры, Днястры, у Румынх), Балгарых, Югаславп, Чэхаславакн, Венгры! х АУ-стрых 3 1946 на адказных пасадах у Сав Армп Дзярж прэмхя СССР 1975
МАРЗАЛЮК М
МАРГ1НАЛ1Я (позналац xnaiginalis што знаходзхцца на крах ад лац xnaigo край, мяжа), 1) памета на друкаваным выдан-ш або рукашее тлумачэнне незразуме-лых слоу, нататкх пра адносхны да гэк-сту, падкрэслшанне асобных сказау х слоу, пазначэнне юпчнхкам, пытальш-кам умоунымх значкам! х шш 2) У су часным кнхжным афармленш тэкставая рубрикация, вынесения за фармат паласы
МАРГУНСК1 Сцяпан Парфенавхч [24 12 1911 (6 11912), 1 Чавусы — 26 12 1978], бел правазнавец Чл-кар АН БССР (1953), д-р юрыд н (1970), праф (1972) СкончыУ Акадэмпо гра-мадскхх навук пры ЦК ВКП(б) (1951) 3 1945 заг сектара, аддзела упраулення кадрау ЦК КПБ, з 1951 гал вучоны сакратар Прэзщыума АН БССР, з 1956 заг сектара тэорых х гхеторых дзяржавы х права 1н-та фшасофп х права АН БССР Асн навук працы па пытаниях тэорых х гхеторых станаУлення х развитая бел сав дзяржаунаецх Адзш з аутарау х рэдакта-раУ «Гхеторых дзяржавы х права Ьела-рускай ССР» (т 1—2, 1970—76)
Те Создание и упрочение белорусской го сударственности, 1917—1922 Мн , 1958, Государственное строительство БССР в годы восстановления народного хозяйства (1921— 1925) Мн , 1966
МАРЖЭРб'Г (М а р ж э р э, Maxgeret) Жак (каля 1550 або 1560, г Асон, Франция — пач 1620-х г), французею афхцэр-авантурыст, аутар запхеак У 1600 у Варшаве завербавауся у рас ар-мпо, дзе у чине каштана камандавау ротай У 1605 удзельшчау у бхтве пры Дабрышчах супраць войска Лжэдзмхт рыя I, у 1605—06 узначальвау адзхн з атрадау яго гвардых Пасля гхбелх сама званца у вер 1606 пакхнуу Расхю У 1607 выдау у Парыжы кн «Стан Расхйскай хмперых х вялхкага княства Масковхх», у якой апхеау нар побыт, дзярж лад Ра-ехх, палхт падзех 1590—1605, вял па-сольства у Маскву канцлера ВКЛ Л Са-пеп у 1600—01 х шш Даказвау, што Лжэдзмхтрый быу сапраУдным сынам 1вана IV, адзначау, што паляю называл! Белай Руссю тэр Раен, а Чорнай Русею — тэр Беларусх НеУзабаве вярнуу-ся у Расхю х пастушу на службу да Лжэ-дзмпрыя И, потым у час вайны Рэчы Паспалгтай з Рааяй 1609—18 — да гетмана С Жалкеускага У 1611 выехау у Полыпчу, дзе пражыу апошнхя гады, гандляр х палхт агент франц урада
Те Рус пер — Россия начала XVII в Зап капитана Маржерета М , 1982
Валерий Пазднякоу
МАРЗАЛКЬк 1гар Аляксандравхч (н 119 1968, гп Краснаполле Маплеускай вобл), бел археолаг х псторык Канд пет и (1996) СкончыУ Маплеусю пед ш-т (1992) Працавау у Маплеве у арххтэкгурна-рэстаУрацыйнай фхрме АРТ-«М» 3 1996 выкладчык Маплеу-
M MAP’IHA
скага пед ш-та (з 1997 Маплеускг дзярж ун т) Даследуе матэрыялыгую i духовную культуру бел сярэдневяковага горада, менталгтэт насельнщтва Белару-С1 эпох! феадалгзму У вышку раскопак у Маплеве устанавгу гснаванне з 12 ст гарадзппча на гары «Мапла», вывучае сац тапаграфгю горада
Те Ггсторыя рэлгпг Беларусх (X—XVIII стст) Маплеу, 1997, «Магглеуская да^иша» у пытаниях 1 адказах Маплеу, 1997 (разам з АР Агеевым, IА Пущиным), МаплеУ у XII—XVIII стст Людаг 1 рэчы Мн , 1998 MAP’IHA гбРКА, горад, цэнтр Пуха вщкага р на, на р Цгтаука (прыток Свгслачы) Чыг ст Пухавтчы на лшн Мшск—Асшовтчы За 63 км на ПдУ ад Мшска Аутадарогамг звязана з Мш-скам, Ьабруйскам, Уздой, Чэрвенем 23 214 жыхароу (1997)
Назва паходзщь ад горю, на якой, па водле легенды, стану язычшцю храм, дзе У Мар’ш дзень адбывалгся святка-ваннг, пазнен там пабудавана царква Па шсьмовых крынщах вядома з 16 ст Належала Радзгвглам, Бужынсгам, Ра-тынскгм, Крупскгм, пасля 1863 мшгстру унутр спрау Расп Л С Макаву 3 1793 у Рас гмперыт, веска 1гуменскага пав Мшскай губ Развгццю М I паспрыяла пабудова у 1873 Лгбава-Роменскай чыгункг У 1876 заснавана с -г школа, якая у 1921 ператворана у сельгастэхш-кум У 1897 у весны 2 тыс жыхароу, 2 царквы, паштовая станцыя 3 1924 цэнтр Пухавщкагаравна, з 27 9 1938 гар паседак У 1939 6,5 тыс жыхароу 3 28 6 1941 акупгравана ням -фаш захоп-нжамг, яюя загубил 1200 чал Дзейнгча ла Мар 'гнагорскае маладзежнае падполле Вызвалена 3 7 1944 вогнамг 1-га гвардз танк корпуса 65-й армц 1-га Бел фронту у ходзе Мшскай аперацьн 1944 3 22 7 1955 горад У 1970 — 11,3 тыс ж У горадзе працуюць малочны, гльно-, до следна-эксперым з-ды, камбшаты харч- г хлебапрадукгау, каап прам-сцг, быт паслуг, лясгас, 5 буд арг-цый г шш , Мар ’шагорскг саугас тэхнжум, 5 сярэднгх, муз, спарг школы, 6 да школьных устаноу, Палац культуры, 3 б-ю, бальнгца, 2 палпопнгю, дзщячы са наторый «Пухавгчы» Брацкая мапла сав вошау, помнгю вогнам-вызвалще лям, сав вошам, партызанам г падполь-шчыкам, удзельнщы мшскага падполля Л Г Гайдучонак Помнгк архгтэкгуры сядзгбны дом (19 ст )
МАРЧНАГбРСКАЕ МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПбЛЛЕ У В я л г к у ю Айчын ную вайну Дзейнгчала з лш 1941 да студз 1944 у г п Мар’ша Горка, з жн 1942 пад юраунщгвам Пухавщкага падп РК КП(б)Б Аб’ядноУвала 29 чал (к1раунгю В I Варывончык, з снеж 1942 Г А Мазангк) Падтрымлгвала сувязь з Мшсюм патрыят падполлем, 2-й Мш скай партыз брыгадай, атрадамг «Ьура-веснж», «Сокал», тмя Сталша Падполь-Ш'ШИ распаусюджвалг сярод насельнгц-
тва лгстоУю г зводкг Саушфармбюро, здабывалг г перадавалг партызанам зброю, боепрыпасы, радыепрыемнгкг, пшгучыя машынкг, медикаменты, звес-тю пра дыслакацыго войск ворага, гра-фгк руху цягнткоу праз ст Пухавгчы, узарвалг мост, майстэрню па рамонце ваен тэхыкг, замгнгравалг элекграстан-цыю У барацьбе з фаш захопнгкамг за-пнулг 8 падпольшчыкау
МАР’ШАГбРСК! СЕЛЬСКАГАСПА-ДАРЧЫ ТбХШКУМ гмя УЕЛа-банка Засн 29 5 1876 у пас Мар’ша I орка 1гуменскага пав Мшскай губ як с -г школа для дзяцей усгх саслоуяУ Рыхтавала дасведчаных аратых, дагляд-чыкау жывелы, дробных арандатараУ зямлг, наглядчыкаУ гаспадаркг г рамес-нгкау галш вытв-сцг, звязаных з сель-скай гаспадаркай Прымала дзяцей ва узросце 14—15 гадоу Тэрмш навучання 4 гады 3 80 набраных вучняу 20 казен-накоштных, якгя бясплатна навучалгся, агрымлгвалг абутак, вопратку г навуч дапаможнгю Заняткг праводзипся з кастр да сак, астатнг час быУ заняты працай у полг, садзе, майстэрнях, на ферме Выкладалгся закон божы, рус мова, чытанне г псторыя, арыфметыка г практичная геаметрыя, жывелагадоуля, прыродазнауства, геаграфгя, садавод-ства Першы кграунгк Ф I Губш за 10 гадоу кгравання увеу на школьным полг севазварот, аргангзавау жывелагадоучую ферму, стварыу пчальнгк, удасканалгУ навуч працэс У студз 1911 школа пе-раутворана у нгжэйшае с -г вучылппча, уведзены новыя дысцыплшы закана-знауства, эканомгка сельскай гаспадаркг рахункаводства, землязнауства з луга г лесаводствам Рыхтавала дасведчаных сельскгх гаспадароу, агранамгчных старастау За 42 гады да 1918 падрыхта-вана 1048 спецыялгстаУ У жн 1918 ву-чылгшча пераутворана у сярэдняе, з 23 3 1921 — у тэхнгкум, якг рыхтавау малодшых аграномау-паляводау 3 1924 уведзены спепыяльнасцг плодаагарод-нщтва, пчалярства, тэхналопя прадук-гау Наггярэдаднг Вял Айч вайны тут працавалг 2 лабараторыг, 12 кабгнетау, б-ка (45 тыс кнгг), на ферме гадавалг племянную буйн par жывелу, свгней, закладзены плода- г калекцыйны гада-вальнгкг 3 1949 працуе завочнае аддзя-ленне У 1970 пераугвораны у саугас-тэхнгкум, у 1984 прысвоена гмя У Е Лабанка У 1998 працуюць аддзяленнг агранамгя, механгзацыя сельскай гаспадаркг, электрыфгкацыя г аУтаматызацыя сельскай гаспадаркг, дзеннае г завочнае Навучэнцы дадаткова атрымлгваюць спецыяльнасцг трактарыста, слесара, вадзщеля транспартных сродкаУ, элек-траманцера Сярод выпускнгкоУ Герой Сав Саюза Лабанок, акадэмгк АН Бе-ларусг I Д Юркевгч, чл -кар АН Беларуси М Качура, дакгары навук Р Т Вгльд-флуш, А I Новгк, С Я Шпгленя г шш
Рыгор Грабчыкау
МАРКАВА, веска, цэнтр сельсавета у Маладзечанскш р-не, на беразе р Га-дзея За 18 км на 3 ад Маладзечна, 8 км ад чыг ст Пруды, на аутадарозе Мала
дзечна—Крэва 776 ж, 297 двароу (1998)
3 пгсьмовых крынгц вядома пад 1415 як велгкакняжацкае сяло г двор у складзе ВКЛ 3 1476 да пач 16 ст цэнтр навета г воласцг У 1486 згадваецца як мястэчка У 16 ст мела 2 кгрмашы гга год У 1519 разбурана у час вайны Маск дзяржавы з ВКЛ 1512—22 У 1532 уласнасць кн. Яна Радзгвгла У 2-й пал 16 ст мястэчка, гаспадарскае ула-данне У 17 ст У М дзейнгчау касцел У 18 ст цэнтр староства У 1740 шфлян-цкг кашталян Ян Шчыт пабудавау новы касцел, пры якгм гснавала школа 3 1793 у Рас гмперыг У 19 ст дзярж мястэчка Вглейскага пав У 1860-я г у М 369 ж, 45 двароу У 1897 мястэчка ЛебедзеУскай вол , 765 ж , 122 двары, царква, каплща, нар вучылшгча 3 1921 у Вгленскгм ваяв Польшчы, з 1939 у Маладзечанскш пав Вглейскай вобл БССР 3 12 10 1940 цэнтр сельсавета у Маладзечанскш р-не У Вял Айч ваи ну акупгравана ням фашыстамг, якгя знгшчылг 72 дамы 3 1949 цэнтр калгаса «Чырвоны прамень» У М сярэдняя г базавая школы, дашкольная установа, бгблгятэка, Дом культуры, аддз сувязг, магазшы Помнгк землякам, што заггну-лг у Вял Айч вайну Помнгк архгтэкту ры Свята-Успенская царква (1860)
Валерый Шаблюк
МАРКАВЁЦ Вгктар Пятровгч (н 5 8 1947, г Докшыцы Вщебскай вобл ), бел жывапгсец Скончыу Бел тэатр -Маст ш-т (1971) Працуе у сюжэтна-тэ-матычнай карцше, жанрах ггартрэта, на цюрморта, пейзажа Сярод работ на ист тэматыку «Рэштю Навагрудскага замка» (1979), «Лагойск Ругны храма» (1979), «Князь Усяслау» (1980), «Стары Вгцебск» (1981), «Стары Мшск» (1981) серыя «Заслауе —- старажытны горад» трыпцгх «Спакон вякоу» (1982), «Камя нг пад Докшыцамг», партрэты дзеячау бел культуры «Партрэт беларускага мастака Петры Серггевгча» (1978), «Сы Мон Будны» (1980), «Марыя Багдановгч з сынам Максшам» (1981—82), «Ула-дзгслау Сыракомля У Нясвгжы» (1983), «Вшцук Дунш-Марцгнкевгч з дачкой Камигай» (1993) Аутар пет нацюрмор тау «Нацюрморт з кларнетам» (1975), «Нацюрморт з арбалетам» (1975), «Стары медны посуд» (1980) г шш Прэмгя Леншскага камсамола Беларусг 1980
Гамя Фатыхова
МАРКА? Петр Аляксеевгч [15(28) 6 1902 в Хатоуня БыхаУскага пав Магцгеускаи губ , цяпер Рагачоускг р-н — 3 6 1967] генерал-палкоунгк танкавых войск (1965) Скончыу ваен акадэми механг зацыг г матарызацыг РСЧА (1935), 1ен штаба (1958) У Чырв Армгг з 1923 3 1935 выкладчык у ваен вучылшгчах У Вял Айч вайну з мая 1942 на Зах Пауд -Зах г 1-м Укр франтах нач апе ратыунага аддзела штаба танк корпуса нач штаба механгз корпуса Удзельнгк вызвалення Калгншскай, Смаленскай, Калужскай, ДнепрапятроУскай абл , Данбаса У 1944—58 нам нач штаба Упраулення камандавання бранятанк г
мехашз войскам! Сав Арми, ст выкладчык ваен акадэмп 3 1958 нам нач, з 1964 нач Ваен акадэмп браня-танкавых войск
МАРКЛУ Федар Рыгоравн [11(24) 12 1914, в Качашшю Дз1сенскага пав Вшенскай губ, цяпер в Качаншгкю Швенчоне-ляйскага р-на, Лива — 14 1 1958], адзш з аргангзатарау i кфаушкоу партыз руху У Вшейскай вобл у Вял Айч вайну 1ерой Сав Саюза (1944) Скончыу ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1948) За рэв дзейнасць у Зах Беларуш у 1936—39 зняволены У Бяроза-Картузе и канцла-гер, вшенскую турму У 1939—41 старшыня Свянцянскага гарсавета, нам старшын! Вшейскага аблвыканкома У партизанах з вер 1941 камандзтр спец-групы, з мая 1942 — атрада мя Сувора ва, з лют 1942 — партыз брыгады тмя К Я Варашылава, адначасова з крас 1943 нач ваенна-аператыунага аддзела Вшейскага падп абкома КП(б)Б 3 1944 нам старшин! Вшейскага, Маладзечан-скага аблвыканкомау Дэп Вярх Савета ЬССР з 1940
МАРКАУ МАНАСТЫР, I р о 1 ц к 1 манастыр, праваслауны мужчынсю манастыр у Вгцебску У 1633—1918 Зна-ходлУся на правым беразе Зах Дзвшы за 4 км ад центра горада Засн аршан сим цгвуном Л С Апнскгм 1 браслаусктм jcmckim судцзей С Мгрекам У 1633 пабудаваны першы храм Тройцы г келлг шя манахау У 1638 фундатары падара-вал! манастыру землг на Маркаушчыне (дзе у 16 ст нейю Марк пабудавау цар-кву адсюль назва) г фальварак Шыд-поушчыну Манастыр падпарадкоувауся кюускаму мгтрапалгту, у 1656 у час вайны Расп з Рэччу Паспалггай 1654—67 быу пераведзены У юрыедыкцыю мас-коускаы патрыярхата У 1687 вщебск!
П А.Маркау
Ф Р Маркау
падкаморы С К Atihcki пабудавау новую Грощкую царкву (асвячона у 1691) Манастыр быу абнесены мурам, за якгм
В П Маркавец Партрэт Сымона Буднага 1980
МАРШНЯТЫ М
стаяла царква св Мткалая (1730) У фальварку Шыдлоушчына юнавала царква св Параскевы (каля 1730) Не пазней 1752 пабудаваны каменны манас-тырсю корпус 1 Пакроуская царква У 1751 зроблена няудалая спроба перавес-Ц1 М м у унгю Паводле пацвярджаль-най граматы караля Рэчы Паспалггай Аугуста III у 1752 манастыру належалт таксама фальварю Ахоцшца, Васькавт-чы, ГаеУшчына, Дуброва, Маркава, Плетнша, Прысушына, Прэгнгк!, Сла-бада, Чэршчы г юрыдыкг у горадзе У 1809 было 126 рэвгзеюх душ У 1773 М м прылгчаны да Пскоускай епархп, у 1795 — да Маплеускай, у 1833 — да Полацкай 3 1798 меу ранг архгмандры!, да яго быу прыпгеаны Невельскг заштатны манастыр У 1842 М м быу за-шчаны да 1-га класа, мог мець па шта-це да 20 манахау, атрымлгвау ад казны 3185 руб серабром штогод, маентю бы-Л1 канфюкаваны (апрача 150 дзесяцш зямл1) Манастыру належалг воз Ка-шанскае для лоулг рыбы, млын з сукна-вальняй 1 6 пляцау у Вгцебску, цагельня г чарапгчны з-д У 2-й пал 19 ст праца-валг майегэрн! жыватсная, пазалотная, сталярная, такарная, шавецкая, кравец-кая, дзейшчала пачатковая школа для слабадсюх дзяцей Пасля закрыцця М м будынкг (акрамя Пакроускай цар квы, зараз вядомай як Казанская) внесены
Лип Сергий (Василевский) Витебский Марков Свято-Троицкий мужской монастырь Витебск, 1887, Свято-Троицкий Марков монастырь в городе Витебске СПб , 1911 Аляксандр Ярашэвт
МАРКЕВ1Ч Арсень 1ванавгч [30 3(11 4) 1855, Брэст — 1942], псто-рык, грамадскт дзеяч Чл -кар АН СССР (1927), прафесар Скончыу Вар-шаусю ун-т (1876) Выкладау у сярэднгх навуч установах Холма (цяпер Хелм, Польшча) г Шауляу (цяпер Шауляй, Лггва) Вывучау мгжелав сувязт У 17 ст , дзейнасць Ю Крыжангча, А Фшповгча 3 1883 у Стмферопалт Старшыня Тауры-часкай вучонай архтунай камюи (1909— 27, з 1923 — Т-ва псторыт, археалош т этнаграфп Крыма) Аутар прац па ар-хеалоп! i псторыт Крыма Адзш з арга-нгзатарау Таурычаскага ун-та, мясц му-зеяу 1 архгвау
Те Юрий Крижанич и его литературная деятельность Ист лит очерк Варшава, 1876, Афанасий Филиппович, игумен брестский Варшава, 1880
Лип Платонов С Крачковский И Записка об ученых трудах нроф А И Маркевича // Изв АП СССР Сер 6 1927 № 18, К 100-летию со дня рождения АИ Маркевича // Вести древней истории 1955 М° 4 Валерый Пазднякоу
МАРКШЯТЫ, курганны мопльнтк 10—12 ст культуры усх -лиоусюх курганоу каля в Маркшяты Ашмянскага р-на, на левым беразе р Клява 7 насы-паУ выш 6—8 м Адкрыу у 1893 Ф В ПакроУсю, даследавау у 1913
М МАРКЛЯНЛ^
П С Рыкау, абследавала у 1974 А Г Ка-лечып Пахавальны абрад — трупаспа-ленне, рэштю пахаванняУ на грунце i У горшках Пахавальны швентар жал ся-керы, ромба- 1 ланцэтападобныя нака-нечшю коп’яу, нажы, шпоры, спражю, бронзавыя упрыгожаннт i дэталт кон-скай збру1
МАРК1ЙНАУ Барыс Клрылашч (5 5 1920, в Клетчына Шумышскага р-на — 26 2 1998), бел псторык Д-р ист н (1973) Праф (1974) СкончыУ Вщебсю пед ш-т (1947) Удзельшк Вял Айч вайны 3 1944 у Слроцшскш райкоме парты), Вщебскш гаркоме КПБ 3 1952 настаушк, у 1954—83 у Вщебсюм мед ш-це Даследавау псторыю КПБ 1921—37
Те Борьба Коммунистической партии Бе-лоруссив за укрепление единства своих рядов в 1921—1925 гг Мн, 1961, Укрепление единства рядов Коммунистической партии Белоруссии (1921—1937 гг ) Мн , 1970 МАРКС Карл (5 5 1818, г Трыр, Рэй-нская прав Прусп — 14 3 1883), мыслз-цель 1 грамадсю дзеяч, стваральшк i ki-раушк першых мгжнар камунют i пра-летарсюх аб’яднанняу, заснавальшк маркшзму (гл Марксизм-лениизм) 3 сям’1 адваката ВучыУся на юрыд ф-це ун-тау Бона 1 Берлша (1835—41) У ма-ладосц) быу рэв дэмакратам, яго фыас погляды фармтравалюя пад уплывам младагегельянцау 3 1842 супрацоунпс, гал рэдактар газ «Rhemische Zeitung» («Рэйнская газета») у Кельне У 1843 пераехау у Париж, адкуль высланы У 1845, пасялзУся У Брусел! У 1846 М 1 Энгельс стварыш Брусельск: камушст карэспандэнцю к-т, наладзин сувязь з Саюзам справядлгвых у Лондане, яю у чэрв 1847 яны рэарганпавал! У Саюз камунютау Лозунг Саюза справядлшых «Усе людз1 браты» заменены лозунгам «Пралетары! ycix краш, яднайцеся'» У 1848 М высланы з Бельш, пераехау у Парыж, дзе абраны старшыней ЦК Саюза камунютау Потым пераехау у Кельн, дзе стварыу (чэрв 1848 — май 1849) «Neue Rhemische Zeitung» («Новая Рэйнская газета») 1 стаУ яе гал рэ-дактарам У 1849 М пасля судовых праследаванняу высланы з Прусп, пае-хаУ у Парыж, але высланы i адтуль, пасялзУся у Лондане, дзе знаходз1уся да канца жыцця
Пераход М да матэрыялпму i сацыя-лзму адбыуся У сярэдзше 1840-х г i знайшоу адлюстраванне у рангах яго артыкулах (асаблтва «Да крытым геге-леУскай фшасофп права Уводашы»), дзе упершыню выказана щэя аб сусв -пет рол1 пралетарыяту у грамадсюм жыцщ У першай сумеснай працы М i Энгельса «Святая сям*я» (1845) дадзена
К Маркс
разгорнутая крытыка щэалыму Гегеля i младагегельянцау, абгрунтаваны погляд на сусв -пет ролю пралетарыяту, рас-працаваны асн палажэнш тэоры! i практик! рэв барацьбы У працы «Ня-мецкая щэалопя» (1846) М i Энгельс упершыню распрацавал! цэласную кан-цэпцыю матэрыялхет разумения псто-ры1, абгрунтават щэх змен грамадска-эканаммных фармаций, ист непазбеж-насш змены каттатзму сацыялют ладам жыцця 1 заваявання пралетарыятам пали улады М меркавау, што каму-шзм — не толькг мара пра будучыню, але 1 рэальнасць, якая пачнецца з пера-могай сацыялют рэвалюцьп i пракгыч нага стварэння такой будучыш Каб набл1зщь рэвалюцыю, М веу барацьбу супраць пануючай бурж щэалоп!, розных дробнабурж тэорый сацыяльзму Па даручэнн! 2-га кангрэса Саюза камунютау М 1 Энгельс распрацавал! праграму мокнар камушст руху — «Манифест Камунютычнай парты!» (1848) Зыходзячы з вопыту рэвалюцьп 1848—49 у Германн, М выказаУ щэю бесперапыннай рэвалюцы! аж да заваявання пралетарыятам пали улады У працах «Класавая барацьба у Францы! з 1848 да 1850 г» (1850) 1 «Васемнаццата-га брумера Луг Банапарта» (1852) М разв1У тэорыю класавай барацьбы, вы-казау думку аб неабходнасщ саюзу пралетарыяту з сялянствам пры звяржэнш Улады буржуази, зломе яе дзярж машины 1 замене диктатуры буржуази дыкга-турай пралетарыяту М быУ заснаваль-нткам 1-га 1нтэрнацыянала i юраушком яго Ген савета Парижскую камуну 1871 ен разглядау як першую спробу стварэння диктатуры пралетарыяту У працы «Да крытыю палпычнай экано-мн» (1859), а потым у гал сваей працы «Каптгал» (т 1, 1867, т 2—3 падрыхта-
ваУ да друку 1 выдау Энгельс у 1885— 94) М сфармулява? асн палажэнн! пет матэрыялпму, дыялектык! узаемаадно-ын баз1су 1 надбудовы У развшш гра-мадства, закон прыбавачнай вартасш i шш заканамернасш, яюя, на думку М , непазбежна вядуць да змены адной сац эканам фармацы! другой i у кан-чатковым выносу — да Усталявання ка-мунют грамадства У працы «Крытыка Гоцкай праграмы» (1875, апубл 1891) ен сфармуляваУ палажэнне аб пераход-ным перыядзе i 2 фазах такога грамадства (сацыялют 1 камунютычнай) М падтрымл1вау цесныя сувяз! з мнопм! рус рэвалюцыянерам! У 1870 рэв эМ1-гранты з Расп стварыл! У Жэневе Рус секцию 1-га 1нтэрнацыянала 1 запрасип М быць яе прадстауносом у Ген савеце 1нтэрнацыянала Каб знаемшца з л-раи 1 першакрынщам! па псторы! Раен, М вывучау рус мову У яго працах есць звестю 1 пра Беларусь Творы М пачал! распаусюджвацца на Беларус! у 1870 я г (Мшск, Вщебск, Гомель, Гродна, Маплеу, Барысау i шш ) Першая юнга М У перакладзе на бел мову — «Манг фест Камунютычнай парты!» («Каму Н1СТЫЧНЫ манифест»), выдадзены У 1924
Фигас светауспрыманне М , яго ву чэнне аб першаснасш матэры! i другое насц! духа i мыслення, аб дыялекгыч ным развщш природы 1 грамадства, пет непазбежнасц! сацыялют , а потым 1 камушст грамадства, рэв ломцы (не абавязкова нашллем) дзяржавы дыкта туры буржуази 1 стварэнн! дзяржавы диктатуры пралетарыяту i шш рэв пе раутваральныя высновы з рабиц вял уплыу на развщце навук ведаУ, сап думк! 19 ст Разам з тым М абсалюты завау ролю сац антаганвмау 1 класавай барацьбы, рамантызавау ист ролю пра летарыяту, сцвярджау неабходнасць Л1к вщацы! прыватнай уласнасц! Марксам стау тэарэт 1 аргашзац асновай сацыя Л1ст рэвалюцый 20 ст У розных крашах свету, утл Кастрычюцкай рэвалюцьп 1917, ажыццеуленай у Расп бал ипатка mi на чале з У I Лентам Шэраг щэй М У дастасаванн! да новых ист умоу знай шоу адлюстраванне у стварэнш СССР а пасля 2-й сусв вайны — сацыялю) дзяржаУ ва Усх ЕУропе, Азн i на Кубе Памик прыХ1льН1кам1 i прашУшкам! М Увесь час вядзецца барацьба, асаблиа па пытаниях разумения грамадска-па лгг жыцця
Те Маркс К, Энгельс Ф Соч Т 1—50 2 изд М , 1954—81, Бел пер -Маркс К, Энгельс Ф Выбр тв Т 1—2 Мн , 1951—52
Лип Бессмертие великих идей М , 1968 Л е н 1 и УI Пстарычны лес вучэння Карла Маркса // Тв Т 18 (Поли собр соч Т 23) Иосько МИ К Маркс, Ф Энгельс и ре волюционная Белоруссия 2 изд Мн , 1985 Карл Маркс Биогр 3 изд М , 1989, М е
Р и и г Ф Карл Маркс История его жизни Пер с ием 2 изд М , 1990, Фридрих Энгельс о Карле Марксе [Сб ] М , 1990, Максимова ЛП, Меднова ЕС Их стихией была борьба Очерки о жизни и деятельности К Маркса и Ф Энгельса Мн , 1991, Л о б о к А.М Подсознательный Маркс, или Евангелие, которое не состоялось Книга-гипотеза Екатеринбург, 1993 Петр Петрыкау
МАРКС Макстмтлян Восшашч [7(19) 10 1816, Вщебск — 1893], удзельшк рэв руху 1860-х г, даследчык Стбт-ры, мемуарыст Скончыу Вщебскую пмназио (1834), вучыуся у Маскоусюм ун-це 3 1858 выкладчык у Смаленску, пасля у Маскоускай 4-й пмнази Па па-дазрэннт у сувязях з паустанцамт арыштаваны 1 у снеж 1863 — лют 1864 зня-волены у Петрапаулаускуто крэпасць, выпушчаны пад нагляд палщыт Ктравау адной з рэв падп арг-цый у Маскве, дзе зблтзтуся з балг (Л Каравелау) i чэш студэнтамг У 1866 арыштаваны па справе Д У Каракозава, якг зрабгу няу-далы замах на Аляксандра II 24 9 1866 пазбаулены усгх правоу г сасланы у Сг-бтр 3 1868 жыу у Енгсейску, дзе засна-вау 1-ю сгбгрскую метэастанцыю Чл Рус геагр т-ва, за навуковыя даследа-ваннг У 1878 адзначаны залатым медалей Вызвалены з-пад палщэйскага на-гляду у 1880 Аутар працы «Клгмат Еш-сейска паводле 12-гадовых назтранняу 1871—1883» («Зап гмп Акадэмп навук», 1887, т 55), нататкау пра К Касо-шча («Рус старина», 1886, т 52), М Бу-ташэвна-ПетрашэУскага (там жа 1889, т 62), пра Вщебск г Вщебшчыну У 1820—30-я г («Запгскг старого», б-ка АН Украгны у Львове, аддзел рукапгсау, ф Асалгнскгх) 1 1нш
Те Записки старика Витебск с 1821 по 1840 гг // Вщ сшытак. 1995—97 № 1—3
Лт К1 с я л е У Г Пошукг гмя Мн , 1978 С 56—60, 3 а й и а у М.Шчарба-коУ С Пстарычныя замалеУкг вщябчанша // Помнгкг псторы! 1 культуры Беларус! 1984 № 3 Генадзъ Кгсялеу
МАРКС<ЗМ-ЛЕН1Н)ЗМ, фыасофскае, эканамгчнае г сацыяльна-пал1тычнае ву-чэние, заснавальнгкамг якога былг К Маркс, Ф Энгельс г У I Лент Узнгкла У канцы 1840-х г Займае асаблгвае мес-ца у псторыг сац -палгт думкг г грамад-скай псторыг 2-й пал 19—20 ст Ад за-раджэння г да нашага часу М -л — предмет вострай щэалаг г палгт барацьбы, таму няма адзшага падыходу да гэ-тага феномена у псторыг грамадства Прыхыьнпа г працгунпа М -л па-розна-му вызначаюць яго сутнасць г змест, месца у грамадска-палгг практыцы, яго мшулае, сучаснае г будучае Асаблгва актуальней гэта праблема стала у канцы 1980 — пач 90-х г у сувязт з распадам сусв сацыялтст сгстэмы г СССР Агуль-ная канцэпцыя М -л уключае шэраг метадалаг прынцыпау умовы г пераду-мовы яго фармтравання, змест г прад-мет, распаусюджанне, асн этапы развщця. Марксгзм як палтт щэалопя рабочего класа узнгк у вышку аб’ектыуных пет, сац -эканам т пали умоу разлажэн-ня феадалгзму т Усталявання каппалют спосабу вытв-сщ у мнопх крагнах Еуропы г ЗША, складвання сусв рынку, фар-мгравання пралетарыяту, абвастрэння су-
64 В Маркс
пярэчнасцей памгж пралетарыятам г буржуазий Як тэорыя г щэалопя ен увабрау у сябе мнопя дасягненнт папя-рэдшх этапау развщця грамадскай т прыродазнаучай навук думкг У далей-шым фактар пет , тэарэт г сац -эканам абумоуленаецт з’яулення маркстзму УI Ленш адлюстравау у формуле аб «трох крынщах г трох састаУных частках маркстзму» Да крынгц былг аднесены англ палтт эканомтя, ням клаегчная фтласофтя г франц утапгчны сацыялтзм, да састауных частак — дыялектычны г пет матэрыялтзм, палгт эканомтя г навук камунтзм Заснавальнгкамг маркстзму былг ням мыслщелт Маркс г Ф Энгельс 1х дзейнасць г творчая спадчы-на — вынгк працяглых сумесных нама ганняу г гнтэлектуальнага партнерства 1-ы этап дзейнаецт Маркса г Энгельса завяршыуся наптсаннем «Машфеста Камунтстычнай партыт» (1848), якг змя-шчау асн палажэнш гх тэарэт канцэп-цыт У гэты перыяд яны напгеалг шэраг важных прац («Да крытыкт гегелеускай фтласофн права Уводзшы», 1844, «Святая сям’я», 1845, «Нямецкая щэалопя», 1846, «Становтшча рабочага класа у Ан-глп», 1845, «Прынцыпы камушзму», нап 1847), якгя сведчылт пра эвалюцыю гх поглядау у ктрунку дыялектычнага г пет матэрыялгзму г навук камушзму Бурж рэвалюцыг 1848—51 у Зах Еуро-пе далг тмпульс далейшаму развщцю тэ-орыг маркепму У гэты час з’явипся творы «Капттал» (т 1, 1867), «Класавая барацьба У Францыт з 1848 да 1850 г» (1850), «Васемнаццатага брумера Луг Банапарта» (1852) г шш Парижская ка-муна 1870 паклала пачатак заключнаму этапу гх супрацоУнштва. У гэты перыяд натсаны працы Маркса «Грамадзян-ская вайна у Францыт» (1871), «Крыты-ка Гоцкай праграмы» (1891), Энгельса «Анты-Дзюрынг» (1878), «Развщце са-цыялтзму ад утопи да навукт» (1880), «Паходжанне сям'т, прыватнай уласнас-
MAPKCI3M М
цг т дзяржавы» (1884) Пасля смерцт Маркса (1883) болыпасць яго творау засталася неапублткаванай Першым бтеграфам г гол папулярызатарам Маркса стау Энгельс Нягледзячы на пра-цяглую сумесную дзейнасць, уклад Маркса т Энгельса у фармтраванне маркстзму быу розны Маркс пакшуУ пасля сябе стройную эканам тэорыю каппе лтст спосабу вытв-ецт Параунальную з ей палп тэорыю стварыу, на распраца-ваных Марксам асн сац -палтт принципах, дау шырокае абагульненне тэо-рыт пет матэрыялгзму Энгельс у «Ан-ты-Дзюрынгу» г шш працах У цэлым асн палажэнш тэорыг Маркса т Энгельса, т зв кластчны маркстзм, былт рас-працаваны г сталт фундаментам усей бу довы маркегзму Мнопя з гх дайшлт да грамадскасцг у выказваннях, камента-рыях, штэрпрэтацыях, страцтлт перша-пачатковы сэнс г змест
Прыхшьнгкг г працтунгю кластчнага маркстзму прызнаюць яго вял уклад у сусв грамадска-палгт думку Негатыу-ныя адносгны да гэтай тэорыг У значнай ступент звязаны з практыкай увасаблен ня яе У рэальныя грамадска-палп г эканам формы, з той роляй, якую адвоцзт-лт маркстзму паслядоунгю, лтчачы яго адзгна правгльным вучэннем, якое пе раутварае свет Прыхшьнгкг маркстзму разглядаюць яго як поунае г стройнее вучэнне, што дае людзям «цэласны све тапогляд», у яюм злпы разам навук тэорыя, щэалопя рабочага класа, карэн-ныя прынцыпы кграУнштва рэв ба рацьбой рабочага класа г устх працоу ных за свае вызваленне 3 гх пункту погляду М -л — вучэнне з цэласнай г стройнай стстэмай фтлас, эканам г сац -палп поглядау, адлюстроувае аб’ектыуныя заканамернаецт развщця рэчатснаецг, служыць тэарэт асновай рэв пераУтварэння грамадства г уключае у сябе 3 цесна узаемазвязаныя г ад-носна самастойныя састауныя часткт, кожная з якгх мае свой предмет дасле-давання, катэгорыт, развгваецца на ас-нове тых цт шш спецыфтчных законау Дыялектычны г пет матэрыялтзм слу жыць ядром усяго М -л , яго агульнай метадалаг асновай Усе 3 састауныя часткт М -л уяуляюць сабой навук вы-ражэнне, абгрунтаванне г абарону ка рэнных штарэсау рабочага класа Не думку Лентна, «толью, фшасофскт матэ-рыялгзм Маркса указаУ пралетарыяту выхад з духоунага рабства Толью эка-намтчная тэорыя Маркса растлумачыла сапрауднае становтшча пралетарыята у агульным ладзе каппалтзму» (Творы Т 19 С 8) Абагораючыся на фтлас г эка нам вучэнне, навук камунтзм паказаУ шляхт рэв пераУтварэння капхталтст грамадства У сацыялтстычнае Маркс г Энгельс тмкнултся пазнаць эканам, сац -палп т щэалаг заканамернаецт развщця грамадства, пераутварыць усе юруню сац навую, сгнгэзаваць усе галт
М МАРКС! ЗМ
ны недау у адзхнае новае цэласнае ву-чэнне, пашырыць асн палажэнн! сваей тэорых на усе сферы чалавечага грамадства, яго фхлас , эканам i сац -палхт ас-новы Вырашальнае значэнне для узшкнення марксхсцкай тэорьн мел1 2 сфармуляваныя Марксам палажэннх матэрыялзст разумение псторых 1 тэо-рыя прыбавачнай нартасщ Зыходзячы з матэрыялхсг разумения псторы!, Маркс зрабху вынад пра непазбежнасць змены адной грамадска-эканашчнаи фармацън другой, пет неабходнасць пралетарскай рэналюцьп 1 рашаючай рол1 пралетары-яту у ей Ен вызначыу прыроду капхта-лхет эксплуатацы! на асноне тэорых прыбавачнай вартасщ i ецнярджау, што прысваенне неаплачанай працы есць асн форма кашталхет вытн-ецх JIikbi-даваць эксплуатацию можна толью шляхам знхшчэння катталаму, а яго пбель 1 перамога сацыямзму з’яуляюцца заканамерным працэсам у разнщщ гра-мадства На аснове матэрыялхет разумения псторых 1 тэоры! прыбавачнай нартасщ заснанальшю маркшзму стна-рьип тэорыю класанай барацьбы, аб-грунтавалх сусв -пет ролю пралетарыя-ту як маплыпчыка капхталхзму i стна-ралыпка новага, сацыялют грамадства Асн палажэнн! клашчнага марксизму у фшас сферы — дыялектычны i пет матэрыялхзм Клашчны Марксом здолеу не хлюзорна, а матэрыялютычна растлу-мачыць зыходныя аб’ектыуныя пераду-моны эвалюцыйных працэсау i к переход у рэвалюцыйныя Марксом разгля-дау першаснасць матэрнх i быцця ад-носна духа i свядомасщ Ен пашырыу прынцып матэрыялпму на сферу гра-мадсюх адносш, што приняло да разумения грамадства як цэласнага арганхз-ма, у структуры якога вылучаюцца пра дукцыйныя шли 1 нытв адносшы i у су-купнасщ утнараюць той щ хнш спосаб вытв-сш Маркс лхчыу, што гал адносх-ны V грамадстве — вытворчыя, паколь-К1 у ix аснове ляжаць адносшы уласнас-ш Мепавпа яны складаюць базхс грамадсгна i вызначаюць усе астатам адносшы (палп юрыд , хдэалаг , рэш-гшныя), яюя уяуляюпь сабой адпанед-ную надбудову над базюам i робяць на яго адваротнае уздзеянне
У рамках клашчнага маркшзму узнхк-ла паняцце грамадска-эканам фарма-ЦЫ1, а таксама сац рэвалюцы! як споса-бу пераходу ад адной фармацы! да другой Марксом раскрыв дыялектыку эва-люцых 1 рэвалюцьп у псторьп, ix барацьбу 1 адзшетва, спалучэнне, а не перавагу аднаго за кошт другога У сферы сацыяльна-палпыч-н а й клашчны маркехзм распрацанау
канцэпцыю класавай барацьбы як руха-ючай сшы псторых, стнарыу тэорыю класавата панавання, вызначыу палп уладу як форму арганхзаванага насхлля аднаго класа над друпм Яму належаць палажэннх аб диктатуры пралетарыяту як асобым тыпе дзяржавы на этапе пераходу ад кашталхзму да сацыжпзму, зломе старой дзярж машыны пасля перамоп пралетарскай рэвалюцьп, адмх-ранш дзяржавы на этапе камунхзму Клашчны маркехзм абгрунтавау щэю ш-тэрнацыяналхзацы! грамадскага жыцця як асн тэндэнцых у развхцщ капхталхз-му У сферы эканамхчнай гал дасягненнем маркшзму стала тэо-рыя катталхет спосабу вытв-сщ Маркс лхчыу, што сам каппалхзм свагм разнщ-цем стнарае эканам перадумоны снайго знппчэння, выянху асн супярэчнасць каппалхзму — памхж грамадскхм характерам працы I прыватнай формай прЫ-сваення Таму гал нывадам клашчнага маркшзму стала палажэнне аб знппчэн-нх прынатнан уласнасцх х аграмаджаннх працы як асн умоне усталявання новага справядлхнага грамадстна У «Манх-фесце Камуихстычнай парты!» Маркс х Энгельс П1сал1, што «камунхеты могуць выказаць сваю тэорыю толью адным палажэннсм знппчэнне прыватнай уласнасщ» Уся тэорыя маркшзму была падпарадкавана адной мэце — абгрун-таванню заканамернасщ х пет непаз-бежнаецх усталявання камунхзму як справядлшага грамадства Аднак мена-впа праблема сутнасщ камунхзму з’янх-лася самай складанай i для сучасшкау х для паслядоунхкау Маркса Пазней з марксавай тэорьн камунхзму было вы-пусташана галоунае — гуманхзм, хм-кненне нызвалшь чалавека ад уых форм прыгнету, ажыццявхць прынцып, кал! «снабоднае разнхцце кожнага з’яуляецца умовай свабоднага разнщця уехх» Група тэарэтыкау (АЛабрыела, Ф Мерынг, ККауцкх, ГВПляханау), яюя прыйшлх на змену Марксу х Энгельсу, хмкнулхея шетэматызаваць агульныя фхлас палажэнн! маркшзму як тэорьн псторых х распаусюдзхць хх на нераспрацананыя Марксам галхны Яны пачалх публхка-цыю яго прац, вынучэпне бхяграфп з мэтай данеецх хх да сацыялют руху У 2-й пал 19 ст на платформе маркшзму узшкла шмат с д партий, хоць ступень уплыву маркшзму у к была розная Ужо у той перыяд у рабочым руху намещлх-ся 2 плынх, яюя адрознхвалхея свахмх ад-носшам! да пытания аб суадносшах реформы I рэналюцьп Канчатконае раз-межаванне адбылося у сувязх з пач 1-и сусн найны, крахам II 1нтэрнацыянала I перамогай Кастр рэналюцьп 1917 у Расп Камунютычны юрунак у рабочым руху працягвау развшацца на аснове маркшзму, сацыялют плынь — на эканам I сац -палхт платформе Э Бер
нштайна Гэтыя 2 плынх вызначаюцца як артадаксальна-рэналюцыйная х рэ-фармхецкая Дзейнасць наступнага па каления маркшетау (Ленш, Р Люксем бург, К Лхбкнехт, В Пхк, Р Гыьфердзшг, Л Д Троцю, Г Дзхмпрау, К Цэтюн, Ж Гед I хнш ) была знязана з расколам рабочага руху, якасна шш яго станам, з ноным этапам у развхцщ капхталхзму Узмацненне манапалхзацых кашталу, хм кивы рост партий рабочага класа у Цэнтральнай i уздым нар руха ва Усх Еуропе паставип перад марксхсцкай думкай новыя пытанш
Гал угшыу на развхцце маркшзму у гэты перыяд зрабху Ленш Яго тэарэг х практичная дзейнасць дазналяе хава-рыць аб л е и I н I з м е (балыпавхзме) як асобым этапе у разнщщ маркшзму, прычым гэта ацэнка не залежыць ад щэалаг прыхшьнасщ да яго поглядау щ, нааднарот, адмаулення хх Ленш хм-киууся разнщь маркшецкую палхт тэо рыю на тэарэт , аргашзац х тактичным узроун! Ен распрацавау шэраг пала жэнняу аб класавай барацьбе х яе фор мах, канцэпцыю i метады барацьбы пралетарыяту за уладу, спосабы спаду чэння прапах анды х аптацьп, правя дзення забастовак, дэманстрацый, узбр паустання^, фармхравання класавых са юзау, арганхзацых партых рабочага кла са метады вырапхэння нац питания вучэнне аб рэв штуацых х сацыялют рэ валюцых, палажэннх аб диктатуры пра летарыяту i дзяржаве пераходнага перы яду, аб аграрная i эканам палхтыцы пралетарскай дзяржавы, суадносшах вайны х мхру I шш Найб вядомы яго працы «Што рабщь9» (1902), «Крок на перад, дна крою назад» (1904), «Дзве тактыю сацыял-дэмакраты! у дэмакра тычнай рэвалюцьп» (1905), «Урою Мас коускага паустання» (1906) «Аб праве наций на самавызначэнне» (1914) «Красанхцюя тэзхсы» (1917), «Дзяржава х рэвалюцыя» (1918) Дзейнасць Лешна паклала пачатак ператварэиню маркехз му у афхц парт хдэалогпо, што привяло маркехзм да збяднення, схематызацьп i спрашчэння 3 перамогай Кастр рэва люцых 1917 начался раскол свету на 2 схстэмы Адна працягнала развшацца на базе капхталют спосабу нытв-сщ, у 2-и частцы снету была зроблена спроба па будаваць камунют грамадства на аснове схем 1 палажэнняу маркшзму 3 сярэдзх ны 1940-х г у маркшзме працягвау раз вхвацца юрунак, яю пазней атрымау назву «сучасны заходнх маркехзм» (Дз Лукач, А Корш, А Грамши, М Хоркхай мер, Г Дэла Вольпэ, Г Маркузэ, ТАдор на I шш ) Маркехзм не дае адказу на пастауленыя жыццем пытаннх эканам сац I палхт развщця сучаснага грамад ства Аднак ен валодае гмпульсам да да-лейшага развхцця, яю абумоулены ад мауленнем маркшзму ад снаеи пет вы ключнасщ, 1 тым самым вяртае сабе гхет перспективу
м
Him Лент У I Тры крынщы i тры cac-тауныя часто марксгзму // Тв Т 19 (Поли собр соч Т 23), Яго ж Пстарычны лес вучэння Карла Маркса // Там жа Т 18 (Там Жа) Марксистская философия в XIX в М 1979 Карл Маркс Биогр 3 изд М , 1989, История марксизма-ленинизма Ч 1—1 М , 1990 Андерсон П Размышления о за ладном марксизме Пер с англ М , 1991, Скоробогацкий ВВ По ту сторону Марксизма Свердловск, 1991 Алена Грэчнева МАРМУЛЁУ Мгхагл Глебавгч [2610(8 11)1917, в Арцемаука Ярцау-скага пав , цяпер Ярцаускага р-на Сма-ленскай вобл — 7 4 1985], адзш з арга-шзатарау i кграунгкоУ партыз руху у Мшскай вобл у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Леншград-скае артыл вучылгшча (1941) У Вял Айч вайну на акупграванай тэр аргаш завау партыз атрад «Буравеснгк» Са снеж 1943 камандзгр партыз брыгады «Ьуравесшк» партизаны якой правялг больш за 150 баявых аперацый, знг-шчыл1 шмат ням тэхнгкг Пасля вайны на сав рабоце
МАРбЗ Мгхагл 1ванавгч (1 10 1893, мяст Капыль Мшскай губ , цяпер горад — 1947), дзяржауны дзеяч БССР Пасля заканчэння Нясвгжскай настау-нщкай семгнарьп працавау у сельскай школе 3 1916 у армп Удзельнгк Кастр Узбр паустання 1917 у Петраградзе У 1918—19 супрацоунгк бежанскага аддзела Бел нац камгсарыята Дэлегат Усерас з’езда бежанцау з Беларусг (лш 1918 Масква) 3 крас 1919 выкладчык Камушст ун та у Гомелг, сгаршыня Мшскага акр к та КП(б)Б 3 1922 у Маскве паунамоцны прадстаунгк БССР у РСФСР, старшыня Цэнтр бюро бел пралет студэнцкага зямляитва, заг бел сектара Камушст ун та нац меншас-пей Захаду гмя Ю Ю Мархлеускага У 1924—25 заг Бел дзярж выд-ва у Мгн ску 3 1926 кграушк спрау СНК БССР, сгаршыня камгсц 1нбелкульта па ахове гюмнгкаУ старадаунасщ, мастацтва г прыроды, чл прэзщыума ист -археал секцыг (нбелкульта на гнш сав г гасп насадах Чл ЦВК БССР у 1921—27, каггд у чл ЦВК у 1927—29 3 И 1937 арыштаваны органамг НКУС БССР, 3 12 1940 прыгавораны да зняволення у папрауча-працоуны лагер
Эдуард Карнтовт
МАРбЗАВА (П а л у п к а я ) Святлана Валянцгнауна (и 22 11 1954, гп 1лья Маладзечанскай вобл , цяпер у Вшей-скгм р-не Мшскай вобл), бел пето рык Канд пет н (1984) Скончыла Гродзенскг пед гн-т (1977) 3 1979 у 1родзенскгм ун-це Даследуе псторыю унгяцкай царквы на Беларусг, псторыю Гродзешпчыны, удзельнгчае у падрых-тоуцы вучэбных цапаможнгкау па псто-рыг Беларусг
А К МарозаУ
Тв Наш край Гродненщина IX—XIII вв Гродно, 1990, Пгсьмовыя крынщы па исто рыг Беларусг IX—XIII ст Гродна, 1993, Унг яцкая царква У культурна ггстарычным раз вгццг Беларусг (1596—1839 гг ) Гродна, 1996 3 ггсторыг унгяцтва У Беларусг (да 400 годдгя Брэсцкай унгг) Мн 1996 (у сааут ) МАРбЗАУ Аляксандр Клгменцьевгч [10(23) 1 1906, в Якубова Полацкага пав , цяпер Полацкага р-на — 9 9 1984], поуны кавалер ордэна Славы Удзельнгк сав -фгнл вайны 1939—40 У Вял Айч
Дз К Марозау
79 М ДРОЗДУ
М Г Мармулеу
вайну з 1941 на фронце, потым у пар тызанах, дзе пуецгу пад адхон 3 варо-жыя эталоны 3 1944 на фронце, разведчик, агняметчык Вызначыуся у баях на тэр Прыбалтыкг г Усх Прусгг 10 кастр ггрымау удзел у захопе фаш аута-калоны, цяжка паранены знгшчыу 2 ку ляметчыкау пращушка, якгя перашка джалг наступлению сав войск МАРбЗАУ Дзмгтрый Кузьмгч [18(31)3 1912, в Казгмграука Рэчыцкага пав Мшскай губ, цяпер Лоеускага р-на — 5 1 1981], Герой Сав Саюэа (1945) СкоггчыУ Гомельскг фш эканам тэхнгкум (1932), Маскоускае пях вучы лгшча (1938), Ваен акадэмгю гмя Фрун зе (1949) У Чырв Армп з 1934 Удзель нгк баеу на р Халхш-Гол у 1939, сав фгнл вайны 1939—40 У Вял Айч ваи ну з лш 1941 на Паун -Зах , Зах г 3-м Бел франтах Вызначыуся у Беларускай аперацьн 1944 стралк полк пад каман даванием палкоунгка М у час прарыву абароны пращушка на ПдУ ад Вшебска авалодау в Ьуракг, чым забяспсчыу наступление сав войск, фарсгравау Ду чосу, Ьярэзшу, Вшгю, Неман Удзельнгк вызвалення Вгльнюса, Каунаса, штурму Кенггсберга, Пшау, вайны з Япопгяй у складзе 1-га Далскаусх фронту Да 1956 у Сав Армп, палкоушк
МАРбЗАУ Мгхагл 1лыч (1 1 1922 г Ба рысау — 24 8 1944), Герой Сав Саюза (1943) Скончыу Ьарысаускае педвучы лгшча (1939) У Вял Айч вайну па Зах , Варонежскгм, Цэнтр г 1 м Укр фран гах Вызначыуся у жн—вер 1943 пры вызваленнг Украшы артыл батарэя на чале з ст леи г М з баямг гграйшла 450 км, адбгла 5 контратак знппчыла шмат тэхнгкг г жывои сглы ворага, у баг за плацдарм на р Сейм паранены М пра цягвау кгранань агнем батарэг забяспе чыу прарыу абароны працгунгка г вы зваленне шэрату нас пунктау Батарэя у
М I Марозау
М млроськаУси
лису першых фаршравала Дзясну, Дняп-ро, Прыпяць 1 агнем падтрымлтвала пя-хоту Памер ад ран Пахаваны У г Луцк (Украша) Яго шем названа вулща у Барысаве, на будынку педвучылпича мемар дошка
МАРОСБКАУСК1 МАНЕТНЫ СКАРБ Знойдзены у в Мароськт Маладзечан-скага р на у 1971 Схаваны у 1655—56 У ипняным гаршку знаходзипся бшон-ныя 1 сярэбраныя макеты, з якис вядо-мы 5682 экз Адзш з найбуйнейшых грантовых скарба у 17 ст , знойдзеных на Беларуш Зберагаецца у Мшсюм абл краязн музе1
ВКЛ двайныя дэнарыт (6 экз ) Жы-пмонта II АУтуста [1548—72] Р э ч П а с и ал it ая двайны дэнарый (190 экз), шэлег (461 экз ), грош (51 экз), паутарак (607 экз ), тэрнарый (14 экз ), траяк (9 экз), шылшг (57 экз ), драй-пелькер (1 экз) Зыгмунта Ш Вазы [1587—1632], Яна II KasiMipa Вазы [1648—68] 1 са сцертай датай Шведская Прибалтика шылшг (4018 экз) 1 драйпелькер (85 экз) Густава II Адольфа [1611—32], Крысцшы Аугусты Вазы [1632—54], Карла X Густава [1654—60] 1 са сцертай датай Брандэнбург (маркграфства) драйпелькер (8 экз) Георга Вшьгельма [1619—-40] П р у с 1 я (герцагства) ШЫЛ1Н1 (56 экз) Георга Вшьгельма, Фрыдрыха Вшьгельма [1640—88], драйпелькер (43 экз) Георга Вшьгельма Курляндия (герцагства) шылшг 1646 Цешын (герцагства) абол (2 экз) 1652, 1653 Сучава шылшг (35 экз ) 1 драйпелькер (37 экз ) 1633, 1634 I с п а н с к 1 я Нтдэрланды па-тагон 1652 Р э с п у б л 1 ка 3 л у ч а -н ы х Правтнцый левендаальдэр (4 экз ) 1648, 1653 Нявызначаная манета шылшг значка сцерты
МАРСКАЯ АВ1ЯЦЫЯ, род сш ВМФ, прызначаны для прыкрыцця сватх ка-раблеу ад варожай автяцыт, пошуку i зшшчэння з паветра падводных лодак, карабельных груповак, канвояу, дэсан-таУ прашуниса на моры, базах 1 шш Уваходзщь у склад узбр сш мнопх мар-сктх дзяржау З’явшася У пач 20 ст (у 1911—12 у Расп, у 1919—21 у Поль шчы) У 1-й пал 20 ст падраздзяленш М а бьип 1 на тэр Беларуш Яны звы-чайна уваходзиц у рачныя ваен флаты-:т 1 прызначатся для вядзення павет-ранай разведи, карэкщроую агню маш-торау 1 канонерски лодак, бамбардзтроу-ю рачных караблеу i канвояу пращунтка 1 шш У 1928—37 у Пшску базтравалася рачная автяэскадрылля Пшскай флаты-ли ВМФ Польшчы (да 10 машын, пера-важна разведвальных пдрасамалетау-бшланау франц вытв-сщ, лтквдавана з-за фшансавых 1 тэхн цяжкасцей) Сав Дняпроускай ваеннай флатылп У 1930-я г прыдавашся гщрасамалеты-бшланы (легки бамбардзтроушчыкт-раз-ведчыкт) 1 самалеты з колавым шасх
Да арг Марская авЬщыя Разведвальны пдра-самалёт тыну Р-5 Дняпроускай ваеннай флатылп
(легкаузбр зншгчальнш — манапланы 1 бшланы), ЯК1Я баззравалзся у прырэч-най паласе i У рачных портах Дняпроу-скага басейна У час паходу Чырв Арми у Зах Беларусь група гщрасамалетау да канца вер 1939 праследавала (бамбтла, абстрэльвала) адыходзячых на 3 польск вайскоуцау групы «Палессе» i паграшч-шкау Авшэскадрылля сав Пшскай ваеннай флатылп наливала 15 разведвальных самалетау (паводле шшых звестак 18 самалетау, з яюх 14, верагодна, бая-вых) У М а ВМФ СССР (канчаткова склалася у 1930-я г) служил! таксама беларусы t ураджэнцы Беларуст Частка я вызначылася У Вял Айч вайну (М В Аудзееу, М У Барташоу, М У Барыса^, I Б Катунгн, Я Г Наепра), некат меЛ1 генеральски званш (Аудзееу, Дз П Бартноуаа i шш )
Лип О 1 е j к о A Rzeczna eskadra lotrucza Flotylli Pinskiej Pruszkow, 1994
Раман Пау.ювт
MAPTAB ЩК1 Bucrap 1гнацьев1ч (1 3 1927, Баку — 7 4 1988), бел историк. Канд ист н (1958) Засл работ-H1K вышэйшай школы БССР (1981) Скончыу БДУ (1953 ) 3 1956 выкладчык, в а дацэнта кафедры псторых КПСС БДУ У 1961—75 заг кафедры псторы! КПСС Бел тэхналапчнага ш-та, у 1975—81 — Мтнскага мед ш та, з 1981 дацэнт гэтай кафедры Даследавау пытаннг дзейнасцг КПСС i КПБ па юраванн! нар гаспадаркай у перыяд нэпа i пасля Вял Айч вайны Адзш з аутарау «Курса лекцый па псто-рЫ1 КПСС» (ч 1—2, 1970—71), арты-кулау па методыцы выкарыстання тэхн сродкау навучання у ВНУ
Те Лозунг партии «Лицом к деревне'» и его осуществление в БССР в 1924—1925 и Мн , 1961 Леашд Папоу
МАРТАС Афанашй (1904, Навагрудскг пав — 3 11 1983), бел рэл1Г дзеяч, пс-торык праваслаунай царквы Скончыу тэалапчны ф-т ВаршаУскага ун-та са ступенню мапстра правасл багаслоУя У 1942—44 ешскап вщебск! i полацкт Удзельнтк Усебеларускага царк сабора 30 8—2 9 1942, на яюм была абвешчана Белорусках аутакефалъная праваслауная царква (БАПЦ) 3 1944 у эмпрацьп у Германн, ктравау бел прыходамт У брыт зоне акупацьц 6 5 1946 разам з ешска-патам БАПЦ далучыУся да Рус зару-бежнай правасл царквы (РЗПЦ) 3 пач 1950-х г архюгаскап РЗПЦ у Аргентине, з 1970 у Аустралн — apxiemcKart сщнейскт 1 новазеландск! 3 1971 жыУ у Аргеншне Даследавау псторыю права-слауя у Беларуш, у 1947 выдаУ у Герма
нн «Матэрыялы да исторьп Праваслаунай Беларускай царквы»
Те Беларусь в исторической i осударствен-ной и церковной жизни Мн , 1990
Лариса Языковы
МАРТЫНАУ (П 1 к е р ) Аляксандр Са-мойлавтч [12(24) 12 1865, г Пшск — 5 6 1935], удзельнтк рэв руху у Расп 3 1884 чл партьп «Народная воля» У 1886 сасланы на 10 гадоу у Ci6ip У 1890-я г далучыУся да сацыяд-дэмакраг тау, з 1899 чл Екацярынаслаускага к-та РСДРП У 1900 пасля чарговага арышту эмпрыравау за мяжу, увайшоУ у рэдак-цыю час «эканамтстау» «Рабочее дело», выступаУ супраць леншскай «Искры» На II з’ездзе РСДРП (1903) антытскра-вец, пасля з’езда — адзш з щэолагау меншавтзму На V з’ездзе РСДРП абра-ны чл яе ЦК У гады рзакщл 1908—10 Меншавтк-лткввдатар У час 1-й сусв вайны цэнтрыст, потым меншавтк-ш-тэрнацыяналют Пасля Кастр рэвалю-цы1 1917 адыптоу ад меншавтзму, канчаткова парваУ з гм у грамадз вайну 3 1918 настаушчау на У краше 3 1923 чл РКП(б), працавау у 1н-це К Маркса 1 Ф Энгельса 3 1924 чл рэдакцыт час «Коммунистический Интернационал» МАРТЫ НАУ Майсей Мжттавтч [н 10(23) 21909, Ктеу], удзельнтк вызва-лення Беларус! у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1945) На фронце з 1941 Камандзтр узвода старшина М вызначыУся У 1944 у баях у Парыцюм р-не 25 чэрв каля в Замен-Рынья уз вод прарвау абарону пращушка, адбтУ 7 контратак, 29 чэрв каля в Альхоука ад 6iy з акружэиня штаб батальена
МАРТЬШАУ Уладзгмтр Ктрылавтч (17 3 1919, в Дальнавтдава Буль скай губ, цяпер Залягошчынскага р-на Ар-лоускай вобл , Рашя — 24 6 1944), удзельнтк баеУ на Беларуш у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1945) Скончыу курсы мал лейтэнангаУ (1942) 3 лш 1941 на 1-м Бел фронце Вызна чыуся У 1944 каля в Лудчыцы БыхаУ скага р-на у ноч на 24 чэрв рота на чале з ст лейт М авалодала пануючай вышыней, 19 гадзш адбтвала атакт 2 ба-тальенаУ працтУнтка да апошняга патрона Загшуу у гэтым 6ai У г БыхаУ яго шем названа вулща
«МАРТЫРАЛбГ БЕЛАРУСЬ, добраах вотнае грамадска асветнае таварыства памяцт ахвяр 1дэя яго стварэння узнш-ла летам 1988 Па штцыятыве псто-рыка-мемарыяльнай г шш камютй Бел фонду культуры была утворана aprani-зац група Камггэт «58», якая падрыхта-вала праекгы статута г дэкларацы! т-ва 19 10 1988 у Мшску у Доме ктно адбыу ся Усебел устаноучы сход (прырутнтча-ла 350 чал), яю зацвердзтУ Статут г Дэкчарацыю т-ва, стварыу аргантзац к т Беларускага народного фронту «Ад-раджэнъне» Клруючыя органы «М Б » — канферэнцыя т грамадская рада, выка-наУчыя — выканаучая камтшя г рабочий групы У грамадскую раду Увайиип 3 Пазняк (старшыня), В Быкау, А Бела-
81
МАРЦШОУСК1
м
вусау, М Дубянецю, С Грахоусю i шш Асн маты — раскрыцце масавых рэп-рэсй у 1920—50-я г, высвятленне колькасщ тых хю загшуу на Беларусх, у месцах высылю х зняволення, увека-вечанне хх памяш Выдадзены бюлетэнь «Мартыралох» (1989), зняты дакумен-тальны фыьм «Дарога у Курапаты» (1990, рэж М Жданоускх), праведзена канферэнцыя «Час, пОмнхкх, людзх Памяш рэпрэсхраваных археолагау» (1993), устаноулены памятный знаю у Чэрвенх, Курапатах (пад Мшскам) х хнш Т-ва з яуляецца адным з хнхцыятарау ства-рэння Беларускай асацыяцъп ахвяр палг-тычных рэпрэсш
МАРУС1Чг)НКА Канстанцхн 1ванавхч [26 4(9 5) 1917, хутар Кхрсаука Мхрга-радскага пав, цяпер у Мхргарадскхм р-не Палтаускай вобл , Украхна — 1.8 1989], удзельнхк вызвалення Беларусх у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1944), ген -м авхяцых (1959) Скончыу Варашылауградскую школу ваен пхло-тау (1937), Ваен -паветр акадэмно (1950), Ваен акадэмно Генштаба (1961) У Чырв Армхх з 1936 У Вял Айч вайну з 1941 на Пауд фронце, з 1942 у часцях авхяцых далекага дзеяння Зрабху 198 ба-явых вылетау Удзельнхк Сталшградскай бггвы, абароны Леншграда, вызвалення Гомеля, Бабруйска, Мшска, Берлшскай аперацых Да 1963 на камандных паса-дах у Сав Армп Дэп ВС БССР у 1959—63
МАРЦЁХАУ Васхль Федаравхч (1 4 1917, штат Агайо, ЗША — 12 7 1943), Герой Сав. Саюза (1943) Беларус, бацькх — ураджэнцы в Бярозкх Гомельскага р-на У Чырв Армн з 1938 У Вял Айч вайну з 1941 на Бранскхм, Пауд -Зах, Пауд , Сталшградскхм, Данскхм х Варонежскхм франтах Танк рота пад камандаваннем ст лейт М у час Сталшградскай бхтвы 19 11 1942 прарвала абарону працхУнхка, што паспрыяла прарыву фронту, х першая злучылася з танкхстама 62-й армн, у Курскай бхтве рота 5—12 7 1943 знх-шчыла 3 танкх, 6 самаходак, 3 мхнаме ты, 8 куляметау х шмат жывой схлы во-рага ЗапнуУ у бах
МАРЦ1НКЁВ1Ч (па мужу Асшовхч) Ка-мхла Вхнцэнтаупа (каля 1837, Мшск’ — пасля 1880), бел пхянхстка, спявачка, кампазхтар, педагог, удзельнхца рэв руху У Беларусх У 1860-я г Дачка ВДуих-на-Марцшкевгча Фартэпхяннай хгры ву-чылася у Мшскхм пансхене Мантэгран-дах Выступала з канцэртамх у Мшску, Слуцку, Кхеве (1849 х 1851), Варшаве (у 1850 з братам Мхраславам) Уваходзхла у гэатр трупу бацькх, у 1852 удзельнхчала у наказе у Мшску першай бел оперы «Сялянка» (муз С Манюшкх, лхбрэта В Дунхна-Мархцнкевхча) У 1861—63 член мхнскай арг-цых Лгтоускага пра-вшцыялънага кажтэта У 1861 арышта-вана I змешчана у бальнщу для вар’я-тау, але хутка выпушчана У лют 1863 зноУ арыштавана х саслана у г Салх-камск (Пермская губ ), там у 1865 вый-
Ф С Марпхнкев1ч
шла замуж за Урача К Асхповхча У 1880-я г вярнулася на радзхму, дзе неу-забаве памерла
Лт К I с я л е у Г Сейбхты вечнага Мн , 1963 С 148—174, Ахвердава А. Пачы-нальнхкх беларускага пхяниму // Мастацтва Беларусх 1985 №2, Барышев Г Из истории семьи В И Дунина-Марцинкевича // Неман 1961 № 1 Мгкола Багадзяж
МАРЩНКЕВ1Ч Уладзхмхр Мхкалаевхч [10(22) 3 1896, г п Крупкх — 30 7 1944], генерал-маер (1941), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Вышэйшую ваен шко-
В Ф МарцехаУ
У М Марцшкев1ч
лу старшага камсаставу (1923), курсы удасканалення камсаставу пры Ваенна-гасп акадэмн (1937) У армхх з 1915 3 лютага 1918 камандзхр 1-га Маладзечан-скага партыз атрада, потым у Чырв Арми Удзельнхк грамадз вайны, сав -фхнл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну на Пауд, ЗакаУказскхм, Волхаускхм х 1-м Бел франтах в а камандуючага 24-й I 9-й армхямх, камандзхр стралк. дывхзц Вызначыуся у лш 1944 умелым кхраунхцтвам баявымх дзеяннямх дывхзи пры фарсхраваннх Зах Буга, Вхслы, за-хопе х утрыманнх плацдарма ЗапнуУ у бах У Крупках устаноулены бюсг М., яго хмем названы вулхца, школа
МАРЦ1НКЕВ1Ч Фелхкс Станхслававхч (1 2 1920, в Машчонае Мхнскага пав , цяпер Дзяржынскага р-на — 13 8 1992), бел эканамхст Акад АН Беларусх (1969, чл -кар 1966) Д-р эканам н (1964), праф (1965) Скончыу БДУ (1946) Удзельнхк Вял Айч вайны 3 1950 ст навук супрацоунхк, заг секта-ра, нам дырэкгара 1н-та эканомхкх АН БССР, у 1964—80 дырэктар Адначасо-ва У 1966—70 праф Бел ш-та нар гас-падаркх ДаследаваУ праблемы размя-шчэння прадукцыйных схл, эфектыу-насцх грамадскай вытв-сцх х эканам псторых Беларусх Распрацоувау пытаннх спецыялхзацых с -г вытв-сцх Беларусх
Те Экономика Советской Белоруссии, 1917—1967 Мн, 1967 (у саа^т), Слагаемые эффективности общественного производства Мн , 1973 (у саа$т) Валянщн Дрыц
МАРЩНбВ1Ч Алесь Андрэевхч (н 18 8 1946, в Казловхчы Слуцкага р-на), бел крытык, лхтаратуразнавец, краязна-вец, журналхст, празахк Скончыу БДУ (1968) Працавау у драпчынскаи, ка-пыльскай х слуцкай раенных газетах 3 1972 у газ «Лхтаратура х мастацтва» 3 1996 выступав у друку з рэцэнзхямх, лхт -крытычнымх артыкуламх Аутар кнхг «Далучанасць», «Пад небам вечнасцх» (абедзве 1990), «Дарога у запаветнае» (1992), «Шляхам прауды», «Сувязь» (абедзве 1994), «Дзе ж ты, храм прауды'’» (1996), «Святло чароунага лххтары-ка» (кн 1—2, 1997—98) Даследуе айч псторыю, папулярызуе знакамхтых асоб Беларусх Нарысы, прысвечаныя славу-тым землякам, друкуе у час «Беларуская мшуУшчына», «Маладосць», газ «Лхтаратура х мастацтва», «Культура» х шш Гхст нарысы склалх кнхп «Зерня да зерня» (1996), «Хто мы, адкуль мы » (кн 1, 1996), лхт I пет краязнауства — кнхгу «Ля Каменю брухстай» (1992), прысвечаную Капыльшчыне Аутар шматлгюх рэцэнзхи на творы бел пхсьменнхкау Алесь Карлюкевгч
МАРЦШбУСК! Антонхй [10(21) 7 1781, мяст Радашковхчы, цяпер гар паселак Маладзечанскага р-на — 3(15) 1.1855], рэдактар-выдавец, публщыст 3 сям’х унхяцкага святара Скончыу Мшскую
М МАРЦ1НЧЫК
пмназпо, Вшенсю ун-т (1807) 3 1816 сакратар Вшейскага аддзела Рас бтб-лейскага т-ва, адзш з засиавальшкау 1 активны Удзельшк Т-ва шубрауцау (псеудантм Patelo) У 1816—22 супра-цоушчау з сатыр штотыдневткам «Wiadomosci Brukowe» («Вултчныя вес-Ш») У 1817 заснавау друкарню у Витью, у якой выпушчана каля 400 выданняУ па сельскай гаспадарцы, псторыт, ас-траномп, фшасофп, этнаграфц т шш 3 1817 да канца 1839 (з перапынкамт) друкавау 1 рэдагавау газ «Кур’ер Лгтэу-ск» У 1818—30 выдавау 1 рэдагавау (з 1822) «Дзеннгк Виеньскг» У 1818—22 друкавау «Дзее Доброчынносыр Краевэй i Заграшчнэй » У выд-ве М друкавалася болыпасць выданняу Вшейскага дру-карскага т-ва, утл «Байю 1 прытчы» I Красщкага (1820), «Паэзтя» Ф Князь-нша (т 1—3, 1820), «Творы розныя» ЯХодзью (т 1—-12, 1837—42), па зака зу мясц адмштстрацыт «Збор стара-жытных грамат i актау гарадоу Вгльт, Коуна, Трок» (1843) М удзельшчау у зборы дакументау для гэтага выдання За уласны кошт выдау кнтп «Летаптсец Лттвы 1 руская хрониса» у апрацоуцы I Дантловтча (1827), «Ггсторыя польскай лгтаратуры» 3 Барташэвтча (1828), «Гтс-торыя лттоускага народа» Т Нарбута (т 1—9, 1835—41) 1 шш Аутар прац па педагопцы, антыпрыгоннтцкай сатыры «Машына для бтцця хлопау», мемуарау (запнулт у 2-ю сусв вайну)
МАРЦ1НЧЫК Мткалай Мтхайлавтч (3(16) 12 1901, в Кубельшю Гродзен-скага пав, цяпер Бераставщкт р-н — 23 5 1980], дзеяч нац -вызв руху у Зах Беларуст Скончыу Вшенсю ун-г (1927) Адзш з юраУнткоу Беларускага студэн цкага саюза, рэдактар час «Студэнцкая думка», член прэзщыума Беларускага нацыянальнага каштэта у Вшьнт Удзсльнтк устаноУчай канферэнцш па стварэннт Бел сялянска-работнтцкай грамады (Гданьск, 1925) 3 1925 сакра-гар, з 1934 нам старшыю Гал управы Таварыства беларускай школы (ТЬШ) 3 1927 выкладчык Втленскай бел пмнази, адначасова Урач клштю Вшейскага ун-та Двойчы (1927, 1930) быу арыштаваны польск Уладамт, у 1931 высланы з Вшьнт пад нагляд палтцыт, працавау урачом у в Нараука Гайнаускага пав Беластоцкага ваяв , ттрацягвау супра-цоунтчаць з 1БШ У 1930-я г у друку КП(б)Б т КПЗБ М быу беспадстаУна абвтнавачаны у су працоунщтвс з
польск уладамт, спробе звярнуць ТБШ са шляху нац -вызв барацьбы, названы «агентам нацыянал-фашызму» 3 1944 гал урач шфекцыйнай бальнтцы у Гродне У 1948 арыштаваны органам! НКУС, 12 3 1949 прытавораны да 10 га-доу лагерау т сасланы у Варкуту, дзе атрымау дазвол працаваць урачом Пасля рэабшгтацыт у 1956 вярнууся у Грод на, працавау у абл бальншы Аутар ус-памтнау Федор /гнатовт
IЯ Марчанка
МАРЦЭЛЕУ Стантслау Втктаравтч (н 1 1 1925, в ШарыбаУка Буда-Кашалеу-скага р-на), бел псторык культуры Чл -кар Нац АН Беларуст (1980), д-р пет н (1972), праф (1992) Скончыу БДУ (1950) т Рэсп парт школу пры ЦК КП(б)Б (1950) Удзельшк Вял Айч вайны 3 1953 у апараце ЦК КПБ ш-структар, заг сектара, нам заг аддзела, з 1965 зат аддзела культуры У 1976—94 дырэкгар 1н-та мастацтвазнауства, эт-награфп т фальклору (1МЭФ) АН Бела-руш У 1980—91 рэдактар шфармацый-ната навукова-метадычнага бюлетэня «Homhiki ггсторы! г культуры Беларуси» 3 1994 саветнтк пры дырэкцыт, з 1997 тал навук супрацоУшк 1МЭФ 3 1996 сгаршыня праулення Беларускага добра ахвотнага таварыства аховы помткау ггсторьн i культуры Даследуе праблемы псторьп культуры Беларуст Гал рэдактар 1 адзш з аутарау «Збору помнткау псторы! т культуры Беларус» (т 1—7, 1984—88), Дзярж прэмтя БССР 1990, гал рэдактар т адзтн з аутарау «Псторыт беларускага мастацтва» (т 1—6, 1987— 94) Канд у чл ЦК КПБ у 1966—76, дэп Вярх Савета БССР у 1967—80
Тв Печать Советской Белоруссии Мн , 1967 На путях строительства социализма Печать Белоруссии в 1926—1937 гг Мн, 1972 К духовному расцвету Ист опыт развития бел сов культуры Мн , 1974, Худо жествонная культура Белоруссии на современном этапе Мн , 1978, Печать Белоруссия в период развитого социализма Мн , 1982
Лт Жук В I СВ Марцэлеу (да 70 годная з дня нараджэння) // Вест АН Беларус! Сер грамад навук. 1995 N» 1
МАРЧАНКА Аляксандр 1ванавш [2(14) 6 1860 Мсщслаусю пав Матшеу-скай туб — ?], бел рэвалюцыянер-на-родшк Вучыуся у Вщебскай пмнази 3 1880 вучыуся па юрыд ф це Ктеускага ун-та, з 1881 у Маскоусюм ун-це, потым на пет -фшал ф-це Пецярбургска-га ун-та Да рэв руху далучыУся У канцы 1870-х г у час вучобы у пмнази, быу чл Вщебскага рэвалюцыйнага гур-тка Пасля пераезду у Пецярбурт працавау у нарадавольскай друкарш У 1881 KipayHiK Пецярбургскага студэн-цката гуртка «Беларуская грамада», яю падгрымшвау сувязт з «Пародной воляй» М -Э Янчэуск! называв М ангарам зва-
роту «Ад сацыяльна-рэвалюцыйнай бе ларускай народнай парты» (1882), у яюм выкладзена праграма будучай пар тыт (дакумент не знойдзены) У 1884 адзш з юраунисоу рэв народнщкай тру пы «Томан», удзельшчау у выданнт яе органа — час «Гомон» 20 3 1884 арыш таваны У час следства адмовтуся ад уых абвшавачванняу, прысуджаны да 5 га доу палщэйскага нагляду Пакшуу вучо бу ва ун-це, у пач 1886, верагодна, на вайск службе Паводле шш звестак жну у мяст Сянно Маплеускай губ ' 1889 у Втцебску Далейшы лес невядо мы
Лип Самбук СМ Революционные на родники Белоруссии (70-е начало 80-х годо! XIX в ) Мн , 1972, А л е к с а и д р о в 1 ч ( Яны выдавал! «Гоман» // Александрова ( Слова — багацце Мн , 1981
Марина Аусяная
МАрЧАНКА Васшь Раманавтч [28 12 1782 (8 1 1783), Маплеу -
6(18) 121841], растйсю дзярж дзеяч Скончыу Магшеускае галоунае нар ву чылштча (1795) 3 1797 у Втцебску, \ канцылярыт губернатара Беларускай губ 3 1799 у Пецярбургу, у ваенна-па ходнай канцылярыт пры ваен мтнтстрах С К Вязьмтцщаве (1802—08) т
АААракчэеве (1808—10) У 1810—12 губернатар Томскай губ, правадзейны стацю саветнтк 3 3 11 1812 памочшк статс-сакратара Дзярж савета У 1813— 14 у ваенна-паходнай канцылярыт рус армп прайшоу шлях ад Вшьнт да Пары жа Суправаджау тмператара Аляксандр,t 1 на Венсктм кангрэсе (1815) 3 18П статс-сакратар, юраУнтк спрау К-та mi итстрау 3 1827 дзярж сакратар пры Mi калаю I, тайны саветнтк Чл Дзярж са вета (1834) Аутар аутабтягр затсак, ус ттамтнау аб паустаннт дзекабрыстау
Тв Автобиографическая записка тос сек ретаря В Р Марченки // Рус старина 1896 N° 3—5 Эдуард Карниювп
МАРЧАНКА 1ван Васшеатч (14 1 1923 в Перадзел Быхаускага пав, цяпер в Людкоу Слаугарадскага р-на — 4 5 1987), бел псторык Канд ист и (1973), дацэнт (1974) Скончыу БДУ (1950), Лентнградсю Вышэйшы ваен пед ш-т тмя Калшша (1955) 3 1967 нам нач ваен кафедры, у 1974—87 да цэнт кафедры псторыт БССР БДУ Да следаваУ патрыятычны рух на Беларус, У гады Вял Айч вайны, дзейнасщ арг-цый ДТСААФ БССР
Тв Работа организаций ДОСААФ БССР по военно патриотическому воспитанию сту денческой молодежи М , 1974
Петр Бараноуаа
МАРЧАНКА 1ван Ягоравтч (2 6 1923, и ЛюдкаУ, цяпер Слаугарадскага р-на 19 4 1997), бел псторык Чл -кар АН Беларуст (1980) Д-р пет н (1969) Праф (1970) Скончыу Мшсю пед тн т (1950) Удзельнгк Вял Айч вайны У 1945—51 на парт рабоце 3 1954 у 1н-це псторыт АН Беларуст навук су працоунгк, вучоны сакратар, у 1962—68 т 1976—81 нам дырэкгара па навук ра боце, адначасова заг сектара i аддзела Асн працы па псторыт рабочага класа
83
МАРЫКС
м
калгаснага сялянства 1 культ будаушц-гва Адзш з аутарау «I шторы, Беларускай ССР» у 5 т (т 3, 5, 1973, 1975), «Псторы! рабочага класа Беларускай ССР» (т 1—4, 1984—87), «Нарысау псторы! Беларус:» У 2 ч (ч 2, 1995)
Те Аграрные преобразования в Белоруссии в 1917—1918 гг Мн , 1959, Рабочий класс БССР в послевоенные годы (1945— 1950) Мн , 1962, Трудовой подвиг рабочего класса Белорусской ССР (1943—1950 гг ) Ми., 1977, Ведущая сила Рабочий класс Белоруссии на этапе развитого социализма Мн , 1980 (разам з Л М Лычом), Белоруссия—Литва содружество множит силы Мн , 1985 (разам з Г С Мельниковым), Белорусская ССР курсом перестройки Мн, 1989 (разам з УI Навщюм)
МАРЧАНКА Уладзгм1р Мпатавн [25 7(7 8) 1915, в Губарэв:чы Рэчыцкага пав , Мшскай губ , цяпер у Хойн:цюм р-не — май 1945], поуны кавалер ордэна Славы У Вял Айч вайну на фронце з 1941, старшина, камандзгр гарматы Вызначыуся у 1944 1 1945 у наступаль ным баг за расшырэнне плацдарма на левым беразе р Одэр, у 6ai каля Кюс трына з адкрытай пазщы! знгшчыу 6 ва-рожых агнявых кропак, падпалгу 2 бро-нетранспарцеры з жывой сыай пращу-Н1ка Цяжка паранены, памер ад ран
МАРЧАНКА Яуххм Цшафеевхч [19 12 1912(1 1 1913), в Мжалаеука Ма-плеускага пав, цяпер Маплеускага р-на — 24 1 1980], генерал-лейтэнанг (1959) Скончыу ВНУ начсаставу НКУС (УЧЗб), Ваен акадэмно Генштаба (1948) У Чырв Арми з 1939 Удзелыпк сав -фиш вайны 1939—40 У Вял Айч вай-иу на Зах, Пай!-Зах, 3-м Укр 1 1-м Бел франтах камандзф батальона, нач аператыунага аддзялення г нач штаба швин, камандз1р дывпи Удзельшк абарончых баеу на Беларус!, Смален-шчыне, пад Масквой, вызвалення Дан-баса, Адэсы, Варшауска-Пазнанскай 1 Ьерлшскай аперацый 3 1945 на адказ-лых пасадах у Сав Арми, з 1966 1-ы нам камандуючага войскам! ваен акру-п, з 1969 1-ы нам начальнжа Вышэй-шых афщэрсюх курсау «Быстрая»
МАРЧАНКАУ Анатоль Андрэевш [6(19) 8 1910, в Горбава Шуйскага пав , цяпер у 1лынск1м р-не 1ванаускай вобл, Райя — 23 12 1982], удзельшк вызвалення Ьеларуш у Вял Айч вайну, 1ерой Сав Саюза (1945) На фронце з 1941, сапер Вызначыуся у 1944 пры вызваленш Вщебскай, Маплеускай 1 Мшскай абл пад агнем пращунжа гройчы будавау 1 аднауляу пераправу цераз р Лучоса, узводз:у мост на шашы Вщебск—Орша, наводиу штурмавыя мастю цераз р Проня, зраб1у 2 праходы у драцяной загародзе, пры фаршраванш Дняпра пабудавау пешаходны мост 1 идыг для пераправы артылерьп
МАРЧУК Георпй Вас1лев1ч (н 1 1 1947, I Давыд-Гарадок Столшскага р-на), бел празаж, драматург, кшасцэнарыст Скончыу Бел тэатральна-мастацю ш-т (1973), вучыуся на Вышэйшых курсах спэпарыстау i рэжысерау у Маскве (1975—77) Працавау у культ -асв уста-
Я Ц Марчанка
новах, на К1нас!удьп «Беларусьфшьм», у Мш-ве культуры Са жн 1996 дырэктар выд-ва «Мастацкая лггаратура» Аутар драматурпчных творау, раманау «Крык на хутары» (1983), «Прызнанне у забой-стве» (1985), «Кветю правшцьп» (1986), «Вочы 1 сон» (1990) 1 шш , у яюх ад-люстравау ист падзе! у Зах Беларус!, жыцце палескаи глыбшю, кни?-казак «Жыл1-был1 дзед Васшьчык 1 баба Ка-цярына» (1987), «Казю>> (1996) Дзярж прэмш Беларущ 1996
Те Хаос Ашвядапш Мн , 1997
Jlim М а р в 1 п о в । ч А Хутар, мястэчка, правшцыя — я, о „антенне // Маладосць 1997 № 1 Алесь Марцтовп
МАРШАЛАК, урад (пасада) у ВКЛ 1) М в я л 1 к 1 (у 15 ст з е м с к 1, у 16 ст наивышэйшы) -— найвышэйшы урадшк ВКЛ у пач 15—18 ст К:раваУ дваром вял князя, прымау замежных паслоу, вышэйшых ураднжау дзяржавы, наз1рау за этыкетам, загадвау прыдвор-най отражаю 1 каралеускай гвардыяй, сачыу за бяспекаю манарха, прызначау дваран Разглядау здарэнн! 1 злачын-ствы, здзейсненыя пры двары i у месцы знаходжання вял князя 3 1678 кгравау маршалкаусюм судом Пасля Люблш-скай унн 1569 — сенатар Кал: сейм ад-бывауся У ВКЛ, склжау i веу пасяджэн-Н1 Сената Рэчы Паспалтай, кал! сейм быу- вальны — юравау 1м 2) М гас -
У М Марчанка
падарск! — ураднж пры двары вял князя у канцы 14 — пач 17 ст Выконвау спец даручэнш гаспадара, юраваУ придворным! службам! На пра-цягу 15 — 1-й пал 16 ст колькасць М гаспадарсктх значна павялшылася i часам дасягала 10 1 больш чалавек 3) М павятовы — мясцовы урад, яю узнж у час правядзення адм -тэр рэ-формы 1565—66 пры трансфармацьи Урада М гаспадарскага Kipaaay шлях-тай у павеце, сюпкау i веу павятовы сеймы Лакога урада не было у гал павеце ваяводства, дзе функцы! М вы-конвау кашталян 4) М дворны (надворны) — ураднж у канцы 15—18 ст Загадвау гасп справам! велжакня-жацкаш двара, юравау М гаспадарсю-М1 Быу намеснжам М вялпсага 3 часу праУлення Уладзюлава IV М дворны стау сенатарам 5)М сеймавы — ураднж, яю выб1рауся паслам! Пасольс-кай 1збы (нгжэйшай палаты сейма) для вядзення пасяджэнняу Прызначау сак-ратара Pa6iy справаздачу перад манар-хам, зачытвау ухвалы Пасольскай 1збы 6) М трыбунальск! — ураднж, яю выбфаУся суддзям! Трибунала Вялг-кага княства Лтоускага для юравання пасяджэннямт 1 судаводства 7) М д в о р с к 1 — гасп ураднж пры дварах членау манаршаи сям’1, бюкупау, маг-натау, юраунж придворных служак 8) М губернсю 1 павятовы — у Рас 1мпе ры! з 1785 юраунж дваранскай карпара-цы! губерш або павета Пасля паустання 1863—64 у бел 1 Л1т губернях прыз-начауся Урадам (гл Прадвадзщель два-ранства)
Дт Urz^dmcy dawnej Rzeczypospoliiej XII—XVIII wieku T 11 Копий, 1994
Уладзилау Вяроукгн-Шэлюта
МАРЫКС Аскар Пятровш (20 12 1890, г Львоу, Украша — 24 6 1976), бел мастак тэатра, графж, педагог Нар мастак БССР (1961) Скончыу AM у Празе (1912) 3 1921 мастак, у 1922—29 1 1934—39 гал мастак БДТ-1 (тэатр 1мя Я Купалы), у 1940—46 — тэатра тмя Я Коласа Выкладау у Бел тэатр масг ш-це (1949—62) Адзш з заснавальнжау дэкар мастацтва у бел сав тэатры Яго дэкарацы! вызначал1ся рэалют вобраз-насцю, стылявой своеасаблгвасцю, кам-пазщыйнай выразнасцю Сярод найб значных работ афармленне фальклор-на-пст. п’ес «Машэка» 1 «Кастусь Кал1-ноУсю» (1923), «Каваль-ваявода» (1925) Е М1ров1ча, «Салавей» 3 Бядул! (1937), рэв -пет п’ес «Чалавек з ружжом» М Пагодзша (1938), «Шторм» У Бшь-Белацаркоускага (1953) 1 шш Аутар граф1чных серый «Помина дойлщетва Беларусг» (1944—61), «Беларусь сгара-жытная» (1972—76), пано «Уладзшхр Полацк» (1944), «Пераправа Уладз1М1ра Полацкага цераз Дзвшу» (1945)
Paica Часнова
_ _ 84
М МАРЫНЕНКА
МАРЫНЕНКА Таццяна Савельевна (25 1 1920, в Сухх Бор Подацкага пав Вщебскай губ, цяпер у Полацкгм р-не — 2 8 1942), Герой Сав Саюза (1965) Скончыла Полацкае педвучылг-шча (1939), працавала настаунщай У Вял Айч вайну сувязная i разведчица партыз брыгады «Няулоуныя» НКДБ СССР распаусюджвала сярод насель нштва зводкг Саушфармбюро, аптац л-ру, здабывала планы карных экспе-дыцый, звесткг пра дыслакацыю войск працгунгка Арыштавана 1 пасля ката ванняу расстреляна разам з 14-гадовым братам Лаурэнам М пастаулены пом ниц у Полацку (перад будынкамг педву чылгшча г сярэдняй школы № 8), яе гмем названа вулща г мгкрараен у По лацку, Зяленкауская сярэдняя школа, дзе яна працавала перад вайной
МАРЫН1 (Мотшг) Фелгчэ, балетмай-стар 1 кампазпар 2-й пал 18 ст Родам з Венецыг Раней 1781 пастушу на службу у Слошмскг тэатр Агтскага, працавау да крас 1788, стварыу шэраг балетных партытур Адначасова выкладау у ело нгмекай балетнай школе Пад яго кграу-нщтвам балет у Слошме дасягнуу высо-кага узроуню, 4 вучнг мясц школы выступал! у Варшаве у балеце «Рыбак!» (14 2 1788)
МАРЫЯ ВАС1ЛБКАУНА (12 ст ), кня зеуна, дачка полацкага князя Васшьм Сеятаслаепа, пляменнща Ефрастш По-лацкай, правнучка Усяслава Брачысла-вгча У 1143 выдадзена замуж за Свята-слава Усеваладавгча, князя чарнтгауска-га i ноутарад-северскага, з 1177 вял кн
Т С Марыненка
кгеускага Была пастаяннай дарадчыцай мужа У справах палгтыкг, акдзвала на яго вял уплыу Паводле летагосу, паход 1180 СвятаслаУ «сдумав с княгинею своею» Выступала за стабгльнасць ад-носгн памгж Кгевам i Полацкам Ауда-вела у 1194
Лип К а й д а ш С Сила слабых Женщины в истории России (XI—XIX вв) М , 1989 Пушкарева НЛ Женщины Древней Руси М 1989, Двинская Я Легенды Полоцкой земли Рига, 1991
1рына Маслянщына
МАРЫЯНЕ, члены каталщкага манас-кага ордэна Таварыства бязгрэшнага за-чацця Дзевы Марыг (лац Congregate Mananorum Immaculatae Conceptronis) Ордэн засн б пгярам С Папчынскгм у КарабеУскай Пушчы (Полыпча), признаны пазнансгам бгекупам Г Свянцян-скгм 24 10 1673 (лгчыцца датай узнтк-нення ордэна) г у 1699 зацверджаны папам рымскгм Тнакенщем XII Аиекуном
АП Марыкс ЭскЬ дэкарацьн да спектакля
«Кастусь КалгноУск!» Е Мгровтча Бел дзярж тэатр 1923
ордэна быу кароль Ян Ш Сабескг Па водле статута гал мэтам! ордэна бьип пашырэнне культу св Марьи 1 душпас-тырская дзейнасць сярод простых лю-дзей Да канца 17 ст М мел! У Рэчы Паспалггай 3 дамы (кляштары) У сярэ дзгне 18 ст М з’явипся у Чэхп, Парту галп, ВКЛ Стаурапалг (пазней Мары ямпаль, цяпер Лгтва) i Расне (цяпер Ка мянецкг р-н) У канцы 18 ст на тэр Bi ленскага бккупства дзейнгчалг 2 кляштары (Марыямпаль i Мграслау) i 2 рэзщэнцьи Янау-Палескг (1776 — каля 1800 цяпер г 1ванава Брэсцкай вобл ) i Воупа (закрыты каля 1814, цяпер Вау кавыск! р-н) На працягу 19 ст Устано вы М у Рас гмперы! скасоувалвся, у 1904 закрыты апошн! кляштар у Мары ямпал! 3 1909 пачалося адраджэнне дзейнасш М на бел i лгт землях У 1910 паводле прапаноу генерала ордэна В Зянькоускага i Ю Матулевма папам зацверджаны новыя палажэннг аб дзей-насщ М Кал! Матулев1Ч узначальвау ордэн (1911—27), новыя установы М адкрыты У адроджанай Польскай дзяр-жаве, Англи, Аргенцше, ЗША, Канадзе Партугалп, Францы! Пасля яго смерщ генералам! ордэна был! Ф Бучыс (1927—33, 1939—51) г А Цпсота (1933— 39) У 1923—39 дзейнгчау Друйсю кляштар айцоу марыянау, а з 1935 — яго фг-Л1ял у Вгльн! навуч установа «Беларусю марыянсю дом студыяу», яю Узначаль вал! ГО Кашыра (1935—36) 1 Я Германо В1Ч (В Адважны, 1936—38) У 1928—48 у Харбгне (Кгтай) сярод рус эмирацьп дзейнгчала М1С1Я М , аргангзавана пмна-31Я выдавауся час «Католический вес тник» М1С1Ю Узначальвалг Ф Абрантовы (1928—39) 1 Цгкота (1939-^48), im дапа магал! бел святары-М М Германовы, Г Падзява, К Найлов1ч У 1948 Ч Cinoei чам створаны бел Дом айцоу М У Лон дане, яю праводзщь рэлгг 1 культ рабо ту сярод беларусаУ у Англп, выдавауся час «Божым шляхам», створаны Бела руская б1бл1ятэка i музей шя Франциика Скарыны У 1950—60-я г у дзейнасш Дома Удзельн1чал1 Л Гарошка, Ф Журня г шш Цяпер Дом узначальвае А Надсон Харакгэрнай рысай бел М у Друг, Вшьш, Харбгне, Лондане з’яуляецца Усходнг (грэка-каталгцкг) абрад У 1997 у ордэне было 596 чал М працуюць у 15 крагнах свету, у тл У Казахстане Латвп, Лгтве, Украше, Эстонц У Бела русг М (18 чал) маюць дамы У Друг, Барысаве, Оршы, приходы у Росщы (Верхнядзвшскг р-н), 1долце (Мгерсю р-н), Задарожжы (Глыбоцкт р-н) г Вид неве (Валожынсю р-н)
Jhm Ч С [С1ПОВ14 Ч ] 3 жыцьця за кону Айцоу МарыянаУ // Божым шляхам 1973 N» 2 Янка Трацяк
МАР’ЯВПЫ, касцёл мар’явг т а У, рэлгпйная плынь, якая вылучыла ся з рымска-каталщкай царквы У сама стойкую арг-цыю Засн у 1893 у Плойку (Полыпча) манашкай Ф Казлоускай як брацтва ксяндзоу У 1906 з-за свое асаблгвага тлумачэння пытанняУ маралг 1 крайняга мгстыцызму М адбыУся а поуны разрыУ з папствам Рас улады падтрымалт М г далг гм дазвол на ле
гальную дзейнасць У 1909 приняты статут М \х колькасць у Прывгслшсюм Kpai 1 зах губернях дасягала паводле розных звестак ад 40 да 100 тыс чал У 1935 М падзялипся на 2 асобныя арг-цы1 Старакаталщю касцел М (большасць вернткау) i Каталщю касцел М Пэунае распаусюджанне М мел1 у Зах Беларусг Найб вядомай была аб-шчына V в ШыдлоУшчына (цяпер Пру-жансю р-н) на чале з Л Пясецкай, дзе у 1935 было 117 вернткау, мелася свая капища Пасля Вял Айч вайны дзейнасць М у БССР не адзначалася
Лт G г е 1 е w s к 1 S Wyznania protestan ckie Warszawa, 1937 Баляслау Камейша МАР’ЯНбУСК! Майсей Фрогмашч (н 25101919, мяст Новы Буг Мткалаеу-скага пав, цяпер у Мжалаеускай вобл , Украгна), удзельнгк вызвалення Белару-U у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Горкаускае ваенна-па лгг вучыдгшча (1941), Маскоусю ун-т (1951) На фронце з 1942 Вызначыуся у чэрв 1944 у 6ai на тэр Маплеускай вобл таикавы батальен на чале з каштанам М знтшчыу некалыа танкау, больш за 1000 аутамашын, 14 гармат, 72 куляметы, шмат жывой сшы пращушка, адбгу некалыа контратак ворага 27 чэрв на Мшскай шашы М асабгста знштчыУ 60 аутамашын, 4 бронетран-спарцеры, 5 гармат, цяжка паранены не ггакгнуУ поля бою Пасля вайны на вы-кладчыцкай рабоце
МАСАЛКбУ Якау Дзмпрыевгч 123 10(3 11) 1882, в Чачанева Аршан ската пав Маплеускай губ, цяпер Та-лачынсю р-н — 6 6 1931], матрос-рэва люцыянер Балт флоту 3 1902 рабочы цвковага завода У Оршы, гскравец 3 1904 на Балт флоце, служыу у Кран-шгаце Веу рэв работу сярод матросау i салдат, чл ваен арг-цьп РСДРП Удзельнгк Кранштацкага узбр паустан ня 1905 29 10 1905 арыштаваны,
18 3 1906 прыгавораны да 12 гадоу ка таржных работ Пакаранне адбывау у Аляксандраусюм цэнтрале i на буд-ве Амурскай чыгункг Пасля няУдалых уцекаУ у 1907 тэрмш катарп падоУжаны на 3,5 года У 1909—17 на катаржных работах 1 у турмах Горнага Зерантуя, Алгачах, у Якуцкай вобл 3 1918 у Чырв Арми, удзельшчау у баях супраць Калчака У лш 1918 зняволены калча кауцам! у гркуцкую турму, у студз 1920 вызвалены 3 вер 1920 на ПаУд фрон це, ваявау супраць Урангеля Пасля грамадз вайны працавау у Адэсюм губ-коме КП(б)У, паштаддзеле 51-й стралк дывии, на гасп 1 грамадскай рабоце АУгар успамшаУ аб палгт ссылцы 1 гра мадзянскай вайне
Him Памяць Ггст -дак хрошка Талачын-sra р-на Мн , 1988 С 86—88
Эдуард Каршловт
МАСАЛЬСК! 1гнащй Якуб (30 7 1729, в Алекшыцы Гродзенскага пав , цяпер у Бераставтцктм р-не — 28 6 1794), рэлг угйны, грамадскг i палггычны дзеяч Рэ-& Паспалттай Сын гетмана ВКЛ Н1 Масальскага (гл У арт Масальскт)
У Р Масальск!
Д-р канашчнага i рымскага права (1752) Вышэйшую адукацыю атрымау у Рыме 3 1752 рэферэндарый лгтоусю, з 1762 — бюкуп вшенсю На сейме 1766 выстушу супраць ураУнавання дысщэн тау у правах з католткамт Пагадзгуся на 1-ы падзел Рэчы Паспалггай (1772) На сеймах 1773—75 выказаУся за стварэнне Адукацыйнай камгси, стау яе першым старшыней (1773—80) Гал Увагу адда-ваУ стварэнню шырокай сетю пачатко-вых школ У 1774 выстушу на сейме за вызваленне сялян ад пригону 1 надзя-ленне ix зямлей, у тым жа годзе перавеу частку сялян свайго маентка каля 1гу-мена (цяпер г Чэрвень) з паншчыны на чынш На чатырохгадовым сейме 1788—92 выступау супраць прагрэсгу-ных рэформ, падгрымаУ Таргавщкую канфедэрацыю, якая прывяла да 2-га падзелу Рэчы Паспалггай (1793) АсудзгУ паустанне 1794 Арыштаваны па загадзе Т Касцюшю г пакараны смерцю за здра-
IЯ Масальск!
МАСАЛЬСИЯ М
ду нац штарэсам Адна з самых супя рэчлгвых асоб сярод прадстаушкоУ щэа-логи Асветнштва у Рэчы Паспалггай 2-й пал 18 ст Вячаслау Шалькевп
МАСАЛЬСК! Уладзгмгр Рыгоравгч (22 1 1920, Г Рэчыца — 21 7 1965), Герой Сав Саюза (1944) Скончыу курсы мал лейтэнантау (1942), Леншградскае артыл вучылгшча У Чырв Арми з 1939 Удзельнгк сав -фгнл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну з 1941 на Леншград-скгм фронце Камандзгр роты гвардыг каштан М вызначыуся у студз 1944 у наступальных баях на участку Пулка-ва—Краснае Сяло рота аутаматчыкау на чале з гм зайшла у тыл ворага каля вышынг Варонша Гара, з якой птлерау-цы абстрэльвалг Ленгнград, ударам з флангау захапгла веску побач з вншы-ней, уварвалася на вышыню i выбгла адтуль працгунгка, чатыры разы паранены не пакшуу поля бою Да 1954 у Сав Арми, падпалкоунгк
МАСАЛЬСКШ, княжацю род уласнага герба «Масальск» Па паходжаннг Ру-рыкавгчы, адгалгнаванне кн ЧарнггаУ сюх СвятаслаУ Цгтавгч Карачаусю у шлюбе з кн Фядораю, дачкой вял кн ВКЛ Альгерда, меу 7 сыноУ г дачку Адзш з гх — Юрый у канцы 14 ст атрымау ва удзел частку Карачаускага княства з г Масальскам Яго сыны Баешь, Уладзгмгр г Сямен супольна вало-далг Масальсюм княствам (у 1492 яно захоплена вял кн маскоусюм 1ванам Ш)
Васгль Юр’евгч меу сыноу Сямена, Мгхала г Федара Мгхал Васше-вгч валодау маенткамг Пасконь г Грэбт-на на Смаленшчыне, меу сыноу Васшя, Сямена Пятра, Федара г Барыса Васгль Мгхайлавгч выехау у Маскоускае княства, дзе яго называл! Лтцьвшам, дау па-чатак рас князям Лщьвшавым-М Сыны Сямена Мгхайлавгча таксама з’ехалт у Маскоускую дзяржаву, адзш з гх Баешь меу мянушку Кальцо, ад яго пай-шлт кн Кальцовы-М Федар Мгхайлавгч у бтве на Вядрошы 1500 трату у мас-коусю палон, дзе прабыу 9 гадоу Па вяртаннт атрымау маентак Алекшыцы (Гродзенсю пав), пачынальнтк алек-шыцкай лши Ад унука Барыса Мтхай-лавгча Рыгора Афанасьевгча щзе лшгя М на Рачках г Сапежышках Федар, сын Васшя Юр’евгча, меу чатырох сыноу, ад яго сына Васшя Федаравгча щзе валынская лшгя М
Уладзгмгр Юр’евгч меу сыноу Цпиафея г Алехну Цтмафей, аколь-нгчы смаленсю, намесшк дубровенсю, у 1487 г 1488 узначальвау пасольства у Вял кн Маскоускае У 1496 атрымау ад вял кн ВКЛ Казгмгра г Друю, пачынальнтк браслаускай лгнп Кн Алехна у бггве на Вядрошы 1500 трапту у палон, па вяртанш атрымау маентак Алтупава (Ваукавысю пав ) г Рускае Сяло (Ме-рацкт пав), пачынальнтк ваУкавыскай лшн
М МАСКАВ1ЧЫ
Сямеи Ю р ’ е в х ч меу сыноу 1ваиа 1 Андрэя У 1ваиа былх сыны Фе-дар, Дым1тр 1 Сямеи (два апошнхя у пач 16 ст з’ехалх у Маскоускае княс-тва) Дымхтр меу чатырох сыноу, з яюх 1ван меу мянушку Клубок, пачынальнхк роду кн Клубковых-М
Найб вядомыя прадстаунхю алек-шыцкай лпш
Андрэй Фе да р а в 1ч (9— 1651), маршалак гродзенсю (з 1618), кашталян брэсцю (з 1627), ваявода мхн-ск1 (з 1643), ваявода брэсцю (з 1645)
Mix а л Юзаф р — 20 1 1768), шсар вялхкх ВКЛ (з 1726), ваявода мсщслауск! (з 1737), кашталян троксю (1742), кашталян вхленскх i гетман польны ВКЛ (з 1744), гетман вялхкх ВКЛ (з 1762)
Найб вядомыя прадстаунхю лхнхх на Рачках 1 Сапежышках
Аляксандр Рыгоравхч (’ — пахаваны 19 5 1643), маршалак ковенсю (з 1617), кашталян дэрпцю (з 1627), кашталян смаленсю (з 1631), ваявода менсю (з 1638)
Лт Власьев ГА Потомство Рюрика Т 1, ч 1 СПб, 1906, Бранденбург Н Е Род князей Мосальских (XIV—XIX ст ) СПб , 1892 Уладзклау Вяроукм-Шэлюта
мАСКАВ1ЧЫ, М а с к а у ц ы, гарадзх-шча археал культур днепра-дзвшскай, штрыхаваиай керамхкх х 11—13 ст каля в Маскавхчы Браслаускага р-на на беразе воз Дзерба На рубяжы н э было умацавана драуляным частаколам, у 11—12 ст — сцеиамх з тоустых бярвен У 12—13 ст з’яулялася памежнай крэ-пасцю на паун -зах ускрахне Полацкага княства Выявху у канцы 19 ст Ф В Пакроускц даследавала у 1976—88 ЛУДучыц Культурны пласт 0,2—1,2 м Рэхпткау пабудоу не выяулена, але аэрафотаздымак сведчыць пра комплексную забудову гарадзхшча жытлы, вера-годна, былх наземныя, зрубныя, па форме блхзкхя да квадрата, з драулянымх I глхиабхтнымх падлогамх, глхнабхтнымх печамх на слупавых апечках Выяулены пасад, якх з цягам часу апынууся пад вадой возера Зиойдзены прылады працы, конская збруя х рыштунак конихка, рыбалоуныя снасцх, вырабы з косцх, жаночыя упрыгожанн!, 4 энкалпхены, больш за 100 абломкау касцей жывел з надпхсамх х малюикамх
Лип Д у ч ы ц Л У БраслаУскае Паазер’е У XI—XIV ст Гхст -археал нарыс Мн , 1991
Люд.шла Дучыц
МАСКАЛЕНКА Якау Раманавхч (2 3 1922, в Вялхкхя Ауцюкх Мазырскага пав, цяпер у Калхнкавхцкхм р-не — 18 3 1966), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу? Мазырскае педвучылппча (1940) У Вял Айч вайну на фронце з 1941, у 1942—43 у 2-й Кашнкавщкаи партыз брыгадзе, з 7 6 1944 на фронце Радавы М вызначыуся 12—14 чэрв у час дэсантнаи аперацых пры вызваленш Пшска з Х’рупай байцоу высадзхуся на берах1 П1ИЫ, у пэнтры горада заняу аба-
Косщ жывел з малюнкамх з гарадзхшча Ма-
скавхчы
рону I 2 сутак адбхвау! контратаке пра-цхутка Пасля вайны на выкладчыцкай х прафсаюзнай рабоце
MACKAJIIK Мххась [18(31) 3 1903, в Гарадзея Навагрудскага пав , цяпер гар паселак у Нясвхжсюм р-не —
Я Р Маскаленка
25 9 1965], бел унхяцкх рэлхпйны х куль турна-грамадскх дзеяч у эмхграцых Д-р славянский фхлалога (1959) Вучыуся у Вхлеискхм ун-це (1927—31), скончыу калепум св Андрэя у! Мюнхене з па свячэиием у сан святара (1938) 3 мая 1932 у Германн, у 1933 заснавау «Саюз беларускхх студэнтау у Нямеччыие» Пасля польска-герм вайны 1939 вы конвау рэлхг культ для бел х укр ваен напалониых польскай армхх у Баварьп У лш 1943 — крас 1944 зняволены у канцлагеры Заксенхаузен, вызвалены дзякуючы намаганням папскай мхехх у Германн 3 1945 жыу у г Госляры, пра цягвау пастырскую дзейнасць у брыт зоне акупацых сярод беларусау х украш цау, выкладау у бел пмназц, узначаль вау парафхяльны к-т, яю выдавав час «Наша думка» (1946—49), кхраунхк Бел к-та перасяленцау (1947—52) У доктар скай працы «Янка Купала — пясняр беларускага народа» (выдадзена у 1961 як манаграфхя на ням мове) даследавау ролю фалькл элемента у творчаецх паэ-та Янка Трацяк, Уладзитр Сакалоускг
МАСКЕВ1Ч Багуслау Казхмхр (1625, в Сэрвач, Навагрудскх пав , цяпер Карэ лщи р-н — 4 4 1683), вайсковы х гра мадсга дзеяч, пхсьменнхк-мемуарыст Сын С I Маскетча Адукацыю атрымау у Навагрудку У 1643—44 пры двары Ь Радзхвхла, у 1644 — люблхнекага каш таляна Ф Забжыдоускага У гэты час перайшоу з кальвхнхзму у каталщтва 3 1646 на службе у I М Вхшнявецкага, у 1646—48 удзельнхчау з хм у бхтвах з укр казакамх У складзе харугвы Б Радзхвхла Удзельнхчау у паходзе Я Радзхвхла на Па лессх, ва узяццх Мазыра (10—11 2 1649), Бабруйска (20—22 2 1649), у Лоеускаи бтве 1649 У 1655 абраны дэпутатам Трибунала ВКЛ Пасол на сеймы 1668, 1673, 1674 3 1668 на службе у К х М Пацау, у 1673—74 войскх навагрудскх Аутар двух «Дыярыушау» на польск мове У адным (ахоплхвае падзех 1643-— 49) ашеаны ваен дзеяннх Вхшнявецкага, М Патоцкага, М Калшоускага, Я Радзхвхла супраць войск Б Хмяльшцкага на Украхне х Беларусх, шмат партрэтных I пейзажных замалевак У друггм «Дня рыушы» ашеаны трыумфальнае шэеце рус ваяводы I Хаванскаха па Беларусх у пач 1660 I разгром яго войск аб’ядна-иымх схламх гетманау П Сапеп х С Чар пецкаха 28 6 1660 пад Палонкай Дыя-рыушы М даюць аб’ектыунае уяуленне пра гагачасныя падзех х факты ваен, палхт I храмадскага жыцця
Ге Ратх^Хпхкх Samuela х Bogusiawa Kazx xiuerza Maskiewiczow Wroclaw, 1961
Лип История белорусской дооктябрьской литературы Мн , 1977 С 215—-216
МАСКЕВГЧ Самухл 1ванавхч (15809, в Сэрвач, Навагрудскх пав , цяпер Карэ-лщю р-н — 1642), вайсковы х грамадсю дзеяч, пхсьменнхк-мемуарыст 3 бел шляхецкага роду герба «Адравонж» Вызнавау кальвхнхзм Адукацыю атрымау, вщаць, у Навагрудку У 1601 у складзе харугвы Г Войны ваявау са шведамх у 1нфляитах У 1605—06 пры двары А Вхшнявецкай у Брайне Пасля
на вайсковай службе на Падоллх, зма-гауся супраць Сандамхрскай канфедэра цых Як паручнхк гусарскай харугвы Удзельшчау у вайне Рэчы Паспалхтай з Расхяй 1609—18, ва Узяццх Смаленска, Рослава, бхтве пад Клушынам, баях у Маскве 3 1615 служыу у клецкага ар дыната Я А Радзхвхла, сыноу М К Радзх-вхла Схроткх, польнага гетмана ВКЛ К Радзхвхла У 1617 абраны дэпутатам Трибунала ВКЛ, з 1628 навагрудскх хродскх пхсар Пасля стау прыххльнхкам Сапегау, гмх прызначаны навагрудскхм падваяводам (пасля 1632—38?) Багатыя ваенна палхт уражаннх ляглх у аснову яго «Дыярыуша» (дзеннхка х мемуарау на польск мове), якх ахоплгвае падзех 1594—1621 Апхсанне падзей 1594— 1604 мае характар дзеннхкавых запхсау, пазнейшага часу — больш разгорнутае х эмацыянальна насычанае М аднолька ва праудзхва характарызуе х свахх сяб роУ, I ворах ау Ен падрабязна апхсвае аблогу Смаленска, адзначае мужнасць i стойкасць абаронцау горада, рус ваяво-ду М Шэхна паказвае як доблеснага во ша I вопытнага военачальнхка Аналхзу-ючы складанасць ваенна палхт схтуацых У Расп, М тлумачыць дзеяннх розных баярсюх груповак, хх узаемаадносхны, хх дзеяних супраць каралеусках а войска Падрабязна апхсаны побит баяр, май стэрства маскоускхх рамеснхкау Знач пае месца у «Дыярыушы» адведзена па казу некат рыс жыцця рус сялян х хх адносшы да войска Рэчы Паспалхтай М падкрэслхвае, што менавхта войны зрабхлх жорсгкхм просты народ х вымусх лх яго уключыцца у барацьбу М быу шдыферэнхным у адносхнах да рэлхги Гэта паспрыяла гаму што падзех апхса НЫ хм аб ектыуна, без палп х ради црадузятасцх
Те Panusjtniki Satauela х Bogustawa Kazi mxerza Maskxewxczow Wroclaw, 1961, Pyc nep — Сказания современников о Дмитрии Самозванце Ч 5 Записки Маскевича СПб 1834
Л1т История белорусской дооктябрьской литературы Мн 1977 С 212—215
МАСКОУСЖА - беларуска. - БАЛТЫЙ-
СКАЯЧЫГУНКА, назва у 1922—36 сет кх чыг лхнхй, яюя звязвалх БССР з цэн храм РСФСР Зах Еуропай i Прыбал тыкай Яе стварэнню палярэднхчала да лучэнне паводле Рыжскага гмрнага да гавора 1921 Зах Беларусх да Польшчы, у вынхку чаго гранща перарэзала боль шасць мапстралей на гар БССР Утво рана У жн 1922 шляхам аб’яднання МаскоУска-Балтыискай х Аляксандрау скай чыгунак, у 1924 далучана х Арлоу ска Вхцебская чыгунка Упрауленне М Ь Бч знаходзхлася у Маскве Падзяля лася на учасгкх Масква—Смаленск— Орша—Мшск—Hex арэлае, Масква—
РжэУ—Вял Лукх—Новасакольшкх—Се беж (гранща з Латвхяй), Смаленск—Вх цебск, Полацк—Фарынава (напрамак на Крулеушчыну), Пскоу—Полацк— Невель—Вял Лую—Ьалагое (вы
ключна)—Дно—Вщебск—Орша—Жлобш Смаленск—Рослауль Орша—Пепел ь
Агульная даужыня чыг лхнхй 3559 км (1929) У 1928 у вышку спецыялхзацых
Зямлянкх-баракх будаУнхкоУ Маскоуска-Брэсцкай чыгунк! 1870—71
Будынак вакзала станцьн Мшск Маскоуска-Брзсххкай чыгунхб 1873
Будынак станцых Мшск-Таварны Маскоуска-Брэсцкай чыгуню 1871
М М АС КРУ СКА
на Мшсюм вузле былая станцыя Лгба-ва-Роменскай чыгуню стала выконваць ролю пасажырскай, а б станцыя Мас-коуска-Брэсцкай чыгункг — сартаваль най 1 грузавой У 1928—32 амаль усе участю чыгуню абсталяваны селекгар-най дыспетчарскай сувяззю, на Участках Вщебск—Орша—Маплеу—Жлобш зда-дзены У эксплуатацию 2-1 гал пуць Пабудавана т зв ветка № 1 для приему цягшкоу з Масквы на ст Мгнск-Паса-жырсю У 1931—35 з мэтай узмацнення прапускной здольнасцг напрамку Сма-ленск—М1НСК пабудаваны шэраг дадат-ковых станций (Сцяпянка, Азярышча, Гарадзшгча, Навасады, Хлусава 1 шш ), абгонных пунктау i блок-пастоу Развщ-це эканомгю Беларус! выкшкала з’яу-ленне новых станций Хлюсцша (для абслугоУвання БелДРЭС), Чырвоны Сцяг (для забеспячэння торфам mihckix прадпрыемствау), Мшск-Усходш i шш 3 сярэдзшы 1930-х г пачалося абнау-ленне паравознага 1 вагоннага паркау, з’явшюя больш магутныя лакаматывы, новый айч грузавыя вагоны У 1934— 35 на буйных станциях Беларус! уведзе-на дыспетчарскае юраванне У 1936 у вышку разбуйнення М -Б -Б ч падзеле-на на Калшшскую 1 Заходнюю, а б За ходняя — на Беларускую i Маскоуска-КгеУскую чыгуню У склад Зах 1 Бел дарог уваходзша уся сетка чыгунак Беларус! У тагачасных гранщах Адначасова праводзшася разбуйненне аддзялен-няу руху з Аршанскага вылучана Мш-скае, са Жлобшскага — Асшовтцкае Пасля уз’яднання Зах Беларуст з БССР (вер 1939) створаны Брэст-Лпоуская i Беластоцкая чыгуню Брашслау Жывща
МАСКЬУСКАБРЭСЦКАЯ ЧЫГУН-КА, назва у 1871—1912 чыг лпш, якая звязвала Беларусь з цэнтрам Расп 1 Зах ЕУропай Пабудавана на падставе кан-цэс11, зацверджанай царом 15 12 1869 У 1896 выкуплена у акц т-ва казной Працягласць 1027 верст Уводзшася у эксплуатацию асобннм! Участкам! Масква—Смаленск (391 вярста, вер 1870), Смаленск—Мшск—Брэст (636 верст, лют 1871) У пастаянную эксплуатацию уведзена 29 И 1871 На тэр Беларус! перакрыжоувалася з Пецярбург-ска-Адэскай (у Оршы), Лтбава-Ромен-скай (у Мшску), Виенска-Ковенскай (у Баранав1чах), Ктева-Брэсцкай (у Брэс-це) чыгункамг У 1879 на участку Смаленск—Брэст адкрыты 2-1 пуць Спа-чатку выкарыстоувалгся паравозы i вагоны пераважна замежнай вытворчасц!, з 1872 пачалг паступаць лакаматывы Каломенскага i НеУскага з-дау, з 1875 — пасажырсюя вагоны Рыжскага з-да Адзшым сродкам сувяз! з’яуляуся тэлеграф Морзе У 1910 на мапстрал! был! 523 паравозы, 629 пасажырсюх 1 6499 грузавых вагонау, перавезена каля 5 млн пасажырау i 340 млн пудоУ гру-зау Працавала 18 тыс рабочых Най-буйнейшыя чыг вузлы Орша, Мгнск,
Баранавгчы, Брэст, гал майстэрнг у Маскве i Мшску, вял дэпо у Оршы, Вязьме 1 1нш М -Б ч , як г Л1бава-Ромейская, Рыга-Арлоуская i Палесюя чыг (гл адпаведныя арт ), садзейнгчала залучэнню Беларущ У рыначныя аднош-ны, хуткаму развщцю кашталгзму У маг 1912 у гонар цара Аляксандра I перай-менавана у АляксандраУскую чыг У 1921 зах частка М -Б ч адышла да Польшчы, сав частка У жн 1922 уклю-чана у Маскоуска-Беларуска-Балтый-скую чыгунку
Бранимау Жывща, Уладзшгр Фыякоу
МАСКОУСКАЕ АРХЕАЛАГ1ЧНАЕ ТА-
ВАРЫСТВА 1снавала у Маскве у 1864—1922 Першы яго юраунж А С УвараУ, з 1884 яго жонка П С Ува-рава Т-ва вывучала старажитнасцг Расп, займалася аховай стараж помнгкаУ, арганкзоувала навук археал расколю Мела камюц па захаванн! помнгкау, вы-вучэнш старой Масквы, таксама усход-нюю, славянскую, археалапчную Пры т-ве выдавауся зб «Старажитнасцг», у яюм друкавал! свае творы А Г К. Кгркор, М Ф Кусцшсю, Е Р Раманау, К П 1 Я П Тышкевгчы, МА Янчук i шш Па ппцыятыве т-ва з 1869 склгкалюя археал з’езды, аргангзоувалюя выстаУю 3 Беларусг членам! т-ва быта А С Будзгло-вгч, КАГаворсю, МВДоунар-Заполъсю, У 3 Завгтневгч, Я К. Заепиа, Р Г Згнацъеу, Кгркор, У I Казлоусю, Ю Ф Крачкоусю, С А Круповгч, Кусцшсю, Ф В Пакрау-сю, А П Сапунау, А М Семянтоусю, I Я Cnpoeic, М М Турбгн, К П Тышкевгч, Я П Тышкевгч, М В Фурсау, I Д Чэрсю, Ю Ядкоусю, Янчук i шш Найб дзей-сныя сувязг Мат з Беларуссю был! У час падрыхтоую да археалагщнага з 'езда дзевятага (Вшьня, 1893)
Бенадзь Каханоускг
МАСКОУСКАЕ ВЯЛ1КАЕ КНЯСТВА, феадальная дзяржава ва Усх Еуропе Вылучылася з Уладзшгрскага вял княс-тва у 1260-я — пач 1270-х г i з канца 13 ст заняло у гм дамшуючае становг-шча На працягу 14 ст акгыУную ба-рацьбу за вял Уладзгмгрскае княжанне вяло таксама Цвярское княства, у 1350—60-я г — Суздальскае, але, як правша, толью маскоусюя князг насш титул вял князя уладзшгрскага, на што да 1462 трэба было атрымлгваць ярлык ханаУ Золотой Арды Па шшыятыве маскоусюх князеу у 1300 рэзщэнцыя агульнарускага мгграпалгга была пера-несена з Кгева ва Уладзгмгр, а у 1328 — у Маскву Асновы палгг i эканам ма-гугнасц! Масквы закладзены вял кн Тванам I Калпой [1325—41], яю дамог-ся у хана права збору татарскай даншы на Русг Паслядоуная палгтыка 1вана Калпы г яго пераемнгкау на пашырэнне тэр М в к шляхам скулю i захопу зя-мель, дынастычных шлюбау г гд абу-мовша ператварэнне Масквы у гал пали , эканам i рэлш цэнтр Паун -Усх Pyci, асн асяродак фармтравання велг-карускай народнасщ Перамога у Кулг-коускай бонве 1380 паклала пачатак вы-зваленню ад татарскай залежнасцг, якое канчаткова дасягнута У 1480 Звонам III
Ваалевгчам у вынтку «стаяння на Угры» Хутю рост тэр М в к, паглынанне дробных дзярж утварэнняу i курс на «збгранне» пад сваей уладай ycix усх -слав зямель выклткалг яго сутыкненне з ВКЛ 3 1330-х г абедзве дзяржавы зма галтся за Уплыу над Наугародскай феа дольной рэспу&икай, Пскоускай феадаль най рэснублжай i Смаленсюм княствам у 1335 адбыуся першы Узброены кан флткт памгж гит У 1349 памгж маек вял кн Стмяонам Гордым [1340—-53] i вял князем ВКЛ Альгердам заключана мгрнае пагадненне, замацаванае серыяй дынастычных шлюбау Ноугарад i Пскоу прызнавалюя падкантрольным1 Маскве Барацьба Масквы супраць признания самастойнай правасл мгтра-полп ВКЛ (1352—63) скончылася яе скасаваннем пасля смерцт лпоускага мгтрапалгга Рамана У 1368—72, пад трымлтваючы саюзнага ВКЛ цвярскога вял кн Мтхагла Аляксандравгча, Аль герд здзейенгу тры паходы на Маскву, яюя скончылюя Любуцкгм договорам 1372
Пасля смерцг Альгерда Масква тра дыцыйна падтрымлгвала лттоусюх кня зеу, яюя выступал! супраць цэнтр ула ды ВКЛ, — Андрэя Полацкага (канец 1380-х г), Bimayma (пач 1390-х г), Свгдрыгайлу Вял князь ВКЛ Ягайла аказау пашуную падгрымку Ардзе перад Кушкоускай бивай, але У 1384 памгж im 1 Дзмпрыем Дансгам заключана мгрнае пагадненне (верагодна, наюраванае супраць Арды) Пасля Крэускай унн 1385 гал щэалаг абгрунтаваннем пал1 тыю М в к у дачыненн! да ВКЛ абвя шчалася «вызваленне» яе праваслаунага насельнштва ад «каталгцкага прыгнету» Дзейнасць мгграпалпа Ктрыяна спрыя ла змякчэнню супярэчнасцей памцк М в к 1 ВКЛ У 1391 заключаны шлюб маскоускага вял кн Васшя I [1389— 1425] з дачкой Вгтауга Соф’яй Bimay таунай У 1398 Масква выстушла суп раць спробы Вгтауга усталяваць кан троль над Ноугарадам, але у вынгку мгрнага дагавора 1400 факгычна пры знала захоп гм Смаленскага княства (1404) г зямель да р Угра (гл Пагаднен не 1408) Заключаны вял князем ВКЛ Казгмграм IV г маек вял кн Васшем II Цемным [1425—62] 31 8 1449 дагавор факгычна спынгу тэр экспансцо ВКЛ на Усход Казгмгр абавязваУся «не всту патися» у Ноугарад 1 Пскоу, нават кал! гыя будуць «се давати» Казгмтру, а таксама не Удзельнгчаць у магчымых су тыкненнях русюх феад рэспублгк з Л1 вонскгм ордэнам нават на ix баку Ад носным поспехам Казгмгра была адмова Васшя II ад наугародсюх валасцей, яюя традыцыйна «цягнулт» да Ливы, г пры знанне за разансюм вял кн 1ванам Фе даравтчам права пераходу на службу да Казгмгра Дагавор 1449 зафгксаваУ адмо ву ВКЛ ад прэтэнзтй на аб’яднанне ycix усх -слав зямель, што абумовша страту незалежнасщ ад Масквы Ноугарада (1471—78) г Цверы (1485) 1 Урэшце па ражэнне ВКЛ у войне Московской дзяр жавы з Вялгкш княствам ЗБтоускш 1492—94, якое суправаджалася стратай
вял тэрыторый Моцная Руская цэн-тралааваная дзяржава, створанай у вышку поспехау 1вана III, яю прыняу ты-гул «государь всея Руси», пачала адкры-ia прэтандаваць на падуладныя ВКЛ бел 1 укр земл1, барацьба за яюя шмат у чым вызначыла псторыю Усх Еуропы на працяту 15—18 ст
Лт Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV—XVI вв М , Л , 1950, Базилевич КВ Внешняя политика Русского централизованного государства М , 1952, Греков И Б Очерки по истории международных отношений Восточной Европы XIV—XVI вв М, 1963, Зимин АА Витязь на распутье Феодальная война в России XV в М , 1991, Fennell J L I The emergence of Moscow, 1304—1359 Berkeley Los Angeles, 1968 Алесь Белы МАСКбУСКАЯ БГГВА 1941—42, адна з вырашальных аперацый Вял Айч вайны Складалася з абарончых баеу (30 9—5 12 1941) г контрнаступления (5 12 1941—20 4 1942) сав войск Пасля правалу плана захопу горада з ходу у першыя тыдн1 вайны ням -фаш каман-даванне падрыхтавала буйную насту-пальную аперацыю пад кодавай назвай «Тайфун» для авалодання Масквой, для чаго у складзе групы армш «Цэнтр» сканцэнтравала 1,8 млн чал, больш за 14 тыс гармат 1 мшаметау, 1,7 тыс танкау, 1390 самалетау, з яюх асн шлы (74,5 ДЫВ13И, утл 14 танк, 8 матарыза-ваных) был1 сканцэнтраваны на У ад Смаленска У складзе сав Зах, Рэзер-вовага 1 Бранскага франтоу налшвалася каля 1250 тыс чал , 7,6 тыс гармат i mi-наметау, 990 танкау, 677 самалетау М б праходзша у паласе каля 1 тыс км Ням -фаш войсю, наступаючы на Ьрансим 1 Вяземсгам напрамках, прар-валг абарону, вял танк стлам! выйшл! у тыл сав войск, акружыл! у раенах Бранска i Вязьмы частку сш трох сав франтоу Вораг захашу гарады Калшш, Малаяраславец, Мажайск, Валакаламск, з удзелам 2 тыс самалетау (278 збтга, да Масквы црарвалася 72) у кастр зрабгу 31 налет на Маскву Рашэннем Дзярж к-та абароны гал мяжой супращулення была вызначана Мажайская лш1Я, куды выстаулялюя рэзервы Стаую В ГК 1 злу-чэнн1 з шш франтоу Другая лш1Я абароны стваралася непасрэдна на подступах да сталщы У горадзе i прылеглых раенах уведзены стан аблоп На абарону Масквы разам з вайск часцям! стал1 coTHi атрадау нар апалчэння, баявых дружын, груп знгшчальнгкау танкаУ, у стварэнш абарончых збудаванняу удзелыпчала 450 тыс жыхароу горада Для паляпшэння юравання войскам! 10 кастр Стаука аб’яднала Зах i Рэзервовы франты у Зах фронт (камандуючы ген арин Г К Жукау), 17 кастр стварыла Калшшсю фронт (ген -палк I С Ко-неу), 10 лют расфарм1равала Брансю фронт 15—16 лют група apMui «Цэнтр» аднавгла наступление на Маскву 1 цаной велгзарных страт адцяснша абарону на некаторых участках 1 набиц-зглася да Масквы на 25—30 км 27 i 29 лют сав. войсю нанесл! моцныя контрудары па паУн i паУд. групоУках пра-щУнйса 1 снеж птлерауцы зрабш
АС Маслау
апошнюю беспаспяховую спробу пра-рыву да Масквы Абарончая бпва была выйграна, ням -фаш групоука была абяссшена 1 абяскроулена Сав войсю пераходзип у контрнаступление, кал! колькасная перавага у жывой сше 1 тэх-нщы была яшчэ на баку пращушка Да пач снеж група арм1й «Цэнтр» мела у сва1М складзе 1708 тыс чал, каля 13 500 гармат 1 мшаметау, 1170 танкау, 615 самалетау Сав войсю мел! каля 1100 тыс чал , 7652 гарматы т М1наметы, 744 таню, 1 тыс самалетау 5—6 снеж без аператыунай паузы перайшл! у наступление войсю Калшшскага, Зах 1 права-га крыла Пауд -Зах франтоу, паспяхо-вае наступление разв1Вс п войсю зноу створанага 24 снеж Бранскага фронту У пач студз 1942 контрнаступление на зах стратэпчным напрамку было завер-шана Сав войсю разграмин ударныя групоую прац1УН1ка 1 адюнул! ix ад Масквы на 100—250 км, вызвалтл! больш за 11 тыс нас пунктау
У пач студз 1942 контрнаступление пад Масквой перарасло у агульнае наступление сав войск на асн стратэнч-ных напрамках Ням -фаш войсю был1 адюнуты на 150—400 км, вызвалены Маскоуская, Тульская вобл , мнопя равны Калшшскай, Смаленскай, Разан-скай 1 Арлоускай абл У М б вызначы-люя вошы 2-га гв кав корпуса пад ка-мандаваннем ген -маера Л М Даватара, 1-й гв Маскоускай мотастралк дывгзп пад камандаваннем ген -маера А У Лг-зюкова, вошы-беларусы С П Алейнисау, I П Камера, I I Казлоуаа, Г А Палаучэня, П Ф Сычэнка, А Дз.Дерашкоу 1 шш У час абароны Масквы Чырв Арми дапа-магл! партизаны Беларус! Толью пад-полынчык! Оршы за 3 месяцы учынтл! 98 крушэнняУ на чыгунцы, вывел! са строю 200 паравозау У ходзе б1твы пт-лерауцы страцтл! больш за 500 тыс чал , 1,3 тыс танкау, 2,5 тыс гармат 1 шш тэхнтю М б была першай стратэпчнай наступальнай аперацыяй Чырв Арми, першым значным паражэннем фаш ар-
89
МАСЛЕН1КАУ
мн 1 паваротным этапам 2-й сусв вайны Канчаткова быу сарваны план т зв «маланкавай вайны» Тэта перамога са-дзейн1чала узмацненню нац-вызв руху на акутраваных тэрыторыях, паскоры ла афармленне i умацаванне антыптле-раускай каалщыг Каля 40 злучэнняу i часцей атрымал! найменш i вардзейсюх, 110 вошам прысвоена звание Героя Сав Саюза, больш як 36 тыс адзнача ны ордэнам! 1 медалям! У 1944 устаноулены медаль «За абарону Масквы», яюм узнагароджана больш за 1 млн чал 8 5 1965 Маскве прысвоена ганаро-вае звание «Горад-герой»
Уладзитр Лемяшонак
МАСКбУСК! «РАБОНЫ САЮЗ», пер шая сацыял-дэмакр аргангзацыя мас-коусюх рабочих Створана у 1895 Мела нелегальную друкарню, выдавала лю-тоую 1 брашуры, вяла прапаганду мар-кспму у вячэрне-нядзельных рабочих школах Да лшеня 1896 арг-цыя наливала каля 2 тыс членаУ У канцы 1897 на аснове маек «Рабочага саюза» узнгк маек «Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа», яю падтрымл1вау сувя-31 з М1НСЮМ1 сацыял-дэмакратам! Шыфраваная ператска вялася праз мшчашна В Хана Мшсюя сацыял дэ макраты дапамагал! маскшчам у пера-сылцы нелегальнай л-ры з-за мяжы Рас 1мперы1 Зашыфраваныя паведам-ленн! пра транспарты л-ры змяшчалюя у артикулах газеты «Минский листок»
Лт Филяков ВГ Революционные связи рабочих Белоруссии и России в конце XIX — начале XX в Мн , 1987
Уладзитр Фыякоу
МАСЛАМ Аляксандр Стрыдонавш (22 11 1907, в Андрэеускае Каломен скага р-на Маскоускай вобл — 26 6 1941), удзельшк баеу на Беларус! у Вял Айч вайну Герой Рас Федэрацы! (1996) Скончыу Ленинградскую ваенна тэарэт школу летчыкау (1931), Бары-саглебскую 2-ю ваен школу летчыкау (1936), курсы удасканалення камандна-га саставу (Ейск) Удзельшк сав -фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну 26 6 1941 у час бамбардз1роУю варожай танк каноны на дарозе Маладзечна— Радашковгш камандз1р эскадрылл! ка штан М разам з членам! эюпажа лейт У М Балашовым, сярж Р В Рэутавым, мал сярж Б Бейскбаевым наюравау па-лаючы самалет на зештную батарэю прашушка
МАСЛЕШКАУ Павел Васшевм [1(14) 2 1914, в Нгзкая Вулща Маплеу-скага пав , цяпер у Маплеусюм р-не — 6 9 1995], бел жывашеец, тэатр мастак, мастацтвазнавец, педагог Нар мастак Беларуст (1994) Канд мастацтвазнауства (1960) Скончыу Вщебскае мает вучылтшча (1938) i 1н-т жывашеу, скульптуры 1 архпэктуры 1мя Рэпша у Лешнградзе (1953) Удзельшк Вял Айч вайны 3 1938 працавау у Дзярж т-ры
М МАСЛЕНЩА
оперы 1 балета Беларусх (у 1946—60 мастак-пастаноушчык), у I960—79 у Бел тэатр-мает ш-це (1960—64 рэк-тар) Аформху больш за 30 спектакля^ у тэатры оперы х балета «Страшны двор» С Манюшю, «Мххась Падгорны» Я Цх-коцкага, «Салавеи» М Крошнера х хнш Сярод карцхн пет тэмагыкх «Апошнх», «У калгас» (1960-я г), «Старажытнае Заслауе», «Мхнулае», «Дарогай смерцх», «1944 год Палхкоуская балада» (1970-я г), «Лясная быль К Калшоускх», «На евхтаннх Пасля начных атак», «У Дзень Перамогх», «Вызваленне Маплева», «Сгар.хжытны Мшск Замчышча», «Раг-неда У выгнаннх», «Наваколле Раку-цеухпчыны», «Мхнск Дзень нараджэння М Багдановхча» (1980-я г ), «Апошнх са-нет М Багдановхч», «Ф Скарына Лю-дзям паспалхтым добраму навучанню» (1990-я г) Аутар раздзела пра мастац-тва Беларусх для «Гхсторых мастацгва иародау СССР» (т 8, 1977), адзш з ау-тарау «Гхсторых беларускага мастацгва» (т 4—6, 1990—94) Маплеускх абласны мастацкх музей ноехць хмя М Помнхк у Маплеве (1997, скульп У Лятун)
Те Беларуси савецм тэматычххы жывашс Мн 1962
Лип Кар н ач ПА ПВ Маслеихка^ Мн , 1973 Гатя Фатыхава
МАСЛЕНЩА, старажытнае перадвес-навое свята у слав народа^, звязанае з культам нрыроды Лакальная назва масленка, сырнхца Асн накх-раванасць абраднаецх М — праводзшы лмы, паскарэнне прыходу вясны, за-беспячэнне багатага ураджаю х дастатку У хаце 3 увядзеннем хрысцхянства за-мацавалася на нядзелю перад вял постам На весцы М звычайна пачыналася У чацвер На масленхчным тыднх аб'яз-джалх маладых коней 1 валоу, адведвалх бабку-павхтуху, моладзь наладжвала гушканне на арэлях (каб лен доугх рос), каталася на санках, спявала масленхч-ныя пеенх, хенавау звычай цягання хлопцамх «калодкх» з абавязковым заходам у хату, дзе была сталая дзяучына, якая павхнна была хх пачаставаць У па-
нядзелак масленхчнага тыдня жанчыны прывязвалх да «калодкх» адзш канец папружю цх пояса, а друп — да сустрэ тага хмх халасцяка, якх не ажанхуся за мхнулы мясаед (перыяд пасля каляд), хто не жадау тако га пакарання, мусху адкупгцца Падобнае ж адбывалася х з дзяучатамх Заканчвалася М «запуска-мх» на малочнае у нядзелю на вячэру гатавалх толькх малочныя стравы, сярод хх важную ролю адыгрывалх сыр, масла, тварог з малаком, абавязкова пяклх блх-НЫ Антон Гурск1
МАСЛбУСКАЯ Вера 1гиатауна (лхг псеуд Вера Мурашка, Б е лару с к а я Мурашка, 24 31896, в Агароднхчкх Беластоцкага пав Гродзенскай губ , цяпер Полыпча — 23 1 1981), бел грамадска-палхт х культ дзеяч, ад-на з пачынальнхц жаночага руху у Беларусх Скончыла Свхслацкую настаунщ-кую семшарыю, вучылася на Першых бел настаунщкхх курсах у Вхльнх (1919) У 1917 стварыла адну з першых нац школ у в Грабавец (Шчучынскх р-н), у 1920 у час польскай акупацых працавала настауншай у в Карма 1гуменскага пав Адна з заснавальнхц х старшыня Цэнтр саюза (хаурусу) беларусак, створанага вясной 1920 у Мшску 3 приходам сав улады працавала шетруктарам бел аддзела Наркамата асветы БССР 3 1921
П В МасленХкаУ Снежань 1941 год 1978
Г I Масловская
па заданнх партых бел эсэрау разгарну ла канспхратыуную дзейнасць па ства-рэнш падп паустанцкай арг-цых на Гродзеншчыне Удзельнща Першай Усе беларускай канферэнцъи у Празе (вер 1921) У сак 1922 арыштавана польских уладамх х на працэсе 45-i прыгаворана да 6 гадоу зняволення 3 1939 працавала настауншай у весках Гродзеншчыны х Беласточчыны Друкавала вершы у газ «Беларусь» (Мхнск), «Нхва» (Беласток), «Беларускхм календари» (Вхльня) Твор-чыя матэрыялы М захоуваюцца у Бел дзярж арххве музех л ры х мастацгва у Мшску
Лип Ту р он а к Ю Непакорная Вера // Беларусю каляндар Беласток, 1990, Кеке лева Т «О, як мне балела душа1» // Бела русь 1996 № 7 Таццяна Кекелева
МАСЛбУСКАЯ Ганна 1ванауиа (6 1 1920, в Курсевхчы Дзхсенскага пав Вхленскай губ, цяпер у Пастаускхм р-не — 11 11 1980), Герой Сав Саюза (1944) Да вайны старшая пхянерважа-тая Лынтупскаи школы Пастаускаха р-на У Вял Айч вайну у чэрв 1941 добраахвотна устушла у Чырв Армхю Трапхла у? акружэнне, наладзхла сувязь з партызанамх, сакратар Пастаускай падп камсамольскай арг-цых 3 яе дапамохай падпольшчыкх захапхлх хтглераускага ге нерала фон Цуга 3 1942 у партизанах з мая 1943 нам камхеара па камса мольскай рабоце партыз атрада хмя А Пархоменкх, у 1943—44 чл Пастау скага падп РК ЛКСМБ Удзельнхчала у разгроме фаш гарнхзонау у Залессх, Лынтупах, Камаях, у падрывах чых рэ ек, 3 варожых эталона? Пасля вайны стала прыемнай мацх 15 схрот, бацькх якхх запнулх ад рук фашыстау
МАСЛбУСК! Мхкалай Паулавхч (парт псеуд СакалоУскх, Алесь, Ан дрэй, Марцхн, Пракоп, 1905, в Ялоука Барысаускага пав Мхнскай губ цяпер Смалявщкх р-н — 27 11 1938) дзеяч рэв руху у Зах Беларусх 3 1922 рамонтны рабочы на чыгунцы 3 1926 сакратар Смалявщкага х Капылхяхкага райкомау, з 1929 — Мхнскага акр к-та ЛКСМБ 3 лхп 1930 на нелегальнай ра боце У Зах Беларусх, 1-ы сакратар ЦК КСМЗБ, з 1934 чл Сакратарыята ЦК КПЗБ Удзельнхк 1-га з’езда КСМЗБ (1933), II з’езда КПЗБ (1935), IV з’езда Кампартых Полыпчы (1932), VII кан грэса Камштэрна (1935) На VI кангрэ се KIM выбраны кандидатам у чл Вы канкома KIM, на II з’ездзе КПЗБ — чл ЦК КПЗБ У крас 1935 вярнууся у Мшск, да канца 1936 У прадстаунштве ЦК КПЗБ у Мхнску 29 12 1937 арышта ваны, 12 4 1938 прыгавораны да вышэй шай меры пакарання Рэабшхтаваны 4 2 1956 Уладзишр Мтюк
МАСЛЫКА 1ван Васшевхч (1894, в Га тава Мхнскага р-на — 1920), удзельнхк партыз руху на Беларусх у грамадз вай ну Скончыу нар вучылхшча Працавау на лшейным заводзе, служыу мараком на Балтыйскхм флоце У 1-ю сусв вайну на Зах фронце, дзе трату у палон да немца? У час ням акупацых 1918
91
МАСОНСТВА
удзельшчау у падп. баявой арг-цы! У час польск. акупацьп са студз. 1920 уз-начагау спед. падрыуны партыз. атрад на радзгме, яга пусщу пад адхон 3 варо-жыя эталоны на участках чыг Мгхана-в!чы—Рудзенск i Замгр’е—Пагарэльцы Запнуу у 6ai.
МАСЛЯКОУ Теорий Гаурылавгч (31.3.1925, НЬкт НоУгарад, Райя — 29 9 194 3), Герой Сав. Саюза (1944). Беларус Скончыу Вшнщкае ваен. пяхот-нае вучылштча (1943). У Вял. Айч. вайну з 1943 на Цэнтр. фронце. Кулямёт-чык радавы М. вызначыуся у 1943 у Брагшсктм р-не: 28 вер. у складзе дэ-сангнай групы у лису першых фарйра-вау Дняпро, група атакавала ворага, за-мацавалася на плацдарме, адбша контратаку 1 прикрыла агнём пераправу палка Запнуу у ба!.
МАСбнСТВА, франкмасонства (ад франц, franc ma?on, англ, free mason, ням. Freimaurer вольны муляр), вучэнне i практика найб. мйкнар. тай-нага т-ва элпарнага тылу, якое аб’яд-ноувае людзей розных нацыянальнас-цей i веравызнанняу пад эпдай пошуку «Гешиных шляхоу духоУнага абнаулення грамадства». Асн. метад дзейнасщ масо-наУ — прашкненне ва Уладныя структуры грамадства ycix узроуняу для ака-зання дзейснага Уплыву на ход пет. па-дзей. 1дэолап М. !мкнуцца адшукаць яго сац.-палгт. i духоУныя виток! у ста-ражытнасщ, прыпюваюць масонсгая рысы i характар саюзам, ордэнам, сектам i г.д., ягая юнавал! раней, але тагая погнута прыводзяць тольк! да фгксацы! пэУнай адпаведнасц! абрадау, ймволгга, прынцыпау i метадау дзейнасщ, харак-тэрных для тайных т-ваУ у любы пет. перыяд. Ггст. карат М. як арг-цы! — у брацтвах вольных мулярау (будаУнгчых саюзах), яюя узююп У Германн у 12— 13 ст. Вызначэнне «вольны» характары-завала прафеегянальную асабл!васць майстроу i азначала апрацоушчыка «вольных» парод каменю (мармур, вап-няк) Т-вы вольных муляроу (цэх!, ложы) пашырылюя у Англп, 1талп, Францы.. У канцы 16 ст. анппйсгая брацтвы стал! прымаць у свае рады «пабочных муляраУ» — заможных адукаваных людзей, ягая садзейшчал! адукацы! i ма-ральнаму выхаванню мулярау. Уласна будаУшчыя т-вы у пач. 18 ст. зшкл!, але анппйсюя «пабочныя муляры», захаваУ-шы знешнюю атрибутику дзейнасщ т-вау, пачал! выкарыстоуваць ложы для абмеркавання праблем развщця асобы i грамадства у цэлым. У 1717 чатыры ан-глгйсгая ложы утварыл! Вял. английскую ложу. Па яе даручэнш член т-ва, прэс-впэрыянсга пастар, доктар багаслоуя Дж.Андэрсан распрацавау у 1721 «Кипу канстытуцый» — перши йстэматызава-ны зборнгк прынцыпау М. Паводле ix, масон не павшей быць «ш бяздумным атэгстам, нг безрэлптйным вальнадум-цаМ», падгрымл!ваць афщыйныя Улады г не прымаць удзелу У палгт. рухах. Был! замацаваны асн. !ерарх!чныя ступенг масонсюх лож — вучань, падмайстар, майстар, уведзена асобае звание — на-глядчык (сачыу за выкананнем рытуа-лаУ). Кожнага члена ложы называл!
Г.Г.Маслякоу.
«братам». У ложы па рэкамендацы! !х членаУ прымал! асоб, яюм споуншася не менш за 25 гадоу. Прыём новага «брата» патрабаваУ згоды ycix прысут-ных. Т. зв. вял!кую ложу складал! май-стр и i наглядный ycix юнуючых т-вау крашы, узначальвау яе вял. майстар (звычайна прадстаушк заможных слаёу грамадства). Рытуальныя цырымонп у ложах адбывалюя з выкарыстаннем тра-дыц. мулярсюх прылад (циркуль, наву-голыик, малаток i шш.) i адзення (фар-тух, пальчатй, капялюш).
Да арг. Масонства. Масонсгая знак! (1—3) i пячатк! (4—6): 1 — гродзенскай ложы «Сябар ча-лавецтва»; 2 —навагрудскай ложы «Вузел адзшетва»; 3, 4 —вгленскай ложы «Дасканалае единства»; 5 — выенскай ложы «Руплгвы лпвш»; 6 — вйгенскай ложы «Славянск! арол».
м
На Беларусь М. прангкла у канцы 18 ст. як залежнае ад раййскага 1 польска-га. У 1774 маёр рас. apMii Вердароускг заснавау у Полацку ложу «Тал!я», у Маплеве узтюп ложы «Да трох арлоу» (1770) г «Геркулес у калысцы» (1776). Kani прыбл!зна у 1774 частка польейх лож апынулася пад моцным уплывам замежнага М., некат. ix члены заснавал! т-ва «Верных сяброу» (з 1775 —«Рыца-рау святога Карла»), Т-ва падзялшася на 2 камандорствы у Варшаве i Вшьнг (вшеней камандор — сеймавы пасол, староста беразнщй М.ЖынеУ). У 1778 Жынеу перайменавау вшенскае каман-дорства у масонскую ложу «Добры пас-тир». У 1780 яна падзялшася на ложы «Добры пастыр» (тараунж — палкоунгк А.Годэн), «Ругипвы лгтвш» (Жынеу) г «Храм мудрасщ» (мшск! староста Д.Пшаздзецк!). У 1781 у В!льш юнавалг ложы «Дасканалае адзшетва», «Ругипвы л!тв!н», «Добры пастыр», «Храм мудрас-щ» i «Дасканалая вернасць» (членам! апошняй былг толью жанчыны). Ложа «Дасканалае адзшетва» была аргашзава-на I.Патентам i мела статус «Вялжая правшцыяльная лпоуская ложа», што давала ёй права на заснаванне новых
М МАСОНСТВА
лож. У 1781 яна заснавала у Гродне ложу «Шчаслшае вызваленне», якая вяла сваю дзейнасць выключив на франц, мове. Яе майстрам быу Л.Гужакоусю, пасля — А.Беку. У 1784 пад той жа на-звай узнгкла ложа у Нясвгжы. У час паустання 1794 дзейнасць гэтых лож прыпышлася i пачала аднауляцца у 1810. У 1812 у Визах пры палку коннай гварды! рас. армн 1снавала ложа «Ваен-ная вернасць» пад юраунштвам Сара-чынскага i пры Удзеле вял. князя Кан-станцша Паулав!ча. У 1813 аднавыа дзейнасць ложа «PyiuiiBH лгтвш» пад ю-раУнщтвам прафесара Выенскага ун-та М.Мяноускага. Яна нал!чвала 24 чал., сярод ix прэлат М.Длузсю, мастак Я. Ру стам, кампазпар Я. Д. Роланд, пра-фесар Я.Шымкев!ч, аптэкар Е.Гута, ф1-лосаф 14.2.1818 у Выьш ад-
навыа дзейнасць ложа «Добры пастыр» пад новай назвай «Да храма мудрасщ» (майстар — праф. Э.Г.Гродэк). Яна на-л1чвала 48 «братоу» — жыхароу Выьш i 23 !ншатародн1х, справаводства вядося на ням. мове. 14.2.1818 у В!льн! засна-вана ложа * Школа Сакрата» (майстар — Я.Ходзька), у якой было 64 чал., у 1819 —ложа для рус. насельнщтва «Славянск! арол» (майстар — Т.Крамер). Узнпоп ложы «Палемон» у Раменах (Расейняй, Лпва), «Вузел адзшства» у Навагрудку, «Сябар чала-вецтва» у Гродне, «Уладзклау Ягайла» У Слуцку. Мшская ложа «Пауночная па-ходня», заснаваная У 1816, у 1822 нал!ч-вала болып за 200 чал. У 1818 у Мшску заснавана ложа «Гара Табар», яе майстрам быу вщэ-губернатар Л.Камшсю. Ложа «Святыня спакою», заснаваная у НясвЬкы 19.3.1819, нал1чвала да 130 членау, яе майстрам быу суддзя Х.Дам-броуск!. Майстрам другой нясв!жскай ложы «Шчаслшае вызваленне» (206 чал.) быу слуцю павятовы маршалак АНепакайчыцю. Выенскае М. узна-чальвау савет, сакратаром якога быу прафесар Выенскага ун-та, пасля выен-cKi бюкуп l.CmpauHoycKi. Дзейнасць масонски арг-цый адлюстроувалася у спец, справаздачах. Кожная ложа складала яе раз у год i рассылала шш. ложам. На рэцэпцыйных пасяджэннях лож разглядалюя пытанш приёму новых членау, сутнасць унутраных i знеш-Hix зносш, на шструкцыйных — спе-цыф!ка святкавання Урачыстых дзён па асаблГвым рытуале. «Урачыстыя работы» абавязкова праводзипся 24 чэрв. (7 л!п.) на свята св. Гаана, на гадавшах ад-крыцця ложы i пасля смерц! кагосьш з «братоу». Для справаводства кожная ложа выбГрала сакратара i apxieapuyca, функцы! яюх вызначалюя у статуце. У 1822 указам Аляксандра I усе масонсюя ложы у iMnepbii забаронены.
Храналапчна дзейнасць масонски лож у Беларус! супадае з эпохай Асвет-нщтва. Разам з фыасофтяй Асветнштва М. па-свойму вырашала задачу вызвалення асобы ад прыгнёту феад. грамад-
сюх адносш. Паводле масонскай штэр-прэтацы!, сэнс жыцця кожнага чалавека заключаецца у пабудове (шляхам пера-адолення Уплыву знсшшх абставш 1 канфлтктау) унутранага царства дабры-ш, справядлтвасш i роунасщ. Своеасаб-лшым алегарычным сгмвалам удаскана-лення чалавека У М. л!чыУся працэс апрацоуга «дзпсага каменю», будаУнщ-тва «вечнага храма мудрасц!, справядл!-Bacni i цнатл1Васш». Гдэалам М. выступала таксама «стараннае практыкаванне у страху Божым, варожасць да згубнай ыстэмы уяУнай роунасщ i вольнасщ». Аднак змест рэлйтйных тэрмшау не супадае з ix трактоУкай у М., якое у ад-розненне ад хрысщянства трактуе Бога як абстрактны феномен. Апошняе вы-юпкала неаднаразовае асуджэнне М. з боку каталщкай царквы. У 1738 рымск! папа Юпмент XII аб’яв!у у сваёй буле анафему М. Леу XIII булай ад 20.4.1884 абвшавашу масонау у дзёрзкасщ i х!т-pacui, Гмкненш да авалодання уйм! Узроуням! сац. iepapxii з мэтаю скан-цэнтраваць у cBaix руках абсолютную паУнату Улады. Нягледзячы на гэта, некат. каталшгая святары был! членам! лож у Л!тве 1 Беларус!. Так, ксяндзы был! У мшскай ложы «Пауночная па-ходня» i нясв!жскай «Шчаопвае вызваленне». Масонсюя ложы pa6ini 1 изымая практичный захады, вял! актыуную дабрачынную дзейнасць: дапамагал! фь нансавым! сродкам! пагарэльцам, хворым, школьшкам. У 1817 на дварансюм сходзе У Выьш масоны Узнял! пытание пра вызваленне сялян ад прыгоннага права. Некаторыя з ix !мкнул!ся Удаска-нал!ць структуру i принципы дзейнасщ масонскага брацтва. Майстар ложы «Рупл!вы лгтвш» Шымкев!ч заснавау 26.3.1818 новую ложу — «Ругопвы лтт-вш рэфармаваны». У ёй было шмат прафесарау Выенскага ун-та, дзейшча-ла яна да 24.3.1820.
Масоны мел! значны уплыУ на дзейнасць шш. тайных арг-цый. Шымкев!ч быу першым старшынёй т-ва шубрау-цау. Маладзёжныя аб’яднанн! фыама-тау, фыарэтау, прамянктых сваёй структурай вельм! нагадвал! масонсюя ложы, a ix заснавальшк Т.Зан вясною 1821 быу приняты у выенскую масонскую ложу «Школа Сакрата» па рэка-мендацы! яе заснавальшка Ходзью. Хоць фыаматы У цэлым ставыюя да масонау скептична, называл! ix «такуючы-м! цецерукам!», а сам Зан выказваУ не-задавальнсннс тым, што не можа завес-Ш у ложы карысных знаёмствау, удзел у масонсюх справах знайшоУ пэУны вод-гук у яго лтт. творчасщ. У вершы, пры-свечаным майстру «Вялжай правшцы-яльнай лггоускай ложы» М.Ромеру, Зан горача Ухваляу мэты М., называу ложы «святыням! чысщш, павап да Бога i веры». Неузабаве Зан стау членам «Вял!-кай правшцыяльнай лггоускай ложы», верагодна, як прадстаунж ложы «Школа Сакрата».
Пасля 1822 вельм! мала арх!Уных ма-тэрыялау пра дзейнасць масонсюх лож у Pacii. Выхад з М. дзекабрыстау (пера-важна у канстрацыйных мэтах), рэпрэ-
cii афшыйных улад привял! да зюжэи-ня штэлектуальнага ! духоУнага патэн-цыялу лож. Тольк! У пач. 1860-х г. зноУ ажывыася щкавасць да М. Рас. штэга-генцыя пачала наладжваць адносшы з замежным! ложам!. У французскую ложу «Б!кс!ё» был! прыняты ГС.Тургенеу, вял. князь Мжалай М1хайлав!ч (стрыеч ны брат Аляксандра III). У 1880-я Г. j французсюя ложы прыняты фыосаф В.В.Вырубау, урач-пс!х!ятр М.М.Баю-нау, электратэхшк П.М.ЯблачкаУ, riCTW рык М.М.Кавалеуск!. У Парыжы УзНЙ? л! рус. ложы «Космас» i «Гара С!ён» 12.1.1906 Кавалеуск! атрымау дазвол «Вязйкага Усходу Францы!» на засна-ванне у Pacii масонсюх лож пад к!рау-нщтвам французских, i 15.11.1906 ад крылася першая з ix з фипялам! у Мас-кве («Адраджэнне») i Пецярбургу («Па-лярная зорка»). У 1909 адкрыл!ся ложы У Адэсе, KicBe, Н!жн!м Ноугарадзе, Пецярбургу, яюя дзейшчал! пад юраунштвам «Палярнай зорю». Пасля фармаль-нага аддзялення у 1910 ад «Вялисага Усходу Францьп» рас. М. фармальна аб-вясцыа пра самарослуск, што было зроблена у мэтах кансгпрацы!, пазбау-лення ад непажаданых асоб i абнаулеи ня структуры. Новыя ложы мел! не менш як па 12 чал. кожная, ix к1раунш-тва ажыццяуляу створаны у 1913 «Вяр-хоуны савет народау Pacii». Рас. ложы займалюя амаль выключна пал!т. дзей-насцю, якую каардынавала пецярбург-ская ложа «Малая Мядзведзща» (заснавана у 1910). Яе членам! был! А.М.Ка-любаюн, А.Я.Гальперн, А.Ф.Керансю, 1.М.Яфрэмау. У складзе 1-га пасля Лют. рэвалюцы! 1917 Часовага Урада был! 3 масоны: Керансю, А.1.КанавалаУ i М.В. Някрасау. Пасля грамадзянскай вайны М. фактычна выключылася (ва усяюм выпадку, знешне) з палп. жыцця Pacii. 4-ы кангрэс Кампгтэрна у 1922 рэзалю-цыяй «Франкмасонства. Л!га правоу i буржуазны друк» забарашу членам кам-партый быць удзельшкам! масонсюх «работ».
Практична адсутшчаюць арх!уныя матэрыялы пра дзейнасць масонсюх лож у Беларус! у 20 ст. Ёсць звестк! пра членства У варшаускай ложы «Прауда» У 1920—23 Б.А.Тарашкев!ча. У польск. пстарыяграфц !снуе гптотэза пра непа-рыунае юнаванне у Лггве М. дзякуючы намаганням роду Ромерау. ПэУная ак-тыв!зацыя М. на тэр. Ливы i Беларус! наздеалася У пач. 20 ст. Па шщыятыве ложы «Вялпа Усход Pacii» у канцы 1910 у BiJibiii утворана ложа «Адзшства». У 1911 там фарм!руецца ложа «Лпва», у 1914 — «Беларусь»; ёсць звестк! пра ic-наванне лож у Мшску i Вщебску. Фактычна масонам удалося стварыць аУта-номную структуру у межах былога ВКЛ. У 1913 вГленсюя ложы разыпипся у по-глядах адносна юрунку далсйшага развития, частка палякау ix пакшула i утва-рыла самастойную ложу пад юраушц-твам польскага М. У гады 1-й сусв. вайны прадстаУшк! лож «Адзшства», «Л!тва» i «Беларусь» сфарм{равал! адзг-ную ложу на чале з Ю.СаУлюсам — «Вял!ю Усход Ливы i Беларус!», поунас-
цю незалежны ад «Вялткага Усходу Расп» Важнай палп тнтцыятывай новай ложы стала аргантзацыя у канцы 1915 Рады Канфедэрацън Вялисага княства Jh-тоускага, якая 9 121915 апублткавала ушверсал канфедэрацыт, а V лют 1916 — адозву да аднаулсння ВКЛ Рост сац напружанасцт у грамадстве вымусту ложу прыпынщь дзейнасць, яна аднавтлася толью у 1920 у Каунасе 22 7 1920 адбылася тнаугурацыя ложы «Лттва» як мацярынскай ложы «Вялтю Усход Лттвы» (члены — М Ромер, Сау-люс, В Бельсктс, Ф Барткевтчэне, Д Ся-машка, АЯнулайщс) Гал задачай дзейнасщ ложа ставтла умацаванне дзяржаунасцт, аптацыю за дзярж аб’яд-нанне з Лггвой Эстонц, Усх Прусп, Су-валшчыны, Земгали i Беларуст Нама-ганш аднавщь ложу «Вялтю Усход Лпвы» У лш 1920 у Втльн! бьип безвынтко-ВЫМ1, яна начала працаваць толыа у 1 -Й пал 1921 пад ктраунютвам 11 Краскоу-скага Гэга ложа актыуна шукала кан-такты з зах -ejpan М т, па некаторых звестках, бел ложай на тэр Лпвы, па-шырала свой уплыу у Латвп Легальным прыкрыццем дзейнасщ лож была Лиа правоу чалавека i грамадзянша Масоны праводзщт антыклерыкальныя ак-НЫ1, актыуна супрацтулялтся клеры кал 1-зацьп навуч устаноу Антымасонская кампантя у канцы 1920-х г прывяла да заняпаду масонскага руху 31 3 1931 ад-былося апошняе пасяджэнне лп масонау, але на арэну выйшлт парамасон-сктя аб’яднаннт Яшчэ У 1921 у Каунасе на узор масонский ложы створана кан-сшратыУная арг-цыя Беларускае брац-тва
Цяпер М распаусюджана даволт широка, асаблтва у Вялткабрытанп, ЗША, Францыт Паводле розных звестак, агульная колькасць масонау ад б да 30 млн чал У 1талп, дзе у 1981—82 разга-рэуся вял палп скандал у сувязт з ложай «Прапаганда 2», у пач 1990 х г налтчвалася 582 ложы, яюя аб’ядноувалт 16 700 чал, 400 лож дзейнтчала на Кубе Пераважную большасць масонау Лацшскай Америк! складаюць католпа К1раунщтва дзейнасцю М ажыццяуляе Вярх савет масонски лож, у яюм 33 лравадзейныя т некалыа ганаровых прадстаутпкоу, уладальнткау пераважна 33-й ступеш пасвячэння, яюя выбтра-юць прэзтдэнта савета 1-ы сход савета адбыуся У пач 20 ст у Брусел!, пасля звычайна раз у 5 гадоу праводзяцца канферэнцыт У сучасным М вылуча-юцца 2 асн плыш, яюя прытрымлтва-юцца шатландскага, або йоркскага ры-туалу, не прымаюць у ложы атэкяау i шкнуцца да захавання тайны сваей дзейнасщ Дакладных звестак пра тсна-ванне масонски лож на тэр. Рэспублтю Беларусь пакуль няма
Jlim Дабраиск! СФ Масонски! лежи У Ливе // Спадчына 1997 № 1, Я г о ж. Нарысы з псторьп масонства У Лтгве // Там жа. № 3, Дакументы i матэрыялы па пс-торьп Беларуи Т 2 Ми , 1940, Т ар а ш -кев1Ч Б АУтабтяграфтя // Спадчына 1996 № 4—5, Фин де ль ИГ История франкмасонства. Пер с нем Т 1—2 М , 1872— 74, Ш ус те р Г Тайные общества, союзы и
ордена Т 2 СПб, 1907, Масонство в его прошлом и настоящем Т 1—3 М , 1914— 22, Б е г у и В Я Рассказы о «детях вдовы» 2 изд Мн , 1986, А в р е х А.Я Масоиы и революция М , 1990, Замойский ЛП За фасадом масонского храма Взгляд иа пробл М , 1990, Клизовский А Правда о масонстве 2 изд Рига, 1990, Zaleski S О masonii w Polsce od roku 1738 do 1822 na zrd-dtach wylqcznie masoriskich Cz 1—2. 2 wyd Krakow, 1908, Malachowski-Lem-pick! S Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, 1776— 1822 Dzieje i matenaly Wilno, 1930, D u -najowna M Tomasz Zan Lata uniweisy-teckie, 1815—1824 Wilno, 1933, Sawicki J Z dziejow «Wielkiego Wschodu Litwy» // Prze-glqd wschodm 1997 Z 2 Мисалай Рыбко
МАСТАВдЕ, плата за праезд цераз мост, грэблю у ВКЛ Спаганялася паводле дауняга звычаю thmi, хто будавау свагм коштам мост Тэта права было за мацавана Статутам! ВКЛ, яюя адначасова ускладалт на уладальнткау мастоу i грэбель абавязак сачыць за ix станам, рамантаваць Kani У вынтку дрэннага стану моста щ грэблт праезджы меу страту, яна спаганялася з уладальнтка Увядзенне новых цт дадатковых паборау за карыстанне масгамт забаранялася
МАСТАУШЧЫ, пасада (урад) у ВКЛ у 16—18 ст Павятовы М у 16 ст павшен быу сачыць за станам мастоу т пера-прау, потым намшальная пасада У 17—18 ст тснавау М ВКЛ — дыгнттар-сю Урад (гл ДыгштарыН)
Уладзшшу Вяроукгн-Шэлюта
«МАСГАЦКАЯ Л ПАРАТУРА». кнтжнае выдавецтва Засн у Мтнску У 1972 на базе рэдакцый мает i дзщячай л-ры выд-ва «Беларусь» Выпускав арыпналь-ныя творы птсьменнткау Беларущ на бел 1 рус мовах, юпп па лттаратура-знаустве i крытыцы, творы замежных птсьменнткау, зборы твораУ т выбраныя творы, дакументальную 1 публтцыстыч-ную л-ру Да стварэння выд-ва «Юнац-тва» (1981) выдавала л-ру для дзяцей 1 юнацтва Мае выдавецюя серьп «Першая кнтга паэта» (з 1968), «Паэзщ наро-дау свету» (з 1971), «Б1бл1ятэка беларускай паэзн» (з 1972), «Першая кнтга пра-затка» (з 1976), «Бтблиггэка замежнай прозы» (з 1983), «Кнтга перакладчыка» (з 1986), «Скарбы сусветнай лгтаратуры» (з 1989), «Спадчына» (з 1989), «Бтблтя-тэка беларускай кластю» (з 1990), «Лтта-ратурныя помнтю Беларуст» (з 1991), «Галасы беларускага замежжа» (з 1994) т тнш Выпускав факстмтльныя i мтнтя-цюрныя выданш 3 кнтг пет тэматыю 1 праблематыю тут убачылт свет мает творы У Арлова, М Арочю, Л Дайнект, Г Дал1дов1ча, В Гпатавай, У Караткевша, А Петрашкевтча, Э Скобелева, КТара-сава 1 шш Выйиш раманы 1 аповесш, прысвечаныя дзеячам нац культуры А Лойю «Як агонь, як вада » (1984, пра ЯКупалу), В Коутун «Крыж мшасэр-наецт» (1996, пра Цетку), Я Мтклашэу-скага «Каханне i смерць, або Лес Мак-щма Багдановша» (1995) У канцы
МАСТАЦТВА М
1980 — пач 90-х г з яуляюцца юпп ли -пет т пег -публщыстычнага зместу У Калеснтка, А Каукт, Г Кгсялева, ЮЛабынцава, АЛтса, АМальдзтса, К Цвтрю У 1990 да 500-гадовага юбтлею Ф Скарыны выйшлт «Скарынаусю ка-ляндар» ЮЛабынцава, працы «Фран-цыек Скарына Жыцце т дзейнасць беларускага асветнтка» Я Немтроускага i «Францыск Скарына, або Сонца мала дзтковае» Лойю Выдадзены працы М Ермаловтча «Старажытная Беларусь Полацкт 1 новагародсю перыяды» (1990), М Нжалаева «Палата кнтгаще-ная» (1993, пра рукаптсныя юпп Бела-руст) Надзенным пытаниям псторыт нац л ры 1 культуры, духоунага развщ ця бел народа прысвечаны зб «Шляхам гадоу» (вып 1—4, 1990—94), «Ска рынтч» (вып 1—3, 1991—97), пытаниям псторыт — зб «3 псторыяи на «Вы» (вып 1—3, 1991—94)
Серафин Андраюк
МАСТАЦТВА, спецыфтчная форма гра-мадскай свядомасщ т дзейнасщ чалаве ка, якая адлюстроувае яго светаУспры манне у пачуццева-канкрэтных вобраз ных формах, адзш з найб важных спо сабау эстэтычнага асваення свету, важны элемент эстэтычнай культуры Уключае выяуленчае мастацтва (стно-нтм тэрмша «М » у вузктм сэнсе), архг тэктуру, музыку, тэатр, кто 1 шш Пра адлюстраванне ист тэматыю у М гл таксама Пстарычны жанр
«МАСТАЦТВА», штомесячны грамад-ска-палттычны т навукова-папулярны тлюстраваны часоптс Мтн-ва культуры Рэспублтю Беларусь Выдаецца з 1983 у Мтнску, да 1992 пад назвай «Мастацтва Беларуст» Друкуе матэрыялы па пытаниях эстэтыю 1 культуралопт, прафестй-нага мастацтва, утл па раздзелах вы-яуленчага мастацтва, музыкт, тэатра, кт-но т тэлебачання, дизайна, мает фота, нар творчаецт Мае пастаянную рубрику «Гтсторня мастацтва», дзе падае мает працэсы у ix пет развит, змя-шчае творчыя бтяграфн дзеячау культу-рн мтнулага, знаемщь з малавядомымт щ зустм невядомнмт тменамт, тлюструе артикулы архтунымт т шш дакументаль-нимт здымкамт Периядична змяшчае тэматычния цыклы «Страчаная спадчына», «Народазнауства», «Страчаная Бе-ларуссю спадчына» Вядзе хронтку су-часнага мает жыцця кратны т падзей за яе межамт, яюя яе датычаць, рэцэнзуе найб грунтоуныя працы у галше мас-тацгва Анатоль Смолъсю
«МАСТАЦТВА I РЭВА1ЮЦЫЯ», мас-тацю тлюстраваны часоптс, орган Нар-камасветы т прафсаюза працаунткоу мастацтва БССР Выдавауся з лтп 1932 да люг 1933 у Мшску на бел мове Меу на мэце змагацца за маркстсцка-лентнекую метадалопю у мастацгве т мастацгвазнаустве, развтваць крытыку у галше тэатра, юно т выяул мастацтва
М МЛСТОУСК1
Надрукавау пастановы ЦК ВКП(б) i ЦК КП(б)Б па пытаниях л-ры i мастац-тва Лсвятляу дзейнасць тэатрау рэспуб-ЛЖ1, станауленне бел оперы i балета, кшамастадава, творчасць мастакоу, дра-матургау, кампазггарау, самадз калек-тывау Змясцау грунтоуныя артикулы Я Ьарычэускага («Гетэ 1 тэатр», «Вершы Беранжэ У кникнай графщы»), I Замощ-на («Маким Горю у драматурги i на сцэне», «А С Серафмовн як драматург»), I Жыновгча пра нар музыку, Я Рамановзча пра станауленне БДТ-1, Ю Дрэйзша пра творчасць Н Паганни i шш Разам з тым часотс дапускау вуль-гарна-сацыялапчныя спрашчэнш у ацэнцы айч i сусв культуры, атаясам-ленне мает метаду з фшас метадалоп-яй, абсалютызацыю палп функций мает культуры, адмауленне лепшых да-сятненняу нац культуры 1 шш Гэта прывяло да неабгрунтаваных палп аб-вшавачванняу мнопх дзеячау культуры 1920-х г Спрашчэнне прынцыпау кла-савасш i партыйнасщ мастацгва ас абл 1-ва узмацнипся у пач 1933 у арт В Вольскага, А Давщзюка, М Модэля, А Уса 1 1НШ Уладзилф Конан
МАС1ОУСК1 РАЁН Размепгчаны на 3 I родзенскай вобл Пл 1,3 тыс км2, нас 43,3 тыс чал (1997) Цэнтр — г Масты Раен у межах Неманскай тэты, паУд частка на Ваукавыскш узвышшы Найб рака Неман з прытокам1 Шчара, Ста, Зальвянка, Рось 1 Ельня Пад лесам 33% тэр равна Праз раен прахо-дзяць чыгуню Лща—Масты—ВаУка-выск 1 Гродна—Масты, аУтадароп Шчучын—Масты—ВаУкавыск, Масты—Слоим, Гродна—-Масты
Утвораны 15 1 1940 у складзе Баранавщкай вобл 12 10 1940 падзелены на 11 сельсаветау Азеркаусю, Ьялавщю, За-немансю, Курылавщю, Малькавщю, Мгкелеушчынсю, Мигявщю, Мастоусю, Пескаусю, Рагознщю, Самуйлавщи У канцы чэрв 1941 акутраваны ням фа
шистам!, яюя знппчыл! У Мастах i рае-не 2681 чалавек Разам з жыхарамг быт спалены весю Баяры, Задвор’е, Княжа-водцы Барацьбу з акупантам! на тэр равна вял! Шчучынсю падп мгжрай-партцэнтр, Зэльвенсю падп райком КП(б)Б, Мастоусю падп райком ЛКСМБ, партыз брыгада Леншская, асобныя партыз атрады «Наватары», тмя Калшша Вызвалены у сярэдзще лш 1944 вошам! 2-га Бел фронту у хо-дзе Беластоцкай операции 1944 3 20 9 1944 раен у Гродзенскай вобл 5 4 I960 да М р далучаны Дубненсю с/с Сюдзельскага р-на, 17 4 1962 Дзяржын-сю 1 Марачоуск! с/с лгквщаванага Зэль-венскага р-на, Галубоусю с/с лгквщава-нага Жалудоцкага р-на 25 12 1962 раен скасаваны, яго тэр перададзена у Вау-кавыскт 1 Шчучынсю р-ны Адноулены 6 1 1965, уключау г п Зэльва, Азеркаусю, Воупаусю, Зэльвенсю, Гудзевщю, Дзярэчынсю, Зарудауеусю, Курылавщ-ю, Малькавщю, Марачоусю, Мшевщю, Пацавгцю, ПескаУсю с/с ВаУкавыскага р-на, Багатырэвщю, Лунненсю, Pyci-наусю с/с Гродзенскага р-на, Галубоусю, Дубненсю, Мгкелеушчынсю, Мастоусю с/с Шчучынскага р-на 30 7 1966 гп Зэльва, Дзярэчынсю, Зэльвенсю, Марачоусю с/с перададзены Зэльвен-скаму р-ну, 28 7 1967 ВоУпаусю с/с — ВаУкавыскаму р-ну
На 1 1 1997 у раене 154 населеныя пункты, 14 сельсаветау Азеркаусю, Галубоусю, Глядавщю, Гудзевщю, Дуб-ненскт, Зарудауеусю, Курылавщю, Лун ненсю, Малькавщю, Мастоусю, М1ке леушчынсю, Пацавщю, Пескаусю, Хар-цщю У раене 16 калгасау, 2 саугасы, 4 пачатковыя, 9 базавых, 15 сярэднтх, 1 музычная школы, школа-штэрнат, 17 дашкольных устаноу, 29 клубных уста-ноУ, 35 б-к, 19 юнатэатрау 1 кшаустано-вак, 5 бальнщ, 23 фельчарска-акушэр сюя пункты, 5 амбулаторий, 27 аддз сувяз! Выдаецца газ «Зара над Нема нам» Археал помнтю стаяню неалпу 1 бронзавага веку у в Выгода, неманскай культуры у в Песю, гарадзнпчы у в Глядавгчы, Маскал!, Рыбаю Брацюя маплы сав вошау i партызан у в Дуб-
раука, Лунна, Малькавгчы, Радзевгчы Семярэню, Шчара Маплы ахвяр фа шызму у в Баяры, Гудзевны, Дубраука Задвор’е, Княжаводцы, Самуйлавны Чарденка, Шчара Помнтю сав вошам у весках Лунна i Навшка, мемарыяльны комплекс сав вошам, партизанам 1 ах вярам фашизму у в Шымю Помшк архиэктуры Трощю касцел (1740) у в Струбнща, касцел св Ганны (1782) у в Лунна
Лип Збор помшкау псторы! 1 культуры Беларуа Гродзенская вобл Мн , 1986
МАСТЫ, горад, цэнтр Мастоускаи р-на, на р Неман пры упадзеннт у яе р Зальвянка Вузел чыгунак i аутадарог на Гродна, Лщу, Ваукавыск, Слонш За 60 км на ПдУ ад Гродна 18,5 тыс ж (1998)
Упершыню упамшаюцца у Лпоускаи метрыцы пад 1486 як мястэчка, цэнтр воласц! Гродзенскага пав Трокскага ва яв (на думку некаторых псторыкау, у дакуменце мелася на Увазе в Правый Масты, а уласна М уэниап у пач 20 ст ) Паводле рэвгзн 1561 складалгся з 9 вулщ па абодвух берагах Немана, мел! прыстань 1 паром Пасля 1589 валасны цэнтр Гродзенскай эканоми ГраматаМ! каралеу Рэчы Паспалггай 1601, 1633 1653 1 1677 атрымал! некаторыя прыв, лет паводле магдэбургскага права 3 1633 згодна з каралеускай граматай у М праводзглгея штотыдневыя базары i 2 юрмашы У год Значнае месца у ган длг займау лес, яю сплауляш па Немане У Гродна, Коуна, Каралевец (Кенис берг) У 1673 у мястэчку пражывала 109 сем’яу 3 1795 у Рас мперы!, мястэчка Гродзенскага пав Слошмскай, J 1797 — Лпоускаи, з 1801 — Гродзен скай губ У канцы 18 ст падараваны царсюм урадам калежскаму саветшку Лике У 1797 — 622 ж, у 1833 — 981 ж, 164 драуляныя дамы У 1-й пал 19 ст павялгчылася суднаходства i сплау лесу Калт у 1814 на прыстан! М было загружена 18 суднау i сфарм1равана 327 плытоу, то у 1821 — 50 суднау i 412 штытоу У сярэдзше 19 ст колькасць загружаных суднау падвошася Вял значэнне набыло бурлацтва Праз М праходзы! 1 сухапутныя шлях! на I род на, Вишню 1 Слонгм У 1897 — 2633 ж пар вучылштча, лшанаднае прадпрыем ства Да 1907 чыгуню злучыл! М з Гроднам, Лщай, Ваукавыскам У крас 1906 на буд-ве чыгуню Гродна—М ад былася забастоука землякопау 3 вер 1915 да крас 1919 М был! акутраваны герм, з крас 1919 да лш 1920 — польсюм! войскам! 22 7 1920 вызвале мы Чырв Армгяй, створаны ваенна-рэв кт У 1921—39 у складзе Польшчы, цэнтр гмшы Гродзенскага пав Бела-стоцкага ваяв У 1927 заснаваны фанер ны з-д купцоу Канапацюх, яю забяс печвау сваей прадукцыяй авшцыйную прамысловасць, у 1931 тут працавала 400 чал , выраблялася 7 тыс кубаметрау фанеры У сак — маг 1933 на з-дзе ад былася адна з буйнейших на Гродзен-шчыне забастоука 3 1939 М у БССР, з 12 10 1940 — работы паселак, цэнтр Мастоускага равна 25 6 1941 акутрава-
ны ням фашистам! i уключаны у акру-гу «Беласток» иравшцьп Усх Прушя Захопнгю загубил У М 1 раене 2681 чал Вызвалены 13 7 1944 войскам! 2-га Бел фронту у вышку Беластоцкаи аперацьп 1944 Са студз 1949 гар паселак, з 22 7 1955 — горад У 1962—65 у Ваука-высюм р-не У 1970 — 11,6 тыс ж У М дзейшчаюць акцыянернае т-ва «Мастоудрэу», камбшат каап вытв-сц1, арзндны камбшат быт абслугоування, райаграпрамтэхшка, 4 сярэдшя i 1 база-вая школы, дзщячы камбшат, 5 дзщя-чых садоу-ясляу, спарт школа 1 школа мастацтва^, 2 дамы культуры, кшатэатр, 5 б-к, тэрытарыяльнае мед аб’яднанне 2 брацюя маплы сав вошау 1 партызан Царква (1997)
Sim Марат ЯН,Ковкель ИИ, Себастьян АС Мосты Ист экон очерк Мн 1986 Тван Коукель
МАСЦ1ЦК1 (Moscicki) Генрык Сташ-слау (30 10 1881, г Цеханавец, Лом-жынскае ваяв, Польшча — 13 12 1952), польск! псторык Чл -кар Польск АН (1945), д-р габиптаваны (1921), праф тытулярны (1936) Скончыу Львоусю ун^т (1907) У 1909—26 выкладау'у Т-ве навук курсау (з 1916 Вольны польскд ун-т), з 1916 — у Школе палгг навук (пазней Акадэмш палп навук), у 1917 працавау у Дзярж дэпартаменце, у 1918—34 — у Мш-ве замежных спрау У 1920 нам прафесара новай псторьп Польшчы 1 Лпвы Вшейскага ун-та У 1920—39 выкладау у Варшаусюм ун-це з 1945 — у Кракаусктм ун це Асноу-ныя працы прысвечаны псторыт Беларус! 1 Лпвы 19 ст , рас -польсюм адно-сшам 18—19 ст, польскаму вызвален-чаму руху Выдау шмат ист крынщ «Прамяшстыя — фтламаты — фшарэ-ты» (3-е выд , 1928), «Унш Польшчы з Ливой Дакументы 1 успамшы» (1919), «Паустанне 1831 г у Лпве Успамшы удзельшкау» (1931), мемуары С Марау-скага, Г Пузышнай, С Шумскага, Ю Выбщкага
Тв Sprawa wloscianska na Litwie w pierwszej cwierci XIX stulecia Warszawa, Krakow, 1908, Wilno i Warszawa w «Dzia-dach» Mickiewicza Warszawa, Krakow, 1908, Dziqe porozbiorowe Litwy i Rusi T 1—2 Wilno, 1910—14, General Jasinski i powstanie Koiciuszkowskie Warszawa etc, 1917, Pod /nakiem Oria i Pogoni Szkice historyczne 2 wyd Lwow, Warszawa, 1923, Pod bertem ardw Warszawa, 1924, Sceny z Zycia ladeusza Koscius/ki Wolnosc—Rownosc— Niepodlcglocs Krakow, 1948 (разам з E P Бу янскгм), Szymon Konarski Warszawa 1949
Sim Dulkie wicz J Henryk Moscicki jako ucz>‘n Askenazego // Przeglad Historycz ny 1958 Z 1
МАСЮКОУШЧЫНСК1 ЛАГЕР CM EP Щ (шталаг № 35 2, Лясны
laiep) у В я л i к у ю Айчын-ц ую вайну Створаны ням -фаш акупантам! у лш 1941 з 2-х частак ляс-лога каля в Масюкоушчына Мшскага р на 1 гарадскога (на Пушкшсктх казармах па Лагойскш тракце, да 1942) для масавай загуби сав ваеннапалонных 1 цывшьных грамадзян, пасля выхаду 1та-
I В Матрунчык
Ю Матулев1ч
Помшк ахвярам фашизму на месцы Масю-коушчывскага лагера смерц!
лп з птлераускай каалщьц (вер 1943) сюды привозил пальян салдат Меу 22 финалы 1 аддзяленн! у Мшску i больш за 90 на чыг станциях Беларус! Лагер быу абгароджаны калючым дротам Вязн! размяшчашся у летшх бараках 1
МАТУЛЕВ1Ч М
пауразбураных памяшканнях, за супа атрымлтвал! 100—200 г эрзацхлеба i !/з л баланды Была Установлена суровая сютэма катаванняу i масавых забой-ствау За час юнавання лагера да 3 7 1944 тут загублена больш за 80 тыс чалавек 3 29 6 1944 спец ням група праводзша эвакуацию лагера па маршруте Масюкоушчына—Маладзечна— Алпус (Лттва) —Усх Прушя На месцы масавых пахаванняу вязняу помшк-ма-нумент 1 ратонда, у якой зберагаецца юнга з прозвштчамт частю загубленых (больш за 9 тыс )
МАТРУНЧЫК 1ос1ф Васшевн [20 1(2 2) 1903, маентак Кайкава Мшскага пав, цяпер веска Мшскага р-на — 9 6 1945], Герой Сав Саюза (1940) Скончыу Арэнбургскую школу летчыкау (1932), Барысаглебскую ваен авшц школу (1/34) У Чырв Армп з 1925 Камандз1р эскадрылл! бамбардзт роушчыкау каштан М вызначыуся у сав -фшл вайну 1939—40, зраб1У больш за 60 баявых вылетау на бамбардзтроуку умацаванняу, апорных пунктау, скош шчау войск ворага У Вял Айч вайну з 1941 на Зах, Волхаускгм, Леншград сим, 2-м Укр , 1-м Прибалт i 1 м Бел франтах камандз1р авшпалка, нам ка мандз1ра автядывтзп Запнуу у автякатас трофе
МАТУЛАЙЦ1С Стасю Юргев1Ч (12 10 1866, в Сцябулшпа, цяпер Кап-суксю р-н, Лива — 10 4 1956), исто рык, лпоускт рэвалюцыянер Акадэмтк Бел АН (1928), д-р пет н (1934) Скончыу мед ф-т Маскоускага ун-та (1891) Удзелыпк с-д руху, адзш з за-снавальнгкау с -д партии Лпвы (1896) У 1898 арыштаваны 1 сасланы на 3 гады у Валагодскую губ У руска-японскую вайну 1904—05 ваен урач У 1906—07 у Вшьш разам з В С Мшкевгчам-Капсу-касам выдавау газ «Naujoji gadyne» («Новы час») 3 1908 працавау урачом У час Лют 1 Кастр рэвалюцыи 1917 у Маскве рэдагавау лпоускую газ «Socialdemokratas» («Сацыял дэма
крат») 3 1918 у В1льн1, рэдактар газеты «Tiesa» («Прауда») 3 1920 працавау урачом выкладчыкам Марыямпальскай пмнази У 1925 эмггрыраваУ у Мшск 3 1927 кграушк nnoycKaia сектара [нбел культа, з 1929 заг кафедры псторьн, з 1931 дырэкгар 1н та пегорьп, з 1935 ды рэктар 1н та нац меншасцеи АН БССР 17 2 1937 арыштаваны, 15 8 1939 асу-джаны на 5 гадоу высылка у Казахстан 3 канца 1945 працавау у 1н-це псторьп АН ЛгтССР Рэабшпаваны у 1957 Ау тар шэрагу прац па псторьн Лпвы, у т л аб сац -эканам становшгчы у Лпве напярэдадн! паустання 1863—64, аб Л1 гоусюм нац -вызв руху
Тв 1863 год у Лпве Ч 1 Мн , 1933
Лт Возвращенные имена Сотрудники АН Беларуси пострадавшие в период ста линских репрессий Мн , 1992 С 72—73
Уладзинр Мкнюк
МАТУЛЁВ1Ч, М ат у л а й ц 1 с Юрый (Юрпс, Ежы) Баляс лау Банавентура
М МАТУС
(13 4 1871, мяст Лунна Марыямпальс-кага пав Сувалкаускай губ , цяпер Лива — 27 1 1927), рымска-каталщкг цар-коуны дзеяч Ливы 1 Зах Беларус! 3 лг-тоускаи сялянскаи сям 1 Д-р тэалоги (1902) Скончыу Варшаускую каталщ-кую духовную семшарыю (1895), Пе-цярбургскую каталщкую духовную ака-ДЭМ1Ю (1899), вучыуся У Фрыбургскгм каталщкгм ун-це (Швейцария) У 1898 пасвячоны у ксяндза У 1902—04 праф 1 вщэ рэкгар Кельцкай духоунай семг-нарьп (Польшча) Прымау удзел у хрысщянска-дэмакр руху, выступау у друку на рэлгг 1 грамадскгя тэмы 3 1907 праф 1 гнспекгар, з 1909 вщэ-рэк-тар Пецярбургскай каталщкай духоунай акадэмп 3 1909 чл ордэна марыянау, у 1911—П генерал гэтага ордэна У 1918—25 выенскх бгскуп 3 1925 тыту-лярны арцыбгскуи Ацылшскг 1 апос-тальсю вштатар Лггвы 3 1926 каунаскг арцыбгскуп Спрыяу развщцю бел мовы у касцельным жыцщ Па яго шщы-ятыве у 1923 адкрыты бел Друиаа кляштар айцоу марыянау Аутар грама-тыка лггоускай мовы (разам са сва!М даядзькам Я Матулевгчам) 28 6 1987 бе-атыфгкаваны (прылнаны да блажэн-ных) рымскгм папам Янам Павлам II
Янка Трацяк
МАТУС (Matus) 1рына (н 10 1 1959, в Давщовгчы Беластоцкага ваяв, Польшча), псторык Скончыла фипял Вар-шаускага ун-та у Беластоку (1987) Працуе настаУшцай Даследуе псторыю Усх Беласточчыны У 19 — пач 20 ст У манаграфп «Веска Стральцы—Давгдовг-чы у пстарычнай традыцыг» (1994) на аснове успамшау аднавяскоуцау'-земля-коу падала псторыю роднай веска з канца 19 ст да 1944
Те Szkolmctwo cerkiewno-parafialne w ро-wiecie bielskim pod koniec XIX i na poczqtku XX wieku // Bialoruskie Zeszyty Historyczne 1994 № 2 Випаль Скалабан
МАТУСЕВ1Ч Андрэй М1хайлав1ч [1760 (17622) —6(18)4 1816], вучоны-медык Д-р фгласофп (1786), д-р медыцыны (1797) Паходз1У з Гродзенскай цг Ша-вельскай эканомп Вучыуся у Гродзенскай медыцынскай акадэмч да яе переводу у 1781 у Вгльню Скончыу Гал вг-ленскую школу (1786). 3 1798 вгцэ-праф, з 1800 — праф кафедры тэарэтычнай xipypru 1 акупгэрства гэтай В НУ У 1798—99 удасканальвау веды па акушэрстве у Вене Пры рэаргангзацьц Гал вгленскай школы У Вменскг ушвер-сгпгэт у 1803 стварыУ 1 узначалгу першую самастойную клгнгку акушэрства 3 1804 цэнзар ун-та, бясплатны урач дзщячага прытулку Друкавау свае творы у час «Dzienmk Wileriski» («Вшенскг дзеншк») Асн навук працы па аку-шэрсгве 1 дзщячых хваробах Памер i пахаваны у Вглып Мемарыяльная дошка у касцеле св Стафана
Лип Грицкевич В П С факелом Гиппократа Из истории бел медицины Мн ,
1987 С 149—150, Игнатович ФИ Вклад ученых и воспитанников Гродненской медицинской академии в развитие медико-биологических наук в Белоруссии и Литве // Дзеячы аховы здароУя 1 медыцынскай навукг Беларуи 1 Лоты на пераломе XVIII—XIX стст Матэрыялы навук практ кайф Грод-на, Белаычы, 1992 Федор 1гнатов1Ч
МАТУСЕВ1Ч 1ван 1ванав1Ч (1884, в Ла-паровшы Мгнскага р-на — люты 1943), адзш з арганиатараУ 1 кграушкоу Мт-скага патрыятычнага падполля У 1941 служачы на Мшскгм чыг вузле, удзель-шчау у эвакуацыг насельнщтва 1 абста-лявання у сав тыл У пач акупацьп Мгнска стварыУ з Ф С Кузняцовым падп групу на вагонарамоягным з-дзе г быУ яе членам 3 мая 1942 член, з вер 1942 сакратар Чыгуначнага падп РК КП(б)Б г Мшска 2 10 1942 арыппаваны, зап-нуу у фаш засценках У Мшску яго 1мем названа вулгца
МАТУСЕВ1Ч Мгтрафан Рыгоравгч [4(17) 12 1900, в Чарнев1чы Барысау-скага пав, цяпер Барысаускг р-н — 309 1975], бел эканамгст Канд пет н (1936) Скончыу БДУ (1930) 3 1932 у 1н-це эканомгкг АН БССР У 1934—38 нам дырэктара Аддзела падрыхтоукг кадрау АН БССР, вучоны сакратар 1н-та эканомгкг У 1938—54 рэпрэсгра-ваны У 1955 рэабшгтаваны У 1955—71 заг сектара 1н-та эканомгкг Даследавау праблемы развщця прам-сщ г эканам псторыю Беларуы
Те АсноУныя этапы развщця прамысло-васш БССР Мн , 1937 (разам з СМ Мално ным), Экономика Белоруссии в эпоху империализма, 1900—1917 Мн , 1963 (у саауг ), Экономика Советской Белоруссии, 1917— 1967 Мн, 1967 (у саауг), Социально-экономические преобразования в БССР в годы Советской власти Мн , 1970, Развитие экономики Белоруссии в 1921—1927 гг Мн , 1973 (у сааУт ) Валянцш Дрыц
Я Матэйк» Грунвальдская бота. Фрагмент 1878
МАТУ1Ц&В1Ч Марцгн (псеуд А д з г и з л г т о у с к 1 х грамадзя н, И И 1714, в Ельна Брэсцкага пав, ця пер Камянецкз р-н — 21 11 1773), дзяр жауны дзеяч Рэчы Паспалпай, пгсьмен нгк-мемуарыст, перакладчык Вучыуся у езуггау у Камянцы, Драпчыне, Брэсцс i Варшаве 3 1733 займауся палгг дзен насцю, служыу розным магнацкш грг поУкам Быу гпеарам брэсцкага гродск! га суда (1739), неаднаразова выбграуся паслом сейма Рэчы Паспалпай У 1752 займау пасаду брэсцкага столыика I 1763—64 гал дарадчык К Радзшша працтунгк караля Стангслава Аугусп Панятоускага У 1767 ген сакратар Ра дамскай канфедэрацыг, з 1768 кашталян брэецкз У мемуарных творах М адлюс траваны праблемы псторыг Рэчы Пас палпай, палгт, прававыя г этычныя погляды розных пластоу тагачаснага грамадства У гал творы «Дыярыуш жыцця майго » (т 1—4, Варшава 1876) апгеау побьгг г норавы брэецкаи шляхты, мгжусобную барацьбу Радзгв, лау з Чартарыйскгмг, падзег мясц лп жыцця На польск мову пераклау «Са тыры» 1арацыя (Вшьня, 1784), да яюх далучыу тры арыпнальныя вершаваныя «Дадаткг», дзе выразна праявшгея яго антымагнацкгя настрог Пгсау вершы на польск 1 лац мовах У яго поглядах ад 61ЛГСЯ гдэг ранняга Асветшцтва, кры тычныя адносшы да магнатау г духавен ства
Те Dranusz Zycia mego Т 1—2 Warszawa 1986, Бел пер — Дыярыюш жыцьця маяго // Спадчына 1996 № 5, 1997 № 1—2
Лип Бирало АА Философская и об шественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в Мн , 1971 Кутшеба С Очерк истории обществен но государственного строя Польши Пер с пол СПб , 1907, Krolrkowskr В Marcin Matuszewicz, zapomniany satyryk wczesnego
МАТЭРЫЯЛЫ М
oswiecenia // Przegl^d Humanistyczny 1969 ,V<> 5 Яго ж Marcina Matuszewicza о uasach saskich swiadectwo // Kwartalnik His toryczny 1968 Z 2 Адам Мальдзк
МАТЫЛЬ 1ван Аляксандратч (18 9 1914, в Дуброусюя Аршанскага пав Маплеускай губ , цяпер Талачын-ска1а р на — 27 6 1961), адзш з аргаш-jaiapay 1 ираушкоу камсам -маладзеж-нага падполля 1 партыз руху у Маплеускай вобл у Вял Айч вайну Скончыу Камушет 1н-т журналтстыю у Мшску (1941) 3 1 932 настаунтчау, у 1934—36 адкааны сакратар талачынскай раеннай laa «Калгаснтк Талачыншчыны», у 1939—40 заг аддзела витейскай абл «Сялянскай газеты» 3 18 7 1942 да 17 6 1943 сакратар Магмеускага падполь-нага обкома ЛКСМБ 1 адначасова сакратар Бабруйскгх падп мгжраикомау ЛКСМБ (24 8 1942 да 1 6 1943) 1 КП(б)Б (11 8—4 11 1942), з 2 4 да 17 6 1943 чл Магмеускага падпольнага абкома КП(б)Б 3 вер 1943 рэдакгар газе i «Сталинская молодежь», затым «Чырвоная змена» У 1952—61 рэдакгар газ «Гомельская прауда»
МА1ЙЙКА (Matejko) Ян Алатзтй (24 6 1838, Кракау — 1 11 1893), польею мастак, заснавальнгк пстарычнага жанру у нацыянальным жывашее, прад-стаушк рамантызму Чл Акадэмп Урбт-иа (Палы), Франц ш та, Кракаускай АН У 1852—58 вучыуся у Кракаускай школе прыгожых мастацтвау, Мюнхеп-скай AM (1858—-59, у Г Аншуца), Вене (1860, у X Рубена) 3 1860 у Кракаве, з 1873 дырэкгар школы прыгожых мас-гашвау Стварыу шэраг шматфцурных, поуных экспрэсн карцш, прысвечаных ПСТ0РЫ1 Польшчы 1 ВКЛ, у ягах шукау причины заняпаду Рэчы Паспалггай 1 услауляу яе былую велит «Жыпмонт Август 1 Барбара Радзтвит» (1867), «Люб-лшекая унгя» (1869), «Баторый пад Псковам» (1871), «Касцюшка пад Рац-лавщам» (1888), «Канстытуцыя 3 мая» (1891) 1 шш Вяршыняй творчасщ М стала велгчнае палатно «Бтгва пад Грун-аальдам» (1878), у якш мастак прасла-му перамогу над крыжакам! у 1410, у цэнтры кампазщьп — выява вял кн ВКЛ Вггаута Франц критика назвала тэту карщну «не творам, а музеем» Ау-тар шматлткгх партрэтау пет асоб 1 сва-IX сучаснткау, яюя вызначаюцца глыбо-кай похалапчнасцю Марыг Пуслоускай (1870), Мткалая Капернгка (1873), Мт-калая Зыблгкевша (1887), аутапартрэта (1892) 1 шш, пейзажау («Вщ Бебека з боку Басфора», 1872), графитных работ 1 шш
Лип Стажинский Ю Ян Матейко Варшава, 1962, Мытарева КВ Матейко Л, 1963, Островский Г Ян Матейко М, 1965, Bogucki J Matejko 2 wyd Wanzawa, 1956 Аксана Варапиикова
«МАТЭР’ЯЛЫ АНТРОПОЛЁПЧНО-АРХЕОЛЁПЧНЭ I ЭТНОГРАФ1ЧНЭ» («Matenaly Antropologiczno-Archeolo-giczne 1 Etnograficzne», «Анграпалапч-на-археалапчныя t этнаграфтчныя матэрыялы»), антрапалапчна-археалапчны 1
Я Матэйка. Жыпмонт II Аугуст i Барбара Радзтвы 1867
этнаграфнны тлюстраваны штогоднтк Выдавался у 1896—1919 Антрапалапч-най кам1стяй Акадэмп навук у Кракаве на польский мове З’яуляуся працягам выдання «Збюр вядомосъцг до антрополё-гц краевой», складауся з двух раздзелау археалапчна-антрапалапчнага 1 этнагра-фшнага Этнагр раздзел рэдагавау этнограф 1 фалькларыст Р Завшнскт Дру-кавалтся навук даследаваннт, этнагр i фалькл матэрыялы, у тл са зборау Ф Вярэныа, Завтлшскага, О Кольберга, К Машынскага, Ю Талыа-Грынцэвгча, С Цэрх1, В Шукевша 1 гнш
Беларуш 1 суседнгм з ей рэпенам прысвечаны працы Вярэнькт «Да пытания пра народную медицину», Л Чаркоускага «Узаемныя адносшы саслоуяу на Падляшшы Этнаграфтчная нататка», ГЧахоускай «Вяселле у Руд-ску» (усе 1896, т 1), Л Вашлеускага «Бе-ларусюя загадкг» (1897, т 2), М Куча «Народный прыказкт з ваколщ Вщеб-ска, Маплева, Смаленска 1 Арла, яюя датычаць некаторых мясцовасцей у Ра-сгйскай дзяржаве» (1900, т 4), Талью-Грынцэвна «Жыхары Втльнт У другой палове XVI — пачатку XVII стагоддзя»,
Я Матэйка 1876
«Муслгмы, або т зв лттоусюя татары», Шукевтча «Археалапчная знаходка урны са свастыкавым арнаментам у Начы Лтдскага павета Витенскай губ» (усе 1907, т 9), «Археалапчныя пошукт у Лтдсктм павеце Втленскай губерш» (1908, т 10, 1914, т 13) Рэцэнзтт на штогодшк змяшчалтся у польски вы-даннях «Wisia», «Lud», «Ksiqzka», у рус ктх «Журнал Министерства Народного Просвещения», «Известия Отделения русского языка и словесности», укратн сктм «Записки наукового товариства тм Шевченка» 1 тнш Анатоль Jlimeinoem
«МАТЭРЫЯЛЫ ДА ПСТбРЫ! МАНУФАКТУРЫ БЕЛАРУС! У ЧАСЫ РАСПАДУ ФЕАДАЛ13МУ», зборшк да-кументау, выдадзены у Мшску 1н-там псторыт АН БССР (т 1—2, 1934—35) Падрыхтавау да выдання Дз I Даугяла Дакументы згрупаваны пад 114 нумара мт, размешчаны у храналапчным парад ку у 2 раздзелах У 1-м раздзеле (N° 1— 54, т 1, № 55-—82, т 2) матэрыялы па ултку мануфактур, ix абсталяванш, колькаецт рабочых, прадукцыт, яе кош ту 1 збыту, абароту кашталау, класавым складзе насельнщтва Беларуст у 1796— 1840, у 2-м (83—114, т 2) — распара джэннт урада, дакументы па хадайнщтве прадпрыемствау, агульным стане прам-ецт Беларуст у 1793—1861 У лтку змешчаных у зборнтку крынщ закана-даучыя указы, циркуляры, статыстыч-ныя сптсы, ведамаецт, табелт, справа-здачныя рапарты, затею, заяую. зага-ды, хадайнщтвы, сведчаннт палщыт т шш , фшансава-дзелавая дакументацыя, прыватныя аб’явы т люты, звесткт пра колькасць 1 характер мануфактур т дробных прадпрыемствау на Беларуст, ix уладальнгкау Выкарыстаны фонды 13 архтвау СССР, у тл Втцебска, Маплева, Леншграда, Масквы, Днепрапятроу-ска, а таксама рукаптснага аддзялення АН СССР 1 шш
Лип Улатцик НН Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода М , 1973 С 259—270 Юрый Несцяротч
«МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ ГЕАГРАФП I СТАТЫСТЫК1 РАСП, САБРАНЫЯ АФ1ЦЭРАМ1 ГЕНЕРАЛЬНАГА ШТАБА», («М атериалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального шта-б а»), псторыка-статыстычныя зборнткт, складзеныя па щетрукцыях т праграмах, выдадзеных дэпартаментам Ген штаба у 1857—59 Змяшчалт звесткт пра насельнщтва, тэрыторыю, прам-сць, нар адукацыю, побыт, органы юравання, гарады, мястэчю, паселштчы бел т лгг туберняу Выйшла некалькг выпуска^ «Матэрыялау» Витенская губ (1861, склау каштан Ген штаба А Карэва), Гродзенская губ у 2 ч (1863, склау пад-
4 Зак 168
М МАУ ЧАНС KI
палк Ген штаба П Баброусю), Мшскай губ у 2 ч (1864, склау падпалк Ген штаба I Зяленсю) У выданне уключаны звестю за 10—15 апошшх гадоу з губ стат к тау, дарожных i буд камклй, чарцежных i Павловых ведамствау, з даследаванняу М Балшскага, М Карам зша A KipKopa, I Лялевеля 1 шш , а таксама шфармацыя, сабраная caMiMi аутарам! Выпускт складаюцца з прад-мовы, пет нарыса губерш, раздзелау па геаграфп, астраномп, дэмаграфн, ирам cm, этнаграфп, псторьп дзярж i рэл1г устаноу 1 шш У якасщ дадатку да «Матэрыялау» апублткаваны дакументы аб знаходжанш Пятра I у Вшьш i Л1Д-ск1м пав у 1705, Аляксандра I i Напа-леона I у Вшьш у 1812, звестю аб на сельнщгве Мшскай губ у канцы 1857, цэнах на збожжа i бульбу з 1854—60, палатках i даходах за 1850—60-я г , карты губерняу 1 шш Каштоуная крышца па псторьп Беларуш i Лпвы 19 ст, не-кат даныя статыстычнага характеру патрабуюць крытычнага падыходу
Лт Карев Д В Белорусская историо графия конца XVIII — нач XX вв (Полити ка царизма и формирование ист науки Беларуси) // Наш радавод Гродна, 1993 Кн 5, ч 4, Д of н ар - 3 апо л ьс Ki МВ Ггсторыя Беларус! Мн , 1994 С 372 Mixacb Шумейко
МАУЧАНСК1 Дзмттрый Сцяпанашч [13(26) 10 1901, в Рагатка Барысаускага пав, цяпер Барысаусю р-н — 23 6 1979], адзш з аргашзатарау i юрау шкоу патрыят падполля i партыз руху на тэр Маплеускай вобл у Вял Айч вайну Скончыу Камушст ш т журна-Л1СТЫК1 У Мшску (1934), Вышэйшую школу партаргашзатарау пры ЦК ВКП(б) (1946) 3 1924 на сав, парт i журналтецкай рабоце 3 1940 сакратар Маплеускага абкома КП(б)Б У Вял Айч вайну з 1942 у арганиац групе ЦШПР, з 2 4 1943 да 23 4 1944 сакратар Магмеускага падполънага абкома КП(б)Б, адзш з юраУшкоу Маплеускага партызанскага злучэння Пасля вайны сакратар Маплеускага, Маладзечанскага абкомау КПБ, на сав рабоце Канд у чл ЦК КП(б)Б у 1940—52, чл Рэвы камтси КПБ у 1952—54 Дэп ВС БССР у 1938—47 Яго шем названы вулщы у Маплеве i Маладзечне
МАХЛ1Н Л Д (парт псеУд А р л о у Сакалоуск!, Нора, Аляксандр Бек, 1880—1925), удзельшк с-д руху на Беларуш Рэв дзейнасць пачау у час вучобы у Екацярынаславе, дзе у 1900 устуту у РСДРП У 1900—02 за мяжой, чл мюнхенскай арг-цьп «Искры» Пасля вяртання чл Екацярына слаускай арг-цьп РСДРП, ад якой дэле-гаваны на И з’езд парты! На з’ездзе да-лучыуся да бальшавщкага крыла, выка-зау 1 абгрунтавау щэю стварэння Паун -Зах к-та РСДРП У жн — снеж 1903 па заданш ЦК РСДРП на падп рабоце у Л1баве, Вшьш, Мшску Яго намаганням! створаны нелегальны транспартны шлях праз мяжу, у Вшьнг
I К Мацвяёнак
сфармтранана арг-цыя, якая стала ядром ПаУн -Зах к-та У снеж 1903 арыштаваны УтрымлшаУся У Мшскай, Екацярынаслаускай турмах Вызвалены У сак 1905, далучыуся да меншашкоу Пасля 1907 ад рэв дзейнасщ адытцоу Пасля Кастр рэвалюцьп 1917 на прафс 1 гасп рабоце 3 1920 чл РКП(б)
Лт Король АС Большевики Бело руссии в революции 1905—1907 гг Мн 1986 Аляксей Кароль
МАХНАЧ Ншэль Мпсалаеуна (19 7 1931, Мшск — 31 5 1995), бел пс торык фшасофп 1 культуры Канд ф1 лас н (1974) Скончыла БДУ (1954) У 1957—84 придавала у аддзеле псторьп фшасофп 1н-та фшасофп 1 права АН Беларусг, з 1975 ст навук супрацоушк Даследавала праблемы вызв руху, куль туры, грамадска палп i фшас думкт Беларуш канца 18 — 1 й пал 19 ст , станаУленне нац самасвядомасц! Адзш з аутарау «Ггсторыт Беларускай ССР» (т 1, 1972), «Нарысау псторьп фшасоф скай г сацыялапчнай думкт Беларуш (да 1917 г)» (1973), калектыУных манагра фтй «1дэ1 гумантзму у грамадска-палт-тычнай 1 фшасофскай думцы Беларуст (дакастрычшцк! перыяд)» (1977), «1дэ1 матэрыялпму i дыялектыкг на Беларуш (дакастрычнщкт перыяд)» (1980), «Раз-вшде маркшецка леншекай фшасофп у БССР (20—70-я гады)» (1984), «Фша
С С Мацапура
софская 1 грамадска-палггычная думка Беларуш i Лпвы Дакастрычнщкт перы яд заканамернаецт развшця, праблемы дасле давания» (1987) i шш Дзярж прэ М1Я БССР 1984
Тв Идейная борьба в Белоруссии в 30— 40-е годы XIX в Мн , 1971, От просвещения к революционному демократизму (Обществ полит и филос мысль Белоруссии конца 10-х — начала 50-х г XIX в ) Мн 1976, Об щественно-политическая и этическая мысш Белоруссии начала XIX в Мн , 1985
Сямен Падокшын
МАХРЫ НАУ Рыгор Федаравм (н 15 2 1921, хутар Нтжне-КалшаУка Рас тоускай вобл , Рашя), удзельнгк баеу на Беларуш у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1946), ген-маер авшцьп (1968) Скончыу Варашылауградскую ваен ав1 яц школу (1940), Ваенна-паветраную акадэмтю (1954) 3 чэрв 1941 на Паун Леншградсюм, ПаУн -Зах, 1-м Бел франтах Зрабту 199 баявых вылетау, веу панетр разведку у раене Бабруйска, Ба ранавтч, Слошма Камандзьр звяна асобнага разведвальнага автяпалка кат тан М вызначыуся у Mai 1944 у раене Брэста на пашкоджаным агнем варо жаи артылерьн самалеце выяву на 4 аэ радромах 240 самалетау пращушка Да 1973 у Сав Армп
МАЦАПУРА Сяргей Сцяпанавгч (н 15 21919, в Гдзень Рэчыцкага пав Мшскай губ , цяпер у Брагшскгм р-не), Герой Сав Саюза (1945) У Чырв Арми з 1939 У Вял Айч вайну з 1941 на Цэнтр, Калшшсктм, 1-м, 2-м Укр i 1 м Бел франтах Механтк-вадзщель старшына М вызначыуся у 1945 пры вызваленш Польшчы 18 студз экшаж танка уварвауся У г Сахачау, зшшчыу гармату, 10 мшаметау i куляметау, 16 аУтамашын, 22 студз у г 1навроцлау пры захопе чыг станцьп i аэрадрома зшшчыу 3 самалеты, цягнтк, 15 аутама шын 1 шш Да 1965 у Сав Арми, каш тан
МАЦВЯЕНАК (Матвеенка, Мац в е е н к а) 1ван Кузьмы [24 6(3 7) 1899 в Новы Быхау Быхаускага пав Man леускай губ , цяпер Быхаусю р-н — ?] бел псторык, мовазнавец, краязнавец Канд фтлал н (1947) Вучыуся У Man леускай духоунай семшарыт (1911—15) Смаленскай ваен тнж школе (1920— 21), скончыу пет ф-т БДУ (1930) У 1916—18 1 У 1921—22 настаУнтчау у Бы-хаускгм пав 3 1918 у Чырв Арми, у 1919—20 удзельнгк партыз руху на Ма плеушчыне У 1924—29 выкладчык Маплеусюх парт школы i пед тэхнжу ма 3 Л1СТ 1926 старшыня Маплеускага акр т-ва краязнауства 3 1930 заг шко лы прафс руху у Мшску, выкладчык у Бел полггэхн ш-це (з 1933), Мшсюм(з 1935) г Маплеусюм (з 1939) пед ш-тах У Вял Айч вайну на фронце 3 1944 у сувораусюм вучылппчы у Майкопе 3 1947 сг выкладчык, з 1949 дацэнт ка федры рус мовы 1 агульнага мовазнау ства БДУ У 1949 абвшавачаны у касма паллызме У 1950-я г дацэнт Горна Алтайскага пед ш-та Пасля 1959 лес невядомы Аутар прац па мовазнаУстве
МАЦЮШОУ М
краязнаустве, псторы! рэв руху на Ма-плеушчыне
/в Нарысы з мшулага МаплеУшчыны, Сялянсю рух на Маплеушчыне у 1905 г , Ма-плсУшчына, як аб’ект краязнаучага выву-ч шьня // МаплеУшчына Маплеу, 1927 Т 1, 3 ладзей 1917 году // МаплеУшчына да дзеся тае гадавши Кастрычнщкай рэвалюцьп Ма пибУ, 1927, Некаторыя краязнаучыя тэмы МаплеУшчыны // Наш край 1927 № 3, 3 псторьп партызаншчыны на Маплеушчыне // Там жа 1928 № 3, Рэвалюцыя 1905 г на МаплЬУшчыне // Сав краша 1931 N° 3—4, Разводе беларускай лпаратурнай мовы за 30 год БССР // Сав школа 1948 Ns 6, О корневом составе лексики восточнославянских языков Ц Уч зап Горно-Алтайского гос Пед ин та. 1959 Т 1, выл 3
Юрка BacmeycKi
МАЦЕЙ з М е х а в a (Maciej z Miechowa, Мяхо^ск!, М е х а в 1 т а, сапр Мацей Кар in г а, каля 1457, Г Мехау каля Кракава — 8 9 1523), польсю псторык, географ, медык, ас-тролаг 3 сям’1 мешчанша 3 1474 ву-йвуЬг у Кракаускай аквдэма, у V476 стау бакалаврам, у 1479 — мапстрам вольных мастацгвау 3 1483 працягвау вучобу у 1тали, дзе у 1486 або 1487 атрымау ступень докгара медыцыны 3 1500 праф медыцыны Кракаускай ака-дэмн, да 1519 восем разоу выбщауся яе рэктарам У 1515—18 нашсау «Хрошку палякау» («Chronica polonorum»), якая выдадзена У 1519 Але увесь яе тираж па загаду кароннага канцлера Я Ласкага быу канф1скаваны, некат старонкх заменены на адрэдагаваныя самхм канцлерам Новае выданне хронтю з’явглася У 1521 Гал яе крынщай пры атсанн! падзей да 1480 была «Псторыя» Я Длугаша, да якога М ставтуся з вял пава-гай Атсанне сучасных яму падзей (1481—1506) М раб1У на падставе улас-ных нататак, яюя веу прыкладна з 1499, вусных рэляцый 1 часткова рукатсных i друкаваных крышц Вялмная колькасць дат 1 фактаУ, асаблгва з 1480, надае ей выключную вартасць Хрошка М -— Першая пасля твора В Кадлубака друка-ваная псторыя Польшчы Яна прызна-чалася для студэнтау 1 шырокаи публгю, Таму У ей няма спасылак на папярэдшх аУтарау У хронщы М пачау дыскушю у друку пра паходжанне славянсюх пля-мен 1 народау Вышкам даследаванняу стала ппотэза М пра аутахтоннасць славян, аб’яднаная з тэорыяй Длугаша пра пачатковае ix жыхарства у Панони М anicay звычай правядзення набажэн-ства на стараж -слав мове паводле усх абрадау у касцеле св Крыжа у Кракаве У адрозненне ад Длугаша, якога цисавт-ла пераважна нямецка-крыжацкая праблематыка, М сюравау свой погляд на Усход — Русь, ВКЛ, татар, Турцыю Шмат месца адвеу ашсанню падзей у ВКЛ 1 адлюстравау усе яго значныя палп акцьп Крытыкавау эканам супя-рэчнасщ у Лггве, яюя прыводзип да рэзкага падзелу грамадства на 2 ела! — вельм! бедных мае еялянства 1 агорну тых раскошай магнатау Шмат пет фактаУ 1 У творы М «Трактат пра дзве Сарматы!» («Tractatus de duabus Sarma-tuw), як! прынес аугару агульнаеура-
AM Мацко.
пейскую вядомасць (у 16 ст юнга выда-валася 18 разоу) Ен разбурыу тагачас ныя стэрэатыпы пра Усх ЕУропу (гсна-ванне там Гшербарэйсюх 1 Рыфейсюх гор, народа ппербарэйцаУ i 1нш ), але, на жаль, скарыстау i неправераныя звестю, атрыманыя ад палонных маска-впау, купцоу, паслоу, палп эмпрантау Для зах -еУран чытача трактат стау асн крынщай шфармацы! пра геаграфпо, веравызнанш, палп 1 грамадз адносшы У ВКЛ, Маскоускай дзяржаве i шш землях на Усходзе
Те Пол пер — Opus Sarmacji azjatyckiej i europejskiej Wroclaw etc , 1972, Pyc nep — Трактат о двух Сарматиях М , Л , 1936
Лит Лимонов ЮА Культурные связи России с европейскими странами в XV— XVII вв Л , 1978 С 97—148, Borzemski А Кгошка Miechowity Rozbior krytyezny Krakdw, 1891, Maciej z Miechowa, 1457— 1523 Historyk, geograf, lekarz, organizator nauki Wroclaw, 1960 Алъбша Семянчук
МАЦКЕВ1Ч 1гнащй Вткенцьевн [15(28) 5 1912, в Заволыпа Сенненскага пав, цяпер у Лезненсюм р-не — 26 9 1943], Герой Сав Саюза (1943) У Чырв Арми з 1934 У Вял Айч вайну на фронце з 1941 Лейтэнант М вызна-чыуся 22 9 1943 пры вызваленш Брапн-скага р-на рота на чале з М пераправт-лася цераз Дняпро, захашла плацдарм i
в Калыбань, адбша 5 контратак, М падб1у 2 таню 1 забту каля 50 птлераУ-цаУ ЗапнуУ у 6ai
I В Мацкев1ч
МАЦКО Аляксандр Мжалаевгч (и 15 10 1924, в Пагарэлка Стаубцоускша пав Навагрудскага ваяв , Польшча, цяпер Карэлщю р-н), бел псторык Д-р пет н (1968), праф (1970) Засл работник вышэйшай школы Беларуш (1980) Скончыу Мшсю пед ш-т (1951), Ака-дэмпо грамадсюх навук пры ЦК КПСС (1962) Удзельнгк Вял Айч вайны 3 1945 на камсам , парт 1 журналюцкай рабоце, з 1951 шетруктар ЦК КПБ У 1962—89 ст навук. супрацоунтк 1н-та псторы! парты! пры ЦК КПБ, заг сек-тара 1н-та псторыг АН БССР, заг ка-фекры тегторых КПСС Мхиската. хтед, ш-та 3 1989 праф кафедры псторы! Беларус! Бел дзярж пед ун-та Дасле-дуе псторыю нац -вызв руху У Зах Беларус!, падп 1 партыз барацьбы У Вял Айч вайну, праблемы пегоры! Беларуш сав перыяду Адзш з аутарау калектыу-най манаграфп «Рэвалюцыйны шлях Кампартьп Заходняй Беларуш (1921— 1939 гг)» (1966), працы «Усенародная барацьба на Беларуш супраць нямецка-фашысцюх захопшкау у гады Вялткай Айчыннай вайны» (т 1—3, 1983—85)
1в Борьба трудящихся Польши и Западной Белоруссии против фашизма (1933—1939 гг ) Мн , 1963, Революционная борьба трудящихся Польши и Западной Белоруссии против гнета буржуазии и помещиков, 1918— 1939 гг Мн , 1972
МАЦК)ША (Мацюша Федаравтч), ка-мандзтр атрада укр казакоу, яюя у канцы 16 ст зрабил першы паход у Беларусь У лютым 1590 каля 500 запарож-сюх казакоу на чале з М напал! i раз-рабавал! Быхау, пасля Маплеу Як паведамляе Баркулабаусю леташс, казака на чале з М i I олым «аж до Минску цриставство по волостях брали, а кривды, шкоды не чинилы, толко жонок охочих, тых намовляли и заклинали, абы з ними на Низ ишли, и взяли з собою жонок и девок двесте поголов»
МАЦЮШбУ Аляксей Дзмггрыевн [8(21) 3 1916, в Аустшча Сенненскага пав, цяпер в Воусшгча Сенненскага р-на — 19 9 1943], Герой Сав Саюза (1944) Скончыу ХаркаУскае ваен вучы-лннча пагрантчных войск (1940) У Чырв Арми з 1937 У Вял Айч вайну на фронце з 1941, маер, нач штаба палка Вызначыуся У вер 1943 у баях за вызваленне Смаленшчыны з узводам аутаматчыкау 1 2 узводамг 45-мм гармат зайшоу у тыл ворага, завязау бой, у вы-Hixy якога былг захоплены 4 мшаметы, 27 куляметау, 18 аутамашын, 3 рацьп, 40 вштовак, забгга каля 200 птлераУцаУ
М МАЦЯЕУСКАЯ
М запнуу у 6ai Яго шем названа Ла-тыгальская школа У Сенненсюм р-не
МАЦЯЕУСКАЯ (Maciejewska) Ванда (15 11 1906, г Сувалю, Полыпча — 18 3 1988), польск! псгорык, архшгст Д-р фшасофц (1934), дацэнт (1973) Скончыла ВаршаУсю ун-т (1931), дзе працавала да 1939 У 1948-—51, 1966— 77 у Гал архиве стараж актау у Варшаве (у 1976—77 нам дырэкгара), у 1951—66 у Гал дырэкцьц дзярж apxieay Аутар прац па сярэдневяковай псторы! Польшчы, ВКЛ (Полацкай зямлО, псторы! медицины у Рэчы Паспалггай
Те Dzieje zietni Polockiej w czasach Witoida (1385—1430) Wilno, 1933, Jadwiga, krolowa polska Krakow, 1934, Mikola] Radziwitt, biskup 2mudzki (1515—1529), a francuski «krol cudotwcrca» Franciszek I И Kwartalnik Historyczny 1938 R 52, z 2, /rodla do dziejow medycyny w aktach Rady Nieustajqcej (1775—1788) Warszawa, 1956, Sprawy lekarskie w aktach Straiy Praw (1791—1792) i II Rady Nieustajqcej (1793— 1794) Warszawa, 1956 (разам з Б Сабалевай)
Лип Wozniakowa М Wanda Maciejewska // Archeion Warszawa, Lodz, 1990 [T ] 87
МАЦЯЁВЩКАЯ БГГВА 1794, бтгва na-м1Ж паустанцам! i рас войскам у час паустання 1794 Адбылася 1010 1794 каля в Мацяеводы недалека ад Варшавы Пасля Крупчыцкага бою 1794 1 пара-жэння ад войск А В Суворава каля в Цярэспаль 19 9 1794 А Т Б Касцюшка сабрау рэштю дывши К Серакоускага, 2 палю пяхоты, кавалерийскую бригаду, уланау, 2 эскадроны кароннай гварды! i сталью ж шляхецкай коннщы з-пал Брэста (разам 5600 салдат i афщэрау пры 21 гармаце) 9 кастр войска Кас-ЦЮШК1 перакрыла дарогу корпусу Фер-зена, яю рухауся насустрач Сувораву На досвпку 10 кастр Ферзей пачау наступление Яго корпус налшвау каля 20 тыс салдат i афщэрау i сотню гармат Жорсткая бггва скончылася паражэн-нем паустанцау, цяжка паранены Касцюшка бы$г узяты у палон Гэта адмоу-на пауппывала на увесь ход паустання i прадвызначыла яго паражэнне
Язэп Юхо МАЦЯЁУСК1 (Maciejowski) Вацлав Аляксандр (1792—10 2 1883), славя-назнавец, псторык культуры i права Вучыуся у КракаУсюм ун-це, Вроцлаве, Берлше, Гетынгене Праф рымскага права Варшаускага ун-та (1819—31), выкладчык клашчнай фшалогц у Пед ш-це (з 1826) Удзельшк паустання 1830—31 3 1833 суддзя Грамадзянскага трыбунала Мазавецкага ваяв , чыноушк для спец даручэнняУ ва Урадавай кам1-сц унутр спрау (1836—40), праф кла-сшнай фшалогц у рымска-каталщкай духоунай акадэмп у Варшаве (1836— 49) 3 1840 выкладчык псторьн польска-га права на правазнаучых курсах у Вар шаве У сваи творах праводзгу щэ1 агульнаслав культ адзшетва У працы
АДз Мацюшоу
Р Н Мачульск!
«Гюторыя славянски заканадаУствау» (т 1—4, 1832—35) упершыню У поль-скай ист навуцы даследавау пытанш агульнасщ слав права Выдау зборюк крынщ па слав праву «Помнгю псто-рыг, пюьменства 1 заканадауства славян» (т 1—2, 1839), «Пачатковая история Польшчы 1 Л1твы » (1846),
«Польсюя 1 лпоусюя летатсы i хронпо» (1850), «Польскае тсьменства з найдау-нейшых часоу да 1830 г» (т 1—3, 1851—52), «Яурэ! У Польшчы, Pyci г Лпве» (1878) Дзмипрый Карау
МАЦЯРЫЗНА, у ВКЛ у 15—18 ст на-зва спадчыны па мацярынскай Л1нп, якую паводле Статутау ВКЛ браты па-вгнны бьип дзялщь пароуну з сестрам!
МАЧУЛ1НА (М а ч у л ь н а), веска у Ваукавысюм р-не Каля аутадароп Ваукавыск—Гродна За 10 км на Пн ад Ваукавыска, за 5 км ад чыг ст Рось, 459 ж, 166 двароу (1998)
У шсьмовых крышцах вядома з сярэ-дзшы 16 ст як двор 1 веска у ВаУкавыс-кзм пав У 1553 у М быу касцел У 1567 двор М належау кн ЯМ Мпащншу (ГалоУчынскаму) У 2-й пал 17 — 18 ст у М юнавал! 2 двары — Мачульна i Старая Мачульна У 1690 imi валодал1 ваукавыск! падкаморы Т Алендсю i В М1неУск1 У весцы М было 35 дымоу, карчма, 2 млыны У 2-й пал 17 — 1-й
чвэрцг 18 ст пры двары М дзейшчау кальвшею збор (цяпер урочышча «Кальвшаука») У 1739 Мшеусюя пра-дал! палову свайго маёнтка Старая М ТулоУсюм 3 1795 у Рас 1мперьп У 19 — пач 20 ст веска i двор у Роскай вол Ваукавыскага пав Гродзенскай губ, уласнасць Алендсюх У 1897 — 269 ж, 20 двароУ, 2 крамы 3 1921 у Польшчы, у Ваукавысюм пав Беластоцкага ваяв 3 1939 у БССР 3 1940 у Л1чыцюм с/с, з 1958 цэнтр Мачулшскага с/с, з 1959 у падпарадкавант Краснасельскага пас-савета Ваукавыскага р-на Цэнтр калга-са «Балыпавж» Базавая школа, дзщячы сад, Дом культуры, б-ка, аддз сувяз!, 2 магазшы Валерий Шаблюк
МАЧ^ЛЬСКГ Раман Навумавш [17(30) 11 1903, в Крываносы Бабруйскага пав Мшскай губ , цяпер у Стара-дарожсюм р-не — 26 4 1990], адзш з арганиатараУ i юраушкоу патрыят пад-полля 1 партыз руху на Беларуш У Вял Айч вайну, парт i дзярж дзеяч Белару-С1 Герой Сав Саюза (1944) Засл ра-ботн1к культуры Беларус! (1980) Чл КПСС з 1928 Скончыу Рэсп школу прапагандыстау пры ЦК КП(б)Б (1937) 3 1937 заг аддзела, сакратар Грэскага, Чэрвеньскага, 1-ы сакратар Плешчанщ-кага райкома КП(б)Б У Вял Айч вайну у тыле ворага УпаУнаважаны ЦК КП(б)Б па Мшскай i Палескай абл, сакратар Мшскага падпольнага абкома КП(б)Б, адзш з аргашзатарау i юрауш-коу злучэння партыз атрадау Мшскай 1 Палескай абл У кастр 1942 — ма! 1943 в а камандз1ра Мшскага партызанскага злучэння, з жи 1943 камандзщ партыз злучэння Барысауска-Бягомльскай зоны 3 вер 1944 старшыня Мшскага аблвыканкома, з 1948 прадстаунгк Савета па справах калгасау пры урадзе СССР па Беларуш 3 1950 1-ы сакратар Пшскага абкома КПБ У 1954—59 стар шыня Брэсцкага аблвыканкома Чл ЦК КПБ у 1949—60 Дэп ВС БССР у 1947—55, дэп ВС СССР у 1944—62 Нам Старшыш Прэзщыума ВС БССР у 1947—51 Ajrrap мемуарных творау «Вечны агонь» (3-е выд, 1978), «Ста-ронк! бессмяротнасц!» (1972), «Людз1 высока га абавязку» (1975), «На вогнен-най зямл!» (1983)
МАшЛРА Мгхась [Mixam Антонавп, 5(18) 11 1902, б хутар Падсосна Дзгсен скага пав Вшенскай губ , цяпер Шар каУшчынсю р н — 7 6 1976], бел пгсь меншк Удзельнхк сав -польскай вайны 1920, нац-вызв руху у Зах Беларуш Быу аргашзатарам гурткоУ Бел еял -ра ботнщкай грамады У родных мясцшах, рэдагавау у Вшьш 1аз «Наша воля» (1927) У 1928 зняволены на 4 гады у bi ленскую турму Луюшю, дзе натсау першы зб вершау «Малюню» Пасля уз’яднання Зах Беларуш з БССР у вер 1939 юравау адцзелам нар асветы у ШаркаУшчынсюм р-не Быу абраны дэ путатам Нар сходу у Беластоку У Вял Айч вайну працавау у газ «Звязда», «Савецкая Беларусь», «Партызанскае слова», на радые 3 1945 у час «Полы мя», у 1947—49 у «НасгаУнщкай газе це»
Друкавауся з 1927 Паэтызацыя природы роднага краю, побыту, працы зах -бел селянша спалучалася у яго твор-часщ з пратэстам супраць нац i сац Утеку (зб-ю «На сонечны бераг'», 1934, «Напрадвесш», 1935) Зб «3-пад стрэх саламяных» (1937) быу канф1скаваны польск уладамз, а рукашс зб «3 ваколщ С1НК Балот» не быу надрукаваны Тэма Радз1мы 1 подави1 бел народа % Айч вайне склад! аснову паэт зб-кау «Беларуси» (1944), «Праз навальнщы» (1948), «Мая азерная краша» (1962) i шш Ау тар раманау пра вызв рух у Зах Бела pyci, падзе! грамадз вайны, у яюх шы-рока выкарыстау факты з свайго жыцця («Крэсы змагаюцца», 1966, «Сонца за кратам!», 1968, «Лукгшк», 1970, «1шоу дваццаты год», 1973, «I прыйдзе час », 1975)
МАШЧЫХА Еудаюя (шакш М а ц 1 -ха), нар лекарка у канцы 17—18 ст Жыла у Шклове Да 1718 аУдавела Ля-чыла травам!, загаворам!, рабша нават складаныя Хфурпчныя аперацых Вядома пра паспяхова праведзеную ею трэ-панацыю чэрапа у 1718 укр пеучаму I ТурчыноУскаму, якому «галаву у дзьвух месцах да мозгу прасеклт»
Лт Грицкевич ВП С факелом Гиппократа Из истории бел медицины Мн , *987 Трына Масляшцына
МАШЫННА-ТРАКТАРНЫЯ СТАН-ЦЫ! (МТС), дзяржаУная форма аргань зацы! тэхшчнай базы калгасаУ i юрау-шцгва ix працай, вытворчасцю, размер-каваннем прыбытку, здачай (продажам) дзяржаве таварнай частю прадукцьп 1с-навал! у 1928—58 у СССР, утл у Бе-lapyci Был! эфектыуным сродкам сац рэканструкцы! сельскай гаспадарю, важнейшым! цэнтрам! разгортвання ма-савага калгаснага руху — аб’яднання еял гаспадарак у калгасы (калектываа-цы1 «бальшаввацы!» калгасаУ, барацьбы з антысацыялтст илам! весю) У МТС бьип сканцэнтраваны перадавыя на той час прылады с -г вытворчасщ 1 працы (тракгары, камбайны, складаныя мала-1арн1, аутамабш! 1 шш машины з пры-чапным швенгаром, утл конным), з дапамогай яюх яны выконвал! у адпа-веднасш з дагаворамт палявыя 1 стацыя-нарныя работы ва ушх галшах калгас-наи гаспадарю (ворыва, еяубу, апрацоу-ку 1 уборку культур, ачыстку 1 сартаван-не збожжа, мелшрацыю, нарыхтоуку кармоу, мехашзацыю працаемюх працэ-сау на жывелагадоучых фермах i шш ) За выкананыя МТС с - г работы дзяр-жава атрымлшала ад калгасау натуральную аплату збожжам, бульбай 1 шш 3 механиатарам! МТС калгасы разл1чвал1-ся працадням!, гарантаваны мш1мум яюх устанаУлшал! дырэктыуныя органы МГС адыграл! значную ролю у станау-леюп 1 развщш калгасау Разам з тым ва умовах нарошчвання сац-эканам патэнцыялу калгаснага ладу яны стрымлгвал! яго магчымасщ у эфекгыу-ным выкарыстанн! найб важных эле-ментау буйной вытворчасщ — квал1ф1-каваных кадраУ, зямельных утоддзяу,
М Машара
тэхн1ю МТС з’яулялюя матэрыяльнай асновай распаусюджання пераважна натуральней (не рыначнай) формы эканам адносш пам1ж калгаснай i дзярж шетэмамт, дырэктыунага планавання калгаснай вытворчасщ Яны абмяжоу-вал! самастойнасць калгасау, ix каап природу, садзейщчал! умацаванню cic-тэмы бесперашкоднага выпампоування дзяржавай матэрыяльных сродкау з сельскай гаспадарю У мнопх МТС ма-шынны парк выкарыстоувауся малапра-дукцыйна, планы трактарных работ 1 дагаворныя абавязацельствы з калгасамт не зауседы выконвалтся, што стварала цяжкасщ У правядзенш с -г работ МТС матэрыяльна не был! зашкаулены у павелгчэнн! ураджаяу, росце вытв-сщ прадукцы!, паколью асн паказчыкам ацэню ix працы з’яуляуся аб’ем выка-наных работ, па яим налмвалася 1 натуральная аплата Мехашзатары гм-кнулюя выконваць больш выгадныя работы Ва умовах, калг тэхшкай 1 мехаш-затарам!, што яе абслугоувал!, распара-джалюя МТС, а зямлей 1 пераважнай большасцю рабочай сшы — калгасы, параджалюя абязлшка 1 безадказнасць у аргаюзацьп вытворчасщ, рацыянальным выкарыстанн! зямл! 1 тэхшю Форма вытв -тэхн абслугоування праз МТС усе больш не адпавядала штарэсам кал-гасау, ix эфектыуным эканам узаемаад-носшам з дзяржавай
1-я на Беларус! МТС — КойданаУ-ская (з 1932 Дзяржынская) — аргатза-вана у лют 1930 паводле рашэння ЦК КП(б)Б 1 СНК БССР, мела 33 тракта-ры У 2-й пал 1930 створаны яшчэ 5 МТС Асвейская, Ветрынская, Заслау-ская, Капыльская 1 Чырвонаслабодская, яюя мел! 157 тракгароу Да канца 1931
Асноуныя паказчый развщця МТС у БССР
Гады | 1933 | 1937 1940 1945 1953 1957
Колькасць МТС на канец года 63 200 316 326 391 343
Колькасць 15-стъных тракгароу на канец года, шт 1370 8262 12238 4085 30407 33820
Выканана работ у пералжу на мяккае ворыва тыс га 193,6 2456 3170 967 11307 16784
МАШЫННА М
кольксць МТС вырасла да 33, а зх трак-тарны парк павятчыуся да 1006 Асн вытв адзшкай МТС была трактарная брыгада Напачатку МТС абслугоувал! калгасы пераважна у прыграшчных рае-нах, выконваючы задачу ператварэння калектыуных гаспадарак ва узорна-па-казальныя сацыялклычныя Да пач 1933 у БССР 1снавала 57 МТС з 1469 трактарам! 1 шш с -г машинам!, яюя у 1932 абслугоувал! 33,1% ycix калгасау, апрацавал! 427,8 тыс га пасевау, щ 24% калгаснай пасяУной плошчы Пазней пашырэнне сетю МТС адбывалася шляхам аргашзацы! ix на новай тэхн базе, разбуйнення частю раней створа-ных станцый, Л1кв1дацы1 саутасау з мэ-тай абслугоування ycix калгасау У 1934 працэнт цягавай магутнасщ тракгароу МТС ва усей цяглавай магутнасщ калгасау складау 10%, у 1937 — 30, у 1940 — 37, у 1945 — 31, у 1953 — 55, у 1957 — 62% У 1940 у далучаных да БССР зах абласцях дзейшчала 101 МТС Роля МТС як палп цэнтрау 1 апорных пунктау парт -дзярж апарату на весцы вырасла у перыяд дзейнасщ ix палгтычных аддзелау (1933—34), яюя ic-навал1 на правах райкомау парты! 1 был! прызначаны для аператыунага выра-шэння надзвычайных задач У 1934 у МТС БССР было 70 палпаддзелау У зах абласцях палпаддзелы 1снавал1 у 1950—53 Палп 1 аргашзац дзейнасць МТС уплывала на Узровень калектывь зацы1, характер узаемаадносш памгж вяскоуцам!, у тл калгаенжам!, арган! зацыю грамадскай вытворчасщ
У 1950-я г у сувяз! са зменай парт -дзярж юраунщгвам падыходау да шля хоу 1 форм эканам развшця, узаемаадносш памгж калгасам! 1 дзяржавай дзейнасць МТС перестала адпавядаць пат-рабаванням жыцця 1-я сеия Вярх Савета СССР 5-га сюпкання у сак 1958 признала за неабходнае рэарганваваць МТС 1 прадаць ix тэхшку калгасам Да канца 1958 большасць калгасау БССР з дапамогай дзярж крэдыту стварыл! уласныя машынна-тракгарныя парю На базе частю МТС был! аргашзаваны рамонтна-тэхн станцы! (РТС, на пач 1959 ix нал1чвалася 161 з 112 аддзялен-ням1) для ремонту с -г тэхнпа, тэхн абслугоування i забеспячэння калгасау i саугасаУ новай тэхнжай, запчасткам! гаручым, угнаенням! 1 шш Каб аблег чыць калгасам куплю тэхшю, з ix cmc
102 МАШЫНСК1
ваш запазычанасць кпнулых гадоу за работы МТС У лш 1958 натуральная плата за выкарыстанне калгасам:! тэхш-К1 МТС заменена дзярж закупкамг с -г прадукцы! па цэнах, прыкладна у 3 разы вышэйшых супраць 1952 Паскора ны продаж калгасам тэхнгкз МТС, рост цэн на с -г машыны i шш прамысл вырабы пагоршыл! фш становгшча гас-падарак, гх магчымасщ у наладжваннг рамонту тахина Аднак з пункту погля-ду умацавання эканам асновы калгас-нага ладу перадача калгасам права быць гаспадарам! або карыстальнгкамг асн сродкау с -г вытворчасш i самастойна вырашаць кадравыя пытаннг рэарганиа-цыя МТС адкрывала новыя магчымасщ для росту сац актыунасцт калгасных спецыялгстау, больш эфектыунага вы-карыстання рыначнай формы эканам адносш у нар гаспадарцы
Лт 1топ першай пяцггодю БССР Мн, 1934 МТС во второй пятилетке М , Л , 1939, Достижения Советской Белоруссии за 40 лет Стат сб Мн , 1958, Герман КК Ведущая роль рабочего класса в создании колхозного строя Белоруссии (1926—1935 гг ) Мн , 1968, Филимонов А. А. Укрепление союза рабочего класса и трудящегося крестьянства в период развернутого строительства социализма (1929—-1936 гг) На материалах БССР Мн , 1968, Социально-экономические преобразования в Белорусской ССР за годы Советской власти Мн , 1970, Развитие экономики Белоруссии в 1928—1941 гг Мн , 1975, Сорокин АН Совхозы Белорусской ССР (1917—1941 гг) Мн, 1979, Победа колхозного строя в Белорусской ССР Мн , 1981
Анатоль Сароюн
МАШЫНСК1 (Moszyriski) Каз1мгр (5 3 1887, Варшава — 30 3 1959), Польша ; бел этнограф, фалькларыст, мо-вазнавец Акад Польскай АН (1938), праф Ягелонскага (1926—35, 1945—59) I Вгленскага (1935—40) ун-таУ Прэзь дэнт Польскага народазнаучага т-ва Вучыуся у Бернскгм 1 Фрыбургскгм ун-тах (Швейцария, 1906—09), Кракау-скай акадэмц мастацгвау (1910) Пад уплывам Ч Пяткевгча защкав1Уся Па-лессем, зрабгу некалыа экспедыцый у Беларусь, дзе вывучаУ матэрыяльную 1 духоуную культуру беларусау («Нататкг пра славянскую тапаграфгчную t фгзгя графгчную тэрмшалоню », 1921, «Пра народную культуру паУднева-сярэдняга Палесся», «Навагрудчына у этнаграфгч-ных адносшах», абодва у 1925) Матэ-рыялы экспедыцый абагулыпу у працы «Усходняе Палессе» (1928), дзе адаюс-траваны прырода краю, побыт, заняла жыхароу, ix культура (вераванш, абра-ды, звычш) У працы «Народная культура славян» (т 1—2, 1929—39, 2-е выд 1967—68) зраб1У спробу абагульнщь звестю амаль э усяго славянскага, у тл бел , рэпена Аутар прац «Пра музычна-этнаграф1чныя даследаванш на Палесщ У 1932 г» (1934), «Атлас народнай культуры Польшчы» (1934—36), «Чалавек. Уступ да агульнай этнаграфц i этнало-П1» (1958), «Пра спосабы даследавания
П М Машэрау
матэрыяльнай культуры праславян» (1962)
Лт Kazimierz Moszynski 2ycie i twor-czosc Wroclaw etc , 1976, Васглевгч У Казгмгр Машынскг // Полымя 1987 № 5
Уладз1мгр Ваалев1ч
МАШЙРАУ Петр М1ронав1ч [13(26) 2 1918, в Ширю Сенненскага пав Маплеускай губ , цяпер Сенненсю р-н — 4 10 1980], партийны 1 дзяржаУ-ны дзеяч Беларуш, адзш з аргантзатарау 1 юраУншоУ патрыят падполля i партыз руху на Беларуш У Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1944), Герой Сац Працы (1978) Скончыу Вщебскг пед ш-т (1939) У 1939—41 выкладчык фпгкг i матэматыю у Расонскай СШ Вщебскай вобл У Вял Айч вайну У жн 1941 стварыу 1 узначал1у Расонскае патрыя-тычнае падполле 3 крас 1942 камандзгр партыз атрада 1МЯ Шчорса, яю дзейш-чау у Расонсюм, Дрысенсктм, Асвей-ск1М р-нах БССР, у суседнк раенах РСФСР 1 Латв ССР 3 сак 1943 камг-сар партыз бригады 1мя К К Ракасоу-скага Вщебскай вобл 3 вер 1943 1-ы сакратар Вмейскага падпольнага абкома ЛКСМБ 3 лш 1944 1-ы сакратар Мала-дзечанскага абкома ЛКСМБ, з лш 1946 сакратар, з кастр 1947 1-ы сакратар ЦК ЛКСМБ 3 лш 1954 2-1 сакратар Мш-скага, са жн 1955 1-ы сакратар Брэсцкага абкома КПБ 3 крас 1959 сакратар, са снеж 1962 2-1 сакратар, з сак 1965 1-ы сакратар ЦК КПБ Чл ЦК КПБ э 1949, канд у чл Бюро ЦК з лют 1949 Да студз 1956, чл Бюро ЦК КПБ з крас 1959 да снеж 1962 i з чэрв 1966, чл Прэзщыума ЦК КПБ са снеж 1962 да чэрв 1966 Канд у чл ЦК КПСС з 1961, чл ЦК КПСС з 1964 Канд у чл Палттбюро ЦК КПСС з крас 1966 Дэп ВС БССР у 1947—55 i з 1959, чл Прэзщыума ВС БССР у 1951—55 1 з 1963 Дэп ВС СССР у 1950—62 1 з 1966, чл Прэзщыума ВС СССР з 1966 У перыяд яго дзейнасщ Беларусь дасягнула значных поспехау у стварэнн! шдустрыяльнага патэнцыялу, павел1чэнн1 багаццяу матэрыяльнай i духоУнай культуры, стала адной з высо-каразвпых рэспублж былога СССР ЗапнуУ у аУтакатастрофе Пахаваны на У сходни моплках у Мшску У Вщебску
устаноулены помнгк М Яго 1мем названы праспект у Мшску, вулщы У Глыбо-юм, Давыд Гарадку, Жыткавгчах, Лщзе, Дзятлаве, Краснаполл! 1 шш нас пунктах Беларуш
Те СлаУныя здабытю, шырокгя гарызонты // Беларусь 1958 № 8, Компартия Белорус сии — боевой отрад КПСС // Коммунист Белоруссии 1963 N“ 12, Повышать роль местных Советов, совершенствовать их работу Ц Там жа 1965 № 2, В едином строю — к победе коммунизма // Коммунист 1968 № 18, Ленинская партия и созидательная деятельность масс // Там жа 1970 N» 3, Об щественные науки и воспитание нового че-' ловека // Коммунист Белоруссии 1972 № 3 Знания, творческую энергию — великому де лу коммунистического созидания Ми , 1973 Цели КПСС в воспитании нового человека // Проблемы мира и социализма 1976 N° 10 Магугны рухавщ стваралънай нрацы народа^ брагоУ // Спаборшчаюць суседз! Мн 1979 Решение социальных вопросов на селе и ус коренное развитие сельскохозяйственною производства в условиях перевода его на про мышленную основу // Новь белорусского ее ла Мн , 1979, Советская Белоруссия М 1980, Избр речи и статьи Мн , 1982
Лт Дмитриев В Все так и было // Люди легенд М, 1966 Вып 2, Климов ИФ, Граков НЕ Партизаны Вилейши ны 2 изд Мн, 1970, Якутов ВД Петр Машеров Худож -док. повесть Мн 1992 Антонович СВ Петр Машеров Жизш судьба, намять Док повесть Мн , 1998
Юрый Сларч
МАШЭУСК1 Уладзюлау [’
21 4(3 5) 1863], адзш з юраунжоУ дау стання 1863—64 у Польшчы, Беларус i Лггве АдстаУны штабс-каштан расш скай армн У 1863 паустанцю ваен на чалыпк Слуцкага павета, камандз1р а) рада ЗапнуУ у 6ai з урадавым! войскам! каля в Азерцы 1гуменскага пав (цяпер Мшская вобл)
«МАЯК», «М аяк, журнал со временного просвещения искусства и образован ноет и, в духе народности русской», руста штомесячны навук лп часопгс Выдавауся у Пецярбургу 1842—45 Яго праграма была заснаван на принципах «праваслауя, самадзя! жауя 1 народнасщ» Друкавау навук багаслоусюя трактаты, творы Mat i л-ры, артикулы па слав псторыг, узор! вуснай нар творчаецг Змясщу артыю I П Цыговгча «Словы два аб мове г пад меннасщ Белай Русг» з вшшавальньг вершам «Чалом, чалом, ацец, татульк. (1843, т 9) Л Кавелш у арт «Помн беларускай пгсьменнасщ» (1845, т L прысвечаны бел псторыку г этнограф! Я Баршчэускаму), упершыню апубл!ка ваУ урывак з паэмы «Энеща навыварат» У часопгсе друкавалгея даследаванш н псторыг Вял кн Лгтоускага, затеи бе i фальклору («Беларусюя павер’1» 1ПБа рычэускага, ЭплеУскага, «Беларуси прымаукг» ВАВасшьева)
Лт История русской журналиста XVIII—XIX вв 3 изд. М , 1973 С 274—27! Майхровгч СК Нарысы беларускай Л1 таратуры XIX ст 2 выд Мн , 1959 С 8—i< К 1 с я л е У Г Загадка беларускай «Энещьн Мн 1971 С 44—57, Пачынальнпа 3 пет шт матэрыялаУ XIX ст Мн , 1977 С 8—12
Соф 'я Кузняев(
МАЯРАТ (позналац majoratus ад лац major большы, старэйшы), атрыманне у спадчыну нерухомасш (перш за Усе зямл1) паводле прынцыпу першародства У сям’1 або родзе, маентак, якг перахо-,тау у спадчыну паводле гэтага прынцыпу М 1снавау у стараж 1нды1, Афшах, з 11—13 ст у феад праве Англп, Фран-ЦЫ1, I ерманп 11нш краш Еуропы, у Беларус! з 16 ст (гл Ардынацыя) У Расп атрыманне у спадчыну маенткау на принципах М установлена у 1711, але з-за супращулення дваранства адменена У 1732 У 1845 дваранства атрымала права на заснаванне М з дазволу 1мпе-ратара У Беларус! некат дзярж маентю передавался выхадцам з Расп на правах М, пры згасанн! роду у мужчынскай лши зямля вярталася j казну
МЕДАЛЬ (франц medaille шчыт, круг з лепкай), 1) круглы ц! авальны знак з двухбаковай щ аднабаковай выяваю, зроблены у гонар асобы або падзе!, па-мерам! 20—80 мм З’яв1уся у 2-й пал 14 ст — пач 15 ст у 1талп Выраблял! гэхшкай лпщя, на мяжы 15—16 ст па-яшуся б1ты М , зрэдку выкарыстоувала-ся тэхнпса грав1роук1 ц! чаканю Звы-чайиа на аверсе М змешчана партрэт-ная выява, на рэверсе — фпурная кам-пазщыя, сюжэтная, алегарычная Ц1 геральдычная Традыцыйныя матэрыялы з ягах выраблял! М — бронза, ме-дзь, серабро, золата, волава Звычайна па М пазначана тмя медальера або яго манаграма У 20 ст пашырыуся набор гэхн прыемау, яюя ужываюцца пры вырабе М (чаканка, гальванапластыка, лщце пад щекам, парашковая металур-пя, гравфоука) 1 набор медальерных матэрыялау (фарфор, чыгун, шкло, керамика) Памеры М паводле рашэння Мжнар федэрацы! медальера^ не павший перавышаць 180 мм
Упершыню асобы 1 падзе!, звязаныя з Беларуссю, з’явипся на М у 16 ст Не-вяд пальян майстар у 1520 зраб1У М у гонар нараджэння будучага караля польскага i вял князя ВКЛ Жыпмонта 11 Августа Некалью М выраблена у гонар Жыпмонта I Старога (майстар ГШварц, г Гданьск, 1527) У 1532 пальянец Я М Муска Падавана выраб1у у Кракаве серыю М з выявам1 Жып монта I, яго жоню Боны Сфорца, сына Жыпмонта Августа, дачю 1забелы, а у 1546 — М з партрэтам Боны Аутар М, прысвечанага вступлению на трон Жыпмонта Августа (1548), ггальян майстар Д Венетус 3 сярэдзшы 16 ст па-чаУся Сталы выраб у ВКЛ 1 Рэчы Пас-палпай М, прысвечаных каралям польсюм 1 вял князям ВКЛ, гх абранню на трон, каранацы! i шш 3 сярэдзшы 16 ст. М выраблял! на Вшенсюм макетным двары Некалью М выраблена з пагоды сканчэння Л1вонскай вайны 1558—83 1 вызваленню у 1579 Полянка Падзеям вайны з Расгяй 1609—18, за-няццю У 1611 Смаленска прысвечаны М вшенсюх майстроу Г Келя 1 мана-грамюта «HD» Самым значным вшен-СК1М медальерам у пач 17 ст быу Г Трыльнер Ен зрабгу М , прысвечаныя
узяццю Смаленска (1611) 1 яго абароне (1641), у гонар караля Уладзюлава IV, Радз1вшау Медальер I Энгельгарт выка-нау М у гонар А Валовна з яго партрэ там 1 вщам Вшьш (1626), Уладзшлава IV 3 сярэдзшы 16 ст па заказу Радз1В1-лау пачал! вырабляцца М у гонар прад-стаушкоу гэтага роду 1580-М1 г датуец-ца М вял маршалка А Радз1В1ла У 17 ст М у гонар Радзгвшау выраблял! Трыльнер, гданьсюя майстры С Дадлер, I Гегн (малодшы) Шмат М было выб1-та у Германн, Швецы! i Расп на падзе! Пауночнай вайны 1700—21 (узяцце шведам! Гродна у 1706, перамога пад Галоучынам у 1708, перамога рашян над Лясной у 1708) 3 пач 18 ст стала па-шыранай практыка вырабу М 1 жэто-нау у гонар святых i рэлш падзей (кара-нацыя цудатворных абразоу Жыровщ-кага у 1730, Бялынщкага у 1761) У час панавання Станислава Аугуста Панятоу-скага М выбгвал! у гонар важных дзярж падзей грашовай рэформы (1766), надання палгт правоу дышдэн-там (1768), утварэння Адукацыйнай ка-Micu (1774), пабудовы Апнскага канала
МЕДАЛЬ М
(1786), прыняцця Канстытуцы! 3 мая 1791 1 1нш Шмат М выканау на Вар-шаусюм макетным двары I Ф Гольцгау-зер, у т л у гонар историка А Нарушэвг-ча (1771) У 1786 Гольцгаузер выраб1у першыя М на сучаснай тэр Беларус! у Слошме па заказу М К Апнскага выну шчаны аднабаковы М з яго партрэтам, каранацыины М прускага караля Фрыдрыха Вшьгельма II i М на памяць пра присягу каралю саслоуяу у Кенигсбергу Некалью М было выбгга у Прусы, Аустры! 1 Расп з прычыны падзелау Рэчы Паспалггай 1772—95 Высогам майстэрствам вылучалюя работы Ф П Тал стога у гонар историка Г Чац кага (1809), заснавальнгка Вшейскага ун-та Стафана Баторыя 1 Аляксандра I (1818), на 250-ю гадавшу ун-та (1828) Падзет вайны 1812 адлюстраваны на франц 1 рас М (серыя Талстога) Шмат М было выраблена за мяжой у гонар паустанняу 1830—31 i 1863—64,
Медал! Рашйскай гмперьп (1—3), СССР (4 —16), Рэспублги Беларусь (17, 18) 1 —«За хра-брасць» (1894), 2 —медаль у памяць 100-годазя Айчыниай вайны 1812 (1912), 3 —«У памяць 300-годдзя дома Раманавых» (1913), 4 — «За адвагу» (1938), 5 — «За баявыя заслуп» (1938); 6 — «За працоУную адзнаку» (1938), 7 — «За абарону Масквы» (1944), 8 — «За абарону Ленгнграда» (1942), 9 — «За абарону Сталшграда» (1942), 10 — «Партизану Айчыниай вайны» 1-й ступеш (1943), 11 — «Партизану Айчыниай вайны» 2-й ступеш (1943),
М МЕДАЛЬ
выходзип М , прысвечаныя I Лялевелю (1858), А Мщкевту, Т Касцюшку, 1Да-мейку (1885), Э Чапскаму (1896), Ф Пе-каанскаму (1906) 1 шш У Рас шперьп выпушчаны М на скасаванне Брэсцкай унп (1839), з нагоды будаунштва Палее-юх чыгунак (1887), узнагародныя М Горацкага с -г ш-та, Маплеускага т-ва сельскай гаспадаркт, Т-ва вщебсюх сельски гаспадароу Працягвал! выпус-кавда М у гонар Радз1В1лау (утл ну-мюмата В Радзшша) У 1913 I Урублеу-сю выканау М у гонар 400-й гадавши утварэння Нясвгжскай ардынацьн князеу Падзе1 1-й сусв вайны адлюстрава-ны % ням М (на узяцце Брэста, Вшь-Н1) У БССР М начал! вырабляць з 1960-х г Бел памятныя, юбхлейныя 1 сувешрныя М прысвечаны падзеям Вял Айч вайны, гадавшам вызвалення Беларуш i бел гарадоу, 900 годдзю Мшска (1967), 700-годдзю Маплева (1967), 950-годдзю Брэста (1969), 1000-годдзю Вщебска (1974), 850-годдзю Гродна (1978), 450- 1 455-годдзю бел кнпадрукавання (1967, 1971), юбшеям Я Купалы 1 Я Коласа, гадавшам навук устаноУ 1 прамысл прадпрыемствау
2) Узнагародны металмны знак з вушкам для нашэння на стужцы (лан-цугу), на грудзях (щ у пятлщы) або на ШЫ1, звычайна круглы, зрэдку авальны Ш шматвугольны У Рас гмперы! маса-
«Медаль мацярынства» 1-й 1 2-й ступеняУ СССР 1944
выя узнагароджанш М («портретами», «монетами») упершыню Уведзены Пят-ром I у час Паун вайны Першы узнагародны М звязаны з псторыяй Беларус! — «За ЛевенгаУпцкую баталию» (1708, за перамогу пад Лясной) У широк! Ужытак у еУрап крашах узнагародныя М Увайшл1 у 19 ст Псторьп Беларуш тычацца М Рэчы Паспал1тай, Рас 1мперы1, Польскай рэспублтю, СССР 1 Рэспублтю Беларусь
Узнагародныя М Рэчы Паспалггай Bene Merentibus («Вельм! заслужаным», 1738), Merentibus («Заслужаным», 1766), «За службу на працягу 18 гадоу» (1765), Pro fide, rege et lege («За веру, караля i закон»), Praemiando incitat («Узнагаро-джваючы заахвочвае»), Solerti («Умела-му»), Signatum Нос Метоп Pectore Munus Habe («Май гэты пазначаны да-рунак на грудзях як памяць», усе пасля 1765), Diligentiae («Стараннасщ, 1767), Collegium Publicae Institution! («Грамадства грамадскай установе», 2 ступень
12 — «За вызволение Варшавы» (1945), 13 — «За вызволение Праи» (1945), 14 — «За Узяцце Берлша» (1945), 15 — «За перамогу над Германий у Вялисай Айчыннай вайне 1941—1945 гг» (1945), 16 —«За перамогу над Японией» (1945), 17 —медаль Ф Скарыны (1989), 18 —«За адвагу» (1997)
пасля 1773), Equiti Dextero («Спрытна-му вершшку», 1778), Virtuti Civili («Грамадскай цноце», 1792) Насип М на шы1 на стужцы Зроблены яны з золата, серабра, медз1, што адпавядала ступеням
Найб важную для псторьп Беларуш трупу складаюць М Рас шперьп 19— 20 ст , яюх больш за 130 Узнагародныя М Рас 1мперы1 падзяляюцца на акали насныя (напр, за канкрэтны паход), памятныя (з нагоды падзе!, якая адбы-лася раней) 1 уласна узнагародныя (яюя юнуюць працяглы час) Звычайна М устанаулгвауся па 1мператарсюм загадзе, 1мянным указе, радзей па загадзе, пала-жэнн1 1 шш М выдавался пераважна за кошт казны, выраблялшя 1 за кошт узнагароджанага на макетным двары або у ювел1рнай майстэрш 3 пач 19 ст да 1917 выдадзена каля 9 млн узнага-родных М Каля паловы М был1 засна-ваны у часы Аляксандра II, але абса-лютная ix большасць была выдадзена пры Мисалаю II Большасць рас М факгычна мела 2 ступеш 1 выраблялася з серабра (шжэйшая) i золата (вышэй-шая ступень) Больш каштоуныя М да-валкя не за вялтюя заслуп, а адпаведна сац статусу узнагароджанага (традиция захавалася з дапятроусюх часоУ) Часам рабпп М з брильянтам!, для асоб з высотам сац статусам (М з брыльянтавим варыянтам было усяго 10 звычайна яны насипся на стужцы ордэна Андрэя Пер-шазванага на шьп) М адрозшвалюя паводле спосабу нашэння на шьп, на грудзях (Ц1 У пятлщы), не для нашэння (без вушка) Большую значнасць меу М , яю нашУся на шьп Звычайныя па-меры М 28—65 мм, шыйныя М мел1 памер 45—65 мм, нагрудныя — 28—30 мм 3 цягам часу дыяметр М памян-шауся У 2-й пал 19 ст шматступен-насць для шэрагу М стала фармальнай 3 пач 19 ст рознща у метале выкарыс-тоУвалася для адрознення удзельнгкаУ баеУ ад тих, хто толью удзельшчау у кампан1ЯХ (у пач 20 ст яна практична зшкла) Проба М звычайна 916, 875, 750, з 1917 узнагароды выраблял! толыа з невысакародных металаУ Насип М У большасц! выпадкау на ордэнсюх стужках (з 2-й пал 19 ст на пяшкутных ка-лодках, часам на спалучаных дзвюх ордэнсюх стужках), зрэдку на стужках вы-карыстоувал! кодеры дзярж щ андрэеу-скага сцягау, зялены колер (з 1817 ордэнсюя стужю афгцыйна называюцца не па колеры, а па назве ордэна) Спа-лучаныя стужю харакгэрны для ваен-ных М Розныя ордэнсюя стужю на ад натыпных М сведчыл! аб розных заслугах узнагароджанага, часам стужка «Удакладняла», за што дадзены М Колер стужю мог азначаць пауторнае узнагароджанне Часам пра гэта свед-чыу бант з ордэнскай стужю, яю маца-ваУся Уздоуж калодю М паверх стужю Бант сведчыу 1 пра выключим геройею учынак, пра атрыманне раненняу, кан-тузтй 1 шш Бант магл1 мець толью 12 нагрудных М
Пры фармальна аднолькавай назве i функцыях М мог мяняць свой выгляд
(на 1М мянялася выява шператара у ад-паведнасщ са зменай манарха) Насип М партрэтам манарха (аверсам) да на-З1ральн1ка Размяшчал! М у парадку ix атрымання асобай Разнавщнасць М — фрачныя М (паменшаная кошя) паме-раш 12—18 мм, часам з неадпаведнага металу (выраблялюя яны у приватных майстэрнях) Pockbit фрачных М ihi-цшраваны дазволам жанчынам, яюя з 1816 меЛ1 права насщь М «У памяць Айчыннай вайны 1812 года», выкарыс тоуваць з эстетичных поглядау гэты М паменшаных памерау Пасля смерш узнагароджанага М , як правша, здава-Д1ся у Капнул ордэнау (да 1856), але был1 1 выкиючэнш — некат М дазва-лялася паюдаць у сваякоу без права на шэння У 1898 1 1912 нашчадю атрымал! дазвол насщь шэраг М бацькоу У 1-ю сусв вайну узшкла практыка пасмярот нага узнагароджання з перадачай узна-гароды на захаванне родным
Медалз Польский рэспублтю Медаль нсзалежнасш, Медаль добраахвотнщю, Медаль за вайну 1918—1921, Медаль 10 годдзя вернутай незалежнасщ, Me даль за ратаванне пнучых, Медаль 3 мая, медаль «За шматгадовую службу» (3 ступеш), Акадэмшны лаур (2 ступе ш) Стужю М был1 прамавугольныя, з трохвугоЛьным звужэннем у месцы ма-цавання да размешчанага рабром вуха М Асаблшасцю было уручэнне разам з М 1 фрачнага М , акрамя гэтага ужыва Л1ся 1 планы са стужкам1 адпаведных колераУ Парадак размяшчэння М быу рэгламентаваны усе яны насипся злева на грудзях 1 мел1 стужю сваи колерау
Узнагародныя М СССР — другая па колькасщ група М , звязаных з псторы-яй Беларуш — налшвае 55 М i 2 асо-быя знаю у выглядзе зорю М «Залатая Зорка» 1 Залаты медаль «Серп 1 Молат» М СССР функцыянальна падзялялюя на знаю асобага адрознення, за баявыя заслуп, баявыя аказшнальныя, парты-занскы, лрацоуныя аказшнальныя, за асабл1выя заслуп, за шматдзетнасць, юбшейныя, за выслугу гадоу, эвалюцы-янавал! ад аднабаковай стстэмы легенд 1 выяу да двухбаковай 1снуе праблема разыходжання афщыйнай назвы 1 гал легенда М Сярод узнагародных М сав часу 1снуюць генетычныя групы па вы явах, легендах, принципах кадзщоую медальнай стужю колерам i пасам! Першыя сав узнагародныя М з’явшся У 1938 («За адвагу», «За баявыя заслуп», «За працоуную доблесць», «За працоу ную адзнаку») з аднолькавай стужкай чырв колеру, на прамавугольнай калод-цы — баявыя, на трохвугольнай — лрацоуныя М Чатыры сав М маюць ступеш — «Медаль мацярынства», «Партизану Айчыннай вайны», «За адзнаку у вошскай службе», «За безда-корную службу» Большасць М — ла-[унныя Пасля Вял Айч вайны з се-рабра некат час рабип толью М «За адвагу на пажары», «За адзнаку у ахове ияржауных гранщ СССР», «За выдат-кую службу па ахове грамадскага парадку» 1 я ступень, «За бездакорную
службу» Большасць М мае дыяметр 32 мм, таУшчыню каля 3 мм
Узоры 1 атсанне стужак да ордэнау i М СССР, правшы и нашэння зацвер-джаны Указам Прэзщыума Вярх Савета СССР ад 19 6 1943 (пасля неаднаразова дапаунялгея i мянялсся) М СССР на стужках з пящвугольным! калодкам! па-вгнны насщца злева на грудзях, у пау-сядзеннай абстаноуцы носяцца плайю са стужкам! адпаведнага колеру Парадак размяшчэння М рэгламентаваны 1 не залежыць ад парадку и атрымання Усяго з 1938 па 1991 было выдадзена узнагароджаным каля 200 млн М СССР
У Рэспублщы Беларусь да прыняцця Закона аб дзярж узнагародах (13 4 1995) юнавау адзш М Францыска Скарыны Паводле прынятага закона уведзены М «За адвагу», «За лрацоуныя заслуп», Медаль Францыска Скарыны, «За бездакорную службу» (3 ступеш)
Узнагародныя М мае 1 аддзеленая ад дзяржавы царква Медаль Прападобнага Серия Раданежскага (3 ступеш, 1979), Медаль Благавернага князя Данила Маскоускага (3 ступеш, 1988)
Лип Прозоровский ДИ Свод сведений, относящийся до техники и истории медальерного искусства Опыт руководства дая обучающихся в медальерном классе ими Академии художеств Ч 1 СПб , 1884, Деммени М Сборник указов но монетному и медальному делу в России, помещенных в Полном собрании законов с 1649 по 1881 т Вып 1—3 СПб, 1887, Смирнов В П Описание русских медалей СПб , 1908, Иверсен Ю Словарь медальеров и других лиц, имена которых встречаются на русских медалях СПб, 1874, Щукина ЕС Медальерное искусство в России XVHI в Л , 1962 Памятный медат Савецкай Беларуш Мн 1972, П р о ц к и й АЕ Беларусь героическая Рассказывают памятные медали и значки Мн , 1985, Петерс ДИ Наградные медали России XIX — начала XX вв Кат М , 1989, Володин АН.Мерлай НМ Медали СССР СПб, 1997, Gumowski М Medale polskie Waiszawa, 1925, W е г 11 с h R Russian orders, decorations and medals Washington, 1968, Oberleitner S Polskie ordery, odznacze ma i mektore wyroZniema zaszczytne 1705— 1990 Vademecum dla kolekcj onerow T 1 Ordery, odznaczenia i odznaki 1705—1831, 1918—1939, 1940—1989 Zielona Gora, 1992
Валерий Паздкякоу, Рван Сшчук
МЁДНЩТВА. тэхшка вырабу гасп 1 мает рэчау з медз1, галша дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва У Еуропе вядома з З-ia тыс да н э , на тэр Беларус! вытворчасць мает вырабау (дыядэмы, бранзалеты, пярсценю, спражю т шш) з прывазной медз1 — з бронзавага веку Росквпу дасягнула у 17—18 ст У мно-пх гарадах i мястэчках майстры-медшю 1 катляры выраблял! разнастайны лггур-пчны i гасп посуд (тазы, падносы, чай-И1ю, чашы, каушы, блюды i шш ) У сярэдзше 17 ст бел майстры (Ф Мткула-еу, М Сяменау 1 шш ) займалюя у Рус дзяржаве вырабам царк 1 гасп начыння дая маскоусюх храмау i царскага двара У канцы 18—19 ст М займалгея майстры некаторых рудняу на Гомельшчы-не, Гродзеншчыне 1 шш , таксама у га-
МЕДЫЦЫНСК1Я
радах 1 мястэчках Медныя вырабы вы-значал1ся своеасаблшым спалучэннем усх форм з традыц мясцовым! У пач 20 ст М заняпала Яуген Сахута
МЕДЫЦЫНСК1Я З’ЕЗДЫ, адна з форм падвядзення выннсау 1 абмерка-вання планау навук даследаванняу 1 практычнай дзейнасц! мед работшкау Спачатку урачы Беларус! Удзельшчал! у агульнарасшсюх з’ездах, яюя праводзь Л1ся з 1860-х г У канцы 19 ст М з начал! сюпкацца у бел губернях 1х арга-нпатарам! был1 медыцынскш таварыс-твы 1 Урачэбныя адазяленш губ прау-ленняу У Гродзенскай губ М з адбылтся у 1892, 1893, 1904 1 1911 з за-прашэннем урачоу, яюя знаходзипся на дзярж службе, у Вщебскай — у 1899, 1906 1 1912 (у двух апошнгх удзельшчал! прадстаушю земствау), у Маплеу-скай — у 1907 сумесна з прадстауюка-М1 земствау, у Мшскай — у 1908, 1911 1 1914 з удзелам урачоУ, яюя практыку-юць прыватна, 1 у 1914 з’езд земсюх урачоу 1 прадстаунжоУ земствау Матэ-рыялы 1 справаздачы большасщ з ix надрукаваны У рабоце М з Мшскай губ удзельшчал! прадстаушю ад т-ва фельчарау i павггух У 1917 мед сестры Мшска правил! самастойны з’езд У 1-ю сусв вайну Мшск стау месцам з’ез-дау урачоу Паун -Зах (1915) 1 Зах (1917) франтоу, работшкау Чырв Крыжа Зах фронту (1917, 1918), нелегаль нага з’езда урачоу Чырв Крыжа Зах фронту (1917) У савецю час з’явился новыя формы скшкання 1 працы М з Усебел з’езды работшкау аховы здароуя (1922, 1924 1 1928), з’езды участковых урачоу (1925, 1927 1 1929), сельсюх ура чоу (1925 1 1939), з езды па асобных ю рунках медыцыны (саштарных урачоу з 1926, атарыналарынголагау з 1928, xi-рургаУ з 1929 1 шш ) Апрача рэспубл!-кансюх, зрэдку склткалюя акруговыя, абласныя 1 раенныя з’езды урачоу, ся рэдняга мед персаналу У 1945 адбыуся з’езд урачоУ-партызан, 3-1 з’езд сельсюх урачоу У 1950—80 я г асн формай стал! рэсп з’езды, яюя сюпкал1ся мед т-вам! Рэгулярна ix праводзып xipypn, ппешеты 1 эпщэмгелап, тэрапеуты, пе дыятры, фармацэУты 3 пач 1990-х г на з’ездах шырэй стал! разглядацца праблемы перабудовы аховы здароуя, матэрыяльна-прававога становшгча мед работшкау Бел асацыяцыя Урачоу з 1992 правила 4 з’езды У 1994 адбыуся 1-ы рэсп з’езд сярэдняга мед персаналу
Лт Игнатович ФИ Борьба врачей дореволюционной Белоруссии за созыв съездов // VII съезд гигиенистов и санитарных врачей, VII съезд микробиологов эпидемио логов и паразитологов, II съезд инфекцно нистов Белоруссии Материалы объедин съезда науч обществ Мн , 1984
Федор 1гнатов1ч
МЕДЫЦЫНСК1Я ГАВАРЫСТВЫ, таварыствы урачоу, добраах-
106 МЕДЫЯВ1СТЫКА
вотныя аб’яднанн! урачоу i 1нш спецы-ялютау медыцыны для распрацоую 1 укаранення навук дасягненняу у практику аховы здароуя, абмену вопытам, павышэння сваей квал1ф1кацы1 i саш-тарнай асветы насельнщтва На Белару-С1 начал! стварацца V 2-й пал 19 ст 1с-навалт у Бабруйску (з 1902), Брэсцкае, Вщебскае, Гомельскае, I родзенскае, Магиеускае. Мшскае т-вы урачоу (пра кожнае гл асобны арт) Дзейнтчал! 1 спецыялтзаваныя т-вы Мшскае аданта-лапчнае (1905—09), фармацэутычныя у Мшску (1906—08) 1 Витебску (1906— 10) М т правялт медыка-тапатрафшныя 1 сан -статыстычныя даследаванш боль-птасц! гарадоу Беларуси ажыццяулял! сан кантроль за гарадсюм! тэрыторыя-М1, распрацавал! праекты сан пастаноу, устанавип дзяжурства Урачоу, аргантза-вал1 курсы санпарау-дэзшфекгарау у Маплеве i Мшску (1892) i шш Ствара л1 лячэбнщы для прыходзячых хворых у Витебску (1870), Мшску (1879) 1 Бабруйску (1908), адкрывал! дачы-калони для хворых на сухоты i аказвал1 тм ма-тэр дапамогу, правил! у 1911 дзень «бе-лай кветю» (збор сродкау у насельнщтва для барацьбы з сухотам!) Па ix Ш1-цыятыве адбылюя з’езды урачоу Мап-леускай (1907) i Мшскай (1908, 1911, 1914) губ Пад ix уплывам стваралюя абяднанн! ваен урачоу, асаблгва у час 1 й сусв вайны Т-вы выдавал! свае «Пратаколы» 1 «Працы» Пасля Лют рэвалюцьц 1917 Мт спынцп дзейнасць Пасля грамадзянскай вайны адноулены у Бабруйску 1 Мшску (1921), Гомел! (1923), Вщебску i Маплеве (1925), створаны новыя — у Асшов1чах, Мазыры, Оршы, Полацку 1 шш , а у Астрашыц-К1м Гарадку, Барысаве, Койданаве, Пу-хавшах, Смшавшах, ЧэрвеН! — ix фипя-лы У 1929 М т пераутвораны у навук асацыяцьц, а у 1933 — у профщьныя т-вы У 1940 профшьныя т-вы аб’ядна-ны у адзшае Усебеларускае мед т-ва У 1920—30 я г М т змагалшя з сац хва-робам!, ЭП1ДЭМ1ЯМ1, прафешйным! за-хворванням!, займалюя сан прафшак-тыкай 14 10 1944 калепя Наркамата аховы здароуя БССР аднавзла Мт у выглядзе спецыялыаваных т-вау (тэра-пеутау, xipypray, педыятрау i шш ) Яны маюць свае фицялы на месцах, право-дзяць свае з’езды 3 1966 пры Мш-ве аховы здароУя 1снуе Савет навук т-вау, яю каардынуе ix дзейнасць На 1998 на-лнваецца 36 спецыялиаваных М т
Jhm Научные медицинские общества БССР Сб справ сведений Мн , 1981
Акин Малчанау
МЕДЫЯВ1СТЫКА (ад лац medius ся-рэдн! + aevum век, эпоха), галша пет навукх, якая вывучае псторыю сярэдневякоуя, псраважна Еуропы Храналапч-ныя рамю сярэдшх вякоу звычайна па-значаюцца канцом 5—15 ст , аднак шэраг даследчыкау лныць магчымым па-шырыць гэту эпоху да сярэдзшы 17 ст
1 нават канца 18 ст История краш Зах Еуропы пасля падзення Зах Рыме кай шперьн начала вывучацца Ужо у часы самога сярэдневякоуя Асн формам! та-гачасных пет прац был! псторьц, хро-HiKi, аналы, бшграфп, апяграфшныя творы Хрысщянск! светапогляд, яю па-навау у сярэдневяковай Еуропе, адкшуУ антычнае УяУленне пра цыюпчнае раз-вщце псторы! чалавецгва 1 разглядаУ яе як правщэнцыяльпа вызначаны працэс выратавання людзей Кульмшацыяй псторы! лгтылася дзейнасць 1 ахвярная смерць за людзей Icyca Хрыста Таму xpoHiKi звычайна пачыналюя ад стварэння свету 1 заканчвал1ся будучым Страшным судом Тыловым было спа-лучэнне канспектыУнага асвятлення сусветнай псторы! з больш падрабяз-ным ашеаннем псторьц канкрэтнай крашы Разам з тым, асаблша у познтм сярэдневякоУт, стваралюя хронта або псторьц, прысвечаныя буйным падзеям, псторы! асобных гарадоу, асвятленню параунальна невялпох пет перыядау 3 6 ст У манастырах, з 8 ст пры каралеУ-cKix дварах начал! стварацца аналы — зашсы падзей па гадах У адрозненне ад хрошк 1 псторый яны не выкладал! ау-тарскай канцэпцы! Адзш з першых ся-рэдневяковых б1ягр творау «Жыцце Карла Вялжага» быУ створаны манахам Эйнгардам у 9 ст Вельм! папулярнай у сярэдневякоу! была аг/яграфгчная Аппаратура, якая ад б1ягр творау адрозшва-лася ашеаннем вял колькасц! розных цудау, выключным правщэнцыжпзмам У 15—16 ст пальяискш гумашеты вы-лучыл! псторыю сярэдн1Х вякоу у асобны перыяд псторы! Як на характэрныя яго рысы яны звяртал! асаблшую увагу на шетэму феодау 1 палп раздробле-насць Гумашеты паклал! пачатак навук крытыцы сярэдневяковых першак-рынщ Псторык! эпох! Асветнщтва увя-Л1 у навуку паняцце феодалам, як гра-мадск! лад, што панавау у сярэдневяковай ЕУропе Дзякуючы ix намаганням М у 18 ст стала асобнай пет дысцыплшай Пэунай рэакцыяй на 1ДЭ1 псторыкау-асветнгкау было узшк-ненне У М на мяжы 18—19 ст раман-тычнай плын1, прадстаунпа якой (Ю МеЗер, Ж дз Мэстр, Э Берк 1 шш ) 1дэал1завал1 сярэдневякоуе, рацыяналп-му супрацьпастаУлял! правщэнцыжпзм Значным крокам наперад у развщщ М бьип працы вучоных 1-й пал 19 ст французау ф Изо, АЦьеры, Ж Мшше, англщанша Т Карлайла, немца В Цы-мермана Псторык! таго часу вывучал! пераважна палп падзе!, юрыд нормы, дзейнасць выдатных асоб 19 ст было часам «наливания за першакрынщам!» Выдадзеныя у той час фундаментальный зборнпа сярэдневяковых дакумен таУ 1 У наш час з’яУляюцца ютотнай крынщазнаучай базай для медыявклау
У 1830—40-я г М як навука склала-ся у Расп Каля яе вытокау стаяу Ц М ГраноУскг, яю быу прыхшынкам поглядау Изо, але аддавау больш увап сац праблематыцы Да палп кгрунку у М належал! П М КудраУцау, С В ЯшэУ-cKi, У I Гер’е, М А Асокш i шш Сац -
эканам праблемы сярэдневякоуя выву чал! I В Лучыцк1, М I КарэсУ, М М Ка-валеусю, П Г Вшаградау, Дз М Петру-шэусю Пераважна праблемам! культуры займалюя М С Карэлш, В А Доб1яш-Раждзественская, Л П Кар-савш Асн юрункам! У сусв М 2-й пал 19 ст бьип палп, псторыка-прававы 1 пазпыв1сцк1 Прых1Льн1К1 першага (Ф Дан, Г фон 31бель 1 шш ) сканцэн-травалкя на вывучэнш палп псторьп, якую Л1ЧЫЛ1 вышкам дзейнасщ буйных пет асоб Псторыя дзяржавы 1 права была асн аб’ектам даследаванняу ме дыяв1стау пет -прававога ирунку (Г Л МаУрэр, У Стэбс, Г Мэйн 1 шш ) Г1сторык1-пазпыв1сты (Н Д Фюстэль дэ Куланж, I Тэн, Г Мано i шш ) разгляда-Л1 пет працэс як вышк аднолькавага Уздзеяння эканам , палп , щэйнага, nci хал, б1ял 1 шш факгарау Вял папу-лярнасць набыла «вотчинная тэорыя», паводле якой асновай феадалпму з’яУ-лялася буйная вотчына Марксом трак таваУ сярэдневякоуе як час нанавання феадалпму 1 разглядаУ яго як адну з грамадска-эканамгчных формаций Марксим пауплывау на некат еурапей-cKix даследчыкау, савецюх медыявютау 1920—80-х г (Я А Касмшсю, М П Гра-цыянсю, А I НяУсыхш, С Д Сказкш 1 шш ) На якасна новы узровень кан-цэптуальнага асэнсавання сярэдневякоуя вывел! М франц вучоныя М Блок 1 Л ФеУр, яюя у 1929 пачал! выдаваць час «Annales» («Аналы»), склалася «школа «АналаУ» На яе базе аформша-ся некалью плыней, у тл «татальная псторыя» (Ж Ле Гоф), якая вывучае матэрыяльную, духоуную, штэлектуаль-ную культуру 1 з’явы паусядзеннасц! як адзшы комплекс, «псторыя ментальнас-цей» (Ж Дзюб!, У Раулыр), якая арыен туецца на праблемы сац пшхалоп! 1 светауспрымання Бл1зюя да ix сучас ныя юруню «новай сацыяльнай псторы!» У ЗША, Англп 1 1нш крашах У СССР падобныя даследаванш праводз!-Л1 М М Бахцш, А Я Гурэвш, Ю Л Бяс-смертны 1 шш
На Беларуш у часы сярэдневякоуя па пулярным! был! В1зантыйсюя «Сусвет ная хрошка» 1аана Малалы (6 ст) i «Кароткая псторыя» Георпя Амартала (9 ст) Ист звестю пра Виантыю, ба-рацьбу сербаУ з туркам! есць у «Ха-джэнн! дзяка 1гнашя Смальнянша У Царград 1 1ерусал1м» (канец 14 — пач 15 ст) Сярэдневяковай псторыя Зах ЕУропы выкладзена у 1-й частцы «Вяткой хронгкг» 17 ст Крынщай для яе па служила папулярнай у Беларус! «Хрошка усяго свету» М Бельскага (16 ст ) На бел мову был! перакладзены «Хрошка польская, лпоускаи, жамойцкая i Усяе Рус!» М Стрыикоускага, дзе псторыя сярэдневякоуя шш краш асвятлялася у сувяз! са знешнепалп падзеям! (што характэрна 1 для «Хронпа Вяткага княс тва Лйтоускага i Жамоицкага»), i «Хро шка Еурапейскай Сарматки» А Гваныт 3 папулярных пет творау, сюжетам яюх был! сапраУдныя падзе! сярэдневя коуя, у Беларуш была распаУсюджана перакладная «Аповесць пра Скандэрбега»
107
МЕЖАВЫЯ
пра барацьбу албанцау супраць туркаУ-асманау у 15 ст 3 18 ст псторыя сярэд-шх вякоу як частка курса усеаг псторьп вывучалася у сярэдшх навуч установах, Полацкай езущкай акадэмп На высо-кы узроуш выкладалася псторыя ся-рэднсвякоуя у Вшенсюм ун-це, дзе У канцы 18 ст юнавала кафедра Усеаг псторьп Лекцы! чытал! Т Гусажэусю, ХЛялевелъ, 1Анацэвгч Гусажэусю уклю-чыу у свой курс не толыа псторыю Еу-ролы, але 1 краш Усходу Сярод вы-пускшкоу ун-та быу i вядомы бел ары-екталют В М Кавалеуаа Некалыа разоу перавыдавалася праца ураджэнца Бела-pyci Ф Папроцкага «ЕУропа са стара-жытнейшых час оу» (1756) Сютэмнасцю выкладання вылучалюя падручнгк для школ 1 «Нарыс усеагульнай псторьн », створаныя у сярэдзше 19 ст выкладчы-кам Вшейскага шляхецкага ш-та А Зда-новмам У 20 ст цэнтрам даследаванняу на М стала кафедра псторьн стараж свету 1 сярэднтх вякоу БДУ (у 1934— 55 — кафедра псторьн сярэдшх вякоу) Пачатак бел савецкай школе М паклау У М Перцау Праблемы псторьн ката-лщкай царквы, пачатку Рэфармацьп, вальнадумства у сярэдневяковай Еуропе даследавау Г М Л1ушыц Сярэдневякоуе Чэхц вывучала Н А Гусакова, мтжнар адносшы у поз him сярэдневякоу! — ЮЯ1ВОНШ Сучасная бел М вызнача-ецца шыроктм спектрам праблематыю, разнастайнасцю метадалапчных пады-ходаУ Сац адносшы у сярэдневяковай ЕУропе даследуе В 11 арамыкша, псторыю В1зантьп 1 Польшчы — Л П Суш кев1Ч, псторыю каташцкай царквы — В А Фядошк, духоуную культуру рання-га сярэдневякоУя — I А Еутухоу, сярэд-иевяковы побыт i раннт гумашзм — А Дз Смгрнова, сярэдневяковую псторыю Брытани — А I Малюпн, франк-скай дзяржавы — AM Сурта, праблемы Адраджэння — АП Вахнша Пра выву-чэнне псторьн сярэдневяковай Беларуш гл У арт Пстарыяграфгя асторыг Беларуси leap Еутухоу, Андрэй Прохора^,
Вжтар Фядосск
МЁДЭМ Уладз1м1р Давыдавш (I р ы н -берг, В1НЩК1, 1879, Мшск — 9 1 1923), дзеяч яур рабочага руху Скончыу Мшскую пмназпо За рэв дзейнасць у 1899 выключаны з Kicyc Kara ун-та 1 сасланы пад нагляд палщьн у Мшск, дзе удзельшчау у сацыялют руху яур рабочых Чл Бунда з 1899, Замеж-нага к-та Бунда з 1903, яго ЦК з 1906 Адзш 3 аутарау нац праграмы Бунда У 1901 арыштаваны i прыгавораны да 5 гадоу ссылкт у С1б1р, аднак уцек за мя-жу У рэвалюцыю 1905—07 у Расп, рэдагавау легальный газеты Бунда «Наше слово» (чэрв —жн 1906) 1 «Наша трибуна» (снеж 1906 — сак 1907) Пасля рэвалюцьп зноу у эмпрацьн У 1913 арыштаваны у Варшаве як рэдактар бундаускай газ «Лебенс Фраген» («Пы-ганш жыцця») 1 прытавораны да 4 тадоу кагарп, але неузабаве вызвалены 3 1918 адзш з юраУнткоу Бунда У Польшчы У 1920-я I адышоу ад палп дзей-
насщ, эмтгрыраваУ у ЗША, дзе займауся лтт працай АУтар успамшау
Тв Социал-демократия и национальный вопрос СПб , 1906, По царским тюрьмам (Тюремные воспоминания) Л , М, 1924
Лип Р а ф е с М Очерки по истории Бунда М , 1923 leap Яцкевт
МЕЕР Андрэй Казтмтравтч (1742— 1807), эканамгст, батантк Паходзту з Саксони ПастутУ на рас службу, пад-палкоушк Херсонскага трэнадзерскага палка Чл Вольнага эканам т-ва т Вольнага рас сходу пры Маскоусюм ун-це Аутар «Батаншнага слоунтка» (кн 1—2, 1781—83), пет-гасп аптсан-ня Смелянскага графства (1787, заста лося у рукаптсе) т шш У якаецт атрано ма иаходнай канцылярыт Р А Пацемю-на у 1785—86 склаУ ашеанне Крычау-скага староства Маплеускай туб ДаУ характарыстыку прадукцыйных стл ула-дання у цэлым 1 становштча сялян з мэ-тай пабудовы тут суднаверфт i высялен ня мясц русктх стараверау на Пд тмпе-рьн У аптсанш змясцтУ некалыа бел фальклорных творау, малюнак Крыча-ва, выкананы пейзажыстам-баталтстам М М 1вановым, 1 карту Уладання у маш-табе 1 336000, складзеную каптэнарму-сам Рыжскага батальена Ц Неразуевым Твор М — каштоуная крынща па псторыт 1 культуры Беларуст Упершыню надрукаваны са скарачэннямт Е Р Рама-навым у 1901 Рукаптс зберагаецца у ар хтве Казанскага ун-та
Тв Описание Кричевского графства 1786 г // Могилевская старина Могилев 1901 Вып 2
Лип Настольный словарь дая справок по всем отраслям знания СПб , 1864 Т 2 С 831 Яуген Аниичанка
МЕЖАВАЯ КАМ1С1Я, часовы арбтт-ражны орган у ВКЛ для разгляду межа-вых спрэчак памтж шляхтай т вял князем (шш межавыя спрэчю вырашау падкаморсю суд) Паводде Статута ВКЛ 1588 вял князь са свайго боку прызна чау у камтегю кашталяна або павятовага маршалка, падкаморыя т шляхцща з ад-паведнага павета (у выпадку адсутнасцт У павеце кашталяна т маршалка — падкаморыя 1 2 шляхцщау або каралеусюх ураднткау), супрацьлеглы бок дэлегавау у М к трох шляхцщау
МЕЖАВЫ СУД, спецыяльны орган у Рас шперьп па размежаваннт зямель-ных уладанняу для аддзялення дзярж уласнасцт ад прыватнай i царкоунай Створаны указам 6(18) 11 1810 у кожным павеце зах губерняу шперьп, утл Гродзенскай i Мшскай Разглядалт справы па хадайнщтве землеулаенткау Дзейшчал! паводле норм Статута Вя-лисага княства JhmoycKaea 1588, з пры-мяненнем прынцыпу 10-гадовай земской даунасщ, што дазваляла землеулас-шкам ператвараць неадсуджаныя захоп-леныя земл! т угоддзт, яюя знаходзипся У часовым ix грыманн!, у спадчынныя М с падзялял1ся на суды 1 й шетанцьп (грантчны судцзя, 2 арбитры ад бакоу, рэгент, каморнтк) i суды 2-й тнетанцыт (апеляцыйныя), колькасць членау суда — да некальюх дзесяткау чал , абра-
ных ад павятовага дваранства Як кан трольныя дзярж органы у 1815—18 створаны апеляцыйныя губернсюя М с Яны не паспявалт рэвиаваць дзейнасць павятовых судоу i процтдзейнгчаць рас-краданню з дапамогай апошни дзярж маемасщ, таму Дзярж савет 21 3(2 4) 1823 забарашу рэалиоуваць пастановы павятовых М с i прызначыУ рэв131ю тх дзейнасщ упаунаважанымг пракурорамт 1 казеннымс палатамс Зем-леулаенжт павшны был! даказваць за-коннасць ранейшых зямельных набыц-цяУ праз М с У выносу бяздзейнасш гэ-тых судоу самадзяржауе стала пашУным патуральшкам абеззямельвання дзярж сялян 1 узбуйнення «польска-каталщка-га» землеуладання У гэты час чыншавая шляхта 1 ваколгчная шляхта атрымал! статус асобнага саслоуя, што дазволгла гм набываць дварансюя правы на зямлю шляхам судовага межавога працэсу Па гэтых причинах М с скасаваны указам 25 6(7 7) 1840 разам з адменай Статута ВКЛ 1588 1 увядзеннем у Беларус! рас законау 3 гэтага часу межавыя спрэчю вырашал1ся на падставе агульнадзярж рас заканадауства
Лт Рубинштейн СФ Судьба межевого дела в губерниях Западного края Вильна, 1895, Анил ч анх а ЯК Сеймавы праект 1788 г i яго рэалгзацыя царызмам // Весш АН БССР Сер грамад навук 1991 № 5, Яго ж. Праект Генеральнага межа-вання заходапх губерняу Расгйскай гмперыг у першай палове XIX ст // Весдт АН Беларус! Сер гумантт навук 1997 3, Яг о ж Ка-
нец Статута Вялжага княства // Чырвоная змена 1996 8 лют Яуген Аниичанка
МЕЖАВЫЯ 3HAKI, абазначэнш гранщ зямельных уладанняу, спрэчных месцау 1 правоу на зямлю Найб пашыраным! i трывалым! М з был1 прыродныя Уро чышчы рэчю, азеры, байты, заломы 1 шш Межы апрацаванай зямл! пазнача-Л1 разорай, следам, сцяной з камянеу, насыпал! капцы На капцах ставил драуляныя крыжы або выкладал! тх з камянеу, знтзу закопвалт каменне, ву-голле, шкло, цэглу 1 розныя гасп рэчы, яюя павшны был! сведчыць, што насып мае штучнае паходжанне У лясгстай мясцовасщ мяжу мецип знакам! на дровах (надрэзы, зачосы, засечю) Был! па-шыраны агароджы у выглядзе калкоу, расстауленых паасобна або сплеценых у загарадзь ад жывелы Пры межаваннях 18—19 ст выкарыстоувалт стандартный драуляныя слупы з выявам1 дзярж герба, колер слупа сведчыу аб прававым характары участка (чорныя, абпаленыя ставил на спрэчных межах, белыя, ако-раныя — на бясспрэчных) Месцазна-ходжанне М з аптсвал! асобна у даку-ментах 1 пазначал! на картах умоуным! знакамт
Лип Tymowski SJ Dziedzina wladama na zieunach polskich a jej granjee w hisiorycznyin rozwoju // Przeglqd Geodezyjny 1961 N 7 Яуген Аниичанка
108
МЕЖАН1НАУ
МЕЖАНШАУ Сяргей Аляксандрав1Ч [7(19) 1 1890, г Кашира Тульский губ , цяпер Маскоускай вобл — 28 9 1937], савецга ваен дзеяч, удзельнтк грамадз вайны на тэрыт Беларуш, камкор (1935) Скончыу Казанские ваен вучы-лшгча (1910), Акадэмно Генштаба (1914), Ктеускую школу летчыкау-назт-ральшкау (1916) Удзельшк 1-й сусв вайны, каштан У Чырв Арми з 1918 У грамадз вайну нач штаба 4-й (з вер 1918), камандуючы 3-й (з сак 1919), 12-й (з лют 1919) 1 15-й (з кастр 1920) ар-М1й У 1921 нам 1 камандуючы войскам! АрлоУскай ваен акруп, нач штаба Зах фронту 3 снеж 1921 нач штаба 1 1-ы нам нач Гал Упраулення паветр флоту, з снеж 1924 нач штаба Укр ваен акруп, з сак 1925 нам 1 нам нач ВПС РСЧА 3 1932 нач штаба УпраУлення ВПС РСЧА, з 1933 нам нач штаба РСЧА 1 чл Ваен савета НКА СССР (з 1934) У 1937 нач аддзела Генштаба
Незаконна рэпрэшраваны Рэабнптава-ны пасмяротна
МЕЖАУСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДПдлЛЕ Дзейшчала са жн 1941 да мая 1942 у в Межава Расонскага р-на у Вял Айч вайну, састауная частка Расонскага патрыятычнага падполля Аб’ядноУвала 12 чал (юраунж РА Ахо шн) Падпольшчьпа распаусюджвал! сярод насельнштва зводк! СаУтнфармбю-ро, лютоУю, вывел! са строю некалью мастоу, утл 60- метровы каля в Дзмгг-рава 1 30-метровы каля в Ваую, зрывал! зборы акупац уладам! прадуктау харча-вання у насельнштва, цеплага адзення 1 абутку для войска, вял! разведку У Mai 1942 яны аргашзавал! партыз атрад, для якога сабрал! поунасцю узбраенне, на-рыхгавал! вял колькасць прадуктау хар-чавання
МЕЖЫМбСЦЕ (летагаснае М ежимо с т я), старажытны горад, яю тсна-вау, вщаць, каля Мазыра (названы разам з 1м) 1 згадваецца у Гпацьеусюм ле-татсе пад 1170 Паводле летатсу, 31мой 1168—69 каля М , на дарозе у Мазыр, быу скоплены кн Мзхалка Юр’ев1Ч, якога юеусю кн Мсцюлау 1зяслав1Ч Ва-лынсю паслау у НоУгарад да свайго сына Рамана па дапамогу Аднак дапа-мога не прыйшла Kiey быУ разрабава-ны (загас за 1171) Андрэем Багалюб-сюм Некат даследчыю атаясамлтваюць М з Юрав1чам1 У таюм выпалку горад размяшчауся за 20 км на ПдУ ад Мазыра, на мысе высокага левага берага р ПрыпяЦЬ Уладз1м1р 1саенка
МЕЗАЛП' (хрэч mesos сярэдш + hthos камень), сярэдн! каменны век, эпоха памтж палеалпам i неалгтам На тэр Беларуш вылучаюцца ранга (9—1-е тыс да н э ) 1 позН1 М (6—5-е тыс да н э ) У першым перыядзе адбывалася зася-ленне берагоу буйных рэк i азер у ад-ноуленай пасля ледавжовай эпох! ляс-
I П Мележ.
ной эоне Асн занятю плямен — паля-ванне, зб1ральнщгва, рыбалоуства, пры-ручаны сабака Стаяню был! невялжгя i пераважна кароткачасовыя, жытлы — наземный i паузямлянкавыя, у боль-шасш авальныя (пл 10—20 м') Асн прылады працы i палявання — лук, стрэлы, разцы, скрабю, сякеры, скобл!, праколю, нажы пераважна з крамяне-вых пласщн, таксама прылады з дрэва, косц1, рогу, выраблял! чоУны-даубеню У ПОЗН1М М был! заселены усе рачныя басейны, развтвалася мткралпычная вытворчасць На 3 працягвалася развитие свгдэрскай культуры, узгакла неманская мезаштычная культура, на У — грэнская 1 сожская (Днепра-дзяснш-ская) культуры Вядомы помгаю кунда культуры, яшславщкай, каморншкай, кудлаеускай культур (пра кожную культуру гл адпаведны арт)
Уладзаар [саенка
МЁЗЛЕВА, дзяржауны натуральны палатах у Лпве 1 паУдн -зах Беларуш у 15—16 ст , мясц разнавщнасць стацьн Зб1ралася у выглядзе мясных прадуктау (свина, ялав1чына, птушка) на ка-рысць вял князя ВКЛ у час яго прыез-дау у воласц! або адвозиася у Вшьню на вял святы (Каляды, Вялткдзень) Накладалася на воласць у цэлым, пры заставе дзярж маенткау збор М пера-ходзту у рую дзяржауцау Уставай 1529 пераведзена на грошы
Лип Довнар Запольский М Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах Киев, 1901 Т 1 С 113—121 Валерий Пазднякоу
МЕЛЕЖ 1ван ПаУлавга (8 2 1921, в Гл1-нтшча Рэчыцкага пав Гомельскай губ , цяпер Хойншю р-н — 9 8 1976), бел шсьменнж, грамадсю дзеяч Нар гась-меншк Беларуш (1972) Скончыу БДУ (1945) Удзельшк Вял Айч вайны, двойчы паранены 3 1942 выкладау ваен падрыхтоуку у Малдаусюм пед типе (г Бугуруслан), з 1943 у БДУ (ст Сходня пад Масквой) У 1945—48 у ас-гарантуры пры БДУ, адначасова праца-вау у час «Полымя» (1945—47) 3 1948 ст выкладчык БДУ, у 1950—51 кан-сультант аддзела прапаганды i аптацы! ЦК КП(б)Б 3 1966 сакратар, у 1971 — 74 нам старшын! праулення Саюза
шсьменшкаУ БССР Дэпутат Вярх Са
вега БССР у 1967—76
Друкавауся з 1939 Раннтя яго апавя-даннт высока ацашу К Чорны 1-ы зб апавяданняу «У завзруху» (1946) пры свечаны падзеям вайны Аповесць «Га-рачы жшвень* (1946) пра цяжкасщ ад-науленчага перыяду У 1948 выйшау зб прозы «Гарачы жшвень» Нарыс «Дароп на усход 1 на захад» (друкавауся пад назвай «Зауседы наперадзе», 1948) прысвечаны камандзтру танк брыгады двойчы Герою Сав Саюза С Ф Шутаву Раман «Мшсю напрамак» (1950—52) пра вызваленне Беларуш у крас — лш 1944 У 1м наказаны рэальныя пет асо-бы, у тл камандуючы 3-м Бел фронтам I Д ЧарняхоУсю, раскрыты нар ха-рактары, адлюстраваны мужнасць 1 ге-ратзм людзей У зб-ках прозы «Бликае 1 далекие» (1954), «У гарах дажджы» (1957), «Што ен за чалавек» (1961) за крануУ маральна-этычныя праблемы АУтар п’ес «Хто прыйшоу уночы» (1945, апубл 1959) пра падзе! вайны, «Пакуль вы маладыя» (1956, паст Бел т-рам тмя Я Купалы у 1957) пра жыцце штэлпен-цы1, пет -рэв драмы «Дш нашага пара джэння» (1958, паст Маплеусюм абл драм т-рам у 1958 т Бел т-рам тмя Я Купалы У 1959), сямейна-бытавой драмы «У новым доме» (1957, 1960, апубл 1971) Гал кшга М , у якой яго талент раскрыуся з асаблшай сшай, — трылопя «Палеская хронтка» Складаец-ца з раманау «Людз! на балоце» (1961, Ли прэмы тмя Я Коласа 1962), «Подых навальнщы» (1964—65, за абодва Ле ншекая прэмтя 1972) i «Завет, снежань» (апубл 1976, няскончаны) Нашсаць «вялткую рэч пра тое, як мянялася пешка беларускага селянша з 1914 года да нашага дня» М задумау яшчэ у 1947 Першым! подступам! да будучага рама на, яго фрагментам! стал! апавяд «Зда рэнне» 1 «Дадому» У трылогн шсьмен Н1к на падзеях 1920-х г 1 калектывтза цы! Палесся раскрыУ лес еялянства у пераломны перыяд псторы!, паказау складаныя жыццевыя шлях! Вастля Дзятла, Ганны, Апейю, Башлыкова, ба тацце 1 разнастайнасць людсюх харакга pay 1 грамадсюх працэсау, узняУ глыбш ныя пласты нац жыцця, перадау дух тагачаснай эпох! Стварыу ярюя i не пауторныя вобразы, дакладна намаля вау ix у бытавых, сацыяльных i нац умовах Паунакроунасць 1 праУдзтвасць надала персанажам палеская гаворка Тэты твор — пмн народу, трывожны i балючы роздум над яго трапчнай пето рыяй М шнтэзавау набытю айч 1 сусв рамашетыю, выяв1У свае, адметнае ба чанне рэчаюнасщ Трылопя з’яуляецца адным з вяршынных набыткау бел прозы У ей яскрава выяулена душа бел народа, акрэслена яго нац самаУ сведамленне на крыжовых пет шляхах, што зрабша кипу нац эпапеяй Аутар книг лгг-крытычных артыкулау, ппэр в’ю 1 эсэ «Жыццевыя клопаты» (1975 Дзярж прэмш Беларуст тмя Я Коласа 1976), зб-кау «Белыя виши i яблыш» (1976, апавяд i аповесщ), «Першая кга
га Дзеннтю Сплита 3 заптсных кнг-жак» (1977)
На Бел тэлебачаннг пастаулены тэ-леспекгаклт паводле раманау «Людзт на балоце» 1 «Подых навальнщы» (1965), паводле рамана «Завет, снежань» (1979), паводле творау тпсьменнтка пад назвай «Сустрэчы 1 росташ» (1973), зняты шматсерыйны тэлефшьм паводле рамана «Людзт на балоце» Бел тэатр гмя Я Купалы паставгу спектакль «Людз! на балоце» (1966) Па матывах гэтага рамана К ЦесакоУ стварыу радыеоперу «Барвовы золак» (1978) На студьп «Бе-ларусьфтльм» рэжысеры В Турау 1 ДЗайцаУ па «Палескай хронщы» паста-В1Л1 мает фтльмы «Людз! на балоце» (1982, Дзярж прэмтя СССР 1984) 1 «Подых навальнщы» (1983) Жыццю 1 творчаецг М прысвечаны дакумент фиьм «1ван Мележ» (ецэнарый В Адам чыка, 1978) 1 вщэафтльм «Лес i книг 1вана Мележа» Выдадзена кнтга «Успа-мшы пра Твана Мележа» (1982) i фота-альбом «Сказ пра 1вана Мележа» (1984) Яго 1мем названы вулщы У Мшску, Хойшках, Кобрыне, гп Лельчыцы, в Глшштча, школы, б-ю 1 шш У Мшску на доме, дзе жыу шсьменнж, установлена мемарыяльная дошка У Глшппчах адкрыты ли музей I Мележа (1983) У 1980 установлена ли прэмтя Саюза шсьменнгкау Беларуш гмя М
Те 36 тв Т 1—10 Мн, 1979—85
Him К а з е к а Я Дарога па зямл1 // Ка-зека Я Натхненне 1 майстэрства Ми , 1963, Шкраба Р Ад правды жыцця // Шкраба Р Характер, стиль, деталь Ми , 1965 Куля ш о У Ф 1ваи Мележ. Мн, 1968, Адамо в 1 ч А Вяртаиие наперад // Адамовтч А Здалек 1 зблтзку Ми, 1976, Смыко)-с к а я В I Творчая канцэпцыя шсьменнжа Мн , 1976, Б у г а е у Дз Вериасць призванию Творчая шдывщуальнасць 1вана Мележа Мн , 1977, Г н 1л а м ед а У У 1ван Мележ Мн , 1984, Ю р э в 1 ч У Лес чалавека — лес народа // Юрэвач У Выбранае Мн , 1987, Драздова ЗУ Майстэрства слова Ми, 1993, Шупенька Г 3 думай пра народ, На вышыш жыцця, 3 высокий годнасцю // Шупенька Г Прага мастацкасщ Мн , 1996
Анатоль Верабей
МЕЛ1ШКЕВ1Ч Уладзгмф Ульянавш (17 1942, в Лышчыцы Брэсцкага р-на — 7 7 1994), бел псторык Канд пет н (1979), праф (1991) Скончыу БДУ (1965) 3 1965 настаунгк, з 1969 на парт рабоце 3 1982 заг кафедры Брэсцкага шжынерна-будаушчага ш-та, у 1984—94 заг кафедры, прарэктар, дэ-кан пет ф-та Брэсцкага пед ш-та Даследавау праблемы псторы! культуры, бел -рас -Укр культурных дачыненняу Адзш з аутарау кн «Нарысы псторы! Брэсцкай абласной партаргантзацыт» (1989)
Тв Русско-белорусские культурные связи второй половины XIX в Мн , 1984
Тгар Шаучук
МЕЛ1ЯРАЦЫЯ (лац melioratio паляп-шэнне), комплекс пдратэхшчных 1 гас-падарча-аргашзацыйных мерапрыем-ствау, наюраваных на карэннае паляп-шэнне глебы Надае устойлгвасць i ста-бшьнасць с -г вытв-сщ, эфекгыУнасць у выкарыстанш угнаенняу, сродкау ме-
хантзацыт 1 шш Рост эканам урадшвас-щ зямель як нац набытку 1 сродку за-беспячэння патрэбнасцей насельнщтва у прадуктах харчавання 1 сыравше для прам-сщ з’яуляецца канцэптуальнай асновай развщця М Рэспублгка Беларусь адносщца да зоны перыядычна павы-шанага i нераунамернага увшьгатнення Таму для стабшьнага развщця земля-робства неабходна у пэуныя перыяды адводзщь лпнак вшьгащ, а у час засухт, наадварот, падаваць ваду У кораненасе-леныя пласты глебы Балоты 1 пера-Увшьготненыя земл1 на Беларуш займал! 7,6 млн га (з 20 млн га Усей яе тэры-торы1), щ 83% с -г угоддзяу, i абумоУль вал1 Шэю Узровень развщця сельскай гаспадаркт, што выкликала неабходнасць М
На Беларуст мелтярацыйныя работы маюць шматвяковую псторыю Паводле архтуных дакументаУ 17 ст , сяляне па-стаянна адваеУвалт у балат зямлю 3 2-й пал 18 ст маштабы М пашырылтся У гэты час пабудаваны Ланнаа канал г Дняпроуска-Бугаа канал, яюя акрамя навтгацыйнай i лесасплаУнай функций садзейнтчалт асушэнню прылеглых да тх тэрыторый У 1853 Мш-ва дзярж мае-масцей разаслала тубернсктм палатам цыркуляр з прадшеаннем распачаць асушэнне балот, «Л1чачы гэта справай важнейшай т першым крокам да агуль-нага добраупарадкавання» Асушэнне ажыццяУлялася шляхам буд-ва адкры-тых каналау, на асобных участках —
водарэгулявальных збудаванняу У 1854—56 на землях Горы-Горацкага земляробчага ш-та быу асушаны вучэб-ны участак з дапамогай керамтчнага дрэнажу 3 1856 пры ш-це праходзцц практику спецыялтсты па асушэнш На аснове пошукау, праведзеных Заходняй жспедыцыяй па асушэнш балот Палесся 1873—98 (ктраушк палк 11 ЖымнскТ), быУ распрацаваны план асушэння Палесся на пл 8 млн дзесяцш Экспеды-цыяй было асушана 450 тыс га балот Аднак з-за адсутнасцт сродкау ажыц-цяУленне яго амаль спыншася, Зах эк-спедыцыя была лтквщавана, яе функцьп перададзены мясц упрауленням земля-робства т дзярж маемасцей У 1910 мелтярацыйныя работы актывтзавалтся Па
хадайнщтве Мшскага губ к-та па справах земскай гаспадаркт на КамароУсктм балоце (пл 150 га) у 1911 створана першая у Расп доследная балотная станцыя (цяпер у межах Мшска) У 1-ю сусв т трамадз войны мнопя стстэмы выйшлт са строю Аднауленне старых 1 буд-ва новых мелтярацыйных аб’ектау у БССР праводзтлася у 1921—25 Да 1924 у сельскай мясцовасцт створаны 254 мелтярацыйныя т-вы, яюя аб’ядноувал! 13 890 чал ПерспектыУны план мелтярацыйных работ у рэспублщы на 1925—33 (зацверджаны 19 3 1925) пра-дугледжваУ М зямель на пл 188,4 тыс дзесяцш На асушаных балетах аргант-зоУвалтся калгасы г саугасы Адной з першых тагах гаспадарак быу сучасны калгас тмя БВА у Любансктм р-не Паводле пастановы СНК СССР ад
МЕЛ1ЯРАЦЫЯ М
18 5 1930, на базе аддзела мелтярацыт г культуры балот Бел НД1 сельскай т лясной гаспадаркт т Мшскай доследнай балотнай станцыт створаны Усесаюзны н -д балотны ш-т (цяпер Бел НД1 ме-лтярацыт т лугаводства), задачей якога было вывучэнне балот т лугоУ з боку тх прыроды, культуры, эканомтга т выка-рыстання 6 3 1941 СНК СССР т ЦК ВКП(б) зацвердзтлт план, яю прадугле-джваУ за 15 гадоу асупшць т асвотць на Ьеларуст 4 млн га балот Да сярэдзшы 1941 было асушана больш за 150 тыс га У Вял Айч вайну болъшасцъ кана-лау г збудаванняу на тх былт разбураны, асушаныя землт пачал! забалочватща Пасля вызвалення Беларуст ад ням -фаш захопнткау мелтярацыйныя стстэмы у асн былт адноулены да 1950 У ад-паведнасц! з рашэннем XIX з’езда КПСС (1952) прадугледжвалася правес-цт вял работу па асушэннт балот у БССР г У першую чаргу у Палескай нт-зтне РаспрацоУка схемы М зямель па-чата у 1940, удакладнялася у 1956 г 1968 Буйнамаштабныя мелтярацыйныя работы пачалтся на Палесст У 1976 пры Мш-ве мелтярацыт т воднай гаспадаркт БССР утвораны Мтжведамасны навуко ва-тэхн савет па праблемах мелтярацыт (з 1978 Мтжведамасны навукова-тэхн савет па праблемах мелтярацыт пры СМ БССР), а таксама Савет па праблемах Палесся АН БССР (1966) У 1970 бел навук г праектныя установы распраца вал! «Асноуныя напрамкт у мелтярацый-ным будаунщтве i выкарыстанш мелтя-рыраваных зямель», ягая з улжам иа-вейшых дасягненняу навую 1 практыга Удакладняшся У 1979 1 1991 Да 1995 у Рэспублщы Беларусь асушана 2,8 млн га пераУвитьготненых угоддзяу, мелтярацыйныя стстэмы з закрытым дрэнажам пабудаваны на пл каля 2 млн га, асу шальна-увтиьготненыя — на пл 740 тыс га, польдэрныя — на пл 250 тыс га, у 860 вадасховштчах т сажалках аку-мулюецца больш за 1 млрд м3 вады для рэгулявання воднага рэжыму глебы т шш гасп патрэб, а таксама для рэкрэ-
Таблща правядаення мелтярацыйных работ у Беларус! у 1951—94
Гады Асушана, тыс га Утл
новае асушэнне рэканст-рукцыя
1951—55 215 146 69
1961—65 871 593 278
1971—75 836 560 276
1981—85 507 321 186
1986—90 541 380 161
1992 65 36 29
1993 49 25 24
1994 40 21 19
МЕЛХ1СВДЭК
ацы1, пракладзена больш за 20 тыс км дарог На асушаных маствах аргантзава-на 45 саугасау У 1986—90 на мелтяра ваных землях штогод вырошчвалася больш за уз усей раслшаводчай прадук-цыг1 каля 70% зяленых кармоу Сярэд няя прадукцыйнасць складала 33 ц, а на ворнай зямл1 — 45 ц з га у збожжа-вым эквтваленце Для забеспячэння ме-лтярацыйнага буд-ва на Беларусг была створана магутная вытв база буд тндус-трыг Аднак, нягледзячы на буйнамаш-табныя работы, да нашага часу Беларусь не дасягнула нават сярэднесусв паказчыкау асваення мелтярацыйнага фонду Нт адна з праграм М не была даведзена да канца 1х ажыццяуленню перашкаджалт адсутнасць сродкау, роз-ныя сац рэформы, крызтсныя з’явы % эканомщы Петр Чэршк
МЕЛХ1СЕДЙК (у свеце П а е у с к т Мтхатл Львовтч, вер 1878, с Вггултн Канстанцтнаускага пав Седлецкай губ , цяпер Бельска-Падляскае ваяв, Поль-шча — 17 5 1931), бел праваслауны царкоуны дзеяч Скончыу Казанскую духоуную акадэмтю (1904) Выкладау у Маалеускай духоунай семтаръп (1904— 05) Настаяцель Магглеускага брацкага манастыра (1905—07), Бялынщкага т Херсонскага Уладзтмтрскага манастыроУ (1907—14) 3 1914 ешскап таурычаскт, архтетскап астраханскт 3 1919 вткарны ептскап слуцкт, ешскап мтнскт т турау-скт 3 лш 1922 мттрапалтт мтнскт т бела-рускт Выступау супраць абнауленцау, яктя стварылт Беларускую аутаномную праваслауную царкву Стау прыхтльнткам абвяшчэння Беларускай аутакефалънай праваслаунай царквы У 1925 на адкры-тым палтт працэсе у Мтнску прыгаво-раны да 3 гадоу зняволення умоуна па абвтнавачаннт у «раскраданнт царк мае-масцт» т «контррэв прапагандзе» У тым жа годзе пасля арышту у Маскве сасла-ны на пасяленне У Краснаярскт край 3 1927 архтетскап краснаярскт, з 1930 у Маскве, абраны у Стнод Рус правасл царквы Раптоуна памер у Дарагамтлау-сктм саборы
Лт Мартос А Беларусь в исторической государственной и церковной жизни Мн, 1990 С 259—262, Процька Т Па кутнтк за веру т бацькаУшчыну Мн , 1996
Таццяна Процька МЁЛЬШК Федар 1ванавтч (9 9 1942, в Буда Крупскага р-на — 20 4 1991), бел псторык Канд пет н (1972) Скончыу БДУ (1968) 3 1971 на выкладчыцкай рабоце у БДУ (з 1977 дацэнт) Даследавау псторыю рабочага класа, мтжнар камунтст руху, знешнепалтт праблемы Аутар метадычных распрацовак т-ва «Веды»
Тв Воспитание коммунистического отношения к труду // Формирование классового сознания трудящихся Мн , 1984
Уладзшгр Коршук
МЕЛЬН 1КАУ Аляксей Анатолевтч (9 11 1962, Гомель — 13 8 1995), бел лт
А-А-Мелыйкау.
таратуразнавец Канд фтлал н (1990) Скончыу Мазырскт пед тн-т (1983) Працавау настаушкам у школах Мазыра 3 1989 навук супрацоунтк 1н-та л-ры тмя Я Купалы АН Беларуст Даследавау стараж слав л-ру, шсьмовую спадчыну бел народа, духовную культуру усх славян эпох1 сярэдневякоуя Вы-вучаУ апяграфтчную л-ру, утл пра жы-цн Ефрастннт Полацкай, тнш бел святых Даследчык жыцця т творчаецт Кт-рылы ТураУскага, падрыхтавау збор яго творау Укладальнтк «Кнтп жыцтй т ха-джэняУ» (1994)
Тв Путь непечален Ист свидетельства о святости Белой Руси Мн , 1992, Преподобная Евфросиния Полоцкая Мн, 1997, Кт-рыл, ешскап ТураУскт Мн , 1997
-Вячаслау Чамярыцкг
МЁЛЬШКАУ Андрэй Аляксандравтч (11 4 1968, Маплеу — 8 1 1988), Герой Сав Саюза (1988) Скончыу Маплеу-скае ПТВ № 1 (1986) 3 1986 у Сав Ар-
МелМседэк
ми, удзельнгк вайны у Афгантстане 1979—89 Гератчна запнуУ у бат Паха-ваны на радзтме У Маплеве штогод праводзщца турнтр па барацьбе дзю-до памяцт М
МЁЛБН1КАУ Андрэй 1остфавтч (1914, в Колбава Бабруйскага пав , цяпер у Ктраусктм р-не — 29 10 1943), Герой Сав Саюза (1943) Скончыу Маплеусю. педтэхнткум (1936), ХаркаУскае ваенна-палгг вучылгшча (1941) У Вял Айч вайну з 1941 на фронце каштан, нам камандзтра дывтзтена Вызначыуся на Укратне у 1943 у баях за г Бахмач, дзе ктравау апгем 4 гармат, т 26 вер пры фарстраваннт Дняпра на Пн ад Ктева, дзе ктравау боем, у яктм знштчаны мша-метныя т процттанк батарэт, 4 кулямет-ныя кропкт, шмат жывой сглы ворага ЗапнуУ у бат
МЕЛЫПКАУ Мтхатл Федаравтч (16 5 1921, г Крычау — 30 6 1993), бел краязнавец Засл работнгк культуры БССР (1979) Вучыуся у БДУ У 1939 выкладау рус мову т л-ру у школе г Гу-даута (Абхазтя) Рэпрэстраваны, засу-джаны на 5 гадоу зняволення у лагер Варкуты У 1950 вярнуУся на радзтму, працавау у вясковай б-цы, дырэктарам Дома культуры у Крычаве У б-ках i ар-хтвах збтрау матэрыялы па псторыт КрычаУшчыны т пра яе выдатных ура-джэнцаУ для Крычаускага краязнаучага музея, стваральнткам г дырэктарам якога быу у 1961—82 (з 1982 навук супрацоунтк) Аутар кнтг «3 сям’т сакалтнай» (1973), «Атакуючае юнацтва» (1980), «1шоу край наш шляхам стагоддзяу» (1987), сцэнарыяУ дакумент фтльмау «Барацьба т творчасць» (1967) т «Песню вялт на расстрэл» (1968), артыкулаУ пра выдатных дзеячаУ, герояу бел народа У зб «У рэдакцыю не вярнууся » (1964), «Мы не забылт вас, хлопцы» (1968), «Пабрацтмы Матросава» (1984) Адзш з аутарау «Нарысау псторьп народнай ас-веты т педагапчнай думкт У Беларуст» (1968) Наталля Морозова
МЕЛЫПКАУ Павел 1ванавтч [псеУд Андрэй Пячэрскт, 25 10(6 11) 1818, г Н Ноугарад, Растя — 1(13) 2 1883], рускт тсьменнтк, этнограф, псторык Скончыу Казанскг ун-т (1837) У 1847— 66 чыноунгк асобых даручэнняУ пры нт-жагародсктм ген -губернатары (выкон-вау таксама заданнт МУС), займаУся справамт стараверау Як псторык выву чау пераважна стараверства т рэлтг сек-танцтва У «Нарысах папоушчыны» падрабязна разгледзеу псторыю расся лення г рэлгг дзейнаецт стараверау у ра енах Веткт т Гомеля, псторыю старавер-скага Лаурэнцьева манастыра каля 1о меля У нарысе «Князеуна Гараканава т прынцэса Уладзтмгрская» паказау пето рыто самазванкт 18 ст, якая называла сябе дачкой рас тмператрыцы Лтзаветы Пятроуны, пры гэтым выказаУ свой погляд на ролю магнатау ВКЛ у гэтаи справе (М Казтмтра Апнскага т К С Ра дзтвтла)
м
Те Очерки поповщины // Собр соч М , 1976 Т 7, Княжна Тараканова и принцесса Владимирская // Тамсама Т 8
Юрый Бажэнау
МЕЛЬШКАУ Циан Уладз1М1равн [2(15)61913, г Чавусы — 25 6 1989], генерал-лейтэнант артылерьп (1968) Скончыу артыл школу (1937), Выш афщэрскую школу ППА (1949), Ваен акадэмно шя Фрунзе (1955) У Чырв Арми з 1935 У Вял Айч вайну на Зах , ПаУн -Зах, Варонежсюм, 1-м Укр франтах нач штаба дывшена, каман-дзф зенггнага артыл палка Удзельнтк баеу пад Мыскам, Вязьмай, Арлом, Львовам, вызвалення Польшчы, Бер-лшскай 1 Дрэздэнскай аперацый Да 1973 на Каманиных пасадах у Сав Арми
МЕЛЬШКбУСКАЯ Вольта М1калаеуна (н 14 9 1921, г Сасава Разанскай вобл, Райя), савецю археолаг Канд пет н (1965) Скончыла Маскоускт ун-т (1946) 3 1946 працавала у 1н-це археа-лоп1 АН СССР У 1951—61 даследавала гарадзничы, селппчы i мопльнна на ПдУ Беларуш Гарошкау, Глыбау, Кало чын, Мшаград, Мохау i шш На падставе матэрыялау раскоиак вылучыла мыа-градскую культуру Выявша i даследавала абарончыя Умацаванн!, жытлы i гасп пабудовы плямен гэтай культуры, выра-бы прыкладнога мастацтва, у тл 2 скарбы жаночых упрыгожанняУ латэн-скага часу, скарб с -г прылад, каля 100 глшяных культавых фиурак жывел (у асн каня) i шш , вызначыла культурна-гандл сувяз! носьбггау культуры з шш гшяменам! Распрацавала пытанн! хра-налоги культуры, звязвала яе насельнщ тва з неурамг, яюх лкыць предкам! славян
Те Древнейшие городища Южной Бело русски // Краткие сообщения Ин-та истории материальной культуры АН СССР М , 1957 Выл 70 Могильник милоградской культуры в дер Горошков в Южной Белоруссии // Сов археология 1962 № 1, О взаимосвязи милоградской и зарубинепкой культур в Южной Белоруссии // Там жа 1963 N» 1, Племена Южной Белоруссии в раннем железном веке М 1967
МЕЛЬНЩК! АКТ 1501, акт дзярж унн памрк Полыпчай i ВКЛ Падшсаны 23 10 1501 у г Мельшк (Падляшскае ваяв ВКЛ) пры абранн! вял князя ВКЛ Аляксандра на каралеусю пасад Польшчы Акту папярэдшчау дагавор, зак-лючаны дэлегацыямг польск сейма з аднаго боку 1 Аляксандра i Рады ВКЛ з другого у г Петркау у час бескаралеуя Ма аднауляу дзярж унно, якая пера-пыншася у 1492 пры абраннх братоу Яна Ольбрахта i Аляксандра на пасады Польшчы г ВКЛ Польсюя магнаты зра-бин чарговую спробу аб’яднаць дзве дзяржавы пад юраунщгвам Польшчы, карыстаючыся ваеннымг няудачамг ВКЛ у час вайны Маскоускай дзяржавы з Вялнам княствам Лгтоускш 1500—03 М а прадугледжвау, што у будучым вы-барау вял князя ВКЛ у Вгльш не будзе, але агульны манарх (кароль) будзе вы-бграцца пажыццева на агульным сейме
AI Мелыйкау.
Ц У МельннсаУ
дэлегатау абедзвюх дзяржау у Петркаве Тэта азначала лгквздацыю спадчыннага атрымання пасада у дынастьп Ягелонау у ВКЛ 1 перадачу лесу выбарау у рую польск паноу, яюх на агульным сейме была б большасць (крыху пазней палажэнн! пра выбары караля заф1ксавау Мелънщт прывшей 1501) Прадугледжва-лася устанауленне агульнай грашовай ыстэмы, правядзенне агульнай унутра-най 1 знешняй палггыю Захоувалюя асобныя дзярж пасады 1 суды, але новый члены Рады i службовыя асобы му-С1Л1 прысягаць каралю Факгычна Мельнщкая унш 1501 вяла да лжвща-ЦЫ1 дзярж самастойнасщ ВКЛ М а падшеал! Аляксавдр i 27 прадстаушкоу ВКЛ, але з умовай, што сейм ВКЛ зац-вердзщь яго Тэта стала падставай для адмовы ад Мельшцкай ушг, бо значная большасць лп , бел i укр баяр, як i сам Аляксандр (бо лтквщавалася спадчын-насць трона), была супраць Л1квщацы1 суверэштэту ВКЛ У вышку шырокай апазщьн сейм ВКЛ у 1505 не зацвердиу М а, 1 ен не набыу сшы Планы польск магната^ i шляхты удалося здзейенщь у вышку заключэння Люб-тнекайуни 1569
Лт Любавский М К Литовско-русский сейм М, 1900, История Лиговской ССР Вильнюс, 1978, Akta unit Polski z Litwa, 1385—1791 Krakow 1932 S 142—147,
111 МЕЛЪЦЭР
Bardach J Aleksander // Poczet krolow i ksi^Z^t polskich 4 wyd Warszawa, 1993
Анатоль 1рыцкев1ч
МЕЛЬНЩК! ПРЫВ1ЛЕЙ 1501 Выда-дзены 25 10 1 501 новаабраным каралем польсюм Аляксандрам (вял князь ВКЛ з 1492) у г Мельшк (Падляшскае ваяв ВКЛ) Быу вймушанай уступкай Аляксандра польский магнацкай алвгархп (гл Мельнщю акт 1501) Паводле М п значна вырасла роля сената, без згоды якога дзеянш караля не мелг юрыд ci-лы Пры парушэнн! дзярж актау каралем сенат меу права яго дэтранпаваць i абраць новага Кароль не меу права арыштоуваць або праследаваць кагосыц з сеиатарау Аляксандр быу вымушаны выдаць М п, каб атрымаць дапамогу Польшчы У войне Маскоускай дзяржавы з Вялгкгм княствам Лтоускгм 1500—03 Аднак шырокае супращуленне замож-най 1 сярэдняй шляхты Польшчы уста-науленню магнацкай алпирхп дазволша каралю не выконваць палажэнш М п Петркаусю сейм 1504 прыняу 2 законы, яюя факгычна скасоуваш артикулы М п пра вяршэнства сената над каралем Не набыл! сшы i артикулы пра вяршэнства польск сената над ВКЛ Засталгся У сиге толью гасп артикулы М п Канчаткова прывшей скасаваны Радамскгм сеймам 1505
Лт Bardach J Aleksander // Poczei krolow i polskich 4 wyd Warszawa,
1993, Samsonowicz H Histona Polski do roku 1795 5 wyd Warszawa, 1990
Анатоль Трыцкешч
МЁЛЬНСК! MIP 1422 Заключаны па М1ж Полыпчай 1 ВКЛ з аднаго боку i Тэутонсюм ордэнам з другого 27 9 1422 каля воз Мельна (у сутоках р В юл a i Аса) пасля няудалай для ордэна вайны i спроб дамагчыся ад рымскага папы Марцша V i гмператара «Свяшчэннай Рымскай тмперы!» Сгпзмунда I абвя шчэння несапраудным Тарунскага Mipy 1411 Паводле М м крыжаю саступалт Польшчы частку Куявп з г Няшава i канчаткова адмаулялюя ад прэтэнзш на Жамойць, якая паводле УмоУ Тарунскага мгру муста быць перададзена ордэну пасля смерш вял князя ВКЛ Впаута М м завяршыу апошнюю вайну памгж ордэнам 1 ВКЛ 1 канчаткова усталявау мяжу памгж 1М1, якая прагенавала да 1-й сусв вайны
Публ D о g 1 е 1 М Codex diplomaticus Regni Poloniae el Magni Ducatus Lithuaniae T 4 Wilno, 1760 Алесь Белы
МЕЛЬЦЭР Давыд Барысав1ч (н 16 2 1925, I Мазыр), бел псторык Д-р пет н (1975), праф (1977) Скончыу БДУ (1948) Удзельшк Вял Айч вайны У 1951—54 ст выкладчык Мшскай школы прафруху ВЦСПС У 1954—92 дацэнт, праф пет ф-та БДУ Даследуе праблемы савецка-балгарсюх адносш У 1972, 1974, 1978 чытау спецкурс у Са-фшеюм ун-це (Балгарыя) 3 1992 жыве У ЗША
м
112
МЕМАРЫЯЛ
Те Социалистической Бол1 арии — 20 лет Мн , 1964, Советско болгарские отношения (1917—1935 гг) Мц , 1975, Национальной свободе Болгарии 100 лет Мн 1978 (разам j Й Тончавым), Белоруссия и Болгария Друж ба вечная, нерушимая, 681—1981 Мн , 1981
Петр Бараноуск!
МЕМАРЫЯЛ вбШСКАЙ СЛАВЫ н а Лудчыцкай в ы ш ы к 1 Адкрыты 24 6 1984 за 1,5 км ад в Лудчыцы Бы хаускага р-на на месцы жорсткгх баеу за вызволение Беларусг у 1943—44 Аута ры — скульпторы П Белавуса?, У Ля тун арх В Бялянкш i М Мызнткау, тнж Б Шчарбако? (Дзярж прэмгя Беларусг (1986) Сэнсавая дамгнанта мемарыя ла — пастауленая на Узгорку стмвалтч-ная фггура Баяна (выш 10 м, сглумгн), якг апявае подзвн вошау-героя? Каля падножжа узгорка авальная нляцоука, па краг яе на рэльефнай сцяне змешча-ны гарэльефныя партрэты Героя? Сав Саюза яктм прысвоена гэта звание за баг на Быхаушчыне IА Барысевгча, II Дз Вгнгчэнкг, С 1скалгева, У К Мар-гынава, I С Размадзе, Г Якубава (выш каля 3,5 м, бетон, мармуровая крошка) На пляцоуцы размешчаны грангтная плгта з бронзавай пяцжанцовай зоркай, чаша для запальвання рытуальнага аг ню г аблщаваная граштам стэла (выш каля 3 м) з гнфармацыйным надпгсам
МЕМАРЫЯЛЬНАЯ ДОШКА (ад лац memonalrs памятны), памятная металтч-ная, мармуровая цг грангтная плгта з тэкстам, часам з выявай або сюжэтнай кампазщыяй, якая увекавечвае знамя-нальную падзею, дату у псторыг кратны, мясцовасцт, населенага пункта цт у жыцщ выдатнай асобы Звычайна уста-наултваюцца на сценах дамоу, у тнтэр’е-рах грамадсктх будынкау у гонар падзей
м
113
МЕМАРЫЯЛЬНЫЯ
падполыпчыкау Вщебшчыны у Вщеб ску) 1 скулыгг (Монумент у гонар мащ патрыеткг у Жодзше) манумешау i гнш Сучасным М к уласшвы сшг >з ар хиэктуры, ландшафту скульптуры, ма нументальна дэкаратыуната жывагпсу з выкарыстаннем асвятлення i туку шго садзейннае раскрыццю тэмы 1 Улгчвае эстэтычныя запатрабаванш грамадства
Лт Памяць гямш беларускай Мн 1979 Сяргей Сергачоу
рэв руху, Вял Айч вайны, выдатных парт , сав , дзярж i ваен дзеячау, дзея-чау навук, i культуры i шш На Беларуш Мд вядомы з 19 ст АМщкевшу у На-вагрудку, У Сыракомл! у Нясвгжы Найб лашыраны тэкставыя М д Для узбагачэння мает вобраза у кампазщыю дошак часта уключаюць выяви шмвалы вщу дзейнасщ асобы, якой яна прысве-чана выяви партизан на М д I Дз Вар вашэН1, факел свабоды на дошцы М М Мурауеву, кшга на М д Мтколу Гусоускаму i шш Да 1990 на Беларуш установлена больш за 850 М д
МЕМАРЫЯЛЬНЫЯ КОМПЛЕКСЫ, архпэктурна скульптурный ансамблг яюя ствараюцца для увекавечання намят асоб, знамянальных пег падзеи На Беларуш стварэнне М к пайшло ад традыцьн ставщь драуляныя мемары-яльныя крыжы У 18—19 ст будавалг мемарыяльныя калоны (в Лявонпаль у М1ерсюм р не), драуляныя трыумфаггь-ныя арк1 (Нясвгж, Шклоу) У 1906—12 у в Лясная (Слаутарадсю р-н) у гонар перамоп 1708 над шведамг пабудаваны Мк, яп складаецца з мануменга, ме-марыяльнай каплщы i абслтска на брац-юх моплках У 1912 у гонар 100-годдзя перамоп у вайне 1812 наставлены пом-Н1Ю-абел1ск1 у Вщебску, Полацку i помшк з марщрам! у Кобрыне Пасля 1945 створаны шэраг М к, прысвечаных па-дзеям Вял Айч вайны на месцы спа-леных весак Лпавец (скульптар С Гар-бунова, архпэктары В Яусееу i В Зда сюк, 1987) у Дзяржынсюм р-не, Дальва (скульптар У Церабун, прэмгя Ленш-скага камсамола Беларуш, 1974) i Хатынь у Лагойскгм, «Ираклен фашызму» у в Шунеука у Докшыцктм р нах, знь шчэння ням фаш захопшкамг сав i замежных грамадзян (в Брьщалав1чы у Асшовщюм р-не, Урочышча Гай каля
Да арт Мемарыяльная дошка
Ьаранавя), партыз сгаянак (Зыслау у Любане юм р не, ва урочышчы Хаван шчына [вацэвщкага р на), бггвау Сав Армп (Курган Славы Савецкай Армп — вызвалщельнгцы Беларуы, «Кацюша» у Оршы, мемарыял вошскай славы на Луд чыцкай вышын! у Быхаугсквм р не) i партызан («Прарыу» ва Ушацктм р не), гераннай абароны («Брэсцкая крэпасць-герой»), на памятных мясцшах братэр-ства па зброз (М к савецка польскай баявой садружнасц! у в Ленгна Горацка га р-на) Мнопя Мк у I960—80 я i створаны у выглядзе арх (М к у гонар сав вошаУ-вызвалщеляу, партызан 1
Мемарыяльны комплекс у гонар савецюх вошау вызвалщеляу, партызан i падпольшчы кау Вщебшчыны Витебск.
Мемарыяльны комплекс Дальва
114 М__________ МЕМУАРЫ
МЕМУАРЫ гтс та р ы ч н ы я (франц memoires, ад лац шептопа памяць), успамшы пра мшулае, наптсаныя удзель-нжам1 або сведкамт яюх-н падзей, адзш з шдау пет крынщ Дакладных граней, яюя аддзяляюць М ад шш крынщ асабютага паходжання, няма Да М набл1жаю1ща дзенниа. творы аутабт-ягр жанру, дакумент л-ра Паводле паходжання М — суб’ектыуная крынща, таму 1M уласщва i тэндэнцыйнасць Значны уплы? на М мае не толью асо-ба ангара, але i пет час, у яю яны Нагасаки Як дакументы свайго часу М маюць вял ист кашто?насць
Некаторыя з М — выдатныя мает творы (напр, «Новае жыцце» Дантэ, «Споведзь» Ж Ж Русо, «Былое i думы» AI Герцэна, «Псторыя майго сучасшка» У Г Караленю, «Успамшы i разважанга» Г К Жукава) На Беларуст М з’явипся у канцы 16 — 1-й пал 17 ст У «Дзенш-ку» Ф Еулашоускага, «Дыярыушы» А Фтлтповтча традыцыт бел летаптсання спалучаны з асабштым! заптсамт, што дало магчымасць стварыць широкую панараму тагачаснага грамадска-палп жыцця, ахарактарызаваць мнопх пет асоб, паказаць жыцце розных слаеу гра мадства У мове творау шмат паланез-ма? (Е?лашо?скт) або царкоунаславяшз-ма? (Фиттповтч) На працягу 17 ст М на Беларуш стваралтся на польск мове (П Бжастоусю, А Каменскт-Длужык, С НезабП'оусю, Я Храпавщю i шш ) У 18 ст гад мемуарныя творы («Успамт-ны» К Завшш, М Залескага, Ю Нямцэ-В1ча, «Успамшы пра жыцце» Л Галам беускага, «Дыярыушы» У Лапацшскага, М Радзгвтла i шш) Аднак з’явипся творы на мяшанай бел -укр мове («Жыцце 1 пакуты» I Турчыноускага), у канцы 18 ст — на рус мове («Зашскт» АЛушна, С Тучкова, Л Энгельгарта, «Аутабтягра-фтчная запгека» В Марчанта, «Сапрау-днае апавяданне» Г Дабрынша, «Жыцце» А Птшчэвтча 1 шш ) Мемуаристика 18 ст — каштоуная крынща па псторьц Беларуш, яна адлюстроувае становтшча розных сац слаеу Мнопя ангары М былт адначасова птсьменнткамт, фитоса-фамт У тх успамтнах шмат звестак пра лет жыцце Беларуст 18 ст, падаюцца матэрыялы па псторыт тэатра, музыкт, выяул мастацгва Ураджэнцы Беларуст у сватх М аптсвалт таксама жыцце т побит тнтпых народа? (Ю Копаць, С Май-ман, Ф Цяцерсю т шш ) М Беларуш у 19 ст шматмоуныя, значную тх частку складаюць творы на рус мове Нагасаки яны пераважна прадстаунткамт рус штэлтгенцыт, чыноушцгва, яюя жылт т працавалт у Беларуст (М Багамолау, М Бярэзш, Ф Глыбоускт, АЛамачэусю, Ф Мтрковтч, I Нткоцш, М Палявой т тнпг) На рус мове Нагасаки «Далектя гады», «Лттаратурныя сустрэчы т знаем-ствы» С Акрэйца, «Успамшы» Ф Булгарина, «Дзеншк» М Вежбаловтча, «Па Заходнтм краг, стары т новы» У Ктгна
Да арт Мемуары Тытульны лтст успамтна? С Р Птлыптыновай (Русецкай) 1760
(Дзедлава), «3 майго мшулага» I Кор-втн-Кучынскага, «У Смаргонт» М Пес-кавога, «Мазыршчына» т «Падарожжа па Палесст г Беларусктм крат» П Шпт-леУскага, «3 успамшау беларуса» П Ча-бодзькт, успамшы 3 Даленп-Хадако?-скага, М Нтктфароускага, М Сяме?ската т шш ураджэнцаУ Беларуст, яюя адлюс-троУвалт праявы мясц грамадска-культ жыцця Развтвалася г польскамоуная мемуаристика Беларуст, да якой адно-сяцца «Успамшы з мшулага» ААдынца, «У даунейшыя гады» САкултча, «Ван дроука па малых дарогах» К Буйнщкага, «3 выгнання» г «Нататкт успамшау» Т Зана, «Мае дапстарычныя Успамшы» Т Корзана, «Успамтны аб паУстанш 1863 г у Мшсим ваяводстве» В Ко-шчыца (В Валодзькт), «3 успамтна? на-вагрудскага шляхцтца» К Крашэ?скага, «3-над Винт т Немана» т «Навагрудак у XIX стагоддзт» Э Пауловтча, «3 успамт-нау выгнанца» А Свентажэцкага, «3 жыцця лттвшкт» А Сктрмунт, успамшы Э Кавале?скага, Э Масальскага, Л Па-тоцкага г шш ураджэнца? т жыхаро? Беларуст На польск мове наптсаны мемуарныя або блтзктя да мемуарных творы бел г бел -польсюх гасьменнтка? 19 ст — успамшы пра кампазттара М Г рушвщкага г бтблтятэку Ю Бергеля ? Слуцку Ельскага, «Малюнга з узбярэж-жа? Немана» В Каратынскага, «Лтто?-сктя абразю» А Кгркора, «3 крывавых дзен» ЯЛучыны, «Манюшка ? Мшску» А Плуга, «Успамшы» Ф Савтча, «Ван-дроукт па май былых ваколщах» У Сы-ракомлт г шш Толью ? канцы 19 ст ва успамтнах «3 напер Альгерда Абуховтча» ? М Беларуст адбыуся зварот да бел мовы Мемуары Абуховтча — кашто?ны пет твор, яю адлюстро?вау агульную тэндэнцыЮ М 19 ст — тх наблгжэнне да жанра? мает прозы Адначасова по-бач з выхадцамт з дваранства тх пачалт шеаць а?тары з сялян (Л Корха?, А Крыло?), разначыннай тнтэлтгенцыт (Сшгцкт), рабочых (Я Гурвтч, М Мака-
рэвтч г шш) Ураджэнцы Беларусг у мемуарных дворах аптсвалт жыцце шш народа? — Сгбтры (БДыбо?скт), Китая (В Кавалеускт), Па?д Амерыкт (I Да-мейка) Да бел тэматыкг звярталтся ? сватх успамтнах прадстаушю рус (У Крастоускт, I Лажэчнтка?, Д Мацке втч, Ф Рашэтнтка?) т польск (А Гроза, Ю Крашэускт, Я Маяркевтч) лпарагур
Мемуаристику 20 ст стымулявалг вял сац узрушэнш, рэвалюцьл т войны Кастр рэвалюцыя 1917 спрыяла змя-ненню сац складу мемуариста? А?та-рамт М у першую чаргу выступаюць дзеячы т Удзельнткт рэв руху, грама дзянскай вайны, пабудовы сав грамад ства, Вял Айч вайны Выходзяць серыт М — «Ваенныя мемуары», «Лттаратурныя мемуары» У БССР выдадзены зб-кт Успамшау «У барацьбе за Кас-трычнтк у Беларуст г на Заходнтм фронце» (1957), «У суровыя гады падполля» (1958), «У барацьбе за Савецкую уладу» (1967), «Гератчная абарона» (4-е выд, 1971), «Буг у агнт» (3-е выд , 1977), «У лясах Беларуст» (1977) т шш Выдавец-тва «Беларусь» з 1971 выпускала серию «Мемуары» Широка вядомы кнтп Успамтна? бел птсьменнткау («Памятный сустрэчы» М Хведаровтча, «Вачыма часу» М Лужанша, «Некалыа хвипн чу-жога жыцця» Я Скрыгана, «Вяртанне У маладосць» С Шушкевтча, «Споведзь» ЛГентюш, «Дзеншк» Я Драздовтча), зб ю успамшау пра выдатных людзей навукт, л-ры т мастацгва, грамадсктх дзеячау Я Купалу, Я Коласа, М Багда-новтча, М Гарэцкага, Ц Гартнага, М Лынькова, I Мележа, В ТаУлая, У Га-лубка, Р Ширму, В Харужую, С Пры-тыцкага, зб-кт аУгабтяграфтй гасьменнт-каУ «Пяцьдзесят чатыры дароп», «Пра час т пра сябе», «Вытокт пеент» Культуризму жыццю Беларуст прысвечаны творы П Мядзелкт «Сцежкамт жыцця», 3 Азгура «НезабыУнае», Ц Сяргейчыка «Нататкт акцера», Я Рамановтча «Знае-мыя сшуэты» т шш Значная колькасць М прысвечана партыз руху у Беларуст у гады Айч вайны («Людзт асобага складу» В Казлова, «Партизаны примата ць бой» У Лабанка, «Вечны агонь» Р Мачульскага, «Партизанская рэспуб-лтка» П Калшша г шш ) Харакгэрнай рысай М сав часу з’яуляецца адыход на друп план жыцця ajrapa, якое пра-глядвае толью праз призму грамадскай, палтт , ваеннай цт шшай дзейнасш У гх пераважае т зв «станоучы ухтл», кры-тычныя мо манты у адносшах да падзей у краше амаль адсутшчаюць Змена сац паходжання мемуарыстау привяла да таго, што яны часцей, чым у 19 ст, прыцягваюць да заптсу сватх творау птсьменнткау т журналтстау, яюя робяць лтт загас М Затсам успамтна? займа-юцца навук г грамадсюя установи (1н-т псторыг Нац АН Беларуст, 1н-т псторыт партыт пры ЦК КПБ, Камтыя па псторыт Вял Айч вайны пры ЦК КП(б)Б г шш ) У 20 ст у Беларуст над рукаваны сотнт мемуарау, толью па нс торыт Вял Айч вайны тх больш за 200 назвау У архтвах, музеях, бтблтятэках т у
приватных асоб захоуваецца шмат ру-кашсных успамшау
Лт Помина мемуарнай лгтаратуры Беларуси XVII ст Мн , 1983, М а л ь д з 1 с A.I Беларусь у люстэрку мемуарнай лгтаратуры XVIII ст Мн , 1982, Т артаковский А.Г 1812 год и русская мемуаристика М , 1980, ГарантН ЛЯ Мемуары аб Вялткай Кастрычнтцкай сацыялтстычнай рэвалюцьп 1 грамадаянскай вайне // Вест АН БССР Сер грамад навук 1979 №4, К н а т ь ко ГД Правящие круги Беларуси летом 1941 г (Анализ мемуарных источников) // Старонкг ваеннай псторыт Беларуст Мн , 1992 Вып 1 Черняева АН Мемуарные издания в Фундаментальной библиотеке АН БССР // Книговедение в Белоруссии Мн , 1977, Ис тория дореволюционной России в дневниках и воспоминаниях Аннотир указ книг и пуб ликаций в журналах Т 1—5 М , 1976—89 История советского общества в воспомина ниях современников Аннотир указ мемуар лит Ч 1—2 М , 1958—67, Савецкая Бела русь ва Успамшах сучаснткау Анатаваны па ка! мемуар лтт 1917—1972 гг Бтблтягр па каз Мн, 1973 Беларуская ССР у Вялгкай Айчыннай вайне Савецкага Саюза (1941— 1945 тт) Бгблшгр паказ Мн , 1980
Адам Мальдзк, Галша Кнацько «МИНСК», «Белэр-Менск», бел рэлтпйна-грамадскт цэнтр у ЗША Размет чаны за 145 км на Пн ад Нью-Йорка Афщыйна адкрыты 4—7 7 1963 1нт-цыятары стварэння В Юрцэвтч, Ю Станкевтч, К Мерляк, П Мельяновтч 1 шш Цэнтр узначальвае рада дырэкта-рау (1-ы старшыня Юрцэвтч, у сучасны момант С Рагалевтч) З’яуляецца ася-родкам беларусау Паун Амерыкт Тут праводзяцца з’езды бел арг-цый, нац -культ, рэл1г мерапрыемствы, сустрэчы моладзт, летит т зтмовы адпачынак т тнтп 3 пач 1970-х г «Менск» з’яуляецца уласнасцю Бел праваслаунай царквы св Ктрылы Тураускага у Рычманд-Гтле т Бел праваслаунай царквы св Ефрастнш Полацкай у Саут-Рыверы Цэнтр навед-ваюць госцт з Беларуст, шш краш свету Анфка Ляднева
«МЕНСКАЕ БЕЛАРУСКАЕ ПРАД-СТАУНЩТВА», «Беларускае и а -род на е п ра дс т а у н тцт в а», палт-гычнае аб’яднанне бел партый г груп лтберальнай г правасацыялтстычнай арыентацыт у 1918 — пач 1919 Створана 25 2 1918 з прадстаунткоу Беларускай народной партыt сацыямстау, партии сацыялтстау-аУтанамтстау, Беларускай хрысщянскай дэмакратыс Бел пра-васлаунага аб’яднання, Бел саюза зямельных уласнжау г шш У выканау-чы к-т «М б п» уваходзип протатерэй II Кульчыцкт, К А Кандратов1Ч,
РХСкфмунт, В Гадлеуск1, AM Уласау, П П Аляксюк, В I Чавусау, Р А Зямкевм. А Русецкт Друк орган — газ «Беларус Ki шлях» Аб’ядноУвала палп ситы, яктя супрацьстаялт Беларускай сацыяластыч. наи грамадзе У барацьбе за уладу У праграмным дакуменце заявыа, што «прадстауляе тнтарэсы беларускага народа i з яуляецца палттычным цэнтрам», яю абараняе незалежнасць Беларуст, культуру 1 самабытнасць бел народа 12 4 1918 выканаучы к-т «М б п » каап гавани у склад Рады ВНР На яго асно-ве аформшася правацэнтрысцкая фрак
ция, якая арыентавала Раду БНР на супрацоунщтва з ням акупац адмтнтс-трацыяй 20 4 1918 «М б п » дамаглося згоды герм камандавання на стварэнне груп бел саветнжау пры акупац адмт-нтстрацыт (губ т пав камендатурах) для рэгулявання адностн насельнштва з акупац уладай 25 4 1918 фракцыя «М б п » на закрытым пасяджэннт Рады БНР пи-цытравала прыняцце тэлеграмы герм кайзеру Втльгельму II, у якой ад тмя Рады БНР заяулялася, што будучыню Беларуст яны бачаць пад апекай герм дзяржавы Дзеяннт фракцьп паскорылт ттрацэс палярызацыт палп стл у Радзе БНР У канцы мая — пач чэрв 1918 пад нацюкам герм камандавання сфар-мграваны новы урад БНР на чале са Сктрмунтам Новы урад заклткау да суп-рацоунтцтва «усе жывыя беларусктя па-лттычныя сшы у тнтарэсах народа», але на самай справе тграводз1у палттыку, сктраваную на абарону памешчыцкага землеуладання Г ерм арыентацыя «М б и » прывяла да тзаляцыт яго прадстаунткоу у Радзе БНР Пад нацюкам сацыялют фракцый урад Сктрмунта у пач лш 1918 падау у адстауку Па меры нарастания вызв барацьбы бел народа супраць ням акупантау пали уплыу «М б п » знтжауся, паступова яно распа-лася
Лт Сташкевич НС Приговор революции Крушение антисов движения в Белоруссии, 1917—1925 Мн , 1985
АЛкалай Сташкевм
МЕНТАЛИТЕТ, ментальнасць (франц mentalite ад лац mentahs разу-мовы), своеасаблтвы тып мыслення, светабачання асобнага чалавека або якой н супольнасщ Адлюстроуваецца у спецыфтчных уяуленнях людзей аб прасторы т часе, природным т сац ася-роддзт, меркаваннях аб сами сабе г прадстаунтках шш груп насельнштва Вылучаюцца таюя разнавщнасцт М , як першабытны, антычны, сярэдневяковы, еурапейскт, азтяцкт, дзщячы, жаночы, мужчынскт, рэвалюцыйны, таталпарны, бюракратычны, сялянскт, штэлтгенцкт, рэлтйны г шш , а таксама М розных узроуняу — шдывтдуальны, групавы, калектыуны т агульнанародны (нацыя-нальны) Тэрмтн «М » упершыню выка-рыстау амерыканскт фтлосаф Р Эмерсан у сярэдзше 19 ст Шматпланавае развитие праблемы ментальнасцт набылт у працах Г Лебона, Л Левт-Бруля, ЖЛе-аеура, Л Феура, Э Фрома, 3 Фрэйда, Хейзтнга, К Юнга т гнш Асн дасяг-неннем гэтых фтлосафау, пстхолагау, псторыкау быу аналтз М прадстаунткоу розных краш, народау, пет эпох, сац, канфестйных, прафестянальных, пола-узроставых супольнасцей, высвятленне ролт т Уплыву на ментальнасць падсвя домых шпульсау, бтял, геагр, кшма-тычных, сац , культ т шш фактарау М не застаецца зауседы аднолькавым, низменным, а з датам часу набывае новыя адметныя рысы, хоць звычайна ментальнасць мяняецца больш марудна (т зв тнерцыя М ), чым эканам т палп жыцце грамадства М пераважнай
МЕНТАЛ1ТЭТ М
болыпасщ людзей той цт шш нац (эт-нтчнай) супольнасщ звычайна называ ецца нацыянальным Таму можна асоб на вылучаць франц , яур , польск , рус , укр , бел т шш ментальнасцт
М беларусау фармтравауся працяглы пет час т набывау свае тыповыя рысы у адмысловых абставшах грамадска-па-лтт , сац - эканам т духоУна-культ жыц да У стараж перыяд для М жыхароу Беларуст былт улаецтвы язычнщкт полт-тэтзм (вера у адначасовае тснаванне мнопх багоу), абагауленне зямлт, нябес-ных свяцтл, дрэу, камянеу т шш природных з’яу (пантэтзм), перакананне у рэальным тснаваннт душы, злых т добрых духау (антмтзм), вербальная мапя (вера у цудадзейную стлу асобных слоу, выразау), адчуванне непарыунай еднас-щ памтж чалавекам т Усей навакольнай прасторай, разнастайныя забабоны, культы т г д Пасля прыняцця хрыецтян ства у пач 2-га тыс н э адбывалася своеасаблтвае перапляценне двух тыпау светабачання — язычнщкага т хрыецт янскага, для якога стау характерны мо-натэтзм (перакананне у тснаваннт адзт-нага Бога) Ва усе часы беларусам улас цтва прывязанасць да сваей зямлт-кар мтцелыа, свайго родиага кутка, тмкненне прыстасаваць працу т адпачынак да пэуных прыродна-сезонных цыклаУ, пор года (т зв каляндарны тып М ), пра што пераканауча сведчыць бел нар каляндар □ незвычайным багаццем свят, прысвяткау т адпаведных тм пе-сень, танцау, абрадау, разнастайных прыкмет г павер’яУ
Акрами таго, М беларусау амаль зау седы вызначауся тактмт харакгэрнымт рысамт, як талерантнасць (цярптмасць да прадстаунткоу шшых нацый, кайфе стй, сацыяльных груп), патрыятызм, гу маннасць, дэмакратызм т шш Такт тра-дыцыйны бел М працяглы час захоу вауся без тстотных змен Аднак на пра цягу апошняга стагоддзя пад уплывам розных фактарау светабачанне часпа жыхароу Беларуст эвалюцыянавала ад ранейшай набожнаецт да адкрытага атэ тзму, ад мапчна-мтфалапчных уяулен-няу да Укаранення матэрыялтстычных щэй, паслаблення механтзмау нац культ щэнтыфткацый У сучасны перыяд пад уплывам тстотных грамадсктх змен М мнопх грамадзян Беларуст паступова пазбауляецца ад празмернай за-щэалагтзаванаецт, пакорлтвасщ афщ уладам, бязбожнщтва, надзвычайнай жыццевай кансерватыунасщ, у тм ума-цоуваюцца щэт аб неабходнаецт неза-лежнаецт кратны, сапраУды дэмакр грамадства, свабоднага самасцвярджэння асобы, паглыбляецца нац самасвядо-масць Як сведчыць пет вопыт, падоб-ныя пазттыуныя перамены у светаба-чанш людзей ва умовах татальнага кры-зтеу грамадства адбываюцца вельмт марудна, неадназначна т нярэдка маюць тэндэнцыю да рэгрэстунага развшця,
М МЕНШАВ1К1
своеасаблшага «вяртання» да М мшу-лых гадоу
Jlim История ментальностей, историчес кая антропология Зарубежные исслед в обзорах и рефератах М , 1996, Дубянецк: Э Ментал1тэт беларусаУ спроба пет -пахал анажзу // Беларус1ка==А1ЬагиИ1ешса Мн, 199q Кн 2, Яго ж. Ментальнасць грама-дзян Беларус! У сучасны перыяд // Кантакты 1 дыялоп 1996 № 7—8, Мельнгкау А Харакгар i менталпэт беларусаУ // Бел думка 1997 № 7 Эдуард Дубянецкл
МЕНШАВ1К1, прадстаушк! палп плы-Hi, якая склалася на II з'ездзе Расшскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партьп (1903) у вышку размежавання з балыпа-ВЮМ1 Меншавим — плынь унутры маркшзму (гл Марказм-лениизм) i рас рабочым руху, фракция РСДРП, а з вясны 1917 — самастойная с -д партия 1дэйна звязаны з «бершитэйнтян-ствам», «легальным маркстзмам» i «эка-намьзмам» у рас i микнар сацыял-дэ-макратъи Лщэрам: М был! Л Мартау (Ю В Цэдэрбаум), Г В ПляханаУ, П Б Аксельрод, А.М Потрасау, ф I Дан 1 шш Аргашзацыйна аформ:уся на II з’ездзе РСДРП (лш —жн 1903, Бру-сель—Лондан) М выступал! супраць лешнскдх палажэння? аб стварэнн! строга заканстраванай i цэнтратзава-най партьп з безумоуным падпарадка-ваннем шжэйшых арг-цый цэнтру Ат-рымалг назву ад колькасц: галасоу, па-дадзеных за прыхшьнжау У 1.Ленша i Л Мартава Меншавщкая i бальшавщ-кая фракцьп дзейшчал! у рамках адной РСДРП, кгравалгея адной праграмай i статутам Барацьба памгж бальшавжам! 1 М не спынялася на усгх этапах рэв руху У Раен, утл У Беларуш У аснове ix разыходжанняУ ляжал: розныя погляди на пралетарскую партию i яе ролю У рабочым руху, неаднолькавы падыход да пытания пра механтзм грамадскага развщця 1 перспектыу рэалгзацы: сацыялют щэалу у Раси, розныя адносшы да самого маркшецкага вучэння, а таксама шматлпоя рознагалосш у час рэвалюцьп 1905—07 1 пасля яе Меншавщкая тактика арыентавалася на паступальнае развщце рэвалюцьп, паэтапнае устанау-ленне спачатку Улады буйной лтбераль-най буржуазн, потым дробнай рэв бур-жуазп у выглядзе буржуазнай дэмакр рэспублпа, у канчатковым вышку, пасля сацыялют перавароту, улады пралетарыяту Планавалася працяглае юна-ванне капитал ют этапу развщця грамадства М мел! на увазе гегемонио буржу-азп у рэвалюцыг, адводзиц пралетарыяту ролю «крайне левай апазщыт», Л1ЧЫЛ1 апраУданым яго саюз з буржуазий Меншавим уяУляУ сабой тыповы блок пралетарсюх i дробнабурж элементау М У шэрагу выпадкау брал! верх над балыпавщкай фракцыяй па розных тактичных пытаниях Лщэр бальшавгкоу Ленш у арт «Заметю пубтцыста» (лют 1922) прызнавау, што «У асобных выпадках меншавтга бывай: правы суп
раць бальшавгкоу» (Творы Т 33 С 182) Меншавим з’яуляуся аргашчнай часткай рабочага руху У Расп, а мнопя яго эканам i палп щэ: (щэя дэмакр сацыялиму 1 шш ) актуальный i у наш час
Узнпсненне меншавщюх арг-цый РСДРП у Беларус: адбывалася у рэчы-шчы агульнага працэсу фармтравання РСДРП, хаця мела i асаблшасцт У студз 1904 быу створаны Палеаа каю-тэт РСДРП(б), рэарганиаваны у вер 1905 у шэраг асобных раенных арг-цый У сак 1904 аформтуся Пауночна-Заходнг абласны камипэт РСДРП(б), у яю Увахо-дз1Л1 Выенская, Вщебская, Дзвшская i Мшская групы Да ix стал: далучацца яУр рабочыя, што здыходзин ад Бунда На IV (Аб’яднаУчым) з’ездзе РСДРП (1906) дасягнута аргашзац адзшства парты: пры супярэчлгвасщ рэзалюцый па пытаниях тактик: У аргаюзацыях РСДРП Беларуст меншавщю утишу быу значна большы, што праяУлялася у аб-вастрэнн: тдэйна-палп барацьбы пасля IV з’езда Спачатку М не прынял: ле-ншекую щэю цэнтралиму як арганиац прынцыпу, таму на I канферэнцы: РСДРП (снеж 1905) быу сфармуляваны прынцып дэмакр цэнтралиму Пераважна бальшавщюх пазщый прытрым-лтвалюя Мшская, Бабруйская : Бары саУская арг-цы: РСДРП (гл адпаведныя арт ), палп аблтчча астатнгх мянялася Сярод дэлегатау V (Лонданскага) з’езда РСДРП (1907) быу толью 1 бальша-втк — ад Мшскай арг-цы: Вщебская акруговая, Смаргонская i Гомельская раенныя арг-цы: паслал: М Пасля па ражэння рэвалюцы: 1905—07 пачауся распад с-д арг-цый Беларус: У гады 1-й сусв вайны яны стал: аднауляцца У канцы 1914 — пач 1915 адноулена Палеская арг-цыя РСДРП, летам 1915 — групы У Оршы, Копыс: т шш У Мшску аднауленне с -д груп пачалося летам 1915 У Вщебску да лют 1917 сфармтравалася Латышская раенная с -д арг-цыя Мшская т Вщебская с -д арг-цы: аб’ядноувал: амаль 500 членау У шш (акрамя армейски) групы Маплеускай, Вщебскай т Мшскай губ ува-ходзии каля 250 чал Склад арг-цый, як 1 раней, быу бальшавщка-меншавщю У сельскай мясцовасщ арг-цый РСДРП па сутнасц: не было Гал цэнтрам рэв руху на Беларус: у гэтыя гады стал: ар-ми Зах фронту : звязаныя з гм: прадпрыемствы Аформленыя групы РСДРП дзейшчал: У 19-й роце 3-га Стбтрскага корпуса, 2-м С:б:рск1м артдывшене, 32-м эвакапункце, войсках, што базтра-валюя У Нясвпкы т Маладзечне Шэраг с -д груп сфармфавауся У ваен май-стэрнях у Барысаве, Маплеве, Мшску, Полацку т шш М -абаронцы у падп ра боце не Удаельнтчал:, IX апазщыйнасць рэжыму праяУлялася у легальных формах у саюзе з кадэтаю Пасля звяржэн-ня самадзяржауя верх на Беларус: узяла аб’яднаучая тэндэнцыя — не толью бальшавгкоу з М , але : з бундауцам: Цэнтр щэя М на паступальнае перау-тварэнне грамадсюх адносш пры заха-ванш кашталют форм адпавядала
узроуню развщця кашталиму У Расп 3 гэтага М зыходзип, кал: адхытл: магчы масць пераходу да сацыялют рэвалюцы: : выступал: за рэфармюцю шлях, пад-трымку Часовага Урада, змякчэнне класавай барацьбы пралетарыяту супраць буржуазн г аб яднанне на гэтай платформе устх рэв -дэмакр сш Аб’яднаныя сацыял-дэмакратычныя организации М, бальшавгкоу : бундауцау пачалт стварац-ца у Беларус: адразу пасля Лютаускай рэвалюцьп 1917 У сак.—крас аформшт-ся ва устх бел гарадах, мнопх часцях Зах фронту У лжу першых узшкла «аб яднанка» у Маплеве На яе аргант-зац сходзе 3(16) 3 1917 прысутннала 15 чал Сход прыняу меншавщюя рэзалю-цыт У Мшску Узшклт 2 тшцыятыуныя групы бальшавщкая : меншавщкая Бальшавткт выступы: за аб’яднанне толью з левым М -штэрнацыяналютамт, М — за аб’яднанне «устх здаровых грамадсюх сш» 3-за колькаснай перавап М стварыл: ипцыятыуны к-т, як: 9(22) 3 1917 склгкау устаноУчы сход з 200 мшеюх сацыял-дэмакратау Ен пад-трымау меншавщюя рэзалюцьц аб вай-не : мтры (пачакаць з вырашэннем гэ-тых пытанняу да Устаноучага сходу), адносшах да Часовага Урада (устанавщь кантроль над яго дзейнасцю)
У Вщебску У пач сакашка быу створаны «Сацыялютычны блок», у як: увайшл: у асн М : бундауцы Лшпо на аб’яднанне yen: фракций настойлтва праводзтл: гомельски М Аднак яны су-тыкнулюя з моцным супрацьстаяннем мясц бальшавгкоу, яюя гмкнулюя ства-рыць самастойную арг-цыю Таму «аб яднанка» тут была няустойлтвай Аб’яднаныя арг-цьп РСДРП утварылюя таксама у Оршы, Рагачове, Слуцку, Полацку г шш гарадах У войсках Зах фронту «аб’яднанак* амаль не было Бальшавгю абашралтся на рэв настрое-ных салдат, гал ч з рабочих, мабииза-ваных на фронт з прамысл цэнтраУ Прыхыьнткам: М был: малодшыя афт-цэры, ваен Урачы, настаУнтю, аграно-мы, юристы, чыноунтю г шш выхадцы з разначыннай штэлтгенцьп На ix аб’яднаучым з’ездзе у жн 1917 дэлегаты ад армп прадстаулял: каля 3700 членау Найб шматлпоя арг-цы: М мел: у Баб-руйску, Вщебску, Гомелт, Маплеве, Мшску, Полацку Паводле рашэння VII (Красавщкай) канферэнцы: РСДРП (1917) бальшавгю прыступтл: да рэалтза-цы: задачи пераходу ад 1-га этапу рэвалюцы:, яю дау уладу буржуазн, да 2-га, яю павшен быу даць уладу пралетарыяту : бяднейшаму сялянству, што азначала адмову ад сац -эканам пераутварэн-няу шляхам рэформ Быу узяты курс на сацыялют рэвалюцыю, звяржэнне Часовага Урада, не выключаючы Узбр паустання У сувяз: з гэтым канферэнцыя прызнала немагчымым аб’яднанне балъ-шавщюх аргашзацьш РСДРП з шш пар-тыям! : групамт, яюя праводзтл: палтты-ку абароннштва г саюзу з буржуазий Гэтыя рашэнн: паскорыл: працэс размежавання памгж бальшавткам! : М Першым: у крас 1917 выйшл: з «аб’яднанак» бальшавгю Гомеля, да лш —
жн — большасць астатшх Спробы М вярнуць бальшавгкоу у «аб’яднаню» з мэтай захаваць адзшетва арг-цьп да парт з’езда поспеху не мет VI з’езд РСДРП(б) [26 7—3 8(8—16 8) 1917] быу цалкам бальшавтцю Ён вызначыу курс на ^збр паустанне Арганиац размежа-ванне 2 плыней у РСДРП i афармленне IX у 2 самастойныя партьп завяршылася Пасля з’езда бальшавиа фарыравалг разрыу з М Да жн —вер 1917 працэс размежавання у аб’яднаных арг-цыях РСДРП у Беларуш поунасцю завяршыу-ся Меншавщкая арг-цыя да гэтага часу наливала у сване радах 14 тыс , бальша-вщкая — 4 тыс членау Бальшавпа хутка нарошчвалг сшы, зб1рал1 пад свае лозунг! рабочых, сялян, салдат, яюя стра-ШЛ1 надзею дачакацца ад Часовага урада абяцаных сац рэформ, вырашыць пы-танн! аб мгры i зямл! Адпаведна пай-шоу на спад уплыу партий, што пад-трымлшал! Часовы урад, у т л i менша-вшкай, хоць яна была давол! шматлткая 1 арганваваная Пра гэта счедчыць кан-ферэнцыя с -д арг-цый Паун -Зах воб-ласш 1 фронту, якая праходзша 25 9(8 10) 1917 у Мшску 60 яе дэлегатау прадстаулял) каля 6 тыс членау Паун -Зах абл арг-цыт РСДРП(б) Аднак меншавщкая арг-цыя не была адзшай нт щэйна, нт аргашзацыйна, падзяляла-ся на правую 1 левую фракцьц Апош-няя у сггуацьп абвастрэння рэв крызюу щэйна наблцкалася да бальшавгзму 1дэйная 1 аргаивац няустойлшасць у парт радах у мнопм прадвызначыла крах меншавгцкай партьп
Лип Мартов Л История Российской социал-демократии 3 изд Пг, М , 1923, Кнорин ВГ Революция и контрреволюция в Белоруссии Ч 1 Смоленск, 1920, Яго ж 1917 год в Белоруссии и на Западном фронте Мн , 1925, Кастрычшк на Беларуа 36 арт 1 дак Выл 1 Мн , 1927, Второй съезд РСДРП Протоколы М , 1959, Четвертый (Объединительный) съезд РСДРП Протоколы М , 1959, Малашко AM К вопросу об оформлении однопартийной системы в СССР Мн, 1969, Солошенко ВИ Большевики в борьбе с мелкобуржуазными партиями в Белоруссии (1903 — март 1917 гг) Мн , 1981, Б и ч М О Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883—1903 гг Мн , 1973, Яго ж. Рабочее движение в Белоруссии в 1861—1904 гг Мн 1983, Статкевич НС Приговор рево люции Крушение антисов движения в Белоруссии, 1917—1925 Мн , 1985, Игнатенко И М Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии Мн , 1986, Волобуев ОВ.Ильящук ГИ Послеоктябрьский меньшевизм // История СССР 1991 №2, Галили 3 Лидеры меньшевиков в русской революции Соц реалии и полит стратегия Пер с англ Мн, 1993, Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции Ч 1—3 Гомель, 1993, История политических партий России М, 1994,
Меньшевики в 1917 г Т 1—3 Мн , 1995— 96, Тумаринсон В X. Меньшевики и большевики несостоявшийся консенсус (Опыт исторической реконструкции) М , 1994, Программы политических партий Рос сии, конец XIX — начало XX вв М , 1995
1гар Шардыка
МЕНШАВЩК1Я АРГАШЗАЦЫ1
РСДРП, гл У арт Меншавиа
МЁНШЫКАУ Аляксандр Дашлашч [6(16) 11 1672, Масква — 12(23) 11 17291, расшсю дзярж 1 ваен дзеяч, граф (1702), святлейшы князь (1707), генера тимус (1727) Сын прыдворнага коню ха Службу пачаУ дзеншчыком цара Пятра I Вызначыуся у першых бгтвах Пауночнай вайны 1700—21, у 1702 пры-значаны камендантам Шлгсельбурга, у 1703 — губернаторам 1нгерманландскай (пазней — Санкг-Пецярбургскай) губ , юравау буд-вам Пецярбурга У 1705 прызначаны камандуючым кавалерыяй рас армц у Рэчы Паспалггай КграваУ адыходам войск з Гродна у Брэст (гл Гродзенская аперацыя 1706) 18(29) 10 1706 атрымау перамогу пад Калилам, 30 8(10 9) 1706 — каля в Добрае (Мсщслаусю р-н), удзельшчау у бггве пад Лясной 28 9(9 10) 1706 У Пал таускай бттве 27 6(8 7) 1706 камандавау левым флангам У 1709—13 камандавау рас войскам! у Польшчы, Курляндки, Памеранц 3 1714 юравау былым! швед-сюм! землям! У Прыбалтыцы, узначаль вау буд-ва балтыйскага флоту У 1717— 24 прэзщэнт Ваеннай калет Сканцэн-травау у caaix руках вялвныя зямель-ныя уладани! У 1709 М дамогся ад польск караля i вял князя ВКЛ Аугуста II перадачы яму у трыманне Дзгсен-скага 1 Аршанскага староствау, узяУ у заставу у гетмана Р А Апнскага Язер-скае староства на МаплеУшчыне (у 1710 паводле загаду Пятра I вярнуУ), у 1710 куту мяст Ула У Полацюм ваяв , у 1711 узяу у заклад у Ю Сапен Горы-Го-рацкае графства, у 1715 кутау мяст Дуброуна, набыу шш маентю на Беларус! Пасля смерщ Пятра I, абашраю-чыся на гвардыю, 28 1(8 2) 1725 узвеУ на пасад Кацярыну 11 стау фактычным юраунгком дзяржавы 25 5(5 6) 1727 за-ручыу сваю дачку Марыю з Пятром II (унукам Пятра I) Палп пращУнтю М княз! Галшыны i Далгаруюя дамаглгея ад шператара таго, што 8(19) 9 1727 М абвшавачаны у дзярж здрадзе, казна-крадстве i разам з сям’ей сасланы з канфюкацыяй маемасц! у г Бярозау, дзе 1 памер
Лип Порозовская БД АД Меншиков Его жизнь и гос деятельность СПб, 1895, Г оломбиевский АА Сотрудники Петра Великого АД Меншиков М , 1903, Павленко НИ Полудержавный властелин Ист хроника о жизни сподвижника Петра Первого АД Меншикова М, 1991, Deruga A Ks Aleksander Mienszykow, jako starosta dzisniedski // Ateneum Wileriskie 1935 R. 10 Валерий Лазднякоу
МЕРА, полгеемантычная адзшка вымя-рэнняу (гл Меры) У якасщ самастой-най адзшю емютасщ сыпучых рэчывау (збожжа) М Ужывалася У 17—18 ст на усх -бел землях ВКЛ, дзе прырауноУва-лася да 12 гарцау шынковых або 24 гар-цау камгсгйных (скарбовых) цг 4 карцоу кракаусюх Яуген Аниичакка
МЕРАНКбу Мшил Андрэевтч [н 23 8 1936, г Перавальск Варашылау-градскай (цяпер Луганскай) вобл , Ук-раша], бел жыватсец Скончыу Бел тэатр -мает ш-т (1966) 3 1973 выкладае
MEPHIK М
у Акадэмп мастацгвау Беларусг Працуе у станковым жывашее Ваенна-пст тэ-матыцы прысвечаны карщны «Год 41-ы» 1 «Станцыя АУрап» (абедзе 1966), «На абпаленай зямлг» (1968), «Год 41-ы Бежанцы» i «Алтар Перамоп» (абедзве 1984), «Налет» (1985), «Год 45-ы Рат-ца» (1985), «Вострау Зыслау» (1987), «Партызансю штаб» (1988), «Салдацкая каша» (1989) i шш Творчасщ Уласцшы манументалгзацыя вобразау, выразнасць жыватсна-пластычнай мовы
Галы Фатыхова
МЁРКУШАУ Аляксандр Макшмавгч (14111918, г Казань, Татарстан — 1 5 1993), удзельнтк баеу на Беларусг у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1945) У Чырв Арми з 1938 Скончыу курсы Удасканалення каманднага (1942) 1 афщэрскага (1956) саставау У Вял Айч вайну на фронце з жн 1942 Ка-мандзгр роты, ст лейгэнант М вы-значыуся у баях за в Сычкава Бабруйскага р-на, 28—29 6 1944 на аУга-мапстрал! Бабруйск— Мшск яго рота адбзла 13 контратак, знпичыла 100 аута-машын ворага, М 7 разоу падымау бай-цоу у рукапашны бой Да 1959 у Сав Армп
МЁРЛЯК Кастусь (Канстанщн 1лыч, н 25 12 1919, в Дзетамля Навагрудскага пав , цяпер Навагрудсю р-н), бел гра-мадска палгт дзеяч у эмгграцы! Скон-чыу вучылшгчы с -г (1937) i сельгаскаа-перацьц (1938), курсы крэдытных ш-спектарау Бел рэсп канторы Дзярж-банка СССР у Беластоку (1940) Працавау бухгалтарам, старшим крэ-дытным шспекгарам у Навагрудку, Ка рэлгчах У час акупацы! Беларуш супра-цоунгчау з ням фашистам!, уваходзгу у Беларускую народную самапомач, Беларуси. корпус самааховы 3 1944 у эмггра-цы1 У Германн, 1тадц, Аргенцше, з 1954 у ЗША У 1948—82 член Рады БНР, заснавальнгк г старшыня Згуртавання беларусау у Аргенцше, старшыня гал управы Беларуска-амерыканскага задзг-ночання, Бел -амер к-та вегэранаУ i шш Аутар артыкулау па псторыт бел эмпрацьп, пытаниях культ , ли , рэлш, грамадска-палгт жыцця Беларусг
Те Дзейнасьць Кастуся Мерляка на эми рацыг Нью-Ёрк, 1992
МЁРНЖ, мернтчы, мерчы, г е а -метр, службовая асоба у ВКЛ у 16—18 ст , якая займалася вызначэннем межау г вымярэннем зямельных участкау, з’яу-лялася членам падкаморскага суда Па-сада М распаусюдзшася з пачаткам ва-лочнай памеры Звычайна М назначал! з шляхцщау, аселых у адпаведным вая-водстве або павеце (гл таксама Камор-нжг) Прыладамт працы М был! шнуры, жэрдю, металгчныя ланцуп Вял адлег-ласш вымярал! крокам i з дапамогай ас-тралябтй з дыептрамт, мензульных сто-лткаУ У 18 ст Уведзена дыгнпарская
М МЕРТЭНС
asaaasSH ihiwm'ihli'i тат1М1\«118авня8Я8жияпдэаи8шяиемаммяВ88МП8|||11Ц...
пасада (гл Дыгштарьп) генеральнага М ВКЛ (у 1726 1М быУ гродзенскт лантвойт К Сямашка), пазней — М ВКЛ Пасля далучэння бел зямель да Рас 1мперы1 (канец 18 ст ) мернтцтвам займалтся рас землямеры, яктя бьип дзярж службоУ-цам1 М да часу скасавання Статута ВКЛ у 1840 выконвалт друтарадныя да-паможныя абавязкт
Лип Grzepski S Geometna to jest miernicka nauka Wroclaw, 1957
Яуген Аниичанка
МЕРТЭНС Стантслау Адамавтч (парт псеУд Стафан С к у л ь с к 1, 3 S1892, г Лодзь, Полыпча — жн 1937), дзеяч рэв руху у Польшчы i Зах Беларуш Чл СДКПтЛ з 1909, чл РКП(б) з 1918, чл КПП з 1921 Веу рэв дзейнасць у Варшаве, Лодзь Калт-шы У 1913—14 зняволены у турму У 1918 старшыня павятовага к-та РКП(б) 1 старшыня ЧК у Мстиславе Дэлегат I з’езда КП(б)Б У 1919 у Чырв Арми, камандзф батальена, камтсар брыгады У 1920 нам старшын! Смаленскага губ-выканкома i чл губкома РКП(б), потым у Часовым польсктм рэукоме у Бе-ластоку, старшыня Навагрудскага рэу-кома У 1921 нарком унутр спрау i чл калепт ЧК БССР, чл ЦБ КП(б)Б, чл Прэзтдыума ЦВК БССР 3 канца 1921 на нелегальнай рабоце у Польшчы, у 1922—23 узначальваУ Лодзшсю, Дам-броУскт акругкомы КПП Адзш з арга-ниатараУ КПЗБ т Мшскай школы КПЗБ У 1923—25 упаунаважаны ЦК КПП пры ЦК КПЗБ У кастр 1925 зняволены У вынтку абмену палтгвязням! са студз 1928 у СССР Дэлегат IV—VII кангрэсау Камштэрна Удзельшк I i Ц канферэнцый, П з’езда КПЗБ Чл ЦК КПП у 1923—27 1 з 1931 Чл Палттбю-ро ЦК КПП у 1923—25 t у 1935 Чл Бюро ЦК КПЗБ 1 яго прадстаУнтк цры ЦК КП(б)Б у 1934—35 Аутар мнопх дакументау КПЗБ, брашур i артыкулаУ У 1935 у Мшску пад рэдакцыяй М вы-дадзены зб артыкулаУ «Палтгычныя партыз у Польшчы, Заходняй Беларуш i Заходняй Украшы», у ягам дзейнасць КПЗБ ацэньваецца з пазщый «нацыя-нал-апартунтзму» У 1937 рэпрэстрава-ны Рэабшттаваны
Мгкалай Арэхва, Уладэипр Ладысеу
МЕРЧЫНГ (Meiczyng) Генрык (5 2 1860, г Згеж, Польшча — 14 9 1916), польскт псторык, шжынер Скончыу Варшаускт ун-т (1882), Пецярбургск! ш-т тнжыне-рау шляхоУ зношн (1885), дзе 1 выкладау (з 1904 праф ардынарны) 1нтцыя-тар элекгрыф1кацы1 чыгунак у Расп Займауся псторыяй Рэфармацьи у Рэчы Паспалггай ВывучаУ дакументы у архт-вах Втльнт, Варшавы, Кракава i гнш Член Ядноты евангелмна-рэфармавана-га касцела у В1льн1 Па яго шщыятыве сшод царквы пачаУ выдаваць зборниз дакументау па псторыт Рэфармацьп «Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuamcae», асабтста падрыхтавау Спи
так 1 серы! 1 (1911), куды Увайшлт дакументы 16 ст АУтар прац пра кальвштс-цкую 1 армянскую цэрквы У ВКЛ, дзейнасць С Буднага, па псторыт педагопкт, дэмаграфц. У творах М шмат звестак з дакументау, яктя не захавалтся да наша-га часу
Те Szymon Budny jako krytyk tekstdw bjblijnych Krakow, 1913, Mapa Litwy z r 1613 ks RadziwiBa Sierotki, pod wzglejdem niatematycznym i kartograficznym // Sprawo-zdama Towarzystwa Naukowego Warszaw-skiego Wydz 3 Warszawa, 1913
МЕРЫ пстарычны я, ддзнакт т сродкт вымярэння, яюмт карысталтся да увядзення метрычнай стстэмы, аб’ект вывучэння метрологи гютарычнай Ста-ражытныя т народныя М адпавядалт прыродным аб’ектам 1 з’явам Напр , вядомы народныя М адлегласцт «на вераб’шы скок», «на крок чалавека» Адлегласць вымяралт па гуку роУ вала чуваць на паУвярсты, крык чалавека — на вярсту, брэх сабага — на 2 вярсты Даужыню вымяралт пядзяй, локцем, ступней, крокам, тапарышчам, прутком, шнурам т г д , збожжа 1 вадкасцт — гасп посудам больш-менш пэунага па-меру бочкай, каддзю, вядром, кублом, сявенькай 3 часоу Полацкага княства для практичных вымярэнняу выкарыс-тоУвалт драуляныя М даужынт, каменный 1 металтчныя вал (знойдзены у час археал расколах) На Беларуст з часоу сярэдневякоуя т да 20 ст выкарыстоува-лтся М даужынт цаля, стала, сажанъ, Л1Н1Я, прут, шнур, гоня, вярста, мшя, М плошчы прут (квадратны), морг, волока, лан, М сыпктх рэчывау т вадкасцей бочка, гарнец, кварта, чвэрць, карэц, асьмша, салянка, мера, барыла, М ма-сы камень, лашт, фунт, пуд, берковец, кантар, лот, бязмен, грыуня Некаторыя тавары вымяралт спец М кудзелю — касЛаУкамт, мед — мяднщамц лтпаУкамт, лукнамт т шш На Беларуст тснавала мноства мясц разнавщнасцей М У да-кументах упамшаюцца 4 вщы вядра для вымярэння меду, больш за 40 мясц збожавых М (бочкт, карцы т тнш) Упершыню дзярж рэгуляванне М на Беларуст зафтксавана дагаворам Полац-ка з Рыгай (каля 1338—41), дзе полац-гая М вап параУноУвалтся з рыжсгамт Статут ВКЛ 1588 тмкнуУся унтфткаваць М у дзяржаве т патрабавау, «абы в месте нашом стелечном Вилейьском и в кождом месте нашом паньства нашего Великого князства Литовского и в до-мех гостинных, по дорогах, в торг и без торгов збоже всякое продавано мерою однакою ровновано», г зн втленскаю бочкаю, роунаю 4 кракаусктм карцам Мясц улады У гарадах павшны былт клеймаваць узорныя гарадсгая М — бочку, паубочю, чвэрць бочкт Падляга-лт унтфткацыт мяднтцы, кварты, гарцы, локцт Той, хто выкарыотоувау несан-кцыянаваныя М , падлягау суду, аднак мясц адзтнкт вымярэння працягвалт Ужывацца Пастановай сейма 1766 уве-дзены новыя суадносшы асн М Пасля далучэння у канцы 18 ст да Рас тмпе-рыт У Беларуст сталт пашырацца рас М
даужынт (вяршок, чвэрць), плошчы (дзесяцша), сыпктх рэчывау (чацвярык), масы (доля) Шмат яктя М пад уздзеян-нем адпаведных рас М набылт новыя вызначэннт або былт выцеснены тмт У некат гасп галшах пачалт Ужывацца спецыфтчныя стстэмы М (атэкарсктя фунт, унцыя, драхма, скурупул, гран) Сучасная метрычная (дзесятковая) стс-тэма М упершыню зацверджана У Францыт 1 8 1793 3 мэтай яе пашырэн-ня У 1872 у Парыжы была склткана Мтжнар камтстя па вырабе Узорау мет-рычных М для розных дзяржаУ У 1875 прадстаунтю шэрату краш, у т.л Расп, падтсалт Метрычнуто канвенцыю, якая прддугледжвала выраб мтжнар т нац прататыпау метра т ктлаграма т стварэн-не мтжнар метралаг устаноу Мтжнар к-та М т вагау (ктраУнтчы орган з наву-коУцаУ) т Мтжнар бюро М т вагау (и -д ш-т) У 1889 у Парыжы склткана 1-я мтжнар канферэнцыя М т вагау 3 1899 у Расц дазволена выкарыстоуваць метр т галаграм побач з ранейшымт М У 1916 метрычная стстэма аб’яулена раУнапраУ-най з рас стстэмай М , а У 1918 — адзт-най т агульнаабавязковай Пераходны перыяд увядзення метрычнай стстэмы цягнуУся У СССР да 1926
Лип Сементовский AM О мерах и весе, употребляемых в Витебской губернии Витебск, 1874, Каралеу XI Таблтцы пе-раводу растйсктх мерах у метрычныя т наадва-рот Мн , 1925, Денман ИЯ Меры и метрическая система М, 1954, Молчанова Л А Народная метрология (к истории нар мер длины) Ми, 1973, Скурат КУ Да|-нтя беларусктя меры Мн , 1974, Камен-цева ЕИ, Устюгов НВ Русская метрология 2 изд М , 1975 Симон Барыс «MECfeHHHIK полбцкь («Miesi§cz-nik Potocki», «Полацкт месячнтк»), лгга-ратурна-навуковы часошс ВыдаваУся на працягу 1818 т 2 месяцау 1820 што-месячна у Полацку на польский мове Полацкай езущкай акадэмгяй Засн фт-лосафам В Бучынсктм, гал рэдактар — праф фтзткт т д-р фшасофп Ю Цытовтч, рэдактары — 11вщкт, Я Роотхаен, Е За-лескт, Я Кондрау т шш Меу 6 раздзе-лау л-ры т свабодных навук, маральна-фтласофскт, фтзтка-матэматычны, пстарычны, крытычны, лттаратурных навш Сярод артыкулаУ — краязнаУчыя працы («Каротктя звестю пра Полацк»), лтта-ратурныя пераклады (трагедыя ЕУрыпт-да «Арэст» у пер Я Мтгановтча з Втцеб-ска), рэцэнзтт на творы польскамоуных птсьменнткау (на эптчную паэму Н Мус нщкага «Палтава») У тдэйных спрэчках з прагрэстУнымт прафесарамт Втленска га унтверсттэта, яктя друкавалтся У «Дзеншку Выенъскш», «М П » стаду на пазгцыях клерыкалтзму т кансерватызму Выданне часоптса спынена пасля вы гнання у 1820 ордэна езугтау з Рас тм перыт Выйшла 14 нумароУ, у яюх зме-шчана 85 артыкулаУ
Лип Сапунов АП Заметка о коллегии и академии иезуитов в Полоцке Витебск 1890, Фт латав а А Полацак 1818 т Па матэрыялах часоптса «Miesijcznik Potocki» // Бел ист часоп 1993 №1, Умецкая ЕС «Месенчник Полоцкий» — первый журнал дореволюционной Белоруссии // Из истории
книги, библиотечного дела и библиографии в Белоруссии Мн , 1972 Выл 2
Андрзй Самуак
МЙСТА, сшонгм паняцця горад у Бела-рум У 16—19 ст Тэрмш запазычаны э польск мовы (miasto) Старый умацава-ныя частю гарадоу — дзядзшец г вокальны горад — з 16 ст набываюць значэн-не У асн ваеннай крэиасщ г назву «замак» (ад польск zamek), асн тэрыто-рыю горада з рыначнай плошчай на месцы былых пасадау называл! М , а другасныя кварталы, яюя не былг ахоп лены новым! гар умацаванням!, — прадмесцямт Невялтюя гарады звалг мястэчкам Ад слова «М» паходзщь назва гарадскога саслоуя мяшчан
МЕСТР (Maistre) Жазеф дэ (1 4 1753— 26 2 1821), французсю палгт дзеяч, фг лосаф, публщыст, граф Скончыу езущ-ю калепум, Турынсю ун-т Сенатар (1788) У час Франц рэвалюцы! 1789— 94 эмирыравау у Сардзгшю, з 1800 яе канцлер У 1802—17 пасланнгк сардзш-скага караля У Раен Меу уплыу на Аляксандра I г мшгетра нар асветы графа А К. Разумоускага Падтрымлтвау дзейнасць ордэна езуипау у Рас гмпе-рЫ1 Гал тнщыятар стварэння Полацкай езущкай акадэми, удзельнтчау у яе ура-чыстым адкрыццт 10(22)6 1812 Высту-пау супраць прагрэсРдгых рэктарау Вг-ленскага ун-та — I Страйноускага 1 БСнядэцкага У 1817 за празмерную падтрымку каталщызму высланы з Расп Аутар вял лгт 1 эпюталярнай спад-чыны У тсьмах да Разумоускага асвят-ляУ псторыю езугтаУ у Беларуст Захава-Л1ся фрагменты яго перапгею з генералам ордэна езугтаУ Т Бжазоускил г мгт-рапалиам С I Богушам-Сестранцэвмам
Те Letires et opuscules inedits T 1—2 Pans, 1851, Рус пер — [Письма к А.К Разумовскому] И Васильчиков АА. Семейство Разумовских СПб, 1880 Т 2
Лт Степанов М Жозеф де Местр в России // Литературное наследство М , 1937 Т 29—30, Хоружий С С Карсавин и де Местр И Вопр философии 1989 N° 3, Яковенко С Иезуиты в России «Записки» по истории о-ва Иисуса в царствование Екатерины II // Европейский альманах М , 1991, К ат л яр чу к АС Санкг-Пецярбург-си перыяд жыцця Ж дэ Мэстра i Полацкая езущкая акадэмш // Albanithemka Petropo-litanae СПб , 1996, Яго ж Жазэф дэ Мэстр i Тадэвуш БржазоУста У справе адкрыцдя По-лацкай езущкай акадэми // Вщебсю сшытак 1997 № 3
Лндрэй Катлярчук, Энгельс Дарашэтч
МЕСЯЧЫНА штомесячная натуральная плата харчамт i адзеннем, якую па-мешчык выдавау прыгоннаму селяншу, пазбауленаму зямл1, тзв месячнику, у Расп у 18 ст — 1861 Месячнтк предавав на полг у памешчыка або выконвау работы у яго маентку (тзв дваровыя ЛЮД31) М выдавалася толью на работ-шка г задавальняла яго мшгмальныя патрэбы 1мкненне памешчыкаУ Бела-русг г Правабярэжнай Украшы прыста-саваць сваю гаспадарку да патрэб рынку 1 атрымаць больш с -г прадуктау выюпкала у 1-й пал 19 ст пашырэнне пераводу прыгонных у месячнжг М —
адна з найцяжэйшых форм прыгоннщ-тва Валянщна Чапко
МЕТАДАЛбПЯ ПСТбРЫ!, даследа-ванне практичных праблем пазнання истории, яго прыроды, прынцыпау г метадау Прырода пазнання Уключае У сябе шырокае кола пытанняу, важнейший з яюх звязаны з суб’ектна-аб’ект-ным1 адносшам! у пет навуцы, што вызначае спецыфтку пет даследавання у адрозненне ад прыродазнауча-навуко-вага ш мастацкага На фглас узроунг яна заключаецца у канцэптуальным ба-чаннг даследчыкам свайго аб’екта пет рэчагенаец!, на прикладным узроунг — у рэканструкцыйным г рэтраспектыУ-ным (ад цяперашняга стану да пачатко-вага) характары пет пазнання, што, з аднаго боку, выключав запазычанне ш-тэлектуальнай мадэлг пет з’яу (працэ-су) з прыродазнауства, а з другога — атаясамлгванне або супрацьстаянне псторы! 1 мастацтва На тэта указвае i сам прадмет пет навую Побач з функцыя-М1 сац памяцг (назапашванне 1 захаван-не у памяцг чалавецгва вопыту папярэд Hix пакаленняу), выхаваучай (з абавяз-ковым прызнаннем агульначалавечых каштоУнасцей, щэалау свабоды, дэма-кратыг г правоу чалавека) г палпыка-щэалапчнай (водгук на тыя ш шш пы-танн! жыцця сучаснага грамадства, яю не абмяжоУваецца даследаванням! у га-лше новой i навейшай acmopui) псторыя выконвае г навукова-пазнавальную функцыю Гал задачай апошняй з’яУ-ляецца прадастауленне грамадству, па-жадама у эстэтычнай форме, неабход-ных ведау для адэкватнага вырашэння праблем, што стаяць перад гм Пры гэ-тым толью палггычна незалежная наву-ка можа даць грамадству аб’ектыУныя рэкамендацы! Да прыроды пет пазнання адносяцца таксама кампаненты, яюя характарызуюць структуру пет даследавання, найперш своеасаблшасць пет крынгц г гх пазнавальныя магчы-маецг, значэнне ист факта у навуцы, эмпгрычны 1 тэарэт узроУнг пазнання, арганиацыю, падачу i ашеанне ист ве-даУ У структуры пет даследавання выключка важнае значэнне маюць навук панящц Яны складаюць лапчны фундамент навую, акумулююць пет веды, арганпуюць г сютэматызуюць матэ-рыял М г раскрывав асн паняцш навую 1 паказвае к ролю у працэсе пазнання Перад ей стащь важная задача па Удасканаленн! паняцтйнага апарату Ад ступенг яго распрацаванасцг г дыфе-рэнцыраванасц! залежыць узровень развщця навую У працэсе Удакладнення паняццяу адны з гх адмграюць г паяуля-юцца новыя, друпя мяняюць свой змест У сучаснай истарыяграфи няма, напр, паняцця «боскае наканаванне», на яюм базгравалася сярэдневяковая навука Анахранпмам гучыць паняцце «развиты сацыялпм», што было папу-лярна у недалекгм мгнулым Разам з тым замацавалгея тэрмшы «щэальны тип», «менталгтэт», «цывипзацыя» г шш, пашырыл! свой змест «полю», «диктатура», «рэвалюцыя» г шш Да
МЕТАДАЛОГ1Я М
i^BsxsE&ssEKsssssnsssssB^BSssBBaBSSBsnBsssnsssBss^BBxnBBtBBSBssscsBsssss&sssssessssBRss
асн паняццяу М г адносяцца катэгорьп г принципы Катэгорыям! называюцца найб агульныя паняццг, яюя канцэн-труюць веды пра важнейший адносшы, улаецгваец! г сувяз! навакольнага свету (пет час, ист факт, пет месца 1 шш) У якаецг прынцыпаУ выступают, зы ходныя паняцщ навукг, што вызнача юць асн спосабы вырашэння навук праблемы Змест таго ш шш принципу выяУляецца У пэУных патрабаваннях, яюмг павшен юравацда кожны даслед чык у сваей галше навую Сутнасны бок пет пазнання вызначаюць принципы пстарызму (падыход да рэчагс наецг, што змяняецца 1 развгваецца У часе), аб’екгыунасц! (даследаванне, якое характарызуецда Усебаковым ахо-пам вывучаемай з’явы, апорай на дасяг-нуты Узровень навук ведаУ з улжам ма-ючых быць пунктаУ погляду па дадзе-най праблеме, творчым падыходам з выкарыстаннем усей сукупнасцг розных метадау г у адпаведнасщ з новым! гра-мадсюмг патрэбам! 1 поспехамг У шш гал шах навую) г каштоунасны падыход (выяуленне i ацэнка шдывщуальна значнага У вывучаемым аб’екце, аднак пры захаванн! гютарызму прынцыпу i принципу аб’ектыУнасцг) Ад захавання патрабаванняу, што вышкаюць з дадзе-ных прынцыпау, залежыць паспяховае выкарыстанне историками адпаведных метадау, яюя выступаюць як сродак пазнавальнай дзейнаецг Яны Уяуляюць сабой сукупнасць прыемау i аперацый, што рэгулююць дзейнасць историка i забяспечваюць вырашэнне даследчыц кай задачи 1х лапчнай асновай з’яУля-юцца агульнанавук метады, а канкрэт-ным праяУленнем — самыя разнастай-ныя метады Сярод ix традыцыйныя метады класавы падыход (трактоУка пет працэсу праз призму наяунасш вызна-чаных класаУ, а у прыхгльнгкау маркете цкага падыходу — т класавай бараць бы), ист-генетычны (вывучэнне пет з’яу у працэсе ix развщця, ад зараджэн ня да пбелт цт сучаснага стану), пет параУнальны ц! кампаратыУны (параУ-нанне пет аб’ектаУ у прасторы г часе 1 выяуленне падабенства г адрознення памгж гмг), ист -тыпалапчны (выяулен-не агульных рыс у прасторавых трупах пет падзей 1 з’яу ш вылучэнне адна родных стадий у бесперапынна-часа bum ix развщщ), ист -сютэмны (па-глыблены аналгз сац -пет стстэм, рас-крыцце Унутраных механтзмау ix фун кцыянавання), дыяхрашчны (пабудова У часе разнастайных па прыродзе пет працэсаУ), рэтраспектыУны (паслядоУ-нае прашкненне у пет мшулае з мэтай выяулення причины дадзенай падзет), выкарыстанне метадау пстхалогн (гл у арт Паха история}, колькасныя метады, утл шфармацыйныя колькасны аналгз (сутнасна-зместавы аналп ист з’яу на аснове атрыманай стстэмы ix лтчбавых характарыстык), контэнт-ана-
М МЕТЛДЫСТЫ
ли (звядзенне тэксту пет крынщы ад абмежаванага набору адзначаных эле-ментау на яюя можна легка уздзейю-чаць кояькаснай апрацоукай), мадэлцэа-ванкс (даследаванне пет аб’екга па ма-дэлях, яюя атпеваюць гэтыя аб’екты у матэматычнай форме), шматмерны ста-тыстычны аналм (часцей за усе аугама-тычная клас1ф1кацыя пет аб’ектау са шматлжш! 1 разнастайныМ! прыкметам! 1 устанауленне прыналежнасщ гэтых аб ектау да вызначаных тыпау на аснове «сцюкання» зыходнай шфармацьп), ш-фармац тэхналогн (базы даных, электронный таблщы, мультымедьц, гла-бальныя сетю 1 шш , гл Пстарычная т-фарматыка), метады сшергетыю (тэо-ры1 самаарганиавальных грамадсюх С1СТЭМ)
Асновай для выпрацоую метадау з’яу-ляецна навук тэорыя (гл Пстарыясо-фгя) У сваю чаргу метады забяспечва-юць атрыманне новых ведау, развша-юць 1 узбагачаюць тэорыю Часта устанауленне тых ц1 щш фактау або укараненне новых метадау даследаван-ня з’яуляецца прычынай адмовы ад старой тэоры! Кожная навука мае метадалаг базу Праз запазычанне катэгорый i метадау розныя навую знаходзяцца у працэсе пастаяннага узаемадзеяння Так, М г цесна звязана з эшетэмалоп-яй, якая займаецца праблемамт пазнан-ня j? навуцы у цэлым Таму вывучэнне псторыкам! метадалаг праблем сваей навую патрабуе грунтоунай падрыхтоую у галше фшасофп i сацыялоп! Гэта выюнкана найперш неабходнасцю рас-лрацоую шэрагу паняццяу, актуальных для ycix сац навук Цесныя узаемасувя-31 1снуюць цамтж метадалаг i пстары-яграф1чным1 даследаванням! Яны ад-люстроуваюць 2 шляХ1 У раскрыцц! зна-чэння 1 функций ист пазнання пер-шы — з боку яго Унутранай структуры 1 асаблшасцей у параунанш з шш формам! пазнання, друп — канкрэтныя
этапы развщця пет ведау у сувяз! з гра-мадскай эвалюцыяй Пленнае выра-шэнне метадалаг праблем можа быць паспяхова ажыццеулена толью на грунтоунай пстарыяграфшнай базе Падоб ным чынам М г УзаемадзейН1чае з ист крынщазнауствам Гэта закранае пытан-Hi, звязаныя з гнасеалапчным! функциям! крынщы 1 метадам! работы з ей М г трэба адрозтваць ад методыю ист
даследавання Апошняя з’яуляецца аба-вязковым атрибутам навук метаду, уяу-ляе сабой сукупнасць правш i працэдур, што дазваляюць рэалиаваць канкрэтныя ЩЭ1 1 адначасова патрабаванш прынцыпау, на яюх заснаваны той щ шш метад Не юнуе зададзенага пет даследавання без вызначанай методыю, аднак яна падпарадкавана М г У той час, як метадалопя дае магчымасць ат-рымаць навукова значнае разумение пет рэальнасщ, выкарыстанне метадау (методыю) забяспечвае адпаведнае ага-
санне 1 тлумачэнне ужо пэуным чынам зразумелай рэчаюнасш
Першы спец курс «Энцыклапедыя i метадалопя псторьп» прачытау у 1857 праф Берлшскага ун-та I Г Дройзен 3 1880—90-х г пачалася широкая рас-працоука метадалаг пытанняУ псторы1, фармщаванне асн метадалаг юрункау, яюя надоуга вызначыл! развщце пет навую (пазггыв1зм, «фшасофхя жыцця», неакантыянства) Крытыка натуралпму 1 пазггывгзму у пет навуцы з боку неа-кантыянцау дасягнула крайнтх межау, ператварылася У барацьбу з «прырода-знаучанавуковым светапоглядам», у прамое супрацьпастауленне навук аб прыродзе пет навуцы Тым не менш гэты рэлятывгзм у псторы! развянчау щэю «татальнай аб’екгыУнасщ» пстары-яграфи, садзейшчау пераадоленню яе метадалаг абмежаванасщ У зах навуцы яму был! процшастаУлены неааб’ек-тыв1сцюя тэорьп, яюя адрадзш патра-баванш аб’ектыунага падыходу псторы-ка да мшулага У сав ист навуцы метадалаг даследаванн! развшалюя з канца 1950-х г Вызначылася томская школа М г , створаны абагульняльныя працы, М г уведзена ва уннверстгэцкую адукацыю ЗаслугоУвае увап дыялектыка-матэрыялктычны падыход да тлумачэн-ня праблем М г Аднак шмат яюя пала-жэнн! арыентаваны выключна на маркшецка-леншеюя устаноую у шгэр-прэтацы! псторы!, яюя наогул можна аднесц! да аб’ектьтасцюх Пачатак аб-наулення айч пет навую характарызу-ецца пераасэнсаваннем яе зыходных тэ-арэтыка-метадалаг палажэнняу, выяу-леннем тых элементау навук ведау, яюя не вытрымал! праверю пракгыкай (прагназщаванне як абавязковая функция псторы!, прынцып партыйнасц!, класавы падыход), укараненнем новых метадау даследавання (шетэмны падыход, шфармац тэхналогн, пшхааналгз, сшергетыка) i шш Усе гэта немагчыма без глыбокага разумения псторыкам! сутнасш 1 задач сваей навую, асаблгвас цей пазнавальнага працэсу, авалодання яе метадалаг арсеналам Вырашэнню узнжшых праблем садзейшчаюць кафедры крынща- 1 музеязнауства Пег ф-та БДУ 1 усеагульнай псторы! пет ф-та Гродзенскага дзярж ун-та, савет Бел асацыяцьп «Псторыя i камп’ю-тэр» — галша Асацыяцьп «Псторыя i камп’ютэр» краш СНД, выканком савета Бел пшхапст асацыяцьп, вучоны савет Гумаштарна-эканам недзярж ш-та Рэспу&пю Беларусь, юраунщтва 1н-та псторы! Нац АН Беларуш, «Беларуска-га пстарычнага часошса» Дзякуючы ix шщыяггыве 1 намаганням у Мшску пра ведзены мжнар канферэнцыя «Мета-далапчныя праблемы пстарычнай наву К1» (вер —кастр 1992) i шмпоз1ум на тэму «Пстарычная шфарматыка i пшха-псторыя — праблемы Узаемаадносш» (лют 1996), пет грамадскасць рэспубл! ю азнаемшася з вынткамг працы XVIII Мгжнар кангрэса пет навую (жн — вер 1995, Манрэаль), X (жн 1995, Манрэаль) i XI (жн 1996, Масква) Mixiiap канферэнцый «Псторыя i кам
п’ютэр» У Мшску падрыхтаваны i вы-дадзены вучэбны дапаможнж для сту-дэнтау ВНУ «Метадалопя псторы!» (1996), пстарыяграфнны нарыс В М Шутавай «Пыхапсторыя школа i метады» (1997) 1 шш Стан сучаснай М г у ЗША, Францы!, Германн, Раен, Беларуш i шш крашах характарызуецца спробам! зблтжэння супрацьлеглых пун ктау погляду па кардинальных пытаниях Некат амерыкансгая псторыю У якасц! магчымага шляху пераадолення крайнасцей лнаць герменеУтыку — метад, арыентаваны на разумение тэксту, зыходзячы з яго зместу, а не з яго тлу-мачэння праз кантэкст У сувяз! з гэ-тым амерыкансю метадолаг Т Хаскел адзначау, што настае час «памяркоУнага пстарызму», кал! вырашальным! крытэ-рыям! аб’ектыунасщ псторыка абвя-шчаюцца яго непрадузятасць, абавязак уваходзщь у шетэму поглядау апанента, здольнасць да самакантролю i самадыс-цыплшы Тэндэнцыя ператварэння мовы у аб’екг штэрпрэтацы! знаходзщь увасабленне У дэканструктывгзме — разгляд псторьп як канструкцьп сэнсаУ 1 праблем рэпрэзенгацы! Сення псторыя знаходзщца пад уплывам розных, у асн пленных канцэптуальных падыхо-дау з выкарыстаннем разнастайных i перспекгыУных метадаУ анализу ист ма-тэрыялу У дэмакратычна настроенья даследчыкау натуральна узшкаюць щэ! пра разумнасць спалучэння гэтых пады-ходау, штэгральнае абл1чча сучаснай пет навую У канцэпцъц, якая ей рас-працоуваецца, аналы «татальных структур» або цывнпзацыи дапауняецца вы-вучэннем сац стратыфгкацы! з ул1кам эканам, пыхал i культ сувязей У гэтых умовах важнае значэнне набывае М г як навук 1 вучэбная дысцыгиина Авалоданне ею — задача падрыхтоую сучасных прафес псторыкау
Лип Ковальченко ИД Методы исторического исследования М , 1987, М о -гильннцкий Б Г Введение в методоло гию истории М , 1989, Метадалапчныя праблемы пстарычнай навую [36 арт па матэры-ялах мнкнар навук канф ] Мн, 1993, Пстарычная навука i пстарычная адукацыя У Рэспублщы Беларусь Новыя канцэпцьи i па-дыходы У 2 ч Ч 2 Сусветная псторыя Мн, 1995, Методологические вопросы истории Амер психОистория и ист информатика Мн 1996, Новые информационные технологии в образовании Тр II Междунар конф Т 3 Историческая информатика Мн , 1996, Современная мировая историческая наука Информ -аналит обзор Мн, 1996, Историческая информатика (Информатика для ист специальностей) Мн , 1998
Уладзишр Cidapuoy
МЕТАДЫСТЫ, веслеянцы, пра-тэстанцкая плынь, якая узнгкла у 2-й чвэрщ 18 ст у Англн ва улонш англь канскай царквы i вылучылася У асоб-ную аргашзацыю У 1729 ДжУэсЛ! (Веслей) заснаваУ у Оксфардсюм ун-це рэл1г гурток, члены якога вылучалкя асаблшай набожнасцю, упартасцю i ме-тадычнасцю у вывучэню Б1бли (адсюль назва М ) У 1740—60-я г Уэсл! ства-рыу самастойную, строга цэнтрал1зава-ную царкву са сватм веравучэннем i ар-
ганиацыйнай структурай, абраднасць больш спрошчаная, чым у англжан У 1784 метадысцкая епгскапальная царква узшкла У ЗША, пазней М распаусюдзь люя У мнопх шшых крашах свету (най-перш у калоншх 1 дамшгенах Вялжа-брытанц) У наш час М аб’яднаны У розныя арг-цьп, яюя падзяляюцца на 2 асн толю цэрквы без епюкапау (англ паходжання) i етскапальныя цэрквы (пад амер уплывам) У 1920-я г амеры-кансюя М заснавал! у Зах Беларусг сваю М1С1Ю з цэ шрам у Вшьш Аддзя-лениа Mien дзейшчал! у Клецку, Лщзе, Шчучыне 1 шш У Клецку акгыуную рэнд дзейнасць М вял! сярод вучняу Клецкой беларускай гшнази У пропаве-дзях 1 спевах М выкарыстоУвал! бел мову (яе вывучал! 1 замежныя мгсгяне-ры), выпускал1 на ей сваю л-ру 3 В1-ленскай М1С1ЯЙ супрацоушчау паэт ТЛеучык, яю перакладау на бел мову метадысцюя спеУнгю Аднак ахатць шыроюя пласты насельнштва Зах Беларус! М не удалося Восенню 1944 у Беларуш мелася 10 метадысцюх супо-лак у Клецку, Лщзе, Нясвгжы, Шчучыне, Юрацппках (1уеуск1 р-н), Лщсюм (2), Маладзечансюм (2), Пшсюм р-нах, у большасш з ix не было пастарау Аднак неузабаве дзейнасць М у Беларус! заняпала i з тых часоу не адзначаецца
Лт Катэхпм для сяброУ Царквы Мэта-дыстаУ, зьмяшчаючы збор хрысыцянскзх док-трынау 1 псторыю Сьвятога Пюьма Вшьня, 1928, Хрысыцянсюя духоУныя песьн! «Божая Л1ра> Мэтадыстычны песеныпк (сьпеунгк) беларусю (Тэксты да нотаУ) Вшьня, 1930
Юрий Бажэнау, Mtxaia Макулис
МЕТбДЫКА ПСТАРЫЧНАГА ДАСЛЕ-ДАВАННЯ, гл у арт Метадалогт глс-торыг
МЕТРАЛбпЯ Г1СГАРЫЧНАЯ (ад грэч metron мера + logos навука), спе-цыяльная пет навука, якая вывучае пет меры (даужыш, вап, плошчы, сып-юх 1 вадюх рэчывау) у ix развщщ Яе задачы — вызначэнне суадносш адзн нак вымярэння памзж сабой i ix пера-вод на сучасную метрычную сгстэму М г цесна звязана з нумпматыкай пры вывучэнн! адзшак масы Крынщамз Мг служаць рэчавыя помнпа (прю-разнавап, манеты, мапггабныя лшейкх, збудаванн! са «стандартным!» памерамз 1 1НШ ) 1 ПЮЬМОВЫЯ ПОМН1К1
РаспрацоУка М г у Зах ЕУропе пача-лася з тракгатау юрыстау i купцоу 14— 15 ст 1 тракгатау землямерау, дзе вы-кладалгея спосабы вымярэння даужыш 1 паверхнг («Кульмская геаметрыя») У 16 ст з’явипся матэматычныя працы па метралоги («Майстэрскае лнэнне» К Рудольфа) Уласна М г прысвечана праца Г Агрыкалы «Пяць юпг пра меры 1 вап рымлян 1 грэкаУ» (1550) У цяпе-рашш час дзейшчае Мгжнар камгсш па Мг, э 1975 сюпкаюцца кангрэсы па гэ-тай навуцы
У Беларуи метралапчныя працы (па вымярэнш адлегласц! 1 плошчы) з’явипся У 16 ст У сувяз! з правядзеннем ва-лочнай памеры У 18 ст пытанш М г распрацоувал! псторыю Ф Ф Лойка,
Т Чацк1, С Богуш-Сестранцэвгч 3 пры-няццем у канцы 18 ст У Францы! метрычнай сютэмы мер 1 паступовым яе распаусюджваннем па еурапейски краз-нах узникла неабходнасць у суаднясенш дауни мер Рэчы Паспалггай з новым! Гэтаму прысвечаны працы А Сапеп «Таблщы суадносш новых французсюх мер 1 вап з лпоусюм! 1 польсюм!» (1802) 1 АХадкевгча «Таблщы суадносш дауни мер i вап французски 1 каронна-лггоУска-польски з мерам! 1 вагам! новым! 1 принятым! У Францы!» (1811) У 19 ст Мг Рэчы Паспалггай распрацоу вал! псторык! I Лялевелъ, Ф Пекаанскл Матэрыялы па бел М г змешчаны У «Слоушку старажытнай актавай мовы Пауночна-Заходняга краю 1 Царства Польскага» М I Гарбачэускага (1874) У канцы 19 — пач 20 ст меры феад Бе ларуш вывучал! AM Семянтоусш, М В Доу нар-Запольем, У I Пнэта Асоб-ныя пытанш бел Мг 16—18 ст разгледжаны у працах Дз Л Пахиевг-ча, 3 Ю Капыскага, П Р Казлоускага, А П Грыцкевма, Я К Анппчаню, поль ски даследчыкаУ Л Калянкоускага У Пацехг, Р Мянгцкага, В Кул1, С Аляк-сандровма, Г Дунш-Вансов1Ч, Я Юрке вша Бел М г разгледжана у этнагр на рысе Л А Молчановой «Народная метра-лопя (Да псторьп народных мер дау-жын1)» (1973), назвам стараж бел мер прысвечана праца К У Скурата «Даун1Я беларусюя меры (лекшчны анали)» (1974) Стараж-рус 1 рас феад метра-лопю вывучал! у 19 — пач 20 ст П Р Буткоу, Дз I ПразароУсю, ФI Пет-рушэусш, А I Ниацш, 11 Кауфман Важныя даследаванш па М г зрабип Л У Чарапнш, В Л Яшн, Б А Рыбакоу, А I Каменцава, М А Шасцын, I Э Клей-ненберг Пытанш М г азглядаюцца у штогодшку «Дапаможныа пстарычныя дысцыплшы» (выдаецца у Санкг-Пе-цярбургу з 1968)
Лип Черепнин ЛВ Русская метрология М 1944, К ам е н ц е в а ЕИ.Устю-I о в НВ Русская метрология 2 изд М , 1975 Каменцева ЕИ Историческая метрология М , 1978, Шостьин НА Очерки истории русской метрологии, XI — начало XX в 2 изд М , 1990, Kula W Metrologia historyczna // Przeglqd Historyczny 1959 Z 2, Я г о ж Miary i ludzie Warszawa, 1970, Dunin W^sowicz A Ponuary gruntu w Kororue w XVI—XVIII wieku Waiszawa, 1994 Валерий Пазднякоу
МЕТРИКА ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА Л1-тбУСКАГА (ад лац matncula канцы-лярская киша), збор спецыфхчных матэ-рыялау (сшыткау, кн1г) велгкакняжац-кай канцылярьп Вялгкага княства Лг-тоускага 15—18 ст з кошямт дакументау, яюя выдавалюя ад 1мя вялз-кага князя (гаспадара), Рады Вялгкага княства Лтоускага, сеймау 1 падаягал! неабмежаванаму У часе захаванню У склад Метрик! уваходзип таксама некат важныя пабочныя матэрыялы (перакла-ды ярлыкоу крымски ханау, стсы з маскоусюх дыпламат дакументау i шш ), справаводныя матэрыялы (рэес-тры акгау, швентары Метрик! 1 шш ) Метрика стала асновай велжакняжац-
МЕТРЫКА М
кага, а пазней гал дзярж apxiaa ВКЛ i выконвала нотафгкацыйныя (юрыдыч на-рэпстрацыйныя) функции Выка-рыстоувалася у юрыд 1 даведачных мэ тах yciMi суб’ектам! права, найперш вярх уладай, дзярж устаповам!, npuei-леяванымг саслоуям!, мяшчанамг, мапс-тратам!, царквой, этнарэлтпйным! аб-шчынам! На аснове матэрыялау Метрик! па адпаведных запытах выдавался юрыдычна завераныя дакументы (копи 3 КОП1Й)
Першыя пет назвы гэтага збору — «метрыи», «кнш метрыкг», «метрика», з канца 16 — пач 17 ст разгорнутая афщ назва — Метрика Вялгкага княства Лгтоускага 3 навук пункту гле-джання апошняя назва найб слушная Вызначэнне «Лгтоуская метрика» па аналоги з Кароннай метрыкай у Польшчы сустракалася у мясц канцылярекк кннах, з сярэдзшы 17 ст истэматычна ужывалася у варшаусюм арх1Уным спра-ваводстве, замацавалася у пецярбургски г маскоуски архзвах, а таксама у бел ,
Да арт Метрика Вялйсага княства Лггоускага. Судовы лют вял князя ВКЛ i караля польскага KaaiMipa 1483 Арыгшал Кипа № 583 РДАСА
I
Прывшей вял князя ВКЛ i караля польскага Аляксавдра М Б Храбтовгчу на с Кальчычы 1 Шчорсы Новатародскага пав 1503 Фрагмент Кн1га № 6 РДАСА
МЕТРЫКА
рас , польскай 1 лп пстарыяграфи 19— 20 ст Тэты тэрмш традыцыйна выка-рыстоуваецца i зараз у замежных вы-даннях Метрыю, а таксама для назвы некат сучасных apxiyHiax фондау, яюя уключаюць матэрыялы велпсакняжац-кай канцылярыт ВКЛ (побач з давол! значнай колькасцю шш khit) 1 захоува-юцца пераважна у Расп
Як аспоуны 1 самы багаты комплекс крынщ па исторьи феад Беларуш, Метрика дае магчымасць даследаваць вяду-чыя юруню унутранай 1 знешняй палг-тык1 на працягу больш як трох стагод дзяу змены у адм -тэр i судовай шстэ-мах, заканадаустве, рэальнае эканам 1 грамадскае жыцце Беларус!, Ливы, Ук рашы, некат рускк зямель у складзе ВКЛ, палп, гандлевыя, культурный i шш сувязт з Полыпчай, Рашяй, Латы-яй, Эстонии 1 шш крашам! Прыкмет-нае месца у Метрыцы займаюць па-сольсюя акты, шструкцьп, справаздачы пра перагаворы з Рашяй, Швецыяй, крымскш! ханамт, валошсюмз ваявода-М1, матэрыялы ваенна-абарончага ха-рактару, потсы войска ВКЛ, сеймавыя дакументы 1 шш З’яуляецца найб рэп-рэзентатыунай крынщай для вывучэння фарм1равання 1 эвалюцьп буйной зя-мельнай уласнасцц дзярж ладу, сацы-яльных, этнарэлшйных, царкоуных ад-ношн, саслоунага статусу ушх слаеу феад грамадства, перш за усе шляхты, у значнай ступеш духавенства, мяшчан-ства, сялянства, розных форм гаспадар-ю, гандлю, падаткау, павшнасцей Тэта асн комплекс афщ матэрыялау для вызначэння дзярж тэрыторьп, пста-рычных рэпенау (Лива, Русь, Палессе, Падляшша 1 шш ), адм -тэр адзшак, вывучэння каланшацыйных i дэмагра-фшных працэсау, псторы! ушх народау i эпичных груп ВКЛ (беларусау, украш-Цау, русюх, Л1тоуцау, палякау, яурэяу, татар, цыганоу), населеных пунктау, шляхоу зношн Матэрыялы Метрыю да-юць магчымасць прасочваць генеалапч-ныя 1 маемасныя сувяз! набиптаваных родау, пасады дзярж 1 прыватнай адмь нютрацш, служаць ушкальным матэры-ялам для вывучэння жыцця i дзейнасщ выдатных дзярж, палп дзеячау, асвет-шкау, выдаупоу (Ф Скарыны, В Цятн-скага, А Волана, I Пацея, Стмяона По-лацкага, М Радзшша Чорнага, Л Сапеп, I Храптовша 1 шш ) Метрика — най-большы па памерах, значнасщ i храна-лапчным ахопе збор помнхкау духоунай культуры, старабел («рускай»), поль-скай, лац моу, шсьмовасц! Яна пера-канауча сведчыць аб дзярж 1 грамад-ска-публмных функциях бел мовы у ВКЛ да Люблшскай уни 1569 Книг Метрыю насычаны рэалшм! паусядзен-нага побыту, звычаяу 1 традыцый розных пластоу грамадства, даюць уяулен-не пра духоунае жыцце, свядомасць, менталпэт насельнщтва ВКЛ
Псторыя Метрик! Фасцыкулы (сшыт-Ki) 1 книг Метрыю больш-менш щстэ-
Si
г mttt
мгг.* Вс/7 ЩчилЛш
tie
1лвч АИРЛ
* Шаллал
_ - < *♦
ДароУны лют кн Ганны, жоню кн М-АСангушкашча, царкве Спаса У Дзярэчыне на зем-Л11 сялян 1501 Кип-а № 223 РДАСА
матычна вялюя з сярэдзшы 15 ст амаль адначасова з афармленнем Кароннай метрыю у Польшчы На думку некат даследчыкау (бо бясспрэчных дакумен-тау не знойдзена), юпп Метрыю у
15 — пач 16 ст зберагалюя у Троксюм замку пад наглядам гаспадарскага пад-скарб1Я, пазней, безумоуна, захоувалюя у велпсакняжацюм скарбе у Вшьш побач з фшансавым! сродкам! i шш каш-
яжмиЫЦ, "Я
«*•**•*
pi
* t
•*•**** <4,
4
i-Л **<<*«"4
******* Ла** *
* *★*
.. ‘УC
«««WVf rt.n «
л м. . fl
^7
-
*|м**4в«*
**«•***» *•••• I TF*4
-’•'Ч * * *-м *ч’
ftf**
*****
•*<
,* * ГН
"TV
• »***«*
Прывшей Жыпмонта I Новагародку на магдэбургскае права 1511 Фрагмент Кшга № 9 РДАСА.
1нвентар маентка Беразыня (СакаУшчына) Я АСюндзера, што за даУп перададзены крэды тору гыкошнскаму яУрэю А М Боску 1537 Фрагмент Арыпнал Кшга № 583 РДАСА
тоунасцямт У велткакняжацктм архтве акрамя Метрыкт зберагалтся i арып-нальныя акты (мтждзярж дагаворы, прывтлет 1 шш) Некат з такие актау зрэдку сустракаюцца у каптйных кипах Метрыкт, што было втдавочным пару шэннем устойлшай канцылярскай практики Асобныя зборы арыпнальных акта? 1 шш дадаткт нават зушм пабоч-нага характеру часам адностлт да Метрик!, кал! яе атаясамл1вал1 з дзярж ар-Х1вам ВКЛ Згодна з найб раншм вош-сам арыпнальных дакументаУ велтка-княжацкай канцылярьп, складзеным у 1570-х г , арыпнальныя акты захоувалт-ся У 12 спец сумках (саквах), был! назначены лттарамт 1 размеркаваны па ва-яводствах (за выключэннем агульназем-сктх актау) Усяго былг зарэпстраваны 674 акты, большасць пазней запнула Загадвау кшгам! Метрыкт канцлер, а з часу заснавання пасады у 1566 1 пад-канцлер ВКЛ Пасля размежавання кан-цылярый канцлера i падканцлера Метрика стала падзяляцца на вялткую i меншую Некат кшп нярэдка вандра-ваЛ1 з канцлерам i службовым дзякам за каралем i вял князем у Польшчу, вывозится у гаспадарсюя двары 1 замю у розныя землт ВКЛ, суправаджал! гаспа дара у ваен паходах, выкарыстоувалюя на вальных сеймах Шляхта i шш пры-втлеяваныя саслоут былт зацткаулены у сталым забеспячэнн!, пацвярджэнн! i пашырэнн) сватх правоу i маемаецт пры усы, нават экстрэмальных, умовах Метрика была практичным атрибутам дзярж ладу, судовай 1 прававой стстэм дадатковым гарантам сац-эканам i па ли правоу прывтлеяваных саслоуяу, дзярж, царкоуйых 1 грамадсюх тн-тау, канкрэтных асоб Развщце дзярж спра-ваводства у ВКЛ у 2-й пал 15—16 ст суправаджалася колькасным ростам да-кументацы! 1 пашырэннем вщавой раз-настайнасщ дакументау Вярх улада ВКЛ не мела разгалшаванага выканау-чага апарату з жорстка абмежаванымт абавязкам! службовых асоб Нежаданне уплывовых палтт колау умацоуваць вярх Уладу адбтвалася на магчымасцях, функциях т статусе цэнтр органау, у тл на дзейнаецт гаспадарскай канцылярыт Адзш т той жа сакратар, птсар у адпаведнасщ з храналопяй паступлен-няУ мог запауняць даручаныя яму кнтп Метрыкт зустм рознымт актам!, пратако-ламт, выптскам!, удзельнтчаць у судовых справах, дыпламат перагаворах, выкон-ваць шш даручэннт вял князя У сувязт 3 асаблтвай дзярж важнасцю г спецыфт-кай адносна рана былт адасоблены па-сольсктя кнтп Верагодна, толькт да сярэдзшы 16 ст у дзейнаецт канцылярыт стау панаваць больш выразны прынцып тэматычнага размежавання кнтг Пера-датачны рэестр Л Сапеп новаму канцлеру А С Радзтвтлу 1623 згадвае розныя типы кнтг, прасочваецца г рэпянальны падзел некат матэрыялау. У 17—18 ст асн тыпамт кнтг Метрыкт сталт кнтп прывтлеяу, данш, пацвярджэнняу, цэнтр дзярж саслоуна-прадстаушчых устаноу, у тл генеральных канфедэра-цый У Метрыку заптсвалт разнастай-
1нвентар Аршанскага замка 1 волаецт 1560 Фрагмент Арыпнал Кнтга N» 565 РДАСА
i-fl ***‘/y,,,*fs?*
“ T4’’ WT ПГГ7 *' y-4'/4?’ 1®*
ЛЛ ,»t Л-S'** аТл • -J
.t» -m и-
Л .... Z . . .
Прадажны лтст мешчанша Я Шубы Г Миевт-чу на пляц у мяст Дабучын (Пружаны) 1571 Фрагмент Кнтга № 583 РДАСА.
ныя па паходжаннт, форме т змесце дакументы, што былт выдадзены вял князем або упаунаважанымт тм прадстаУнт-камт вярх органау улады, ктравання т суда, а таксама прыватныя дакументы, яктя па пэуных прычынах траплялт у
МЕТРИКА М
канцылярыт гэтых органау т фтксавалтся тмт Назвы болыпаецт дакументау Метрыкт — лтст, прывглей, вырак, дэкрэт, выше — звычайна удакладнялтся згад-ваннем асоб, тнетанцый, ад тмя яктх яны выдавалтся або ктм зацвярджалтся, адрасатау, вызначэннем асн функции адпаведнага дакумента (лтст купчы, за-стауны, мяноуны, прывтлей на арэнду, маентак, мястэчка, магдэбургскае права 1 гд) У 17—18 ст пашырылася выка-рыстанне лац або польски назвау актау т втдау афтцыйнай дакументацыт
1нтэнстунае выкарыстанне кнтг Метрыкт ужо да канца 16 ст значна папса-вала тх Адчулася т агульнае спарахнен-не паттерн, выцвттанне чарнтла Пад кт-раунштвам Сапеп каля 20 шеарау гаспадарскай канцылярыт у 1594—1607 займалтся перашеваннем старых кнтг Мегрыкт Верагодна, тм дапамагалт шш адукаваныя асобы Паводле загаду канцлера у 1599 «хлапяты, што метрыкт пераптсваюць», атрымалт за сваю працу вопратку т грошы Згодна з пастановай сейма 1607 спец камтстя з сенатарау ВКЛ павтнна была параунаць пераптса-ныя кшп са старымт i зацвердзтць ix Асн працу да 1621 выканала камтстя на чале з сакратаром велткакняжацкай канцыляры! АДольсктм i шетыгатарам ВКЛ М Мархачам-ПузелеУсктм Папанова сейма прадтсала таксама адасоб-ленае захаванне ператсаных юпг Метрыкт ад старых, яюя застал гея у велтка-княжацюм замку У Втльнт т пазней амаль усе запнулт Менавтта пераптса-ныя У канцы 16 — пач 17 ст кнтп разам з пазнейшымт матэрыяламт Метры кт выкарыстоУвалтся у гаспадарскай канцылярыт у 17—18 ст Яны склалт ас нову сучасных архтуных фондау Метрита Для размяшчэння пераптсаных кнтг, а таксама канцылярый канцлера т падканцлера у 1620—30-я г былт выбраны камянтцы вшенсктх мяшчан Вял Метрика была уладкавана у дамах Я Клю-чаты на Рыбным канцы рынку каля праваслаунай царквы Уваскрэсення Гасподняга т Г Ланга на Шкляной вул , потым яшчэ У суседшх дамах Меншая Метрика захоувалася У камянтцы Р Кальзаноускага на рынку У сярэдзтне 17 ст Метрика моцна пацярпела Пасля бттвы войска Рэчы Паспалггай з казакам! Б Хмяльнщкага пад Зборавам у 1649 некат книг Метрик!, захопленыя у абозах татарам!, прапал! У 1655 напя-рэдадн! заняцця Втльнт рас войскамт Метрика адпраулена у Прустю, некат матэрыялы запнулт Высветлщь машта-бы страт Метрыкт не удалося, хоць кан-стытуцыт сеймау 1667 т 1673 лрадугле-джвалт гэта Чарговыя рэвтзн т упарадка-ваннт кии1 Метрыкт, якая, верагодна, ужо была перавезена у Варшаву, адбы-лтся У 1740-я г Адначасова складзены т зв сумарыуш (рэгесты — каротктя выклады зместу дакументау) кнтг Метрыкт Паводле пастановы Постоянной
124
МЕТРИКА
Рады у 1777 у Варшаве пачалося пера-тсванне Метрыю лацшшай. Был! апра-цаваны першыя 66 кн!г, ператсаныя У 29 тамоу. У 1786 пад наглядам каралеу-скага сакратара, историка А.Нарушэвма Метрика нанава пераплецена, атрымала дадатковыя рэестры i друкаваныя титульный люты на лац. мове, а таксама новую нумарацыю юпг лпарам! унугры тэматычна адасобленых аддзелау.
Прывшей Стафана Баторыя К.Сгужынскаму на штотыдаёвыя «тарл» i 2 юрмашы на год у маёитку Калачычы Рэчыцкага пав. 1583. Фрагмент. Кн1га № 69. РДАСА.
-•»
Прывыей-пацвярджэнне Стафана Баторыя фувдацьи 1584 М.К.Радзшла езущкага калеп-ума У Нясвгжы. 1585. Фрагмент. Книга № 275. РДАСА.
Пасля падаулення паустання 1794 i Узяцця Варшавы рас. войскам! Метрика вывезена у Гродна. Некат. KHiri Метры-Ki яшчэ раней был! схаваны у вшенсюм касцёле св. KaaiMipa. Папоуненая imi Метрика праз Витьню 1 Рыгу была пе-равезена У Пецярбург. Спачатку яе разам з шш. вывезеным! архивам! размяс-щл! пры 1мператарсюм кабгнеце. Специальна створаная камкля з прадстау-нткоу Сената i Калей! замежных спрау у 1796—98 займалася разборам i упарад-каваннем гэтых зборау. Был! вылучаны найб. актуальный на той час матэрыялы па псторьп м!жнар. зносш, ix перадалг у Калегпо замежных спрау, у т.л. 7 па-сольсюх кн!г з Метрик!. Матэрыялы па Унутраных справах Польшчы i ВКЛ бы-л! падзелены на 4 асн. части: «А» — Каронная метрика ! некат. !нш. apxiy-ныя справы; «В» — «Лггоуская метрика»; «С» — KHiri i акты Пастаяннай Рады; «D» — друкаваныя выданн!, гал. ч. юрыд. i заканадаучага зместу. Асобную трупу склад! арыпналы актау i некат шшыя дакументы. Усе гэтыя матэрыялы наступит! у З-i дэпартамент Сената. Справы «Лттоускай метрыю», падзеле-ныя на узор Кароннай метрыкт на 5 аддзелау, уключал! 223 кнтп затпсау, 308 судовых кн!г, 2 рэестры спрау «за пя-чаткаю», 25 кшг пераптсаУ, 37 кшг публичных спрау, акрамя таго, 249 кнтт на-вейшага справаводства, 30 спрау у папках 1 вязках з расюдаиых папер. Друкаваныя KHiri i рукатсныя працы перайшл! у Публ!чную б-ку (цяпер £i6-мятэка нацыяналъная расШская). У 1799 прусктм уладам был! перададзены асн. матэрыялы Кароннай метрик! за вы-ключэннем некат. кн!г aaiiicay (справы Падляшскага ваяв. 1550—52 i «русюх» ваяводстваУ 1569—1673), книг nepanicay i публ!чных спрау (матэрыялы, што ты-чыл!ся ВКЛ i Гал!чыны). 3 Метрыкт ВКЛ у Прусш был! забраны 4 судовыя кн!г! (падляшск!я справы 1538—46), кн!га nepanicay 1556 (матэрыялы разме-жавання ВКЛ з Прустам герцагствам), кн!га публ1чных спрау (дипломы пра пацвярджэнне дваранскага статусу 1775—92), 40 кнш з котпям! пратаколау Пастаяннай Рады 1775—86, 29 кн!г з кошям! лацшщай першых кн!г Метры-Ki, складзеныя У 1778, 4 кнш сшсау актау розных часоу, падрыхтаваныя мет-рыкантам Р.Качаноусюм, i некат. шш. матэрыялы. Пасля Тыльзщкага м!ру 1807 усе гэтыя кип! перададзены Вар-таауежму таяству \ merynmi У Мыльны краёвы apxiy (цяпер Ралоуны apxiy ста-ражытных актау, ГАСА). У 1803—05 спец. установа — Экспедиция Метрик! далучаных правтнцый — зноу перагру-павала матэрыялы Метрыю. Был! вылучаны сродк! на утрыманне метрыканта з памочн!кам!, яюя ведал! стараж. мо-вы, адшуквал! патрэбныя акты ! выдавал! даведю. У 1808 большасць арый-нальных дакументау, агульнадзярж. акты, мгжнар. дагаворы перададзены у Дэпо манускрыптау Публ!чнай б-ю. Частка матэрыялау трапита у Гал. штаб, у тл рэестр Метрыю 1747—51. У 1835—37 KHiri Метрыю зноу правера-
Л!ст-пасведчанне Жыпмонта III С.Бонару ! яго жонцы Р.Валав!чоУне аб тым, што пасля смерд! канцлера ВКЛ АВаловтча яны перада-л! Усе справы канцылярьд ВКЛ падканплеру
Л.Сапегу. 1588. Кнтга № 74. РДАСА
тикштлдашвжт'
-т,
.Тытульны л!ст кшг! № 264 з дакументам! 1565—66. Котя канца 16 ст. РДАСА
ны, пераплецены, прашнураваны i апт-саны камю!яй мтн-ва юстыцы!. Яны был! разбтты на 12 аддзелау? 1. Кнш за-гпсаУ; 2. KHiri судовых спраУ; 3. Кшг! публ!чных спраУ; 4. Кнш nepanicay; 5. Кнш вытсау; 6. Сшлата (рэгесты, за-вераных канцылярскай пячаткай актау); 7. Кнш Пастаяннай Рады ! навейшага справаводства; 8. 1нвентары (вотсы KHir Метрыю, рэгесты); 9. Новыя KHiri (пераплеценыя зборнпа арыгшальных
125
МЕТРЫКА
акгау розных часоу, вывезеныя з Варшавы), 10 Старажытныя акты, 11 Ра-дааоды, 12 Межавыя карты Тэта сютэ-матызацыя у значнай ступент паутарала структуру Кароннай метрыю, частка матэрыялау якой заставалася у архгве Сената Книг Кароннай метрыю з улас-най нумарацыяй трапип у першыя 4 аддзелы 1 захоувалюя разам з кипам! Метрыю ВКЛ У 1875 мш-ва юстыцыт дару-чыла метрыканту Л М Зельвяровну скласщ дэталевае паактавае атсанне Метрыю 3-за яго смерцт надрукаваны толью 1-ы том («Литовская Метрика Государственный отдел Великого княжества Литовского при Правительствующем Сенате Грамоты и регесты из собрания «древних актов», писанных на пергаменте на литовско-русском, латинском, нижнегерманском, старочешском и польском языках» СПб , 1883), ааатны яго матэрыялы загшулт у час пажару На падставе вошсу 1830-х г метрыкант С Л Пташыцю апублювау новы падрабязны швентар Метрыю («Описание книг и актов литовской метрики» СПб, 1887) Пташыцю паю нуу нязменнаи структуру Метрыю (ад-дзелы, нумары, серьи) i узнавту, дзе мог, старую пецярбургскую нумарацыю юпг (варшауская нумарацыя не захава-лася) Ашсаныя Пташыцюм книг скла-дал1 частку разнородных пецярбургсюх эборау, яюя свагм паходжаннем был1 звязаны з канцылярыямг ВКЛ i Польшчы Афщ назва гэтых зборау — «Метрыка далучаных правшцый» ня-рэдка падмянялася не зусш дакладнай назвай «Лггоускай метрыка» Менавгга пад гэтым найменнем пецярбургсюя зборы «далучаных правшцый» у 1887— 88 дастаулены у Маскоусю apxiy мш-ва юстыцьп Яшчэ у 1828 сем згаданых па-сольсюх KHir з Калегп замежных спрау перайшл! у МаскоУсю apxiy замежных спрау
У канцы 19 — сярэдзше 20 ст шгоу працэс вяртання у Польшчу юпг i матэрыялау, яюя розным! кам1С1ям1 прызна-ватся каронным! У 1895—98 у Вар-шаусю гал apxiy перададзены 44 книг з аддзела публшных спрау Метрыю Паводле Умоу Рыжекага мтрнага дагавора 1921 Кракаусю каралеусю apxiy у 1923 атрымау арыпнальныя акты Метрыю, у тл 16 т.зв лггоусюх стараж акгау, большасць яюх тычыцца бел шляхты i зямель Беларуш 1 Ливы Пазней вывезеныя акты перадал! у ГАСА У Варшаву паступип таксама некат книг 1 цэлыя аддзелы Метрыю, яюя, на думку рэвш-дыкацыйных камюгй, былг звязаны паходжаннем з дзейнасцю польск канцы-лярый
Нягледзячы на значнае скарачэнне фонду «Лггоуская метрыка» больш чым за сто гадоу яго захавання у Маскве (пераважна за кошт каронных матэрыялау), ен застаецца асн зборам кшг Метрыю, што дайшлг да нас У 1939 «ЛпоУская метрыка» пастаулена на ултк фондау Цэнтр дзярж архгва стараж ак-тау СССР (ЦДАСА, цяпер Раайск! дзяржауны apxiy старажытных актау, РДАСА) 1 атрымала парадкавы № 389
Апошш лют кшп № 31 з документам! 1546— 49 Кошя канца 16 ст РДАСА
спрау (№ 221—522, 1506—1790), 3 Кнпт публшных спрау (№ 523—558, 1528—1792), 4 Книг перапюау
(№ 559—583, 1542—1779), тут зберага-юцца усе юип серыт «А» (т зв лттоу-сюя) 1 адна каронная кшга з серы! «В», якая непаерэдна датычыць зямель ВКЛ (№ 583), 6 Схплата рэестр акгау 1645—48, выдадзеных з меншай канцы-лярыт ВКЛ падканцлера К Л Сапен (юпга № 584), 1 рэестр акгау 1650—51 пад пячаткай сакратара С Курча (юпга № 585), 9 Новыя кнш, захавауся збор-H1K «плат меншай канцылярыт за 1782—86 (кипа № 586), яю лапчна было б аднеецт да 6-га аддзела Аддзелы 5, 7—12 (акрамя кнтп № 586) факгычна у ЦДАСА был! Л1кв1даваны Напярэдадш 2-й сусв вайны у ЦДАСА з Архива
I Lec|5;j УгоЛб'Ъггст jintenr RIoc\nh-r (dt ft
b * v cz
eft
Прывыей Жыпмонта III перабежчыкам з Раса тыщ братам Хрыпуновым-Дубенсюм на 123 валом зямш У сям! селах ПуцкаУскага войтауства Маплеускай вол У часовае вало-данне 1604 Фрагмент Кшга № 85 РДАСА
У 1952 уведзена агульная нумарацыя юпг 1 шш матэрыялау Метрыю Сучас-ны яе колькасны стан наступны (за ас-нову Узята сютэматызацыя Пташыцка-га) 1 Книг зашеау (№ 1—220, 2-я пал 15 — канец 18 ст ), 2 Книг судовых
Судовы Л1ст Уладзтслава IV полацкаму мапстрату аб выдачы пану Я У Невельскаму яго пригонных сялян, што збегл! з маентка 1вашкав1чы у Полацк 1641 Фрагмент Кшга
№ 320 РДАСА
Пацвярджэнне Яна II Казапра прывмея 1636 Уладзюлава IV мешчашну Я Ключату на заха-ванне акгау Метрыю ВКЛ у яго мураваным доме у В1льн1 1664 Фрагмент Кшга № 132
РДАСА
126
МЕТРИКА
мш-ва замежных спрау паступий KHiri з умоунай назвай «Пасольская метрика ВКЛ з Маскоускага архива МЗС». Яны увайиий у фонд 389 (вогпс 1, KHiri № 587—601). Асобна вылучаны збор разрозненых актау i фрагментау, якш нададзены № 602—662. KHiri Метрыю У РДАСА яшчэ не маюць сучасных аба-гульняльных дапаможных апгоанняу. Даследчыю карыстаюцца шматтомным! паказальнйсам!, складзеным! у пач. 19 ст. метрыкантам С.Казелам (рэестры геагр. назвау, анатаванае ашеанне книг зашсау i кии’ судовых спрау). Акрамя таго, у РДАСА ёсць некалью абмежава-ных пазнейшых дапаможнйсау.
Мнопя вернутыя у Полыпчу KHiri Метрыю Удалося штэграваць у перша-пачатковыя архгуныя зборы. Матэрыялы, яюя поунасцю або часткова звя-заны з дзейнасцю гаспадарскай канцы-ляры! ВКЛ, побач з пера важным! па колькасщ каронным! KHiraMi, сканцэн-траваны У ГАСА у фондзе «Так званая Лпоуская метрика» (больш за 400 адзь нак захоУвання). Усяго у ГАСА больш за 500 адзшак захоування, яюя раней был! зарэпстраваны у швентары Пта-шыцкага. У традыцыйнай структуры аддзелау яны прадстаУлены наступным чынам: 1. KHiri зашсау № IA26 (кипа «лпоуская» падольская, 1541—48), МК81 (KHira каронная падляшская, 1550—52), IB33 (матэрыялы вял. i мен-шай каронных канцылярый; 1703—94); 2. KHiri судовых спрау № ПА5 (1526— 35), ARS21 (ШВЗ па нумарацьп Пта-шыцкага, 1719; KHira захоуваецца у складзе Кароннай метрыю У серы! «Кн!г! асэсарскага, рэляцыйнага, сей-мавага судоу»); 3. Kniri публ!чных спрау № ША28 (прывше! каралеве Боне на уладанш У ВКЛ; 1508—44), ШВ1-— ШВ32 (1735—94; захоУваюцца У аддзеле «KHiri публ!чных спрау (канцылярсюя) Кароннай метрыю»), ШВЗЗ—ШВ41 (1773—74; захоувалюя у аддзеле KHir Генеральных канфедэрацый Рэчы Пас-палтгай, загшуй), IIIB42 (перашска па справах Боны у Неапалггансюм кара-леУстве i Барыйсюм княстве; 1539—47), IIIB43 (зборнж актавых фармулярау для сакратароу каралеускай канцыляры!; 1564—1608); 4. KHiri nepanicay №IVB2, IVB6—IVB9, IVB12, IVB17, IVB19, IVB22, ГУВ24, IVB26, IVB28, IVB29, IVB31, IVB33—-IVB38, ГУВ41, IVB48— IVB52, IVB57, IVB58, IVB65, IVB66 (1545—1791); 5. Кнш выгасау № VI— V7 (15 ст. — 1790); 6. Оплата. KHiri, адзначаныя у швентары Пташыцкага, засталгоя у РДАСА; 7. KHiri Пастаяннай Рады i навейшага справаводства № VIII—VII4, VII6, VII7, VIII1 — VII137, VII139—VII201, дадатковыя
KHiri з фондау ГАСА № VII203—VI1206 (1720-—94); 8. 1нвентары (KHiri рэес-трау) № VIII1, VIII3, VHI5—VIII14, дадатковыя KHiri з фондау ГАСА № VIII28, V1II37, VIII38 (1585?, 1667— 1808); 9. Новыя KHiri № IXX1— 1X124,
jro.'a MiAfo
Jbna tyalrfi'u /yar
faJa ЯвпЬузАА<к kollA:c! <
Xanckrza- WfcJkibf
jkirge et* ufftwly
Jianwtawe. Ошзупп ело defua
nao Hyic fieatti ty/tefft'A
/ а
Jnrtun Л&йХХХИ.
Титульны л!ст KHiri № 169 з документам! 1735—36. РДАСА
STANISLAUS AUGUSTUS REX
И*С
MAGBI DUCATUS LITVAMK
Л C T A ruBLICA
riassiTODiHK mtroKUK
DISPERSA COLI.IGI
LACERA IMNOVARI
CORROSA TRANSCRIBI
ATQVX XX LOCO SOlfALttDO in COMCMV1 JED1UM MirUBllCA COUOCARI WOFIBKHTIA AC КЖГ1ССТ1А MM
FSC1T
A.D. МЛССБХХХП
CANCELLARIATV
ALEXANOK1 EEINCIP1S ЕАПСЖА MOCANCELLARIATU ГОАСНШ1 CONITIS CHEKETOWtCZ
CORA & LABORS
ADAMI NARUSZEWICZ
MAGNI DVCATUS UTTANUE NOTARII
Друкаваны титульны л!ст 1786 KHiri № 562 з документам! 1549. РДАСА
1X126—1X135, 1X137, 1X138, 1X140— 1X165, дадатковая KHira з фондау ГАСА № 1X166 (1549—1794); 10. Старажыт-ныя акты № 4 575—4971 (№ 1—387 па швентары Пташыцкага; 1239—1792; захоУваюцца у аддзеле «Збор пергаментных дакументау»); 11. Радаводы № 1— 39, 43—53 (1623—1775; захоУваюцца у аддзеле «Генеалапчныя таблщы»); 12. Межавыя карты № 496—500 (2-я пал.
18 ст.; захоуваюцца у аддзеле картагра-фн). Да 2-й сусв. вайны у Польшчы у шш. apxieax i музеях захоУвалася яшчэ 31 KHira, без ул!ку швентароу дакументау i рэгестау, яюя аднесены даследчы-кам! да спадчыны гаспадарскай канцыляры! ВКЛ. Цяпер ix засталося 16 у 13 комплексах. Асаблгвую цгкавасць выкль каюць KHiri Метрыю у зборах арх!ва Ра-дз!вшау у ГАСА. У канвалюце з шифрам ARII69/10 пераплецены KHiri з да-кументам! часоу канцлерства М.Радз!вь ла за 1511—16 (котя канца 16 ст, падобная да книг зашсау № 9 РДАСА, але больш поуная) i 1516—18. У тым жа фондзе захоуваецца некалью кнш Метрыю з вял. канцыляры! ВКЛ часоу канцлерства Я.Ф.Сапеп за 1735—41 (шифр ARII69/2, па швентары Пташыцкага тэта KHiri зашсау № 169, 171, часткова 172). У ГАСА захоуваецца таксама «Кнша метрык з меншай канцыляры! ВКЛ» з актам! 1775—92 (шыфр ML220a), швенгар Гродзенскага старос-тва 1578 (частка, шыфр ASK56.G.8). Надзвычай каштоуная KHira Метрыю належыць Нац. музею у Кракаве (Б-ка Чартарыйсюх, шыфр MS2329). Паводле храналогн дакументау тэта самая стараж. KHira Метрыю, больш поуная за аналапчны экзэмпляр KHiri зашсау № 3 з РДАСА. KHira трапша У б-ку Чартарыйсюх у 1828, мяркуюць, што раней яна належала Радз1вшам. У Кракаве захоуваюцца «KHiri розных пасольегвау у Маскву i принятых з Масквы» 1605— 23 (MS2101) i 4 зборнпа з дыпламатыч-ным! дакументам! перагаворау з Мас-квой 1635—56, 1665—75 (MS2103, MS2112, MS2113, MS2104). Амаль усе гэтыя KHiri паходзяць з фамшьнай калекцы! БжастоУсюх. У Польшчы захоуваецца большасць швентароу, сумарыу-шау, рэестрау дакументау Метрыю, яюя дазваляюць рэканструяваць яе склад на працягу стагодцзяу i удакладшць яе лес Сумарыуш KHir Вял. Метрыю, складзе-ны пры канцлерстве Я.Ф.Сапеп камюа-рам! Я.Храпавщюм i Я.Шадурсюм у 1747—51, нал!чвае 16 тамоу i ахопл!вае з лакунам! змест больш за 400 тамоу Метрыю (ГАСА, шыфр SumMLl—15).
Да службовых даведачных i прикладных матэрыялау Метрыю даследчыю адносяць фонд з 22 KHir задворнага асэсарскага суда ВКЛ з пратаколам! i рэ-гестам! 1765—94, яю захоуваецца у Дзяржауным гктарычным apxiee Лтвы Асобныя KHiri i матэрыялы Метрыю, ix пазнейшыя копи, рэгесты, стен су-стракаюцца i у шш. б-ках, перш за Усё у Pacii i на У краше, але гэтыя матэрыялы недастаткова вывучаны або невядо-мы даследчыкам. У Рас. нац. б-цы у Пецярбургу захоуваецца адна з найб. paHHix пасольсюх кнш з матэрыялам! пераважна пра дачыненш з Масквой пач. 16 ст. (шыфр QIV70). Нямала ма-тэрыялау з кнш Метрыю ёсць у фондзе П.П.Дуброускага, у тл. найб. ранн! рэ-естр кнш Метрыю 1623, фрагменты ironic ау войска ВКЛ 16 ст. У Бгблытэцы цэнтралънай АкадэмИ навук Лтвы захоуваецца перашеаная у канцы 16 — пач. 17 ст. KHira Метрыю з дакументам!
127
МЕТРЫКА
пра размежаванне ВКЛ i Польшчы 1546 (шыфр F16—119) У Нац б-цы Укра1 ны тмя УI Вярнадскага зберагаецца кшга вял канцылярыт ВКЛ, складзеная у 1736 (юнга заптсаУ № 169 па швента-ры Пташыцкага’) Там жа у зборах былой ШчорсаУскай б-Ki I Храптовтча за-хоуваюцца копц 18 ст з рэестрау кип Метрыю № 3—10 (шыфр I 5956)
ПублЬсацьп Метрик! Асобныя даку-мевгты 1 ix фрагменты з Метрыкт стал! з’яуляцца у друку з канца 18 ст Зводны паказальнтк апублткаваных матэрыялау Метрыкт адсутшчае Публткацьп вял цэласных або комплексных матэрыялау Метрыю пачалюя з 1830-х г, калт \ЛА.Дантловтч, МААбаленсю, М П/7й-годзш 1 Дз М Дубенсю выдал! 3 пасоль сюя кнш з Метрыкт («Сборник князя Оболенского» М , 1838, гл таксама «Кнтга Посольская Метрыкт Вялткага княства Лттоускага ») 1-ы том выдання (1843) мае каштоунае дапауненне — падрабязны рэестр кип Метрыю, скла-дзены У 1817 В Р Анастасевтчам паводле вопюу 1798 Асобныя тэматычна 1 хра налапчна абмежаваныя зборы матэрыя лау Метрыю выдал! Ф I Леантовтч (гл Акты Лттоускай метрыкт), А Прахаска, С А Бяршадскт i шш Чатыры тамы кры нщ па псторыт ВКЛ з фонду Метрыю апублткавау М В Доунар-Заполъскт «Да кументы Маскаускага архтва Мтнтстэр-ства юстыцыт», «Лпоусктя упамтню та тарсюм ордам» (Стмферопаль, 1898), «Акты Лттоуска-Рускай дзяржавы» Прыкметны зрух у публткатарскай пра цы У пач 20 ст звязаны з дзейнасцю Археаграфтчнай камтстт у Пецярбургу, якая приняла шырою план цэласнага выдання стараж юпг Метрыю У 1903—15 апублткаваны 4 фундаменталь ныя тамы У серы! «Руская гтстарычная бтблтятэка», гэта пераважна найб ранни рэгесты 1 поуныя кшп запюаУ, судовых спрау, сеймавых матэрыялау 16 ст Асаблнва высоюм археагр узроунем вы-лучаюцца тамы 27-ы (кнтп запюау N° 3, 4 1 часткова 5), 30-ы (акты агульна-дзярж значнасцт, сеймавыя матэрыялы), падрыхтаваныя I I Лапай, т том 33 i (поптсы войска ВКЛ 1528, 1565 1 1567), падрыхтаваны Пташыцюм У Беларуст вяршыняй археагр -выдавецкай дзей насцт стау 2-1 том «Беларускага архтва» з матэрыялам! кшп запюау № 16 (акты Втцебскага т Полацкага гродсктх судоУ 1530—39), складзены пад наглядам Дз I Даугялы Новы этап выдання юпг Метрыю 16—17 ст пачаУся У 1980— 90 я г з утварэннем мтжнар рэдакцый-най кам1сц пры удзеле вядучых крыш-цазнауцау па псторы! Беларуст, Лпвы, Расп 1 Польшчы — Э Баненюа, 3 Кяу-пы С Лазуткт, А Рахубы, Г Л Харашке-В1Ч 1 шш Найболыпых поспехау дасяг-нул! ли 1 польски даследчыю, яюя вы дал! некалью тамоу серии «Лттоуская метрыка»
Вывучзнне Метрик! Нтводная з вял прац па псторы! Беларус!, Ливы, Укра-шы, 1нш зямель ВКЛ т самой дзяржавы У цэлым не абыходзшася без матэрыялау Метрыю Асаблтва актыуна imi ка-рысталюя псторыю М К Любаускт, Ла-
/а
г
Л' (Уахтипу
ла flcMatTOerstiuaJ
«'«ЛШ)
А ЛД, Л Л»- И
Титульны лют кнш № 451 з дакумеитам! 1787 РДАСА
па, Доунар-Запольскт, IA Малшоускт, I Лаумянскт т шш Асн увага звярталася пры гэтым на выяуленне 1 выкарыстан-не звестак Метрыю для вырашэння ад-носна вузюх праблем Крынщазнаучы анал1з юпг Метрыю заставауся пераважна па за межам! даследаванняу Палаткам навук распрацоую знешняй i Унутранай псторыт Метрыю можна лт-чыць працу Пташыцкага 1887 У 1-й частцы кшп выкладзены агульныя звес-тк1 пра Метрику, яе псторыя, характа-рыстыка яе 12 аддзелау, некат вынтю навук 1 публтчнага выкарыстання Гал частку працы займае падрабязны швен-тар матэрыялау Метрыю з адпаведнай нумарацыяй унутры аддзелау, пазначэн-нем аб’ему, пачатковай i канцавой даты большасцт кшг, сщслай характарыстыю зместу, нярэдка з аднауленнем загалоу-ка або самастойным найменнем адзшак захоУвання Асн заувага, якую можна зрабтць 1 папярэднтм пецярбургсюм ар-Х1уным кам1с1ям, — уключэнне у Метрику даволт значных матэрыялау поль-скага паходжання
Вщным даследчыкам Метрыю на навук крынтцазнаучым узроуш стау М Г Беражкоу Яго план даследавання прадугледжвау некалью стадый Была надрукавана доктарская дысертацыя Беражкова «Лттоуская Метрыка як пстарычная крынща Ч 1 Пра першапа-чатковы склад кшг Лпоускай Метрыю да 1522 г» (1946) На падставе даследавання некат арыпнальных, пераважна пазнейшых котй ен аднавту першасны склад найб раншх 32 юпг Метрыю 1440—1523 БеражкоУ даказау, што кш-п копи, перапюаныя У канцы 16 — пач 17 ст прыкметна адступаюць ад
арыпналау, маюць прагалы, устаую, па-мылю 2-я т 3-я частю працы Беражкова [«Пра першапачатковы склад юпг Лттоускай Метрыю 1523—1569 тг», «Дзяржауная канцылярыя Вялткага княства Лпоускага да Люблшскай унп (псторыя Установи — фондаУтваральш-ка Лпоускай Метрыю)»] не былт кан-чаткова рэал1заваны
Вельмт важную працу для навукоУцау 1 практычнага выкарыстання Метрыю падрыхтавала супрацоунща Гарвардска-га ун-та (ЗША) П К Грымстэд з поль-сюм архтвтстам I Сулкоускай-Курасе-вай «Лттоуская Метрыка» у Маскве 1 Варшаве Рэканструкцыя архтва Вялткага княства Лпоускага» з анатаваным выданнем швентара 1887 г , складзенага Сташславам Пташыцюм (1984) Акрамя нарыса псторыт Метрыю, яе аргантзацыт, характарыстыю асн тыпау 1 вадау юпг, праца мае вял комплекс дадаткау, дзе прыведзены параунальныя 1 сютэ-матызаваныя звестю з розных малавя-домых або цяжкадаступных вопюау Метрыю пачынаючы з 1623 Асаблтвая Увага удзелена матэрыялам Метрыю ВКЛ 1 часткова Кароннай метрыю, што захоуваюцца У Варшаве, Кракаве т Вшь-нюсе, у тл так званай Рускай (Валын-скай) 1 Падляшскай сериям У кипу уключана уся праца Пташыцкага з но-вай нумарацыяй кнтг Метрыю У РДАСА 1 пазначэннем шыфрау спрау, што был1 перададзены у Полыпчу Адзначаны таксама матэрыялы, што запнул! або не знойдзены
Асн прынцыпы крышцазнаучага 1 археагр аптсання юпг Метрыю i ix выдання выпрацавал! рас даследчыю Ха-рашкевгт i С М Каштанау «Метадыч-ныя рэкамендацы! па выданш 1 апюанш матэрыялау Лпоускай метрыю» (1985) Для вывучэння псторыт 1 зместу Метрыю вял значэнне маюць 1 больш вуз-юя публткацьп бел , ли, латвтйсктх, польсюх, укр навукоУцау Актуальнай задачай застаецца штэнстфткацыя да-следчай 1 выдавецкай дзейнасщ, пад-рыхтоука сучасных тэматычных, тминных, театр 1 шит паказальнткау да Метрыю
Публ D о g 1 е 1 М Linutes Regni Poloiuae et Magni Ducatus Litvaniae ex onginalibus et exempts authenticis descnpti Vilnae 1758, Сборник Муханова M , 1836 (2 изд СПб 1866), Сборник князя Оболенского N° 1 Книга посольская Великого княжества Литовского 1506 г М, 1838, Zbior praw litewskich od roku 1389 do roku 1529 tudziei rozprawy sejmowe о tychie prawach od roku 1544 do roku 1563 Poznan, 1841, Книга посольская Метрики Великого княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование короля Сигизмунда-Августа (с 1545 по 1572 г )/ Изд М Оболенским, И Даниловичем М , 1843, Книга посольская Метрики Великого княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государ ствование короля Стефана Батория (с 1573 по 1580 г)/ Изд М Погодиным, Д Дубеи
128
МЕТЭАРАЛОПЯ
ским М , 1843, Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией Т 1—5 СПб , 1846—53, Skarbiec dyplomatow / Zebra! i w tresci opisal I Damiowicz T 1—2 Wilno, 1860—62, Stosunki Polski z Tatarszczyzn^ od potowy XV w T 1 Stosunki z Mendh-Girejem chanem tatarow perekopskich (1469—1515) Akta i listy I 'МуйаЬ. К Pulaski Krakow, Warszawa, 1881, Русско-еврейский архив Док и материалы для истории евреев в России / Собрал и издал С АБершадский Т 1—3 СПб , 1882—1903, Литовская метрика Государственный отдел Великого княжества Литовского при Правительствующем Сенате Грамоты и регесты из собрания «древних ак тов», писанных на пергаменте на литовско-русском, латинском, нижнегерманском, ста рочешском и польском языках / Сост Л М Зельверович Т 1 Акты литовские 1487—1589 СПб , 1883, Materjaly archiwalne wyjgte gldwnie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607 r / Wyd A Prochaska Lwow, 1890, Sapiehowie Mateijaly historyczno-genealo-giczne i maj^tkowe T 1—3 Petersburg, 1890—94, Акты Литовской Метрики / Собр Ф И Леонтовичем Т 1, вып 1 1413—1498 Варшава, 1896 Т 1, вып 2 1499—1507 Варшава, 1897, Документы Московского архива Министерства юстиции / Подготовил М В Довнар-Заполъский Т 1 М , 1897, Акты Литовско-Русского государства / Изд М Довнар-Запольским Вып 1 (1390—1529) М , 1899, Малиновский ИА Сборник материалов, относящихся к истории панов-рады Великого княжества Литовского Томск, 1901, Русская историческая библиотека Т 20 Литовская метрика Отд 14 2 Книги судных дел Т 1 СПб, 1903, Т 27 Лиговская метрика Отд 14 1 Книги записей Т 1 СПб , 1910, Т 30 Литовская метрика Отд 1—2 4 3 Книги публичных дел Т 1 Юрьев, 1914, Т 33 Литовская метрика Отд I 4 3 Книги публичных дел Т 1 Переписи войска литовского Пг, 1915, Описание документов и бумаг, хранящихся в Московском архиве Министерства юстиции Км 21 Кин ти Литовской метрики М , 1915, Беларуси арм? Т 2 (XV—XVI стст) Мн , 1928 Т 3 (XV—XVIII стст ) Мн , 1930, Социально политическая борьба народных масс в Белоруссии Конец XIV в — 1648 г Сб док и материалов В 3 т Т 1 Мн, 1988, Metryka Litewska Ksigga Sigillat 1709—1719 / Opra-cowal A Rachuba Warszawa, 1987, Metryka Litewska Rejestry podymnego Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego Wojewddztwo wileriskie 1690 r / Opracowal A Rachuba Warszawa, 1989, Литовская метрика Кн 5 (1427—1506) Книга записей 5 / Подготовил АБаненис Вильнюс, 1994, Кн 8 (1499—1514) Книга записей 8 /Подготовили АБалюлис, Р Фирко-вичюс, ДАнтанавичюс Вильнюс, 1995, Кн 225 (1528—1547) Книга судных дел 6 / Подготовили С Лазутка, И Валиконите и др Вильнюс, 1995, Кн 564 (1553—1567) Книга публичных дел 7 / Подготовил АБалюлис Вильнюс, 1996, Кн 10 (1440—1523) Книга записей 10 / Подготовили ЭБаненис, АБалюлис Вильнюс, 1997, Кн И (1518—1523) Книга записей 11 / Подготовил АДубонис Вильнюс, 1997, Кн 224 (1522—1530) 4-я книга судных дел (Копия конца XVI в)/ Подготовили С Лазутка, И Валиконите, ГКиркенеидр Вильнюс, 1997
Лип Д а V г я л а 3 Лгго^ская Мэтрыка i яе каштоУнасьць для вывучэньня мшу^шчины Беларусг // Спадчына 1997 № 4, Я с 1 и -с к 1 А Спроба крыгычнага вывучэння Кшп
Дашн вялгкага князя Казгмгра // Зап аддз гумашт навук 1н-та бел культуры Мн , 1928 Кн 3 Пр класа псторы!, т 2, Лаппо ИИ (младший) Листы-записы в литовском праве XVI столетия Tartu, Юрьев, 1935, Дорошенко В Акты Литовской метрики как источники по истории Латвии // Изв АН Латв ССР 1957 № 12, Я г о ж Estonica в актах Литовской Метрики // Изв АН Эст ССР Сер обществ наук 1958 Ns 4, Хора ш к е вн ч АЛ Литовская метрика как источник по истории Прибалтики и некоторые особенности методики ее изучения // Тез докл и сообщ конф по источниковедческим проблемам истории народов Прибалтики Рига, 1968, Я е ж. К истории издания и изучения Литовской Метрики // Acta Baltico-Slavica Bialystok, 1973 (Т ] 8, Ковальский НП Источники по истории Украины XVI — первой половины XVII в в Лиговской метрике и фондах приказов ЦГАДА Днепропетровск, 1979, Абросимова СВ Книги переписей Литовской метрики середины XVI в как источник по истории городов Украины // Историографические и источниковедческие проблемы отечественной истории Днепропетровск, 1985, Менжинский ВС Книга записей Литовской Метрики № 13 как источник по истории землевладения в Белоруссии в первой половине XVI в // Исследования по источниковедению истории СССР, XIII—XVIII вв М , 1986, Я г о ж Метрыка Вялгкага княства Лгтоускага як крынща па псторыг землеУла-дання Беларусг (першая палавша XVI ст) // Вест АН БССР Сер грамад навук 1987 N» 2, Методические рекомендации по использованию документов Лиговской Метрики XVI в в курсе источниковедения отечественной истории /Сост Н П Ковальский, Г В Боряк Днепропетровск, 1987, Б о р я к Г В Проблеми видання Литовськог 1 Волин-сько! метрик // Украшська археографы су-часний стан та перспекгиви розвитку Китв, 1988, Литовская Метрика Тез докл меж-респ науч конф, апр 1988 т Вильнюс, 1988, Исследования по истории Литовской метрики Сб науч гр [4 ] 1—2 М, 1989, Шохин ЛИ Из истории описания и издания документов Литовской метрики в Московском архиве Министерства юстиции в конце XIX в // Исследования по археографии и источниковедению отечественной истории XVI—XX вв Днепропетровск, 1990, Литовская Метрика Исслед 1988 г Вильнюс, 1992, Ptaszycki S Sununanusz i inwentarz Metiyki Litewskiej // Archeion Warszawa, 1930 [T J 8, Jakubowski J Archrwum panstwowe W X Litewskiego i jego losy // Там sea 1931 [T ] 9, Яго ж Wiadomosci о swieto odzyskanym z Rosji sumarjuszu Metryki Litewskiej z lat 1747—51 // Ateneum Wileiiskie 1933 R. 8, S t a -saitiene V Is hetuvos metnkos istonjos ir teismo bylu knygu tunmys // Lietuvos zeroes ukio akademijos mokslo darbai Vilnius, 1959 T 5, Katalog mwentarzy archiwalnych / Oprac M Pestkowska i H Stebelska Warszawa, 1971 S 11—12, Suikowska-Kurasiowa I Metiyka Litewska — charakterystyka i dzieje // Archeion Warszawa, 1977 [T ] 65, Я e ж Nieznane egzemplarze ksiqg Metryki Litewskiej z lat 1440—1518 // Kwartalnik
Historyczny 1983 № 1, Grimsted PK Ukiad i zawartosc Metryki Litewskiej // Archeion Warszawa; Lodz, 1986 [T ] 80, Я e ж What is and what was the Lithuanian Metiyca’ The contents, history and organization of the chancery archives of the Grand Duchy of Lithuania // Harvard Ukrainian Studies 1982 № 3, September, Я e ж Czym jest i czym by!a Metryka Litewska? (Stan obeeny i perspektywy odtworzema zawartosci archiwum kancelaryjnego Wielkiego Ksi^stwa Litewskie
go) // Kwartalnik Historyczny 1985 N° 1 Rachuba A Ksiggi Sigillat Metryki Li tewskiej // Przegl^d Historyczny 1981 Z 1 Wrobel-Lipowa К Rewindykacjc archiwahdw polskich z ZSRR w latach 1945— 1964 Lublin, 1982, Banionis E Lietuvos Metnkos knygos s^voka, terminas, definicija // Lietuvos istonjos metrastis, 1988 m Vilnius 1989, Archiwum Glowne Akt Dawnych w Warszawie Informator о zasobie Warszawa 1992 S 38, 39, 44, Pietkiewicz К Metryka Litewska — ksi^ga wpisow za lata 1516—1518 II Lituano-Slavica Posnaniensia Poznan, 1995 [T ] 6, Яго ж Wielku Ksi^stwo Lilewskie pod rz^dami Aleksandra Jagiellonczyka Poznan, 1995 S 15—42
Георгш Галенчанка, Mtxaui Стрыдонау
(51бл1ЯГраф1Я публкаиый, ыюстрацьв)
МЕТЭАРАЛбПЯ НАРбдНАЯ, галим народных ведау пра фшчныя працэсы i з’явы, яюя адбываюцца у прыродзе i ствараюць надвор’е i юпмат Узнжла i прычыны неабходнасц! арыентавацца у зменах стану прыроды Дзякуючы наз1 ранням за прыродным! з’явамг на пра цягу соцень гадоу склауся нар калян дар надвор’я на блюю 1 больш аддалены час У першую чаргу людз1 сачыл! за небам 1 воблакамт ярка-чырвонае сов ца, чырвоны золак пры захадзе сонца прадказвал! пагаршэнне надвор’я летам чырвоныя воблакг пры захадзе сонца — вецер 1 гнш Пра наблысэнне навальш цы сведчыл! духата, павелыэнне чут насц1 Пэуныя нар прыкметы надвор я прагназавал! на стане 1 кодеры вяселю вяселка ранщай — будзе хмарная непа гадзь, пасля абеду — яснае надвор’е Вызначал! надвор’е па кругах вакол сонца щ месяца, па зорках, па слупах ш крыжах каля сонца зорю блшгчаць яр ка — чакай мароз ц1 яснае надвор с кал1 мтгацяць — непагадзь, крыжы слупы згмою, пасля захаду сонца — на ci6ipcKi мароз Надвор’е на блтзкг час вызначал! па шэрагу бытавых прыкмет калл сала «пацее», дым сцелецца па зямл1, доуга не загараюцца дровы у пе чы — гэта на дождж У вызначэнщ надвор’я вялгкую ролю адыцрывал! нал ранн1 за паводзшам! жывел, рыб, пту шак, насякомых на дождж — жабы моцна квакаю ць, ластаую лятаюць ника над зямлею ш над вадою, пчолы з ранг цы сядзяць у вулл1 1 гудуць, у каровы вшьготная поусць i шш Летам надвор е прадказвал! па вялгкай ш малой расе па паводзшах кветак Надвор’е вызна чал1 па напрамку ветру кал1 вецер з ус ходу, то на добрае надвор’е, а згмою на мароз, калт з захаду — летам дождж, 31 мою адлгга, пауд вецер нясе цяпло, пауночны — холад, швер Шэраг доуга тэрмшовых прыкмет пра надвор’е па мылкова звязвал! з рэлгпйнымт святаш якое будзе надвор’е да Каляд 1 пасля к такое яно будзе перад Пятром i пасля яго, кал1 на Пакровы мароз, то згма бу дзе цяжкая, якое надвор’е на Семуху (Троицу), такое будзе лета t шш Рас паусюджанымг был1 прыкметы пра над вор’е па 31ме ясная згма — такое 1 лета Па стане надвор’я спрабавал! прадба чыць будучи ураджай, згмою частыя ад лш — жыта будзе дрэннае, асаблгва на
шзкзх месцах, ззмой шмат снегу — бу дзе добры ураджай, З1ма голая (без сне зу) — гола будзе на долг i на лузе На Ураджай паказвалз i шш прыкметы шей перад Калядамз — на грибное ле та, у сакаввку сад у ше1 — будзе вялвю Ураджай яблык i груш, але прападуць арэх1 Выключнае значэнне у прадка-занН1 будучага ураджаю надавал! стану месяца у час сяубы i нават у дзень вы-вазу гною веснавая сяуба у маладзж (першая квадра) — не чакай добрага Ураджаю, гной на шву пажадана было вывозщь у поуню (другая квадра), а ка-Л1 сходшк (чацвертая квадра) Ц1 мала-дз1К, то вырасце толью трава i т и
Л1т Никифоровский НЯ Прос тонародные приметы и поверья, суеверные обряды и обычаи, легендарные сказания о лицах и местах Витебск, 1897, Мин ько Л И Суеверия и приметы (Истоки и сущ яость) Мн 1975 Леансд Ммько
МЕХАУСК1 РАЁН кнавау у БССР у 1935—58 Утвораны 12 2 1935 Пл 1,3 тыс км2 (на 1 1 1941) Цэнтр — ст Езя рышча Уключау 15 сельсаветау Взрау-зянскз, Газьбенсю (Газьбянсю), Горацю (1 оркаускз), Езярышчансю, Зайкаусю, Кузьмшсю, Межансю, Мехаусю, Обальсю, Паташненсю (Паташнянсю), Пылькшсю, Рудненсю (Руднянсю), Са-ладухшсю, Хвошненсю (Хвашнянсю), Халамерсю 3 20 2 1938 у складзе Вщеб-скай вобл 16 7 1954 скасаваны Горацю, Обальсю, Паташненсю, Пыльюнсю, Хвошненсю с/с, утвораны Кудзшсю с/с, 4 10 1957 скасаваны Езярышчансю с/с 18 3 1958 М р перайменаваны у Гзярышчанаа раен
МЕЦЭНАЦТВА (ад 1МЯ Гая Цыльшя Мецэната, прыдворназа рымскага змпе-ратара Актавзяна Аугуста, апекуна паэ-тау Вергипя i Гарацыя), практика матэ-рыяльнай 1 духоунай падгрымю мастац-тва 1 навую з боку багатых приватных асоб
М як шстытут стараж -рымскай культуры перанята рэнесансавай 1тал1яй 1 з апею над лгтаратарам! было пашыра-на на шш вщы мастацкай творчасш У Бе iapyci вядома з 14 ст , але найб рас-паусюдззлася з канца 15 ст Харакгэр-наи рысай ушх форм велжакняжацкага М была яго пракаталщкая наюрава-насць Пленным для бел культуры 16 ст з’яулялася М з боку магната^, ШЛЯХТЫ, мяшчан, якое было шматкан-фесзйным Пры матэрыяльнай тзад-трымцы заможных гараджан ЮАдвер-ипса, Я Бабша, Б Вонкава стау магчы-мым выхад у свет пражсюх з выенсюх выдаиияу Ф Скарыны Бел магнат РХХадкевгч дау у свагм маентку У Заб-лудаве прытулак i магчымасць працяг-ваць выдавецкую дзейнасць I Федорову 1 II Мсщслауцу (апошняму пазней дапа-магалз вшенсюя купцы Мамошчы) Пры пасрэднщтве кн Мгкалая Радззвзла Чорнага У 1550—60 я г засн Брэсцкм друкарш 1 Нясвтжская друкарня Радззвз-лау, стала развшацца свецкае кнпадру-каванне На аснове буйных архзуных i кюжных зборау, багатых калекцый жы-вашсу, збро1, прадметау прикладного
мастацгва, сабраных у 16—18 ст у маг-нацкгх уладаннях Алелькавгчау, Астрож-CKix, Пацау, Радззвзлау, Сапегау, Хадке-в1чау, Храптов1чау i знш , пазней створаны б-ю, музет, архзвы Уступленне на прастол Рэчы Паспалггай Сташслава Аугуста Панятоускага [1764—-95] адзна-чыла новы уздым М пасля пэунага за няпаду, выклжанага войнам! 2-й пал 17 — 1-й чвэрц! 18 ст Пали 1 грамад-СК1 дзеяч ВКЛ гродзенсю староста А Тызенгауз заснавау Гродзенскл кадэцкл корпус, Гродзенскую медыцынскую акадэ-М1Ю, 1нш навуч установи, Гродзенскл тэатр Тызенгауза, Гродзенскую друкарню 1 шш Вял асабзстую падтрымку развщ-цю культуры у 18 ст аказал! таксама М Каз1М1р Апнсю, яю заснавау у Сло-нгме друкарню, оперны тэатр, капэлу i шш (гл у арт Агтскля), i I Храптовгч Пасля далучэння бел зямель да Рас зм-перы! буйнейшим мецэнатам 1-й трэш 19 ст быу прыблгжаны Аляксандра I кн АЮ Чартарыиаа, яю шмат зрабзу для развщця асветы Карыснай для Беларус! была мецэнацкая дзейнасць М П Румянцава (сабрау каштоуныя ру катсныя, этнагр , нумззмат калекцыз i б-ку, яюя стал! асновай Румянцаускага музея) 1 I Ф Паскевма (уладальнзк вял мастацкага збору у Гомельсюм палацы) Вядомым! мецэнатам! сярэдзшы 19 ст был! К П Тышкевлч i Я П Тышкевлч, яюя заснава.11 Лагойсю музей старажытнас-цей На мяжы 19—20 ст актыуна дапа-магала маладым лгтаратарам i навукоу-цам княгшя МI Радз1в1Л (дзявочае прозвшгча Завзша), напр , зборнж вер-шау М Багдановзча «Вянок» выйшау у 1913 дзякуючы яе фшансавай падгрым-цы, у гонар чаго на титульным лзсце змешчаны герб роду Завппау «Лебедзь» У наш час М як з’ява культуры начинав адраджацца у выглядзе спонсар-ства — швесщравання приватным! асобамз 1 арг-цыям! культуры, навую, асветы, эканомиа Добрым прыкладам стала фшансавая падтрымка у 1997 бел прадпрымальнжа з Сзбзры А Сипвончы-
Узоры мячоу 1 — каралзнгскз, 2,3 — раман-скзя, 4 — татычны
129
МЕЧ
ка стварэння Крыжа на Узор Узвжаль нага крыжа Ефрасзнн! Полацкай З’яу-ляецца Усе больш разнастайных фон-дау, наюраваных на падтрымку талена-В1ТЫХ праграм з щэй Настасся Скеп'ян МЕЧ, сякучая або сякуча-колючая зброя блззкага бою Сучаснае зброя знауства вызначальнымз прикметамз М лзчыць наяунасць прамога двухбакова-вострага клшзса даужыней больш за 60 см з эфеса адкрытага тыпу У Еуропе М пачау выкарыстоУвацца у Грэцьи з мз-кенскага часу (16—12 ст да н э ) Найб характерный штэррэпянальныя узоры еурап М галыптацкз (Цэнтр з Зах Еу ропа, 8—5 ст да н э ), латэнсю (Цэнтр з Зах Еуропа, 5 ст да н э — 2 ст н э ), саурамата-сармацю (Усх Еуропа, Паун 5 Паун Зах Прычарнамор’е, 7 ст да нэ — 4ст нэ), тыпу познарымскай спаты (Мгжземнамор’е, Цэнтр з Зах ЕУропа, 2—5 ст), франка-аламансю (Цэнтр 5 Зах Еуропа, 6—7 ст ) кара-лзнгсю (агульнаеУрапейсю, 8—11 ст), рамансю (агульнаеУрапейсю, 11—16 ст), гатычны (Цэнтр з Зах Еуропа 13—16 ст ) Значныя змены адбывалзся У афармленш эфеса У 2-й пал 13 ст побач з адназахопнымз пачалз ужывацца паУтарачныя, а з 13—14 ст двухзахоп ныя дзяржаннз Найб ранняй прыкме-тай выкарыстання М на Беларусз з’яу ляецца касцяная умзтацыя крыжавзны М з гарадззшча Пруднна (9 ст ) Цэлыя або у фрагментах М каралзнгскага Узо ру, дэталз зх эфесау в наканечнжз похвау знойдзены у Полацку, Гродне, на тара дзпичы Франапаль (Брэсцю р-н, усе 10 ст ), у Навагрудку, Друцку, курганных мопльнзках каля Брапна з в Гарадзша ва (Маладзечансю р-н, усе 11 ст ) Be рагодна, М каралшгскага узору былз знойдзены у курганах каля в Замошша (Браслаусю р-н) з Папоука (Аршансю р-н) М раманскага узору прадстаулены знаходкам! з Лукомля, в I арадзппча (Мзнсю р-н, абодва 11 ст), Друцзса (11—12 ст), Мзнска, Гомеля, Слуцка, Ваукавыска, гарадззшчау Вусце (Аршансю р-н), К1СЯЛ1 (Талачынсю р-н, усе 12 ст), Маскавшы (ЬраслаУсю р-н), По лацка, Гродна (усе 12—13 ст), Брэста (13 ст), Крычава (14 ст ) М гатычнага узору знойдзены каля Старых Дарог (14 ст) в у Мшску (16 ст ) Клшкз М 10 ст маюць клейми полацкз — зах -еурап паходжання, а гродзенсю — верагодна, пауночнага Аднак Дания даследаванняу па звсторыв металурпз в металаапрацоую сведчаць, што на Беларусг ужо У той час зснавалз сыравзнныя i тэхналапчныя магчымасцг для уласнай вытв-сцз клш-коу Выраб з мантаж простых, каваных з жалеза дэталей эфеса быу даступны нават майстрам невысокий кващфзкацыз У 13—16 ст вытворчасць М у Беларусг зснавала безумоУна, а змпартнымг у першую чаргу былг высокакаштоуныя вы-рабы Шсьмовыя крынщы згадваюць палоннага мечнзка-беларуса 1лью, пры-
5 Зак 168
МЕЧАНОСЦЫ
мушанага у канцы 14 — пач 15 ст пра-цаваць у майстэрнях тэутонскгх рыца-рау Мечнтю сустракаюцца у пералгку цэхавых спецыяльнасцей на Беларус! у 16 ст 1, па традыцьп, у больш позтя часы Яшчэ У 17 ст выраб узорнага М («штую») быу абавязковым экзаменам для рамеснжау, яюя хацеЛ1 стаць майстрам! цэхау бел збройшкау У якасцт асн вшу клшковай збро! М выкарыс-тоувауся у Польшчы 1 ВКЛ да 2-й пал 16 ст Яго месца заняла шабля У Зах Еуропе М у канцы 16 ст быу канчаткова выцеснены шпагай i палашом У наступным за im захавалася роля цыры-ман1яльнай збро!
Лип Б е х а й м В Энциклопедия оружия Пер с нем СПб , 1995, Макуш Н1ка? А Зброя вашчадкау радз1М1чаУ // Спадчына 1991 № 2, Л е в к о ОН Средневековая Ор ша и ее округа Орша, 1993, Ласкавый Г В К истории оружия Белорусского Под винья в VI—XIII вв // Полоцкий летописец 1993 № 1,Крауцэв1Ч А. Комплекс збро! 1 рыштунку XIII ст з-пад Гродна // 3 глыб! вякоУ Наш край Мн, 1992, Connoly Р Greece and Rome at war London, 1981, MUller H , К 6 1 11 n g H buropSische hieb- und stichwaffen Berlin, 1981
Теорий Ласкавы
МЕЧАНбсЦЫ, гл у арт 1нфлянцк1 ор-дэн
МЁЧН1К, м е ч н ы, пасада (урад) у ВКЛ у канцы 15—18 ст У час вял ура-чыстасцей М ВКЛ нес нерад манархам аголены меч як шмвал вайсковай улады 1снавал1 таксама павятовыя М
Уладзгслау Вяроукгн Шэлюта
МЁРЫ, гл Мгеры
М1ЁРСК1 ПСТОРЫ КА-ЭТНАГРА
Ф1ЧНЫ МУЗЕЙ Засн У 1983 у г М1-еры на базе школьнага музея, адкрыты 4 7 1994 Пл экспазщы! 131 м2, каля 1,7 тыс экспанатау асн фонду, 6 залау (1997) У зале археалоги сярод экспана тау жал прылады працы, касцяныя гра-беньчыю, шпшька-амулет у выглядзе галавы сабаю, шкляныя пацерю, вггыя бранзалеты з зааморфным! выявам! з мопльнжау, гарадзгшчаУ 1 селцпчаУ М1-ершчыны 2 залы прысвечаны псторьи краю з пач 19 ст , падзеям вайны 1812, паустанняу 1830—31 i 1863—64, рэвалюцы! 1905, 1-й сусв вайны, акупацьп У 1918—20 ням 1 польск войскам!, умовам 1 стану развщця нар гаспадаркг раена у складзе Польшчы, дзейнаст падполля 1 партыз руху у Вял Айч вайну, развщцю сельскай гаспадаркг i прам-сщ у пасляваенны час Экспану-юцца таксама вырабы нар ткацтва, ган-чарства i бандарства, пляцення з салом-Ki 1 лазы, маляваню Тамара Мгшчышына MIEPCKI РАЁН Размешчаны на ПнЗ Вщебскай вобл Пл 1,8 тыс км2, нас 33,3 тыс ж (1998) Цэнтр — г Мгеры Большая частка раена у межах Полац-кай Н13ШЫ, на ПнЗ — Браслауская града Рэю Зах Дзвша 1 яе левыя прытою Дзюна з Авутай, Волта, Мерыца, Вяла Шмат азер (20 маюць рыбапрамысл значэнне), з ix найб Абстэрна, Ельна, Наб1ста, Важа, Орцы, Вял Язна, Мер-скае Пад лесам 20% тэр раена Прахо-дзяць чыгунка Друя—Мгеры—Варапае-ва, аутадароп ад Miepay на Браслау, Дзюну, Друю, Полацк Верхнялзвшск Шаркоушчыну । шш
Раен утвораны 15 1 1940 у Вшейскай вобл 12 10 1940 падзелены на 19 сельсаветау АлександроУскз, БарсукоУсю, Валькоускт, ВаУкоУшчынск!, Дварна-сельсю, ЖукоУскт, Лебедзеусю, Ляво-наусю, Лявонпальсю, Мальцаусю, М1-ерсю, Навакрукаусю, Новапагосцю, Наугародсю, Павяцю, Перабродсю, Ур банаускг, Чэрасю, Янчонкаускг 1 5 1940 у раене Утвораны г п Друя У Вял Айч вайну У пач лш 1941 тэр раена акут равана ням фашистам!, яюя загубил У Мгерах 1 раене 1902 чал, зннпчыл! разам з жыхарам! в Сухавежа Барацьбу з акупантам! вял! Мгерсюя падп райкомы КП(б)Б 1 ЛКСМБ, партыз бригады 1мя Ракасоускага, 1мя Жукава, «Кас трычнш», 4-я Беларуская, гмя Калшша, 1мя С М Каротюна, 16-я Смаленская, выдавала'-я падп газ «Кл1Ч партизана» Раен вызвалены у пач лш 1944 войска mi 1-га Прыбалт фронту разам з парты занам! у ходзе Полацкай аперацыг 1944 3 20 9 1944 раен у складзе Полацкай, з 8 1 1954 — Маладзечанскай вобл 3 10 1959 да раена далучаны г Джна, Мжалаеусю, Сцяфанпольсю i Туркоусю с/с Дзгсенскага р-на 3 20 1 1960 раен у Вщебскай вобл 25 12 1962 далучаны Дварноусю, ЗавуццеУсю, Лужкаусю, Празароцю, Старынкаусю i Язненсю с/с Плюкага р-на 18 3 1963 г п Друя перададзены Браслаускаму р-ну, 12 2 1965 Празароцю i Старынкаусю с/с перададзены Глыбоцкаму р-ну На 1 1 1998 у М р 498 нас пунктау, у т л г Дзюна, 11 сельсаветау ДаупнаусК! Дварнасельсю, ЗавуццеУсю, Мпсалаеу CKi, Новапагосцю, Павяцю, Перабродсю, Туркоусю, Узменсю, Чэрасю, Язненсю, 23 калгасы, 3 саугасы, 36 фермерски гаспадарак, камбшат будматэ-рыялау з цагельным з-дам (в Горю), дзярж буд эксплуатацыйнае прадпры емства мелшрацьп воднай гаспадаркг (в Язна) У раене 16 сярэднгх i 10 базавых школ, 11 дашкольных устаноу, вучэбна-вытв камбшат (в МаляУю), 2 балийцы, 33 фельч -акушэрсюя пункты, 15 клюзных 1 30 б1бл1ятэчных устаноу Выдаецца газ «Сцяг працы» Археал пом ина каля весак Гвардзейская, Кублг шчына, Паддубнпа, Паниова, Пруднда Язна 1 шш Брацюя маплы сав вошаУ 1 партызан (весю Лявонпаль, Масеуны Новы Пагост), маплы ахвяр фашызму (весю Дарожкавны, Завуцце, Язна) Помнж у гонар Канстыгуцы! 3 мая 1791 (в Лявонпаль) Помнтю архттэктуры цэрквы сярэдзшы 19 ст у в 1долта, 2 й пал 19 ст у в Галомысла, пач 20 ст у в Н1УН1Ю, Крыжаузвгжанская (1864— 67) у в Цвецша, Мшалаеускгя 2-й пал 19 ст У весках Новы Пагост, Узмены Чэрасы, канца 19 ст у в Калшавая Пакроуская сярэдзшы 19 ст У в Спя фанполле, Праабражэнская канца 19 — пач 20 ст у в Язна, Трощюя 1774 у в Лявонпаль, пач 20 ст у в Кублничыиа касцел 1-й пал 20 ст у в 1долта, зваш ца 16 ст у в Навалака, каплщы 19 ст у весках 1долта, Стэфанова, сядзйы 18— 19 ст у в Лявонпаль, 1810—20 у в Дзедзша, канца 19 — пач 20 ст у в Камянполле Рад31ма Удзельшка рэв
руху у Беларуст у 1830—60-я г Г М Дмахоускага, дзеяча нац -вызв ру ху у Зах Беларуси П В Мятлы, бел 1 польск птсьменнткау В К Савиа-Заб-лоцкага, Я Гушчы, П Сушко, бел гра-мадсюх, рэл1г 1 культ дзеячау Г Цттовт-ча, I Боб1ча, Я Малецкага, Ч Стповна
Лт Збор помнгкау псторьн i культуры Беларуст Вщебская вобл Мн , 1985
Язэп Ьунто М1ЁРЫ, Меры, М 1 р ы, Меры, горад, цэнтр Млерскага равна Размешча-ны на беразе Мтерскага возера, за 190 км на ПнЗ ад Вщебска Чыг ст на лши Друя—Варапаева, аутадарогам! злучаны з Дз1снай, Верхнядзвшскам, Браславам, Шаркаушчынай 9,3 тыс ж (1998)
Упершыню упамшаюцца пад 1514 як маентак Мярэя У БраслаУсюм пав ВКЛ У потсе войска ВКЛ 1567 згадва-ецца як маентак Меры (назва тснавала да 19 ст ), яю належау Р Мгрскаму У 1621 уладальнща маентка Н Мгрская заклала тут царкву 3 1644 у М бы? праваслауны манастыр, яю у 1690 М MipcKi перадау утятам Паводле тас-тамента (1680) Сгмяона Полацкага ен ахвяравау на карысць манастыра частку грошай У 1691 пабудаваны касцел (гс-навау да 1862) У 18 ст гснавалт 5 маентка)' з назвай Меры, яктя належат Мгр-сюм, Перасвет-Солтанам, Белгковтчам, Клотам, Зяновгчам, Пуцятам Пасля 2 га падзелу Рэчы Паспалггай (1793) М У Рас шперьп Мястэчка, цэнтр воласщ Дзюенскага пав Мшскай, з 1842 Втлен-скай губ 3 1866 дзейшчала нар школа (32 вучнт у 1878) У 1886 у М 110 ж, валасное правление, 3 корчмы, адбыва-лтся 2 ктрмашы на год У 1903 у М 145 ж, яур вучылшгча, царк прыходская школа У 1907 пабудаваны Успенскг касцел 3 1922 М у складзе Польшчы, мястэчка, цэнтр гмгны Дзгсенскага пав Вшейскага ваяв У 1927 у М 422 ж, 2 млыны, аптэка, 5 крам, да 1931 працавала запалкавая ф-ка 3 1939 у БССР 15 1 1940 цэнтр раена Втлейскай вобл У Вял Айч вайну 3 7 1941 акупграваны ням фашыстамг, яюя загуби» у М 662 чал Вызвалены 4 7 1944 войскамг 1-га Прибалт фронту разам з партизанам! бригады гмя Калшгна Вшейскага злу-чэння у ходзе Полацкай аперацън 1944 3 1944 у Полацкай, з 1954 у Маладзе-чанскай, з I960 у Вщебскай абл 3 7 8 1957 гар паселак 1,9 тыс ж у 1959, 5 7 тыс ж у 1970 3 7 8 1972 горад Працуюць мясакамбгнат, малаказавод, хлебазавод, гльнозавод, камбгкормавы з-д, МПМК-55 будаунгкоу, райагра-прамтэхнгка, сельгасхгмгя, камбшат быт абслугоування У горадзе 3 сярэднгя 1 дзщяча-юнацкая спарт школы, школа мастагггвау, 3 дашкольныя установы, Дом птянерау, раенны Дом культуры, Мкрсм гюпорыка-этнаграфгчны музей, 2 б кг, бальнща, палгклгнтка Брацкая мапла сав вошау 1 партызан Помнгк Вызвалення, Курган Славы Помшк ар-хттэктуры — Успенскг касцел (пач 20 ст ) Втальд Ермаленак
М1ЖНАРбДНАЯ АРГАН13АЦЫЯ ДА-ПАМбГ! БАРАЦЬБИАМ РЭВА-ЛКЪЦЬП (МОПР) 1снавала У 1922—47 Афгцыйна стваралася для дапамоп ах-вярам белага тэрору г барацьбгтам супраць фашизму г вайны Знаходзглася пад юраунщтвам Камштэрна г нац кампартый 1нщыятары яе стварэння старый бальшавгкг г палтгкатаржане Ю Ю Мархлеусю (1-ы старшыня ЦК МОПРа СССР), Ф Я Кон, ПМЛегая-шынаа г шш Дзейнасцю МОПРа кгра-вау Выканаучы к-т, якт знаходз1Уся у Маскве 1 выбтрауся на сусв кангрэсах У 1937 секцыг МОПРа гснавалг У 74 крашах свету г налшвалг каля 15 млн чал Найб масавай была секция МОПРа у СССР (у 1937 каля 9 млн чал ) 3 1923 дзенъ Парижский камуны (18 сак) праводзгуся як дзень МОПРа Друкаваны орган — час «Интернациональный маяк»
25 12 1923 адбылося 1-е пасяджэнне «Аргангзацыйнага бюро МОПРа пры Беларускгм бюро ЦК РКП(б)» У 1924 арг-цьп МОПРа ствараюцца у акрутах, на прадпрыемствах, у вайск часцях, навуч установах, пазней — у весках 17 5 1924 праведзена Усебел канферэн-цыя, на якой абраны Бел к-т МОПРа 7 5 1925 адбыуся 1-ы Усебел з’езд (40 дэлегатау ад 128 528 чл МОПРа) На гм абраны ЦК МОПРа БССР (старшыня АС Славшею), пры якам працавала Бел аддзяленне палгтэм1грацыг (аказва-ла дапамогу палггэмггрантам г гх сем’-ям) У студз 1928 адбыуся 2-г Усебел з’езд У 1929 МОПР БССР наливала каля 180 тыс чл , працавалг 8 акр , 102 раенныя, 3 тыс нгзавых арг цый Пра водзшгея кампанц у абарону палп зня-воленых у катталгет крашах, у абарону ахвяр тэрору У Зах Беларуш, вялося шэфетва над палпвязнямг 110 турмау Зах Еуропы У даваен перыяд працоу-ныя БССР сабралг у фонд дапамоп за-межным змагарам рэвалюцьп каля 20 млн руб У 1930-я г арг-цьп МОПРа актыуна удзельниалт у стаханаусктм руху, сац спаборнштве, аргашзацьп калгасау, распаУсюджванн! пазыкт шдус-трыялгзацьи, правядзеннг палп кампа-нгй супраць тзв «ворагау народа» У 2-й пал 1930-х г дзейнасць МОПРа знаходзглася пад кантролем парторганау г жорстка рэгламентавалася, мнопя ю-раУнгю акр г раенных арг-цый былт рэпрэшраваны МОПР БССР падгрым лгвау сувязг з арг-цыяй «Чырвоная да-памога» у Зах Беларуст (гл Мююнарод-ная аргаюзацыя дапамог! рэвалюцыяне-рам Заходняй Белорус!) Пасля уз’яднан-ня Зах Беларуст з БССР пачалг стварацца агульныя арг-цьп МОПРа, да 1941 яны аб’ядноувалт каля 170 тыс чл 3 101 1941 пачауся абмен мопраУскгх дакументау, што факгычна азначала чыстку арг-цьп У гэты час МОПР БССР наливала каля 500 тыс чл , яюя былт аб’яднаны У 7 990 ячэек У Вял Айч вайну яна факгычна спынша свае юнаванне 3 1944 аднавыа дзейнасць, аднак яна была сюравана толью на удзел у палп кампантях г вырашэнне
М1ЖНАРОДНАЯ М
эканам задач У 1947 дзейнасць МОПРа была спынена Вааль Кушнер
М1ЖНАРОДНАЯ API АШЗАЦЫЯ ДА-ПАМбП РЭВАЛЮЦЫЯНЕРАМ ЗА-хбдняй БЕЛАРУС1, МОПР Заходняй Беларуст, Чырвоная дапамога Заходняй Беларуст, масавая грамадская арга-нтзацыя У Зах Беларуст, якая праводзтла широки кампанп У абарону дэмакр правоу т свабод, аказвала маральную, матэрыяльную т юрыд дапамогу палтт-вязням незалежна ад гх палп прына-лежнасщ, змагалася за тх вызваленне Створана У 1924 у вынтку аб’яднання гурткоу Чырв Крыжа, яюя займалтся дапамогай палттзняволеным Уваходзтла на правах аутаномнай арг-цьп у склад МОПРа Польшчы Працавала пераважна пад юраУнштвам Камунютычнай парты! Заходняй Беларуа На 15 1 1925 у Зах Беларусь было 878 членаУ МОПРа Да канца 1928 дзейниалт 6 акр , у студз 1932 — 9 акр т 48 раенных мопраусюх к-тау У кастр 1933 у МОПР Зах Ьела-русг т Зах Украшы уваходзтла 3 тыс чал 70% членау МОПРа Зах Беларуст былт беспартыйныя Работу арг-цый МОПРа Узначальвау ЦК (знаходзгуся у Втльнг) Дзейниау сакратарыяг ЦК МОПРа Зах Беларуст ЦК падпарадкоу-валгея акр к-ты, пры тх гснавалт камтси гаспадарчая, прапагандыецкая, мед, юрыдычная У кожным раене т падрае-не дзейниалт адпаведныя к ты, пры яюх працавалт могграУсктя тройю, што стваралтся на прадпрыемствах, у праф-саюзах, Т-ве бел школы, спарт т шш легальных арг-цыях У 2 й пал 1930-х г да дзейнасщ МОПРа далучылтся мнопя члены ППС, шш партый т арг цыи, а таксама беспартыйныя Тэта садзейнт-чала ператварэнню яго у масавую арг-цыю антыфашыецкага народного фронту У 1927—28 сакратаром ЦК МОПРа Зах Беларуст быу I Жыулюк, з 1937 — РПтрышка ЦК МОПРа Зах Беларуст выдавау газ «Чырвоная дапамога», «Палттычны вязень», «Тур-мы клиуць да барацьбы», «Бюлетэнь ЦК МОПРа», Беластоцю акр к-т МОПРа — газ «Moprowec Biatystocki» («Беластоцю моправец») Пры салзейнт чаннт МОПРа палггвязш гродзенскай турмы выдавал! рукашеныя газ «Вас трожныя думкт», втленскай — «Луктш сю сцяг», шнскай — «Знамя политарестованных» У Втльнг у гурме Луктш-ю штомесяц у 2 экз выходзгу рукаптсны час «Краты» У 1930 выпускалася 7 ту рэмных выданняу Выдавался мопрау-сюя адозвы г лгстоУю Важнае значэнне у барацьбе за дэмакр правы т свабоды, у абарону палгтзняволеных мела рас-крыцце МОПРам у друку факгаУ дэспа-тызму улад, становгшча у турмах У 1925 МОПР Зах Беларусг Удзельшчау у кампанп у абарону дэпутата польскага сейма С Ланцуцкага, у 1927—28 — у аба-
132
М1ЖНАРОДНАЯ
рону Беларускай сялянска-работнщкай грамады У 1928 выканком МОПРа вы дау адозву у сувязт з працзсам над ю-раунткамт Грамады (гл Працэс 56-1} У 1929—33 выстушу супраць увядзення новага турэмнага статута, яю пазбауляу палггвязняу правоу 1 прырауноувау ix да крымтнальных злачынцау 7—15 8 1931 у турмах Зах Беларуш адбылтся гала-доукт, у Гродне — палп забастовка, 2 дэманстрацыг i шэраг масовак у сувяз! з забсйствам палттзняволенага Д Скуль чыка У 1934—38 дзейнасць МОПРа была сюравана на барацьбу супраць тэ рору 1 наступления фашызму Па яго штцыятыве праишла широкая кампантя за лтквтдацыю Ьяроза-Картузскага кан~ цэнтрацыйнага лагера Праводзтуся збор подшсау пад паграбаваннем вызвалення палпвязняу, аргангзоуваллся дэлегацыт працоуных 1 бацькоу зняволеных канц лагера да прэзтдэнта, у Мш-ва юсты-цьп, сейм 1 сенат Пад уплывам МОПРа актывтзавалт дзейнасць дэмакр арг-цш 1 т-вы, утл Лтга абароны правоу чалавека 1 грамадзянша, Мтжнар к-т абароны палттзняволеных 1 тнш Мопраусюя арг-цш удзельнтчалт у кампани за выра-таванне жыцця бел рэвалюцыянера С Прытыцкага У Втлыи 1 шш гарадах былт створаны к-ты У яго абарону, у Вярх суд Польшчы нактраваны мема-рыял за подптсам амаль 6 тыс саюзау 1 груп, яюя патрабавалт адмены смярот-нага пакарання Пад юраунштвам КПЗБ 1 МОПРа працоуныя Зах Бела руст удзелыпчалт у выступлениях салт-дарнасцт з бастуючымт гарнякамт Англп, кампантях у абарону Н Сака 1 Б Ванцэ-Ш, ахвяр фаш тэрору у Германп, у пад-трымку рэсп 1спанп Разам з тым МОПР Зах Беларуст не змог крытычна паставщца да сггуацыт у СССР т БССР у 1930-я г, не выстушу з пратэстам супраць таталттарнага рэжыму т маса-вых рэпрэай палипычных Мопраусюя арг-цыт дапамагалт палттвязням 1 тх сем’ям, збтралт грошы, прадукгы, лею, адзенне, наладжвалт шэфства над сем’ямт зап-нуушых рэвалюцыянерау т тнш У Вшь-нт па тнтцыятыве МОПРа быу створаны К-т дапамоп сем’ям палттзняволеных У жн 1925 МОПР Зах Беларуст дапама-гау 922 палпвязням, у 1928 — амаль 1500 рэвалюцыянерам Юрыд камтсц МОПРа забяспечвалт абарону на палп судовых працэсах, супрацоунтчалт з вя-домымт адвакатамт У вынтку часта ска-рачалася мера пакарання, шэраг спрау з ваенна-палявых судоу быу перададзены на разтляд у звычайныя Масавыя Кампани, праведзеныя пад юраунштвам МОПРа т КПЗБ, прымусшт польскт урад у 1928 т 1936 аб’явщь амнтстыю т вызвалщь чистку палпзняволеных Пасля неабгрунтаванага роспуску у 1938 Кампартыт Польшчы т яе састауных частак КПЗБ т КПЗУ дзейнасць МОПРа Зах Беларуст значка аслабла
Лип Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное осво
бождение и воссоединение с БССР Док. и материалы Т 1—2 Мн , 1962—72, Л у г а -ч о в а ТА. Дзейнасць МОПРа па аказаннт дапамоп рэвалюцыянерам Заходняй Беларуст // Весщ АН Беларуст Сер грамад навук. 1988 № 4, Я е ж Деятельность МОПРа Западной Белоруссии по организации антивоенного движения // Вопросы истории КПСС Межвед сб Мн , 1988 Вып 19, Я е ж Салтдарнасць працоуных Заходняй Белару-С| з барацьбпамт за дэмакратыю, супраць фашызму т рэакцыт // Гтстарычная навука т пс-гарычная адукацыя У Рэспублщы Беларусь Усебел канф гтсторыкаУ Мн, 1994 Ч 1, Я е ж Руководство КПЗБ деятельностью МОПРа Западной Белоруссии по оказанию материальной помощи политзаключенным и их семьям // Веснтк БДУ Сер 3 1981 N» 2, Ладысев В Ф В борьбе за Демократичес кие права и свободы Мн , 1988
Гаццяна Лугачоеа
МГЖНАРбдНАЯ АСАЦЫЯЦЫЯ БЕ-ЛАРУСЙСТАУ (МАБ) Створана 21 5 1991 на устаноучым сходзе у Мшску Вы-шэйшы орган — Мтжнар кангрэс беларустстау, яю праводзщца раз у 4 гады Выканаучы орган — Мтжнар к-т беларус тстау, яю працуе на базе Нацыяналъ-нага навукова-асветнага цэнтра тмя Ф Скарыны Прэзтдэнт МАБ праф А Мальдзтс Асацыяцыя аб’ядноувае каля 600 беларустстау, утл амаль 200 з 23 замежных краш МАБ падтрымлтвае кантакгы т сувязт з беларустстамт, аб-меньваецца з тмт шфармацыяй, лттара-турай Мае базу даных па беларушсты-цы т пра беларустстау свету Удзельнтчае у аргантзацыт т правядзеннт мтжнар канферэнцый, стмпозтумау, семшарау, «круглых сталоу» Выдав штомесячны шфармацыйна-аналттычны т культура-лапчны бюлетэнь «Кантакгы т дыялогт» (з 1996, адсылаецца у 19 краш свету) т штогоднтк «Беларус1ка=А1Ьаш1Ьепюа» Выдадзена 8 кнтг матэрыялы I Мтжнар кангр беларустстау т Юбшейнай сесн АН Беларуст, прысвечанай 500-годдзю з часу нараджэння Ф Скарыны (кн 1, 1993), «Фармтраванне т развщце нацыя-нальнай самасвядомасцт беларусау» (кн 2, 1993), «Нацыянальныя т рэпяналь-ныя культуры, тх узаемадзеянне» (ют 3, 1994), «Яурэйская культура Беларуш т яе Узаемадзеянне з беларусюмт т тншымт культурам! Вацлау Ластоусю — выдат-ны дзеяч беларускага адраджэння» (кн 4, 1995), «Культура беларускага замеж-жа Беларуска-амерыкансюя пстарыч-на-культурныя узаемадачыненнт» (кн 5, 1995), «Беларусь памгж Усходам т Заха-дам» (кн 6, ч 1—2, 1997), «Беларуска-нямецкае грамадска-культурнае узаемадзеянне псторыя, сучаснасць, перспек-тывы» (кн 7, 1996), «Беларусь—Растя—Японтя» (кн 8, 1997) Захар Шыбека
М1ЖНАРОДНАЯ СЛАВЯНСКАЯ
АКАДЭМ1Я навук т, адукацыг, мастацгвау т культуры (MCA), мтжнародная супольнасць гра-мадска культ дзеячау, якая спрьтяе раз-вщцю навую, культуры 1 духоунага рос-квтту слав народау Утворана у 1992 у Маскве па штцыятыве прадстаунткоу1 краш СНД акад Рас АН Ф Углоу, В Пакроусю, А Яншын, птсьменнтю
Л Лявонау, В Распуцтн, С Мтхалкоу, Ю Бондарау, В Бялоу, скульптар В Клыкау, ктнарэжысер М Ьурляеу т шш Прэзщэнт Б 1скакау Штаб-кватэра 1 юруючыя органы MCA у Маскве Складаецца з 7 аддзяленняу прыродд знауча-навук (механтка-матэматычнае, фтзтка тэхн , хтм , тэхнал , аграрна-бтял , навук пра зямлю т геакасм сувязт, энер ташфарматыкт) т 13 гуманпарна-сац профтлю (багаслоуе, ахова здароуя, эка номтка г прадпрымальнтцгва, экалопя, славеснасць, журналтстыка, псторыя, фтласофтя, сацыялопя т дэмаграфтя, права т палтталопя, адукацыя, маета цтва культура, ваен навую) Мае больш за 20 рэгтянальных т нац аддзя ленняу Бел аддзяленне MCA утворапа у 1993 (зарэпстравана у 1995) Сустар шынт-аргантзатары акад Рас АН т Нац АН Беларуст М Барысевтч т нар мастак СССР М Савщкт, заснавальнткт птсьменнтю I Шамякш, Г Пашкоу Э Скобелеу, акад Нац АН Беларуст 1 Аитонау, I Валагоусю, I Лтштван, кам пазттары А Багатыроу, Я I лебау, акцеры М Яроменка, У Гасцюхтн, балетмайстар В Елтзар’еу, дырыжор В Роуда, юна рэжысер В Турау т шш Прэзтдэнт Бел аддзялення MCA В Гурын Асн юруню дзейнаецт MCA — вывучэнне мтжелав культ сувязей, этнагенезу слав наро дау аргантзацыя т правядзенне суме сных навук даследавання^, канферэн ЦЫЙ I ШШ Сцяпан Лаушук
М1ЖНАРОДНЫЯ АРГАН13АЦЫ1 I БЕЛАРУСЬ Тэрмш «мтжнародныя ар-гантзацыг» ужываецца у адносшах да мтждзярж (мтжурадавых) 1 няурадавых арг-цый, яюя маюць розную юрыд прыроду Мтжнар мтжурадавая арг-цыя уяуляе сабой аб’яднанне дзяржау, ство ранае на падставе мтжнар дагавора для дасягнення агульных мэт, мае пастаян ныя органы г дзейнгчае у агульных шта рэсах дзяржау-членаУ пры павазе тх су верэнттэту Таюя арг-цыт з’яуляюцца суб’ектамг мтжнар права Мтжнар няу радавая ’ арг-цыя — гэта мтжнар арг-цыя, якая створана не на падставе мтждзярж дагавора 1 аб’ядноувае фтзтч ных т (цт) юрыд асоб Асн прыкметы мтжнар няурадавай арг-цыт — адсут насць мэт атрымання прыбытку, пры знание як мштмум адной дзяржавай цт наяунасць кансультатыунага статуса пры мтжнар мтжурадавай арг-цыт, атрыманне грашовых сродкау больш чым ал адной крашы Мтжнар арг-цыт як шетытут мтжнар адностн т мтжнар права узнтклг 1 развтвалгея у 19 ст у вы нтку аб’екгыунай тэндэнцыт да тнтэрна цыяналгзацыт грамадскага жыцця Пер шымт мтжнар арг-цыямт у сучасным ра зуменнг гэтага тэрмтна былг Цэнтр ка мтстя навтгацыт па Рэйне (1815), Суси тэлеграфны саюз (1865), Сусв паштовы саюз (1874), Мтжнар метэаралаг арг-цыя (1879) У 1910—14 налтчвалася 212 мтжнар арг-цый, з тх 20 былг мтж урадавымт Афщ рэпстрацыю мтжнар арг-цый вядзе Саюз мтжнар асацыя цый, створаны У 1909 у Бруселг На Па
рижской .шрнай канферэнцьп 1919—20 была створана Jlira Нацый — першая универсальная мжнар арг-цыя па пад грыманш Mipy 1 мжнар бяспею Статут Л1П Нацый як саст частку Версальскша шрнага дагавора ад 28 6 1919 падгасал: 44 дзяржавы У 1934—39 членам Jlin Нацый бы^ СССР 3 пач 2-й сусв ванны дзейнасць Лт Нацый амаль спынт-лася, фармальна яна лгкшдавана у крас 1946 Пасля 2-й сусв вайны склалася ыстэма мжнар арг-цый, у цэнтры якой знаходзщца Аргашзацыя Аб’яднаных Нацый (ААН) У пач 1990-х г налгчва лася больш за 4 тыс мжнар api-цый, з ix больш за 300 мжурадавыя, астат ни — няурадавыя Мжнар мжурадавыя арг-цы1 падзяляюцца на ушвер сальныя (ААН 1 яе спецыялтзаваиыя установы) 1 рэпянальныя (Арг-цыя аф-рыканскага адзшетва), агульнай [ААН, Садружнасць Незалежных Дзяржау (СНД)] 1 спец (спецыялгзаваныя уста новы ААН) кампетэнцьп, адкрытыя i закрытый На чэрв 1998 Рэспублгка Бе тарусь з’яулялася членам 53 мжнар чжурадавых арг-цый
Адношны Беларуш да мжнар мж-урадавых арг-цый был! непаерэдна звя-заны са станауленнем бел дзяржаунас-ш выхадам Беларуш на мжнар арэну, набыццем ею рэальнага суверэнтгэту 1 незалежнасш, ажыццяуленнем Рэспубт-каи Беларусь самастойнай знешняй па-лпвда Белорусках Народная Рбспублжа (ЬНР) 1 Белорусках Савецкая Сацыя/ис-тычная Рэспублжа (БССР) стаял! на супрацьлеглых пазщыях у адносшах да Jim Нацый Першая разглядала яе як аутарытэтны i дзеяздольны мжнар форум у справе признания БНР, абароны лезалежнасц! 1 непадзельнасш Беларуш ЬССР, як РСФСР, а потым СССР, раз-ыядала Лпу Нацый як адзш з цэнтрау антысав шперыялют штэрвенцьц Тым не менш 10 5 1922 БССР падшеала па-гадненне з Эпщэмтчнай камкляй Лхп Нацый па пытаниях аховы здароуя i разам з РСФСР 1 УССР стала яе членам
У гады Вял Айч вайны (1941—45) ираунштва СССР з мэтай забеспячэння максмальиай колькасщ галасоу у мжнар арг-цыях, яюя стваралгся, выставт-та пытание пра асобнае прадстаунщтва у я саюзных рэспублтк Гэта зроблена у канцы 1943, кал! СССР папраыу уклю-чыць у Кам1шю Аб’яднаных Нацый па ваен злачынствах (створана 20 10 1943 у Лондане) 7 зах саюзных рэспублж, у тл БССР Аднак ЗША 1 Вялткабрыта-Н1Я адхипл! гэту просьбу з прычыны таге, што саюзныя рэспублпа СССР не з яулялгея суб’ектам! мжнар права Па-водле закона СССР ад 1 2 1944 саюзныя рэспублпа атрымал! знешнепалтт пау-намоцтвы 1 наркаматы замежных спрау I ла стварыла юрыд базу для пастано?-ю пытания аб уключэнн! усгх 16 сав саюзных рэспубл1к у склад першапачат-ховых членау будучай ААН Але на кан-ферэнцы! прадстаушкоу СССР, ЗША 1 Вялгкабрытанн у Думбартан-Оксе (пры-гарад Вашингтона, жн —вер 1944) англа амер дыпламатыя адхипла гэту пра-
нанову На Крымской (Ялцшскай) кан-ферэнцьп 1945 юраунтко? СССР, ЗША 1 Вялжабрытани прэзщэнт ЗША Ф Рузвельт 1 прэм’ер-мшгетр Вялгкабрытанц УЧэрчыль дал! абавязацельствы пад-трымаць сав просьбу пра уключэнне УССР j БССР у лтк шщыятарау Мжнар арг-цы1 бяспею На Сан-Францыс-кай канферэнцьп 1945 УССР i БССР ад-нагалосна уключаны у склад дзяржау-заснавальнщ ААН, a ix дэлегацьп за-прошаны для удзелу у канферэнцьп 6 5 1945 урадавая дэлегацыя БССР (К В Кгеялеу, А Р Жэбрак, У М Перца?, Г I Байдукоу, Ф П Шмыгау) прыбыла у Сан-Францыска, актыуна уключылася у працу канферэнцьп 1 зрабша канструк-тыуны уклад у распрацоуку Статута ААН Сан-Францыская канферэн-цыя — 1-я мжнар канферэнцыя 20 ст , у якой прадстаунтю Беларуш удзель-Н1чал1 як паунапрауныя, паунамоцныя дэлегаты 25 6 1945 бел дэлегацыя разам з дэлегацыям! 49 шш дзяржау падшеала Статут ААН 30 8 1945 Прэзшыум Вярх Савета БССР ратыфгкавау яго Беларусь у лгку 51 дзяржавы стала дзяр-жавай-заснавальнщай, шщыятарам 1 першапачатковым членам ААН Гал прычынам! уваходжання Беларуш (разам з Украшай) у склад ААН был! яе агульнапрызнаны уклад у перамогу над фашызмам, велкзарныя ахвяры бел народа у вайне, разлна юраунщгва СССР умацаваць пазщы: СССР у гэтай apr-цьи за кошт дадатковых галасоу У жн 1945 Беларусь устушла у Адмппс-трацыю Аб’яднаных Нацый па дапамо-зе 1 аднауленн: краш, яюя пацярпел! у гады 2-й сусв вайны (ЮНРРА) Гэта дало магчымасць рэспублщы атрымаць тэрмшовую дапамогу у эканам аднау-ленш, забеспячэнн! насельнщтва харча-ваннем, вопраткай, абуткам, медикаментам! на суму 61 млн доларау ЗША У канцы 1947 ЮНРРА спынша сваю дзейнасць Дэлегацыя БССР прымала удзел у Мжнар канферэнцьп па ахове здароуя (Нью-Йорк, 1946), якая засна-вала Сусв арг-цыю аховы здароуя (СААЗ) Распрацаваны канферэнцыяй Статут СААЗ з’яуляецца адзшым уста-ноучым дакументам спецыялгзаванай установы ААН, у выпрацоуцы якога удзелыпчала Беларусь БССР далучыла-ся да Статута СААЗ 7 4 1948 На 1-й се-сп СААЗ (1948) рэспублгка была абрана членам Выканаучага к-та — аднаго з гад органа? СААЗ У 1949 БССР разам з СССР 1 УССР, крашам! Усх Еуропы спынша акты?нае членства ? СААЗ паводле неабгрунтаванага рашэння сав юра?нштва 13 5 1947 Беларусь уступша у Сусв паштовы саюз (СПС), 16 5 1947 — Мжнар саюз электрасувя-31 (МСЭ), 12 4 1948 — Сусв метэара-лаг арг-цыю (СМА) У 1947 мшютр за межных спрау БССР Кзсялеу пастав!? перад МЗС СССР пытание аб иеабход-насц! уваходжання СССР, УССР i БССР у Арг-цыю Аб’яднаных Нацый па пытаниях адукацыг, навую 1 культуры (ЮНЕСКА)
Псторыя дзейнасщ Беларуш у ААН 1
М1ЖНАРОДНЫЯ
яе спецыятзаваных установах падзяля ецца на 2 перыяды Першы (1945—90) вызначаецца тым, што дыпламатычная актыунасць БССР ажыццяулялася у рэ чышчы знешняй палпыю СССР У 1-й пал 1950-х г Сав Саюз актыввава? сваю дзейнасць у рамках ААН У 1954 БССР увайшла у Мжнар арг-цыю пра цы (МАП) 1 ЮНЕСКА, у 1957 — Мж нар агенцтва па атамнай энерш (МАГАТЭ), у 1970 — Сусв api-цыю ш тэлектуальнай уласнасщ (САЗУ) Бела русь з’я?ляецца членам Мжнар саюза па ахове уласнасщ ? галше прам-сщ (засн у 1883, штаб-кватэра ? Парыжы) У 1985 БССР стала членам Арг-цы: Аб’яднаных Нацый па прамысл развщ щ (ЮН1ДО) У 1958 начало працаваць постоянное прадстаунщтва Рэспублгкг Беларусь пры ААН у Нью-Йорку, у 1960-я г адкрьипся пастаянныя прад ста?нщтвы БССР пры Аддзяленш ААН 1 шш мжнар арг-цыях у Жэневе, пры ЮНЕСКА у Парыжы, у 1982 — пры мжнар арг-цыях у Вене БССР была абрана непастаянным членам Савета Бяспею на 1974—75, 5 разоу выб;ралася членам Эканам i Сац Савета, прымала ?дзел у рабоце розных функцыянальных 1 дапаможных органа? ААН, яюя займа-юцца пытаниям! раззбраення, дэкалаш-зацЫ1, эканам 1 сац супрацоунщтва, право? чалавека, шш пытаниям: Па 1Н1цыятыве дэлегацьп ЬССР 1-я сесы Ген Асамблет (1946) приняла рэзалю цыю аб выдачи i пакараннт ваен зла чынца?, 14-я сешя Ген Асамбле! (1959) — аб садзейнтчанн! навук да-следаванням у галше барацьбн з рака-вим! захворванням! При акты?ным удзеле БССР ААН прыняла Канвенцыю аб непрымяненн! тэрмшу да?насц: да ваен алачннца? 1 злачынства? супраць чалавецтва (1968), ухвалша Прынцыпы мжнар супрацоунщтва ? адносшах ад-шукання, арышту, выдачы 1 пакарання таюх асоб (1973) Па шщыятыве бел дэлегацИ! ААН на працягу шэрагу гадо? разглядала пытание аб выкарыстанш навук -тэхн прагрэсу у штарэсах м:ру i на карысць чалавецтва, у вынтку чаго у 1975 принята адпаведная дэкларацыя Дэлегацыя БССР падтрымала Дэклара-цыю аб прадастаулеинт незалежнасш калаишльным крашам 1 народам (I960) : акты?на выступала за яе поунае ажыц-цяуленне Беларусь была сааутарам рэ-залюцы: Ген Асамбле: аб забароне выкарыстання замежных наймтгау супраць нац -вызв руху 1 барацьбы народа? за незалежнасць (1968) Па яе прапаиове Геи Асамблея прыняла рэзалюцыю пра абарону асоб, яюя затрыманы щ па-зба?лены вол: за барацьбу супраць апартэгду, растзму i расавай дыскрымт-нацы:, калаи1ял1зму, агрэсп : замежнай акупацы! (1977) БССР стала ?дзелыт1-цай Дагавора аб забароне вытграбаван-ня? ядзернай збро! ? атмасферы, кас-м:чнай прасгоры : пад вадой (1963), Да-
М М1ЖНАРОДНАЯ
гавора аб принципах дзейнасщ дзяржау па даследаваннт т выкарыстанн! касмтч-най прасторы (1967), Дагавора аб заба-роне размяшчэння на дне морау 1 актя-нау 1 у яго неграх ядзернай зброт (1971), Канвенцьп аб забароне распрацоукт, вытворчасщ 1 назапашвання бактэрыя-лапчнай (бхялапчнай) i такстчнай збро1 1 яе ЗН1ШЧЭНШ (1972) 1 шш БССР пад-шсала шэраг важных мтжнар пагаднен-няу па абароне правоу чалавека Кан-венцыю аб папярэджаннт злачынства генацыду i пакаранш за яго (1948), Канвенцыю аб палгг правах жанчын (1952), Канвенцыю аб лтквтдацыт ycix форм 1 шш расавай дыскрымгнацыт (1965), мтжнар пакты аб грамадзянсктх т палтт , аб эканам, сац i культ правах (1966) Аднак у 1970—80-я г саюзнае 1 рэсп заканада^ства не было прыведзена у адпаведнасць з шэрагам палажэнняу мтжнар пактау аб правах чалавека Толыа у 1992 Вярх Савет Рэспублткт Беларусь ратыфткавау факультатыуны пратакол да Мтжнар пакта аб грамадзянсктх 1 палтт правах БССР разам з СССР т УССР устрымалася пры пры-няццт 3-й сестяй Ген Асамблет (1948) Усеаг Дэкларацыт правоу чалавека Аб сваей прыхтльнасщ да дэкларацыт Беларусь заявтла у кастр 1991 У 1945—90 дыпламатычная дзейнасць БССР у ААН 1 яе спецыялтзаваных установах ажыц-цяулялася у рэчышчы сав знешняй па-лттыкт, вызначалася умовамт «халоднай вайны» памтж сав т зах блокам! Бел прадстаушкт апраудвалт ваен акцыт СССР у Венгрыт (1956), Чэхаславакц (1968), Афганютане (1979) Асуджэнне пераважнай большасцю дзяржау — членау ААН гэтых дзеянняу распаусюджва-лася т на БССР як саюзную рэспублтку 1 члена ААН Акрамя ААН i яе спецыялтзаваных уставов БССР была членам яшчэ 6 мтжнар мтжурадавых арг-цый — Мтжнар архтунага савета (з 1956), Мтжнар бюро выставак (з I960), Пастаяннай палаты трацейскага суда (з 1962) 1 Мтжнар арг-цыт марской спада-рожнткавай сувязт (IHMAPCAT, з 1979) Як член ААН удзельнтчала у асобных канферэнцыях у рамках Мтжнар арг-цыт грамадзянскай автяцыт (IKAO) т Мтжнар марской арг-цыт (IMO) У ся-рэдзтне 1990-х г прымала Удзел больш чым у 160 мтжнар дагаворах, канвен-цыях т пагадненнях, пераважная большасць яктх была принята у рамках ААН 1 яе спецыялтзаваных устаноу На пач 1998 Беларусь з’яулялася Удзельнщай звыш 230 мтжнар дагавораУ т канвен-цый У дзейнасщ БССР у ААН у 1985— 90 паступова знткла антызах рыторыка, з’явтлася больш канструктыуных мо-мантаУ У 1989 БССР заявтла аб пры-знанш юрысдыкцыт Мтжнар Суда па шэрагу мтжнар дакументау у галше правоу чалавека
3 1990—91 пачауся якасна новы перыяд дзейнасщ Беларуст У мтжнар арг-цыях У адпаведнасщ з Дэкларацыяй
аб дзяржауным суверэнтэце Беларускай Савецкай Сацыялктычнай Рэспублиа, актамт аб лтквтдацыт СССР т стварэннем СНД вышэйшыя органы дзярж улады Беларуст заявит пра самастойны знеш-непалтт курс Канстытуцыя Рэспублиа Беларусь 1994 пацвердзша гэты курс т замацавала прыярытэт мтжнар права над унутраным заканадаУствам Па тнт-цыятыве бел дэлегацы! 45-я сестя Ген Асамблет (1990) аднагалосна приняла рэзалюцыю «Мтжнароднае супрацоунщ-тва У справе змякчэння т пераадолення наступстваУ аварыт на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыт» На гэтай сесн дэлегацыя Беларуст унесла прапанову аб пераводзе рэспублткт з катэгорыт кра-тн-донараУ у катэгорыю краш-атры-мальшкаУ тэхн дапамоп ААН на аднау-ленчы, постчарнобыльскт перыяд, выступила з тнщыятывай стварэння бяз’-ядзернага пояса У Цэнтр ЕУропе у складзе Беларуст, Украшы, краш Прибалты кт г шш дзяржау гэтага рэпена На 46-й сесн Ген Асамблет (1991) мтнтстр замежных спрау выклаУ знешне-палтт принципы т прыярытэты бел дзяржавы Беларусь пашырыла свой удзел у арг-цыях стстэмы ААН У 1992 яна аднавтла актыУнае членства У СААЗ (прыпынена у 1949), уступтла у Мтжнар банк рэканструкцыт т развтцця (МБРР), Мтжнар валютны фонд (МВФ), Мтжнар фшансавую карпарацыю (МФК), Мтжнар агентства па гарантиях тнвес-тыцый (МАП), якое уваходзщь у трупу Сусв Банка у якасщ асацытраванай арг-цыт, IKAO (1993), атрымала статус назтральнтка у Сусв гандл арг-цыт (СГА), створанай 1 1 1995 на базе Ген пагаднення па гандлт г тарифах (ГАТТ) У вер 1992 Рэспублтка Беларусь першая з краш СНД (за выключэннем Расп) адкрыла У Мшску Прадстаунтцтва ААН (ПРААН), а таксама прадстаунщтвы Сусв банка т ЕУрап банка рэканструкцыт г развшця (ЕБРР) Беларусь добра-ахвотна, без усяктх агаворак i умоу, ад-мовтлася ад валодання ядзернай зброяй У 1993 яна далучылася да Дагавора аб нераспаУсюджванш ядзернай зброт У якасщ няядзернай дзяржавы, падптсала Дагавор па адкрытым небе На канфе-рэнцыт краш — удзельнщ Дагавора аб нераспаусюджваннт ядзернай зброт (1995) яна выступтла за бестэрмтновае прадаУжэнне дагавора У 1996 Беларусь падптсала Дагавор аб усеабдымнай забароне ядзерных выпрабаванняу Бел дэ-легацЫ! удзельшчалт у сусв канферэнцыях, праведзеных пад эпдай ААН па навакольным асяроддзт (Рыо-дэ-Жа-нейра, 1992), правах чалавека (Вена, 1993), народанасельнщтве (Катр, 1994), праблемах сац развтцця (1995), правах жанчын (Пектн, 1995) У 1995 Беларусь у лтку першых 50-т краш свету ратыфт-кавала Канвенцыю аб забароне хтм зброт (КХЗ) У мат 1997 стала членам Арг-цыт па забароне хтм зброт (АЗХЗ) т Увайшла у 1-ы састаУ ВыканаУчай рады — найвышэйшата ктруючага органа АЗХЗ У снеж 1997 Беларусь разам з 15-ю шш дзяржавам! стала сааутарам Рашэння II Канферэнцыт АЗХЗ аб за-
беспячэннт ушверсальнага харакгару КХЗ У крас 1997 у Мшску па шщыя тыве Беларуст прайшла Мтжнар канфе рэнцыя па устойлтвым развтцщ краги з пераходнай эканомткай Рэспублтка супрацоУнтчае з Праграмай развития ААН (ПРААН) у выкананнт нац прат рамы па структурнай перабудове экано мтю т рацыянальным прыродакарыстаи нт Важнейшим прыярытэтам шматба ковай дыпламатьп Беларуст У мтжнар арг-цыях заставила чарнобыльскай праблематыка Нягледзячы на принял це ААН некальктх рэзалюцый па гэтым пытанш, вынткт практичней дзейнасш органау ААН па дапамозе Беларуст у пераадоленш наступстваУ Чарнобылъ скаи катастрофы 1986 аказалтся ня значныя Бел ктраунщтва крытычна ацэньвае дзейнасць МАГАТЭ, якая тм кнецца прыменшыць рэальныя вынткт аварии на ЧАЭС На 50-й сесн Ген Асамблет (1995) Беларусь заявтла пра га тоУнасць падшсаць двухбаковыя мема рандумы аб «чарнобыльсктм» супрацоу нпттве з СААЗ, МАГАТЭ, ЮНЕСКА, ЮН1ДО т шш Установим! стстэмы ААН Рэспублтка Беларусь лтчыць неаб ходным рэфармаванне стстэмы ААН т яе асн органау з мэтай павышэння эфекгыУнасцт працы арг-цыт, у т.л. па велтчэнне колькасщ пастаянных членау । выдзяленне дадатковага месца непас таяннага члена Савета Бяспект Усх-еу pan рэпянальнай трупе Важнай час ткай абнаулення ААН павшна стань адм -фшансавая рэформа 49-я сестя Ген Асамблет прыняла рашэнне аб па мяншэннт штогадовага узносу Беларус: у рэгулярны бюджэт ААН г пераводзе яе у трупу «С», размеркавання расхода^ на фшансаванне аперацый па падтрым цы мтру Беларусь выступав за умаца ванне супрацоунтцтва памтж ААН Арг-цыяй па бяспецы т супрацоУнщгве У Еуропе (АБСЕ), СНД т шш рэпя нальнымт арг-цыямт На 51-й сесн Ген Асамблет (1996) па штцыятыве Беларуст прынята рэзалюцыя аб забароне рас працоукт т вытв-сцт новых втдау зброт масавага знтшчэння г новых сгстэм та кой зброт На 1 7 1998 членам! ААН бы лт 185 дзяржау
На пач 1998 Рэспублтка Беларусь бы ла членам 13 спецыялтзаваных устаноу ААН У рамках ЮНЕСКА для рэспубш кт распрацоувалтся пратрамы «Генетыч ная спадчына», «ЮНЕСКА — Чарно быль», «Чалавек т бтясфера», у краше дзейнтчае нац Камиля Рэспублт Бела русь па справах Ю11БСКА Беларусь з’яуляецца стараной 44 канвенцыи МАП, паступова ажыццяуляецца далу чэнне рэспублткт да гнш канвенцый га тай арг-цыт Часова прыпынена выдзя ленне крэдытау Беларуст з боку МВФ у сувязт з рознымт падыходамт да рэфар мавання эканомткт Пйанамерна пра соуваецца працэс далучэння Беларуст да СГА, адбылтся 2 пасяджэнш рабочая трупы па гэтым пытанш У крас 1995 памтж Беларуссю г МАГАТЭ падшеана пагадненне аб прымяненнт гарантий Удзельная вага спецыялтзаваных уста ноУ ААН у агульным аб’еме замежнай
дапамоп рэспублщы складае нязначную частку Беларусь актыуна удзельшчае у працы таюх функцыянальных органау ААН, як ЕУрап эканам камютя (ЕКЕ), Дзщячы фонд ААН (ЮН1СЕФ), ПРААН, Канферэнцыя Аб’яднаных Наций па гандоп i развщщ (ЮНКТАД) 1 жш У 1995 у Мшску адкрыта прадстау-нштва Упраулення Вярх камюара ААН па беженцах, у 1996 — пастаяннае прадстаунштва Мгжнар арг-цьп па mit-рантах У крас 1994 Мшск з трохдзен-ным вштам наведау Ген сакратар ААН Б Бутрас-Гал1 У кастр 1995 Прэзщэнт Рэспублпа Беларусь А Р Лукашэнка выстуту на спец урачыстым пасяджэн-Н1 Ген Асамблее, прысвечаным 50-год-дзю ААН Паводле Даклада ААН аб развщщ чалавека за 1997, Беларусь зай-мае 62-е месца сярод 175 краш i адне-сена у трупу з сярэднш узроунем развщця чалавечага патэнцыялу
Пасля абвяшчэння незалежнасщ i Усеагульнага мгжнар прызнання Рэс-публзка Беларусь была принята у члены Парады па бяспецы i супрацоунщтву у Европе (НБСЕ, Прага, 30 1 1992) 27 2 1992 Беларусь падпюала Хельсшк-сю Заключны акт, 10 4 1992 — Парижскую хартию для новай ЕУропы 21 10 1992 Вярх Савет Рэспублпа Беларусь ратыфзкавау Дагавор аб звычайных узбр илах у ЕУропе (ДЗУСЕ) Прэзь дэнт Рэспублпа Беларусь выстуту на форумах АБСЕ у Будапешце i Люабоне з прапановам! стварэння бяз’ядзернай прасторы у Цэнтр i Усх ЕУропе Рэс-публтка Беларусь выступша таксама з шщыятывай правядзення У Мшску канферэнцы! па Нагорным Карабаху (24 3 1992 створана Мшская група па Нагорным Карабаху), паерэднщкай рот Беларуш у канфлпще у ПрыднястроУ1, размяшчэння У Мшску сакратарыята Вярх камюара НБСЕ па нац меншас-цях У час сустрэчы юраунжоу дзяржаУ 1 Урадау краш — удзельнщ НБСЕ у Будапешце (снеж 1994) Беларусь, Вялг-кабрытангя, ЗША i Расы падтсалт Ме-марандум аб гарантиях бяспею Белару-И Будапешцкая сустрэча приняла рашэнне перайменаваць з 1 1 1995 НБСЕ у Арг-цыю па бяспецы i супрацоунщтве У ЕУропе (АБСЕ) У лют 1996 у Мшску Прэзщэнт Рэспублпа Беларусь Лукашэнка 1 Ген сакратар АБСЕ ДАрагон абмеркавал! пытанш, звязаныя з выка наймем Беларуссю Дагавора аб звычайных узбр стах у ЕУропе Лукашэнка ЖВ1У аб падтрымцы шщыятыу АБСЕ па М1рным урэгуляванн! рэпянальных канфлпегау i гатоунасщ Рэспублпа Беларусь аказваць у гэтым неабходнае са-дэейшчанне На сустрэчы юраУнгкоу дзяржау 1 УрадаУ краш — удзельнщ АБСЕ у Люабоне (снеж 1996) Прэзь дэнт Лукашэнка выклау пазщы! крашы па ключавых пыганнях пабудовы apxi-тактуры еУрап бяспект i рол! АБСЕ у гэтым працэсе АБСЕ разам з ЕУрап Саюзам (ЕС) i Саветам Еуропы (СЕ) заяуляе пра гатоУнасць садзейншаць працэсу дэмакратызацых i канструктыу-наму дыялогу памгж прэзщэнцкай адмн
нютрацыяй 1 прадстаУнткам! Вярх Савета Рэспублпа Беларусь 3 сак 1998 у Мшску дзейшчае кансультацыйна-назщальная трупа АБСЕ На 1 7 1998 членам! АБСЕ 6ЫЛ1 55 краш Еуропы, Азн 1 Паун Америк! Асн органы АБСЕ знаходзяцца у Вене
Першыя афщ кантакгы памгж Беларуссю 1 ЕС устаноулены у лш 1992 у час В131ту у Мшск прэзщэнта ЕУрапар-ламента Э Клепша ЕС аказвае рэспублщы садзейшчанне у рамках праграмы TACIC (тэхн дапамога крашам СНД), пераадоленн! вышкау Чернобыльский катастрофы 1986 У сак 1995 у вышку вшту Прэзтдэнта Лукашэнк! у Брусель падпюана пагадненне аб партнерстве i супрацоунщтве памгж ЕС i Рэспублпсай Беларусь Яно разл1чана на 10 гадоу i УстанаУлтвае рамк! для развщця палп , эканам , Ганди г культ сувязей памгж Беларуссю i 15 крашам! ЕС ЕС признав Беларусь крашай з пераходнай экано.мгкай, прадастауляе ей рэжым найб спрыяння У гандон, татовы са-дзейшчаць правядзенню эканам рэ-форм, лтквщацы! бар’ераУ у гандон памгж кражам! ЕС i Беларуссю Пагадненне прадугледжвае паляпшэнне маг-чымасцей для дзейнасщ кампангй з ЕС у Беларусг г наадварот, а таксама Умоу для прамых швестыцый i найму, руху капгталу, плацяжоУ, паслуг Але яно не Уступила У сшу Пасля лютападаускага рэферэндуму 1996 юруючыя органы ЕС спынш! праграмы дапамоп для Беларуш за выключэннем тых, мэтай яюх, на тх думку, з’яУляецца падтрымка дэмакра-ТЫ11 свабоды сродкау масавай шфарма-цы1 У 1997 у Мшску адбылюя кансуль-тацьн памгж Адмппстрацыяй Прэзщэнта 1 прадстаУнткамт Вярх Савета, на якгх з паерэднщкай мюгяй выступал! прад-стаУшк! ЕС 1 СЕ У вер 1992 Беларусь атрымала статус специальна запроша-най крашы у СЕ На 1 7 1997 членам! СЕ был! 40 дзяржау, у т л крашы Цэнтр 1 Усх ЕУропы Мэтамг СЕ з яу ляюцца абарона правоу чалавека i па-шырэнне дэмакраты!, супрацоунщгва па асн пытаниях права, культуры, аду-кацы1, шфармацы!, аховы навакольнага асяроддзя 1 здароУя Асн органы СЕ знаходзяцца У Страсбургу (Франция) У вер 1995 створаны Мтжведамасны савет Беларус! па супрацоунщтве з СЕ, якт распрацавау шэраг мерапрыемствау па Уступлены! крашы у СЕ i каардынацы! дзейнасщ дзярж органау i грамадсюх арг-цый па супрацоунщтву з гэтай мгж-нар мтжурадавай арг-цыяй У 1993 Рэс-публтка Беларусь падала заяуку на Уступленне у СЕ Яна была разгледжана У 1994 Кабшетам Мшютрау, падтрыма-на 1М 1 перададзена на разгляд Парла-менцкай асамблв! СЕ (ПАСЕ) Рэспуб-Л1ка Беларусь удзельшчала у рабоце асобных органау СЕ, напр , у Савеце па культ супрацоунщтву У 1993 Беларусь падпюала Канвенцыю СЕ па культуры, у 1994 уступша у Венецыянскую камь С1Ю «Дэмакратыя праз правы» Пасля лютападаускага рэферэндуму 1996 Бюро прыпынша дзеянне статусу «спецыяль-
М1ЖНАРОДНЫЯ М
на запрошанага» У адносшах да парламента Беларуст 3 сак 1992 рэспублжа з’яУляецца членам Савета паУн -атлан-тычнага супрацоУнщтва (СПАС), ство-ранага 20 12 1991 у штаб-кватэры НАТО у Брусел! па рашэнш 16 краш-членаУ НАТО 1 9 краш Усх Еуропы (былых краш Арг-цьи Варшаускага Дагавора) У СПАС уваходзяць крашы НАТО, усе былыя рэспублпа СССР, крашы Цэнтр 1 Усх ЕУропы, яюя не звязаны з НАТО дагаворам аб бяспецы У чэрв 1997 СПАС пераутвораны у Савет ЕУраат-лантычнага партнерства, яю на 1 7 1997 аб’ядноувау 43 кратны, у тл Беларусь 3 вясны 1992 Вярх Савет Рэспублпа Беларусь быу запрошаны да удзелу на узроУш асацьправанай дэлегацыт у рабоце ПаУн -атлантычнай асамбле! (ПАА) — пастаяннага мгжпарламенцка-га органа НАТО, створанага з мэтай выпрацоую агульных заканадаУчых па-дыходаУ краш НАТО i шш дзяржау Зах ЕУропы
Пасля распаду Арг-цы1 Варшаускага Дагавора 1 СССР перад Беларуссю nay-стала праблема вызначэння адносш з НАТО (Арг-цыт Паун -атлантычнага дагавора) — ваенна-паЛ1Т блока 16 краш Зах ЕУропы 1 ПаУн Амерыкт, створанага у 1949 У лют 1992 Беларусь наведау Ген сакратар НАТО М Вернер Ён зая-В1У, што Захад i НАТО з налагай ста-вяцца да тмкнення Беларуш стаць нейтральней 1 бяз’ядзернай дзяржавай, яны зацткаулены У добрых адносшах з Беларуссю 1 яе суседзямт У кастр 1993 дзярж сакратар ЗША У Крыстафер наведау РэспубЛ1ку Беларусь i запрещу яе да Удзелу у праграме НАТО «Партнерства дзеля Mipy» («ПДМ») Афщыйна Беларусь далучылася да «ПДМ» 11 1 1995 На працягу 1995 урадам рас-працоуваУся Прэзентацыйны дакумент аб супрацоунщтве Рэспублпа Беларусь з НАТО, зацверджаны у штаб-кватэры НАТО 29 4 1996 У гэтым дакуменце вызначаны асн ктруню супрацоУнщтва Беларуш з НАТО абмен шфармацыяй, рэгулярнае правядзенне двухбаковых кансультацый па пытаннях бяспею, прыцягненне новых тэхналопй у галше канверстг, экалогп i скарачэння узбра-енняу У 1997 распрацавана i ухвалена 1ндыв1дуальная праграма партнерства Беларус! з НАТО на 1997—99, у чкой прадугледжваецца удзел прадстаУнткоу Беларус! у сумесных з НАТО мерапры-емствах па узгодненых юрунках супрацоУнщтва 3 1994 Прэзщэнт i юраУнщ-тва рэспублпа актыуна выступил супраць мехашчнага пашырэння НАТО на Усход На думку Беларуш, такое рашэнне стала б вял пет памылкай Захаду, якая здольна зноу прывесщ ЕУропу да новага супрацьстаяння i узнгкнення раздзяляльных лштй Са свайго боку Беларусь прытрымл1ваецца прагматыч-нага падыходу да супрацоУнщтва з НАТО працягваецца Удзел у «ПДМ»,
Mi а и М1ЖРАЁННЫЯ
22 4 1998 адкрыта пастаяннае прадстаунщтва Беларуст пры НАТО, выказваец-ца гатоунасць Беларус! да палп дыяло-гу з юраунщтвам НАТО у мэтах атры-мання Беларуссю гарантий 6яспек1, пе-ратварэння мяжы РэспубЛ1Ю Беларусь з НАТО у мяжу добрасуседства i супрацоунщтва
У лш 1994 Рэспублжа Беларусь атры-мала статус асацьправанага члена, а у чэрв 1996 стала паунапра^ным удзель-нжам Цэнтральнаеурап шщыятывы (ЦЭ1) Гэта арг-цыя створана У 1989 крашам! дунайска-адрыятычнага субрэ-пена з мэтай садзейшчання дзяржавам, яюя тмкнуцца устушць у ЕС, у эканам пераутварэннях i лжыдацьп бар’ерау, што перашкаджаюць штэграцьп На 1 7 1998 у ЦЭ1 уваходзяць 15 краш У ходзе сустрэчы юраунткоу урадау краш-удзельнщ ЦЭ1 у лют 1997 у г Сараева (Босни) прэм’ер-м1Н1стр С С Лшг пад-крэсл1у намер актывгзаваць удаел Бела-руы у гэтай арг-цы!
3 1992 РэспубЛ1ка Беларусь з’яуляец-ца членам Еурапейскага банка рэкан-струкцьи 1 развщця (ЕБРР) У лют 1993 памж бел урадам 1 ЕБРР падтсаны мемарандум аб узаемапаразуменш (пра-екты рэсп 1 рэпянальнага маштабу) Рэспублжа Беларусь — член «Гнтэрспа-дарожн1ка», Еурап арг-цьп спадарожт-кавай сувяз1 (ЕВТЕЛСАТ), ЕУрап вя-шчальнага саюза, Сусв энергетычнага савета, Мжнар арг-цы1 па эканам 1 навук -тэхн супрацоунщтве у галше электратэхн прам-сщ (1нтэрэлектра), Мжнар эшзаатычнага бюро, Мжнар арг-цы! па стандартызацы! (ICO), Мжнар электратэхн кам1сп, Мжнар арг-цы!. па заканадаучай метралогп, Мжнар арг-цы! па сертыфжацьи элек-траабсталявання на адпаведнасць стандартам бяспею Нац арг-цьп Рэспублпа Беларусь, яе юрыд асобы уваходзяць у склад наступных мжнар няурадавых арг-цый Мжнар федэрацыю шваладау (з 1991), Мжнар федэрацыю вышэй-шых органау (з 1992), Мжнар арг-цыю крымшальнай палщьц «1нтэрпол» (з 1993), Мжпарламенцкт саюз (з 1995), Сусв федэрацыю глухж (з 1995), шэраг мжнар спарт арг-цый i федэрацый, у тл Мжнар алгмпгйсю к-т, Сусв федэрацыю асацыяцый садзейшчання ААН У мэтах пашырэння супрацоунщтва, павышэння эфектыУнасщ удзелу рэспублпа у рабоце мжнар арг-цый урад Рэспублпа Беларусь надае вял значэн-не гэтаму юрунку у знешнепалтг дзейнасш дзяржавы У гэтай сувязт СМ Рэспублпа Беларусь 19 5 1997 прыняУ пас-танову «Аб супрацоунщтве Рэспублпа Беларусь з мжнароднымт аргашзацыя-М1», паводле якой усе мжнар арг-цы1, членам якгх з’яУляецца Беларусь, зама-цаваны за гал мш-вам1 i шш рэсп органам! дзярж юравання Каардынацыю 1 кантроль за узаемадзеяннем Беларус! з мжнар арг-цыям! ажыццяуляе М1н-ва замежных спрау
Лип Белорусская ССР в международных отношениях Междунар договоры, конвенции и соглашения БССР с иностранными го сударствами (1944—1959) Мн , 1960, Бело русская ССР в международных отношениях Многосторонние междунар договоры кон венции и соглашения БССР (1960—1980) Мн , 1983, Белорусская ССР на международ ной арене М , 1964, Кольяр К-А Меж дународные организации и учреждения Пер с фр М , 1972, Бровка ЮП Белорусская ССР — суверенный участник международно го общения Мн, 1974, Морозов Г И Международные организации 2 изд М 1974, Коваленко ИИ Международные неправительственные организации М , 1976, Войтович С Д БССР на форуме наций Мн , 1978, Гуринович А Е Участие Бе лорусской ССР в деятельности ООН Мн, 1982, Актуальные проблемы Деятельности международных организаций М , 1982
Зайцева ОГ Международные межправительственные организации М , 1983,
Снапковский BE Белорусская ССР в ООН (1945—1985 гг) Мн, 1985, Яго ж Путь Беларуси в ООН, 1944—1945 гг Мн, 1994, Яго ж «Мы, народы Объединенных Наций * Об участии Беларуси в деятельное ти ООН // Неман 1995 № 10, Я г о ж Знешнепалпычная дзейнасць Беларусь 1944—1953 гг Мн , 1997, Языкович J1B Деятельность Белорусской ССР в ЮНЕСКО Мн, 1986, В едином строю борцов за мир Общественность БССР в движении сторон ников мира Мн, 1989, Ш реп л ер ХА Международные организации Справ М, 1993, Основные сведения об Организации Объединенных Наций (Пер с англ ] М, 1995, Archer С International organizations London, 1992, Bennet A International organizations Principles and issues New York, 1994
Уладзишр Снапкоуск!
М1ЖРАЁННЫЯ АНТЫФАШЫСЦК1Я АРГАНВАЦЫ! у Вялпсую Ай-чынную вайну, гл у арт Анты-фашысцюя аргашзацы1
М1ЖРАЁННЫЯ ПАДПбЛЬНЫЯ КА-МГГ&ТЫ КП(б)Б, мжрайкомы К П ( б ) Б, юруючыя парт органы на акушраванай ням фашистам! тэр Беларус! у 1942—44 (у Баранавщкай 1 час-тцы Мшскай абл называлгся мжраен ным1 подпольным! партийным! цэнтра-Mi) Стварал1ся 1 дзейшчал! пад юрау-нщгвам ЦК КП(б)Б 1 абл падп к-тау КП(б)Б Арганиоувал! i узначальвал! у замацаваных за imi некалькгх раенах палп парт органы, арг-цьп i групы, ю-равал1 патрыят падполлем i партыз ру-хам, праводзип палп 1 аргашзатарскую работу сярод насельнщтва, выдавал! газеты (гл Друк подпольны) Адначасова дапамагал! абкомам падб1раць 1 рыхта-ваць кадры для падп гаркомау i райкомау у зонах сваей дзейнасш Дзейючала 11 мжрайкомау КП(б)Б Аугустоусю, Бабруйск!, Браньсю, Брэсцка-Жабш-каусю, Быценсю, Жлобшсю, Лапсю, Маларыцка-Дамачоускг, Mihcki, Слуц-ю, Чыжаусю Пасля стварэння i apraHi-зац умацавання рценных подпольных ка-мтгэтау КП(б)Б мжрайкомы лжвщава-ны Аляксандр Каваленя
М1ЖРАЁННЫЯ ПАДПбЛЬНЫЯ КА-мггёты ЛКСМБ, мжрайкомы Л КСМ Б, юруючыя камсам органы на акушраванай ням фашистам! тэр
Баранавщкай, Гомельскай, Маплеускай 1 Мшскай абл у 1942—43 Стваралюя ЦК ЛКСМБ, падп парт органам!, аб комам! ЛКСМБ, працавал! пад ix юрау нщтвам У сувяз: з недахопам юруючых камсам кадрау у тыле ворага у пач сва ей дзейнасш мжрайкомы (мжрайцэн тры) узначальвал! камсам работу адна часова у некалькгх раенах Яны юраваш дзейнасцю гарадсюх падп к-тау ЛКСМБ, тэрытарыяльнага камсам-ма ладзежнага падполля, пярвкных кам сам арг-цый у партыз фармграваннях праводзип палгт i аргашзатарскую рабо ту сярод моладз!, падымалт яе на ба рацьбу супраць акупантау, дапамагал! абкомам ЛКСМБ надб1раць i рыхтаваць кадры для падп гаркомау 1 райкомау камсамола у зонах сваей дзейнасщ Працавала 6 мжрайкомау ЛКСМЬ Бабруйск! (24 8 1942—1 6 1943), Бары саусю (18 7 1942—30 7 1943), Жлобшсю (кастр 1942—май 1943), Mihcki (18 7 1942—22 11 1943), Навагрудсю (сак 1943 — 28 2 1944) 1 Слуцю (18 7 1942—22 11 1943) Пасля завяр шэння камплектавання сетю падп гар комау 1 райкомау ЛКСМБ, гх аргашза цыйнага умацавання мжраенныя к-ты ЛКСМБ скасаваны Рыгор Шавяла
М1ЖРАЁННЫЯ ПАДПбЛЬНЫЯ
ПАРТЫЙНЫЯ ЦЭНТРЫ, м 1 ж р а и партцэнтры, юручыя парт органы на акушраванай ням фашистам! тэр Баранавщкай 1 частцы Мшскай абл у 1942—43 Стваралгся 1 працавалт пад ю раунщтвам ЦК КП(б)Б i абл надо к-тау КП(б)Б У сувяз! з недахопам гар 1 раенных парт кадрау вял: работу ад начасова у некалькгх замацаваных за imi раенах Выконвал: тыл ж заданы, што i мкясраенныя падпольныя камтэты КП(б)Б У Баранавщкай вобл таксама ажыццяулял! парт кграУнщтва антыфа шыецкш! аргамзацыям! Усяго было створана 6 мжрайпартцэнтраУ 1вянец ю, Лщсю, Слонгмсю, СтаУбцоУсю Шчучынсю У Баранавщкай i Барысаусю у Мшскай абл Пасля стварэння раен ных подпольных камтэтау КП(б)Б мж райпартцэнтры лгквщаваны
Аляксандр Каваленя
М1ЖРАЁННЫЯ ПАДПбЛЬНЫЯ ЦЕНТРЫ ЛКСМБ у В я л 1 к у ю Ай чынную вайну, юруючыя кам сам органы у 1943 на акушраванай ням -фаш войскам! тэр Баранавщкай вобл Створаны Баранавщкш падполъ ным абкомам ЛКСМБ у сувяз! з недахо пам юруючых гар 1 раенных камсам кадрау для работы у тыле ворага i пра цавал! (да 19 снеж ) пад яго 1 адпавед ных мгжраенных падп цэнтрау КП(б)Ь юраунщтвам Дзейшчал! 1вянецю, Лщ-сю, Шчучынсю (усе з 20 мая), Слонм-сю (з 6 кастр ), СтаУбцоУсю (з 2 кастр) мжрайцэнтры ЛКСМБ Узначальвал! тэр камсам -маладзежнае падполле, пяршчныя камсам арг-цьп У партыз фармграваннях, ВЯЛ1 палп i аргашзатар скую работу сярод молад31 Дапамагал! абкому камсамола падбграць 1 рыхта ваць кадры для падп гаркомау 1 райко
маУ ЛКСМБ Са стварэннем гар 1 раенных к-тау камсамола, ix арганиацый-ным умацаваннем скасаваны Ix юраУ-НЖ1 да лш 1944 бьип упауиаважаным! Баранавщкага падп абкома камсамола па тых жа зонах Рыгор Шавяла
М1ЖЭВ1ЦКАЕ ВЫСТУПЛЕНИЕ СЯ-ЛЙН 1780, антыфеадальнае узбр выступление ДЗЯрЖ СЯЛЯН В М1ЖЭВ1ЧЫ Слошмскага пав Навагрудскага ваяв Выкликана непамерным падатковым ця-жарам 1 свавольствам адмппстрацы! У пач студз у М1жэв1чы прыбыш прад-стаунтю велгкакняжацкай адмшютрацьи на чале са слошмскш ротмшграм К Не любов1чам для спагнання чыншавай за-пазычанасщ i салянога палатку з сялян Мжэвщкага войтауства, якое знаходз! лася У пажыццевым уладанш Д Нарбу-га Некалыа соцень узбр прыгонных пад юраунштвам мясц войта Якава узя-Л1 штурмам хату, дзе спыниися прад-стаУниа адм1шстрацЫ1 i аканом маентка М Казлавтцю, нанеся! мнопм «смярот-ныя раны» 1 прымусыг у панщы паю-нуць веску Якау Марат
М1Жг)РЫЧЫ, веска У Тулаусюм с/с Зэльвенскага р-на На шашы Тулава— Ружаны За 17 км на ПдЗ ад г Зэльва, 19 км ад чыг ст Зэльва 271 ж, 105 двароу (1998)
У 2-й пал 15 ст двор Межырэч (М1Жрэчча) належау Нацовгчам (Надам), 1ллш1чам 3 пач 16 ст уласнасць гаспадарскага маршалка В Я Клоню, яю заснавау у М касцел, дзе знаходз1Уся цудатворны абраз Маш Божай У 1550 М згадваюцца у крынщах як мястэчка ВаУкавыскага пав Навагрудскага ваяв ВКЛ У 1560—70-я г гаспадарскае ула-данне, потым зноу перайшло да Клоч-каУ Праз шлюб Марыны Клочкавай з ваУкавысюм суддзей П Дольсюм у апошняй чвэрщ 16 ст стал! Уласнасцю Дольыах У 1725 М перайшл! да кн Вшшявецюх 3 1795 у Рас 1мперЫ1 У 19 — пач 20 ст сяло, цэнтр воласщ ВаУкавыскага пав Гродзенскай губ У 1897 — 334 ж, 55 двароу, касцел, нар вучылшна, магазш, карчма 3 1921 у Польшчы, у ВаУкавысюм пав Навагрудскага ваяв 3 1939 у БССР, з 1940 цэнтр Межырэцкага с/с Зэльвенскага р-на 3 16 7 1954 у Каралшсюм, потым у Тулаусюм сельсаветах У 1962—66 у Ваукавысюм i Слонгмскгм р-нах У 1970-я г назва Удакладнена на Мтжэры-чы Сярэдняя школа, б-ка, сельсю клуб, фельч -акушэрсю пункт, аддз сувяз!, магазтны, Дом быту Помшк землякам, яюя загшул! у Вял Айч вайну Помшю архзтэктуры касцел Звеставан-ня (1912), царква св Ганны (1905)
Валерий Шаблюк
М1КАЛАЕВЩКАЕ КАМСАУЮЛЬСКА МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПбЛЛЕ у Вя-лкую Айчынную вайну Дзейшчала з 28 6 1941 да 13 6 1942 у в Мнолаевны Смалявщкага р-на Наливала 14 чал (юраушк Я Я Васшепка) Падпольшчыю вял1 палп аптацыю сярод насельнштва, распаусюджвал! лгс-
юую, зводю Саушфармбюро, аргангзоу-вал! сабатаж мерапрыемствау акупантаУ, двойчы разбурыл! чыгунку на Участку Слабада—Смалявны, падарвалг чыгунку на участку Загор’е—Смаляшчы, у в Станок-Вадзща спалил ток са збожжам, нарабаваным акупантам! Восенню 1941 наладзип сувязь з партизанам!, здабы-вал1 1 перадавал! гм зброю, з гх дапамогай аргашзавал! Уцею ваеннапалонных У чэрв 1942 пайшл! у партизаны У ба-рацьбе супраць ням -фаш акупантаУ за-ггнула 5 падпольшчыкау Юрий Катца
М1К.АЛАЕУШЧЫНА. веска, цэнтр сельсавета У Стаубцоусюм р-не, на правым беразе Немана За 12 км на ПдУ ад Стоубцау 743 ж, 360 двароу (1997)
У шсьмовых крынщах вядома з сярэдзшы 16 ст , уладанне Осщкавгчау Наз-ву атрымала, вщаць, ад гмя Мгкалая Ос-цгкавна У 1555 М кушу Л Свгрсю, а у 1596 перакутУ М К Радз1вгл Сгротка 1 уключыу у склад Нясвгжскай ардына-цыц веска мела 17 двароу, карчму, бро-вар, пристань На мяжы 16—17 ст пе-ратварылася у мястэчка У 1617 двор Яна Радзгвша у М наведау каралевш Уладзюлау У 1628 у мястэчку 5 вулщ, 114 двароу, касцел, ратуша, гасцшы двор, рынак, млын, верф (сточня), 13 складоу для таварау У 1664 у час вайны Расп з Рэччу Паспалггай мястэчка i двор зшшчаны рас войскам У 1700 у М 63 двары 3 1793 у Рас гмперьп, мястэчка Мшскага пав , у 19 ст — сяло Свержанскай вол У 1882 каля М у за-сценку Акшчыцы нарадз1уся Я Колас У 1897 у М 935 ж, 141 двор, царква, карчма, магазш, у пач 20 ст — 1204 ж, 168 двароу У лш 1906 тут адбыуся з’езд настаунгкау Мшскай губернг 3 1921 у складзе Польшчы у Стаубцоусюм пав Навагрудскага ваяв , з 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета Стаубцоу-скага р-на 3 1970 працуе турбаза «Высок! Бераг», з 1972 — Коласаусю дзярж заказнгк У весцы сярэдняя школа, дашкольная Установа, аддз сувяз!, магазш Помшк археалогц паселгшча 3-га тыс да н э Помнгк Я Коласу Радзша дзярж дзеяча БССР А А Сянкевша, ву-чонага-мовазнауца Я Леака
Валерий Шаблюк
М1КАЛАЙ I [25 6(67) 1796 — 18 2(2 3) 1855], раийсю гмператар (1825—55) Трэщ сын гмператара Паула 11 гмператрыцы Марьи ФедараУны 3 1817 ген -шспек-тар па шж частцы, з 1818 адначасова камандзгр брыгады 1-й гвардз дывип (з пач 1825 камандзгр гэтай дывгзп) 3 1817 у шлюбе з прускай прынцэсай Шарлотай (Аляксандра ФедараУна) Меу дзяцей. Аляксандра (будучи гмператар Аляксандр II), Марыю, Вольгу, Аляксандру, Канстанцша, Мгкалая, М1-хаша На трон устушу 14(26) 12 1825 пасля смерщ старэйшага брата Аляксандра 11 адрачэння наследница Канстанщ-на Паулавна ПраУленне М I пачалося з падаулення паустання дзекабрыстау Пры М I узяты курс на ваенгзацыю дзярж апарату, пашыраны функцыг Асабгстаи яго гмператарскай вялгкасщ
М1КАЛАЙ I М
канцылярьи, узмацшуся цэнзурны на-щск Для выпрацоую агульнага плана дзярж пераУтварэнняу створаны К-т 6 снеж 1826 пад старшынствам В П Ка-чубея 1 пры акгыуным удзеле М М Спя-ранскага Здзейснены кадыфткацыя за-конау, праведзеная Спярансюм, фшан-савая рэформа Я Ф Канкрына Заснава-ны мнопя навуч Установи, у i л Горы-Горацкая земляробчая школа (1840, з 1848 земляробчы ш-т) Разам з тым абмяжоувалася дзейнасць навуч устаноу 1 скарачауся доступ у ix прадстаунткоу Н1ЖЭЙШЫХ саслоУяу («Гтмна-31чны статут» 1828, «Атульны статут гм-ператарсюх расшсюх унгверспэтаУ» 1835 1 шш), зачынялюя «недабрана-дзейныя» навуч установы (у 1832 В1-ленсю ун-т) У вырашэнш сялянскага пытання пры М I ажыццеУлены дзяр-жаунай eecKi рэформа, швентарная рэформа 1840—50-х гадоу, абмежаваны правы памешчыкау на высылку сялян у Ci6ip 1 шш ДухоУнае жыцце Расп вы значила тэорыя афщ народнасщ, рас працаваная С С Уваравым, аснову якой складала трыяда «праваслауе, самадзяр-жауе, народнасць» Пры М I разгромлены рэв арг-цыт петрашэуцау, юрыла мяфодзтеускае т-ва, падаулены нац -вызв паУстанш (рух Шамшя на Каука зе, паустанне 1830—31), праводзшася прымусовая руифткацыя нярусюх наро даУ, праследавалюя стараверы Паустан не 1830—31 вымушла царсю урад зра-бщь захады па умацаванню сваей сац базы на бел землях На Полацкш цар-коуным саборы 1839 лгквгдавана грэка-каталщкая (унтяцкая) царква, яе вершю далучаны да рус правасл царквы 3 1840 канчаткова адменена дзеянне за-конаУ ВКЛ (Статут ВКЛ 1588) 1 Уведзе на агульнарасшскае заканадауства 1 шш У час праулення М I праследава-Л1ся А С Пушкш, М Ю ЛермантаУ, П Я Чаадаеу, А I Герцэн, М П Агароу, Т Р ШаУчэнка 1 шш Ганенням падвер-гл1ся мнопя дзеячы бел культуры Высланы з Беларуст Р Падбярэсю, Ф Са-В1ч, ЯЧачот, аддадзены У рэкруты П Багрым, у вымушанай эмгграцы! апынултся В Дмахоусю, Н Орда, Я Су-хадольсю
Знешняя палггыка М I была наюра-вана на барацьбу з рэв рухам у Еуропе, распаусюджанне уплыву Расп на Блгз-К1м Усходзе 1 Балканах, устанауленне спрыяльнага рэжыму чарнаморсюх пра Л1вау Абвастрэнне усх пытання прывя-ло да Крымскай вайны 1853—56 Пара-жэнне у ей Расп паказала нежыцця-здольнасць створанай М I сгстэмы
Jlim Татищев СС Вневпгяя политика императора Николая I СПб , 1887, Шильдер НК Император Николай Первый Его жизнь и царствование Т 1—2 СПб , 1903, Пресняков АЕ Апогей самодержавия Николай I Л , 1925, Нарысы псторьп Бела-pyci Ч 1 Мн , 1994, Платонов СФ Лекции по русской истории Ч 1—2 М , 1994, Корнилов А.А. Курс истории России XIX в М , 1993 Уладзиар Крук
М М1КАЛАЙ II
М1КАЛАй II [6(18) 5 1868—17 7 1918], anoniHi растйскг тмператар [21 10(2 11) 1894—2(15) 3 1917] Старэй-шы сын Аляксандра III 1 тмператрыцы Марьп Федарауны Да вступления на трон у чыне палкоушка камандавау 1-м батальенам лейб-гвардыг Праабражэн-скага палка 3 14 11 1894 у шлюбе з прынцэсай Алгсай Гесенскай (у права-слаут Аляксандра Федарауна), меу дзяцей Вольту, Таццяну, Марыю, Настас-сю, Аляксея Ва Унутр палгтыцы рабту стауку на спалучэнне рэпрэсгунай дзейнасщ з «палтцэйсктм сацышпзмам» (гл Зубатаушчына) Пры М II у 1895—97 праведзена грантовая рэформа С Ю Bits, у 1897 — усерасгйсю перашс насельнштва Манифестам 17 кастр 1905 абвешчаны палгг свабоды (слова, друку, сходау 1 тнш ), утварэнне заканадау-чай Дзярж думы, у гэтыя ж дат створаны новы урадавы орган — Савет Мтнтс-трау М II санкцыянтравау правядзенне II А Сталыптным шэрагу рэформ, у тл Сталыпшскай аграрной рэформы У 1911 у Вщебскай, Маплеускай, Мшскай губ 1 на Правабярэжнай Украше Уведзены земствы Земская рэформа у Втленскай 1 Гродзенскай губ адкладвалася на ня-пэуны тэрмтн з-за боязт павелтчэння тут уплыву польскгх землеуладальнткау Пры М II набылт утишу прыхтльнпа правядзення актыунай знешняй палтты-кт У 1896 Растя атрымала канцэстю на будаунщтва i эксплуатацию кттайскай усх чыгункг, у 1898 — на 25 гадоу порты Артур т Талтенван Вайна з Японгяй 1904—05 скончылася паражэннем Расп, якая страцтла Курыльскгя астравы г частку Сахалтна Англа-расгйскае пагад-ненне 1907 факгычна аформтла Тратс-тую згоду (Антанту), у складзе якой Растя устушла у 1-ю сусв вайну 1914—18 У жн 1915 М II узяУ на сябе вярхоунае талоунакамандаванне г выехау у Стауку у Маплеу У вышку Лют рэвалюцыт 1917 М П алрокся ад прастола, праз некалыа дзен арыштаваны Часовым Урадам т адпраулены у Габольск У грамадз вайну разам з сям’ей расстреляны чэктстамт у Екацярынбургу
Кр Богданович А.В Три последних самодержца М , 1990, Бьюкенен Дж. Мемуары дипломата Пер с англ 2 изд М , 1991 Великий князь Александр Михайлович Кн воспоминаний М, 1991, Витте СЮ Избр воспоминания, 1849—1911 гг М , 1991 Воейков В II С царем и без царя Воспоминания последнего дворцового коменданта государя императора Николая II М , 1995, Дневники императора Николая II Тверь, 1992, Отречение Николая II Воспо минания очевидцев, документы М , 1990,
Лип Боханов А. Николай II М , 1997, Ольденбург СС Царствование императора Николая II М , 1992
М1КАШЙВ1ЧЫ, рабочы паселак у Лу-ншецктм р-не, на р Валхва (правы прыток Случы) На аутадарозе Мткашэ-втчы—Слуцк За 54 км на У ад Лунгина Чыг ст на лтнп Лунгнец—Калгнкавтчы 15,5 тыс ж (1998)
М В М1кешыи Помнгк «Тысячагоддзе Раси» У НоУгарадае 1862
У 19 ст веска Ленгнскай вол Мазыр-скага пав 3 часу пракладкг Палесктх чыгунак (1880-я г) — мястэчка г буйная станция, пабудаваны фанерна-ле-саптльны з-д па вытв-сцг фанеры, до-шак г гонтаУ (у 1910 — 231 рабочы) У 1921—39 У Польшчы, мястэчка Луш-нецкага пав Палескага ваяв 3 1939 у БССР, з 15 1 1940 рабочы паселак, цэнтр сельсавета у Ленгнскгм раене У Вял Айч вайну з лш 1941 да 9 7 1944 акутраваны ням -фаш захопнгкамг 3 8 6 1950 цэнтр Леншскага р-на 3 20 1 1960 у Лунгнецктм р-не Вытворчае аб’яднанне «Грани» (на базе радовшхча бутавага каменю), каменеапрацоучы г лтцейна-механтчны з-ды, з-д спец жа-лезабетону, буд Упрауленне, ПМК-22, камбшат быт абслугоування, лясгас, рачны порт на Мгкашэвщктм канале (за 6 км на 3 ад М) 3 сярэдюя школы,
муз школа, 7 дашкольных устаноу, Палац культуры, ктнатэатр, 2 б-кг, бальнг-ца Брацкая мапла сав вошау Царква 1аана Хрысцтцеля (1920—30-я г )
М1КЕШЫН Мгхазл Восшавтч [9(21) 2 1835, в Платонава Рослаускага пав Смаленскай губ, цяпер РослаУскг р-н Смаленскай вобл, Растя — 19(31) 1 1896], скулытгар г мастак-рыса-валыпчык. Творчасць звязана з мает жыццем Pacu т Беларусг Вучыуся У Пе-цярбургскай AM (1852—58) Паводле яго праектау групай скульптарау створаны помнткт «Тысячагоддзе Расп» У Ноугарадзе (1862), Кацярыне II у Пе-цярбургу (1873), Багдану Хмяльнщкаму у Ктеве (1888) г тнш АУтар шэрагу зама-левак з жыцця беларусау («Сцэна ко-лшхняга рэкруцкага набору Клтмавтчы», 1865, «Каханне», 1879, «Паштовая эстафета Беларусь», 1892, «Банктр г шлях-цгц», «Жабрачка»), а таксама некалыа «смехатворных лгстоУ» для выдання I Сыщна «Народный карцшы», у тл лют «Без музыкт, без дуды ходзяць ноп не туды» (1886)
Те Воспоминания художника // Неман 1969 № И
Лип Савинов А Микешин [Альбом] М , 1971 ГалЫ Фатыхава
М1КбЛА, старадаУняе каляндарна-аб-радавае свята Вядомы 2 М веснавы, або цеплы (святкаваУся 9 мая с ст), г зтмовы (6 снежня с ст), т зв мтколъ шчына Паводле нар вераванняу, М — заступнгк земляроба, клапоцщца пра Ураджай На веснавога М упершыню пасля зтмы выводзтлт коней на начлег Пры гэтым начлежнткг ладзтлт балек г рабтлт розныя мапчныя захады, иактра ваныя на забеспячэнне конската статку ад псавання Пастухам-начлежнткам на лежала усю ноч на 9 мая не спаць тльнаваць, каб злыя сшы (ведзьмаю) не прычынип коням якой-небудзь шко ды Лгчылася, калт на М жывела наесца
М В АИкешыи Тылы Маплеускай губернг Малюнак
У ПОД! дасыта, то травы хопщь ей на усе лета У старажытнасцт напярэдаднт вес-навога М адзначаУся прысвятак Мтко-лау банька Царква прымеркавала да старажытнай, земляробчай у сваей ас-иове Урачыстасцт свята У гонар Мтколы-цудатворца Арсень Лк
М1КбЛЬЦЫ, селнпча 6—9 ст каля в Мекольцы Мядзельскага р-на Даследавау у 1981—83 1 1986—91 Я Г Звяруга Культурны пласт да 1,9 м ВыяУлены рэштга наземных (слупавой канструк-ЦЫ1) 1 паузямлянкавых жытлау, печау-каменак 1 печаУ-домнщ Знойдзены тыгл1 для плаУм каляровых металау, жал сашнтк, сярпы, рыбалоУныя круч-кт, шлак, бронзавыя пярсценга, трапе-цападобныя падвесга, глшяныя праслт-цы, грузшы для сетак, касцяныя шгаль-кт, керамтка банцараускага тыпу i штрыхаваная Сярод рэдктх на тэр Беларус! знаходак — бронзавая пальчатая ф1була
Him Зверуго ЯГ Верхнее Понеманье в IX—XIII вв Мн , 1989 Яраслау Звяруга
МИГРАНТЫ (грэч mikros малы, ма-леныа + lithos камень), дробныя дэтал! складаных, састауных прылад працы, яюя выраблялюя з крэменю у эпоху ка-меннага веку, пераважна у мезалще Матэрыялам для М служил! невялпоя (5—30 мм) крамяневыя абломга тонктх вузюх пласцш або адшчэпау, што апра-цоувалтся спосабам крутога рэтушаван-ня к краеУ Сярод М вылучаюцца вас-трыт некалькгх тыпау 1 вырабы геамет-рычна дакладных форм (сегменты, трохвугольнпа, прамавугольнна, трапе-цы1), мткраразцы, рэжучыя УстаУга з прытупленым рэтушшу краем i шш М звычайна устаулял! у пазы касцяных ш рагавых апрау, у дрэую стрэл 1 наканеч-шкт дзщау, з к складал! лезы кшжалау, шыпы гарпуноу 1х замацоувал! у пры-ладах з дапамогай смалы Па наяУнасщ на помшках некаторых тыпау М (трапеций) вызначаюць позн1 мезалтт (з 7-га тыс да н э ) Вытворчасць М — характерная рыса мткралггычных куль-гур (тардэнуаза, каморнщкай, кудлаеу-скай, рудавостраускай, янюлавщкай 1 шш) Пры раскопках трапляюцца на ПдУ Беларуш Уладзыгр каенка
М1КРАТАПАН1М1КА (ад грэч mikros чалы + topos мясцша + опуша 1мя), навука, якая вывучае мткратапантмтю — сукупнасць назвау дробных reaip аб’ек-гау палеу, лясоу, балот, лугоу, дарог, урочышчау 1 шш М1кратапон1мы — важная крынща вывучэння псторыт, награфи, этнаграфи, мовы народа У ix тахоуваюцца указании на заняткт людзей у мшулым на былыя паселппчы, рас-иины 1 жывельны снет краю (Агародш в Ьабровша, Гарадзппча, Дворышча, Зарэчча) Утвараюцца М1кратапоншы ад назоушкау (Бор, Вострау, Луг), ад тмен, црозвипчау людзей, назвау паселтшчау i шш Некаторыя агульныя назвы захава пся толью у м1кратапон1мах Жара (ванна), Круха (крушина), Ралы (ра ia - раздвоены ствол дрэва), Смаляш-ы (смалянка — лугавая кветка), Шы-
паука (шышиына) У асобную групу вылучаюць М1кратапон1мы, яюя адлюс-троуваюць працу людзей, землеупарад-каванне, апрацоУку зямлт, догляд жыве-лы 1 шш вщы дзейнасш Мткратапан!-м1я — гэта у некат ступеш паутарэнне тапангми краю (гл Тапаншиса), бо назвы Урочышчау пад назвам! Дуброва, Цг-таУшчына, Гарадзипча, Залессе, Зяле-ная Дуброва часам вядомыя адначасова 1 веска 1 Урочышча Рэзкай мяжы, якая аддзяляе мткратапантмтю ад тапашмп, няма, але тснуе 1 шмат асаблгвасцей, яюя ix адрознтваюць Мткратапошмы бликэй да агульных 1мен, чым тапонт-мы Некаторыя Урочышчы маюць 2 1 нават 3 назвы-дублеты, граматычная 1 лекснная устойлтвасць шмат ягах мгк-ратапошмаУ адносная адно i тое ж урочышча людз! могуць назваць Памтж рэ-чак 1 У рэчках, За гравейкаю ля завода 1 Ля завода за гравейкаю Адрозшваюц-ца яны 1 вял колькасцю складаных назвау тыпу Вялгю лес, Дзедава поле, вы-клтканых тмкненнем людзей больш дак-ладна ахарактарызаваць урочышчы род-най мясцовасщ Па колькасц! адзшак М!кратапан1М1я У сотш разоУ перавышае тапан1М1ю На Беларуст каля 31 тыс на-селеных пункгаУ 1 вакол кожнага з тх мноства дробных геагр аб’ектаУ са сва-тмт найменнямт
Мткратапантмтя як сукупнасць назвау дробных геагр аб’ектаУ вывучаецца на Беларуст з 1960-х г Багаты яе матэрыял ултчваецца пры вывучэнш псторыт асобных мясцовасцей, бел нар гаворак 11нш Вывучэннем мткратапантмц псторыю, этнографы, мовазнаУпы спрабу-юць паказаць навуковае значэнне т асаблтвасш крынщ т шляхоу утварэння мткратапонтмау, вызначыць тылы т спо-сабы утварэння назвау геатр аб’ектау Змены у грамадсюм жыццт насельнщтва, у ландшафце мясцовасцт сталт асн прычынай зрухаУ у сэнсавым значэннт мткратапонтмау Змены назвау урочышчау абумоулены пет прычынамт т шш акалтчнасцямт высякаюцца лясы, распрацоуваюцца новыя палт, асушва-юцца балоты, людзт паюдаюць забру-джаныя радыяцыяй равны, адны назвы знткаюць, друпя зменьваюцца цт Ужы-ваюцца традыцыйна, некаторыя незра-зумелыя назвы пераасэнсоУваюцца Часта не паспела знткнуць адна назва, а ужо узнткла другая, т яны тснуюць пара-лельна 1ншы раз немагчыма Устана-вщь, якая з дзвюх-трох назвау больш пашыраная Назвы дробных геагр аб’ектау маюць свае асаблтвыя спецы-фтчныя, толью тм улаецтвыя ттрыкметы
Лип Адамовтч ЯМ Мткратапантмтч-ныя назвы Мн 1971 Мткратапантмтя Бела-руст Мн, 1974, Яшктн 1Я Беларусюя геаграфтчныя назвы Тапаграфм Гтдралопя Мн , 1971 Яуген Адамовгч
М1КРАФ1ЛБМАВАННЕ, м т к р а ф о -такаптраванне, выраб паменша-ных коптй (мткрафтльмаУ) з рукаптсных, друкаваных, графтчных т шш матэрыялау фататрафтчным шляхам Як навуко-вая дысцыплша М уваходзщь у рэпра-графтю ВыкарыстоУваецца з сярэдзшы
их к
м1кула JVL
19 ст Вял роля У развщцт М належыць рус фатотрафу Я Ф Бурынскаму Асаб-Л1ва пашырана у архтУнай т бтблтятэчнай справах Дапамагае папаУненню дакумент фондаУ архгваУ т б-к мткрафотако-птям! з арыпналаУ дакументау, яюя за-хоУваюцца у розных крашах, дазваляе значка паменшыць плошчу архтвасховт-шчаУ, забяспечвае шырокаму колу чы-тачоУ доступ да рэдюх выданняУ, кнтг, спрыяе захаванаецт арыпналаУ На су-часным этапе тснуюць 2 вщы носьбттау мткравыяу мткрафтльм рулонны на 16, 32 1 70-мм пленцы 1 мгкрафтшны на плоскай пленцы фармату 105x148 мм на празрыстай аснове
На Беларуст работа па стварэннт стра-хавых фондаУ (мткрафтльмаУ) на найб каштоУныя т унткальныя архтУныя дакументы праводзщца лабараторыямт М з 1956 Стстэма М ахоплтвае выраб нега-тыва т пазттыва, к хтмтка-фатаграфтч-ную апрацоУку, захоУванне мткрафтльмаУ т тх выкарыстанне Негатывы пасля атрымання з к пазттывау перадаюцца на пастаяннае захоуванне у спец сховт шча Бел дзярж архша ктнафотафонада-кументаУ (г Дзяржынск Мшскай вобл ) Пазггывы знаходзяцца непаерэд на у архтвах ВыкарыстоУваюцца замест арыпналау дакументау, чытаюцца на спец апаратах са шматразовым павелт чэннем Неабходнае пры М абсталя ванне апараты для пакадравай здымкт на нерухомы носьбтт (рулонную або мткрафштную пленю) т УстаноУкт для дынамтчнай (шчылтннай) здымю мткра фтльмау (носьбтт т арыпнал беспера-пынна рухаюцца), апараты для кантак-тнага друку мткрафотакоптй, прылады для xiM апрацоУю, сушкт т мантажу мткрафтльмау, чытальныя апараты для кантролю т чытання мткрафтльмау, чы-тальна-кашравальныя апараты для атрымання павялтчаных коптй дакументау т абсталяванне для захоУвання мткрафтльмау
Лип Микрофильмирование документальных материалов и организация работы с микрофотокопиями в архивах СССР М , 1961, Гедрович ФА, Герасимова ЭВ Технологические особенности изготовления микрофильмов страхового фонда и фонда пользования на микрофишах // Вопросы обеспечения сохранности аудиовизуальных документов и микроформ в государственных архивах М , 1988 Альбша Хапща
М1КУЛА, князь у Полацкай зямлт у 12 ст Пра яго сведчыць тмя па баньку Усяслава Млкулша, лагожскага (лагой-скага) князя у 1180 Даследчыю мярку-юць, што М мог быць сынам тзяслау-скага (заслаускага) кн Валодшы т вало-даць удзелам у 1зяслаУсюм (Заслаусюм) княстве (А М РапаУ) або быць сынам мшскага кн Глеба Усяславма (В Л На-сев1ч) На думку Э М Загарульскага, М мог быць сынам не названага па тмю брага лагожскага кн Ьрачыслава, сынам цт Унукам Глеба Усяславша або гэта хрысцтянскае 1мя Усевалада Глебовна
140
М1КУЛ1Ч
М1КУЛ1Ч Аляксей Ггнатавгч (н 19 12 1934, в Жарабковгчы Ляхавщкага р-на), бел антраполаг Д-р 61ЯЛ н (1991) Скончыу Мшен мед ш-т (1963) У 1963—66 у Мш-ве сац забес-пячэння БССР, з 1969 у 1н-це мастац-твазнауства, этнаграфгг i фальклору АН Беларуст Вывучае заканамернасць зменлшасщ генетыка-антрапалапчных i адатггыуных тыпау, генадэмаграфтчных працзсаУ сярод насельнштва Беларуш 1 сумежных тэрыторый Адзш з аутарау прац «Нарысы па антрапалогп Беларуси (1976), «Антрапалопя Беларускага Палесся» (1978), «Бвглапчнае i сацы-яльнае у фармграванш антрапалапчных асаблхвасцяу» (1981), «Спадчынныя i са цыяльна-ппентчныя факгары даугалец-ця» (1986) Дзярж прэмтя Беларуш 1998
Тв Наша генетическая память Соврем аспекты ангропогенетики Мн, 1987, Гено-география сельского населения Белоруссии Мн , 1989, Прырода чалавека, чалавек у пры-родзе Мн , 1992 (разам з I С Гусевай)
М1К^Л1Ч Барыс Мгхайлавгч [6(19)8 1912, г Бабруйск — 17 6 1954], бел шсьменнгк Вучыуся у Мшскгм пед гн-це (1930), на лгт курсах у Маскве (1934—36) 3 1928 чл Бабруйскай фиш «Маладаяка» 3 1929 працавау у бабруйскай таз «Камушст», у 1930—36 у Дзярж выд-ве БССР г газ «Лгтаратура г мастацтва» У 1936 у Камушст ш-це журналютыю У Мшску 26 11 1936 бес-падстауна арыштаваны, асуджаны на 10 гадоу зняволення (пакаранне адбывау у Новашбгрскай вобл г Краснаярскгм краг) У 1943 пераведзены у катэгорыю ссыльнага Пасля вызвалення у 1946 жыу у Ашгабадзе У чэрв 1947 без да-зволу улад вярнууся у Беларусь Жыу у Бабруйску, у Цераховгчах на Лагой-шчыне, працавау у бабруйскай б-цы У лгст 1947 з яго знята судзгмасць У крас 1949 пауторна арыштаваны г высланы У Сгбгр на вечнае пасяленне Па-мер у силе Машукоука Краснаярскага краю Рэабгштаваны пасмяротна у 1954
ДрукаваУся з 1927 (псеуд Б Мгхайлау, Барыс М ) У даваен час выдау зб-кг апавяданняУ «Удар» г «Чорная вгрня» (1931), «Яхант» (1935), аповесцг «Наша сонца» г «Ускрагна» (1932), «Дужасць» (1934), «Дружба» (1936) Тэматыка тво-раУ гэтага перыяду падзег грамадз вайны, паслякастр рэчагснасць, склада-насць барацьбы новага г старого у тага-часнай весцы АдлюстраваУ рамантыку рэв эпохг, небывалы Уздым г праца-здольнасць свайго пакалення Друкавау рэцэнзц, агляды тэатр рэпертуару Пе-ражыу нападкг на свае творы («Наша сонца», «Дужасць») з боку крытыкау-вульгарызатарау (А Кучар) У паслява-ен час у Ашгабадзе напгсаУ 1-ю частку рамана «Адвечнае» (надр. 1972) з заду-манай эпапег пра вайну з французамг 1812 У 1947—49 шмат пгсау, асаблгва пра падзег Вял Айч вайны (аповесцг «Цяжкая гадзша», «Жыццяпгс Вшцэся Шастака», «Палеская аповесць»), аднак
Б М Мжулгч
С П Мшульскг
апальнага тсьменнгка нгхто не друкавау Аповесць «Развгтанне» (апубл 1959) прысвечана М Багдановгчу У 1946—49 напгсау у жанры дзеннгкавых зашсау «Аповесць для сябе» (апубл 1987—88), у якой змясцгу успамшы пра бел пгсьменнгкау, лгт г тэатр жыцце Беларуш у 1920—50-я г, свае жыцце у лагерах г турмах Лепшыя творы М вы-лучаюцца пстхалапзмам, глыбгней пра-нгкнення у чалавечыя харакгары, живой выразнай мовай
Тв Выбранае Мн , 1959, Палеская аповесць Аповесцг, апаваданнг Мн , 1991, Ало-весдь для сябе Мн , 1993 Jlideia Савис
М1КУЛБСК1 Сямен Пятровгч [3(15) 9 1896, в Кзвачына Пружанскага пав, цяпер у Пружанскгм р-не — 8 5 1964], генерал-лейтэнант (1944) Скончыу Ваен акадэмгю гмя Фрунзе 11929), аператыуны ф-т гэтай акадэмн (1934), Ваен акадэмгю Генштаба (1948) У армп з 1915, у Чырв Армп з 1918 Удзельнгк грамадз 1918—20 г сав -фгнл 1939—40 войнау У Вял Айч вайну на Леншградскш, Волхаускгм, Карэльскгм, 3-м Прибалт г 2-м Бел франтах ка-мандзгр дывгзп, нач штаба, нам каман-дуючага армгяй г войскамг Волхаускай аператыунай трупы, камавдзгр корпуса, камендант г Гданьск У 1946—55 выкладчык Ваен акадэмп Генштаба
мп&льчык Аляксандр Андрэевм [2(14) 8 1882, мяст Шацк 1гуменскага пав , цяпер веска у Пухавщкгм р-не -пасля 1918], бел паэт, пгсау на беи г рус мовах Працавау пералгсчыкам грузчикам, матросам г шш , удзельшча} у забастовачным руху У снеж 1905 — чэрв 1906 зняволены у Мшску па па дазрэннг У прыналежнасцг да «анархгс гау-камунгстаУ» У 1906—07 у Пецяр бургу, потым працавау у тэагры у Ктеве Быу знаемы з М Торгам, падтрымлтва) творчыя сувязг з У Дз Бонч-Бруев1чам Друкавауся у газ «Наша нгва», «Северо Западный край», «Белорусское слово» (КгеУ), у калектыУным «Зборнгку вер шаУ» (Кгеу, 1913, на рус мове) Найб вядомы яго верш «Ад веку мы штаги i нас разбудзшг » (1905), названы пазней «Беларуская марсельеза» Верш стай па пулярнай рэв песняй, аднак доуп час ЛгчыУся народным або анантмным тво рам
Тв Песни рабочего СПб , 1906
Аляксей Каука
М1КУЦК1 Сташслау Паулавн [26 10(7 11) 1814, в Ленкгя, Беластоцкая вобл — 25 8(6 9) 1890], фглолаг-славтст Д-р фглал н (1878) Скончыу пет-фт лал ф-т Маскоускага ун-та (1851) 3 1863 працавау у Варшаускай б-цы У 1873—88 дацэнт ВаршаУскага ун-та У 1853—56 па даручэннт Пецярбургскаи АН даследавау бел г лтт гаворкг, збграу бел фальклор Вынткам экспедыцый М сталт 9 навук справаздач, апублткава ных Аддзяленнем рус мовы г славес наецг АН у 1853—56, «Спроба лпоуска рускага слоУнгка» (1854) г шш Даследа вау сувязь славянскгх моУ з балтыйскт мг, з мовамг германскай, кельцкай шдаеурапейскай груп 3 сабраных матэ рыялау у 1855 склау слоУнгк на 2010 слоу Аутар прац «Абласныя словы бе ларусюх старцаУ» г «Беларусктя пеенг т загадкг, запгеаныя у Вщебскай губернг у маентку Зябкг Дрысенскага павета» (1853)
Лип Янчук Н СП Микуцкий // Эг ногр обозрение 1890 № 4, Гулгцкг М Беларуси слоУнгк Сгангслава Мгкуцкага // Полымя 1971 № 8
Дзмипрый Карау, Ммола Гулщкл
М1ЛАВАНАУ Васшь Андрэевгч (22 2 1918, хутар Грачоу Вешанскага р-на Данской акр, цяпер РастоУская вобл, Растя), псторык Канд пет н (1954), дацэнт (1972) СкончыУ БДУ (1949) Удзельнгк сав -фшл г Вял Айч войнау 3 1944 рэдактар у Бел ТА 3 1949 у 1н-це псторыт, з 1959 у 1н-це эканомт кт АН БССР 3 1964 в а дацэнта БДУ, у 1965—91 у 1н-це нар гаспадарю Да следуе псторыю падрыхтоУю г правя дзення еял рэформы 1861—63 у Бела руст, Лттве г Правабярэжнай Украше, сельскай гаспадарю Беларуст з 19 ст — 1-й пал 20 ст Адзш з аутарау зб-каУ «3 псторыт сацыялгстычнага будаУнтцтва Савецкай Беларусг» (1959), калектыУ ных прац «Ггсторыя Беларускай ССР» (т 2, 1961), «Эканомтка Беларусг У эпо ху тмперыялтзму, 1900—1917» (1963), «Сацыялютычныя пераУтварэннт У эка
М1ЛАГРАДСКАЯ М
номщы Беларус! у 1917—1920 гг.» (1966), «Псторыя Мшска» (1967), «Эканамнная псторыя БССР» (1969), «Псторыя Беларускай ССР» (т 3, 1973), «Псторыя сялянства Беларус» (т 1, 1997) 1 шш. Аутар зб-кау вершау
Те Першыя крою калгаснага руху у Бела-pyci (кастр 1917 г — 1920 г) Мн , 1958.
М1ЛАВ1ДАУ Аляксандр 1ванав!ч (1864—пасля 1933), псторык, археограф, б!бл!ёграф. Скончыу Маскоускую духоУную акадэмно. Супрацоушк В!лен-скай публшнай б-кт, дырэктар музея М М Мурауёва. ДаследаваУ помина Ki-рылынага тсьменства, псторыю правасл царквы, паустання 1863—64, рэ-Л1Г сектау, арх!унай справы. Стану на пазщыях «заходнеруазму». Падрыхтавау да выдання «Арх1Уныя матэрыялы Му-рауеускага музея, яюя датычацца польскага паустання 1863—1864 гг. у межах Пауночна-Заходняга краю» (ч. 1—2, Выьня, 1913—15; рукагас 3-га т у Пет. apxiBe Ливы) Выдавау каталог! аптсан-няу старадрукаваных кшг са зборау Илью 3 1918 на арх!унай рабоце у Петраградзе
Те Описание славяно-русских старопечатных книг Виленской публичной библиотеки (1491—1800 гг) Вильна, 1908; Старопечатные славяно-русские издания, вышедшие из западно-русских типографий XVI—XVII вв Вильна, 1908, Рукописное отделение Виленской публичной библиотеки. Его история и состав Вильна, 1910, Современное штундо-баптистское движение в Северо-Западном крае Вильна, 1910
Лт • Леончиков BE. Белорусская библиография Общий курс. Мн , 1983 С 53—55. Дзмипрый Карау
М1ЛАВ1ДАУ 1гар Мгкалаевгч [5(18).4.1910, в. Падгароддзе Дрысенска-га пав., цяпер Верхнядзвшскага р-на — 30.3.1984], генерал-лейтэнант артылеры! (1966). Скончыу ваен. акадэмн гмя Фрунзе (1941) i Генштаба (1952). У Чырв. Арми з 1927. Удзельшк баёу каля воз. Хасан у 1938. У Вял. Айч. вайну на Зах., Волхаусюм, 1-м 1 2-м Укр. франтах: нач. штаба артыл. дьпйзн, каман-дзф артыл. палка, камандуючы артыле-рыяй дыв1зй. Удзельшк Корсунь-Шау-чэнкаускай, Уманскай, Яска-Кшгы-нёускай, Будапешцкай i Венскай аперацый. Да 1969 на камандных паса-дах у Сав. Армп.
М1ЛА1ЙДСКАЯ ЫТВА 1863, бггва па-м!ж паустанцам! 1 рас. войскам! у час паустання 1863—64 у Польшчы, Беларус! i Л!тве. У сярэдзше мая 1863 у лагеры пад Мшавщам! (Слошмсю пав., цяпер Баранавщю р-н) сканцэнтравал!-ся Слошмск!, Ваукавысю, Гродзенсю, Навагрудск!, Пружансю паустанцюя атрады (каля 800 чал.). Лагер паустанцау знахо/сиуся у лесе пабл!зу шашы Брэст—Бабруйск. Камандавание аб’яд-наным! сшам! узяу на сябе /уЛянкетч. 21 мая паустанцюя с!лы у мшавщекш лагеры шспектавау К.Калшоусю. На па-дауленне паустання царсюя Улады кшу-л! войск! са Слошма i Нясв!жа. Першай падышла калона са Слошма (3 роты Старашгерманландскага пяхотнага пал-
Да арт. МЗлавщская б1тва 1863. Мемарыяль-ная каплща У гонар паустанцау. 1930—33.
ка з 4 гарматам! i коннай групай) на чале з падпалкоунгкам Булгарыным. 22 мая (3 чэрвеня) рас. войск! з розных ба-коу атакавал! лагер. Бой працягвауся некалыа гадзш, паустанцы вытрымал! Усе атак!. Кал! стала цямнець, царсюя войсю адстушл! на зыходныя пазщьп, стращушы 50 чал. забпым! i паранены-Mi. Хутка !м на дапамогу падаспела калона з Нясв!жа (2 роты Новашгерман-ландскага палка), i назаутра наступление аднавшася, але паустанцы да гэтага часу пакгнул! лагер i разыцьпся у розныя баю (гх страты — 18 чал.). Забгтыя паустанцы i царсюя вайскоуцы паводле загаду Булгарына был! пахаваны каля шашы у розных маплах. На месцы па-хавання рас. салдат быу устаноулены чыгунны крыж, у гонар паустанцау — каплща-помшк (1930-я г.). У 1990 па-стаулены яшчэ адзш памятны знак — камень з мемарыяльнай шитой i надш-сам па-беларуску. У 1993 Мшавщскай школе прысвоена 1мя АЛянкевша, па-мяць пра гэтыя падзег захоуваецца тут i у назве вулщы Паустанцау.
Лт. Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.: Материалы и док. М„ 1965, Смирнов А.Ф. Восстание 1863 г. в Литве и Белоруссии. М., 1963; Супрун В. Бггва пад Мшавщам! // Беларусь. 1973. № 5
Генадзь Kicnney
МШАГРАД, комплекс археалапчных помнжау мйаградскай культуры 1 зару-бтецкай культуры каля в. Мшаград Рэ-чыцкага р-на
Гарадз!шча 4 ст. да н.э. — 2 ст н.э. Выявгу А.Дз.Каваленя (1935), да-следавал! Ю.У.Кухарэнка (1952), В.М.Мельшкоуская (1955, 1957—58, 1961). Выяулены рэштю жытлау слуиа-вой канструкцы!, слупавыя i гасп. ямы, фрагменты мшаградскага i зарубшецка-га посуду, 2 бронзавыя трохвугольныя падвесю, 6 бранзалетападобных коль-цаУ, бронзавыя i жал. позналатэнсюя ф!булы, 2 бронзавыя званочю, каменная зерняцерка, жал. сярпы, тыглг, льячю, пйняныя праслщы, грузшы i !нш. Ад гарадзтшча атрымала назву mi-лаградская культура.
С е л 1 ш ч а. Даследавала Мелыпкоу-ская (1955). Выяулены рэштю жытлау, фрагменты познамшаградскай керамтю i адзшкавыя абломк! зарубшецкага посуду.
Лип . Мельниковская ОН Племена Южной Белоруссии в раннем железном веке М , 1967
М1ЛАГРАДСКАЯ КУЛЬТУРА, археала пчная культура плямён, яюя жыл! у бас Дняпра пам!ж сярэдн!м цячэннем Бярэзшы на Пн 1 р. Рось на Пд, Зах. Бугам на 3 i р. 1пуць на У (тэр. Пд Беларус! 1 Укр. Палесся). Назва ад гарадзь шча Мшаград Рэчыцкага р-на Гомельс-кай вобл Большасць археолагау датуе М к. 7—3 ст. да н.э. На думку С.Я.Ра-садзша яе межы больш шыроюя — 9 ст да н э. — 1 ст н.э Характерны 2 типы цаселшгчау умацаваныя — гара-дзппчы 1 неумацаваныя — селнпчы. Яны размяшчашея на берагавых мысах рэк, праток, водападзелау i у забалоча-ных мяещнах, наплавах на невял. уз-вышшах. У Падняпроу!! Пасожжы умацаванн! рабип у выглядзе валоу i равоу з боку поля, а у Палесс! валы i равы Умацоувал! пляцоую з yeix бакоу. Ня-
Глшяны гаршчок з гарадзипча Мшаград Рэчыцкага раёна.
М М1ЛАДОУСК1
рэдка гарадзтшчы мелт 2 i больш пляцо-вак, аддзеленых адна ад адной валамт (Тарошкау, Мшаград) Селшгчы вядомы ва yciM арэале культуры У Падняпроут яны прымыкаюць да гарадзинча? 1 утва-раюць з IM1 адзшы гасп -эканам комплекс На Палесщ яны юнуюць неза-лежна ад гарадзинчау Асн тып жыт-лау — зямляню, паузямлянкт i назем-ныя пабудовы (апошнш характэрны для палесктх помнткаУ) Памяшкант прама-вугольнай або акруглай формы пло-шчай 12—16 м2 слупавой канструкцы! 1 з выступам каля адной са сцен разлна-ны на адну сям’ю Агшшчы адкрытыя, у круглых 1 авальных ямах, размешчаны памтж апорным слупам i сцяной У гасп мэтах выкарыстоувалюя пабудовы тыпу хлявоу 1 ям-скляпо? Пахавальныя помина — курганныя i бескурганныя (грунтавыя) мопльнпа Да ранняга этапу культуры належаць курганы — па?-сферычныя невысоки насыпы дыямет-рам да 22 м Пахавальны абрад — тру-папалажэнне на пясчанай падсыпцы, або на гарызонце у драуляных зрубах, а таксама у неглыбоюх мацерыковых ямах Пахавальны швентар складал! адзш або некалыа гаршко?, радзей — зброя щ Упрыгожанн! Бескурганныя (грунтавыя) мопльнпа знаходзшюя на узвышшах або прымыкалх да гарадз!-шча? Зрэдку пахаванш знаходзяць 1 на тыяцоуках гарадзгшчау Пахавальны абрад — трупаспаленне па-за межам! мо-пльшка Косгц ссыпал! на дно ям (круглых щ авальных) глыбшей 0,5—1 м Пахавальны швентар — кавалкт глт-няных пасудзш i зубы свойски жывел Радзей трапляюцца прылады працы, зброя, упрыгожанн! Для носьбтта? М к характэрны глшяны посуд з прамым адагнутым bohki венчыкам i яйка- або шарападобным тулавам, а таксама пау-сферычныя гаршк! без пазначанага вен-чыка Вышыня 1 дыяметр па зрэзе вен-чыка ад 10 да 30 см, але есць мштяцюр-ныя пасудзппа вышыней 3—5 см Частка посуду аздоблена па венчыках, шыйках, плечуках ущсканням! круглай палачю насечкам!, пазногцевым! або пальцавым! уцгскамням!, «жамчужына-М1» Глшяныя праслщы i грузна часам дакладна катруюць форму посуду, ар наменты на ix у выглядзе заштрыхава-ных грохвугольшкау, зорак, крыжоу, кольца? 1 шш Ёсць знаходкт ппняных фггурак жывел Рэчавы комплекс раз-настайны прылады працы з жалеза, на-канечнпа дата?, стрэлы сктфскага тыпу, каменныя сякеры, зерняцеркт, тау-качы, бронзавыя i жалезныя Упрыгожанн! (бранзалегы, пярсценкт, скроневыя кольцы, завушшцы, фгбулы, разнастайныя падвеск!, шшлыа, бляппа 1 шш ), пацерю (шкляныя, бурштына-выя, бронзавыя) Асн формы гаспадар кт — земляробства i жывелагадоуля, па-ляванне i рыбалоуства мел! дапаможны харакгар Был! развггы дамашнш рамес-гвы здабыча i апрацоука жалеза, лщце
Праслщы мЛлаградскай культуры з га-радзйпча ГарошкаУ Рэчыцкага равна
бронзы, прадзенне, ткацгва, выраб ляп-нога посуду Этшчная прыналежнасць «М1ла1радцау» застаецца спрэчнай Частка даследчыка? адносщь ix да славян (В М Мельткоуская, Л Д Побалъ 1 шш ), частка (П М ТраццякоУ, В В Сядоу, А Р Мтрафанау, Э М ЗагарульскС) л1-чыць ix балтам!
Jlim Кухаренко Ю В Памятники железного века на территории Полесья М , 1961, Т р е т ь я к ов ПН Финно-угры, баллы и славяне на Днепре и Волге М , Л , 1966, Мельниковская ОН Племена Южной Белоруссии в раннем железном веке М, 1967, Седов В В Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья М , 1970
МЫАДбУСК! Вполвд Феафшав1ч (18377, Навагрудскг пав — 7), удзельшк паустання 1863—64, шж -прапаршчык рус армц Належау да ваенна-рэв ар!-цы! у Пецярбурту 3 сак 1863 у Беларус!, у крас Узначашу сфармтраваны у Нал1боцкай пушчы паустанща атрад Навагрудскага пав 1 на чале яго 22 мая Удзельшчау у Мтпавщскай бпвс (Сло-Н1МСК1 пав), якая скончылася перамо-гай паУстанцаУ Пазней атрад разбпы, М арыштаваны i сасланы У С1б1р
М1ЛАРАДАВ1Ч Mixaui Андрэевн [1(12) 101771, Палтауская губ — 15(27) 12 1825], рашйсю. ваен дзеяч, удзельшк вайны 1812 на тэр Беларуи Ген ад шфантэрьп (1809), граф (1813) Паходз1У з чарнагорскага роду, якт у 1713 перасял1Уся у Распо 3 1780 на ваен службе Удзельшк рус -шведскай вайны 1788—90, Ьгальянскага паходу А В Суворава 1798—99, рус -аустра-франц 1805 1 рус-турэцкай 1806—12 войнау У вайну 1812 удзельшчау у Ба-радзшскай бпве 26 жн (7 вер ), у баях пры Таруцше 6(18) кастр , Малаярас-лаУлы 12(24) кастр , Вязьме 22 кастр (3 Л1ст ) 1 шш У час праследавання француза? на тэр Беларуш камандавау авангардам Гал рас армн у складзе 2-ia 1 7-га пях , 2-га кав карпусоУ i 4 казащах палкоу 9(21) лют М заня? мяст Тараны (цяпер веска у Аршансюм р-не), 12(24) лют пасля пераправы цераз
Дняпро спышУся У в Стараселле (Чаш-нщк1 р-н), 13(25) лют прыбы? у Тала-чын, 14(26) лют — у в. Маляуку (Тала-чынск! р-н) АдарваУшыся ад Гал армп, М з авангардам 15(27) лтст прыбы? у мяст Круша, 17(29) лют — у Барыса?, але не паспеУ прыняць удзел у баях за горад 22 лтст (4 снеж ) М з авангардам заняУ Лагойск, а 23 або 24 лют (5 або 6 снеж ) — Радашковтчы, дзе 24 лют яго дагна? М I Кутузау 3 25 лют (7 снеж) М са свагм атрадам рухаУся у авангар-дзе Гал рас армн праз в Саламтрычы (цяпер Саламярэчча, Mihcki р-н), Рака?, К1сял1 (Валожынскг р-н) i 2(14) снеж Увайшо? у в Галыпаны (Ашмян сю р-н) Пасля вызвалення В1льш i Ко?на рус войск! выйшл! 14(26) снеж на зах гранту Рас тмперы! У замежных паходах 1813—14 М удзельшча? ва ?cix гал бпвах, у тл «Бгтве народа?» пад Лейпцыгам 4—7(16—19) 10 1813 1 узядш Парыжа 17—18(29—30) 3 1814 У 1814—18 камандава? гвардзейсктм кор пусам, у 1818—25 С -Пецярбургскт ваен ген -губернатар 14(26) 12 1825 смя-ротна паранены на Сенацкай плошчы дзекабрыстам П Р Кахоусктм
Шалил ь Бекцшееу
М1ЛАСЛАВЩК1 РАЁН 1снавау у 1924—27 Утвораны 17 7 1924 у Калиан-скай акрузе, 20 8 1924 падзелены на 8 сельсаветау Галгцкамызск!, Галгцк!, ЗвянчаткаУскт (Звянчаща), Кюялевабуд-скт (Кюялева-Будзянск!), Макеевщю, Мшаславщю, Пуцтмельскт, Сюпмшскт 24 9 1926 Галщкамызск! с/с рэаргашза-ваны у нац латышскт 3 9 6 1927 у Ма-гыеускай акрузе 4 8 1927 скасаваны, яго тэр далучана да Клшавщкага р-на Маплеускай акр
М1ЛАСЛАВ1ЧЫ, веска, цэнтр сельсавета 1 са?таса «Мшаславны» у Клгмавщ-K1M р-не, на р 1пуць (прыток р Сож), на шашы Клтмавтчы—Макеевтчы За 23 км на ПнУ ад Клшавм, 136 км ад Маплева, 7 км ад чыг ст Шасцераука на лшц Маплеу—Росла? 762 ж , 262 двары (1998)
Вядома з 1604 У 1727 мястэчка Mi-ласлав1чы (яно ж Скрылшава) у Кры-чаусктм старостве 3 1772 у складзе Рас шперьп 3 1773 пав горад Мсщслаускай правтцъп, аднак з 1777 у лтку гарадоу не значылюя У 1779 мястэчка у Крыча?-сюм старостве Клшавщкага пав, 382 ж, 51 двор У 1830 цэнтр воласщ, пра-цавал! 3 вадзяныя млыны, маслабойня, 4 корчмы, хлебазапасны магазш Двой-чы на год праводзипся ктрмашы У 1858 у М 422 ж , 88 двароу, вшакурны з-д, у 1897 — 1403 ж, 205 двароу, 2-класная 1 царкоунапрыходская школы, хлебазапасны магазш, 23 крамы, шцейны дом, царква, малпоУны дом 3 1921 у М тс навал! т вы с г «Усход», крэдытнае па сумеснай апрацоУцы зямлт, масларобчая арцель, з 1925 — с -г т-вы «Векер» i «Вызваленне» 3 17 7 1924 цэнтр Мию славщкага раена i сельсавета Калштн-скай, з 9 6 1927 МаплеУскай акруг 4 8 1927 раен лгквщаваны, тэрыторыя далучана да Клшавщкага р-на Мапле?-скаи акр 14 10 1925 у М адбылася с -г
выставка У 1926 — 1119 ж , 224 двары, паштова-тэлеграфнае аддз , ляснщтва, 2 каап храмы, 7-гадовая шкала У 1930 аргантзаваны калгас, у 1937 — МТС У 1940 — 533 Ж) 121 двор У Вял Айч вайну гтглерауцы знтшчылт 116 ж, спалил 88 двароу
У весцы рамонтныя майстэрш, камбт-нат быт абслугоування насельнщтва, бальнща, аптэка, сярэдняя школа, Дом культуры, аддз сувязт, дзщячы сад, гандл цэнтр, б-ка Брацюя моплкт сав вошау, помшк землякам, яюя запнулт у Вял Айч вайну Помнтк архттэктуры — царква (2-я пал 19 ст ) Уладз1жр Бянько
М1ЛЕВ1Ч 1льдафонс Юр’евтч (каля 1835, Втленскт пав — 9), адзш з ктрау-нткоу паустання 1863—64 у Польшчы, Беларуст т Лттве 3 дваран 3 1860 ка-морнтк у Гродзенскай губ 3 1861 у Гродзенскай рэвалюцыйна-дэмакратычнай аргашзацьи, адзш з яе ктраунткоу У 1863 сакратар паустанцкага цывтльнага начальнтка Гродзенскай губерш 3 лета 1863 у Втльнт, адзш з памочнткау К Ка-тноускага па юраунщтве паустаннем, член Выканаучага аддзела Лтвы У студз 1864 арыштаваны, прыгавораны да 6 гадо? катарп Далейшы лес невядо-МЫ Генадзь Ксялеу
ЛЙЛЕР Саламон Танхелевтч [парт псеУд Шлемка, Партыец, 1РВастлевтч, 10(22) 12 1889, мяст Кнышын Беластоцкага пав Гродзенскай губ , цяпер горад у Польшчы — 1 9 1937], дзеяч рэв руху У Зах Беларуст У рэв 1905—07 камандзтр атрада са-маабароны У Беластоку, потым у арми У 1910 за аргантзацыю салдацкага бунту арыштаваны 3 турмы Уцек, эмтгрыра-вау у ЗША, дзе працавау друкаром, удзельшчау у левым прафс руху Сгаяу напазтцыях анарха-стндыкалтзму Пасля Лют рэвалюцыт 1917 у Чырв гвардыт, потым у Чырв Арми У 1919 уступтУ у РКП(б), загадвау секцыяй па рабоце сярод яУр насельнщтва Смаленскага гаркома РКП(б), у 1920 узначальвау Мтнсга падп к-т КП(б)Б 3 1921 на падп рабоце у Зах Беларуст, сакратар Беластоцкага акругкома КПРП Удзельшк I—III канферэнцый, I з’езда КПЗБ, II, IV—VI з’ездау КПП, VI Кангрэса Камтнтэрна 3 1923 чл ЦК, з 1926 чл Бюро ЦККПЗБ У 1932—33 узначальвау Краявы сакратарыят ЦК КПЗБ У 1933—35 адказны шструктар ЦК КП(б)Б, сакратар Бабруйскага райкома партыт 3 1936 зат камтсн сав кантролю Омскай вобл , нам заг аддзела Омскага абкома ВКП(б), на гасп рабоце АУтар брашуры «Першыя гады Кампартыт За-ходняй Беларуст» (1935, пад псеуд IР Валевтч) Скончыу самагубствам
Мисалай Сташкевп
М1ЛЩЫЯ (лац militia войска, ваенная служба, вайна), 1) апалчэнне У магнац-ктх гарадах ВКЛ у 16—18 ст Вяла пахо-джанне ад гар дружын Стараж Руст Прызначалася для абароны горада пры аблозе Пытанш арг-цыт, ктравання т за-беспячэння М вырашалтся гар маис-
тратам т войтам Кожны мешчанш быу абавязаны мець зброю т быу заптса-ны У пэУную сотню, якой выдзяляуся для абароны пэуны Участак гар умаца-ванняУ Согнт падзялялтся на дзесяткт, а У буйных гарадах зводзтлтся у палкт Напр , у Слуцку У 1655 было 18 соцень (4 палкт, 1800 чал ), у Копыст у 1635 — 5 соцень, у Шилове у 1643 — 11 со цень Часам гар М мела артылерыю т кавалерию (гл Конныя мяшчане) У мтр-ны час М несла варту на гар брамах, пажарную ахову, выкарыстоувалася У фтскальных мэтах (збтрала падаткт т па боры) Рэгулярна (звычайна штогод) праводзтлтся пераптсы (поптсы) гар М , часта пры гэтым аргантзоУвалтся спа борнштвы па стральбе т ваен вучэннт
2) Прыватнае войска магнатау у Рэчы Паспалггай у 18 ст Узнткла у сувязт з крызтсам цэнтр улады у дзяржаве Стваралася з сялян, мяшчан, выбранцау, зямян, шляхты Так, Г Ф Радзштл на ас-нове гарнтзонау Бялай, Слуцка т кавалеры! стварыУ уласную М , якая У 1753 налтчвала 1854 чал Слуцкт гарнтзон М складаУся са штаба, артылерыт, роты мушкецерау, 4 пяхотных рот, янычар-скай харугвы, роты выбранцау (да 700 чал) У 1719 МКРадзтвтл стварыу уласную М , якая У 1754 у 18 гарнионах у розных маентках налтчвала 234 чал Яго сын К С Радзтвтл Пане Каханку па-вялтчыу М да 2130 чал (1789) Для ра-дзтвтлаУскай М был! складзены статуты — «Артикулы вайсковыя», для пад-рыхтоУкт камандзтрау адкрыты Нясвгж-CKi кадэцкл корпус У мтрны час М выконвала некат гаспадарчыя заданы ахова княжацктх палацау, гасп аб’ектау, грузау, дастаука поппы, арг-цыя паля-вання, падтрымка грамадскага парадку М кн Г Ф Радзтвтла Удзельнтчала у за душэннт Крычаускага паустання 1743— 44, у баях на баку Барской канфедэрацш (пад Нясвтжам у 1768, пад Беластокам у 1769) У 1791 радзштлауская М Уключа-на У войска ВКЛ як 8-ы рэпмент (полк)
3) Апалчэнне У Рас тмперыт у 1806— 07, склтканае на аснове машфеста 30 11(12 12) 1806 т указа 15(27) 3 1807 у сувязт з пачаткам вайны з Францыяй У сувязт з хутктм заканчэннем вайны манифестам 27 9(9 10) 1807 распушчана
4) Дзяржауны орган па ахове грамадскага парадку т грамадскай бяспект У ЬССР т Рэспублщы Беларусь, састауная частка стстэмы органау унутр спрау дзяржавы Пасля ЛютаУскай рэвалюцыт Часовы урад лтквтдавау Штаб асобнага корпуса жандарау (6 3 1917) т Дэпарта-мент палтцыт (10 3 1917), 17 4 1917 ен выдау пастановы «Аб заснаванш мтлтцыт» 1 «Часовае палажэнне аб мтлтцыт» У Ьеларуст, як т У Расп, на змену палтцыт прыишла народная М 4 3 1917 гра-мадзянская камендатура Мтнска выдала пастанову, згодна з якой служачы Усерас земскага саюза М А Мтхайлау (М В Фрунзе) быу прызначаны часовым начальникам мшскай М 28 10(10 И) 1917 НКУС па даручэннт СНК выдау пастанову «Аб рабочай мтлтцыт», паводле якой усе Саветы рабочых т салдацктх
14 J -ж «г
М1Л1ЯРЫС1Й М
дэпутатаУ пачалт ствараць рабочую М 2611 1917 на першым пасяджэнш Аб-лвыкамзаха утвораны СНК, у склад якога УвайшоУ камтсарыят унутр спрау на чале з К I Ландарам Аргантзацыя М Беларуст завершана да канца 1918, аднак гэта была яшчэ няштатная, непра-фестйная М У лют 1918 створаны кры-мшальны вышук, якг пасля пастановы ЦВК 1 СНК БССР ад 3 И 1924 «Аб народным камтсарыяце Унутраных спрау» абяднаны з упраУленнем М 15 12 1930 паводле пастановы ЦВК т СНК СССР «Аб лтквтдацыт народных камтсарыятау унутраных спрау саюзных т аутаномных рэспублтк» ктраунщгва М перададзена АД ПУ, пры яктм створана Гал упрау-ленне рабоча-сял М Аналапчныя змены адбылтся т на Беларуст 10 11 1934 створаны НКУС СССР, састауной час-ткай якога сталт органы М У гады Вял Айч вайны М Беларуст актыуна Удзельнтчала у стварэнш зшшчальных батальенаУ, абароне нас пункгау ад ням -фаш захоинткау, аргантзацыт пар тыз руху т антыфаш падполля, пад-трымлшала парадак на вызваленых тэ-рыторыях Пасля вайны бел М Удзельнтчала у лтквтдацыт бандыцктх фармтра-ванняу, ажыццяуляла ахову грамадскага парадку 1 барацьбу з крымшальнай зла-чыннасцю У 1949 М падпарадкавана мтн-ву дзярж бяспект, а у 1954 зноу вернута у склад праваахоуных органау У 1956 адноУлена двайное падпарадка ванне М — МУС т Саветам дэпутатаУ працоуных У студз 1960 лтквтдаваны МУС БССР 5 9 1962 створана мтн-ва аховы грамадскага парадку — МАГП БССР, 6 4 1963 — следчы апарат У 1968 адноулена МУС БССР, у склад якога Увайшло упраулепне М 3 10 1988 створаны атрады М асобага прызна чэния (АМАП) На новы якасны узро-вень М Беларуст перайшла пасля абвя-шчэння дзярж незалежнасш 28 8 1991 спынена дзейнасць парт арг-цый у ор ганах М 26 2 1991 Вярх Савет Беларуст прыняу закон «Аб мтлтцыт», ята рэгла-ментуе аргантзацыю, парадак дзейнаецт, правы т абавязкт бел М на сучасным этапе
Шт Горновский ИА Сто лет на зад [Милиция 1806-—1807 годов и пожертвования на нее) // Рус архив 1904 № 8, Карола нарыс псторыт мтлтцыт Беларуст 1917— 1927 Мн , 1927 Болотников ВТ, Макаров ЛТ Минская специальная средняя школа милиции им МВ Фрунзе МВД СССР Мн, 1982 Вишневский АФ, Ильинский НИ, Сороко-в и к ИА История милиции Беларуси (1917—1994 п) Мн, 1995, Lech MJ Milicje Radziwiltow jako or?-/ feudalow w walce z ruchami chlopskuni na Biatorusi i Litwie H Rocznik Bialostocki Bialystok, 1962 T 3
Мткалай Jjimhcki, Валерий Пазднякоу МШЯРЙСЗЙ (лац miliarense тысячны), 1) познарымская сярэбраная мане та 4—5 ст (лигатурная маса 4,5 г) 2) Вт-зантыйская сярэбраная манета 6—11 ст
М1ЛЮК0У
(лигатурная маса 3—2,50 г) У канцы 10 — 1-й пал 11 ст невялткая колькасць таки М транша на рынк1 Kiey скай Руш, у Беларус! сустракаецца у адзшкавых экзэмплярах у скарбах
мыюкоу Павел Мпсалаевя [15(27) 1 1859, Масква — 31 3 1943], руск! псторык 1 палп дзеяч Скончыу Маскоуск! ун-т (1882) Прыват-дацэнт (1886) Чытау лекцьн у Маскоускш, Са-флйсюм (Балгарыя) 1 Чыкагсюм (ЗША) ун-тах Адзш са стваральшкау парты! кадэтау, з 1907 старшыня яе ЦК i рэдактар яе opiaHa газ «Речь» Дэпугат Дзярж думы 3-га i 4-га склжанняУ Пасля Лют рэвалюцьп 1917 мтшстр залежных спрау у Часовым урадзе (да 2 51917) У грамадз вайну щэолаг бела-га руху 3 1920 у Англи, потым у Францы! У 2-ю сусв вайну выстуту супраць супрацоунщгва рус эмпрацьн з Германий, впау перамоп Чырв Арми Дасле давау псторыю рус эканомжт 15—18 ст, псторыю грамадска-налгт думкт, культуры, пстарыяграфио У «Нарысах па псторыг рускай культуры» разглядау бел 1 укр фактары У развщщ рус куль туры 17 — 1-й пал 18 ст i ix ролю у фармграванн! геапалпык! Рас тмперьп У публщыст творах прызнавау права беларусау i укратцау на нац культуру 1 тэр аутаномцо
Те Разложение славянофильства М , 1893, Национальный вопрос Берлин, 1925, Воспоминания М , 1991, Очерки по истории русской культуры Т 1—3 М , 1993—95
Лт Шапиро АЛ Русская историо графия в период империализма Л, 1962 Думова ИГ ПН Милюков // Россия на рубеже веков ист портреты М , 1991
Дзмипрый Kapay
МЦПдЩН Андрэй Сцяпанавн (15 2 1924, в Царковппча Шклоускага р-на — 12 7 1985), Герой Сав Саюза (1946) У Вял Айч вайну на фронце з 1943 Камаидзф куляметнага узвода зе-нпнага артыл палка ст сяржант М вызначыуся У баях на вулщах Будапешта (Венгрия), дзе яго узвод у снеж 1944 — студз 1945 зшшчыу бронетранс парцер, 20 агнявых 1 12 капральных пункта?, 3 аутамашыны, шмат жывой сшы пращунтка, адбгу 3 контратак! Да 1961 на гасп i сав рабоце
МиПйЦШ Дзмггрый Мтхайлавн (1843, Пско?ская губ — г>), псторык, краязна вец 1 педагог Скончыу Пско?скую ду хоУную семшарыю, Пецярбургскг ун-т (1872) У 1860 — пач 1900-х г выкла-дау у сярэднтх навуч установах У 1904—15 у Гродне, настаунж Марыш-скай жаночай пмназц 1 рэальнага вучы-лшгча Чл Гродзенскага археал 1 сгат к-тау, Гродзенскага педагапчнага тава-рыства 1 мясц Сафгйскага правасл брацтва У 1913—15 рэдактар неафт часткг «Гродненских губернских ведомостей» АУтар прац аб нац складзе i занятиях стараж насельнщтва Гродзен-шчыны, ваен дзейнасщ Стафана Бато-
МЗндоУг
рыя, адм палпыцы Кацярыны II, псто-рыт правасл i каталщкай царквы, школьнай справе на Беларуш Быу гал апанентам Я Ф Арлоускага у доказал апошняга пра тоеснасць леташснага i неманскага Гродна, а таксама У пытаниях аб паходжанн! i лесе ятвягау
Те О безбрачии (целибате) римско-католического духовенства в Польше Варшава, 1897, Осада Великих Лук Стефаном Баторием в 1580 г и ее последствия Гродно, 1903, Гродно в 1794, 1795, 1796 гг Гродно, 1905, Древнейшее население Гродненской губернии Гродно, 1907
Лт Ч а р а л 1 ц а ВМ Са скарбнщы кшжных палщ (Нарысы пра аУтографы да-следчыка? Псторыг Беларуст У канцы XIX — пачатку XX стст ) Мн , 1994
Валерий Чаратца
М1ЛЯ (лац mille тысяча, milia passum тысяча двайных крокау рымскага лепя-нера), меря адлегласш Шырока ужыва-лася да увядзення метрычнай щстэмы мер, найб распаусюджаныя М римская (1,478 км), англйская (звычайная, 1,524 км), лонданская (статутная, 1,609 км), пруская (7,533 км), рашйская (7 верст = 7,468 км) Марская М адпавя-дае 1 мшуце дуп мерыдыяна (1,852 км), геаграфтчная М (нямецкая, вял польс-
А С М1люц1н
кая, выкарыстоувалася таксама на Пад ляшшы 1 ВКЛ, дзе складалася з 12862 локцяу) роуная 715 градуса дуп экватара (7,420 км) У ВКЛ ужывалася лпоУская М , якая у 16—17 ст складалася з 300—315 шнуроу або 13230—16300 локцяу У 18—19 ст лпоУская М адпавя-дала 7,289 рашйсюм верстам (7,777 км)
Лип Шостьин НА Очерки истории русской метрологии, XI — начало XX в 2 изд М , 1990, Салищев КА Картоведе ние 2 изд М , 1982, Dunin-Wasowicz А Ропнагу gruntu w Котоше w XVI—XVIII wreku Warszawa, 1994 Яуген Ашшчанка МШДб’УГ (Мендог, 11957—1263), заснавальнж i першы вял князь Вялжа га княства Лтоускага Паводле кры жацюх крынщ, быу сынам аднаго з вярх уладароу Ливы пач 13 ст (магчы ма ДаУгерда, неаднаразова названага У хронщы Генриха Латвшскага) Упершыню упамщаецца у 1219 разам са ста-рэйшым братам Дауспрункам сярод «старших князеу» Лггвы, яюя падшсал1 дагавор з Уладзшцэа-Валынсктм княс-гвам Да сярэдзшы 1230-х г М дасяг-нуУ аднаасобнай вярх улады у Ливе або значнай яе частцы У 1236 «Литва Мен-дога» знаходзшася у саюзных або ва-сальных адносшах з галщка-валынскш кн Даюлам Романовнам, яю выкарыс-тоувау яе ваен моц супраць кн Конрада Мазавецкага У 1245 М зноу дапама гау Даюлу у яго барацьбе з прэтэндэн-тамт на Галщка-Валынскае княства Неузабаве ен далучыу да сватх уладан-няу Новагародскую (Наватрудскую) зямлю 1 уладкавау свайго стаулешка у Полацку, што факгычна дало пачатак утварэнню ВКЛ Пасля гэтага адносшы М з Даншам стал! варожым! У познш Густынсюм леташсе (17 ст ) паведамля-ецца пра хрышчэнне М У праваслаУе У 1246, аднак гэта не пацвярджаецца больш раншм! крынщам! Каля 1249 М захатУ уладанн! сваи пляменнжау Эдзтвща 1 7'ауцгвыа, што выкткала ix мяцеж, да якога далучьипся жамойцю кн Выюнт, Данша Раманавн, Лшонси ордэн 1 Рыжскае арцыбюкупства Каб разбурыць гэгу небяспечную каалтцыю, М пайшоу на прамыя зносшы з Рымам, у канцы 1250 або пач 1251 прыняу каталщгва, а у 1252 (паводле шш звестак 1253) каранавауся у Навагрудку каралеускай каронай, якую даслау рым-ск1 папа 1накенщй IV Гэта дазволтла М выйсщ з вайны з мштмальнымг стратамг, хоць ен быу вымушаны часова аддаць крыжакам частку Жамойщ, а сыну Даншы Раману — Наватрудак (на Умовах васальнай залежнасщ ад М) Каля 1254 М выдау сваю дачку замуж за Шварна, другого сына Даншы Каля 1257 супраць Лггвы быу аргангзаваны сумесны паход мангола-татарскага вая-воды Бурундая i галщка-валынсюх кня-зеу, аднак М здолеу не толью захаваць уладу, але i аднавщь поуны кантроль над Навагрудскай зямлей У 1261 ен ра-зарвау Mip з Лшонсктм ордэнам г адмо-вгУся ад каталщгва У канцы жыцця ка-рыстауся неабмежаванай уладай у Лгтве, што выклжала змову супраць яго князеу жамойцкага Траняты, полацкага
145
М1Н1СТЭРСТВА
м
Таушвтла, нальшчанскага Даумонта У вышку М быу забтты разам з сынамт Рупекам 1 Руклем
Jlim Пашуто ВТ Образование Литовского государства М , 1959, Н а с е в 1 ч ВЛ Пачатю Вялгката княства Лттоускага Падзег г особы Мн, 1993, Maleczyriski К W spiawie autentycznosci dokumentdw Mendoga z lat 1253—1261 // Ateneum Wileriskie Wilno, 1936 R 11 Вячаслау Насевгч
М1НЁЙКА Зыгмунт (Мгнейка-Г а з д а в а Сптзмунд Стантслававтч, псеУд Б а р а в ы, 1840, в Балванппкг Ашмянскага пав , цяпер в Зялены Бор Ашмянскага р-на, паводле гнш звестак Вгльня — 27 12 1925), удзельнгк паустання 1863—64 Скончыу Акадэмгю Генштаба у Парыжы (1868) У 1861 веу рэв аптацыю сярод сялян Ашмянскага пав , у 1863 у атрадах М Лянгевгча, пау-станцкг ваенны начальшк Ашмянскага пав, камандзгр атрада 3 6 1863 атрад разбггы пад Расолшгкамг, М скоплены г прыгавораны да 12 гадоу катарп У Ci бгры адзгн з кграунгкоу рэв арг-цьп ссыльных У 1865 уцек за мяжу 3 1891 у Грэцьп, удзельшчау у вайне з Турцы яй за Крыт Ганаровы грамадзянш Грэ цыг
Те Z tajgi pod Akropol Wspommema z lat 1848—1868 Warszawa, 1971
Лт Клейн Б Фамильный портрет // Клейн Б Время выбора Кн для учащихся Мн , 1987, Орлов В Почетный гражданин Эллады // Дело (Восток + Запад) 1995 № 5
Генадзь Кгсялеу
MIHIH Аляксандр Аляксандравтч (н 28 8 1924, в Арлея Полацкага р-на), Ге рой Сав Саюза (1945) Скончыу ВПШ пры ЦК КПСС (1963) У Вял Айч вайну у 1942-—43 разведчык 3-й Бел партыз бригады, з лгст 1943 на фронце, камандзгр аддзялення разведкг Вызна чыуся у Бел аперацыг 1944 з 26 чэрв у складзе гал дазору праследавау ворага, 14 лгп каля шашы Гродна—Друскгнгн-кай зайшоу у тыл працгунгка, разведау Яго сглы г агнявыя пункты на левым бе-разе Немана, выявгу месца для перапра вы, фарыравау з 2 разведчыкамг раку, узарвау 6 куляметных гнездау ггтлерау цау, стварыу умовы для пераправы нал ка За час Бел аперацыг захапгу 29 «языкоу» 3 1948 на парт г прафс рабо це У Маплеве
MIHIH Якау Кгрэевгч (22 4 1922, в Шарсцгн Веткаускага р-на — 15 6 1985), Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Тамбоускую летную школу (1942), школу вышэйшай летнай пад-рыхтоУкт (1945, 1960) У Вял Айч вай ну з 1942 на Паун -Зах , Калшшскгм, Варонежскгм, Сцяпным, 2-м Укр франтах Летчык-штурмавгк лейтэнанг М зрабгу 104 баявыя вылеты, удзельшчау у 19 паветр баях, асабгста збгу 3 са-малеты, знгшчыу 29 танкау, 8 зештных артыл батарэй, 12 зештных гармат, 9 дзотау, шш тэхнгку ворага Да 1978 у грамадз паветр флоце У 1960 у складзе экшажа самалета ТУ-104Е устанавгу 6 сусв рэкордау
Лгст Миистэрства беларускгх спрау 8 2 1919
MIHICTP (лац minister памочшк, даве раная асоба), 1) у пратэстантызме (час цей за усе у калъвгюзме) святар, якт Утрымлгвауся за кошт вернткау Выбг рауся рэлгг абшчынай М мог быць кожны прыхаджанш, духоУная адука цыя г духоУнае звание былг неабавязко выя Лгчыуся не пасрэднгкам памгж лю-дзьмг г Богам, а настаУнгкам, якт, дзяку-ючы жыццеваму вопыту г ведам, дапа-магае вершкам разумець Бгблгю г Бога У службовым узроУнг гэтая пасада адпа-вядала парафгяльнаму (прыходскаму) ксяндзу у каталгцызме 2) У дзярж
ААМтнш
Я КМшш
структуры вышэйшая службовая асоба, што уваходзщь у склад урада г узначаль-вае мшгстэрства — буйны галпговы орган дзярж кгравання Вячаслау Шалькевгч MIHICT&PCTBA БЕЛАРУСК1Х СПРАУ у Л г т в е, орган выканаучай улады у лгт урадзе у 1918—23 Створана у адпаведнасщ з дамоуленасцю памгж Вгленскай беларускай радай г Прэзг-дыумам Лгтоускай Тарыбы ад 27 11 1918 Беларусам адводзгпася 25% з агульнай колькасцг месцау у лгт урадзе У вышку 6 бел нац дзеячау (В Ластоу-скг, I Луцкевгч, Я Станкевгч, В Тапочка, К Фалькевгч i Д Сямашка) увайшлг у склад Лп Тарыбы На аргангзацыю культ асв справы г органау мясц сама-кгравання на тэр б Гродзенскай губ , пауд часткг Вшенскай (Лщскг, Ашмян-скг 1 Вшейскг пав ) г Аугустоускага пав Сувалкаускай губ выдзялялгся фшанса-выя сродкг 1 эр , на якую пашырылася юрысдыкцыя мш ва (каля 39 тыс км2, нас больш за 1 млн 900 тыс чал ), па-вшна была мецъ статус аутаномнай адзшкг з дзярж бел мовай Мбс узна-чальвалг Я Варонка (1 12 1918— 12 3 1919, 12 4 1919—19 6 1920) г Сямашка (19 6 1920—2 2 1922) У яго фун-кцыг уваходзтла прадстауленне кандыда-тау-беларусау (камгсарау) на пасады кграунгкоу гар г пав органау самакгра-вання, прызначэнне школьных шспек-тарау, суддзяу, следчых г шш Камгсары былг назначаны у Гродна, Беласток, Льду, Вельск, Белавежу, Дзятлава, Крыша г Саколку Сфарм1равала 1-ы бел нешы полк, якт дыслацыравауся у Гродне 19 12 1918 сюды пераехала i Мбс Перыяд са снеж 1918 да крас 1919 быу найб ггленны у аргангзацыг бел справы г зацвярджэнш М б с у якасцг суб’екта мгжнар адносш Пры удзеле яго прадстаунткоу створаны Гродзенская павято-вая рада, гродзенскгя бел краевая упра ва 1 к-т сувязт культ -нац адраджэння Беларусг 11 41919 мш-ва накгравала ноту пратэсту ген упаунаважанаму ура да Германн у Лттве у сувязг з увядзен-нем польск войск на тэр Беларуст, якую раней займала ням армгя У жн 1919 мтнтстр Варонка нактравау ноту пратэсту крашам Антанты, у якой аб-грунтавау права бел народа на тэр цэ-ласнасць Аднак спробы мш-ва абара-нгць тэр цэласнасць былг беспаспяхо-вымт У сувязг з усе большим прощдзе-яннем польск акупац улад у пач мая 1919 Мбс пераехала j КоУна Пасля падшсання 12 7 1920 мгрнага дагавора памгж Лгтвой г РСФСР, паводле якога сав Урад прызнау Втльню г суседшя з ей тэрыторыт, утл паун частку б Гродзенскай губ з г Гродна неад’емнай часткай Лттвы, палгт статус Мбс рэз-ка змянтуся У сувязг з рашэннем сейма т зв Сярэдняй Лгтвы у лют 1922 аб да-лучэнш Вшеншчыны да Польшчы ад-ностны лтт Урада да бел нац -дзярж структур пагоршьипся У новым праек
146 М1Н1СТЭРСТВА
це канстыгуцы! Лггвы 1922 параграф аб мш-вах нац меншасцей наогул быу апушчаны Рашэнне канферэнцы! пас-лоу Англц, Францы!, 1талц i Германн ад 15 3 1923, паводле якой Вшенская зям-ля канчаткова паюдалася за Полыпчай, факгычна вырашыла далейшы лес М б с Яно спынша свае юнаванне
Лт 3 а с е ц к 1 М Мшютэрсгва беларус-юх спраУ за 10 месяца^ юнавання Коуйа, 1919, Варонка Я Беларуси рух ад 1917 да 1920 г Каротм агляд 2 выд Коуна, 1920, Брыгадзт П,ЛадысеУ "У «1менем беларускага народу » Матэрыялы 1 дак аб дзейнасщ Мш-ва бел спрау, 1918—1919 гг // Бел мшуУшчына 1997 № 2
Уладзш1р Ладысеу
М1Н1СТЙРСТВА ДЗЯРЖАУНАЙ
БЯСПЕК1 БССР (МДБ БССР), рэспуб-лгкансю орган дзярж юравання у 1946—53 Утворана на аснове загада Нар камгсарыята дзяржбяспею СССР ад 22 3 1946 «Аб перайменаваннг органау НКДБ» МДБ БССР узначальвала сгстэму органау дзяржбяспекг рэспублг-Ki, якая была часткай адзшай сютэмы органау дзяржбяспек! СССР У сваей дзейнасщ спалучала функцыг спецслужбы 1 праваахоунага органа Разам з МДБ у шстэму органау дзяржбяспек! БССР уваходзип 12 упрауленняу па абласцях (Бабруйскай, Баранавщкай, Брэсцкай, Вщебскай, Гомельскай, Гро-дзенскай, Маплеускай, Маладзечан-скай, Мшскай, Палескай, Пшскай, Полацкай) Кожнае управление МДБ па вобласш мела некалыа гар, мгжраен-ных 1 раенных аддзелау i аддзяленняу, яюя дыслацыравалюя У буйных гарадах 1 раенных цэнтрах (органы ваен контр-разведю, яюя знаходзипся на тэр БССР, 1 школа МДБ СССР у Маплеве У склад МДБ БССР не Уваходзип, а падпарадкоувалюя МДБ СССР) Структура 1 штаты МДБ БССР зацверджаны МДБ СССР 4 10 1946 Агульная колькасць ваеннаслужачых, рабочых 1 служащих МДБ БССР складала каля 5,5 тыс чал Прававой асновай дзейнасщ МДБ БССР, як 1 сютэмы органау дзяржбяспею СССР у цэлым, был! па становы ЦК ВКП(б) i СМ СССР, зага-ды МДБ СССР, найб значныя з яюх, як правша, таксама Узгаднялюя У ЦК ВКП(б) МДБ БССР уключала падраз-Дзяленш аператыуныя, аператыуна-тэхн 1 следчыя (разведвальнае 1 апера-тыунае Упрауленн!, аператыуны, пер-люстрацы! карэспандэнцьп, тэхн, барацьбы з па-антысавецку настроеным! духавенствам i сектантам! аддзелы, ад-дзел па г Мшску 1 шш , следчая часць), забеспячэння (шспекцыя, адм -гасп упрауленне, аддзелы кадрау, фшаисавы, аховы 1 шш ) У сак 1947 «для узмац-нення барацьбы з нацыяналютычным падполлем 1 яго бандфарм1раванням1» створана упрауленне 2-Н Аналапчныя па функцыянальным прызначэнн! пад-раздзяленн! (аддзелы, аддзяленн!) мел! i Упрауленн! МДБ БССР па абласцях
Побач з традыцыйным! для органау (зяржбяспею юрункамт дзейнасщ (контрразведка, разведка) значную час-тку свагх сш 1 сродкау МДБ БССР наю-роУвала на барацьбу з бандфармграван-ням! 1 нацыяналютычным, антысав падполлем, яюя дзейшчал! на тэр БССР, асаблша У зах абласцях, пасля вызвалення Беларусг ад ням -фаш за-хопнгкау, на вышук агентау герм спецслужб, здрадшкау, памагатых птлераУ-сюх акупантаУ, шш дзярж злачынцау Паводле Указа Прэзщыума Вярх Савета БССР ад 17 4 1953 МДБ БССР аб’яд-нана з Мш-вам унутр спрау БССР у МУС БССР МДБ БССР узначальвалг Л Ф Цанава (сак 1946 — кастр 1951), М I Баскакау (лют 1952 — сак 1953)
Анатоль Тозж
М1Н1СТЭРСТВБ! Рас1йс ка й im-п е р ы г, цэнтральныя галшовыя органы дзярж юравання У 19 — пач 20 ст , заснаваныя на прынцыпе адзшаначал-ля Фарм1раваЛ1ся на базе калепй, нека-торыя дырэктары (прэзщэнты) яюх ужо пры Пауле I атрымаш званш мнистраУ Машфестам Аляксандра I ад 8 9 1802 заснаваны 8 першых М замежных спрау, унутр спрау, ваенна-сухапутных сиг (з 1815 — ваеннае), марсюх сш (з 1815 — марское), юстыцыг, фшансаУ, нар асветы (у 1817—24 — духоУных спраУ 1 нар асветы), камерцш Першыя 7 М прагснавал! да 1917, а М камерцьп У 1810 увайшло у склад М фшансаУ Узначальвал! мнистры, якгх прызначау гмператар i яюя факгычна был! адказ-ныя толью перад 1м Мшютр меу тава-рышау (намеснгкау) Пры мшгстру юна-ваЛ1 канцылярыя (часам наз дэпарта-ментам агульных спрау) i дарадчы орган — савет У склад кожнага М Уваходзип дэпартаменты, аддзяленн! (экспедыцьн), сталы Агульная колькасць М на працягу ix юнавання вы-расла нязначна Акрами першых 7 М i гал упрауленняу на правах М , яюя прагснавал! да 1917, был! М шляхоУ зносш (у 1809 —65 гал Упрауленне з па-добныМ1 назвам!), Дзярж кантроль (у 1811—36 — Гал Упрауленне рэвии дзярж рахункау), М шператарскага двара 1 удзелау (з 1826, у 1852—56 юна-вала самастойнае М удзелау), М дзярж маемасцей (с -г ведамства, з 1837, потым назвы не раз мянялюя), Гал Упрауленне дзярж конназаводства (з 1843, у 1848—56 у складзе М дзярж маемасцей), М гандлю i прам-сщ (з 1905), Гал Упрауленне дзярж аховы здароуя (з 1916) Да пач 20 ст пастаяп-на дзеючага Урада не было Камггэт mi-нштрау, яю юнавау у 1802—1906, меу неакрэслены склад, а яго старшыня не мог уплываць на мшютрау Савет Mi шстрау (афщыйна створаны 12 И 1861, факгычна з канца 1857) дзейнгчау пара дельна з к-там, склткаУся па меры неаб ходнасщ шператарам пад яго старшын-ствам 1 не ажыццяУляУ каардынацы! дзейнасщ М Савет зб1раУся рэдка, у 1882—1905 бяздзейнгчау Ва умовах 1 й рас рэвалюцы! для Умацавання адзш ства М царсгам указам ад 19 10 1905
створаны Савет Мшютрау — пастаянна дзеючы орган вярх дзярж юравання на чале са старшыней Адносную сама-стоинасць ад СМ захоУвалг ведамствы ваен спрау, замежных спрау, марское, шператарскага двара 1 УдзелаУ CM i mi нютры па-ранейшаму прызначалюя im ператарам 1 был! адказныя толью перад im, а не перад Дзярж думай СМ меу некаторыя законадарадчыя функцш абмяркоувау законапраекты незалежна ад Думы У 1-ю сусв вайну значэнне М знгмлася у сувязт са стварэннем г зв асобых нарад За гады вайны змяниася 6 мшютрау унутр спрау, 4 — ваенныя, 3 — замежных спрау 1 шш («мшютэр ская чахарда») Пасля Лют рэвалюцы! 1917 прынцыпы Унутр арган1зацы1 цар сюх М захавалюя У розныя часы сярод мшютрау был! ураджэнцы Беларун А К Крывашэгн, М А Сухазанет i шш
Лт Довнар-Запольский МВ Из истории общественных течений в России Зарождение министерств Киев, 1905 Покровский СП Министерская власть в России Ярославль, 1906, Ерошкин Н П История государственных учреждений дореволюционной России 3 изд М , 1983
Сяргей Позняк
М1Н1СГЭЕСТВЫ ГЭСПУБЛ1К1 БЕ-
ЛАРУСЬ (да 1946 народныя кашсарыя ты БССР), цэнтральныя органы (фун кцыянальныя щ галшовыя) дзярж юра вання рэспублпа Праводзяць дзярж палпыку, ажыцдаУляюць юраунштва i каардынуюць дзейнасць ва УстаноУле най сферы рэсп органау дзярж юра вання Падпарадкаваны ураду Рэспуб.'п и Беларусь Ствараюцца, рэарганиуюк ца 1 лгквщуюцца Прэзщэнтам РэспубЛ! ю Беларусь Прынцыпы арганиацы! i дзейнасщ мш-вау замацаваны у Кан стытуцьн Рэспублпа Беларусь 1994 Больш дэталева прававы статус мш-вау рэгулюецца палажэнняМ1 аб асобных мш вах, 1нш нарматыуным! актам! 3 мэтай павышэння якасщ юравання у мш-вах утвараюцца калеги, у склад яюх уваходзяць мшютры (юраунпа цэнтр органау юравання) i ix намеснпа, а так сама юруючыя работнпа 1 вядучыя спе цыял1сты адпаведных галш Склад ка лепй зацвярджае Савет Mimcmpay Рэс публиа Беларусь Для рэал1зацы1 паУна моцтваУ мш-вау у адм -тэр адзшках Беларуш ва устаноУленым парадку мо гуць стварацца ix тэр органы У межах сваей кампетэнцы! мш-вы выдаюць за гады 1 шструкцыг, даюць указанш, аба вязковыя для выканання падведамныш прадпрыемствам!, установам1, аб’яднаи ням! 1 арг-цыям1, аргашзуюць i правя раюць ix выкананне Некат мш-вы мт юць надведамасныя паунамоцтвы
У БССР юнавал! саюзна-рэсп (пал парадкоувалюя Савету Мшютрау БССР 1 адпаведнаму саюзна-рэсп мш bv СССР) 1 рэсп (падпарадкоувалюя толь Ki Ураду БССР) мш-вы У пасляваен перыяд аднаУлення нар гаспадарю 11 и пал 1950-х г мш-вы часта рэарганиоу валюя (узбуйнялюя i разбуйнялюя) 5 1957 ажыццеулена радыкальная рэфор ма юравання прам-сцю i буд-вам Сото раны Савет Народной Гаспадарю БССР
м
якому был1 перададзены функцьп лисвь даваных прамысл i буд мшва? У 1965 истэма галшовых мш-вау у прам-сщ 1 буд ве адноулена У 1970—80-я г раб1-жя спробы мадэршзаваць гасп меха-тзм, часткова абмежаваць правы мш-вау 1 ведамствау, расшырыць правы шзавых вытв звенняу, працоуных ка-ленывау Аднак яны скончылюя ня?да-чай 3 прыняццем Канстытуцьц СССР 1977 ступень цэнтраллзацьп у юраванш павялмылася Так, у пач 1980-х г у ЬССР у распараджэнш агульнасаюзных адк вау знаходзшася 17 найбуйнейшых 1алш прам-сш (машина- i станкабуда-ванне, аутамабшьная, элекгра-, радые-1эхшчная 1 шш ), у распараджэнш са-юзна-рэсп мш-ваУ — 7 галш (легкая, лясная 1 дрэваапрацоучая, мясная i маточная, харчовая, энергетычная, нафта-нерапрацоучая, прам-сщ буд матэрыя-iay), да рэсп галш адносшася мясц i иал1Уная прам-сць Агульнасаюзныя 1 саюзна-рэсп мш-вы рас парад жалпся таксама фшансамц мат -тэхн забеспя-чэннем, чыг 1 паветраным транспар-гам, культурай, адукацыяй, аховай здароуя, адм -палп сферай i шш Для гэтага перыяду характерны грувасткасць i акасцянеласць унутранай структуры шн-вау, узмацненне бюракратызму i ведамаснай раз’яднанасщ, рост Kipay-ищкага апарату 3 сярэдзшы 1987 па-чаУся новы этап рэфармавання гасп мехашзму, якг у сувяз! з распадам СССР (снеж 1991) не быУ завершаны 3 набыгшем Рэспублгкай Беларусь неза-лежнасш (лш 1990) у сгстэме i кампе-ПНЦЫ1 яе мш-вау адбылтся ютотныя тмены, абумоУленыя умацаваннем дзярж суверэнггэту, развнщем новых гасп адносш i форм уласнасщ, перау-тварэннем шэрагу гасп мш-вау у кан-цэрны, карпарацы!, холдынп — пера-ходныя арганпац -Упрауленчыя формы на шляху станаулення у галшах рынач ных адносш На пач 1998 у Рэспублщы Беларусь было Т1 мш-вау архитектуры i будаУнштва, знешшх эканам сувязей, унутраных спрау, жыллева-камунальнай гаспадаркт, аховы здароуя, замежных спрау, культуры, лясной гаспадаркг абароны, адукацьн, па ктраваннт дзярж маемасцю i прыватызацьц, па надзвы чайных сггуацыях, прадпрымальнщтва i швестыцый, прыродных рэсурсау i аховы навакольнага асяроддзя, прамысло васщ, сувязт, сельскай гаспадаркт i харчавання, сац абароны, спорту i ту рызму, статыстыю i аналтзу, палтва г шергетыкт, гандлю, транспарту т каму шкацый, працы, фшапсау, эканомткт, юсгыцыт Непрацяглы час юнавал! мш вы адукацьп i навукз, шфармацыт, кулыуры 1 друку па антыманапольнаи шпицы, рэсурсау, сувяз! i шфарматы Ki Лжвщаваны таксама мш-вы тртгс парту, хпебапрадуктау, энергетыю
Лип Министерства государственные ко митеты и ведомства союзной республики Уп 1984 Алег Лбе ин
М1Н1ЯЦЮРА (ггальян miniatura ад rail minium кшавар, сурык, яктм! у ста-ражытнасцт размалеувал! рукашсныя
ЯЛ Мшкш
кнпт), мастацкт твор малых намерау Адну з асн галш мает М складае к н 1 ж и а я М — зробленыя ад рукт
147
MIHKIH
Ла арт MiHuuunpa Архангел Mixain Миня цюра з ЛаУрышаУскага евангелля 14 ст
Ф А.Мшкев1ч
малюнкт, шматколерныя ыюстрацы! гу-ашшу, клеявым!, акварэльным! i шш фарбам! у рукатсных кишах, а таксама выяул -дэкар элементы афармлення гэтых кнш — штцыялы, застаукт т шш На Беларуш мает аздабленне кнш вядома з 10—13 ст (аздобы Супраслъскага рука nicy, Тураускага евангелля 1 Аршанскага евангелля, Хутынскага служэбшка 13 ст ) Застаукз i шщыялн ранних рукаш-сау выконвалюя у тзв втзантыйсктм стыл!, фшурныя выяви (напр , «Еванге-Л1ст Лука» з Аршанскага евангелля) сведчаць пра Уздзеянне «Палеаложскага рэнесансу» (Палеалоп — дынастыя Bi-зантыйсктх гмператарау) Асобна стаяць М «Кодэкса Гертруды» 11 ст (некат даследчыкт лщаць рукашс «заходнярус-ктм»), у яктх В1зантыйск1я традыцьп па-яднаны з раманск1м уздзеяннем У 14 ст разшвауся тэраталагтчны («звяры ны») стыль, найб выразны У шщыялах Мсцгжскага евангелля, Полацкш евангел Л1, Анежсктм псалтыри (1395) У 2 й пал 14—16 ст у бел М узмацшуся зах -еурап уилыу пранпоп свецктя сю жэты, гтст 1 быт ецэны (Лаурышаускае евангелле, Шарашоускае евангелле, Радзг-euiaycKi лешашс) У 17—18 ст на М пауплывала гравюра друкаваных кип Вядомы 1мены пераптсчыкау кнп i мас-такоу Паповша Бярозкт з Навагрудка, Юрыя Алелькт (Алелькавша) са Слуцка, Стафана Каханов1ча з Супрасля, Вастля Амельяненскага з Вщебска, Яустафы з Гродна, Парфена з Пшска У цэлым для бел М характерна спалучэнне bi-зантыйсюх т заходнееУрапейсюх трады-цый
Лип Псторыя беларускага мастацгва Мн 1987 Т 1 С 86—87 , 229—241
Вистар Шматау
М1НКЁВ1Ч Франц Адольфашч [19 7(1 8) 1904, Мшск — 17 1 1988], Ге рой Сав Саюза (1942) Скончыу Мас коускую артыл школу (1930), Харкау-скую школу марекзх летчыкау-натраль шкау (1933) У Чырв Арми з 1924 У Вял Айч вайну на фронце з 1941 Штурман далекабамбардзфовачнага авгя-палка маер М зраб1у 97 баявых вылета?, утл са студз 1942 удзельшчау у нале тах на Берлш, у Mai 1942 група бамбар-дзфоушчыкау пад яго камандаваннем бамбша ваен аб’екгы i чыг станцы! у акутраваным Мшску Да 1947 у Сав Арми, да 1962 на гасп рабоце
MIHKIH Яфш Львов1Ч (и 22 1 1922 Маплеу), поУны кавалер ордэна Славы Д-р геолага-мшералапчных н (1968) Скончыу Маскоусю геолагаразведачны 1н-т (1950) У Вял Айч вайну з Л1ст 1942 на Сталшградскш, Зах , 1 м, 2-м Укр франтах Разведчик яфрэйтар М вызначыуся 12 9 1944 у Трансшъвани у час разведю захашу палоннага з каш-тоуным! звесткам! 17 12 1944 у Венгры! з трупам разведчика? з боем праишоу абарону пращушка, злучыуся з партыз
М MIHCK
атрадам французау, што уцяюп з пало-ну, 1 вывеу ix атрад да сав войск, 3 4 1945 каля г Бадэн (Аустрыя) у варо-жым тыле з 4 BoiHaMi устушу у бой з разлшам батарэ! з 4 шасцютвольных ш-наметау i знштчыу гх Да 1987 у 1н-це водных праблем Расшскай АН
МШСК, сталща Рэспублиа Беларусь, горад рэсп падпарадкавання, цэнтр Мшскай вобл, на р Свюлач Палп, эканам, навук i культурны цэнтр кратны Гал транспартны вузел вобласш 1 рэспублиа 1716,7 тыс ж (1998) Падзя-ляецца на 9 раенау Заводски Кастрыч-нщк1, Леншск1, МаскоУсю, Партызан-ск1, Першамайсю, Савета, Фрунзенсю, Ц штральны
Паводле археал даследаванняУ, яюя у розны час праводзип ВРТарасенка, Э М Загарульсю, Г В Штыхау, В Е Со-баль 1 знш, стараж дзядзшец М (пазней Mihcki замаю) пабудаваны у 2-й пал 11 ст на правым беразе р Свзслач, пры упадзенш у яе р Нямша (раен су-часнаи ст метро Ня ина i праспекта Машэрава) На думку некат псторыкау (А М Яс1нск1 1 шш ), стараж М узшк за 16 км на 3 ад Мшскага замка, на беразе цяпер амаль высахлай р Менка (адсюль назва горада), дзе захавауся
Падмурак Замкавай царквы 2-й пал 11 — пач 12 ст У Мшску
комплекс археал помнгкау (гл Гарадзг-шча Мшскага р-на), а у канцы 11 ст перанесены на сучаснае месца У пач 12 ст (або у канцы 11 ст) на замчы-шчы пачал! будаваць мураваную Mih-скую Замюавую царкву У 12—13 ст на Пд, ПдЗ 1 ПдУ ад замчышча вырас ра-месны пасад з гандл плошчай — Ня-М1ГСЮ рынак [з 16 ст Мшсю шзю (нгж-Н1) рынак, частка сучаснай вул Ням на 1 праспекта Машэрава], вулщы якога былг вымашчаны драуляным! насцглам! з дрэнажным! прыстасаваннямг, шчыль на забудоувалгся зрубным! дамам! Цэнтр вулща пасада Нямгга (самая стараж вулща М 12 ст ) пила Уздоуж р Нямгга, з ПнЗ падыходзша да Нямгг-скага рынку i далей да моста цераз р
Раскопка умацавапляУ замчышча М1нска 12 ст 1984
Свюлач У 12 ст узнгюи паселцичы на левым беразе Свюлач ы каля Траецкай гары 1 на ПнЗ ад замчышча — Пятнщю канец (сучасны раен праспекта Машэ рава, некая! тут былг Пятнщкая вулща i Пятнщкая царква) 3 2-й пал 15 ст па чалося засяленне тэрыторыг на 3 i ПдЗ ад замка Яно адбывалася уздоуж вул Нямгга 1 дароп на Ракау, паклала пача так фармфаванню Ракаускага прадмес ця У пач 16 ст пасля таго, як у 1506 кн Мгхаш Глшсю у бпве пад Клецкам разбгу крымсюх татар i палонных пася Л1у у М , гэта частка горада стала назы вацца Татарскай слабадой У пач 16 ст на месцы, дзе цяпер стать 2-я гар кт шка, была пабудавана драуляная Трощ кая праваслауная царква, ад якой, на думку польскага псторыка Е Ахманска га, утварылася назва гар прадмесця Траецкае прадмесце злучалася мостам з замкам 1 Нвйм (Нгжнгм) рынкам У вышку асваення тэрыторыц якая пры лягала да замкавых сцен, а таксама су седняга з Ням пай узвышша — Кузьма дзям’янаускай гары, у 16 ст на месцы паселнпча 12—13 ст узшк новы гандл цэнтр — Верхнг рынак (сучасная пл Свабоды) Тут бьип пабудаваны 2 па вярховая драуляная Микюая ратуша, культавыя 1 жылыя будыню, паступова складвауся арх ансамбль плошчы, утва рыуся новы гар цэнтр — Мшсю Вер XHi горад (археал расколю праводзип 3 С Пазняк, А А Трусау, I У Ганецкая, Ю А Заяц)
Упершыню М (летапюны М е н ь с к, М е н е с к) упамшаецца у «Аповесцг мг-нулых гадоу» пал 1067 у сувязг з падзея-М1, што адбывалгся у Клеускай Pyci У 1065 полацю кн Усяслау Брачыслашч напау на Пскоу, праз год захашу Ноугарад, вывез з Сафшскага сабора званы i шш рэчы, а частку горада спашу У ад-каз юеусю вялпа кн 1зяслау Яраславы разам з братаМ! псраяслауск!м кн Усе-валадам i чаршгаусюм кн Святаславам з’явился пад М На вечы «мяняне» ра-шыл1 абараняць горад Яны зачынипся ва умацаванай частцы горада, але Ярас-лавшы захапш М да прыходу войска Усяслава Горад быу разрабаваны, насельнштва узята у палон, часткова зш шчана Потым Яраславшы рушьш да р Нямна, на берагах якой 3 сак адбылася Нямггская бгтва 1067 Войска Усяслава было разбгга, а сам князь вымушаны быу уцячы На М неаднаразова рабин паходы пауд -рус князц утл юеусю кн Уладзтмф Усеваладавн Манамах, бо полацюя 1 шш княз! шкнулюя адасо бщца ад Кгева У сваш «Павучанн» Манамах пры ашсанш падзей 1083—84, каш яшчэ быУ чарнггаусюм князем расказвае, як ен з чарнпаусюм войскам 1 полауцамт захашу М У 2-й пал 11 ст М знаход31уся пад уладай Полацка Ьн меу свае веча 1 гар апалчэнне У канцы И — пач 12 ст М ста? цэнтрам удзел ьнага Мгнсюага княства Тут кия жыу сын Усяслава Брачыславтча 1ле6 Усяславгч, яю атрымау Мшскае княства яшчэ пры ЖЫЦЦ1 бацью У 1119 М захашу Уладз1М1р Манамах Глеб быУ узя
ты V палой 1 перавеэены у Кдеу, дзе неу-забаве памер i бы? пахаваны у Пячэр-скгм манастыры Пасля смерщ Глеба М бы? падначалены вял кн К1е?скаму Уладзпару Манамаху, а потым яго сыну Мсщславу Уладз1М1рав1чу Апошш пе-раве? у 1132 з Пслацка у М свайго сына Тзяслава Мсцклавта Да сярэдзшы 12 ст адносщца новае узвышэнне М Верагодна, з 1146 у М княжы? сын Глеба Усяслав1ча Расщслау Глебавгч Полацюя княз1 Усяславтчы варагавалт памгж сабой 1 JMKHyjuca захапщь суседшя земл11 полацю прастол У 1пацье?сюм летатсе паведамляецца, што ? 1151 палачане выгнал! свайго кн Рагвалода Барысавща ? М, дзе трымал! «? вялткай нястачы», а на палаша прастол запрасип мшскага кн Расцюлава Глебавтча У 1158 Рагва-лод Барысавш з дапамогай ceaix пры xuibHixa? заня? полацю прастол Расщс ла? Глебавгч быу вымушаны уцячы у М Рагвалод Барысавтч apabiv 3 беспаспя-ховыя паходы на М (1159, 1160, 1161), але авалодаць горадам не -мог
Палп: ?звышэнне i зручнае геагр становнпча садзейшча.т1 эканам росту М, ператварэнню яго ? 2-й пал 11—13 ст у рамесна-гандл цэнгр Пра гэта сведчаць знойдзеныя пры археал дасле даваниях шструменты рамеснгка?, рэш тю майстэрняу, шматлная вырабы з жа-леза, каляровых метала?, косщ, дрэва, скуры Высоюмг мает вартасцямг вы-значаецца залаты бранзалет вагой 75,472 г, сплецены з некалькгх залатых то?стых драто?, на канцах — стылиава-ныя змяшыя галоукг Гандл сувяз i М з шш гарадамг г землямг не перапынялг-ся hi частымг войнам!, hi сутычкам! фе-адала? 3 Кгева прывозип шкляныя вырабы, з Поудня — амфары з вшом 1 ал1?кавым алеем, з Прыбалтыкг — бур-штын Важным! запяткам! жыхаро? стараж М былх сельская гаспадарка, паля-ванне 1 рыбало?ства
Абставшы 1 дакладны час уваходжання Мшскага княства ? ВКЛ не вызна-чаны Тэты працэс адбыва?ся ? 2-й пал 13 — 1-й чвэрщ 14 ст Як паведамляе На?гародск1 1-ы леташс, у 1325 сярод лгг пасло? у Но?гарадзе бы? «Василий, меньский князь», васал Гедзшша Верагодна, у Мшсюм княстве некаторы час юнавала мясц княжацкая дынастыя У 1387 вял кн Л1то?ск11 кароль Польшчы Ягайла адда? «горад Меньск» з усш! землям!, людзьм1 i падаткам! свайму брату Сюргайлу Пасля Гарадзельскай унп 1413 М у складзе Вшейскага ваяв Праз 5 гадоу горад перайпюу да вял кн ВКЛ Вгтаута Пад 1433 Хрошка Быха?-ца паведамляе пра захоп горада Свздры-гайлам 3 2-й пал 15 ст ? М правил намеенпа — прадстаунпа вял князя, горад становища цэнтрам Мшскага навета У 1473 намеенткам М бы? кн 1ван Засла?сю, яго змящу кн 1ван Красны — прадста?шк роду друцюх князе? У канцы 15 ст намеенгкам бы? Мткалай 1ллш1Ч, потым кн Багдан За-сла?ск1 Намесн1К1-дзяржа?цы ад тмя вял князя юравал! ?cim жыццем замка i горада, а таксама ? маентках i дварах
вял князя, яюя знаходзшюя ? Мшсктм пав Яны правил суд, кгравалт войскам Рэзщэнцыяй намеенгка бы? замак Тут знаходзипся яго двор i чэлядзь У кара-ле?скай грамаце 1444 М названы ? лгку 15 найб развггых гарадо? ВКЛ Разам з гандлем аснову эканам жыцця горада складала рамяство Сярод мшеюх рамеснгка? 14—15 ст бьип ганчары, кава-Л1, шауцы, гарбары, цесляры, сталяры, ювелфы, збройнгю i шш У 15 ст ? М налтчвалася каля 20 рамесных спецы-яльнасцей Рамесны люд жыу пераважна на пасадах i часткова ? замку, а таксама на землях, яюя ? горадзе належалт феадалам, цэрквам i манастырам Гара-джане займалгея таксама рыбнай лоу-ляй, бортнгцгвам, паляваннем, выро-шчваннем с -г культур Па-ранейшаму бьип распа?сюджаны садоунщтва, ага-роднщгва 1 жывелагадоуля У наваколлт М бьип зямельныя уладанш «ку оса-женью и размноженью людей», а таксама луп для пасьбы жывелы Птсьмовыя крынщы 15 — пач 16 ст зафтксавал!
Да арт MiHCK. Пячатка-пломба з выявай князя Глеба
Замчышча Мшска Здымак пач 20 ст
Зала™ бранзалет 12 ст з раскопак замчышча ? Минску
МШСК М
маемасную, прававую i сац няроунасць насельнщтва Кфуючую ролю у жыцщ горада адыгрывалт князт, баяры, папы У пач 16 ст зямельны участак у Мш-сюм замку меу гетман найвышэйшы ВКЛ кн КАстрожсю, KieycKi мирапа-лп 1ошф набы? каля моста ? замку пляц «на пашырэнне двара яго» Ула-данн! каталщкай царквы з’явипся у горадзе ? канцы 16 ст У час нападу на М у 1505 войска крымскага хана Менпп Гтрэя горад згарэу, а замак татары ?зяць не змагл1 Даравальнай граматаи вял кн лпоускага ад 14 3 1499 М дадзена самаюраванне паводле магдэбургскащ права 3 гэтага часу юра?нщтва горадам перайшло да мапстрата, у склад якога ?ваходзип 12 чал (радца?) на чале з войтам 1 2 бурмтстрам! Войта назнача? вял князь, бурмтстра? выбфаш з лгку члена? рады, у якую уваходзпп прад-стаушю заможных гар вярхо? Мапс-трат сачы? за 1андлем, збтра? падаткг, разгляда? грамадз спрэчкг i крымшаль-ныя справы, назфа? за парадкам 3 паданием М права на самаюраванне па-ча? фармтравацца новы адм щнтр Паводле карале?скай граматы за 1499 М дазволена будаваць ратушу для пася-джэння? мапстрата Расла сац i права-вая дыферэнцыяцыя насельнщтва Сва-бодныя гараджане падпарадко?вал1ся распараджэнням i ?казам гар улад у асобе мапстрата Другая частка жыхаро? (рамееншг, чэлядзь), якая жыла на землях феадала? або царквы, была феа-дальна залежнай ад ix i выконвала зага-ды толью свагх гаспадаро? Вольнае насельнщтва горада у 15 ст атрымала назву «мяшчане» — жыхары «места» (горада)
Таюм чынам, у пач 16 ст ? М скла-Л1ся 2 адм цэнтры Частка жыхаро? была падначалена велгкакняжацкаму на-меенжу, яю жы? у замку, другая, боль шая, падпарадкоувалася уладзе lap ма пстрата У гэты перыяд насельнщтва М не перавышала 3-—4 тыс чал У канцы 15—16 ст значна паскорыуся працэс маемаснага падзелу гараджан У яго ас-нове ляжала феад земле?ладанне Яго адзшкай у бел гарадах бьип зямельныя ?частю — пляцы У М i яго наваколл! ? 16 ст вял зямельныя ?частю мелг фе-адалы Крошынсюя, Друцюя-Горсюя, Да?монты, Талачынсюя, Служит Наир , кн Б Саламарэцю вал ода? у М ? 1510 трыма дамам! з пляцамг i агародамг Значная колькасць гар зямлг знахоД31-лася ва ?ласнасщ цэрквау i манастыро? Паводле адм рэформы ВКЛ 1565—66 М ста? цэнтрам самага буйнога на землях Беларуст Мтскага ваяводства, у якое ?ваходз1ла 60 гарадо? i мястэчак Статус цэнтра ваяводства спрыя? притоку ? горад гандл люду 3 1580-х г у М праз 2 годы праводзт? свае пася-джэнн! Трибунал Вялжага княства Jh-тоускага 12 1 1591 М атрыма? герб — у блаютным пол! жаночая постаць па
М мшск
мж двума анелаш i херувмам! Усе гэта садзейшчала развщцю у горадзе будау нщгва, стымулявала рост рамествау, гар тэрыторьц Адной з прычын штэн-шуных горадабудаушчых пераутварэн-няу стау пажар у 1547, яю зшшчыу амаль усе гар пабудовы Арх аблшча М V 2-й пал 16—17 ст вызначал! но выя вулщы, яюя уз н пап на тэр Верхня га горада Бернардз1нская (цяпер вул Ктрылы 1 Мяфодзш), Дамниканская (вул Энгельса), Францисканская (вул Лента), Валоцкая (частка вул Тнтэрна цыянальнай), Зыбщкая (вул Гандле-вая), Малая Бернардзшская (вул Гер-цэна), Фелщыянская (вул Камсамольс-кая), Койданауская (вул Рэвалюцый-ная), Семшарская (Музычны зав ) На плошчы Верхняга рынку сфармтравауся барочны ансамбль, маляушчы сшуэт якога стварал! групы культавых будын-кау — касцелы i кляштары бенедыкшн цау, бернардзшак, бернардзшцау, фран цысканцау, дамнпканцау, царква Свя тога Духа, манастыры базыльян i ба зыльянак 1 шш У 2-й пал 16 ст склалася сетка дарог, яюя звязвал! М з шш гарадам! У дакуменце за 1557 названы дароп Вшенская, Лагойская, Ма-плеуская, Слуцкая, Койданауская, Ба рысауская, Гатауская, Гарадзгшчанекая 1 шш Большасць з ix был! працягам ву лщ, яюя веерам разыходзипся ад замка 1 рыначнай плошчы На Траецкай тары побач з аднайменнай царквой утвары лася плошча трохвутольнай формы, якая стала цэнтрам прадмесця П1сьмо-выя крынщы 1605 акрамя Траецкай вул называюць тут вулщы Глебабары саускую 1 Ляукоускую, памгж яюм1 зна-ходзшася 20 пляцау феадала Быхоуска га У Ракаусюм прадмесщ пет крынщы канца 16 ст называюць вулщы Нямгз скую 1 Замкавую На вул Ракаускай (вул Астроускага) княжна Г Друцкая Горская ахвяравала у 1613 грашовыя сродю 1 3 пляцы для будаунщтва цар квы г манастыра св Пятра i Паула Петрапаулаускаму манастыру належау таксама «пляц Сетченский» У 1-й
ГербМ1нск» 1591
План М1нска 1797
чвэрщ 17 ст правасл браптвам (засн у 1592) пабудавана царква 3 2 й пал 17 ст у гэтай частцы горада вядома вул Васкрасенская (вул Вщебская) з аднайменнай драулянай царквой У Татарская слабадзе асн вулщам! был! Вяль
Да арт MiHCK
Верхи! горад Рэканструкцыя В Сгашчанюка
кая 1 Малая Татарски (адпаведна вул Дзгм1трова 1 вул Калгасная), на ix пера сячэнн1 у пач 17 ст пабудавана мячэць У сярэдзше 16 ст f М было 35 вулщ i завулкау, 300 двароу, каля 2 тыс ж Да мы У горадзе бьиц пераважна драуля ныя Першыя звестю пра мураваныя дамы У М адносяцца да 1570 Стольшк П Талстой, яю наведау М у 1697, адзначау, што У горадзе «много домов каменных» i «лавок каменных»
У 17—19 ст на Верхний рынку знахо дзипся ганда рады, яюя утварылюя ад злщця асобных крам у комплекс Напа чатку яны былг драуляныя Мураваныя гандл рады пабудаваны У 1810—17 У 16—17 ст М стау буйным цэнтрам раз вщця рамяства i гандлю 3 2-й пал 16 ст У вынтку драблення прафешй на больш вузюя У М з’явшася каля 20 но вых спецыяльнасцей Гар рамесшю был! аб’яднаны у цэх1 Першае упам! нанне пра ix у М адносщца да 1552 У 1591 юнавау цэх металтстау, у 1592 — цэХ1 крауцоу 1 ювелщау У 1609 шауцы аб’ядналюя у цэх майстроУ чатырох спецыяльнасцей Уласныя цэх1 заснава-Л1 рымары, седзельнгю, партупейшчыю, чахолыпчыю (1622), цырульнпа (1635), ганчары, муляры, цесляры (1637), куш няры, капялюшнпа, магерачнгю, баУ тушшю (1647) У горадзе дзейшчал! му камольны 1 2 папяровыя млыны (на Пярэспе 1 Крупщы), васкабойня, па стрыгальня сукна i шш Прадукцыя ра меешкау прадавалася на мшеюм рынку, вывозшася купцам! у шш гарады i кра ты У канцы 16 — пач 17 ст у М ic навалг рыню у Верхний горадзе, у Тра ецюм прадмесц! 1 Нтзюм (Нжнтм) рын ку (каля замка) На гэтых рынках кож ны цэх меу свае крамы Кожны тыдзень па серадах i пятнщах у горадзе адбыва люя юрмашы На ix з навакольных ве сак з язджалгея еяляне i жыхары мяста чак 1 шш гарадоу У М прыязджат купцы з Вщебска, Маплева, Оршы, Ко пыс1, шш гарадоу Усх Беларус! Ган длевым1 партнерам! М былг таксама Гродна, Вшьня, Брэст, Коуна i гарады Кароны — Кракау, Торунь, Люблш Гнезна Адтуль у М прывозшюя чор ныя 1 каляровыя металы (свшец, волана, медзь), нажы, косы, вострыя пры правы 1 тканшы Мшсюя купцы, як сведчаць мытныя книг Брэста i Гродна, правозтл! У польски гарады У пач 17 ст скуры казловыя, замш, юхт, воск, футра 1 хмель У Вшьню з М везлт жалеза, па перу, цена Гар гандаль развшауся i праз купцоу-паерэдшкау Гандл i ра меснай дзейнасщ гар насельнштва пе рашкаджал! частыя войны У час Лион скай вайны 1558—83 у М значка ска-ращуся збор мыта Асаблша моцна па цярпеу горад у вайну Расп з Рэччу Паспалапаи 1654—67 Пасля заняцця М маек войскам летам 1655 частка на сельнщгва паюнула горад У 1656 у М засталося толью 150 сем’яу мяшчан Пасля ванны горад паступова адраджау ся, 1 у 1667 у гм было 300 двароу, каля 2 тыс жыхароу
Але аднауленне М перапынша ПаУ* почпая вайна 1700—21 У ма! 1707 го
м
Пстарычны цэнтр МИнска Вулща Астро?скага ? Рака?ск1м прадмесш
Плошча Верхняга рынку ? Минску 3 малюнка Ю Пешкг Пач 19 сг
Панарама Мшска 3 гравюры 19 ст
151
МШСК
рад захогшены армий Карла ХП У 1710—11 М перажыу моцную эпщэмпо чумы Пасля такие спусташэнняу горад марудна выходзгу з заняпаду i адрадзгу-ся толыа да апошняй чвэрт 18 ст Ус-тойл1вай тэндэнцыяй у 18 ст бы? рост феад юрыдык Так, у 1667 ва ?ладаннях феадалау у М было 220 двароу, а пад юрыедыкцыяй мапстрата — толыа 75 Паводле «Тапаграф1чнага ашеання Мшска» за 1800, тэта тэндэнцыя захавалася да пач 19 ст 3 1009 дамоу, зафгксава-ных у горадзе, 647 бьип уласнасцю феадалау, манастыро? i царквы, i толыа 73 дамы стаял! на «гарадской зямл» Ас-татшя будынга был! Узведзены на улас-ных землях гараджан, цэха?, царк брацгвау i яур насельнштва У 1800 у М 50 рамесных спецыяльнасцей На канец 18 ст рамеешкг складал! больш за палову гар насельнштва Пасля пра шплага заняпаду ажыуленне гандлю па-чалося у 2-й пал 18 ст У гэты час у прадмесш Раманава узнш яшчэ адзш гар рынак Павялтчылася колькасць крам У 1790-я г у М 89 крам, большасць з ix былг мураваныя Градыцый-нымг у М былг 2 штогадовыя кгрма-шы — летнг 1 асаблгва веснавы, якт працягвауся каля 2 тыдняу На яго з’яз-джалюя купцы г шляхта з ушх бел гарадоу, а таксама з Лпвы, Украшы, прус-кгх гарадоу, Польшчы, Расп У 1790 з 966 «дымоУ» у М 228 мелг агароды, 202 валодалг зямельнымг участкам! У 18 ст у М пабудаваны кляштары бангфратау (1700), кармелпау (1703), бенедыкцш-цау (1764), марыявгтак (1771, усе не за-хавалгея) Сярэдневяковы М быу знатным культ цэнтрам У im адзначалгея свае святы У 16—18 ст народ збграуся на плошчы Верхняга рынку, каля замка, г кожны цэх шго? са свагм штаида-рам г бубнам У час свят Праги музь/кг. адбывалгея выступленш скамарохау, дрэсгроушчыкау з мядзведзямг, наказы юатра-батлейкг 3 1620 у М наладжва-ецца папгговая сувязь з шш гарадамг Рэчы Паспалггай, а у 1717 стала ства-рацца паштовая служба 3 Вигып праз М сувязь шига на Маплеу г далей у Ра-егю Паводле пет крынщ, значная частка жыхароу горада была гасьменнай, асаблгва феадалы, царкоушкг, прадстау-нгкг мапстрата, вольный гараджане,
купцы, цэхмгстры Ьольшасць з ix атрымал! адукацыю у школах пры цэрквах i манастырах У 1592 у М адкрыта школа пры саборнай царкве, дзе выкладалгея бел 1 грэч мовы 3 1613 дзейшчала школа пры Пеграпаулаускш брацктм манастыры на вул Нямтзскаи Гут дзя-цей вучылт бел , грэч , лац мовам i «ся-Mi вольным мастацтвам» Настаушкам! былт манастырсюя паслушнпа У 1617 у школе пры Кузьмадзям’янаускш унтяц-К1м манастыры вучшпея некалыа дзе сяткау вучняу У ей выкладал! 5 моу Акрамя трох вядомых па шш школах моу, тут вучыл! яшчэ царк -слав i
М MIHCK
польскай мовам У 1727 гснавала ката-лщкая школа пры кляштары дамшгкан-цау У школе, ппо узнгкла у 1771 пры кляштары марыявттак, апрача агульна-прынятых на той час прадметау выкла дал1 арыфмегыку i дамаводства Прывь леяванай школай была езущкая, у якой навучалгся дзет шляхты У ей выклада-лася шмат прадметау, у тл мовы, тэа-лопя, ф131ка, лопка, матэматыка, этыка Пры манастыры базыльян у 17 ст дзейшчала друкарня Другая друкарня у 1-й пал 17 ст юнавала пры Петрапаулау-скгм брацюм манастыры На тэр замка у будынку гродскага суда у 1612 знахо-дзгуся rap apxiy У 1775 у М было больш за 400 двароу, у 1790 — больш за 40 вулщ 1 зав ул кау У канцы 18 ст пло-
шча горада складала каля 300 га, на-сельнгцгва — каля 6 тыс чал
У 1793 у вынтку 2-га падзелу Рэчы Паспалггай М далучаны да Рас гмпе-рыг Ен стау цэнтрам Мшскага намес-нндва У 1795 у горадзе адкрыты на меснщкае прауленне, палаты (казен-ныя, грамадзянскага г крымшальнага сУДоу)> земскгя суды (сумленны, сгроц-кг, павятовы, верхнг г нгжнг), приказ грамадскага апекавання, дваранская апека, губ г гарадавы мапстраты г шш 3 1796 М — цэнтр Мшскай губерт 29 12 1796 М нададзены новы герб на грудзях двухгаловага рас арла шчыт з выявай — на блакггным полг прасвятая Дзева у згхаценнг, абкружаная 6 анела-М1 У 1797 у М 5797 ж Першы праек-тны план горада складзены у канцы 18 ст Рэгулярныя планы забудовы горада распрацаваны у 1800, 1809, 1817, 1858 Паводле гх вялгся забудова 1 упарадка-
Замак Пшгчалы У Мшску Фота 1981
Вад з Аляхсандраускага моста У М1иску Злева — спадзгсты схгл Замкавай гары г Умацаваная на-бярэжная Свгслачы Малюнак Я Драздовгча. 1920-я г Нацыянальны мастацкг музей Рэспублтю Беларусь
ванне тэр горада Узшкла новая вулг-ца — Захар’еуская (цяпер праспект Ф Скарыны г частка вул Савецкай) Дамы У М У асн былг драуляныя, таму горад моцна цярпеу ад пажарау у 1809, 1813, 1822 Пасля пажару у 1835 цэнтр горада забудоувауся пераважна мурава ным1 2- 1 З-павярховымг дамамг На Ускрашах (Камароука, Ляхаука, Кальва-рыя, Серабранка) захоУвалгся драуляная жилая забудова г нерэгулярная планг-роука У 1800 у М было 1009 дамоу з гх 39 мураваных, у 1860 — адпаведна 2119 г 560 Да сярэдзшы 19 ст з 42 ву лщ горада 22 забрукаваны, у тл За хар’еУская, Койданауская, Замкавая 3 1793 М — цэнтр Мшскай праваслаунаи епархи, з 1798 — Мшскай рымска-ката лщкай епархи У 18 ст у М засн кафед ральны сабор г касцелы на Кальварый стах моплках i Залатой Горцы Праца ваш дваранскае 5-класнае вучылшгча 2-класная прыходская школа, духоунас вучылгшча, Мшская духоуная семшарыя, каталгцкая духоуная семшарыя, губ ггмназгя (з 1803), прыватны жаночы пансген, школа для пач адукацыг дзяу чынак, яурэйскгя казеннае вучылгшча г приватная дзявочая школа (гл Mihckix гшназп, Мшаая вучылиичы) 3 1788 у М дзейнгчау невял прыватны тэатр, яю ставгу спекгаклг на польск мове У 1797 адкрыта Мшская губернская друкарня, у якой пазней друкавалася газ «Минские губернские ведомости» 3 1803 гснавау гар аркестр У пач вайны 1812 паводле загаду мшскага грамадзянскага губерна тара П Добрынскага з М эвакуграваны найб каштоуная маемасць, архгвы, го рад пакшулг рас чыноунгкг г правасл духавенства 26 чэрв (8 лш ) М заняты франц войскамг маршала Л Н Даву Мясц дваранства Урачыста сустрэла французау 1(13) лш Даву зацвердзгу камгсгю часовага кгравання Мшскай правшцыг Замест яе 15(27) лш створа на адмшгстрацыя Мшскага дэпартамен та, якт падпарадкоувауся аргангзаванаму франц камандаваннем Часовому ураду Вялисага княства Лтоускага Камен датам М прызначаны барон Санью-Лакратэль Асн задачамг франц адмг-нгстрацыг былг збор правгянту г набор рэкрутау для сваей армц У перыяд аку-пацыг выходзгла першае перыяд выданне — «Tymczasowa Gazeta Mrnska» («Часовая Мшская газета»). 4(16) лгст М узяты рус атрадам 3-й армп П В Чичагова, якгм камандавау франц эмпрант граф Ламберт У вынгку вайны гораду нанесены вял страты У суме 370 тыс руб асггнацыямг Насельнштва М скарацглася з 11 200 чал у 1811 да 3480 у канцы 1812
У час паустання 1830—31 царскг Урад абвясцгу у М г губернг ваен становг-шча 3 21 5 1831 у горадзе працавала Мшская губ следчая камгсгя Да 1834 яна разгледзела 407 спрау удзельнгкаУ паустання 1830—31, яюх толыа у мшскай турме было зняволена 187 чал Да сярэдзшы 19 ст разбураная вайной гас-падарка горада адноУлена У 1840-я г працавалг 12 тытуневых, 6 свечачных, 2
I я палщэйсная часць
4 я палщэйсная часць
5 я палщэйсная часць
я палщэйсная часць
я палщэйсная часць
1 Нальварыиск1я каталщк1я моплк!
(з 181Б)з бранай(1831)1 насцелам(1839) 2 Праваслауныя Старажоусшя моплн!
(з 1797) з цармвои(1847) 3 Магаметансная мячэць 4Духоуная лраваслауная семшарыя ВПлошча (Траецкая тара) бЖаночае духоунае вучылцича 7 Ц)п1тальныя моплш (1881)
8 Губернсная земсная бальнща 9 Касцел святога Крыжа (1830) щ касцел святога Роха Святатрощн| касцел (канец Х1Хст) Залатагорсш касцел Плябансю касцел
10Юб|леиная плошча(1826)
11 Нацярышнская царква Пабудавана у 1611-13 да 1795 была саборнаи царквой манастыра святых Пятра I Паула
12Ht3Ki рынак галоуны гандлевы цэнтр старога Мшена
ПЛАН ГУБЕРНСКАГА ГОРАДА MIHCKA (1898г )
13 Былы касцел нляштара бернардз1иак (з 1642) царква мужчынснага Свята— духаускага манастыра (з 1862)
14 Сжагога
15 Гарадская сядз1ба XVIII ст
16 Дом Гаидукевжа дзе знаход31уся тэатр (верагодна да 1817)
17 Комплекс жылых дамоу XVIII пач XIX ст
18 Былы мужчынсн! кляштар бернардз1н4 цау (з I624),apxiy (з 1843)
19 Азова Данен! намерцыикы банк i купецы клуб былы ГЭСЦ1НЫ двор
20 Нрамы
30 Былы гарадсн! тэатр 31Гасц1нща Еуропа" 32Гасц1нща Мачыз"
33 Артылерыиск|Я казармы
34Ваисковыя праваслауныя моплш з царквой
35 Гарадская дума
36 Рэальнае вучылнича (1880)
37 Жаночы Праабражэнскг манастыр з царквой
38ЯурЭисн1я моплю
39 Элентрастанцыя (1895)
40 Арх1рэиск1 дом । Крыжавая царнва
41 Лютэранск1я моплк1 з царквой святога Мжалая (1846)
42 Губернатарск! сад
43 Вайсковы штталь
44 П|шчалауск1 турэмны замак
45 Багадэельня 46Рэстаран "Селект" 47 Гасщкща Адэса"
21 Петрапаулауск! сабор XVIII ст
22 Дзяржауныя установи
23 Нафедральны касцел (1709)
24 Были жаночы кляштар базыльян
25 Жылы дом XVIII ст
26 Дом губернатара
27Гарадсн1 сквер з ломшнам Аляксан Дру И
28 Анруговы суд i дзяржауныя установи (1863) будынан былога мужчынснага нляштара i касцела базыльян (XVII XVIII СТ)
29 Былы мужчынсн! кляштар дам!Н1нанцау
та
48 Лютэрансная к рха
49 Гасц1нща "Париж
50 Воданапорная вежа (1872)
51 Алянсандраусн! сквер 52Туалет
53 Замен! музеи
54Наплща Аляксандра Неускага
55 Фактам Лебедзь * амур ббГарадсн! тэатр (1890) 57 Новамасноуская гасщнща
58 Дом дааранснагэ сходу
59 Мужчинская пмназ1я бОЖаночая Марьинская пмиазт
61 Гасц1нща Гари
62 Приватная пмназт Фальковна
63 Назармы
64 Прывакзальная царнва у гонар Назанскага абраза Божси Маш (драуляная пабудавана у 1890) ббТаполевая алея на Наломенснай вулщы (1881)
66 Былая паштовая станция
67Яурэиская бальнща
68 Намерцыинае вучылнича 69Г1Мназ1я Рэиман
70 Парк (дэпо) М'нскаи kohmi
71 В|ленск> базарчык
72 Казенны bihhu склад
73 Ванэал Л|бава Роменснаи чыгунк! (В|ленск1 вакзал)
74Ванзал Маскоусна Брэсцнаи чыгуин! (Брэсцк! вакзал)
75Гарадская бойня (1890)
76 1гумекск1 рынак
77 Маистэрн! Маскоусна Брэсцнаи чыгунн!
М мшск
палатняныя, гарбарнае i салатопнае лрадпрыемствы. Штогод з 25 мая да 25 чэрв. праводз1уся вял юрмаш, на яю, напр., у 1845 было привезена таварау на суму 65 930 руб., прададзена на 9937 руб. Кал! у 1800 у М. працавал! 124 кра-мы, то у 1833 — 263, у 1850 — 306. У горадзе неаднойчы успыхвал! эпщэмй, з ix найбольшыя (халеры i воспы) у 1830, 1848 i 1853 Да сярэдзшы 19 ст. адкры-гы 3 бальнщы з агульнай колькасцю ложкау 30—40, дом для пс!х!чна хворых, 2 багадзельш. У 1846 трупа артыс-тау на чале з акцёрам прыватнага тэатра Вяржбщюм стала асновай для стварэння гар. рус. тэатра На яго Атрыманне штогод адлгчвалася з гар. казны 2 тыс. руб. У гэты перыяд у М. склауся культ, асяродак вакол бел. драматурга i тэатр. дзеяча В.Душна-Марщнкевгча. Ён паю-нуу прыкметны след у станауленш i развщц! бел. сцэшчнага мастацтва. У 1840-я г. працавал! некалью прыватных друкарняу i Л1таграф1я. У 1858 насельнщтва горада паводле веравызнання па-дзялялася на праваслауных (3526 чал.), католпсаУ (6951), !удзеяу (11 971), пра-тэстантау (119), мусульман (439). У 1860 дзейшчал! 2 Кацярыншсюя саборы, лютэранская к!рха, мячэць, сшагога i 9
яур. малпоуных дамоу. Выдавался пер-шы мшск! час. «Фотографические иллюстрации» (1863). 3 1847 у М. юнавала першая У Раей дзярж. пач. школа для яур. хлопчыкау. У 1860 у М. 26 760 ж. Жыхары горада активна удзельшчал! у паустаннг 1863—64 (гл. Мгнская пау-станцкая аргашзацыя, Мгнсюя паустан-цкгя атрады).
1стотна пауплывал! на Усе баю жыцця М бурж. рэформы 1860—70-х г. Моц-ны штуршок развщцю горада дала па-будова Маскоуска-Брэсцкай i Лгбава-Роменскай чыгунак, яюя перакрыжоу-валюя У М. i звязвал! яго з цэнтрам Расп, Полыичай, Прыбалтыкай i Украй най. Яны у мнопм прадвызначыл! з’яУ-ленне шматлйох вытворчасцей па перапрацоУпы мясц. сыравшы: с.-г. прадуктаУ, мшеральных выкапняу, драУншы. На мясц. прадпрыемствах выраблялюя цэгла, кафля, шпалеры. Рост попыту на с.-г. прьшады, абсталя-ванне для лесапдльных, гарбарных, шкляных, нагельных з-дау абумов!У з’яУленне прадпрыемствау па ix вытвор-часщ. У 1881 узведзены машынабудау-Н1ЧЫ (цяпер з-д !мя С.М.Кфава), у 1885 гарбарны (цяпер «Балыпавж») з-ды, у 1891 сшртзавод (цяпер дражджавы кам-бшат), у 1893 дрожджа-вшакурны з-д, у 1907 металаапрацоУчы з-д «Пгант» (цяпер MIhckI станкабудаушчы завод иля Кастрычнщкай рэвалюцы!) i шш. Пабу-
Пстарычны цэнтр М1нска. Траецкае прадмесце у панараме горада. Фота 1997.
даваны вакзалы i дэпо Маскоуска-Брэсцкай i Лйбава-Роменскай чыгунак, чыг. майстэрн! (1871, гл. Mihcki вагонарамон-тны завод), помпавая станция (1873), водаправод (1874), з’явипся тэлефон (1890), конка (1892), радзиьны дом (1895). Пасля буд-ва у 1894 электра-станцы! газавае асвятленне на цэнтр. вулгцах начало замяняцца электрыч-ным. У 1895 у М. было 18 фабрык i за-водаУ i сталью ж мануфактур. На ycix гэтых прадпрыемствах працавала 1,4 тыс. рабочых. У дробнай вытв-сщ пера-важалг рамеенгк! (у 1895 ix 5 тыс. чал.), яюя выраблял! прадукты харчавання, адзенне, абутак. Важную ролю У эканам. жыцщ М. начал! адыгрываць бан-Ki. У 1873 пачау дзейнасць MiHtxi ка-мерцыйны банк. Да канца 19 ст. адкрьш свае аддзяленш Дзярж., АзоУска-Дан-ск1, Пецярбургска-АзоУсю, Витенек! прыватныя баню. 3 развщцем прам-сщ, павел!чэннем колькасц! насельнщтва пашырауся гандаль. У 1890 адкрыты 583 гандл. Установы з тавараабаротам 3,6 млн. руб. Адбывалюя змены i у знешшм выглядзе М. У архггэктуры горада 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. панавалт стылгза-тарсюя плынг, яюя !мпавал! мает, стыл! мшулых эпох: Кальварыйсю касцел г брама, Тро!цю Залатагорсю касцел, касцел С1мяона i Алены, цэрквы Марьи Магдалшы, Аляксандра НеУскага i шш. Рысы эклектыю i стылю мадэрн уласщ-вы архпэктуры жылых i даходных дамоу-. дом Кастравхцкай на вул. Магазш-най (вул. Кграва, 11), гаецшща «ЕУро-па» (1906—09, не захавалася, стаяла на рагу сучасных вулщ Ленша i 1нтэрна-цыянальнай) i шш. Павял!чвалася коль-касць насельнщтва, пашыралася гар тэрыторыя. У 1897 у М. 90,9 тыс. ж., плошча горада складала 1,7 тыс. дзеся-щн; у iM было 140 вулщ i завулкаУ пра-цягласцю 68 вёрст, з яюх забрукаваны былг толью 27 вёрст; 7476 будынкаУ, з ix 2110 мураваныя. Цэнтр забудоувауся, як i раней, 2—З-павярховым! дамам! На рубяжы 19—20 ст. дзейшчал! 18 культавых устаноу (цэрквы, касцёлы, сшагоп, мячэць). У 1893 у М. 4 сярэд-н!я i 13 пач. шкал. У 1897 узровень шсь.меннасц! жыхароУ горада складау 49,1%. У 1890-я г. мед. дапамогу гара-джанам аказвал! 8 лячэбных устаноу, працавала каля 70 урачоу. У канцы 19 — пач. 20 ст. М. стау важным культ цэнтрам Беларус!. У 1890 тут пабудаваны MiHCKi гар. тэатр, на ецэне якога выступал! знакампыя тэатр. калектывы з Пецярбурга, Масквы, Украшы Вял ролю у навук. i культ, жыцщ горада адыграл! Мшскае таварыства Урачоу, Мшскае таварыства аматарау прыродазнауства, этнаграфН i археолога, Мшскае таварыства сельскай гаспадаркт Мшскае таварыства аматарау прыгожых мастацтвау, MiHCKi царкоуны гк-торыка-археалаг1чны камиют, Mihcki царкоуна-археалаггчны музей, Мшская публ1чная б1бл1ятэка !мя А.С.Пушк!на i пшг. Выдавался газ. «Минский листок», «Северо-Западный край». У 1870—80-я г горад стау адным з цэнтрау народнщка-га руху. Тут дзейшчал! Мшайя народнщ-
м
к1я lypmKi. арг-цш «Чорнага перадзелу» (у М. меу друкарню), «Народной вол».
У сярэдзше 1880-х г. створаны першыя Мшсюя марксюцюя гуртю, яюя пауплывал! на развщцё рабочага руху. У 1894 узшкл! Мшская рабочая аргашза-цыя i Мшская сацыял-дэмакратычная ар-гаюзацыя, прайшл! Мшсюя забастоук: рабочых чыгуначных майстэрняу 1895. У 1898 у М. адбыуся Першы з’езд РСДРП, у пач. 1900 на аб’яднаУчым з’ездзе створана Сацыял-дэмакр атыя Каралеуства Польскага i Лтвы. У пач. 20 ст. на работы рух у горадзе Уплывал! таксама Ммаа сацыял-дэмакратычны камтэт Бунда, Мшская аргатзацыя эсэрау, Яурэйская незалежная рабочая партыя. У рэвалюцыю 1905—07 праходзий забас-тоую рабочых i рамеешкау, дэманстра-цы! 1 MiTbiHri салщарнасщ з рабочим! Лодаг, Адэсы, Варшавы, адбылюя Мшская студзенъская палтычная забастоу-ка 1905, Мшская кастрычнщкая политичная стачка 1905. 18(31) кастр. са згоды губернатара М.Р.Курлова у М. расстреляны 20-тысячны мпынг (гл. Курлоуаа расстрэл 1905). У пач. 20 ст. у горадзе узиной акцыянерныя т-вы «Со-кал» (1901), «Прасвет» (1903), сшдыка-ты лесапрамыслоУцау, нагельных з-дау, гандляроу газай i шш. 3 1911 пачала працаваць Мшская болотная доследная станцыя. У 1913 у М. 106,7 тыс. ж. Напярэдадн! 1-й сусв. вайны тэр. горада дасягнула 5417 дзесяцш, было 305 вулщ 1 эавулкау працягласцю 305 вёрст, з ix ибрукавана 80 вёрст. 3 10 300 будынкау 15% складал! мураваныя. У горадзе пра-гавал! 104 фабрыю, заводы i мануфактуры, на яюх было занята 5,1 тыс. рабочых Аб’ём выпушчанай прадукцьй склау 11,5 млн. руб. У дробнай вытв-сщ было занята 7,2 тыс. рамеешкау. Колькасць гандл. прадпрыемствау павял!чы-лася да 1333, !х тавараабарот склау 27,2 млн руб У 1913 М — вядучы гандл.-прамысл 1 банкаусю цэнтр Беларус! Працавал! 62 навуч. установи, у т.л настаунщю in-т (з 1914), у яюх вучыла-ся 12 468 чал., мелюя 23 балыгщы, 85 урачоу 1 42 фельчары. У 1914—15 у М. выходзий 24 перыядычныя выданш, у тл час «Саха» i «Лучынка» на бел. мове У 1-ю сусв. вайну з кастр. 1915 М. прыфрантавы горад, у 1м размяшчалтся штаб Зах фронту, шш. франтавыя арг-цы1 1 установи, шпггалт. Насельнщ-тва горада за кошт вайскоуцау i бежан-цаУ вырасла да 250 тыс. чал. Рэзкае яго павелнэнне абвастрыла праблемы за-беспячэння прадукгам!, жыллём, палт-вам, мед. абслугоУваннем. Часткова ix вырашэннем займалюя М1нсш аддзел Беларускага таварыства дапамогу пацяр-пелым ад вайны, Мшская абшчына сясцёр шласэрнасц1 Чырвонага Крыжа i шш.
3 приходам у М. вестю аб Лютаускай рэвалюцьй 1917 бальшавтю горада i Зах. фронту 4(17) сак. стварыл! М1нсю Совет рабочых i салдацк1х дэпутатау. Яго дру-каваным органам стала газ. «Известия Минского Совета рабочих и солдатских депутатов». Гар. мипцыю узначал!у М.В Фрунзе. Рэвалюцыя садзейшчала
Будынак гарадскога тэатра У Мшску. Фота пач. 20 ст.
ажыуленню бел. нац. руху, дзейнасц! розных партый. 25—27 сак. (7—9 крас.) у М. адбыуся з’езд беларуешх нацыяналъ-ных аргатзаиый (150 чал.), як! выказау-ся за ауганомпо Беларус!, стварэнне бе-ларускамоуных школ. 7—17(20—30) крас, у М. адбыУся I з’езд ваен. i рабо-
155
MIHCK
чых дэпутатау армгй i тылу Зах. фронту, яю заюйкау ycix грамадзян выстушць на абарону заваёу рас. рэвалюцы!. 8— 10(21—23) лш. У горадзе прайшоу з’езд беларуейх нацыянальных аргаюзацый i партый (50 чал.), сюйканы Беларуск1м нацыянальным камипэтам па шщыятыве Беларускай сацыялктычнай грамады. Большасць дэлегатау з’езда выказалася за пали, аутаномпо Беларус! У складзе Рас. федэратыунай дэмакр. рэспублгю. 27 лш. (9 жн.) MiHCKi камтэт РСДРП(б) выдау 1-ы нумар газ «Звяз-да», пасля закрыцця якой з 15(28) вер. стала выходзщь газ. «Молот», потым — «Буревестник». 15(28) 10—24.10(6.11).1917 у М. Утвораны каардынацыйны цэнтр бел. нац.-вызв. руху — Вял1кая беларус-
Вулща лахар еуская (цяпер праспект Ф.Скарыны) у М1нску. Здымак пач. 20 ст.
В!д на М1вск з левага берага раю Сшслач. Пач. 20 ci.
м
156 MIHCK
кая рада (ВБР) Пасля Кастр узбр паустання 1917 у Петраградзе уся улада у М перайшла 26 кастр (8 лгст ) у рука Мшскага Савета рабочих 1 салдацюх дэпутатау, яка падтрымлавала рэвалю-цыйна настроения часш Зах фронту 2(15) ласт на сходзе Мшскага Савета з удзел ам прадстаунакоу прадпрыемствау а Зах фронту ухвалены дэкрэты II Усе-рас з’езда Саветау 30 ласт (13 снеж ) у М уведзена ваен становтшча У канцы снежня у горадзе праходзау Усебеларуск: з’езд) 1917, разагнаны салдатама Манска-га гарназона 21 21918 М акупаравала ням войсю У горадзе разгарнулася ба-рацьба супраць штэрвентау, створаны Mihcki подпольны раенны камгтэт РКП(б) Адначасова узмацнауся нац -ад-раджэнсю рух У адпаведнасца з прыня-тай 9 сак Выканкомам Рады Усебел з’езда Другой Устаунай граматай, Беларусь абвеапчана Бел Нар Рэспублакай 25 сак Рада БНР абвясцала Беларусь незалежнай а суверэннай 3 прыходам у М 10 снеж часцей Чырв Армаа Рада БНР, якуао не признавала бальшавака, пакшула горад У канцы 1918 у М створаны надзвычайныя органы — Mihcki ваенны савет a Mihcki губернск: ваенна-рэвалюцыйны камтэт, якая зай-малася устана^леннем сав улады на Мшапчыне Новай уладзе рашуча су-праца^лялася правыя эсэры, меншаваю, яур сацыяласт партыа 3 утварэннем БССР (1 1 1919) М — яе сталаца, у пач студз 1919 саоды пераехау са Смаленска Часовы рабоча-сял сав урад Беларуса У горадзе пачалася барацьба са старым ладам 2—3 2 1919 у М адбыуся Першы Усебеларуск: з'езд Саветау, яка прыняу 1-ю Канстытуцыю БССР 3 8 8 1919 да 11 7 1920 М заняты польскама войскама, якая прытрымлавалася антысацыяласт пазгцый У вынаку 2 акупацый гораду прычынены вял матэрыялыныя страты Па-сапраУднаму марнае жыцце у М па чало усталеувацца калька з 1921 Нягле-дзячы на вял разбурэнна а страты, паступова адраджалася эканомака а культура Горад набывау аблачча дзярж ста-лацы Тут пачала фунасцыянаваць вы-апэйшыя дзярж , парт а адм -гасп органы, рабалася пэуныя крока па развацш нац навука, культуры а адукацыа Узровень 1913 у галане прам-сца М перавы-сау у 1925—26 Сацыяласт сектар у цэн-завай прам-сца склау 97,8% У гэты час стала выпускаць прадукцыю з-ды стан-кабудауначы «Энерпя», маш -буд «Метал», чыгуналацейны Расла колькасць рабочих, занятых у прам-сца, на буд-ве а транспарце, рыхтавалася спецыяласты вышэишай а сярэдняй адукацыа 30 10 1921 адкрыуся Беларуси дзяржау-ны уювератэт, у 1922 на базе полатэхн ан-та заснаваны Бел дзярж ш-т сельскай а лясной гаспадарю У лют 1921 пры Нар камасарыяце асветы БССР створана Навук -тэрманалагачная кама-сая, на базе якой у студз 1922 заснаваны 1нстытут беларускай культуры (з
Фрагмент псторыка-архатэкгурнай зоны Верхш горал у М1нску Раен вулпхы Бакушна
1929 Акадэлия навук Белорус!) Вучоныя разам з дзярж дзеячама распрацавала навук асновы палатыю беларуазацъп, асн палажэнна якой выкладзены у пры-нятай у лш 1924 ЦБК БССР пастанове «Аб практичных мерапрыемствах па правядзенна нацыянальнай палатыю» 3 гэтага часу М стау сапраудным цэнтрам нац -культ адраджэння ва умовах сав улады Яго значэнне у ажыццяу-ленна нац палатыю асаблава вырасла пасля узбуйнення БССР у 1924 а 1926 Доля беларусау у 1926 складала 42% манчан 3 17 7 1924 М — цэнтр Мшскай округу з 29 6 1934 — Мшскага прыгараднага р-на, з 15 1 1938 — Мш
скага раена, з 20 2 1938 — Мшскай воб ласцг, з 17 9 1938 — горад абл падпа радкавання Прынятыя дзяржавай меры па аздарауленна нац жыцця У горадзе станоуча адбалася на яго эканам а ду хоуным развщца Прамысл патэнцыял М папоушуся новыма прадпрыемства ма, утл швейнай «Кастрычнак» а кан-дытарскай «Камунарка» ф-кама, элек траматорным, азбестабетонным а клан керньам з-дама, электрастанцыяй магут насцю 6400 кВт а анш Пачала дзейначаць радыестанцыя (1925)
Да 1940 у М 332 дзярж а каап прадпрыемствы (23,8 тыс рабочых), пра мысл прадукцыя у параунанш з 1913
Г-а....... Манску Вад з аамшаш Свабоды Фота 1920-х г
Bia на MiHCK з Саборнай плошчы. Фота пач. 20 ст.
Вулща Праабражэнская (цяпер 1нтэрнацыянальная) у Мйкку. Пач. 20 ст.
Bia на вулщу Левша з боку плошчы Свабоды у М1нску. 1930.
157
МШСК
М
вырасла у 40 разоу. На 17.1 1939 У М. 238,8 тыс жыхароу, 20 бальшчных устаноу на 3,4 тыс ложкау (1083 урачы, 1610 фельчарау 1 мед сясцёр), 13 жаночых 1 дзщячых консультаций, 49 дзщя-чых ясляу На канец 1940 агульная пло-шча горада склада 65,8 км2, жылая пло-шча — 1070 км2. У 1929 пушчаны трамвай (у 1940 даужыня лппй 36,7 км), наладжаны регулярны аутобусны рух. У 1940 у М 49 агульнаадук школ, (33 тыс вучняу), 10 ВНУ (9,8 тыс студэн-тау), 17 тэхшкумау (5 тыс. студэнтау) i шш сярэдшх навуч устаноу. На 1 1 1941 у складзе АН БССР працавала 437 навук. 1 навукова-тэхн. работнжау, з ix каля 60 акадэмгкау, членау-карэс-пандэнтау, дактароу i прафесарау. Фу-нкцыянавал! 81 б-ка, 78 клубау 1 дамоу культуры, 5 тэатрау (у тэатры оперы 1 балета некат творы зах.-еурап. класйа ставился на бел мове), 4 музе!, 5 кша-тэатрау На 17.1.1941 у М. было 270,4 тыс ж У першыя дн! Вял. Айч вайны у вышку Мшска абароны 1941 птлерау-цам бьип нанесены значныя страты у жывой сые 1 тэхнщы. 28.6 1941 М. аку-шраваны ням фашистам!, ён стау цэн-1рам Генерального кашсарыята Беларусь — вышэйшага органа герм, цы-вшьнага таравання часткай акушраванай тэр. Беларус!. 3 удзелам акупантау у М. был! заснаваны у кастр. 1941 Бела-руская народная самапомач, у чэрв. 1943 Саюз беларускай моладз! у снеж. 1943 Беларуская цэнтральная рада. Акупанты дал! дазвол на адкрыццё у М. розных тыпау навуч. устаноу (усе яны працава-Л1 на бел. мове, вял! паглыбленае выву-чэнне ням. мовы, псторы! i геаграфй Германн), тэатрау 1 клубау, выданне газет 1 часогасау; ix дзейнасць была сюра-вана на карысць «новага парадку» Г!т-лерауцы уставаний у горадзе жорстю акупац. рэжым, стварыл! у М. ! нава-колл! 9 лагерау смерщ з аддзяленням! 1 ф!л!ялам!, у т.л. Масюкоушчынсм лагер смерцГ Трасцянецю лагер смерц1, а таксама яур. гета, у як!м знаходзшася больш за 100 тыс. чал. Усяго за час акупацы! захопнпа знничыл! у М. 1 яго ваколщах больш за 400 тыс. чал., з !х больш за 70 тыс. мшчан. Фашысты разбурыл! горад, знплчыл! 313 дзярж. i каап. прадпрыемствау, 78 школ 1 тэхшкумау, 80% бу-дынкау, разрабавал! б-ю i музе! Агуль-ныя страты, нанесеныя гаспадарцы горада, склал! 6 млрд. руб. (у цэнах 1941). На момант вызвалення У М. жыло 80— 90 тыс. чал. 3 першых дзён акупацы! жыхары М. разгарнул! барацьбу супраць птлерауцау. Дзейшчал! MiHCKae патрыя-тычнае падполле, Мшсюя падп. абкомы 1 м!жрайкомы КП(б)Б i ЛКСМБ (гл. ад-паведныя арт.), падп. гаркомы КП(б)Б 1 ЛКСМБ, гар. падп. райкомы КП(б)Б (ВарашылаУск!, Чыгуначны, Сталшсю, Кастрычнщк!, ТэльманаУск!) i ЛКСМБ (Варашылаусю, Кастрычнщк!, Сталш-ск1), сельск! падп. райком КП(б)Б 1
_ мшск
Пауд падп гарком ЛКСМБ У падп друкарнях горада бьип выдадзены Л1с ток «Вестник Родины», газеты «Патриот Родины» 1 «Звязда» (выйиип 4 нумары) Горад вызвалены 3 7 1944 войскам! 1, 2 1 3-га Бел франтоУ ва узаемадзеянш з партизанам! У вышку Мшскай аперацы 1944 У Мшскш *катле» было знничана больш за 70 тыс i узята У палон каля 35 тыс салдаг i афщэрау ворага 53 вай-сковым фарм1раванням, яюя вызначы-люя у аперацы!, нададэена ганаровае найменне «Мшскгх» За герагзм, праяу-лены у барацьбе супраць ням -фаш за-холншау, мшскш падпольшчыкам У САмельянюку, 1 К Кабушкшу, 1 П Ка-зшцу, МАКедышку, ЯУКлумаву, А Р Мазашк, М Б Осшавай, Н В Траян присвоена звание Героя Сав Саюза
Аднауленне М пачалося адразу ж пасля выгнання ням -фаш захопЯ1кау Першачарговае значэнне надавалася ар ганвацьп вытворчасщ таварау нар спа-жывання, уводу у эксплуатацию жылля, прадпрыемствау гацдлю 1 камунальнай гаспадарю, бальнщ, палиашпк 1 амбулаторий, школ, дзщячых дашкольных устаноу У 1944—45 пач ал ic я занятю у БДУ, пед, полпэхн, мед, юрыд ш-тах, ш тах фвкультуры, нар гаспадарю, кансерваторы! Аднавша працу АН БССР 3 14 5 1946 М — горад рэсп падпарадкавання У буйных маш табах ажыццяулялюя аднауленча-будау-н1чыя работы у 1-й пасляваен пящгод-цы (1946—50) За гэты час уведзены у дзеянне шэраг новых прадпрыемствау, у тл Мшсю трактарны завод, Мшсю аутамабигьны завод, мотавеласшедны 1 ппсавы з-ды, тонкасуконны камбшат У 1950 у М 500 прадпрыемствау Аб ем валавой прамысл прадукцы! на 95% пе-равыыу даваен узровень На прамысл прадпрыемствы М припадала 18,5%
Рэкансгрукцыя цэнтральнай мапстрал! Мшска 1947—49
Цэнтралъная частка М1нска, разбураная ня мецка-фашысцк1М1 захошнкам! У 1941
усей прадукцы1 рэспублиа У вер 1950 у нар гаспадарцы горада працавала 137 тыс рабочых 1 служачых На 1 1 1950 жылы фонд М склау 1106 тыс м , або У 2,7 раза больш, чым на 1 1 1947 Пра-цягласць гар трамвайных маршругау склада 31 км Колькасць прадпрыемствау розшчнага гандлю вырасла з 333 у 1945 да 816 у 1950, тавараабарот павяль чыУся амаль утрая У горадзе функцыя-навал! 14 бальнщ, 70 амбулаторна-па-Л1ЮПН1ЧНЫХ устаноу, 16 жаночых i дз>-цячых кансультацый, у яюх працавал! 1450 урачоу Даваен узровень быу пера сягнуты па мнопх паказчыках развшця культуры, навую i адукацьц У пач 1950/51 навуч г агульнаадук школы наведвал! 39 тыс вучняу, ВНУ — 14 тыс студэнтаУ, сярэдапя спец навуч установи — 7,6 тыс навучэнцау У 1950 у М працавал1 31 клуб, 5 музеяУ, 3 тэатры, 17 юиатэатрау У буйны навук цэнтр ператварылася АН БССР Акрамя адноуленых даваен навук устаноу створаны шэраг новых i у 1950 ix стала 28 У складзе АН БССР працавалх 34 акадэм1К1 1 27 членау-карэспандэнтау Да сярэдзшы 1950-х г у М у асн пера адолены наступствы вайны На 1 8 1950 у М 273,6 тыс жыхароу, у 1959 — 509,5 тыс чал, у 1970 — 916,6, у 1980 — 1308,6 тыс чал Да канца 1950-х г насельнштва М Упершыню больш чым на палову (64%) складалася з беларусау
У 1950—70-я г М быу 5-м (пасля Масквы, Леншграда, Кгева i Ташкента) горадам СССР па абсалютным прырос це насельнштва Вялюя работы па ад наУлент 1 развщщ гар гаспадари, жыллевым I культ -бытавым будаУнщ тве, добраупарадкаванш горада Уведзе ны у дзеянне заводы падшыпшкавы (1951), Мшсю гадзшюкавы завод (1955), Млнсю завод халадзмынкау (1959), ма торны, радиозавод, запасных трактар ных дэталей, аУтаматычных лш1й, элек трамехатчны, вьшчальных машин (и Мшскае вытворчае аб'яднанне выичам паи тэхшкз), камбшаты камвольиы (1955), палгграфнны (1956) Адкрыты новыя шстытуты тэатральна-мастацн (1945), замежных моу (1948, гл Mihcki дзяржауны Л1нгв1стычны унгвератэт) мехашзацьп i электрыфнсацьц сельскай гаспадарю (1954), Мшская вышэйшая партийная школа (1956), тэхшкумы i школы У 1953 пушчаны тралейбус, ад крыты стадыен «Дынама» (1953), дзщя чая чыгунка (1955) У 1958 у 64 дзенпых школах навучалася больш за 56 тыс школьшкау, у 12 ВНУ — 19 тыс сту дэнтау У 1956 пачалюя церадачы тэле цэнтра, адкрыуся тэатр юнага гледача У 1957 на базе Карцшнай галерэ! ад крыты Маст музей БССР (гл Нация нальни мастацю музей Рэспублиа Бела русь), у 1959 — лп музей Я Коласа (i 1 Коласа Якуба дзяржауны лтаратурна мемарыяльны музей) Працавал! 18 балд Н1ц 1 85 пал1клш1К, 18 кшатэатрау i 43 клубныя установи, выдавалася 11 газет 1 12 часошсау У 1951—58 пабудавана 1248,6 тыс м2 жылой плошчы, у 1959— 65 — 2400 тыс м2 У сярэдзше 1960-х г прам-сць М выпускала кожны 6-ы ма тацыкл, 8-ы веласшед, 11-ю аутаматыч ную лш1ю, 13-ы радыепрыемнгк i тэле ввар у маштабах усяго СССР У 1962 уведзены у дзеянне першы у рэспу&п цы атамны рэактар, у 1963 пушчана першая элекгрычка (да ст Аляхновны) у 1964 засн радыетэхн 1Н-т 3 1968 па чала дзейшчаць Вистаука дасягненняу народной гаспадарю БССР У 1970/71 навуч г у М у 161 агульнаадук школе (у асн усе рускамоуныя) навучалася 156,6 тыс вучняу, у 13 ВНУ — 81,6 тыс студэнтау, у 22 сярэдшх спец на вуч установах — 30,6 тыс навучэнцау У 1970 у горадзе дзейН1чал1 46 клубных устаноу, 185 б-к, 53 юнаустаноую, 8 му зеяу, 6 тэатрау, у НД1 1 ВНУ працавазп 203 дактары i каля 2,4 тыс кандыдатау навук, жылы фонд горада дасягнуу 6,7 млн м2 У студз 1972 М стау 11-м го радам СССР з насельнщгвам больш за 1 млн чал 26 6 1974 Указам Прэзщыу ма Вярх Савета СССР М присвоена ганаровае звание «Гарад-герой» Адбудо ва 1 пасляваен развщце М адбывалкм паводле ген планау горада 1946, 1965 i 1982 Адметнай рысай будаунштва стал1 арх ансамбл1, цэласная забудова вулщ гоюшчау Створаны адзш з лепшых ан самбляу сталщы — ансамбль вул Са вецкай (пазней Леншсю праспекг, ця пер праспекг Ф Скарыны) з плошчаМ1 Ленша (Незалежнасщ), Цэнтральнай
(Кастрычнщкай), Круглай (Перамоп), Я Коласа 1 зяленымт машвамт уздоуж р (вюлач Арыгшальнае арх-мает выра-шэнне маюць адм -грамадсктя будыню ва праспектах Скарыны, Машэрава, жылыя равны ЧыжоУка, Усход, Зялены Jyi, Серабранка, Курасоушчына, Пауд Захад, Малшаука, станцы! Мшскага четрапалтэна Водна-зялены дыяметр М дапауняюць маляунныя дэкаратыу-ныя вадаемы, каналы, набярэжныя, каскады Сляпянскай воднай шетэмы
У 1989 у М 1607 тыс ж Крызюныя j явы у эканам i грамадска-палгг жыц-щ СССР, у тл у Беларуш, у 2-й пал 1980 — пач 90-х г, дапоУненыя на-сгупствам! Чарнобылъскай катастрофы 19861 распадам СССР, модна адбипся 1 на М Запаволипся тэмпы приросту прамысл прадукцьп, зншуся Узровень жыцця гараджан, што вылшася у маса-выя выступленш працоуных горада (гл Красав гцкгя рабочыя забастоукг 1991) У М начал! Узшкаць т зв нефармальныя ,16 яд наши (су полю «Талака», «Спадчы-на», т-вы «Тутэйшыя», «Узлет», клуб «Мшская альтэрнатыва» i шш), якш выступал! супраць афщ щэалогп, за за-хаванне 1 развщце бел мовы i культуры, шмат увап аддавал! экалапчнай ш-lyaiiHi Узнпоп шматлпоя грамадсюя арг-цьп, палп партьп i pyxi, утл -Мартыралог Беларуси*, «Беларуси народны фронт «Адраджэньне», Бел экала-пчны саюз, Т-ва бел мовы 1мя Ф Скарыны, Бел с -д грамада, Нац -дэмакр партыя Беларуш, Паргыя камушетау бе-друская, Бел еял саюз, Хрысцшнска-1Макр саюз Беларуш, Рух за дэмакра-ыю сац прагрэс i справядлшасць 1 шш \цбыл1ся Гадзгна смутку г маучання >989, нар шэеце i мпынг « Чарнобыльскг ллях» (30 9 1989), шш мпынп i дэман-1рацы1, сюраваныя супраць палпыкт афщ улад Пачал! выходзщь першыя Ьссцэнзурныя бел выданш «Кантроль», «Навшы БНФ», «Супольнасць» У 1991 М стау сталщай суверэннай дзяржа ни — Рэспублпа Беларусь 3 1993 у горадзе размяшчаецца Выканаучы сакра-мрыят СНД, з 1994 — рэзщэнцыя Прэ-мдэнта Рэспублпа Беларусь У 1993 у М адбыуся Першы з’езд беларусау свету, у 1994 — 1-я сустрэча бел моладз! свету М — буйны прамысл цэнтр Бе rapyci На 1 1 1998 у im дзейннаюць 285 ирамысл прадпрыемствау машынабуд i металаапрацоучай прамысловасц! (з-ды машынабудаушчыя, электратэхшчны, юхналалчных металакансгрукцый, прыладабудаушчы, аУтаматычных лш1й, рысорны, «Ударнтк», Mihcki станкабу даунгчы Завод гмя С М Кграва, Мгнскае штворчае аб’яднанне «Гарызонт», вытв абяднанн! «Атлант», «1нтэграл» i шш ), прадпрыемствы легкай (ф-ю трыкатаж пая «Прагрэс», мает вырабау «Мастра», скургалантарэйная, валюшна-лямцавая 1 люстраная, гарбарны i фарфоравы । ды, вытв аб’яднанне па выпуску ца-цак «М1р» 1 шш ), пал1граф1чнай (Бел Дом друку, шпалерная i каляровага дру ку ф-Ki), харчовай (мясакамбшат, ма лочны, кансервава-агародншасушыль
ны 1 хлебапрадуктау камбшаты, тытуне-вая ф-ка, з-ды маргарынавы, шамиан сюх вш), буд матэрыялау (каля 20 аб’яднанняу, камбшатау i з дау буд ма тэрыялау, металаканструкцый, зборнага жалезабетону, буйнапанэльнага i аб’ем нага домабудавання, сипкатных вырабау, ппсавы, цагельны i асфальтабетон-ны з-ды, «Мшскметрабуд»), дрэваапра-цоучай (мэблевыя прадпрыемствы, вытв-сць буд матэрыялау), хшпеа-фар-мацэутычнай (аб’яднанне «Белмедпрэ-параты» 1 шш ) прамысловасц! 4 ЦЭЦ, 1961 прадпрыемства гандлю i 782 быт абслугоУвання У М 34 ВНУ, у тл 13 недзяржауных (усяго 129,4 тыс студэн-тау), 28 сярэднтх спец устаноу (32 тыс навучэнцау), 245 агульнаадук школ, з ix 14 пмназ1й (261,5 тыс вучняУ), 502 дашкольныя установы, 164 навук i н -д установи, утл Цэнтр батангчны сад Нац АН Беларуш Працуюць 40 баль-нщ, 143 амбулатория-палжлшхчныя установы, 16 музеяу (Нацыянальны музей ггсторыг г культуры Беларусг, Беларуси дзяржауны музей ггсторыг Вялгкай Айчыннай вайны, Музей военной псторыг Рэспублгкг Беларусь, Музей ггсторыг медыцыны, Купалы Янкг лгтаратурны музей, Багдановгча Максима лгтаратурны музей, Броукг Петруся лгтаратурны музеи, Парк валуноу, Музей псторы! тэатр 1 муз культуры 1 шш ), 11 тэатрау, у тл Нац акад тэатр тмя Я Купалы (гл Беларуси тэатр шя Янкг Купалы), Нац акад тэатр оперы i балета (гл Дзяржауны тэатр оперы г балета Рэспублгкг Беларусь), рус драм тэатр, тэатры муз
Вулща Нямиа У Мшску 1948
МШСК М
камеды!, лялек i шш , 20 кшатэатрау, 139 б-к (буйнейшыя Бгблгятэка нацыя-нальная Беларусг, Бгблгятэка цэнтральная навуковая шя Я Коласа Нац АН Беларуш, Бгблгятэка урадавая Рэспублгкг Беларусь, Бгблгятэка фундаментальная БДУ 1 шш ), 36 палацау i дамоу культуры, 3098 спарт збудаванняу
На 1 1 1998 у М больш за 200 грамад-скхх аб’яднанняу i палхт партый розных юрункау, 30 канфестй, 102 рэлп аб-шчыны, з ix 19 правасл , 10 каталщюх, 3 1удзейсюя, 1 мусульманская i шш, дзейныаюць 22 культавыя будыню Працуюць 10 выдавецтвау («Беларуская Энцыклапедыя» хмя Петруся БроУю, «Беларуси Дом друку», «Беларусг,», «Вы-игэйигая школа», «Мастацкая лгтарату-ра», «Народная асвета», «Полымя», «Унг-верегтэцкае», «Ураджай», «Юнацтва»), выдаюцца 262 часотсы («Беларусю пс-тарычны агляд», «Беларусю пстарычны часотс», «Беларусь», «Бярозка», «Весцг Акадэми навук Беларусг», «Вожык», «Маладосцъ», «Мастацтва», «Народная асвета», «Неман», «Полымя», «Спадчыгга» 1 1нш) 1 701 газета («Болас Радзгмы», «Звязда», «Лгтаратура г мастацтва», «Мшская прауда», «Народная газета», «Рэспублгка», «Советская Белоруссия», «Вечерний Минск» 1 шш ) У М на Вай-сковых моплках 42 брацюя маплы сав вошау 1 партызан, яюя запнуит у Вял Айч вайну, маплы ахвяр фашызму У
Маладзечна
Вщебск
161
MIHCKA
м
Плотна Перамоп у М1нску.
нрку 1мя Чэлюскшцау, на бульвары (албухша, на 9-м км Маскоускай ша-1пн, на месцы былых Трасцянецкага i Масюкоушчынскага лагерау смерщ, на к пастаулены помши. Установлены манумент Перамоп, створаны арх.-лулыпурны комплекс «Мшск -— горад 1ерой». Помнпа: Я.Купалу, Я.Коласу, М Багданов!чу, М.Гарэцкаму, Я.Драздо-мчу, М.Горкаму, УЛЛешну, МЛ.Каль ишу, Ф.Э.Дзяржынскаму, СТ.Грыцау-цу, М.Казею i шш.
У горадзе 3 пет.-арх. зоны: зона старой М , або зона Верхняга горада, дзе часткова захавалася плащроука i забу-юва 17 — пач. 19 ст.; зона Траецкага i 1’акаускага прадмссцяу. Тэр. стараж. чайка — Мшскае замчышча — з яуля-ецца археал. занаведшкам. Помнна ар-нгжгуры: цэрквы Петрапаулауская (1612—20, вул. Астроускага), Мары! Мшдапны (1847, вул. Кюялёва), Аляк-ындра Неускага (1898, Вайсковыя могши, вул. Казлова); касцел i кляштар eiyiray (засн у 1654, пл. Свабоды), Троши Залатагорсю касцел (касцел св Рока, 1861—64, перакрыжаванне ираспек-u Ф Скарыны з вул Казлова), Кальва-рыисюя касцел i брама (1839—41, Кальварыйсюя могшю), касцел С!мяо-иа 1 Алены (1908—10, пл. Незалежнас-ш), Птиалаусю замак (1852, вул. Вала-ырскага), гаецшы двор (18—20 ст., пл. Свабоды, 2—10), садз!бны дом (1795, ill Свабоды, 15), гандл. рады (пач. 19 а , та. Свабоды); будыню мужчынскага \\шнага вучьшнпча (2-я пал. 18 ст., Уэдлюцыйная), вайск шшталя (1830-я Г., вул. Фрунзе), жаночай Ма-рышскаЛ пмназа (1879, вул. К.Маркса), (ухоунай каншеторьп (19 ст., рог прас-пст Ф.Скарыны i вул. Чырвонаармей-скай), жаночай пмназп (канец 19 — пач. 20 ст., вул. Кграва), адм. будынак
(1852, пл. Свабоды); гар. тэатр (1890, перакрыжаванне вулщ К.Маркса i Энгельса); помни сядз!бна-паркавай apxi-тэктуры: сядз!бы Ваньков!чау (мяжа 18—19 ст., вулщы 1нтэрнацыянальная i Паршковая, 26), Белая дача (канец 19 ст., вул. Казшца, 76). Захавалюя таксама асобныя помнна грамадз , жылой, культавай i прамысл. архпэкгуры 19 — пач. 20 ст
Лип Дружным В Места Менск у канцы XV i начатку XVI ст // Працы БДУ 1926 Ne 12, Псторыя Мшска. 2 выд Мн , 1967, Минск Краткая хровика (ноябрь 1917—1966) Мн., 1967; Минск и окрестности Справ -путеводитель. Мн., 1979, Минск: Энцикл. справ 2 изд. Мн , 1983, 3 а 1 о -рульский ЭМ. Возникновение Минска. Мн., 1982, Мшск на старых паштоуках (канец XIX — пач. XX ст.). Мн., 1984, Збор помшкаУ псторы! i культуры Беларус!: Мшск. Мн, 1988; Шыбека З.В , Шыбека СФ Мшск Староню жыцця дарэв. горада: Пер. з рус. Мн , 1994; Боровой РВ Историческая топография древнего Минска Обзор источников и современное состояние проблемы // Пет -археал зб Мн , 1997 № 12 Георгш Штыхау (11—13 ст ),
Валянцш Соболь (14 ст — 2-я пал 18 ст ), Алена Фиатава (1793—1860), Уладзишр Фшякоу (1861 — пач. 20 ст), Леанй) Лыч (1917—50), Валянцта Грыгор ’ева, Алесь Скороход (1951—98) «МШСК», баявы карабель-лщэр класа экскадраных мшаносцау Балт. флоту, эюпаж якога вызначыуся у Вял Айч
Карабель-лщэр «Мшск»
вайну. Закладзены у 1934 на Балт. заво-дзе у Леншградзе, спушчаны на ваду у 1935 у прысутнасщ дэлегацы! сталщы БССР, якая узяла шэфетва над караб-лём. Дабудаваны да 1939. Меу на узбра-енн! пяць 130-м1л!метровых i тры 76-мг-лгмегровыя гарматы, шэець 37-М1л!мет-ровых зештак, 6 буйнакшпберных куля-мётау, 2 тарпедныя апараты, 2 бомбаюдалыпю, 76 мш; экшаж 343 чал У сав.-фш. вайну 1939—40 вёу абстрэл умацаванняу прагцугока на узбярэжжы Фшскага зал!ва. 3 пач. Вял. Айч. вайны удзельшчау у абароне Талша. 28— 29.8.1941 у час прарыву караблёу Балт. флоту з Талша у Кранштат з’яуляуся флагмане к!м караблём атрада прыкрыц-ця, адб!у некалью атак герм, тарпедных катэрау, выяв!у шэраг плавальных мш, аднак сам падарвауся на мше i толью дзякуючы намаганням экшажа, яю здо-леу л!квщаваць пашкоджанн!, дайшоу свагм ходам да Кранштата. 23.9.1941 натоплены У час бамбардз!роук! фаш авг-яцыяй Кранштата. Знятыя у 1941 з «М.» гарматы выкарыстоувал!ся у абароне Леншграда. У 1942 падняты i зноу уведзены у строй. Далейшая псторыя карабля дакладна невядома (паводле некат. звестак, у 1959 стау вучэбным караблём).
Лт. Бунич ИЛ Таллинский переход Ист хроника балтийской трагедии Мн , 1994. Раман Пауловм
МШСКА АБАРбНА 1941 у Вял!-кую Айчынную вайну. Вяла-ся 25—28 чэрв, складалася з каротка-часовых жорстктх баёу вакол Мшскага Умацаванага равна. Абарону на 3 ад горада трымалг войею 44 га (камдыу В.А.Юшкев1ч), на Пн ад Мшска — 2-га (ген.-м. А.М.Ермакоу) стралк. карпусоу (СК) 13-й apMii (ген.-лейт П.М.Фша-тау) Зах. фронту, а таксама 16-ы Дзяр-жынск! пагранатрад (маёр А.ААляксе-еу), падмацоУвал! 151-ы корпусны i 301 -ы гаубмны артпалю, 7-я брыгада ППА, 42-я далёкабамбардз!ровачная дыв1з!я 1 шш. Палю 44-га СК [64-й i 108-й стралк. дыв!зш (СД)] занял! пазн цьп на рубяжы Стайю—Рагава—Хме-леука—Заслауе—Гараны—Дзяржынск— Станькава. 23—24 чэрв. варожы паветр. дэсант захашу ст. Аляхновшы, атрады 3-й танк, групы (ген.-палк. Г. фон Гот) занял) Радашков1чы, 25 чэрв. — Вало-жын, Ракау. У паветры панавала варо-жая авгяцыя. 23 чэрв. ням. самалёты бамбип аэрадром у Лошыцы, чыг. вак-
6 Зак 168.
Аутар У Ф 1саенка
зал, мш аб’екты Ранщай 24 чэрв, па-iMica мамраваныя налета Над горами амаль пастаянна вюел1 групы па 10—40 самалетау, яюя сюдал: бомбы i вин абстрал з куляметау За 3 дна яны УИШЧЫЛ1 21 % (4 км2) гар забудовы, за-инул! сотн1 жыхароу. Пачауся масавы адаход насельнщтва з горада У ноч на 25 чэрв юраУнщтва паюнула Мшск. Ранщай 26 чэрв на Пн ад Астрашыцка-га Гарадка i Смалявтч немцы скшул: буйны паветр дэсант Адначасова ад Радашковн у гэтым напрамку пачалтся лаю ням танкау i мотапяхоты Першым! на подступы да сталщы выйшл: ад Маладзечна войсю 39-га (ген РШм1т) танк корпуса (ТК) яго 7-я (ген м X фон Функ) танк дывгая (ГД) ад в Рагава рушыла на У, злучы-вся з дэсантам 1 захапала Астрашыцю Гарадок Для лгквщацьп пагрозы сюды был1 наюраваны 100-я (ген -м I М Ру-шянау) 1 161-я (палк А В Мосайлау) СД, яюя пад бамбежкай паспел! толью завянь абарону на рубяжы Карам—Аш-мянцы—Узбор’е—Батурина Амаль без гармат вошы бутэлькамт з бензшам здо-лел, адбщь некалью атак варожых танка!/ 1 лквщаваць прарывы Разам з тым асобныя ням атрады, абышоушы правы (усх) фланг абароны, вечарам 26 чэрв шапи! Смалявтчы, перарэзалт МаскоУ-скую шашу 1 перапынип паток бежан-цау На ПнЗ ад горада абарону увесь день утрымлтвала 64-я (палк С АДаУ-icy) СД, з рук у рую пераходзип весю Ашнарава, Грыш, Казекава, Ломшына i шш каля яюх мелтся доты 1 адбшауся 30 ы (палк AI Яфрэмау) стралк полк (СП) Да 28 чэрв не спынялюя бат у Заслау!, дзе контратакавау 159-ы (пад-лалк A.I Бялоу) СП Ранщай 27 чэрв рух на Маплеускай шашы каля в Maine Сцтклева перапынг) ням паветр дэсант Абвастрылася становпдча i на Баранавщюм напрамку моцны Удар ад Стоубцау нанесла 17-я (ген -маеры С фон Арнтм 1 Р фон Вебер) ТД 47-га ТК 2 й танк групы ген -палк X Гудэрыя-иа, таню якой уварвалтся на ст Койда-нава, адбип контратак! 26-й (ген-м ВТАбухау) ТД, вечарам 27 чэрв ням мотапяхота выбита частку 108-й (ген -м АI Маурычау i I I .Арлоу) СД з Фан шаля была прарвана апошняя лш1я абаро-ны уздоуж р Пщч каля в Прылую У вышку нападу ворага на штабы 13-й ар-мн 1 44-га СК каля Воучкаычау было сграчана юраванне сав войскам! Адначасова на Ракаускай шашы был: стры-маны атаю ням 12-й (ген -м Харпе) 1Д Баявыя дзеянщ сав войск 27 чэрв на Пн ад горада спачатку разгортвалтся паспяхова палю 100-й СД выйшл! да весак Маславны, Вугляны, Вяча, Бяла-ручы, перарэзал! Барысаускую шашу (праходзига ад Радашковн на Смалявь чы на Пд ад Астрашыцкага Гарадка), 603-1 (маер I Е Буслаеу) СП заняу Ас-(рашыцк! Гарадок Але вечарам сус-трэчным! Ударам! ням войсю адрэзал! ад асн сш 5 сав батальенау Ням 20-я [Д нанесла з 3 удар на Семкау Гарадок, прарвала пазщы! 30-га СП, стварыла пагрозу для левага фланга 2-га СК, та
му у ноч на 28 чэрв пачалося адступ-ленне войск корпуса да р Волма За р Ратамка адыпип абаронцы Засла^я, каля в Варашылы запнуу амаль увесь атрад байцоу-добраахвотшкаУ, пгто прыкры-вау ix адыход Ранщай 28 чэрв з Пд у Мшск увайшлт атрады ням 17-й, з Пн 20-й танк. дыв131й, яюя, злучыушыся, стварьип знешняе кальцо акружэння ва-кол асн. масы войск Зах фронту (гл у арт Навагрудж «кацёл») Герм армш стращла пад Мшскам некалью тысяч салдат, больш за 300 танкау i 4 дан часу На досвттку 2 лш абаронцы Мшскага умацаванага раена трыма калонамт пад агульным камандаваннем ген -лейт В I Кузняцова i 1аУлева прарвалгся на У ад Дзяржынска На наступил дзень з Астрашыцкага Гарадка правился рэштю 603-га стралк. палка У вер 1941 за Удзел у абароне Мшска i пераможныя 6ai пад Ельняй найменщ гвардзейсюх нададзены дывклям 100-й (стала 1-й), 161-й (стала 4-й), 64-й (стала 7-й) У баях пад Мшскам гератчна запиулт Бялоу, БуслаеУ, каштаны Е С Катляроу, Я А Пракапышка, баец Пшаючшкау, здзейснип подзв1п экшажы самалетау М Ф Гастэлы i А С Маслова, прыклады вошскай доблесщ паказал1 Яфрэмау, маер Я В Чумакоу, каштаны Ф Ф Кау-рыжка, В Л Тартычны, ст лейт А С Дрозд, наводчыю гармат Мткгтуш-кш, Т Пятроу I сотш шш абаронцау горада
Jlim Акалович НМ Они защищали Минск 2 изд Мн , 1987, Иванов СП Штаб армейский, штаб фронтовой М , 1990
Уладзшф 1саенка
МШСКАЕ БЕЛАРУСКАЕ НАРОДНАЕ ПРАДСТАУНЩГВА. гл «Менскае бела-рускае прадстаунщтва»
МШСКАЕ ВАЯВбДСТВА, адм -тэр адзшка У ВКЛ у 16—18 ст Утворана у 1565 у складзе Мшскага павета i Рэчыцкага павета, у 1569 са складу Ктеускага ваяв далучаны Мазырж павет Мела харугву чырвонага («гваздзгковага») колеру з выявай герба «Пагоня» у белым полг Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалт тай у 1772 усх земл! ваяводетва адышл! да Расп Скасавана пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалпай у 1793, яго тэр увай-шла у Мшскую губерню
Валводы Г I Гарнастай (1566—76), МП Сапега (1576—88), Б П Сапега (1588— 93), Я Абрамовы (1593—96) АI Завила (1596—98), ЯД Паи (1600—10), М К Сапега (1611—18) П Тышкевш (1618—31), Б Сгра-вшект (1631—33), А-Слушка (1633—38), М Сапега (1638), АМасальскг (1638—43), АМасальск! (1643—45), ААпнсю (1645—49), ГРаецю (1649—54), К Рудамша-Дусяцю (1654—55), КЦеханавецю (1655), ЯСКеш-тарт (1656—67), КБелазор (1667—80) М Доумант-Сясщю (1680—98) У Сапега (1699—1709), КЗяношч (1709—17), К Завила (1720—21), Я К Жаба (1724—54) Я АГыьзен (1754—67), ЮГиьэен (1767—70), Т Бужын-СК1 (1770—73), К) Радзиил (17^3—84), АХма-ра (1784—93) Вячаслау ffaceew
МШСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ АБ’ЯД-НАННЕ ВЫЛ1ЧАЛБНАЙ ТЭХН1К1 Засн у 1974 на базе галаунога прадпрыемства — Мшскага з-да электронных
МШСКАЕ М
вьипчальных машын, пабудаванага У 1956—59 Першая лямпавая вылтчаль-ная машына М 3 створана у 1959 У пач 1960-х г пачаУ выпускаць ЭВМ 1-га пакалення тылу «Мшск-1» потым ЭВМ 2-га пакалення з выкарыстан-нем пауправаднжовых прыборау («Мшск-2», «Мшск-22», «Мшск-222», «Мшск-23») Найб папулярнасцю ка-рысталася ЭВМ «Мшск-32» 3 1973 вы-пускаюцца ЭВМ 3-га пакалення серы! адзшай щетэмы ЭВМ з выкарыстаннем штэгральных мткрасхем i хуткасцю работы 30 тыс — 18 млн аперацый/сек (ЕС 1020, ЕС 1022, ЕС 1035, ЕС 1036, ЕС 1060, ЕС 1061, ЕС 1065, ЕС 1066 90, ЕС ИЗО), а таксама сродю вьюпчальнай ТЭХН1Ю (НМЛ-67, ЕС 5010, ЕС 5017, ЕС 5025, ЕС 5027 1 шш ) У 1974 дадаткова Уведзены У дзеянне Мшсю з-д выль чальнай тэхниа, у 1979 — Мшсю з-д вузлоУ (з-д па вытв-сщ шматслойных друкаваных плат) Частка прадукцъп экспартавалася у 14 краш свету, у тл Англпо, Белыпо, Галандыю, 1ндыю i шш У 1986 пачата вытв-сць персаналь ных ЭВМ (ЕС 1840 — ЕС 1843, ЕС 1849. ЕС 1851, ЕС 1863, ВМ 2001, ВМ 2002), абсталявання для лакальных вы лшальных сетак, модуляУ прафешйнага напрамку На базе персанальных ЭВМ створаны шэраг тэхн сродкау мед прызначэння Выпускав таксама аута-матычныя тэлефонныя станцы: («Квант», «Бэта»), сродю тэлекамушка-ЦЫ1 1 сувяз:, святлотэхн бытавыя приборы
МГНСКАЕ ВЫТВЙРЧАЕ АБ’ЯД-НАННЕ «ГАРЫЗбНТ», з 25 3 1996 Вытворчае аб’яднанне (ВА) «Гарызонт» Створана 10 7 1972 на базе Мшскага радыезавода, з-да радые-1 тэлев131йных футаралау i спец кан-структарскага бюро ГалаУное прадпрыемства — Дзярж прадпрыемства «Завод Гарызонт» (засн 13 10 1950 як радыеза-вод) Hall 1998 у склад В А «Гарызонт» уваходзяць Дзярж прадпрыемства «З-д Гарызонт», «З-д Альмагор» (створаны У 1992 на базе з-да радые- i тэлев!31йных футаралау), навук-вытв комплекс «С1Г-нал» (створаны у 1989 на базе з-да «Сенсор»), НД1 лнбавага тэлебачання (1991), спецыжпзаванае прадпрыемства «Кабельнага 1 спадарожшкавага тэлебачання» (1991), з-д «Белы» (1992), дзярж выпрабавальны цэнтр «Бешпс» (1992) 1 шш Асн прадукцыя тэлевиары «Гарызонт» каляровага i чорна-белага адлюс-травання, радыепрыемнгю, сгстэмы кабельнага i спадарожшкавага тэлебачання Падтрымлтвае эканам сувяз: з вядучым! ф1рмам1-вытворцам1 тэлепра-дукцы! «Фише», «Самсунг», «Шарп», «Томсан» 1 шш Экспартуе прадукцыю прадпрыемства у Pacno i шш крашы СНД Узнагароджана Мгжнар призам «Залаты Глобус» Выдав шматгыражную газ «Гарызонт»
M MIHCKAE
MIHCKAE выш^йшае шжы-НЕРНАЕ ЗЕНПНАЕ PAKjLlHAE ВУ-ЧЫ1ПШЧА ИНА (МВВРВ Ш1А) 'асн 1 19В у 1оме;и на 6<ие 1<>мельс icaia ых вучы шина як вышэишае шж рттыетэхн вучылппча Мела 2 ф 1ы У жн <954 перанедзена у Мшск У 1 и uit >454 сфармфаваны кафедры 1>11Ы01 >хшкг лшронпш прыборау im iy ня. паи uxiiiKL электронных ма <чнн рацяепрысмных nowjiai антш на фщфпых црылад иь
ных |ры!.ц эюк1рам< та
Vi JOHKiypa и В55) V 19В нераймсиа «а ы у Мшскат выылнлас шж радые
>п( ву1 ылнпча ШИ, у 1968 - у
М'ЖРВ Ш1А У пач 1990 х 1 праца
а а 12 idKiapox i 140 клип ss.iwk Ка еюьи вучыншча шквд иыксшнау для пршт'рысмс вау НД1 ! Мш ва абароны каля О) н д i ten дшаворных ирац 8 с vtipaHocHiKay стал! мурчат амт Дирж пр>мш ЬС С Р 1 ССТ Р !ольк1 с 1985 — 9т вечьепшча атрымша боиьш за 500 aviapcKix t асведчаиняу i рапинияу на х ььцачу За час питания падрыхтавала оо гын ia 14 гыс ваен шжыперау 3 11)6 < «=>» >'-> >"шгоуку тфщэрсюх кал ра юны \ш Ь iHKaia Ус
хо> ,, „ .ан Умерык! На станы янары 1 курсах удасканалення афщэр ск на сассаву нраишло нучобу боаыц за
1Ыс га । । 16 краш свечу 3 утвар лт н< м самастоиных Vi(>p Сы Ркпубзпю 1>с гарусь илчпшта у 1992 пераимена Яа.м у М некие вышэишас засн шж BVHbiBiiuia tMBBIB) i нацию рьхгаваць шжынерау pie уых вщау Узбр Си У Mai (99э у вышку аб яднання MBBIB з Мшскш выш шитым ваен Каманиным вучылштчам утворана Ваен акадэмш Рэснубл1К1 Беларусь
Лт МВИ1РУ ПВО - МВВИУ Ист )черк 1978— 1993 11 [Ми] 1993
Sitemap Остау BiKmap Старыка)
MIHCKAE ГЕНЕРАЛ-ГУЬЕРНА! АР-СТВА адм гэр адзшка у Рас шперьп % 18 ’ 1 —34 з цэнтрам у Мшску У cvrwai з паустаннем 1830— 31 у I [олыичы Мш ская губерня паводле указа Сената ад 8 1 18 51 была далучана да Беларускага генерал губернаторства Пасля 1аго як паустанне пашырылася на Зах Бела русь i Ливу (сак—крас 1831) Мшская губ паводле указа Сената ад 8 4 1831 вылучана у самастойнае генерал тубер-наырства Цывшьная i ваен улада сканцэпграваиа у ваен тубернагара (ген тубернатара), яю меу надзвычай-ныя пауиамоцтвы i падпарадкоувауся тольк! шперагару i Сенату У 1832 ваен становтшча у губернт знята, v 1834 гене рал губернатарства скасавана
MIHCKAE, 13ЯСЛАУСКАЕ I БРАЦ-лаускае I енерАл-1 убернАтар-СТВА, адм гэр адзшка у Рас шперыт У 1793—96 Створана на землях далуча-ных у вышку 2-га падзелу Рэчы Паспа-лттай (1793) Уключала Мшскую губер-
ню 1зяслаускую i Ьрапдаускую губ (паун зах Украша) I ал задачам! адм! шетрацы! былт увядзенне рас трама дзянскага нраулення i стварэнне умоу для вяртання ушятау да правасл пар квы На чэр ген губернатарства была утворана Мшская, 1зяслауская i Брац лазская правде и ецархтя (г i Мшская праеаслауная епархш) Скасавана v сувя 31 з новым адм -тэр упарадкаваннсм часия 3 та падзелу Рэчы Паспалпаи (179э) 1ен губернатары М М Крачэт шкау (23 4—9 9 1793) Ц[1уталмтн С793 -96)
Лт Волынь Ист судьбы Юю Западного края СПб, 1888 С 231—245 Рубин штейн СФ Хронолотический хказагеть указов и правитетьственных распоряжений ио губ 1ападной России Белоруссии и Ма лороссии та 240 гет с 1(>52 по 1892 1 Вильна 1894 Смэротский АП Столетие Мин 'кой 1убсрнии [1793—1893] 2 изд Мп 1893
Алена Фтатава
MIHCKAE КАМСАМОЛЬСКАЕ ПАД-
НОЛЛЕ у Н ял > к ую А и ч ы н п v ю в 1 и и у, гл у арт Мшскае пат рыятычнае падпо те
MIHCKAE КА1ПШЧА сгаражытпас ia вяпскае язычнщкае евчншппча у Мш ску Праю.тавала да нач 20 ci Ял на вук тип анис ipadiy МС Кацар У 2 и пал 19 ci кашшча уяуляла сабой аби роджаную I 3 бакоу прамавугольную пчяцоуку на беразе р < bic (ач тзс зна ходзтлтся 4 кулыавыя пралмоы грани ны валун Дзе т (шчыуся галоёным) вя i дуб Волат выкладтепае з невял камя меу вотштчча зшч Жижа (Лишь) кры нтчка каля валуна (вада з яе ичы ,ася цудадзейнаи) Мясц жыхары няитедзя чы на афт вызнапне хрыецгячегва
ушаиоувалт М к як святое местта Валуну Дзеду ахвяравалт мед малако втно, палагно Дубу Волату несш пераважна ручнтю 1 сзужкт ЯК1Я развешвал! на ш на 33 дш, жалуды Волага лгтылтся 1ека-вым! Агню (Жыжу) прыностл! у ахвяру жывел авечак koi евшей курэи i пеУ няу М к абслугоувал! 1 зв чараунш (апошшм! бьип банька i сын С еваецм) яктя прадказвал! лес лячьин ал хвароб Ha.tiBa.Ti свя1ую ваду з крышчю давал, ам* юты абярэп i гд Чараушкам даста «глася шмтг ахвяравапняу напр большую частку мяса ахвяриых жывел яны брат сабе a v boi нянча ю тати юлькт вашробы У канцы 1880 х i у сувял са свя|каканием 900 годдзя хрысшянсгм на Pvci lap у (алы паспрабаватп закрыцЬ М к як аношнюю «шору чзыч! (бы то it nvmaiia i разбурзца boih (.iitiaiMiTbi губ) ак капчашона гага фоб гена у пач 20 ci У наш час валун Д ie т захоуваецца у Парку камянеу
hm Ч я У к о V Э А Мтукнвыя свели mi нуУтпчыпы Мн 1992 С 4з—s3
МШСКАЕ КНЯСТВА М с н с к а с княства удзсльнас кпясгва Полад кам зямлт у бас р Сшслач Друць, Ья рэзтна Ц >нтр — т Мснск (Mihck) Уэ нткла v канцы 11 — пач 1 2 i г паводле югашеау вядома з 1104 Першы князь 1ле!> Усяславш шкиууся расшырыць киясгва за копи (усеинх шмель У 1104 он адб,у нанад каюпцьп пауд рус кия зеу сярод яюх быу яю брат Давыд Усяславтч Пазней аб яднау ьако! MiH ска Оршу Друцк Коптясь I lac ui нала ду 1 теба Усяславша и i С гуцк у Ш6 супраць яго вышути ia новая каанщыя князеу на чале т ктсусюм кн У lajiaiMl рам Манамахам яюя адабразн iaciKV
Мшскае калтшч». РэканструкцыЯ
В Сгашчанюка па матэрыялах Э Ляшкова.
165
МШСКАЕ
•мваяваных гарадоу у 1119 далучыл Мшск да ктеусктх уладанняу У 1140 я т кияжание у Мшску адноулена У сяр) ише 1 2-й пал 12 ст мшсктя князт са перН1чал1 з полацктмт т друцктмт за па пт гегемон!» у Полацкай зямлт У J151 на полацкае княжаине запрошаны мш си кн Расщслау 1лебав1Ч (княжыу 7 га (оу) 3 1158 Расцтслау пазней т яго брат Имадар 1лебавгч ваявал! з полацкгм кн РаШЛОДам У 1161 Валадар разграмту Рагвалода т яшчэ больш умацавау неза лежнасць М к У канцы 13 с г М к тра шла пад утитыу лп князеу У складзе мссйьства вял князя ВКЛ Гедзтмша у Но^гарад у 1326 упамшаецца mihcki кн Васйь У далейшым у Мшску сядзелт мл1какняжацк1я намесит»
ЛЬп Данилевич BE Очерк истории Полоцкой земли до кошта XIV ст Киев 1896, Ал е к с с е в Л В Полоцкая земля в IX—XIII вв М 1966 3 тторульский ЭМ Возникновение Минска Ми 1982
Эдуард Загарулым
МШСКАЕ НАВУКбВАЕ АБ’ЯДИАН-НЕ «ПСТАРЫЧНЫЯ ВЁДЫ» пры Беларускай рэспублткан-с к а й аргантзацыт ветэра-н а ? Створана у 1993 Старшыня АГХахлоу Уваходзтць у Ьел рэсп абяднанне «1тстарычныя веды» (стар-шыкя АI Залескт) У аб’яднанне увахо-дищь вучоныя-ттсторыкт, дзеичы мастит?, выкладчыкт ВНУ, настаунткт, журналтсты т шш Праводзщь сходы, на ЯШ абмяркоунае даклады па пытаниях псторыт, выступав у друку з артыкуламт Па заказу Мтн-ва абароны Рэспублпа Беларусь падрыхтавала т выдала «Нарысы Ваеннай псторыт Беларуст» (ч 1—5, 1995, на рус мове) На аснове аналтзу сумсных грамадска-палгт працэса? af яднаннс упоещь у вытпэйтиыя органы дзярж улады прапановы па развщцт ист навую у Рэспублщы Беларусь
Адам Залеси, Аляксей ХахлоУ
1 ИСКАН НАВУКбВАЕ ПЕДАГАЁ1Ч-
4Е ТАВАРЫСТВА, навуковая т 1ьг асв арт ныя у Мтнску у 1919—
Утворана 15 4 1919 пры Мтнскгм пед тн-це У час польская акупа-
1 1919—20 не дзейнтчала Паводле шго статута ставтла за мэту садзейнт-«ць правядзенпю у жыцце прагрэсту-ных пед тдэй, стварэнню новай школы на навук прынцыпах, знаемтць пед |рацаунткоу т культ -асв арг-цыт горада 1 рэспублткт з новымт распрацоукамт у педагопцы, гуртаваць пед стлы Белару-С1 да распрацо?к1 пытания? школьнага буда?нщтва т навуч -выхаваучага працэ-су Т-ва праводзша пед т навук -папу-тяриыя лекцыт у навуч установах Мшска 1 сярод иасельнтцтва У 1922 былт «ыдадзены «Элементарная магэматыка» К И Гадыцкага-Цвгрю, «Асновы алгебры» У К Дыдыркт т шш Ктруючы орган т ва — агульны сход, якг збтрауся 2 разы на год, выбтрау прауленне т рэвтзтй-иую камтстто У розны час у склад т-ва уваходзша каля 110 чал , сярод яктх Ды-дырка, Гадыцкт-Цвтрка, У М Згнатоуаа,
Да арт Мшскае патрыятычнае падполле. Ме-марыяльная дошка У зав Брыле?скт
Я П Каранеускг, М Г Маслаковец (старшыня у 1922) т шш Ханаровым стар-шынеи быу Я Ф Карем Пасля 1923 факгычна не дзейнтчала
Аляксандра Гесъ, Уюдзишр Ляхоуск!
МШСКАЕ ПАРТЫЗАНСКАЕ ЗЛУ-ЧбННЕ С творана у лтст 1941 — ню тым 1942 пад юра?н1цтвам Мшскага падпольнага абкома КП(б)Б на тор пауд раенау Мшскай вобл Адначасова у паун раенах Палескай вобл сфармтра-валася злучэнне партыз атрадау (ка-мандзтр Ф I Паулоускт) У крас 1942 яны аб’ядналтся у злучэнне атрадау Мшскай г Палескай абл 3 угварэинем Палескага партизанского злучэння (сак 1943) рэаргантзавана у М п з У яго ува-ходзтлт брыгады «Беларусь», «Буравес-нтк», 2-я Мшская, 3-я Мшская тмя Бу дзеннага 12-я кав тмя Сгалша, 25-я тмя Панамарэикг 27-я тмя Чапаева, 32-я тмя Калтнтна, 37-я тмя Пархоменкт, 64-я тмя Чапаева, 95-я тмя Фрунзе, 99-я тмя ДЦ Гуляева (да снеж 1943), 100-я тмя Ктрава, 101-я тмя Аляксандра Переката, 121-я тмя АФ Ьрагша, 161-я тмя Катоу скага, 200-я тмя Ракасоускат а, 225 я тмя Суворава, 258-я тмя Куибы шава, 300-я тмя Варашылава, тмя Калт нша с асобна дзейныя атрады На час злучэння з Чырв Армий (чэрв —лш 1944) у Мпз уваходзтлт 19 брыгад т 3 асобныя атрады (22 тыс партизан) Ка мандэтры В 1 Казлоу (сак 1942—лш 1944), Р Н Мачулъаа (кастр 1942 — май 1943, в а), IА Бельаа (май—чэрв 1943, люты—лтп 1944, в а ), нач штаба П М Канавала? (чэрв 1942 — студз 1943), К М Бакун (студз —сак 1943), М II Кукса? (сак —жн 1943), Р В Гнуса? (жн 1943 —- лш 1944) На тэр Мшскай вобл дзейнтчалт таксама Слуцкий зоны партызанскае злучэнне т Бары-сауска-Бягомлъскай зоны партызанскае злучэнне У кастр 1942 у Мтнскай (Чэр-веньскай) зоне дзейнтчалт брыгады 1-я Мшская, «Разгром», «За Савецкую Беларусь», «За Радзтму», «Полымя», тмя Панамарэикг, тмя Чапаева, «Чырвоны сцяг», тмя Ктрава, тмя газ «Правда», тмя Шчорса (не увесь час), некалькг асобна дзейных атрадау (каля 12 тыс партизан) Апрача таго, на тэр Мшскай вобл дзейнтчалт брыгады М М Нткгцтна, «Стары» Усяго на тэр Мшскай вобл дзейнтчала 45 брыгад (больш за 55 тыс
партизан) Частка брыгад г атрадау была перабазгравана ? шш вобласщ У чэрв —лш 1944 з Чырв Армии злучы-лася 37 брыгад г 7 асобна дзейных атра дау (больш за 40 тыс партызап)
МШСКАЕ ПА1РЫЯТЫЧНАЕ ПАД-ПбЛЛЕ Дзейнтчала з лтп 1941 да лтп 1944 у Мшску т яго наваколлт у Вял Айч вайну Яго палтт т тдэалат асновай бьип щэт сав грамадскай стстэмы, анты фаш руху 3 першых дзен акупацыт ? розных месцах горада патрыегы адзт тючкт праводзип дыверсп засады, гэра рыст акты супраць салдат i афщэрау ворага Першыя аргантзацыиныя фор мы нелегальная дтейнаецт — праслу хоувание т зашс зводак Саугнфармбюро расклейватте шетовак сустрэчы г аб меркаваннт лланау барацьбы г акупан гамт Падполле узнткла т развтвалася па тшцыятыве камуитстау т камсамольцау, рабочых ПР сгудэнтау прадстаушкоу титэлпенныт Сгаиоучую ролю у ства ршш надц труп т арт цыи адыграла дзейнасць Л Я Адзшцова У С Амельяню ка I Дз Будаева С I Зайца, Дз А Карат кевма А Л Коцткава Ф С Кузняцова С В Сержановтча I I Сцяпуры б ваи скоуцау ЯК1орыцы, 11 П Суравягпга У лгку першых утварылтся групы на чыт вузле (АДз Балапюу ФКЖыва леу 11 1вашчонак, Култяцоу, В С Куп-рыянава КАНаулечка, Сцяпура т шит ) у раене Камароукт (СК i У С Амельянюкт В С Жудро, Заяц, А В Калпюускг А П Макаранка, I М Цг мчук М А Шугае у), у Кастрычнщкгм раене з б работнткау рэсп канторы Ьслнафгаэбтлу (К Дз 1 рыгор еу, АЛ Зубкоуск! [ П Казшеи, В К Нтфарау I М Сяменау i шш ) з выкладчыкау т студэтгтау юрыд тн га (М Ф Малаковм якая у 1941 узначалтла Каладлшчанскае патрыятычнае падполле, М Б Остава ААСакалова) Падполле фармтравалася ва умовах жорсткага акупац рэжыму якт складауся з пераводу эканомткг пад патрэбы терм ваеннай машыны ства рання ттям цэнтральных т мясц орга нау улады, стстэмы карных мер, утл канцлагерау тега апрацоукт грамадскай свядомасцт ням сродкамт масавай тн фармацыт правядзення палтгыкг тепа цыду У горадзе размяшчалтся генераль-ны камтсарыят Беларуст на чале з В Ку бэ, фон Готбергам (касгр 1943 — чэрв 1944), штаб корпуса па ахове тылу гру пы армш «Цэнтр», аддзелы абвера, па лшыт бяспект г СД, штаб Па барацьбе з паргыз рухам, гал палявая т ваен ка-мендагуры, жандармерыя, чаецт СС, управление па справах зброт, штаб авгя цыг, лазарэты г шш Ням гаршзон на лтчвау каля 5 тыс салдат т афщэрау У Мшску г яго наваколлт часам збтралася да 50—60 тыс узброеных акупантау У акупац палоне апынулася каля 150 тыс гараджан 26 10 1941 адбылося першае публтчнае павешанне падпольшчыкау, сярод яктх К I Трус, В Ф Шчарбацэвгч,
М МШСКАЕ
яе сын Уладлен (хавалх на кватэрах зброю, адзенне, бланю пашпартоу для чырвонаармейцау, перапраулялх б вай скоуцау у «лес») Патрыеты вялх ахтта-цыю сярод насельнштва, распаусю-джвалх газеты, што наступал! з тылу, збфал! медикаменты, выводзш са строю абсталяванне на вытворчасш, зрывал! мерапрыемствы акупац улад Восенню 1941 пры актыуным удзеле б сакратара Заслаускага райкома КП(б)Б, упаунаважанага ЦК КП(б)Б I К Ковалева был! створаны Mihcki гарком КП(б)Б 1 Ваенны савет партыз руху (ВСПР), яюя дзейнналх У жорстюх нелегальных умовах у пэуным сэнсе аута-номна Гал цэнтрам супращулення быу гарком, узшкненню якога спрыяла стварэнне кансшратыуных кватэр, дзе збщауся акгыу падпольшчыкау у Амельянюкоу (вул Чарнышэускага, 11, кв 2), Барсукоу (Някрасава, 4), Будаева (Беламорская, 146), Л Д Драгун (На-дзеждзгнская, 14а, кв 1), Кузняцова (Чкалава, 26, кв 1), Сержановшау (Аса-авых1мауская, 8, кв 2), 11 Фамлюка (Фабрыцыуса, 12, кв 1) У склад горкома у 1941 уваходзип Кавалеу (сакратар), члены Грыгор’еу, Жудро, Заяц, Казь нец, Кошкау, Нппфарау, 11 Рогау, Ся-менау, Кавалеу, Казшец i Рогау утвара-Л1 «тройку» для каардынацыг i вырашэння аператыуных пытанняу Стварэнне горкома завяршыла аб’яднанне падп груп 1 арг-цый горада у адно арга-шзац цэлае Асн кгрункг дзейнасщ ап-тац, дывершйная i разведвальная рабо та, утварэнне партыз атрадау, выяуленне 1 зншгчэнне ням агентуры, здрадщ-кау У кастр — снеж гарком дау жыцце першым партыз атрадам «Дзядзькг Ваш», Сяргеева, Пакроускага Па заданн! к-та збхралюя звесткг пра размяшчэнне у горадзе i наваколл! ваен аб’екгау, штабоУ, складоу, бензабаз во-рага, наладжвалюя сувяз! з надзейнымг людзьмг на перыферыг, аргашзоувалгся Уладкаванне б ваеннаслужачых на работу, матэрыяльная дапамога Удзельнь кам падполля, ix сем’ям Найб важный звестю перапраУлжпся у партыз атрады, адгуль за лшио фронту ВСПР узначаль
Да арт М1искае патрыятычнае падполле. Мемарыяльны знак на вул Кульман
Л1 РогаУ (старшыня), П ГАнтохш (нам ) 1 I М БялоУ (нач штаба) Задачы савета выяуленне i узяцце на Улгк б камандзь рау Чырв Арми вызваленне з лагерау ваеннапалонных, забеспячэнне гх даку-ментам!, стварэнне тайнгкоу i захоуван-не у гх сабраных 36poi i боепрыпасау, аргашзацыя партыз атрадау У сваей дзейнасщ члены ВСПР выкарыстоУвалг канстратыуныя кватэры Драгун, ВАСалауянчык (Надзеждзшская, 16), П С Алейчыка (Аранжарэйная, 7), У I Адынца (Чкалава, 34), Г I Бушмакг-на (Кааператыуная, 8) i гнш Арг-цыя мела цесныя сувязг з падполыпчыкам! КамароУкг, чыг вузла г гнш трупам! i арг-цыям! У пач 1942 ВСПР аб’ядноУ вау больш за 300 чал , ажыццяУляУ кан-такты з партыз атрадам!, што дзейшча-Л1 у Дзяржынскгм, Заслаусклм, Лагой-скгм, Плешчанщюм г Рудзенскгм р-нах, з яго Удзелам створана некалью атрадау, куды ен наюроУваУ камандзграу i палпработшкау Падпольшчыцы Драгун, СалаУянчык i гнш здабыгп для ваеннапалонных больш за 200 бланкау пашпартоу, Драгун передала партызанам 100 тапаграф1чных карт Беларуи i планы Мгнска з нанесенымг на гх ваен аб’ектамг ворага У канцы 1941 гарком i
Да арт М1нскае патрыятычнае падпол-ле. Помшк падполь-шчыкам у Цэнтраль-ным скверы
ВСПР арган1завал1 першую падп дру карню, дзе выпускаУся перыяд люток «Вестник Родины», друкавалюя зводю Саугнфармбюро, лгстоУкг Са студз 1942 хрупай ААМаркевгга выдавалася на шатрографе газ «Патриот Родины» Забяспечвалг падполле шрифтам! роз ным! друкарскгм! матэрыялам! Дз I Бяз мен, САГардзей, М I 1ваноу ААКа ранькоу, У У Карпова!, М С Паланеи чык, Г В Суслава, К К Трошын, I С Удод, М Б Чыпчын 21 5 1942 выишау 1-ы нумар падп газ «Звязда» [оршла Мшскага гаркома КП(б)Б] Яе рзд УАмельянюк, 2—4 га нумароу — Я М Савщкая, у падрыхтоуцы i выданш актыуна удзельшчал! С А Благаразумау М I Васькоу, Б Б Гофман, А С Гришин У С Казачонак, А А Карпусенка Мац кевн, Нгюфарау, Н Палонская А Я Платайщс, Б Пупко, М П Рынкев!Ч М I Свфыдау, М 1 В В Тарашкевыы Н 1 ЦАТрафгмюю, АЯЦ1ТОВ1Ч, Шугае? Т Я Якавенка i шш , набщал! 1 ы нумар МП 1 М М Воранавы 2— 4-ы — X М .Александров) ч Значную работу па распаусюджванн! i дастауцы газеты, лю товак, падп л-ры у Баранавшы Бары сау, Маладзечна, Оршу i шш гарады у Дзяржынсга, Заслаусю, Смалявщю, Пу хавщкг, Рудзенскх, Чэрвеньсю i шш ра ены праводзип падпольшчыю АI Ас травухау, М I Батурина Г В Будаи А Ф Верамейчык, 3 3 Гала Гвашчонак Ю Ю Крывец, А А Маркевм X М Пруслша, П М 1 Н Ц Цвятковы М Ф Шклярэусю, ГАЯзубчык i шш У 1941 у Мгнску 1 наваколл! дзейннала каля 50 падп хруп i арг-цый (больш за 2 тыс чал ), у т л групы на Балспнаи станцы! (юраунгк Л Ф Мацюшка) пло даагародншнай базе N° 1 (М К Каржа неускг Я I Ермалшсю, I Ф Крук) на гельным з-дзе № 1 (РФ Валынец) ст Мшск-Таварная (ААВадкоУсю БА Гвашкевхч, I В Юховш), у гаражы Мш гаруправы (А Ф Арндт, М Ф Фшшошч) арг-цыя у в Прылепы (П I Санкошч) група студэнтау г выкладчыкау юрыд ш-та (Осшава), арг цыя (Кузняцоу) i хрупы (ПаУлечка, ААДаугалеу) у пара воз ным дэпо, на вагонарамонтным з-дзе (Трус, В Шчарбацэвн, Г М Крас шци), на ЦЭЦ-2 (МI Яраслаунау Н Г КоУшык, У Г Вгльчынсю, М АЬра шэвхч, Дз Р ГняУко, М А Яловхк), Ста ражоускай хлебапякарн! (В М Бачароу) нагельных з-дах № 2, 3 (МI Зехау) арг-цы! на ГрушаУскгм паселку (I С Руткоусю, С М Гапоненка) i шпко вым з-дзе (М Ф Мацюшка), групы у ш фекц б-цы (В 3 Клгмук), «Вера» (А Ф Апацкг), на гербарным (Я М Ка напацкг) i станкабуд (I Г Матусевн В Ф Дзярыба, В С Дуброуская) з-дах, у медпункце (AI Плавшская) i на чыг ст Мшск-Пасажырсю (ПI Чыркун), арг-цыя У Доме друку (Платайщс), гру па (В С Ждановгч-Рабава) у Доме Урада групы па ПугачоУсюм зав (ГААдамо-В1Ч), у аптэцы № 1 (Г Г Фалевн) арг-цыя на тУзаводзе (Н Р Зхкуненка) хруххы на чыг вузле (Жывалеу, У I Сянько, Г М Гамалщю, Бязмен ВД Шацысо), у в Лшка г ваен гарадку
167
МШСКАЕ
м
Сцяпянка (Савщкая, М.Л.К!з!нев!ч, М Ф.Шпшеуск!), у раёне вулщ Калгаснай, Маладзечанскай, Саутаснай i Ста-равшенскай (М.П.Зайцау), на хлебазаводзе «Аутамат» (М.Н.Паулау, М.М. Зубко, М.Ф.ХаткоУск!, М.П.ШэлестаУ, AI 1вашкев!ч, М.П.Тужыкау), арг-цыя у друкарш Дома друку (Васькоу), групы на малочным з-дзе (М.Х.Валатоуская), хшфармзаводзе (В.Я.ВяржбШкая, П.П. Асядоусю), арг-цыя (МЛМваноуская) i групы (Л.Дз.Казючыц,' Б.ГЧырко, П Ф.Карпека) на дрожджа-патачным з-дзе, групы У раёне вул. Калгаснай (Р П.Духоушкава), «Красворд» (Ф.Ф. Субач), на мэбпевай ф-цы па вул. Апанскага (ГГДраздоусю), настаушкау (В.П.Александроуская), на складзе бухгалтерски бланкаУ (П.К.Кобля), Лагой-скага падп. райкома КП(б)Б (I.X.Map-кау), арг-цыя у раёне вулщ РЛюксем-бург i К.Л!бкнехта (Ч.Б.Чарапов!ч), групы на радыёзаводзе (У.М.Елш, Н.К. (тачанка), у гаражы гаруправы (Э.1.ЯЮ-менка, С.З.Ан!юн), «КаУказ» (У.Ц.Ба-бенка), медработнгкау (Л.Ф.Густаршк-Ларына), арг-цыя «Андруша» (М.А.Ае-дышка). У складзе М.п.п. з лш. 1941 дзейшчала камсам.-маладзёжнае пад-полле, створанае гаркомам КП(б)Б i структурным! органам! ЛКСМБ: на радыёзаводзе, вагонарамонтным, гарбар-ным, цвпсовым з-дах, на Балотнай станцьд, арг-цыя «Андруша» (больш за 60 чал.), група Сянько на чыг. вузле (каля 10 чал.). Да восен! 1942 юравау маладзёжным падполлем Благаразумау. У снеж. 1942 пасля арыппу i пакарання смерцю Благаразумава Мшсю падп. трайком ЛКСМБ стварыу Мшсю падп. гарком ЛКСМБ, як! Узначал1у праз сувязных маладзёжны падп. рух у Мшску (дыслацыравауся У Заслауск1м р-не). У першыя месяцы пасля стварэння гета (19.7.1941) яго вязш наладзип сувяз! з падполлем з дапамогай Казш-ua, Р.Д.Смоляра, З.М.Окуня, А.Пада-прыгары i шш. Туг юнавал! падп. «дзе-сяти» i шш. групы (юраунцц Смоляр, МЛ.Гебелеу, М.М. i Х.М.Пруслшы, РАЛшская, Н.Л.Фельдман, Е.П.Май-злес, Окунь, M.MipKiH, Л.Гурэв!ч, М Катан, Х.Г.Гусшау, Н.Бурштын, АШляхтов!ч, Е.М.Рольбш, Б.Ф.Хаймо-мч, В.С.Лоспс, Л.Я.Кулж, С.Х.Левша, Ц.Я.Батвшнж, ГМшдэль, Э.Родава, ДГерчык), яюя адыграл! важную ролю У арганвацы! матэрыяльнай i фш. дапамоп падполлю i партыз анам, зборы сакрэтнай шфармацы!, перапраую вяз-няу у партизаны.
Гарком I ВСПР сваю дзейнасць наю-роувал! У адпаведнасц! з падзеям! на фронце: у снеж. 1941, у час бйвы пад Масквой, група падпольшчыкау ажыц-цявпа дыверспо, у вынгку якой на 10 дзен спышуся рух ням. эшалонаУ на фронт, на ЦЭЦ-2 сарвал! падачу элек-траэнергд на ваен. аб’екгы, у сак. 1942 сапсавал! прылады гал. пульта. Недас-татковая кансшрацыя у аргашзацы! не-каторых аперацый прывяла у сак. 1942 да арыштау i пбел! юраушкоу (РогаУ, Антохш) i мнопх членау ВСПР, да спынення дзейнасщ гэтай арганвацы!
Да арт. М1нск>е патрыятычнае падполле. Ме-марыяльная дошка на вул. Чкалава.
Да арт. Мшскае патрыятычнае падполле. Ме-марыяльная дошка на вул. Караля.
(Бялоу памылкова расстреляны партизанам! як здрадшк). У сак.—крас, амаль адначасова з ВСПР ахвярам! ням. рэ-прэсш стал! члены шш. падп. арг-цый i груп, вязш гета. Пасля катаванняу 7.5.1942 публ!чна павешаны 28 актывю-таУ, у тл. члены гаркома Казшец, Заяц, СямёнаУ, расстраляны 251 падполь-шчык; у крас, смяротна паранены Жуд-ро, трапчна запнуУ Макаранка, ад спрау гаркома адышоу Грыгор’еу. Але актыуная барацьба з акупантам! працяг-валася. У пач. мая 1942 на кансшратыУ-най кватэры М.П.Дразда адбылася наряда актыву падполля з 14 чал. (Кава-лёу, Амельянюк, Гебелеу, Караткев!ч, Ндафарау, КА.Хмялеуск/ i шш.), на якой вырашалгся пытанн! Удасканален-ня аргашзац. структуры i кансшрацы! падполля. У склад гаркома давыбраны Амельянюк (пасля яго пбел! — Хмя-леУск!) i Караткев!ч. Был! створаны 5 падп. гар. райкомау КП(б)Б: Варашы-лаусю (сакратар Шугаеу), Кастрычнщю (ХмялеУсю, з вер. Каржанеусю), Ста-лшск! (Н.Я.Герасгменка), Тэльманаусю (раён гета, Гебелеу), Чыгуначны (Коц!-кау, з вер. l.l.Mamyceeiv). Пад юраунщ-твам i пры Удзеле гаркома адноулена i пашырана сетка падп. арг-цый. Узмац-н!ла сваю дзейнасць трупа на чале з Маркев!чам, якая вырасла у буйную падп. арг-цыю. Па заданн! гаркома У бюро прапускоу гар. камюарыята амаль 2 гады працавау Гала, яю забяспечваУ нелегалаУ бланкам! прапускоу, узорам! ням. пячатак, подшсаУ, папярэджвау пра аблавы i шш. карныя мерапрыем-ствы акупантау. Актыуны Удзел у падп. рабоце прымал! медыю, яюя зб!рал! i передавал! патрыётам медикаменты, xi-
рурпчныя шструменты, лячыл! паране-ных: прафесар Я.У.Клумау, урачн В.Р.Гаурыленка, В.ГГудына, В.М.Гури-нов!ч, М.АЮрзон, МД.Мельшкау, В.1.Паулов!ч, М.Г.Пйштушка, Плавш-ская, С.А.Прылуцк!, М.М.Уладыспс, В.К.ШикаУка, медсёстры В.Ф.Рубец, А.1.С1даров!ч, ЮЛ.Сямашка i шш. У 1942 створани новия падп. групы па вул. РЛюксембург (юраУшк А.В.Чар-ненка), у пас. Малая Серабранка (Дз.А-Малаш), на шчацшна-шчотачнай ф-цы (М.П.Ананьш), плодаагароднш-ных базах №2il (1.1.Яцэв!ч, М.Т.Ра-маноуск!), у домаюраунштве № 1 на вул. Уфгмскай (КЛ.Матузау), Гал. раз-ведупраулення Генштаба Чырв. Арми (С.К.ВппнеУск!, Л.А.БарсукоУск!), у раёне вулщ Калгаснай, Маладзёжнай, СаУгаснай i Старавгпенскай (С.Я.Крыв!-чанш), на вагонарамонт. з-дзе (I.B.Kyx-то), у дэпо чыг. ст. М!нск-Пасажырск! (М.Р.ГаУрылаУ), «Салавей» на чыг. ст. Мгнск-Таварная (Ю.М.Буры-Бурым-сю), у весках Аляксандрава (А.М.Жда-нов!ч-Носава) i Серабранка (С.А. Рама-ноусю), на аэрадроме (K.I.Мурашка, З.М.ВасшеУская), хлебазаводзе «Аута-мат» (Л.П.Мамат, А.Р.Фалов!ч, Я.Ф.Ра-манава), арг-цыя на чыг. вузле (В.П.Ба-рысау). 3 удзелам падпольшчыкау на працягу 1941—42 створана каля 20 партыз. атрадау, у тл. «Дзядзью Baci», «Дзядзью Кол», «Бальшав!к», Шющна, № 208, !мя Будзённага, !мя Лазо, !мя Сталша, 1мя Фрунзе, !мя Чкалава. 12.8.1942 прадстаунпа гаркома Будаеу i КощкаУ у раёне воз. Палпе на нарадзе камандавання партыз. атрадау прапана-вал! стварыць партыз. брыгады «Дзядзь-Ki Baci» (камандз!р Ъ.Т.Варанянск^, «Дзядзью Кол!» (П.ГЛапацш), «Старого* (В.С.ПыжыкаУ), у вер. 1942 паводле указания падп. гаркома створана бригада «Штурмавая» (ЪМ-Лунш, ГА.Гламаз-дзш, ГЛ.Фогель). У вышку прапаган-дыецкай работы падпольшчыкау 357 чал. з укр. ахоуных батальёнау, больш за 150 салдат-антыфашыстау (бельпй-цы, немцы, палию, сербы, славаю i шш.) перайшл! да партызан. Падполь-шчыю сютэматычна адпраУлял! партизанам зброю, выбуховыя прылады, ра-дыёпрыёмн!ю, пппучыя машыню. папе-ру, соль, вопратку, бнггы i !нш., у тл. чл. падп. арг-цы! на ГрушаУсюм пас. ! хлебазаводзе «Аутамат» адвезл! брыгадзе Нйюцша машыну з хлебам; з х!мзавода У 11 атрадау перадал! медикаменты i перавязачныя матэрыялы, з гарбарнага з-да тром атрадам — больш за 100 ка-жухоу, футравых безрукавак, некалью соцень аучынных шапак, рукавщ, 13 шавецюх машын; са станкабуд. з-да вывози! сакрэтную тэхн. дакументацыю. Пры выкананн! тэтых мерапрыемствау вызначылкя ЬП.Агейчык, I.I.Барсук, У.Р.Бацяноусю, Будаеу, ГМ.Волчак, М.Р.ПлеУсю, П-А-Гарансю, Дрозд, М.П.Тваноуская, А-В.КалшоУсю,
168
МШСКАЕ
А П Лагацкг, П Р Ляхоускт, Г Ф Майсе-енка, АФНаУроцкт, ЯI Абламская, ПА Рутам, В X ТраццякоУ, М П Шэй-бак 1 шш Ва узаемадзеянн: з партыза нам1 падпольшчык: правил: шэраг ды-версш у авишайстэрнях, на станкабуд i Х1м1ка-фармацэутычным з-дах, чыг вузле, прыводзип у непрыгоднасць на складах акупантау харч прадукгы, нарушал! тэлефонную сувязь i шш Пад уплывам гаркома дзейшчал: Дзяржын-скае патрыятычнае падполле, Тарасава-Ратамскае патрыятычнае падполле Цяжгам атрымалася наладжванне сувяз! падполля з ЦК КП(б)Б, Цэнтр i Бел штабам! партыз руху, што знаходзшгся у Маскве У пач 1942 у Мшск был: закинуты дэсантныя групы НКДБ (каман-дзф А М Гвоздзеу) i Гал разведупрау-лення Генштаба Чырв Арми (Вппнеу-СК1), праз яки гарком спрабанау нала-дзщь сувязь з Вялгкай зямлей У чэрв 1942 ЦК КП(б)Б накфавау у горад су-вязных, але безвышкова 23 8 1942 падп цэнтр праз сувязнога партыз брыгады «Стары» нактравау П К Панамарэнку у Маскву справаздачу пра сваю дзейнасць за 1941—42 3 дакументам! у пач кастр 1942 акрамя Панамарэню был! азнаем-лены сакратары ЦК КП(б)Б Г Б Эйдзт-нау, М Я Аухшовн, Ц С Гарбуноу, заг арганиац -шструкгарскага аддз Закур-даеу Болып-менш двухбаковая сувязь з Мгнскш подпольным абкомам КП(б)Б трымалася у жн 1942 праз падполь-шчыц Батурину i Н Л Адзшцову, у вер — Язубчык 1 Пруслшу Эфектыуна-му кантакту перашкодз1у арышт падп гаркома Парушэнне падполыпчыкам! канспграцыг, прашкненне у apr-цьп ням агентуры, адсутнасць належнай да-памоп падполлю з сав тылу i ад Мш скага падп абкома прывял: да маштаб-ных арыштау у ноч на 26 вер сшам! па-лщы! бяспект 1 СД Паводле звестак ням друку, было арыштавана 100 асоб, захоплены 2 друкарш, справаздачны матэрыял У канцы 1942 — пач 1943 пасля жорстюх допытау загшул! сакратар гаркома Кавалер, чл гаркома Ка-раткевга, Хмялеусю, Нпафарау, сакратары гаррайкомау Герашменка (з сям’ей), Каржанеуек!, Матусевн, Шугаеу, актыв1сты Адзшцоу, Арндт, У А Багда-пау, Е М БаранаУ, IЛ БеланоУсю, М П 1 М М Воранавы, I Я Ганчарэнка, Гапо-ненка, Жывалеу, Зехау, Зпсуненка, IX Казлоу, Н М Качан (з сям’ей), IФ Падабед, Рубец, Сержановм, П КХадасевтч (з сям’ей), П М Цвягкоу, Чыркун, Г Ф Шырко, А А Шумская i шш Болыпасць арыштаваных запнула у «душагубках», на шыбенщах, у лагерах смерш У студз 1943 ням сродкт масавай шфармацЫ! з мэтай адрыву дзейнасщ партыз руху ад падполля змясцип сфальшф1каваныя, шбыта на-шсаныя Ковалевым звароты да насельнщтва аб прыпыненш барацьбы з акупац уладам: У пасляваенны час гэтыя матэрыялы афщ сав уладам дал: пад-
ставу да непризнания дзейнасш аргань заванага падполля у Мшску У 1941—42 Было рэпрэщравана 126 яго удзельнь кау Пасля вял даследчай работы 7 9 1959 рашэннем Бюро ЦК КПБ прызнана юнаванне разгалшаванага Мшскага падполля У 1941—42, дадзена станоучая ацэнка дзейнасщ падп гаркома, зняты абвшавачанн! з дзесяткау падполыпчыкаУ, пазней рэабтлпаваны ИЗ чал 20 4 1990 Бюро ЦК КПБ па вышках 3-гадовай працы спец камюп поунасцю рэабиптавала Ковалева як грамадзянша j юраУнтка падполля 3 вер 1942 (з часу арышту ктраУнткоУ падполля) да вер 1943 у Мшску не ю-навала адзшага падп ктруючага нэнтра Партизаны выходзип на падполле праз сувязных Для падтрымкт гэтай сувяз! толью партизаны Слуцкай зоны ства-рыл! 14 агентурна-аператыУных груп на станкабуд , вагонарамонтным з-дах, ра-дыезаводзе, мясакамбшаце, б1ржы працы 1 шш прадпрыемствах У дапамогу падполыпчыкам вясною 1943 з-пад Bi-цебска прибыла спецгрупа С I Казанца-ва, якая правила шмат агентурна-апера-тыуиых мерапрыемствау У 1943 актыУ-на дзейшчал 1 разведгрупы «Журнагнет», «ОгнеУ», «Пагодзш», «Пткус», «Спартак» 1 шш У крас 1943 акупанты правил: карную аперацыю «Чароуная флейта», у адказ на якую падполыпчык! здзейснип дыверсп на вулканпацыйнай ф-цы, на элекграстанцыях, хлебазаво-дзе, двойчы выводзш! са строю абсталя-ванне на вагонарамонтным з-дзе У час Курской бтвы 1943 чыгуначнца затры-мал! 1 пашкодзип 155 паравозау
Пасля вял страт у антыфашыецктм руху Мшска у 1943 ЦК КП(б)Б, падп Mihcki абком, Mihcki i Слуцю мцкрай-комы, Барысаускт мгжрайпартцэнтр, Дзяржынскт, Заслаускт, Лагойскт, Mihcki, Рудзенскт, Смалявщкг, Чэрвеньсю райкомы, камандаванне партыз фарм:-раванняу, што был: звязаны з М п п , принял: дадатковыя меры для працягу антыфаш барацьбы 29 9 1943 ЦК КП(б)Б зацвердз1у прапанову Мшскага падп абкома пра стварэнне Мшскага падп гаркома КП(б)Б (сакратары С К Ляшчэня, Г М Машкоу, I П Паром-чык члены СА Ваутиасау, М М 1зюм-скт, I М Родзш, А Дз Сакевгч) Новы падп цэнтр базфавауся у партыз зоне пры спецатрадзе НКДБ СССР «Мясцо-выя» (камандзф Ваупшасау), як: нак1-роуваУ прапагандыецкую, дыверщйную 1 разведвальную дзейнасць падполля у горадзе праз спец партыз сувязных 22 вер падпольшчыцы А Р Мазание, Осша-ва, Н В Траян здзейснип падрыхтаванае падполлем зшшчэнне ген камюара Беларус! В Кубэ Восенню 1943 акупанты правял! у горадзе новыя карныя мера-прыемствы, утл амаль поунасцю зш-шчыл! гета Да канца 1943 сетка падп утварэнняу ахапша амаль увесь горад У 1943—44 узшюп падп групы на хлеба-заводзе «Аутамат» (А П Буйчыкау), «Першыя» (В I Жукау), «Суседз!» (М М Заяц), «Чацвертыя» (АВ Мяцел-кш), «Родныя» (Я АФокш), у Кастрыч-НЩК1М р-не (А С РыжанкоУ), «Юрий»
(Э С Куцын), у чыг упраУленн: па вул Апанскага (IП Журауск:), «Мсцшед» (С В Юрын, МА ГанцоУ), па вул Гру шаускай (У К Арцшгэуск!), «АктыУныя» (ПА СоцгкаУ), з работнпсау грабяневай ф-к:, гаруправы, хлебозавода N° 1, Бел тэатра (У К Пуцыла), на чыг вузле (К М Гур’ева), «Артур» (М П Фшано В1ч), арг-цы: «Танюша» на радыезаводзе 1 вул Грунтовая (П Я КудраУцава) «Зубшкш» (В I Гудовн), «Галя» (Л Ф.Клюйко), «Тамара» (ЯАБерасне В1Ч), «Таццяна» (К В Гурло), «Роберт» (Р АМарчанка), «Адам» (А Н Вялю жын, Б С Гулю), «КрылоУ» (П М Гой чык), «Вырв: вока» (I Д Сасша), «Вис тар» (В В Мгхневм), «Уладзшф» (У П НядзельцаУ) Тольк: у 1944 у горадзе было зарэпстравана больш за 60 дывер С1й, учыненых падполыпчыкам: У пе рыяд адступлення захотпкау падполь шчык: перашкаджал: знппчэнню пра мысл : адм будынкаУ горада, у т л ЦЭЦ-2, вывозу : зшшчэнню нарабава най акупантам: маемасщ, харч прадух тау За час акупацы: У горадзе дзейнгча ла больш за 90 падп груп : арг-цым (6355 чал ), юнавала больш за 200 кан сшратыУных кватэр, падпольшчык правил: больш за 1500 баявых апера цый За герапм : мужнасць у барацьбе супраць ням -фаш акупацы: У С Амельянюку, I П Казшцу, Я У Клумаву I К Кабушкшу, М А Кедышку, А Р Ма зашк, М Б Осшавай, Н В Траян пры своена званне Героя Сав Саюза каш 600 чал узнагароджаны ордэнам: : мс далям: СССР 26 6 1974 Мшску над: дзена ганаровае найменне «Горад ге рой» 1менам: падпольшчыкау Л Я Адзшцова, У С Амельянюка, 3 31 ала Н Я Герасшенк:, М П Дразда, В С Жул ро, I К Кабушкша, I К Ковалева, III Каз:нца, Дз А Караткев:ча, М К Каржа неускага, М А Кедышкз, Я У Клумава А М Ляукова, 11 Матусевхча, Г М Сямс нава, К I Хмялеускага, В Д Шацькн названы вулщы Мшска Месцы, звяза ныя з дзейнасцю падполля : пбеллю падпольшчыкау, адзначаны мемар зна кам:
Лип Беларусь у Вялгкай Айчыниай вайне 1941—1945 Энцыкл Мн 1990 О партий ном подполье в Минске в годы Великой Оте чественной войны (июнь 1941 — июль 1944 гг) Мн , 1961 Казаченек ВС Когда Родина в опасности Зап о Минском под полъе Мн 1961 Н о в: к а у IP Руин: страляюць ва Упор Дак аповесць Мн 1962 Николаев НЯ Минские молодогвар дейцы Док повесть Мн 1968 И г н а т е и к о ИМ Партийная организация горе да-героя Минска в годы Великой Отеча таенной войны // Вопр истории КПСС 1975 № 7 Минское партийное подполье I1 Подвиги их бессмертны Мн 1978 Всеш родная борьба в Белоруссии против немецко фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны Т 1—3 Мн 1983— 85, Кузнецов ФС Железнодорожники Минска в борьбе против фашистских окку пантов // Из истории партизанского даиж ния в Белоруссии (1941—1944 гг ) Мн , 1961 Крючок ГР Деятельность медицинских работников в Минском подполье // Здраво охранение Белоруссии 1965 № 5 Дорота в бессмертие Мн, 1967, Краучанка IC Мшскае падполле // Псторыя Мшска Мн
169
МШСКАЕ
1967, В памяти народной Мн , 1969 Сквозь огонь и смерть Мн , 1970, Давыдова В С В битве за Отечество // Герои подполья 4 изд М , 1972 Вып ЕВаупшасов СА На тревожных перекрестках 2 изд М 1974 Лещеня СК С паролем горкома 2 изд Ми , 1988, Мазаник ЕГ Возмездие Док невесть Мн, 1981, М а т у к о в с к и й НЕ Минск. Док. повесть о 1100 днях героической борьбы минчан против гитлеровских оккупантов (в письмах, воспоминаниях, док.), 1941-1944 Мн, 1982, Савицкая ЯМ Бойцы подпольного фронта Мн , 1982, В непокоренном Минске Док. и материалы о подпол борьбе сов патриотов в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944) Мн , 1987, Доморад КИ Партийное подполье и партизанское движение в Минской области, 1941—1944 гг Мн , 1992, Мгнскае антыфашысцкае падполле Мн, 1995
Яуген Бараноуск1, Бдарыён [гнаценка МШСКАЕ СТАРбСТВА, дзяржаунае уладанне у Мшсюм пав у 16—18 ст Уваходзгла у склад сталовых каралеускгх маенлхау Гродавае староства уключала Мшск з замкам, дзе адбывауся гродсю суд, г некат навакольныя весю На па-садае мгнсюх староста^ упамгнаюцца В Тышкевгч (1544—71), Г Гарнастай (1571—82), Дз Тышкевгч (1588—92), АСтанкевгч (1595—97), П Тышкевгч (1625), К Заныла (1631—45), А К Завила (1645—47), Я М Завила (1685), К С Завила (1685—1720), I Завила (1720—38), УКРадзгвгл (1739—46), Ю 1ваноусю (1746), I 1ваноуск1 (1765), А.Пшаздзецю (1767—72), Д Пшаздзецкг (1772—82), М Бжастоускг (1782), Г В Радзгвш (1783—86)
Jlim Беларусю apxiy Т 3 Мн , 1930
МШСКАЕ ТАВАРЫСТВА АМАТАРАУ ПРЫГбЖЫХ МАСТАЦГВАУ. гранадская культ -асв г лгт -мастацкая арГ-цыя лгберальна-дэмакр юрунку 1с-навала У Мшску У 1898—1906 Створана 19 11 1898 на аснове муз -драм т-ва (1888—98) па шщыятыве пгсьменнгка Я М Чырыкава, рэвгзора акцызнага управления А.Аляксандрава, пам пры-сяжнага паверанага В Чавусава i шш [ вам кгравау савет старэйшын з 10 чад У яго у розны час уваходзип Д Мейчык, С Мядзведзеу, А-Холмсю, К. Какова?, К Фальковгч, М Мысаусю, С Нейфах, С Камгнсю, В Сушчынсю г шш Паводле статута (зацверджаны 19 11 1889) мела на мэце «служыць зблг-жэнню мясцовых дзеячау у галгне пригожих мастацтва^ г асоб, яюя спачува-юць гм», садзсйнгчаць развщцю i рас паУсюджванню мастацгвау у Мшску 3 гэтай мэтай планавала праводзщь ама-тарсюя спектаклг, канцэрты, лгт г муз вечары, стварыць б-ку, студыг г май-стэрнг выяул мастацтва, а пры наяунас-щ сродкау — школы жывашсу, скульп-туры, музыю, дэкламацыг г сцэнгчнага майстэрства, аргангзаваць выданне кнгг 1 часопгсау Мела лп , тэатр -драм , муз 1 мает секцыг Лгт секция наладжвала лекцыг, диспуты, чытанне рэфератау пра гворчасць Э По, М Метэрлшка, В Бялшскага, А.Чэхава, Л Андрэева, М Горкага, абмеркаванне новых лп плыней У рэпертуары аматарскага тэ-
Першая старонка статута М1нскага тавары-ства аматарау прыгожых мастацгвау 1898
атра т-ва былг п’есы «Багна», «Не У свае санг не садзгся», «Свае людзг — пала-дзш» А-Асгроускага, «Рэвгзор» М Гога-ля, «Улада цемры» Л Талстога, «На дне» г «Фама Гардзееу» М Горкага, «У двары, у флггелг» Чырыкава, «Чайка» 1 «Дзя-дзька Ваня» Чэхава, «Маскарад» М Лер-мантава, «Нора» Г 1бсена, «Злачынства i кара», «1дыет» паводле Ф Дастаеускага, «Патанулы звон» Г Гауптмана г шш Маст секция аргангэавала выстаУю жы-вапгсу графгкг, фатаграфгг (1901, 1902, 1904) Муз секцыя мела аркестр, клас па тэорыг харавых спевау Дзейнасць т ва развгвалася У кантэксце рускай лп г культ традыцыг, праблемы адраджэн-ня бел культуры, мовы г л-ры не закра-налгея Для пакрыцця расходау т-ва здавала у арэнду памяшканне тэатра, дзе праводзшгея байт, сходы г гнш ме-рапрыемствы, яюя пад уплывам рэв руху у 1905—06 перараелг У масавыя антыурадавыя дэманстрацыг пад лозун-гамг «ДалоУ самадзяржауе’», «Няхай жыве Рэспублгка1» Паводле данясення мшскага палщмайстра г губернатара П Курдова, члены т-ва падазравалгея у нядобранадзейнаецг 8 2 1906 Курлоу прыпынгу дзейнасць т-ва г прапанавау мш-ву унутр спрау забаранщь яго дзейнасць Па просьбе савета старшынь т-ву было дазволена самалгквщавагща ра-шэннем агульнага сходу (25 7 1906), маемасць г даУгг перададзены новаутвора-наму мшекаму лгт -артыстычнаму т-ву
Jlim Устав Минского общества любителей изящных искусств Мн, 1899, Дорошевич Э, Коион В Очерк истории эстетической мысли Белоруссии М , 1972
Уладзиир Конан
МШСКАЕ ТАВАРЫСТВА АМАТАРАУ ПРЫРОДАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФП I АРХЕАЛбП! 1снавала У 1912—15 у Мшску Яго праграма прадугледжвала навук вывучэнне прыроды краю, пето рыка-археал даследаванш, ахову помнг-кау прыроды, распаУсюджванне прыро-дазнаУча-пст. г геагр ведаУ на тэр Мшскай губ Размяшчалася у памяшканш Мшскай губ земскай управы г ггмнази К В Фальковгча, з 1913 — у Мшскш га-радскш музек 1снавала за кошт членскгх узносау, паступленняУ ад чытання лекций, ахвяраванняу Кгравалася радай з 6 чал 1-ы старшыня — дырэктар Мшскай балетнай доследнай станцъи А Ф ФлераУ, члены урачы С М Урван-цоу г А.П Грацыянсю, шж -тэхнолаг, чл гар управы Ф Цывшсю, юраунгк Упраулення земляробства г дзярж маемасцей Мшскай губ I М Шэмггонау, старшыня губ казеннай палаты Ф М Ястрэмсю г шш Члены т-ва зай-малгея навук работай, чыталг даклады па медыцыне, геалопг, глебазнаустве, флоры г фауне Беларусг, праблемах збе-ражэння природных багаццяу Т-ва падтрымлгвала сувязг з археал камгегяй, батангчным садам г Вольна-эканам т-вам у Пецярбургу, Казансюм ун-там, Маскоусюм, Вяцкгм, Уральсюм, Мгка-лаеусюм т-вамг аматарау прыродазнау-ства, Зах - Сгбгрскгм аддз Рус геагр т-ва г шш У 1914 выдала навук зб «Весцг» Сабрала калекцыг стараж кнгг, манет, мшералау, бел. нац адзення, гербарыг, яюя захоувалгея У створаным т вам гар музег Спынига дзейнасць у сувязг з пачаткам 1 -й сусв вайны
Захар Шыбека
МШСКАЕ ТАВАРЫСТВА АХбВЫ ЖАНЧЫН. Засн у 1901 у Мшску га-радскгм галавой К Э Чапсюм Знаходзг-лася пад уплывам дзеячаУ лгберальна-апазгцыйнага руху У рабоце т-ва Удзельшчалг пераважна жонкг чыноунг-кау г прадпрымальнгкау Мела юрыд аддзел, присяжный павераныя як'\га давалг бясплатныя юрыд кансультацыг, бюро па аргангзацыг лекций Жанчы-ны-Урачы вялг курс жаночай ггпены, выкладчыкг ггмнази К В Фальковгча чы талг лекции па астраноми, псторыг г л-ры У 1904—05, 1912—13 пры т-ве дзейнгчалг нядзельныя школы, быу ад-крыты дзенны прытулак для дзяцей ра бочых Спынига дзейнасць з пачаткам 1-й сусв вайны Захар Шыбека
MIHCKAE ТАВАРЫСТВА ПСТбРЬП I
СТАРАЖ ЫГНАСЦ1. навуковая г культ -асв аргангзацыя у 1919—25 Утворана 29 6 1919 пры Мшсюм пед ш-це У першы яго склад уваходзип Д Бохан, У Вгшнеускг, М Маслаковец (старшыня), Д Мейчык, М Сырюн, А Сцепуржынсю г шш Ставка за мэту вывучэнне псторыг г археалопг Белару-
170
МШСКАЕ
ci, ахову гюмнжау псторых i культуры, утварэнне псторыка-археал музея, пра-паганду пет ведау сярод насельнщтва У 1919—20 польск акупац адмхнхетра цыя адмовша у легалхзацьп арг-цьп 28 12 1920 Наркамат асветы БССР вы-лучы? на яго патрэбы 2 млн руб 21 3 1923 т-ва зарэпстравана У НКУС БССР У 1921—23 было каля 50 пра-вадз члена?, у склад правления у розны час уваходзш! В-Дружчыц, М Гуткоуск1 У Тгнатоусю, М Каспяровш, М Мялешка, У Ilitama (старшыня), А Савгч, КШлюб-CKi, I Поляк 1 шш , ганаровым! членам! абраны праф Г Мейчык, акад Я Карею, Ф Турук 1 М Янчук Правило каля 40 агульных насяджэнняу, на яктх аб-меркаваны навук даклады «Рэлхпйнае пытание на сеймах Рэчы Паспалггай у 1596—1632», «Навейшая беларуская пс-тарыяграфхя», «Працы польски наву-коуцау па псторьп Беларуш», «Мацей Стрыйкоусю 1 яго хронпса», «Казани! пра Рагнеду», «Адукацыйная кам1шя ВКЛ 1 ушяцкхя школы», «Знхшчэнне бхблштэк 1 рукашеных пстарычных крынщ у Беларусх з 12 ст да гэтага часу», «Мхнулае Навагрудка» х шш Частка дакладау апублжавана у час «Вольны снят», «Працы БДУ», «Вестник Народного комиссариата просвещения» хн-фармацыю пра пасяджэннх т-ва давала газ «Савецкая Беларусь» У вер 1921 пры дапамозе Наркамасветы БССР т-ва арганхзавала археал раскопкх стараж курганоу у Заела?! (Маслаковец, В Су-шчынскх I Поляк), супрацоушчала з Mihckim навуковым педагогичным тава-рыствам, Беларускгм вольна-эканамгчным таварыствам, з краязна?чым1 арг-цыя-мх Беларуш х Расп, у снеж 1921 удзель-нхчала ва Усерас канферэнцых краязн т-ва? У студз 1922 пры таварыстве ?творана Часовае бюро краязна?ства у валасныя цэнтры Мшскага пав раза-сланы анкеты для збору шфармацых пра помнхкх псторых i культуры, стара-друкх 1 архх?ныя зборы Мшскх ш-т нар адукацых перада? т-ву пет , этнагр х археал часткт было га музея Мшскага таварыства аматарау прыродазнауства, этнаграфп z археолога У 1923 з-за пера-ходу большаецх члена? у шш навук. ?становы (1нбелкульт, БДУ) акты?насць т-ва зменшылася На запыт НКУС БССР ад 16 3 1925 Пхчэта паведамх?, што М т г 1 с «з мая 1924 не праводзщь пасяджэнняу х на гэты час практична спынша сваю дзейнасць»
Jlim Каспяровхч М Арганхзаванае вывучэиие Беларуси ? XIX i пачатку XX ст // Полымя 1928 № 1—2, Вяргей ВС Дзейнасць краязна?чых аргашзацыя? у 20-я г па археалапчнаму вывучэннхо БССР // Весцс АН БССР Сер грамад навук 1979 № 1
Аляксандра Гесь, УладзМр ЛяхоУск1
МШСКАЕ ТАВАРЫСТВА ДАПАМбП НАВУЧ&НЦАМ Засн у 1875 для ака-зання матэрыяльнай дапамоп выхаван-цам навуч устано? горада з мэтай пад-трымкх выпускнхко? пмназхй, вучылх-
шча? I студэнтау вышэйшых навуч устаноу Ктравалася статутам (приняты 22 1 1875) Калепяльны орган — агуль-ны сход, якх выбц>а? пра?ленне, а тое — старшыню, сакратара х казначэя Працяглы час старшыней т-ва бы? ды-рэктар Мшскага рэальнага вучылхшча 11 Самойла Члены т-ва падзялялхея на ганаровых (уноешх аднаразова не менш за 300 руб), сталых (не менш за 75 руб) х правадзейных (не менш за 3 руб у год) Сярод ганаровых чл былх мастак I К Айвазо?ск1 (з 1882) х папячыцель Вх-ленскай навуч акруп М АСерпе?скх У 1900 у т-ве было 275 чл Сродкх т-ва складалхся з членскгх узноса?, аднаразо-вых ахвяравання?, працэнта? з каптгалу х прыбытка? ад дабрачынных мерапры-емства? х латарэй Прадста?нхк1 т-ва збх-ралх ахвяраваннх па приватных дамах, праводзип вечарыны на карысць студента? Сродкх ад тх складалх фонд дапамоп (4—5 тыс руб за год), якая шхла на аднаразовыя субсщьп, плату за навучанне 1 падручнхкт Дапамогай т-ва ка-рысталхся пераважна навучэнцы мшекхх мужчынскай I жаночай пмназхй, рэальнага вучылпича х гарадскога 4-класнага вучылпича Да 1907 т-ва спышла хена-ванне Яго функцых выконвалх т-вы пры адпаведных навуч установах
Лип 25-летие Минского общества вспомо ществоваиия учащимся и отчет за 1899 г Мн 1900 Мйсалай Марчанка
МШСКАЕ ТАВАРЫСТВА СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКТ, аргашзацыя буйных земле?ласн1ка? Гснавала ? 1876—1914 Працавалх 4 секцых агранамхчная, жы велагадо?Л1, конегадо?л1 х лясная У распараджэнш т-ва знаходзшася тугана-вщкае доследнае поле, для даследавання? выкарысто?вал1ся гаспадаркх члена? т-ва, у маентках вывучалхея перадавыя с -г дасягненнх Вынгкх практычнай работы абахульнялхея ? навук дакладах Т-ва займалася нарыхтоукам! х пастау-камх збожжа ваен ведамству х продажам ячменю пхваварным з-дам Пецярбурга х Масквы У 1896 пры т-ве створана ле-са?парадкавальнае бюро з аддзелам ляс-нога гандлю, ? 1897 — камерцыйнае аддзяленне Т-ва пасга?ляла лясныя матэрыялы данецкхм каменнавутальным шахтам, экспартавала лес, наладзша гандл зносшы з Варшавай па збыце масла I малочных прадуктау, займалася ?парадкаваннем мшекхх конскхх кхрма-шо?, стварэннем узорнага кхрмашу на Залатой Горцы па продажи коней х шш жывелы Па шщыятыве т-ва арга-шзавана Мшскае земляробчае т-ва ?за-емнага страхавання, створаны суполка вшакураных заводчыкау, акц т-ва крух-малапатачнага з-да «Сокал» х лясная бхржа Т-ва наладзхла юбшейную с -г х саматужна-прамысл выста?ха ? 1901, выстауха-кхрмашы жывелагадоулх ? 1912 Захар Шыбека
МШСКАЕ ТАВАРЫСТВА УЗАЕМА-ДАПАМбн НА СТАУ HI КАМ НАРбД-НЫХ ВУЧЫЛ1ШЧ, Минское губернское Общество взаимного вспомоществова-
ния учащим и учившим в народных училищах Засн у крас 1901 з мэтай аказання матэрыяль най дапамоп настауихкам нар вучыт шча? Рашэннх па ушх пытаниях пры малхея калепяльна на агульным сходзе члена? т-ва цх на пасяджэннях пра?лен ня Кантрольныя функцых выконвала рэвихйная камхехя Публхкавала штога довыя справаздачы аб сваей дзейнасщ Да 1913 у т-ве было 1530 чал , амаль усе наста?н1К1 губерш Агульны сход за цвярджа? кандидатуры на званне гана ровага члена т-ва Сярод ix былх педагог К В Ельнхцкх I адзш з заснавальюкау т-ва, хнепектар 1-га Мшскага гар вучы липча М В Голубе? Сродкх т-ва склада лхея са штогадовых членскхх узноса? (3 руб ,з 1912 — 5 руб ), штогадовых суб ехдый урада ? памеры 1000 руб х губ земства — 1150 руб (з 19 1 3 — 2000 руб ), аднаразовых ахвяравання? х пры бытка? ад дабрачынных мерапрыем ства? Трымала ? Мшску мужчынсю (з 1905) I жаночы (з 1912) штэрнаты да навучэнца? — дзяцей члена? т-ва 1сна вала да 1917 Мисалай Марчанка
МШСКАЕ ТАВАРЙСТВА УРАЧОУ Таварыства мхнекхх ура чо? Створана у 1862 па шщыятыве губ ?рачэбнага хнепектара Дз В Спасо вхча з мэтай сан вывучэння губерщ барацьбы з эшдэмхямх, арганхзацых ?ра чэбнай дапамоп насельнхцтву, сан асветы У 1863 зачинена У 1867 аднав! ла дзейнасць намаганнямх доктара М К Берга Т-ва правило меднка-тапа графхчнае х сан -статыстычнае апхеанне гарадо?, мястэчак Мшскай губ , право дзхла лабараторныя сан -ппенхчиыя даследаванш вады х прадукта? харчаван ня, якхя прадавалхея, арганпавала дэзш фекцыйную камеру, сан -бактэрыяла пчную лабараторыю У 1867 т-ва зама вала мед б-ку, у 1869 — метэаралапч ную станцыю, у 1879 — бясплатную лячэбнщу для бедных, у 1898 — гар бальнхцу сан камггэта, у 1899 — гар амбулаторию, у 1912 — дачу-калонио для хворых на туберкулез Т-ва удзель нхчала ? стварэннх ? Мшску бхбшя тэк — гмя А С Пушкша (1900), чыгу начнай (1902), гмя Л М Талстога (1911) Правило 3 з’езды ?рачо? Мшскай губ (1908, 1911, 1914), рэгулярна выдавала свае «Пратаколы» х «Працы», у 1910— 15 — штомесячны час «Минские вра чебные известия» У 1919—21 х 1941— 44 дзейнасць т-ва перапынялася У 1929 яно ператворана ? навук асацыяцыю у 1933 — у профшьныя т-вы, у 1940 — ва Усебел мед т-ва 3 1944 створаны шэраг спецыялгзаваных мед т-ва? (на 1997 36)
Jlim Молчанов АП К истории науч ных медицинских обществ н Белоруссии // Научные медицинские общества БССР Сб справ сведений Мн , 1981 Akim Малчанау
МШСКАЯ АБЛАСНАЯ Б1БЛ1Я1ЭКА х м я А.С П у ш к х н а Створана на базе Мшскай публмнай б1бл1ятэк1 хмя А С Пушкша У сак 1938 атрымала ста тус абласной На 1 1 1998 кнхжны фонд каля 705 тыс экз , больш за 46 тыс чы
МШСКАЯ М
тачоу Б-ка мае 11 аддзелау, 6 сектарау 2 актавыя залы, 6 читальных залау раз лхчаиих на 650 чытачоу агульная перыяд выданняу, л-ры па мастацтве, бел 1 краязнаучай л-ры, тэхн i с -г л ры, замежнай л-ры Сярод рэдюх вы-даиияу камплекты часотсау «Исторический вестник», «Современник», «Русская мысль», прыжыццевыя поуныя зборы творау С М Салауева, А С Пушила, В.А Жукоускага i тнш Б-ка аказ-вае метадычную дапамогу 29 цэнтраль ным бхблхятэчным схстэмам вобласцх, праводзщь мерапрыемствы па павы-шэннх квалхфткацы! бхблхятэчных работнику вобласщ Выпускав штокварталь-на шфармацыйны зб «Бхблхятэчны вески» Супрацоунхчае з культ цэнтрамх замежных крахи на Беларусх Пры б-цы адкрыта франка-бел зала хнфармацых, сумесна з хн-там Гетэ праводзяцца днх ням культуры, створаны клуб «Кнхга х мы»
МШСКАЯ АБШЧЫНА СЯСЦЁР MI-1АСЭРНАСШ ЧЫРВбНАГА КРЫЖА Засн У 1889 мшсюм упрауленнем Ра-ыйскага т-ва Чырв Крыжа У абшчыну Уваходзип старшая х 14 штатных сясцер мхласэрнасцх Каб атрымаць пасведчан-не сясгры мхласэрнасцх трэба было прайсщ гадавое выпрабаванне х 2 гады папрацаваць у абшчыне Праца не ап-лачвалася, абшчына выдзяляла хнтэр-нат, харчаванне, вопратку, абутак х невял. грашовухо дапамогу У 1903 пры абшчыне адчынены гадавыя курсы, на якхх выкладалх фхзхялопю, ххрургхю х дэсмургхю, плену, анатомхю, унутр хваробы, догляд х пач дапамогу, псххх-ятрьпо, фармакалопю х рэцэптуру Да 1915 падрыхтавана 143 сясгры мхласэр-насш У 1904 сестры абшчыны накхра-ваны на Далекх Усход х у Самару, куды прыбывалх параненыя з руска-японскай вайны 1904—-05, у 1908 удзельнхчалх у барацьбе з халерай у Мазырскхм пав , у 1910 — з тыфам, шкарлятынай, воспай у Мшскай губ , у 1911 выязджалх на да-памоху галадаючым Акмолхнскай, Та-больскай, Закаспхйскай губ У 1910 абшчына адчынхла лячэбнхцу на 14 ложкау, у 1914 пабудавана новая лячэбнхца на 40 ложкау 3 пач 1-й сусв вайны абшчына сфармхравала х накхравала на фронт шпхталь на 200 ложкау, ян пазней пашыраны да 800 ложкау 3 1921 у складзе Т-ва Чырв Крыжа БССР
Лт Петрова АФ К истории РОКК на территории Белоруссии // Здравоохранение Белоруссии 1961 № 7, Хоров Г К истории подготовки медицинских сестер в Белоруссии // Вопросы истории медицины и здравоохранения Мн , 1968, Крючок ГР Очерки истории медицины Белоруссии Мн 1976 Тамара Разуменка
МШСКАЯ АБ’ЯДНАНАЯ АРГАН1-
ЗАЦЫЯ РСДРП, «Аб’яднанка» Створана 9(22) 3 1917 з прадстаунхкоу бальшавщкай х меншавзцкай фракций РСДРП, Бунда, Мшскай групы СДКП1Л (Сацыял-дэмакратыя Каралеу-сгва Польскага х Ливы) Ва устаноучым аодзе Удзельнхчау 131 прадстаунхк ад устх с -д арг-цый Мхнска, быу абраны
яе кхрузочы орган — камхтэт Член к-та С Р Маплеускх удзельнхчау у VII (Кра-савщкай) Усерасхйскай канферэнцых РСДРП(б), 24 5(6 6) 1917 на пашыра-ным сходзе «аб’яднанкх» абмеркаваны яго даклад па вышках канферэнцых Тэты сход стау пачаткам расколу арг-цых 1(14)6 1917 на сходзе балыпавхкоу х ш-тэрнацыяналхстау (прадстаухша
СДКПхЛ) принята рэзалюцыя аб хх вы-хадзе з Маа РСДРП, «аб’яднанка» спынхла свае хснаванне Маась Бт
МШСКАЯ АКРУГА адм -тэр адзхнка у БССР у 1924—30 Утворана 17 7 1924 Цэнтр г Мшск Пл акруп 10 888 км2, нас 498 6 тыс чал (1924), пасля узбуй-нення пл 21 421 км2, нас 879,7 тыс чал (1927) Уклхочала 11 раенау Астра-шыцка-Гарадоцкх, Заслаускх, Койданау-скх, Лагойскх, Пухавхцкх, Самахвалавщ-кх, Смалявхцкх, Смхлавхцкх, Уздзенскх, Чэрвеньскх, Шацкх (4 8 1927 лтквщава-ны), 2 гарады (Мхнск, Чэрвень), 8 мяс-гэчак (Заслауе, Койданава, Лагойск, Пухавхчы, Смалявхчы, Смхлавхчы, Узда, Шацк) 20 8 1924 равны падзелены на 120 сельсавета^ Акруговая газ «Беларуская веска» 9 6 1927 да М а далучаны Барысаускх, Бягомльскх, Бярэзхнскх, Зембхнскх (27 9 1927 лхквхдаваиы), Крупскх (18 6 1927 перададзены Ар шан-скай акр ), Плешчанщкх х Халопенхцкх р-ны лхквщаванай Барысаускай акр, Грэскх х Капыльскх р-ны лхквщаванай Слуцкай акр 26 7 1930 М а скасавана
МШСКАЯ АКРУГОВАЯ СЯЛЯНСКАЯ
АРГАН13АЦЫЯ ПРЫ РСДРП Створана Мшскай арг-цыяй РСДРП у канцы 1905 у адпаведнасцх э рашэннем Ш з’езда партьп (1905) Мела статут, пя-чатку, бхблхятэку нелегальнай л-ры Дзейиасцю кхравау акруговы к-т Вяс-ковыя, валасныя, павятовыя к-ты узна-чальвалх выступленнх сялян Летам 1906 к-т правеу каля 60 мхтынгау Найб размах сялянскх рух набыу у Навагрудскхм
з Слуцкхм пав (213 выступленняУ) У снеж 1907 шмат мясц камхтэтау арг-цых разгромлены палхцыяй 11 11 1909 палхцыя раскрыта у Мшску бхблхятэхсу арг-цых Пасля 1909 звестак пра арг-цыю няма
Jlim Шабуня КИ Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905—1907 гг Мн , 1962 Маась Бт МИНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, насту-пальная аперацыя войск 3-га (камандуючы ген арми I Д Чарняхоускх), 2-га (ген-палк ГФЗахараУ), 1-га (Маршал Сав Саюза К К РакасоУскх) Бел франтоу пры садзеяннх 1-га Прибалт фронту (ген армхх I X Баграмян) 29 чэрв — 4 лш , састаУная частка Беларускай апе-рацьи 1944 у Вял Айч вайну
Удзельнхчалх 5-я (ген -лейт М I Кры-лоУ), 11-я (ген -палк КМ Галхцкх), 31-я (ген -лейт В В ГлаголеУ), 5-я гвардз танк (маршал бранятанк войск П А. Ротмхстрау), 1-я паветр (ген.-палк авхяцых Ц Ц Хрукш) арми, конна-меха-нхз група (ген -лейт М С Аслхкоускх), 2-1 гвардз танк корпус (ген -м танк войск А.С Бурдзейны) 3-га Бел фронту, 33-я (ген -лейт В Дз Кручонкш), 49-я (ген -лейт 1.Ц Грышын), 50-я (ген -лейт I В Болдзхн), 4-я паветр (ген -палк авхяцых К.А.Вяршынхн) арми 2-га Бел фронту, 3-я (ген -палк А.В Гарба-тау), 48-я (ген -лейт П.Л Раманенка), 16-я паветр (ген-палк авхяцых С I Ру-дэнка) арми, конна-механтз група (ген-лейт lAIIniey) 1-га Бел фронту Задача М а хмклхвымх ударамх войск левага крыла 3-га Бел фронту х частка схл правага крыла 1-га Бел фрохггу па збежных напрамках на Мхнск ва узае-мадзеяннх з 2-м Бел фронтам завяр-шыць акружэнне групоУкх войск пра-цхУнхка 1 вызвалхць Мшск У вынхку
М МШСКАЯ
ажыццяулення Вщебска-Аршанскаи,
Маплеускай i Бабруйскай аперацый ням 4-я 1 частка ил 9-й армхй групы арм1й «Цэнтр» апынутся у паукальцы, глыбока ахопленыя сав войскам! 30 чэрв войскх 3-га Бел фронту фарсхра-валх Бярэзхну, разбхлх барысаускую гру-поуку птлерауцау, вызвалхлх Барысау, Бягомль (1 лхп), Лагойск, Смалявхчы, Вхлеику, Краснае (2 лхп), перарэзалх чыг Мшск—Вхльнюс Войскх 1-га Бел фронту вызвалхлх Любань, Слуцк (30 чэрв), Стоубцы, Гарадзею (2 лш ), пе рарэзалх чыг Мхнск—Баранавхчы Адначасова у напрамку на Мхнск наступа-лх войскх 2-га Бел фронту, якхя вызвалхлх Бялынхчы (29 чэрв), Чэрвень (2 лхп ), Беразхно (3 лш ) Рухомыя злучэн-нх 1-га Бел фронту у ноч на 3 лхп абышлх Мхнск з Пд, выйхшп да пауд усх ускрашы горада, дзе злучылхся з войскамх.З-га Бел фронту На досвхтку 3 лш быу нанесены вырашальны удар па ням гарнхзоне у Мхнску 3 У х ПнУ у горад уварвауся 2-х гвардз танк корпус, з Пн увайшлх часцх 5-й гвардз танк армхх х падраздзяленнх 11-й гвардз х 31-й армхй 3-га Бел фронту, з ПдУ — 1-ы гвардз танк корпус х часш 3-й ар-ми 1-га Бел фронту У 2-й пал дня 3 7 1944 Мхнск быу поунасцю вызвале-ны У акружэнне (Mihcki «кацел») на У ад горада трапхлх гал схлы 4-й х асобныя элучэннх 9-й ням армхй, якхя да 11 лхп былх разгромлены У час М а сав авхя-цыя наносхла па ворагу магутныя удары, перашкаджала падыходу рэзервау працхунхка, дэзарганхзоувала яго плана-мернае адступленне 4 лхп войскх 3-га х 1-га Бел франтоу дасягнулх рубяжа воз Нарач—Маладзечна, вызвалхлх Нясвтж Войскх 1-га Прыбалт фронту надзейна хзалявалх трупу армхй «Поунач» х не далх ей магчымасцх прыйсцх на дапамогу групе армхй «Цэнтр» 4 лш выйшлх на 3 ад лшц Варапаева — воз Мядзел У ажьщцяуленнх аперацых вял дапамогу сав войскам аказвалх партызаны 53 злучэнням х часням, што вызначылхся у М а, нададзены ганаровыя найменш «Мхнсктх», 13 — «Барысаускхх», 8 — «Слункхх» Уладзишр Лемяшонак
минская аргашзАцыя РСДРП Створана увосень 1903 на аснове хскраускай групы Заснавальнхкх М М Кузняцоу, С А Валынскх х В I Валын-ская, якхя аб’ядноувалх вакол сябе каля 30 рабочых чыг майстэрняу 3 сак 1904 уваходзхла у Пауночна-Заходт камтэт РСДРП, са жн 1905 у Паун -Зах саюз РСДРП, з чэрв 1906 у Абласны саюз РСДРП Лтвы i Беларуа У канцы 1905 каля 1000 чл Кхравала дзейнасню груп РСДРП у Бабруйску, Навагрудку, Слуц-ку У час рэвалюцых 1905—07 поруч з хнш левымх палхт арг-цыямх кхравала выступлениям! працоуных Падтрымлх-вала сувязх з ЦК РСДРП, выдавала газ «Минский летучий листок» Пасля разгону II Дзярж думы 3 6 1907 х арышту
яе с -д. фракцых мнопя чл мшскай арг-цых РСДРП таксама арыштаваны х дзейнасць яе спынена Аднавхлася у канцы 1907 Удзельнхчала у стварэннх нелегальных прафсаюзау, устанавхла сувязх з арг-цыямх РДСРП Пецярбурга, Масквы, Адэсы, Каралеуства Польскага х Лттвы, аргашзавала Мхнскх перасыль-ны пунхсг нелегальнай л-ры У лш — жн 1914 разгромлена палхцыяй
Лт Псторыя Беларускай ССР Т 2 Мн 1972 Король АС Большевики Белорус сии в революции 1905—-1907 гг Мн 1986
МШСКАЯ АРГАН13АЦЫЯ ЭСЭРАУ, народнхцкая рэвалюцыйна-дэмакратыч-ная арганхзацыя неанароднхцкага кхрун-ку Узнхкла у 1902 на аснове разгромле-най у 1900 мшскай групы Рабочий парты! палтычнага вызволения Расп. У 1904 утвораны Мхнскх к-т Партых сацы-ялхстау-рэвалюцыянерау (ПС-Р) У Мхнскх к-т уваходзхлх Е Гальперын, П Гамзагурдзх, К 1змайловхч, С Маршак, I Сарока У крас 1904 М а.э удзельнхчала у 1-м з’ездзе прадстаунткоу эсэраускхх груп х к-тау Беластока, Бран-ска, Вхльш, Вхцебска, Гомеля, Дзвшска, Смаленска, на якхм сфармхраваны Паун -Зах абл к-т ПС-Р У структуру М а э уваходзхлх саюз прапагандыстау, аптацыйная сходка х тэхнхчная група (друкарская х транспартная) Напярэ-дадш рэвалюцых 1905 у Мхнскай арг цых 26 чал, у 1906 — каля 200 У лхст 1905 Мхнская арг-цыя пад уплывам К 1змайловхч выказалася супраць рашэння ЦК аб часовым прыпыненнх палхт тэрору х задавала сваю баявую арг-цыю 14 1 1906 эсэр I П Пулххау зрабху замах на мшскага губернатара П Р Курлова I палгцмайстра ДзДзНо-рава У 1905—07 мхнсюя эсэры пашы-рылх кантакгы з Бундам, РСДРП, БСГ х Уваходзхлх у склад каалхцыйных саветау Паражэнне рэвалюцых 1906—07, арыш-ты актывхстау паралхзавалх дзейнасць Мхнскай арг-цых, сувязь з ЦК падтрым-лхвалася эгазадычна У 1909—12 хснава-ла невял група эсэрау Пасля Лют рэвалюцых 1917 мхнскхя эсэры падтрымалх Часовы Урад На выбарах у Мхнскх Са-вет яны атрымалх 17,8% месцау (баль-шавхкх 54,6%) Восенню 1917 арг-цыя раскадолася на 2 часткх правых х левых эсэрау Правыя эсэры не прызналх са-цыялхст характер Кастр рэвалюцых 1917, павялх барацьбу супраць сав улады Левыя эсэры да лхп 1918 супрацоу-шчалх з балыпавхкамх Летам 1918 правыя I левыя эсэры разам з прадстаУнх-камх народнщкага крыла БСГ сфармх-равалх у Мшску Беларускую партыю сацыялгстау-рэвалюцыянерау (БПС-Р), якая Узяла курс на стварэнне незалеж-най бел дзяржавы — Беларускай На-роднай Рэспублт (БНР) У 1919—20 разам з бальшавхкамх эсэры вялх барацьбу супраць польскай штэрвенцых У перыяд 2-га абвяшчэння БССР (31 7 1920), не пагадзхУшыся з нац палхтыкай, якую праводзхла КП(б)Б, М а э парвала з ей адносшы I выстушла у якасцх апазщых кхруючай партых У 1924 на з’ездзе у Мхнску прыняла рашэнне аб самарос-пуску
Лт Непролетарские партии России в трех революциях Сб ст М , 1989, Брига дин ПИ Эсеры в Беларуси (конец XIX в —февраль 1917 г) Мн , 1994
Мисалай Сташкевм, Эдуард Лтецм
МШСКАЯ БАЛ ОТ IIАЯ дбСЛЕДНАЯ
СТАНЦЫЯ, першая навук Установа па культуры балот у Расп х Беларуш Засн 21 8 1911 у Мшску паводле рашэння ба-лотнай камхсхх Мшскага губ земства 1-ы дырэкгар АФ.Флерау Праводзхла навук. даследаваннх у галше земляроб-ства, раслшаводства, лугаводства, мелх-ярацых, глебазнауства, геабатанхкх, агра ххмц х агратэхшкх Мела доследную гас-падарку (7,5 дзесяцшы балотнай глебы каля прыпынку Лахва Палескай чыг) У 1912—17 выдавала час «Болотоведе ние» (з 1915 выходзхУ у Маскве), яю публхкаваУ справаздачы аб дзейнасщ станцых, навук артикулы, паведамленш аб новых машинах па асушэннх бало-цхстых глеб I здабычы торфу, агляды айч I замежнай л-ры па балотнай спра ве У 1912 удзельнхчала у юбхлейнай с -г I саматужнай выстаУцы, арганхзава най Смаленскхм т-вам сельскай гаспа даркх, у нарадзе па кармавых раслшах лугаводстве х асушэннх балот Беларусх i Лхтвы У 1913 пераутворана у раенную У зону яе дзейнасщ уваходзхлх Мшская Валынская, Гродзенская, Чарнхгауская i Маплеуская губ У 1930 на базе станцы! х аддзела асушэння х культуры балот Бел дзярж ш-та сельскай х лясной гас падаркх арганхзаваны Усесаюзны НД1 балотнай гаспадаркх. Захар Шыбека
МИНСКАЯ БЕЛАРУСКАЯ ВУЧНЁУ-
СКАЯ ГРАМАДА, нацыянальная мала-дзежная арг-цыя у Мшску у 1917—-20 Утворана восенню 1917 на аснове вуч неускага гуртка «Вянок» навучэнцам! сярэднхх навуч устаноу горада У склад яе кхраунштва у розны час уваходзш А Садоускх, М Кхркевхч, М Мщкевес Б Платонау, М Романовы, А Алексан-дровхч, П Самковхч х шш Дзейнхчат драм х харавы гурткх, б-ка, каса узаема дапамоп У час працы Усебеларускага з'езда 1917 у Мхнску члены грамады ар-ганхзавалх харавыя канцэрты, тэатр пастаноуку, дэкламацыю вершау У час польск акупацых 1919—20 пашырыла дзейнасць у Мшсхом, 1гуменскхм х шш паветах, дзе у весках х мястэчках ства рала бел маладзежныя гурткх, б-кх, чы тальнх, драм х харавыя гурткх праводзш у правшцых тэатр вечарыны Члены грамады Мхцкевхч, Платонау, Алексан дровхч удзельнхчалх у стварэннх восенню 1919 Таварыства працаушкоу беларуска га мастацтва Спынхла дзейнасць у лш 1920 УладзМр Ляхоусы
МШСКАЯ БЕЛАРУСКАЯ ПМНА31Я першая сярэдняя беларускамоуная иа-вуч Установа у Мшску у 1919—20 Створана 15 9.1919 на базе 3-га Мхнска га пач вучылхшча Дзейнхчалх 4 класы Дырэкгар П ПДземгдовгч У пед раду Уваходзхлх Л Л Бхльдзюкевхч, Ч Родзевн, А. Галта, Я Фарботка, А.А Грынееы, /УДашлев1ч, ЯН Дроздовы, Я М Луцэ-
вхч-1ваноуская, I П Поляк, В Сушчын-ск1, Я Каранеуск/ Выкладалхся бел мова 1 лпаратура, рус , франц , ням i польск мовы, псторыя Беларусх, латынь, пры-родазнауства, матэматыка, геахрафхя, сневы, маляванне, ручная праца х хнш 1снавалх фхз кабхнет, ххм лабараторыя, працавалх гурткх тэатр , прыгожага мас-тацгва (юраунхк Драздовхч) Мнопя на-вучэнцы былх чл Мшскай бел вучнеу-скай грамады Навучанне платнае Дзе-цх бедных бацькоу х схроты вызвалялхся ад платы Дзейнасць пмназхх нраходзиха пад наглядам польск адмхнхстрацьц 3 патрэбных на 1-е пауходдзе 102 тыс руб было выдаткавана 15 тыс руб Фх нансавую дапамогу аказвау Часовы бел нац к-т У жн 1920 пераутворана у 13-ю Мхнскую сярэднюю школу 2-и ступенх У пмназхх вучылхся паэты ААиександровхч, КI Жылка, матэма-ТЫК Б Дземхдовхч, тэатральны дзеяч Я Рамановхч х хнш Уладзишр Ляхоуск/
МИНСКАЯ БЕЛАРУСКАЯ ШКблЬ-
НАЯ РАДА, Беларуская ш к о льная рада Меншчыны, культурна-асветная установа у Мшску у 1919—20 Створана 30 8 1919 на базе школьнай камхсхх Часовага беларускага нацыянальнага кам /тэта Дзейшчала ва умовах польск акупацых У прэзщыум рады уваходзип С Рак-Мххайлоусю (старшыня), У 1гнатоуск/, Я Шыярне вхч, А Смол/ч, В 1ваноуск/, АДан/лев/ч Ч Родзевм I шш Кхравала дзейнасцю бел навуч устаноу Мшскай губ, ства-рала бел школы х культ -асв гурткх, па-вятовыя I валасныя бел школьный рады Арганхзавала у Мшску х Слуцку бел настаунщюя курсы стварыла камхсхю якая склада х выдала навуч праграму для бел пачатковых школ Стала асно-вай для стварэння Беларускай цэнтраль най школьнай рады Намагалася ства рыць бел нац унхверсхтэт Спынига дзейнасць у лхп 1920 з прыходам Чырв Армц Уладзишр Ляхоуск/
МШСКАЯ Б1БЛ1ЯГЭКЛЧЫТА1БНЯ I м я ЛМТалстога Адкрыта 1 10 1911 Працавала штодзенна Былх тры пакох для чытання Кнхжны фонд складау каля 1 тыс назвау Мела холл, падараваныя жонкай Л М Тал стога — С АТалстой Плата за наведванне — 1 кап За 1912 захрхксавана амаль 12 тыс наведванняу Сярод чытачоу 683 наву-чэнцы, 14 студэнтау, 8 салдат, 4 селянх-ны, 40 служачых, 71 бухгалтер, 29 ра-меснхкау, 47 рабочых, 11 гандляроу 75 хатнхх гаспадынь х 35 асоб без сталых заняткау У 1913 рэвхзхйная кашсхя знайшла у читальных залах забароне-ныя часопхсы 1906, перададзеныя сходы з б-кх хмя АС Пушкина Звесткх пра целейшую дзейнасць адсутнхчаюць
Захар Шыбека
МИНСКАЯ ВАЕННАРЭВАЛЮЦЫЙ НАЯ АРГАН13АЦЫЯ РСДРП, група сацыял-дэмакратау, якая вяла рэв работу сярод салдат Мшскага х Навагруд-скага гарнхзонаУ, чыг брыгады у Бара-навхчах, у часцях, яюя адпраулялх на
рус -японскую вайну, х сярод запасных 1снавала з пач 1905 да 1907 Дзейнхчала пад юраунштвам Ваенна-рэв арг-цых пры Паун -Зах саюзе РСДРП, паз ней — Ваенна-рэвалюцыинаи арган/зацы/ пры Абласным саюзе РСДРП Латвы / Бе ларус/ Выдавала лхстоую У лш 1905 пад уплывам яе аптацых на ст Мхнск узбунтавалхся салдаты чыг батальена, яю ехаУ на Д Усход У лхст 1905 нала-дзша мхтынг навабранцау Палхт апта-цыя садзейнхчала Баранавщкаму выступлению рабочых / салдат 1905.
МИНСКАЯ ВАЕННАЯ АКРУГА 1) ва-енна адм адзхнка рас армхх у 1-ю сусв вайну Створана у лш 1914 замест ска-саванай Вменскаи военной округ/, тыла-вы раен Пауночна-Заходняга фронту, з 1915 — Заходняга фронту 1915—18 Тэр яе неаднаразова мянялася, у 1917 уключала Маплеускую, Смаленскую, Калужскую губ , частю Вхцебскай, Мшскай х Чарнхх-аускай губ На тэр акруп (Маплеу) знаходзшася Стаука Вярх га лоунакамандуючага Акругу узначальвау гал начальник, пры яюм дзейнхчау хитаб (дыслацыравауся у Мхнску, потым у Смоленску) Камандавание М в а зай-малася камплектаваннем х размяшчэн-нем вайск часцей, нарыхтоукамх для дзеючай армхх, эвакуацией параненых х цывшьнага насельнщтва, пытаннямх цэнзуры, контрразведю х шш Штаб акруп расфармхраваны у пач 1918 Гал начальнхю М в а ген ад кавалерых барон Я А Рауш-фон-ТраУнберг (лш 1914—17), Кхсялеусю (’, 1917),
Л В Леш (снеж 1917) 2) Назва з 28 лхст да 14 снеж 1918 Беларускай военной округ/ 3) Ваенна-адм аб’яднанне вайск часцей, злучэнняу, ваен навуч х шш устаноу Савецкай Армхх пасля Вял Айч вайны 1снавала з 9 7 1945 да 4 2 1946 на тэр Мшскай, Вхцебскай, Маплеускай, Маладзечанскай х Полацкай абл, упрауленне размяшчалася у Мхнску Аб яднана разам з Баранавщ-кай ваен акругай у Бел ваен акругу
Андрей Лукашэвгч
МШСКАЯ вбБЛАСЦЬ Размешчана У цэхгтры Беларусх Пл 40,2 тыс кмг Нас 1566,3 тыс чал (1995) Цэнтр — г М/нск Утворана 15 1 1938, 20 2 1938 у склад вобласцх уключана 20 раенау Ба-рысаусю, Бягомльсю, Грэсю, Заслаусю, Капыльскх, Крупсю, Лагойсю, Любанею, Мшсю, Плешчанщю, Пухавхцю, Рудзенсю, Слуцю, Смалявщю, Старада-рожею, Старобшсю, Уздзенсю, Халопе-шцю, Чырвонаслабодсю, Чэрвеньсю 3 27 9 1938 у М в 6 гарадоу, у тл 3 абл х 3 раеннага падпарадкавання, 16 гар па-селкау 4 2 1939 утвораны Дзяржынсю р-н На 1 1 1941 у М в 21 раен, 288 сельсаветау 20 9 1944 да вобласцх далучаны Бярэзхнсю р н Маплеускай вобл , 8 1 1954 — Глусю, Клецю, Нясвхжсю, Стаубцоусю р ны скасаванай Барана-вхцкай вобл 17 12 1956 скасаваны Грэс-ю 8 8 1959 — Заслаусю х Чырвонаслабодсю р-ны 20 1 i960 да М в далучаны Вхлейсю, Валожынсю, 1вянецю, Кры-вщю Маладзечансю, Мядзельсю, Ра-
М1НСКАЯ М
дашковщю р ны скасаванай Маладзе чанскай вобл, скасаваны Бягомльсю Радашковхцю, Рудзенсю х Халопенхцю р ны 23 1 I960 Глусю р-н перададзены Маплеускай вобл Скасаваны равны 17 4 1962 1вянецю, 25 12 1962 Бярэзш сю Валожынсю, Клецю, Крывхцкх, Плешчанщю, Смалявщю, Старобшсю Старадарожсю, Уздзенсю 6 1 1965 зноу утвораны Бярэзхнсю, Валожынсю, Са-лхгорсю, Смалявщю, 30 7 1966 Клецю, Старадарожсю, Уздзенсю р-ны На 1 1 1998 у М в 22 равны Барысаусю, Бярэзшсю, Валожынсю, Вхлейсю, Дзяржынсю, Капыльскх, Клецю, Крупсю, Латойею, Любанею, Маладзечансю, Мшсю, Мядзельсю, Нясвхжсю, Пуха-вщю, Салхгорсю, Слуцю, Смалявщю, Старадарожсю, Стаубцоусю, Уздзенсю, Чэрвеньсю, 20 гарадоу, у тл 7 абл х 13 раеннага падпарадкавання, 23 гар па селю, 307 сельсаветау, 5248 нас пун ктау Пра кожны раен вобласцх хл ад-паведны артыкул
МШСКАЯ ВЫШЭЙШАЯ ПАРТЬШ-ИАЯ ШКбЛА (МВПШ), вышэйшая навучальная установа, якая рыхтавала х перападрыхтоУвала парт , сав х камсам работшкау, работшкау друку, радые х тэлебачання Створана У 1956 на базе Рэсп парт школы пры ЦК КПБ (засн У 1946, зэрмхн навучання 2 гады, мела групы арганхзац -парт , прапагандыс-цкай, камсам работы, журналхетыю) Тэрмхн навучання У МВПШ на дзен-ным аддзяленнх 4 гады, на завочным — 5 Прымалхся камунхеты з сярэдняй адукацыяй 3 1962 працавала аддзялен-не з 2-гадовым тэрмшам навучання, з 1968 — 3-гадовае завочнае аддзяленне (абодва на базе вышэйшай адукацых) 3 1967 на базе школы працавалх рэсп курсы павышэння квалхфхкацых парт , сав I щэалапчных кадрау (у 1986 перау-твораны у факультэт), у 1982—86 — курсы парт х дзярж кадрау Польскай Нар Рэспублхю У 1990/91 навуч годзе у складзе МВПШ 10 кафедрау псторых КПСС, марксхсцка-леншскай фхласо-фхх, палхт эканомп, навук камунхзму, сусв палхтыю х мхжнар дзейнасщ КПСС, парт будаУнхцгва, сав дзярж будаунштва х права, эканомхю СССР, сацыялхст культуры, ваен падрыхтоую, займалася каля 1 тыс слухачоУ, працавала 90 выкладчыкау, утл 15 дактароу I 60 канд навук За час хенавання МВПШ яе выкладчыкамх апублхкавана больш за 100 манаграфхй х брашур па грамадскхх навуках У 1956—90 школу скончыла каля 10 тыс. чал У 1968—91 хенавау музей У 1991 МВПШ пераутворана у 1н-т палпалопх х сац юравання Кампартых Беларусх Праца хнетытута спынена у 1991 у сувязх з прыпыненнем Вярх Саветам БССР дзейнаецх КПСС—КПБ на тэр Беларусх
Мжалай Акиму
«МЙНСКАЯ ГАЗЕТА», шгодзенная грамадска-палтт газета лтберальна-ка-дэдкага гнфармацыйна-асв игрунку Выдавалася у Мшску на рус мове з 12(25)8 1912 да 29 11 1918 Да № 1091 (1915) наз «Минская газета-копейка» Арыентавалася на яур грамадскасць рас культуры У праграмным арт «На-шы заданы» вызначыла свой ктрунак абстрактна, у сэнсе безумоунай пад-трымкт прагрэсу г крытыкг усяго, што вядзе да вяртання у мшулае Асвятляла рэпянальныя, сац -эканам праблемы, дзейнасць мясц самактравання, Дзярж думы, мела аддзел гар хронткт перадру-коувала матэрыялы сталшных газет Знаемтла чытачоу з жыццем i творчас-цю рус 1 яУр тсьменнткау (Л Андрэеу, В Верасаеу, Я Гордзгн, А Куприн, Шо-лам-Алейхем), друкавала крытычныя разборы прачытаных у Мшску лекций, змяшчала нарысы пра творчасць Л Тал-стога, М Някрасава 1 гнш , агляды мгн-сктх мастацкгх выставак, творау Л Аль-пяровгча, Я Кругера, Ф Рушчыца нагана пра тэатр г муз падзег у горадзе У арт «Горкг пра нацыянальнае пытание» (5 10 1912), нарысах Д Мейчыка «Вера г нацыянальнасць» (8 2 1913) «Атульначалавечае г нацыянальнае» (23 12 1913) г шш аутары выступал! за дэмакр самавызначэнне народау, аднак дапускал! асгмтляцыю на глебе агульна-чалавечай культуры Падгрымлшала выступленн! сацыял-дэмакратау супраць падрыхтоукг да вайны Надрукава-ла У перакладзе на рус мову апавяданне Я Коласа «Дудар» (пад назваю «Гусляр Казка Якава Кодае», 5 8 1913) У 1917— 18 падгрымлшала Часовы Урад, каалг-цыю бурж партый з сацыялтстамт, ап-тавала за склгканне усерас Устаиоучага сходу 1 за передачу яму заканадаучай улады Публгкавала шфармацыю пра бел нац рух (арт П Алексюка «Беларускае нацыянальнае адраджэнне», 11 5 1917, праграмныя дакументы «АУ-таномгя Беларусг Ад Беларускага нацы-янальнага камттэта», 3 6 1917 дакументы з пратэстам! супраць разгону Усебел зезда 1917) Выпускала лтт дадатак — час «Минский огонек» (1912) «Вечерние известия Минской газеты-копейки» (1914—15), «Вечерние известия Минской газеты» (1915—17) Уладзиир Конан
МШСКАЯ ГУБЕРНСКАЯ ДРУКАРНЯ кнавала $ 1797—1917 у Мшску Друкавала афтц матэрыялы Гал увага адда-валася выданню «Минских губернских ведомостей», розных тыловых бланкау, справаздач, канцылярскага справаводства г да т п Друкавала «Памятную кнгжку Мшскай губернт» (1860—1916), «Агляд Мшскай губернт за год» (1882—1914), працы па пытаниях исто-рыт, археалош, этнаграфц, асветы, мает л-ры на рус мове Сярод выданняу «Збор старажытных грамат i актау гарадоу Мшскай губернт» (1848), «Пауноч-на-Заходнт каляндар» на 1892—93 пад рэд А Слупскага, «Нарыс археалапчных помнткау на прасторы Мшскай губернт 1 яе археалапчнае значэнне» Г Татура (1892), «Працы Таварыства мтнектх ура
чоу» (1895—1901), «Працы Мшскай ра-еннай доследнай балотнай станцыт» (1914—1915), аповесць у вершах «Пан Дольскт, цт Спатканне з дачкой» Дз СерпеУскага (1845) г шш Усяго на друкавана больш за 170 выданняу У 1913 у друкарнг працавала 40 рабочых, дзейниалт 2 электрарухавткт, друкаванай прадукцыт выпускалася на 70 тыс руб-леУ, Захар Шыбека
АЙНСКАЯ ГУБЕРНЯ кнавала У 1793—1921 Цэнтр — г Minac Утворана 23 4 1793 пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалтгай У 1793—96 уваходзтла У Мшскае, Гзяслаускае i БрацлаУскае ге-нерал-губернатарствы 3 3 5 1795 да 1796 складала асобнае Мшскае намес-нтцтва Мела 13 паветау Бабруйскг, Ба-рысаУскг, Втлейскг, Давыд-Гарадоцкт, Дзтсенскг, Докшыцкг, Ггуменскт, Ма-зырскт, Мшскг, Нясвтжскг, Пастаускт, Птнскт, Слуцкт У лгет 1796 далучаны Рэчыцкт пав, скасаваны Давыд-Гара-доцкт, Докшыцкт, Нясвтжскг, Пастаускт пав У снеж 1842 з Гродзенскай губ далучаны Навагрудскг пав , у Втленскую губ перададзены Втлейскг т Дзтсенскг пав У 1831 губерня У складзе Беларускага генерал-губернатарства, у 1834—56 г 1862—70 — Виенскага генерал-губернатарства У час вайны 1812 на акупт-раванай тэр М г загадам франц маршала Даву 1(13) лш заснавана камтстя Часовага кгравання Мшскай правшцы-яй на чале з ген Барбанегра, потым з Бранткоусктм, якая 15(27) лш заменена адмштстрацыяй Мшскага дэпартамента У Барысаусктм, Втлейсктм, 1гуменсктм т Мшсктм пав створаны пав камтсн У 1845 у губернт 9 гарадоу (1 губернскт т 8 павятовых), 2 заштатный гарады, 116 мястэчак, 2983 еялы, 15 121 веска, 2162 засценкт т ваколщы Паводле пераптсу 1897 пл губернт 80152,3 кв вярсты, нас 2147,6 тыс чал , буйныя рэкт Бярэзша, Дняпро, Неман, Прыпяць, праходзтлт чыгункт Лтбава-Роменская, Маскоуска-Брэсцкая, Брэст—Брянск, Втльна— Роуна, Баранавтчы—Беласток, Бала-гое—ВаУкавыск Паводле нац складу беларусау 76,04%, яУрэяУ 15,9, русктх 3,91, палякау 3,01%, па роднай мове бе-ларусау, русктх г украшцау 80,4%, яУрэ-яУ 16, палякаУ 3, татар 0,19, немцау 0,18, латышоу 0 08%, паводле веравы-знання правасл 72,56%, гудзеяУ 16,06, католткау 10,15, стараверау 0,74, пратэс-тангау 0,27, мусульман 0,21%, па са-слоуях дваран 3,64%, святароу 0,26, купцоу 0,16, мяшчан 23,6, сялян 71,8%, птсьменныя складалт 17,8% насельнщ-тва, у гарадах — 45,2% У 1795 у М г 8 вучылтшчау (Бабруйск, Мазыр, Мшск, Нясвтж, Паставы, Птнск, Слуцк Хало-пентчы) У 1848 працавала 31 прыход-скае вучылшгча (742 навучэнцы), 11 жа-ночых навуч устаноу (444 вучнг), 42 царк школы (562 вучнт), 5-класныя дварансктя пав вучылтшчы (772 чал ) На 1 1 1909 у губернт 2390 навуч устаноу (4265 настаУнткаУ, 121 484 навучэнцы), з тх 14 пмназтй, 10 прапмназтй, 23 вучылтшчы, Нясвтжская настаунтцкая семшарыя, 4 рамесныя школы, 691 пач
JL / тж г
МШСКАЯ JVL
вучылшгча, з тх 642 сельсктя, у 1860 у М г 1 правасл семшарыя (Мшск) т 2 духоУныя вучылтшчы (Мшск, Слуцк), Мшска-МаплеУская рымска-каталщкая семшарыя У 1893 дзейнтчалт правасл манастыры (80 манахау), 860 цэрквау, 67 касцелау, 6 пратэстанцктх устаноу (ктрхт, зборы, малттоуныя дамы), 9 мя-чэцяУ, 36 сшагог, 420 яУр малттоуных дамоу На тэр губернт гснавалт Мшская правасл г рымска-каталщкая (да 1869) епархи Асн заняла насельнштва зем-ляробства, жывелагадоУля, рыбалоуства, пчалярства, лясныя, саматужныя т ады-ходныя промыслы У 1892 працавала 320 прадпрыемствау, з тх 138 броварау, 23 птваварнт, 14 медаварняУ, 36 мука-мольняУ, 7 маслабойняУ, 3 суконныя ф-кт, у 1890-х г былт 24 конезаводы, у 1908 дзейшчала 215 броварау, 16 ггтва-варняУ, 445 фабрык i заводау (3738 рабочых), праведзена 203 кгрмашы У 1902 працавалт 53 бальнтцы, 37 фельч -акушэрсктх пунктау, 78 аптэк, 117 ап-тэчных крам
Губернатары I М Няплюеу, 3 Э Кар-нееу (1796—1806), Г1 фон Родзш (1806—12), ПМ Добрынскт (1812—17), В I Гяцэвн (1817—31), К Я ЦюфяеУ (1831), АФ фон Дрэбуш (1831—35), С I Давыдау (1835—39), М В СушкоУ (1839—41), Г Ф Допельмеер (1842-А4), АВ СяменаУ (1844—50), С АХерхеУля-дзеУ (1850), Ф М Шклярэвтч (1850—51), I АРосет (1857—58), Э Ф Келер
(1858—62), АЛ КажэУнткаУ (1862—64), П Н Шалгуноу (1864—68), Я.А.Касшау (1868—69), УМТокараУ (1869—75), В1Чарыкау (1875—79), А1Пятроу (1879—86), М М Трубяцкой (1886—’) i шш
3 7 111917 Мг у складзе Заходняй вобласщ, 9 паветау Бабруйскг, Барысау-скт, 1гуменскт, Мазырскт, Мшскг, На-вагрудскт, Пшскт, Рэчыцкт, Слуцкт 3 13 9 1918 у складзе Заходняй камуны, з 1 1 1919 у БССР, з 2 2 1919 у Лгтбеле У лютым 1919 утвораны Баранавщкг пав , 26 крас Рэчыцкт пав далучаны да Гомельский губ 3 29 8 1919 да 10 8 1920 Мазырскт т ч Бабруйскага, Барысауска-га т 1гуменскага пав у Гомельскай губ 29 7 1920 утвораны Нясвтжскг пав 3 лш 1920 у БССР 18 3 1921, ката частка тэр губернт, акрамя Бабруйскага, БарысаУ-скага, 1гуменскага, Мазырскага, Мшскага т Слуцкага пав , адышла у склад Польшчы, губерня перастала тснаваць
Jlim Административно-территориальное устройство БССР Справ Мн , 1985 Т 1 С 112, Смородский АП Столетие Минской губернии [1793—1893] 2 изд Мн , 1893, Минская губерния СПб , 1903, 1863 год на Мтншчыне Мн , 1927 Алена Фиатава
«МШСКАЯ ДАУН1НА». «М и н с к а я старина», зборнтк дакументау, артыкулаУ т дакладау па псторыт, археалопт т этнаграфц Беларуст Выдадзены у 1909—13 Mihckim царкоуным ггсторыка-археалагтным камгтэтам у 4 выпусках
Мл /и МШСКАЯ
(З-i у дзвюх частках, у Вхльнх) У якасцх дадатку да 1-га вып у 1909 выйшла «Атсанне рукашснага аддзела i стара-друкаваных кнхг бхблхятэкх Мхнскага царкоунах-а псторыка-археалапчнага ка-мхтэта» (склад А К Сштка) Зб-к мае праваслауна-ахоучы кхрунак, болыпасць
матэрыялау прысвечана псторых праваслаунай иарквы 1 духавенства Змя-шчае хнфармацыю х нататкх пра псторыю стварэння 1 асн кхрункх дзейнасщ к-та, атсанне арххУных зборау некат манастыроу х цэрквау Мхнскай епархп, артикулы 1 даследаваннх пра дзейнасць праваслауных духоУных асоб х каталх-коУ-рэнегатау Апублхкаваны х дакументы з царкоУных 1 свецюх арххвау, пад-рыхтаваныя да друку Дз I Даугялам, Снхткам 1 хнш У 1-м вып надрукаваны
хнвентар Пхнскага Ляшчынскага манас тыра ад 26 12 1588 (выяулены Даугя лам) Яго публхкацых папярэднхчае псх археагр прадмова, тэкст суправаджаец ца фхлал заувагамх У 4-м вып змешча ны атсанне х публхкацыя найб старажытнай часткх арххва Слуцкаха Свята-Трощкага (Трайчаискага) манас тыра (з 1517 да 1547, публ Сштю) звесткх пра склад гэтага арххва х шхи слуцкхх манастыроу 17 — пач 18 ст, арххваУ Слуцкай арххмандрых, Слуцкаха
Спаскага бращва i шш Да публхкацьп прыкладзены тмянны, геагр i предметны паказальнхкх Публикация не нашла навук характер (складальнхк спрошчана перадавау тэкст цх замяняу яго сватм пераказам, калт арыгхнал падавауся на польск мове), аднак мае значэнне пет крынщы, бо большасць дакументау пазней згублена У зб ку змешчаны такса ма звеспа пра сац-эканам развхцце Мхнскай губ , пеенх, казкх, паданнх бел народа, паведамленш пра вынхкх археал раскопак х хнш Мсхась Шумейко
МШСКАЯ ДУХбУНАЯ СЕМШАРЫЯ, вышэйшая навуч установи Бел правасл царквы Маскоускага патрыярхата Папярэднхцай семхнарых была школа у Слуцкхм Трощкхм манастыры, якую заснавау у 1560-х г расхйскх манах Ар цемШ У сярэдзхне 18 ст сюда пераве-дзена х школа Слуцкага Праабражэн скага брацгва Датай заснавання семх нарых лхчыцца 15 9 1785, калх манастыр-ская школа была пераутворана у «Набожную Слуцкую праасвяшчэннага Вхктара Садкоускага семшарыю» Назва атрымана у гонар першага рэктара егас-капа пераяслаускага х барыспальскага (рэзхдэнцыя У Слуцку) Втктара (В С Садкоускага) На пачатку дзейнх чалх 2 класы нхжэйшы х вышэйшы, на-вучалася 25 чал (пераважна дзет духа-венства), настаунхкамх былх выпускнхкх Кхеускай духоунай акадэми У 1789 се-мшарыя закрыта, а епхскап Вхктар арыштаваны Уладамх Рэчы Паспалхтай 8 1 1793 дзейнасць семхнарых адноулена з папярэдняй назвай, з усталяваннем Мшскай праваслаунай епархп у крас 1793 наз Мшскай У 1806 арххегасхсап мшекх toy (Пацемкш) завяршыу перау-тварэнне М д с у 8-гадовую навуч Останову, падобную да хнш семшарый Рас хмперых У час вайны 1812 семхна-рыя не дзейнтчала У 1816 епхскап Анатоль (Максхмовхч) падзялту М д с на 3 навуч Установы прыходскае вучылт-шча, павятовае вучылхшча х уласна семшарыю 20 9 1817 М д с пачала праца-ваць па новых навуч планах 1 9 1840 пераведзена са Слуцка у Мшск i прыпх-сана да Кхеускай духоунай акадэмп Уз-ровень навучання быу высокх, уведзены новыя прадметы медыцына, прыродазнауства, сельская гаспадарка Навучэн-цы вырошчвалх аптэчныя, тэхнхчныя, агароднхнныя х хнш культуры Важнае месца займала вывучэнне псторыт род нага краю У 1848 у семшарыт пад кх-раунщтвам рэктара арххмандрыта Гела-схя выдадзены Збор старажытных гра-мат 1 актау гарадоу, манастыроу i цэрквау Мшскай губ У 1864 выдадзена складзенае рэкгарам арххмандрытам Мт-калаем «Гхсторыка-статыстычнае апх-санне Мшскай епархп» Сярод выпус кнткоу семхнарых 19 ст былх псторыкх У 3 Завтневш х I I Малышэускг, праф Пецярбургскай ваен -мед акадэми Ф 1 Пастарнацкх, дапламат IA Гашкевгч х шш У 1918 М дс закрыта У 1945 на тэр Жыровщкага Свята-Успенскага мужчынскага манастыра адкрыты пас-тырска-багаслоУскхя курсы У 1947 яны
пераУтвораны у М д с , рэктарам якой стау арххмандрыт Мгграфан (Гутоускх) У 1956 для семшарыт пабудаваны новы трохпавярховы корпус Тэрмхн навучання У ей быу 4 гады У 1963 семшарыя зноу закрыта, у яе будынку пасялхлхся манашкх закрытах-а Гродзенскага манастыра Раства Багародзщы У 1989 па шх-цыятыве мшскага мхтрапалгга Фхларэта (Вахрамеева) М д с адчынена У старым корпусе Лтоускай духоунай семшарьп у Жыровхчах У 1991 семшарыя пераутворана з сярэдняй у вышэйшую навуч установу з 5-гадовым тэрмшам навучання Выкладаюцца 32 дасцыплшы багаслоУсюя, фхласофсхая, фхлалапч-ныя, пстарычныя, царк -прыкладныя На 5-м курсе студэнты абараняюць дыпломныя працы на ступень бакалау-ра багаслоУя Выкладаюць пераважна выпускнхкх Маскоускай духоунай акадэ-мхх, усяго 25 чал Пры семшарыт дзейнх-чаюць нядзельная школа (з 1990) х 2-га-довая рэгенцкая школа (з 1993) На 1 9 1998 на стацыянары вучылася 238 студэнтаУ, на аддзеле завочнага навучання — 190 святароУ Рэкгар и семшарыт з 1989 арххмандрыт Стафан (I П Карзун, 1989—90), епхскап нава-хрудскх 1 лхдекх Канстанцш (ААГара-наУ, 1990—97), арххмандрыт Леанщ (Фхль, з 1997)
Jlim Стефан, епископ Пинский и Лу нинеххкий История Минской духовной семинарии // Вести Бел Экзархата 1990 № 3, Ш эйкхн Г Мшская епарххя // Бел правасл каляндар, 1997 Мн , 1996
Алег Гаранау
МШСКАЯ ЗАБАСТОУКА САЛ 1 ДАР НАСЩ РАБбЧЫХ 3 ПРАЛЕТАРЫЯ-ТАМ БЕЛАСТОКА 1904 Адбылася 18 10 1904 у адказ на расстрел царскгмх Уладамх мпынгу беластоцкхх рабочых 25 9 1904 Папярэдне праведзена некалыа палп сходак (каля 500 удзельш-каУ), на якхх приняты рэзалюцых пра-тэсту супраць крывавых злачынстваУ царызму Былх распаусюджаны лтстоуха з заклхкамх да палп выступленняу Забастоука ахашла каля 2 тыс рабочых фабрик, друкарняу, амаль што уехх ра-месных майстэрняу Уладзишр Фмякоу
МШСКАЯ ЗАБАСТОУКА САЛ1ДАР-НАСЦ1 РАБОЧЫХ 3 ПРАЛЕТАРЫЙ-
Будынак МТнскай духоунай семХиары! Пач 20 ст
М1НСКАЯ М
ТАМ ЛОД31, ВАРШАВЫ, АДбСЫ 1905 Абвешчана мясц. рэв арг-цыямх 28 чэрвеня Ёй папярэднхчалх мхтынгх 18 1 19 чэрв , у яхах удзельнтчала 5,6 тыс чал 28 чэрв. у горадзе адбылтся 2 ма-соукх, у якхх прынялх Удзел каля 9 тыс чал Увечары таго ж дня палхцэйскхя х казацкхя патрулх разганялх натоупы ра бочых, што збхралхея у цэнтры горада на дэманстрацыю На Багадзельнай вул больш за 200 чал выйшлх на вулхцу, ад-цяснхлх патруль х узнялх чырвоны сцяг Казаха х гарадавыя выкарысталх зброю Трое рабочых былх забпы, мнопя пара-нены, 185 арыштаваны.
Уладз1м1р Ф1лякоу
МШСКАЯ ЗАМКАВАЯ ЦАРКВА Па-будавана часткова у 11 ст (на думку Э М Загарулъскага, памхж 1069—73) ва Усх частцы Мшскага замчышча Рэшткх царювы выявхУ х даследавау у 1949—51 В Р Тарасенка Захавалхся падмурха х нхжняя частка сцен У вышку пауторна-га даследавання у 1976 Г В Штыхау вы-казау меркаванне, што папярэдне на гэ-тым месцы стаяла драуляная царква, якая згарэла Потым тут пачалх буда-ваць кампактны крыжова-купальны храм, трохапещны, чатырохслуповы (16 х 12 м) Без апехд мае форму хсвадра-та (12 х 12 м), са слупамх у цэнтры Сцены з абчасаных камянеу на вапна-вай рошчыне былт зроблены на вышы-ню больш за 1 м, таушчыня сцен 1,5 м Сярэдзша муроу запоунена бутам Унутры на сценах ацалелх Участха, аблх-цаваныя плхткамх з наздраватага далаш-ту, пакладзенымх падобна цаглянай му-роуцы У манументальным буд-ве стараж Беларусх гэтая дэталь больш шдзе не сустракаецца Загарульсха лхчыць, што будаУниа храма былх зиаемы з ра-манскай арххтэкгурай Польшчы, х у гэ-тым бачыць выдоха своеасаблхвасцх М з ц Прычынай спынення будаунщ-тва храма быу няудалы выбар месца недалека ад вала, яха пасля пашырэння абвальвауся х засыпау буд пляцоуку х фундамент У 2-й пал. 12 — 1-й пал 13 ст на месцы недабудаванай царквы узнхк некропаль знатных гараджан Вы-
М МШСКАЯ
явлена 21 пахаванне у дамавхнах скрын-кавага тылу Унхкальная знаходка — за-латы бранзалет масай 75,5 г, сплецены з дратоу, завяршэнне яюх выканана у выглядзе зверападобных галовак У 1967 за 30 м ад падмуркау царквы пабудаваны ix муляж Самх падмурю знаходзяцца у некранутым выглядзе на раней шым месцы на глыбин 0,5—2,1 м У 1993 царква часткова музеефхкавана на сучаснай дзеннай паверхнх па контуры выкладзены плггкай план царквы i пас-таулена стэла Геораи Штыхау
«МИНСКАЯ ИСКРА», газета, орган Мшскай арг-цых РСДРП i фракцых сацыял-дэмакратау-штэрнацыяналхстау 2 га з’езда Зах фронту Выдавалася 28 11—1 12 1917 у Мшску на рус мове Выйшлх 3 нумары Рэдактар АГорын Выступала з крытыкай знешняй i Унутр палхтыю бальшавхкоу, асудзхла пару-шэнне гмх дэмакр свабод (арт «Цх можна сядзець на штыках’» А Марты-нава, № 2) Прыводзхла факты пару шэнняУ правоу выбаршчыкаУ у час вы-барау ва УстаноУчы сход па Заходне франтавой акрузе Закрыта паводле за-гаду ВРК Зах фронту Публхкацыя газеты пад назвай «Жывая хскра» спы-нена бальшавхкамх у дзень яе выхаду 1 снежня Каб спынхць спробы сацыял-дэмакратау аднавхць выхад свайго органа, адначасова арьшгтаваны Уладальнхк друкарнх, дзе набхралхся х друкавалхся газеты
МШСКАЯ КАСТРЫЧНЩКАЯ ПАП ЗЫЧНАЯ СТАЧКА 1905, састаУная частка Кастрычтцкай усерасшскай пам-тычнай стачга 1905 Гал лозунг! звяр-жэнне самадзяржауя, заваяванне дэмакр свабод Вядучую ролю У стачцы адыгралх чыгуначнхкх У Мхнску забас-тоУка рабочых х служачых Маскоуска-Брэсцкай х Лхбава-Роменскай чыг па чалася 11—12 кастрычнхка На наступ-ны дзень рашэнне аб яе падтрымны прынялх мясц к-ты РСДРП, Бунда, ПСР, якхя абвясцхлх У горадзе 2-дзен-ную агульную палтг забастоуку Па хх заклхку спынхлася работа на фабрыках х
заводах, у друкарнях, рамесных май-стэрнях х гандл прадпрыемствах Да стачкх далучылхся навучэнцы Усхх навуч устаноу горада У наступныя днх прахо-дзхлх штодзенныя мхтынп чыгуначнхкаУ пры удзеле соцень гар рабочых Паводле паведамленняУ друку, на хх збхралася да 5 тыс чал На мггынгу, што адбыуся каля Вхленскага вакзала 18 кастр удзельнхчала каля 20 тыс чал Паводле загаду жандарскага палкоунхка, узгодне-нага з мшсюм губернатарам П Р Курло вым, манхфестанты былх расстраляны (гл Курлоуст расстрэл 1905) Пасля гэ-тай падзех быУ створаны Mihcki каалг цыйны савет, яю аб’явху аб аднауленнх з 18 кастр усеагульнай стачкх у горадзе Яна працягвалася да 24 кастр аднак гал мэты не дасягнула бо Усерасхйская стачка у той час ужо загасала
Уладзишр Фигякоу
МШСКАЯ М1ТРАПбЛ1Я, царк-адм аб’яднанне бел праваслауных епарххй у 20 ст Утворана у 1922 у складзе Мхн-скай, Бабруйскай, Мазырскай х Слуц-кай епарххй У 1989 атрымала статус Бел экзархата (Бел правасл царквы) Маскоускага патрыярхата Гхсторыю М м гл у арт Мшская праваслауная епархы
МШСКАЯ ПАСТЭРАУСКАЯ СТАН-ЦЫЯ, медыцынская Установа, якая займалася вырабам антырабхчнай (супраць шаленства) вакцыны, правядзен-нем антырабхчных прышчэпак, дыяг-настычным даследаваннем жывел на шаленства х барацьбой з эпхдэмхямх, была таксама навукова-практычным прн-трам па падрыхтоуцы Урачоу для Мшскай губ Адкрыта 2 2 1911 па хадайнщ-тве мшскага губ шспектара С М Ур-ванцова Абсталяваннем станцых займаУся урач В М Камоцю За 11 ме-сяцау работы станцыя абслужыла 630 чал (за папярэднхя 6 гадоу прышчэпю атрымалх 1328 чал ) У 1912 за дапамо-гай звярнулхся 918 чал , у 1914 — 658, у 1915 — 794, у 1916 — 1441 Пры станцых працавалх хтмхка-бактэрыялапчная х судова-мед лабараторых М.п с займалася таксама н -д дзейнасцю Камоцю даследавау бактэрыялопю туберкулез-най палачкх, супрацоунхю лабараторых паклалх пачатак даследаванням хворых на малярыю 3 лета 1920 да лхп 1922 не
Рэхпткх М1нскай эамкшай царквы
дзейнхчала У 1924 станцыя пераутвора на у пастэраускае аддзяленне Бактэры ялагхчнага (ПастэраУскага) хн-та (зараз Беларусю НД1 эпхдэмхялопх х мхкрабхя логи)
Лип Комоцкий ВМ Минская зем ская пастеровсхсая станция и лаборатория Мн 1912, Крючок ГР Очерки истории медицины Белоруссии Мн , 1976
Таццяна Святловп
МШСКАЯ ПАУСТАНЦКАЯ АРГАН1-ЗАЦЫЯ 1863, арганхзацыя па падрых-тоуцы х кхраУнштву паустаннем 1863— 64 у Мхнску х Мшскай губ На першым этапе гал ролю У ей адыгрывалх «чырво-ныя» А Трусау, I Козел, К Марцшкевм х шш У Навагрудскхм пав дзейнхчалх У Борзабагаты 1 В Клгмотч, у Барысау скхм — М Цюндзявхцю Арганхзацыя паступова набыла характер стройнай схстэмы губ , гар х пав органаУ з падзе-лам на цывхльныя х ваенныя. Вясной 1863, з далучэннем да паустання партых «белых», мнопя важный пасады апыну-лхся у рутах памяркоуных элементау, звязаных з памешчыкамх Асн ваен сх-лу У арг-цых складалх «чырвоныя», што дазволхла mihckim паустанцксм атрадам 1863 у крас 1863 арганхзавана выступить супраць царызму 3 лета 1863 пау-станцкхм губ камхсарам стаУ доктар М Аскерка Увосень 1863 К Калшоускх паслау у Мшск свайго памочнгка I Яманта, яю разам з Аскеркам х КПялхкшам (губернскх цывхльны начальна) рэаргантзавау Мхнскую арг-цыю Арг-цыя разгромлена царскхш Уладамх на пач 1864
Л1т КхсялеУ Г На ххераломе дзвюх эпох Паустанне 1863 г на Мпшхчыне Мв 1990, Революционный подъем в Литве и Белоруссии 1861—1862 гг Материалы и док М , 1964, Восстание в Литве и Белорусе™ 1863—1864 гг Материалы и док. М 1965 Koszczyc W Wspomnxeiua z powstaxxxa wojewddztwa Minskxego w roku 1863 // Polska w walce Krakdw, 1875 T 2 Генадзь Клсялёу МШСКАЯ праваслауная ЕПАР-Х1Я Утворана у крас 1793 на тэр Мшскага, 1зяслаускага х Брацлаускага гене-рал-губернатарствау. 3 крас 1795 уклю-чала тэр Мшскай х новаУтвораных Вх-ленскай х Слонхмскай (пазней Гродзенскай) губ У 1833 у сувязх з ад-раджэннем Полацкай праваслаунай епар-хп тэр М п е зменшылася да межа у Мшскай х Гродзенскай туб 3 1840 тэр епарххх ахоплхвала толью Мхнскую губ (575 прыходаУ) Тады ж у Мшску пачала дзейнхчаць пераведзеная са Слуцка Мтская духоуная семгнарыя 3 1869 па-чалх выдавацца «Минские епархиальные ведомости» У 1910 утворана Слуцкае вхкарыяцтва Перад 1-й сусв. вайной у епарххх было 1230 храмау (у тл каплгцы х дамавыя цэрквы), 566 прыходау, 4 мужчынсюя х 2 жаночыя манастыры, семшарыя, 5 духоуных вучылхшчау У 1921 зах. частка епархн апынулася у складзе Польшчы х потым перайшла пад юрыедыкцыю Польскай аутаке фальнай правасл царквы У лш 1922 на з’ездзе духавенства у Мшсхсу абве-шчана Мшская мтраполгя, якая падзя-лялася на Мшскую, Бабруйскую, Ма-
зырскую, Слуцкую enapxii. Мгграпал!-там стау ешскап мшсю, яю т.ч. узнача-;iiy усю правасл. наркву на тэр. БССР. У вынпсу рэпрэстй супраць духавенства М.п.е. У 2-й пал. 1930-х г. факгычна спыниа функцыянаванне. Ва умовах ваен. акупацых У кастр. 1941 з прызна-чэннем на мшскую кафедру юруючага арюрэя дзейнасць enapxii была адноУле-на У рамках Беларускай аутакефалънай праваслаунай царквы. У 1950-я г. У сувя-31 з тым, што етпскапы на шш. бел. enapxii не прызначалюя, М.п.е. У рангу niTpanonii засталася адзшай у БССР. Канашчиа яна падпарадкоУвалася Мас-коУскаму патриархату. У 1989 утвораны Бел. экзархат Маскоускага патрыярхата (Бел. правасл. царква) на чале з мтнсюм мпрапалтгам, яю наз. яшчэ «патрыяр-шы экзарх усяе Беларусь. 3 адраджэн-нему 1989—92 стараж. бел. епархгй ме-жы М.п.е. мяюипся. У лют. 1992 яны стал! супадаць з адм. гранщам! Мшскай вобл. На пач. 1998 у М.п.е. было 14 благачынных акруг, 241 прыход, 3 манастыры, 5 брацгвау, 1 духоуная сем1-нарыя, 1 духоУнае вучылшгча, багаслоУ-сю ф-т ЕУрап. гуманггарнага ун-та. 3 1989 адноУлена выданне «Минских епархиальных ведомостей». Титулы ю-руючых архзрэяу — етскапау, apxienic-капау, мпрапалггау: мшсю, 1зяслаусю i брацлаусю (1793—95), мшск! i лтгоусю (1795—1833), мшсю i гродзенсю (1833—40), мшсю i бабруйсю (1840— 78), мшсю irypaycKi (1878—1922), мшсю i беларусю (1922—89), мшсю i слуц-Ki (з 1991). Епарх!яй юравалй apxienic-кап Вйстар (Садкоусю, 1793—96), apxienicKan 1оУ (Пацёмюн, 1796—1812), apxiemcKan Сераф!м (Глаголеусю, 1812—14), архтетпскапы Анатоль (Мак-ciMoBix, 1816—32), Яугентй (Бажанау, 1832—34), Никанор (Кляменцьеусю, 1834—40), Антон!й (Зубко, 1840—48), Мхам (Галубов1ч, 1848—68), Аляксандр (Дабрынш, 1868—77), Яугенйй (Шара-шылаУ, 1877—80), Варлаам (Чарняуск!, 1880—89), Стмяон (Лшькоу, 1889—99), Mixain (Цемнарусау, 1899—1912), enic-кап Мпрафан (Краснапольсю, 1912— 16), apxienicKan Теорий (Ярашэусю, 1916—19), мпрапалгг Мелхкедэк (ПаеУ-сю, 1919—26), ешскап Арсен!й (Смаля-нец, 1927—30), етпскап Феафан (Семя-няка, 1930—35), apxienicKan Мадэст (Нпошин, 1936—37), мпрапалгг Панце-ляймон (РажноУсю, 1941—44), apxienicKan Васйпй (PaTMipay, 1944—47), мпра-палгг Ппцрым (Свгрыдау, 1947—58), мпрапалгг Гурый (ЯгораУ, 1958—61), мпрапалгг Антоны (Крацэв!ч, 16.4— 17.7.1961), apxienicKan Варлаам (Бары-сев!ч, 1961—63), мпрапалггы Н1кадз!м (Ротау, 4.8—9.10.1963), Серий (ПятроУ, 1963—65), Антонш (Мельшкау, 1965— 78), Фмарэт (Вахрамееу, з 10.10.1978).
Генадзь Шэйкт.
«МШСКАЯ НРАУДА», трамадска-па-лгг. газета. Выдаецца з 1.11.1950 у Мшску; спачатку на бел., з 1990 — на бел. i рус. мовах 3—5 разоу у тыдзень. Ас-вятляе дзейнасць выканаУчай i прад-стаушчай улады, пытанш нац. культу
ры, эканомГю. Засн. як орган Мйнсюх абкома i гаркома КПБ, абл. i гар. Саве-тау дэпутатау працоУных (з 1977 — Са-ветау нар. дэпутатау). Гнфармавала пра сац.-эканам. i культ. разв1ццё Мшскай вобл., крашы, работу парт., сав. органау i шш. Са жн. 1991 выходзша як орган Мшскага абл. Савета нар. дэпутатау. 3 1995 заснавальшкам! «М.п.» з’яУляюцца Мшсюя аблвыканком i абл. Савет дэпутатау, рэдакцыя газеты. Мьсамй Шлома.
МШСКАЯ ПУБЛИЧНАЯ ЫБЛ1ЯТ ')КА i м я А.С.П у ш к i и а. Адчынена у Мшску 25.12.1900 у сувяз! са 100-год-дзем з дня нараджэння А.С.Пушюна. Папярэдне думская кам!стя склада Статут б-ю, гараджане сабразп 2 тыс. KHir, К-т ушанавання памяда Пушюна для заснавання недатыкальнага капиталу сабрау 1545 руб., а гар. дума выдэелша 10 тыс. руб. аднаразова i 2 тыс. руб. у якасщ пастаяннай субсщьп. 27 снеж. б-ка приняла першых наведвалыпкау. Да 1904 знаходзшася У падпарадкаванш гар. юраунщтва. Б-ку УзначальваУ савет, прызначаны гар. думай. Першым юрау-юком савета быу дырэктар рэальнага вучылшгча И.Самойла. Наведванне б-ю было платнае — падпючыю Уносит! залог у памеры 3 руб. i штомесяц плацип 20—30 кап. У 1901 было толью 38 пад-тпсчыкау, у 1912 — 1299. Читальный залы штодзённа прыма/п 150—200 на-ведьальнжаУ. У час рэв. падзей 1905— 07 б-ка стала адным з палгг. цэнтраУ горада, месцам сусгрэч рэвалюцыянерау, тут працавала падп. друкарня парты! эсэрау. На 1913 дванаццаць аддзелау б-ю мел! фонд больш за 17 тыс. адзн нак. Б-ка вытсвала каля 15 найменняу газет i часотпсау, штотод набывала да 1,5 тыс. новых выданняу. У 1908 гана-ровым чл. б-ю абраны Л.М.Талстой. У 1938 атрымала статус Мшскай абласной 6i6Aium3Ki !мя А.С.Пушюна.
МШСКАЯ РАБОЧАЯ АРГАН13АЦЫЯ 1894—97, аргантзацыя яУрэйсюх рабочых рамеснай i дробнай прам-сц! горада. Утварылася пад уплывам Мшскай яурэйскай сацыял-дэмакратычнай групы. У 2-й пал. 1894—95 на аснове стачанных кас створаны цэхавыя (прафес.) са-юзы пераплётчыкау, слесарау, гарбароУ, шауцоу, белашвеек, каменшчыкаУ, рабочых трох тытунёвых i цукеркавай фабрык i шш., усяго — 24 саюзы з агульнай колькасцю членау да 1200 чал. Кожны саюз аб’ядноУвау у сярэдшм 86,5% рабочых сваей прафесв. Ктравал! саюзам! выбарныя прадстаУшю i Kaci-ры. 1х дзейнасць каардынавала мвккаса-вая сходка (цэигральная каса), якая складалася з прадстаунткоу цэхавых са-юзау. У яе уваходз^у прадстаунйс с.-д. групы. За 2 гады (1894—96) цэхавыя саюзы аргашзавал! у Мшску 54 стачю з удзелам 480 рабочых. Гал. патрабаванн! сгачачникау: скарачэнне рабочага дня (26 сгачак), павел!чэнне платы (13). Найболыпая працягласць стачю — 70 дзён. Пераважная большасць стачак (50) закончылася поУнай да частковай перамогай. У ходзе барацьбы нярэдка
МШСКАЯ М
выкарыстоУвалюя тэрарыстычныя срод-ю Уздзеяння на пггрэйкбрэхерау i гаспа-дароу майстэрняу. Летам 1896 i У сак.— жн. 1897 палщыя правила масавыя арышты. Да следства прыцягнута каля 200 рабочых. У вышку большасць цэхавых саюзаУ распалася. Восенню 1897 у М.р.а. адбыуся раскол: большасць уца-лелых саюзаУ падтрымала прапанову яУр. с.-д. групы аб уступленн! у Бунд, астатам пад уплывам аптацьп трупы Л.Радз!ёнавай-Клячк1 i Х.Гальперына стварыл! мясц. арг-цыю леванароднщ-кай Рабочай партъп памтычнага вызволения Pacii.
Jlim:. Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861—1904 гг. Мн., 1983. С. 97— 100. Mixacb Б1ч.
МШСКАЯ РАТУША. Тснавала У 17—19 ст. у Мшску. Пра буд-ва ратушы У Мшску У 1499 адзначана У прывшеях па ар-ган!зацьп юраУнтцтва у горадзе паводле магдэбургскага права. Як юнуючая ратуша упамшаецца У 1582 (але у 1591 зноу згадваецца пра яе будаУнштва). 3 пач. 17 ст. звестю пра ратушу ёсць у даку-ментах (напр., у 1617), што стащь яна на пл. Высокага рынку (Саборнай пл., сучасная пл. Свабоды). У ратушы пра-ходзш пасяджэнш органа гар. самаюра-вання — Maeicmpama або рады, захоува-л!ся прынятыя у горадзе адзшю меры вап, аб’ёму. Будынак ратушы моцна пашкоджаны пажарам 1640, адноулены (юиавау у 1656). У пач. 18 ст. ратуша страдала свае а&пчча. У 1744 адноУлена па шщыятыве i пад юраУнщтвам войта С.Буржынскага. У канцы 18 ст. перабу-давана губ. архггэктарам Ф.А.Крамерам, набыла рысы класщызму. 2-павярховы прамавугольны У плане будынак накрыты пакатым вальмавым дахам. Цэнтр. частка с!метрычнага па кампазщьп гал. фасада была вылучана рызалггам з З-MapiiiaBbiMi усходам!, акцэнтавана чацверыковай вежай, завершанай купа-лам са шпигем з флюгерам. Рызалп i тарцы аформлены 4-калонным1 портикам! !ан!чнага ордэра. Дэкар. вырашэн-не будынка дапаУнялася каваным! ага-роджам! балконау у порщках 1 на вежы. У 1819 ратуша зноу рэканструявана (арх. М.Чахгуск!). Да яе фасада з ПдУ прыбудавана мураваная агароджа, упрыгожаная стукавым дэкорам i жыва-гпсным! кампазшыям!. На месцы пры-леглых да ратушы прыбудоу разбгты невял. рэтулярны сквер, ён стау месцам адпачынку гараджан (летам туг гучала музыка, на бакавым балконе ратушы размяшчауся гарадсю аркестр). У 1825—35 бакавыя порщю был! завер-шаны франтонам!. У канцы 18 — пач. 19 ст. У будынку знаходзшюя мапстрат, суд, гауптвахта, гарадавы, палщыя, apxiy, у 1830-я г. — муз. школа. У 1847 зала на 2-м паверсе прыстасавана пад тэатр (арх. Хршчанев!ч, афармленне ш-тэр’ерау мастака Я.Кураткев!ча). У 1851—57 будынак ратушы 1 сквер зш-
180
МШСКАЯ
шчаны па распараджэнш Мхкалая I У канцы 19 ст сквер адноулены, юнуе i цяпер У вынхку археал i арх даследавання? у 1978 1 1988 (В Е Собаль 1 3 С Пазняк) установлена, што будынак быу узведзены У асноуным з малафар-матнай цэглы пальчатю у тэхншы мя-шанай муро?кх з выкарыстаннем камине? (16—17 ст), знойдзена шмат предмета^ матэрыяльнай культуры 17—19 ст
Лип Д з я н 1 с a J УМ Мшская ратуша И Помшк! псторых 1 культуры Беларусх 1979 N° 3 Я г о ж Площадь Свободы в Минске Мн 1985 С 27—30 УлагЫшр Дзянкау
«МИНСКАЯ РЕЧЬ», штодзенная гра-мад< ка-палхт i лхт газета праваакцяб-рысцкага юрунку Выдавалася у Мшску з 3(16) 1 да 2(15) 11 1906 на рус мове Выдавец — Mihcki губ к-т аиекх нар цвярозасцх, рэдакгар I Арсю У пра-грамным артикуле заявхла, што будзе выступаць за свабоду i парадак на асно-ве прынцыпау!, вызначаных царсюм ма-шфестам ад 17 10 1905, садзейнгчаць ураду у справе палгт стабхлхзацых дзяржавы г абараняць гнтарэсы Раен Апрау-двала Курлоусю расстрел 1905 у Мшску Друкавала пастановы урада г хуберната-ра П Р Курлова, нападала на «яурэйска польскг блок» 1 кадэта? за палп г культ-нац патрабаванш, яюя супярэ-чыл! адзшетву Рас гмперыг У арт «На-цыянальнасць i яе значэнне» (10 чэрв , крыпт В Дн) адмауляла права народа? Расп на самавызначэнне, атаясамлхвала нацию з дзяржавай, абгрунтоувала эканам неэфектыунасць аднанац дзяржау У арт «Сацыялхзм апостальекз г сацыя-лгзм сучасны» (СЛебедзе?, 15 лш ) да-казвала несумяшчальнасць гвалтоунага адчужэння прыватнай уласнасщ i вая?-нтчага бязбожжа з дэмакратыяй, права-свядомасцю г гуманхзмам Выстушла з нападкамг на М Горкага (рэд арт «Крыулянш М Горкага», 24 студз), з неабгрунтаванай вульгарнай крытыкай драматурги ЛАцдрэева (арт М М Палескага «Хто ен», 1 лгет) Не атрымала шырокай падтрымю у рус грамадства Пераемнгкам яе стала газ «Минское слова» Уладз1м1р Конан
МШСКАЯ РЫМСКА-КАТАЛЩКАЯ ЕПАРХГЯ, Мшская дыяцэзхя, царкоуна-адм адзшка каталщкай царквы ? 19—20 ст Заснавана паводле хм-ператарскага Указа ад 28 4 1798 Тэр су-падала з межамг Мшскай губерш Падзя-лялася на 13 дэканатау Бабруйскг, Ба-рысаускг, Вшейскг, Дзхсенсю, Тгуменсю, Мазырскх, Мшсюя (гарадскх х сельскх), Надвхлейскх, Наднеманскх, Пшскх, Рэ-чыцкх, Слуцкх Пры епхекапе дзейшчау каттул з 6 прэлатау х канонгкау, для вырашэння бягучых спрау была створана канехсторыя У 1798 адкрыта духоу-ная семшарыя У 1804 у склад епархп уваходзша 86 парафхй са 156 касцеламх, было 49 ксяндзо? х 112 214 вершка? У 1842 епархп нададзены 3-х клас, у
1865 — 11 дэканатау, 80 парафхй х 38 фхлхй, 231 869 вернпсау У 1798 на тэр епархп 50 мужчынсюх х 9 жаночых кляштарау розных ордэнау манасюх, у 1846 — 14 мужчынсюх х 9 жаночых кляшгара? У 1869 епарххя скасавана, яе тэр далучана да Вменскага бккупства 3 1883 касцелы х адзхны дзеючы тады Слонхмсю кляштар бернардзшак б епархп былх непаерэдна падпарадкава ны Маплеускай рымска-каталщкай apxienapxu У лхст 1917 дзейнасць Мхн-скай епархп адноулена У 1925 на час тцы яе тэр , што адышла да Польшчы, створана Пшская рымска-каталгцкая ар xienapxui Землх Сав Беларусх па-раней шаму Уваходзхлх у Мхнскую епарххю, якая практична не функцыянавала, але канашчна не была лгквхдавана У 1989 засн апостальская адмшхетраныя у Мшску У 1991 створана Мшска-Мап леУская епарххя, якая з’яУляецца пера емнхцай Мшскай х Маплеускай епарххй (арххехискап — кардинал КСвентак) Мшскую епарххю узначальвалх епхскап I Дзядзерка (1798—1816), прэлаты С Пазняк (1816—24) х Камшскх (1824— 27), епхскап М Л шею (1827—39), прэ лат П Рава (1839—53), етскапы А Вай ткевхч (1853—69) х 3 Лазтскг (1917— 25)
Лип Czeczott W Dxecezja mmska х jej pastexz btskxxp Z Eozxnskx Wilno 1925 Ku mor В Ustroj x oxganizacja Kosciota polskxego w okresxe niewoli narodowej (1772— 1918) Krakow, 1980
Валянц1на Грыгор ’ева, Алена Фигатава
МШСКАЯ САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЫЧ-НАЯ АРГАШЗАЦЫЯ, нелегальная арг-цыя марксхсцкага юрунку Створана у 1894, ядро складалх 2 с д гуртю, што дзейнхчалх сярод фабрычных рабочых Адзш з хх функцыянавау сярод чыгу-начнхкау, друп — на металаапрацоучым з дзе ЛхУшыца х Якабсона Аб ядноувала пераважна бел, рус г польски рабочых Арганхзатарам яе бы? С Трусевш Пад уплывам арг-цых у студз —сак 1895 ад былхея стачкх рабочых майстэрняу Мас-ко?ска-Брэсцкай чыгуню Падтрымлх-вала сувязь з пецярбургсюм х юеусюм «Саюзам барацьбы за вызваленне рабочага класа» У мах 1896 арг-цыя увай шла у Рабочы саюз Лтвы У 1900 удзельшчала у склхканнх у Мшску з’езда прадста?нткоу Рабочага саюза Лхтвы х сацыял-дэмакратых Каралеуства Польс кага, на яюм было абвешчана аб ства-рэннх партых Сацыял-дэмакратыя Кара леуства Польского i Лтвы
Лт Бич МО Развитие социал демо кратического движения в Белоруссии в 1883—1903 гг Мн 1973 Уладзшгр Фюякоу МИНСКАЯ СНЙЖАНЬСКАЯ 11АНГЫ-ЧНАЯ ЗАБАСТбуКА 1905 Пачата чы-хуначнхкамх, яюя 8(21) снеж спыншх працу у дэпо станцых Мхнск Рабочыя разбхралх механхзмы паравозау, а хх час тю неелх дадому У гэты ж дзень Mihcki каалщыйны савет заклхка? да ?сеагуль-най забастоукх У знак салхдарнасцх з маскоускхмх рабочымх х прыня? спец пастанову, згодна з якой забасто?хса ча-сова не пашыралася на водаправод, ас-
вятленне, пякарнх, аптэю, дробныя кра мы забаранялася павышаць цэны на прадукты харчавання 9(22) снеж сны нхуся рух на Мшсюм чыг вузле У су вязх з х-этымх падзеямх губернатар П Р Курлоу абвясцх? Мшск х губерню на становхшчы надзвычайнай аховы V вышку Узмацнхлхся рэпрэсхх, кхрауихю забастоую арыштаваны, рэв схлы у Мхнску у самыя напружаныя днх ба рацьбы засталхся фактычна без кхрау нхцгва, таму узбр паустання не адбыло ся 11(24) снеж Каалщыйны савет пры ня? рашэнне аб прыпыненш з 12(25) снеж гар забастоую, але працягванш забастоую чыгуначнхка?, якая цягнулася да 21 12 1905 (1 1 1906) Усяго у забас тоуцы Удзельшчала каля 11 тыс чала век, 130 з хх арыштаваны
Улад31м1р Ф1лякоу
МШСКАЯ СТУДЗЕНЬСКАЯ IIAJII ТЫЧПАЯ ЗАБАСТбуКА 1905 На не калькхх прамысл прадпрыемствах Мш ска як забастоука салхдарнасцх з пецяр бургсюмх рабочымх пачал ася 11 студзе ня Праз 2—3 днх яна ахашла большасць фабрык х завода?, прыват ныя друкарнх I усе рамесныя майстэрш 15 студз каля 200 рабочых спрабаваш наладзщь дэманстрацыю, але былх ра загнаны казакамх На наступим дзень па заклхку Мшскай групы РСДРП была спынена конка Прыцягнуць да стачкх рабочых чьпуначных майстэрня? не удалося, бо яны былх Узяты пад ахову войск Агульная колькасць удзельнхкау забастоую склада каля 2 тыс чал
Уладзишр Фшякоу мшская цэнтрАльная беблтя-тбКА хмя Я н к 1 Купалы Засн у 1949 Тмя Я Купалы прысвоена У 1952 3 1979 узначальвае Цэнтралхзаваную схстэму б-к Мшска (на правах фхлхялау уваходзяць 20 гар б к х потна муз б ка), наюроУвае х каардынуе хх работу Уваходзщь у аутаматызаваную шфарм схстэму Мш-ва культуры Рэспублпа Бе ларусь Кнхжны фонд — больш за 253 тыс экз (на 1 1 1998) Абслуго?вае 24 2 тыс чал Агульная выдача да 400 гыс экз за год Працуюць читальная зала дарослы I юнацю абанементы У межах праграмы «Гумаштарная бхблхятэка 21 стагоддзя» пры б-цы працуе фотагале рэя «NOVA», шэраг клуба? (у тл лпа ратурна-дыскусхйны, «Схнематэка» «Музычная бхблхятэка моладзх») Выдав бхблхягр паказальшю, шфарм бюле тэнь «Бхблхяфакт» Таццяна Акушэпп
МШСКАЯ ШКОЛА КПЗБ, Пад польная школа КПЗБ у Мхнску, навучальная установа, у якой праходзхлх тэарэтычную падрых тоуку I иабывалх прафесгйныя навыю нелегальнай работы падпольшчыю Зах Беларусх Створана паводле пастановы ЦК КПЗБ ад 17 7 1924 Арганхзац цра цу па стварэннх школы правят А. С Славхнсю х С А Мертэнс Пачала дзейнхчаць у пач 1925 у в Лошыца (ця пер у межах Мшска), у пач 1930-х г размяшчалася на тэр былой паме шчыцкай сядзхбы (цяпер вул Груша?
ская У Мшску) Штогод у шкале наву чалася 25—30 падпольшчыкау парт i камеям профшю 1м забаранялася ка рыстацца сапрауднымт прозвппчам!, расказваць пра ранейшыя месцы жыцця 1 працы Усе слухачы i выкладчыкт, звя чаныя з падполлем, карысталтся псеУда-шмамг На працягу 9—10 месяцау па спец праграме курсанты вывучалт мар-кстзм-лентнтзм, дыялекгычны т пет ма-тэрыялтзм, пали эканомтю, псторыю ВКП(б), Камтнтэрна, КПП i КПЗБ, бел мову 3 мэтай наблтжэння працэсу навучання да рэчатснасцт слухачы пра-ходз1Л1 практику падп работы абмяр-коУвалт 1 давалт ацэнку палп падзеям, вучылтся шеаць лтстоукт i карэспандэн-ЦЫ1 У газеты, справаздачы, выступаць з прамовамт на мггынгах, праводзщь кан-ептратыуныя пасяджэннт к-тау т ячэек i шш Заняткт праводзшт выкладчыкт з БДУ, тнш ВНУ Мшека (акад С Я Валъфсон, праф АI Лур’е, Драп-леУ), бел птсьменнтк МЛынькоУ, дзеячы рэв 1 нац -вызв руху у Зах Беларуст М С Арэхва, I Боген, С Я Будзшскт, СЛГельтман, Мертэнс, С С Панкова, В ЗХаружая т шш 3 дакладамт ла бягу чых пытаниях дзейнаецт партыт выступал! ктруючыя работнткт КПП т КПЗБ М А БлтнчыкаУ, П Корчык (I К Лагтно-втч), Ю Ленскт, С Т Мтлер, Ю Брун (Сшс), сакратары ЦК КП(б)Б т стар-шынт СНК БССР Сярод выпускнткоу школы дзеячы рэв т нац -вызв руху у Зах Беларуст С Р АнтсаУ, А.Р Бергман, С В Прыгыцкт т шш Перастала тсна-ваць у 1937 у сувязт з рэпрэстямт У адно-стнах да Удзелытткау рэв -вызв руху у Зах Беларуст
Лт Орехво НС Дела и люди КПЗБ Воспоминания Мн 1983 Уладзгшр Ладысеу М1НСКАЯ Я УРАЙСКАЯ САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ТРУПА, створана У 2-й пал 1894 пад ктраУнтцтвам П Бермана т Я Гурвнч у сувязт з пераходам мясц сацыял-дэмакратау да масавай эканам аптацыт сярод рабочых У вышку утварылася Мшская рабочая организация Група Уплывала на яе праз свайго прадстаунтка у мтжкасавай сходцы Пад ктраУнтцтвам групы дзейнтчалт 2 падп б ю (рус т яур) т сетка прапагандыс-цктх гурткоу, у якгх займалтся 155 рабочых У сак 1897 група выдала К» 1 свайго перыяд лтстка «Дэр Мтнскер Арбейтэр» («Мшскт рабочы») т «Зборнтк на 1 сакавтка 1881 г» з бтяграфтямт А Жалябава, С Пяроускай, М Ктбальчы ча, I Грынявщкага, Г Гелъфман 3 1895 на тайных сходках рабочых адзначала 1 мая як дзень мтжнар пралетарскай са-лщарнасщ, 1 3 1 897 на сходзе рабочых адзначаны дзень памяцт нарадавольцау У вер 1897 Берман удзельнтчау у рабо це з езда прадстаунткоу яур с -д груп зах губерняУ т Польшчы, на яктм ство раны Бунд Група пераутварылася у Mihcki сацыял-дэмакратычны камтгэт Бунда Мссась Бт
АПНСКЕР ЦАЙГУНГ» («Mmsker Zeitung», «Мшская газета») Выдавалася з 15 4 1942 да 28 6 1944 у Мшску на
ням мове герм акупацыинай адмтнтс трацыяй у перыяд акупацыт Беларуст ням -фаш захопнткамт Спачатку выхо дзша 1—3 разы, з 1943 — 1 раз на ты дзень Гал рэдактар Г Дэн Мела свае выд-ва т карэспандэнцкую сетку Прыз началася для супрацоунткау акупац ад мштстрацыт т ням вайскоУцау Асвятля ла становппча на франтах 2-й сусв вай ны, падзет у свеце т рэйху, палп , сац т культ жыцце на Беларуст 3 12 9 1942 пад рубрыкай «Менскт кур’ер» публтка валтся ваен зводкт иа бел мове Асоб-ныя публткацыт прысвечаны дзейнаецт Беларускай народной самапомачы т Саю за беларускай моладзн На старонках газеты змешчаны артыкулы па бел края-знаУстве, гтсторыт т фальклоры пра жыцце беларусаУ у Германн творы Н Арсенневай, А Туранкова Друкавала карэспандэнцыт аб жыццт У правтнцыт, мед абслугоУваннт т тнш Сяргей Жумар
MIHCKI (сапр В т л е н к т н) Мткалай Макстмавтч (15(27) 1 1855, мяст Глыбо кае Дзтсенскага пав Втленскай губ ця пер горад — 2 7 1937], растйскт паэт т публтцыст, адзтн з пачыналыпкау стмва-лтзму 3 яур сям’т Скончыу Мтнекую пмназтю (1875), Пецярбургскт ун-т (1879) СлужыУ прысяжным павераным Пецярбургскай судовай палаты архтва-рыусам у Рус знешнегандлевым банку Ранняя паэзтя М развтвалася У рэчы цтчы лтберальна-народнтцкай ллынт Сюжэт яго верша «Апошняя споведзь» (1879) лег у аснову карцшы I Рэптна «Адмова ад споведзт перад пакараннем смерцю» (1879—85) 3 сярэдзшы 1880-х г адышоу ад народнтцкай грамадз паэ-зн У арт «Старадауняя спрэчка» (газ «Заря», Ктеу, 24 7 1884) абвясцту працра му стмвалтзму т т зв дэкадэнцтва Ары ентацыя яго на шдывщуальнае у л-ры аж да абагаулення творчай асобы, меа-нтзм (тдэал дасканалага т немагчымата у кн «У святле сумлення», 1890, 1 «Рэлт-пя будучынт», 1905) сустрэла критику з боку тдэалтстау (У С Салауеу, М А Бяр дзяеу) т маркстстау (Г В Пляханау) У пач 20 ст прапаведавау тдэалы сац гу мантзму, саюз тнтэлекгуалау т рабочых рэлтгн т фшасофн, яктя на практыцьт выявится у супрацоунщтве з аргантзата-рамт «Рэлтпйна-фшасофсктх зборау» (пач 1900-х г), пазней у заснаваннт бальшавтцкай газ «Новая жизнь», фак-тычным ктраунтком якой быу У I Ленш Зрабту скарочаны пераютад «1нтэрнацы-янала» Пасля арыттггу уцек за мяжу, жыу у Парыжы, пасля 1917 — у Берлине, Лондане (працавау у сав прадстау-нптгве), Парыжы Наптсау драм трыло-пю «Жалезны прывщ» (1909), «Малая спакуса» (1910) т «Хаос» (1912) Пера-кладау кластчную л-ру Аутар пет драм «Смерць Кая Гракха», «Асада Тульчы-на» (трапчны эптзод знппчэння жыхароу укр мястэчка казакам! М Крывано-са у 1648) Значны яго Уплыу на бел т рас лп думку канца 19 — пач 20 ст У газ «Минский листок» апублткавана рэ-цэнзтя «Крытычныя эцюды» на зб-к М «Вершы» (29 3 1888), у газ «Окраина» — рэцэнзтя М С Каралтцкага
1О1 » /г
mihcki М
«М М Мшскт» (25 1 1908), у яктх ста-ноуча ацэньвалюя яго паэзтя, фшас щэт 1 грамадски матывы вершау
Лгт Русские писатели Биобиблиогр ело варь Ч 2 М 1990, Коион В М Проблемы искусства и эстетики в общественной мысли Белоруссии начала XX в Мн 1985 С 94—95 Уладзиир Конан
IvilHCKI абл лены краязнАучы
МУЗЕЙ Засн 8 7 1959 у г Маладзечна як Маладзечанскт абл краязн музей, з I960 — сучасная назва, адкрыты 26 4 1964 Пл экспазтцыт 270 м2, больш за 40,5 тыс адзшак асн фонду (1997), размеркаваных па 34 калекцыях (нар ткацтва т адзенне, керамтка, дэкар -прикладное мастацтва, нумтзматыка, кнтп, этнаграфтя, природа т шш ) Сярод экспанатаУ скроневыя кольцы дры-гавтчоу, крывтчоУ, шыйная грыуня бал-цкага тылу, вырабы са шкла, скуры т коецт 11—12 ст , кафля 16—17 ст з археал помшкау Мшшчыны, 14 скарбау, утл арабсктх дырхемау 9—10 ст , самы ранит рукашены дакумент на бел мове (лацтнкай) «Вошс на дарэнне зимлт , зроблены князем С Кшткам» (Забрэззе, 1607), старадрукт 17—18 ст , у тл «Ка-заннт для каталщктх святароу» (1684), «Служэбнтк» (1740), «Тлумачэннт да творау Цыцэрона» (1762, Нясвскская друкарня), залататканы слуцю. пояс 18 ст У музет зберагаюцца грамата Выенскага ун-та на тмя 3 Даленп-Хадакоу-скага аб аказаннт дапамоп у зборы пом-нткау старажытнасцт (1818, гл Адкрыты лгет), матэрыялы пра Маладзечанскую настаунщкую семшарыю т яе выпускнткоу (М.Забэйду-Сумщкага, МЧарота т шш ), аб выданнт суполкт «Загляне сонца т У наша аконца» (1907—13), втлен-сктх выд-вау, першыя выданнт творау М Танка, М Машары, М Васшька, АЛверса, часоптсы т газеты Зах Беларуст («Беларусю леташс», «Калоссе», «Са-мапомач», «Шлях моладзт», «Заранка» т шш) 1 дакументы аб яе грамадска-палп жыццт (праграма, статут i членсюя бшеты Бел сялянска-работнщкай грамады т Т-ва бел школы, Радашковтцкай бел пмназн), матэрыялы пра поуната георпеускага кавалера Л А-Сшьвановт-ча, Герояу Сав Саюза — земляков т тых, хто вызначыуся у баях у Вял Айч вайну на Мшшчыне, пра дзейнасць партыз брыгад т атрадау Втлейскага i Мшскага злучэнняу, комплексы матэрыялау пра ахвяр палггычных рэпрэстй У музет сабраны калекцыт прылад працы т сялянскага побыту 19—20 ст , нар ткацтва, адзення, твянецкай т радашковтцкай керамтю, творы нар. майстроу АПупко (разьба па дрэве), П Гатоукт (саломапляценне) т шш Дэманструюц-ца творы мастаксу М-АУчыннгкава, А.Кашкурэвтча, М Купавы, А Марачкт-на, М Пашкевтча т шш, самадзейных мастакоу Мшшчыны У зале прыроды паказана флора т фауна рэпена Асн удзельнткам збору т камплекгавання
M MIHCKI
фондам музея, яго дырэктарам у 1978— 82 бы? бел. псторык Г.АКаханоусю.
Taicix Лянкев1ч.
MIHCKI АДДЗЁЛ БЕЛАРУСКАГА ТА-ВАРЙСТВА ДАПАМбП ПАЦЯР-ПЁЛЫМ АД ВАЙНЫ, дабрачыниая арг-цыя для дапамоп беженцам 1-й сусв. вайны; адзш з цэнтра? бел. нац. руху. 1снавау у Мшску у лш. 1915—17
Ш8ПДЖ ОБЩВСТВО помощи жертвемь роаш
МИЖШЙ ОТДЫП» Б Мш-.w. Захар ППИ1 Mg
Л99МГМ .^99999999 999999^99999 ^9^99999999 9^9 9999,99999 . 999 9 ur i r 1 iTT T
9^9999^9» 9&
.9999919'9 99^99 999999 . <P&9999f9>999 99f9 999999999 9^9999.999 99^99999999 999
JlicT М1искага аддзела Беларускага таварыства даламог! пацярпелым ад вайны 22.12. 1916. Автограф М.Багданошча. Полисы AI. Лявщкага, ААСмолтча. Нацыянальны пстарычны apxiy Беларус!.
як аддзел Беларускага таварыства дапа-могг пацярпелым ад вайны, створанага у Вигьн! у крас. 1915. Нал!чва? каля 50 чал. (снеж. 1916). У к-т правления аддзела уваходзип ВЛ.Чавусау (старшыня), АГЛявщк! (Ядвггш Ш., нам старшин!), У.1.Голуб (У.Голубок, сакратар), А.С.Ас-трамовтч (АЗязюдя), Ъ.АЛявщкая, ЛЛ.С!вщкая (З.Берас), ЭЛ.Овщкая, У .С. Фальею. Сярод акгывтста? II .А. Аляксюк, М.Богдановой, С.Я.Плаунис (З.Бядуля), АА.Смол1ч. Адкрыу некалыа начиых прытулкау для бежанца?, дзщя-чы прытулак у Ратамцы (каля Мшска),
2 бясплатныя сталовыя i 1 платную — «Беларускую хатку», заснавау 2 май-стэрн! — ткацкую 1 па рамонце ваен. абмундз!равання. У крас.—Mai 1916 дзейшчал! курсы па садаводстве, ага-родшцтве i пчалярстве. Падтрымлгвау сувязь з Беларусюм таварыствам у Петраградзе па аказант дапамого пацярпелым ад вайны. Хадайшчау перад мшскш тубернатарам аб правядзенн! 4.12.1916 лекцы! Багданов!ча «Беларускае адраджэнне» (хадайнщтва адхшена паводле указания дэпартамента палщыт MiH-ва унутр. спрау Pacii). Пасля Лют. рэвалюцы) 1917 аб’яв!? сябе Часовым Бел. нац. к-там i пачау аргашзац. i пра-пагандысцкую працу у новых умовах. Яго прадстаунис Аляксюк увайшоу у склад Выканаучага к-та грамадскай бяс-пек! г. Мшска, бы? абраны нам. старшыш К-та прапаганды на вёсцы асноу новага грамадскага ладу. У час агулыта-гар. машфестацы! 6.3.1917 адбылося першае выступление члена? Бел. к-та з палп. лозунгам!: яны iinni пад белым сцягам з надтсам! «В найма волю народа» (лащнкай) i «Жыве Беларусь». 25— 27.3.1917 скл!кау у Мшску з’езд беларус-Kix нацыянальных арганЬацый, як! абрау Беларусю нацыянальны камтэт.
Jlim.-. Багданов!ч М. По£ны збор тавра? Мн., 1995. Т. 3. С. 190—192, 195—198, 203—205, 239—242; В е р а с 3. Пяць месяца? у Мшску Ц Шлях паэта. Мн., 1975; Я е ж. Справы даён, да?но мшулых // Тэатр Мшск 1980. № 6; Шыбека З.В., Ш ы -бека С.Ф. Мшск Старони жыцця дарэв горада. Мн., 1994. С. 219; Скалабан В «...В это суровое н важное время»: Максим Богданович в Минске // Неман. 1981. № 12; Р у д о в i ч С. Утварэнне каардынацыйнага цэнтра беларускага нацыянальнага руху У Менску (сакавж 1917 г.) // Спадчына. 1996. № 3. Шталь Скалабан
MIHCKI АГГАМАБЫЬНЫ ЗАВдД (МАЗ). Засн. ? 1944, з 1975 гала?ное прадпрыемства вытв. аб’яднання па выпуску велэкагрузных а?тамаб!ля? «Бс-ла?таМАЗ». Асн. прадукцыя: баргавыя транспартныя аутамабип, седлавыя ця-гачы, по?напрывадныя грузавыя i Леса-возныя аутамабип, самазвалы, а?тамаб!-л!-шас!. Першы аутамабшь МАЗ-205 сышо? з канвеера ? 1947. За час юна-вання завода ас вое на вытв-сць 5 сем’яу а?тамаб!ля? — МАЗ-200, МАЗ-500, МАЗ-500А, MA3-5335, МАЗ-6422. У 1996 пачаты выпуск аутамабшяу серы! МАЗ-64221, а з 1997 i а?гамаб!ляу сямТ МАЗ-6430, яюя адпавядаюць сучасным м!жнар. патрабаванням. 1мпарцёрам! прадукцы! прадпрыемства з’яуляюцца каля 80 краш. Пры з-дзе заснаваны фт-л!ялы па вытв-сц! а?тобуса? («АМАЗ») i прычэпа? («Бела?тапрычэп»). МАЗ стау родапачынальшкам Беларускага аута-мабйънага завода, Магшё?скага аутама-битьнага з-да, мшсюх з-да? колавых ця-гачо? i рысорнага, Баранавщкага i Aci-повщкага аутаагрэгатных з-да?, прадпрыемства «Туртранс» па выпуску прычэпа?-дач i гандлёвых кузава?. 36 работникам завода прысуджана Дзярж. прэм!я СССР, 15 — Дзярж. прэм!я Беларус!. У 1958 на м!жнар. прамысл. выста?цы у Брусел! аутамабшю МАЗ-
530 прысуджана Гран пры, у 1970 на Лейпцыгсюм тармашы аутамабшь МАЗ-516, у 1985 на Плоудз!уск!м тармашы аутамабшь МАЗ-5432 адзначаны зала-тым! медалям!. У 1994 МАЗ удастоены Залатой Зорю «Арка Европы». Аб’яд-нанне «БелаутаМАЗ» адзначана мЬкнар. призам! «Залаты Меркурий» (1980) 1 «Залаты Глобус» (1994). Прадпрыемства мае Палац культуры, 2 б!бл!ятэю, музей псторы! завода, пал!кл!н!ку з 13 пункта-м! аховы здароуя, прафигакторый, базу адпачынку на р. Бярэзша, ф!зкультур-на-спартыУнае упрауленне, тянерлагер, 20 дашкольных устаноу, дапаможную гаспадарку. Выдаецца шматтыражная газ. «АУгазаводзец».
MIHCKI БЕЛАРУСИ ПЕДАГАПЧНЫ ШСТЫТкг, вышэйшая навуч. Установа У 1918—20, якая рыхтавала настаунгкау сярэдшх школ. Створаны 30.12.1918 на базе Мшскага наапаунщкага шстытута. Тэрмш навучання 4 гады. СкладаУся з лгг.-маст., сац.-пст., прыродазнаучага, геагр., ф!з!ка-х!м!чнага i фв!ка-матэм. ф-тау (цыклау). Навучалася 150 студэн-тау. РазмяшчаУся у будынку б. Мшскага рэальнага вучылпича. МеУ фЫчны i пед. кабшеты, х!м. лабараторыю, б-ку (5 тыс. тамоУ). У карыстанне !н-ту перададзены б. MiHCKi гар. музей. За iH-там ва урочышчы Анто наука пад Мшскам быу замацаваны фальварак, дзе юнавал! агранам!чная, баташчная, заалапчная лабараторы!, б!ялапчны ка-бшет, птушшк, пчальшк, доследнае с.-г. поле, ферма, метэаралапчная станция. У навуч. працэсе асн. увага адца-валася пед. дысцыплшам, беларусазнау-ству, рабийся спробы перавесш выкладанне на бел. мову. У сак.—ма! 1919 па абвшавачанш у контррэв. дзейнасщ бы-л! арыштаваны выкладчык! С.В.Балка-вец ! Б А. Тарашкевш, пасля арышту !н-тэрнфаваны У Смаленск ВЛ.Тваноускг 1 К.С.Неканда-Трэпка, «да высвятлення палггычнага крэда» забаронена чытаць лекцы! Я..Ф.Карскому. Пасля заняцця Мшска польск. войскам! 14.8.1919 будынак ш-та забраны пад шгйталь.
Польсюя акупац. улады адмовипся ф!-нансаваць !н-т, выдзел!л! толью часовы крэдыт у 35 тыс. польск. марак. Паводле пастановы Часовага Бел. нац. к-та ад 15.9.1919 !н-т абвяшчауся бел. дзярж. установай. Для правядзення беларусиа-цы! навуч. працэсу ! рэаргашзацы! структуры ш-та створана кам!с!я на чале з У .У1.1гнатауаам i Карстам. На працягу 1919/20 навуч. г. выкладанне пераводзшася на бел. мову, 6 ф-тау рэ-аргашзаваны У лп.-пстарычны 1 геагр.-прыродазнаУчы ф-ты з ф!з!ка-х!м. i <j>i-з!ка-матэм. аддзяленнямт. 3 правядзен-нем беларумзацы! не згадзипся i паю-нул! ш-т выкладчык! М.Г.Маслаковец, А.М.Нгкольсю, Я. Сняткоу. У навуч. праграму увбдзшюя таксама польск. мова i л-ра, псторыя Польшчы i польск. культуры. Па-антыпольску настроеная частка студэнтаУ i выкладчыкау, члены радыкальнай плыш «Молодой Беларусь, у студз. 1920 па шщыятыве 1гнатоУскага
Серыйны Узор першага аутамаб!ля-самазвала МАЗ-205 MiHctara »утамаб1льнаг» завода.
стварыл! Беларускую камунктычную ар-гаюзацыю. У знак пратэсту супраць польск. Ушску i У сувяз! з нязгодай з прапольскай арыентацыяй Часовага Бел. нац. к-та прэзщыум iH-та на чале з 1гнатоУсюм падау у адстаУку. Паводле пастановы Бел. школьнай рады Мпг-шчыны ад 1.3.1920 ш-т узначалш! 1ва-ноУсю (рэкгар) i Неканда-Трэпка, яюя намагалгся пераугварыць !н-т у бел. нац. унгверспэт. 1н-т пераведзены У будынак б. Мшскай правасл. духоунай се-мшары!, выкладчыкам! запрошаны МЛ.Горэдю, В.Д.Дружчыц, ХЛЫмшэнйс, С..А.Люб1ч-Маеуск1, Л.Л.Б!лвдзюкев!ч, АА^фгнйеегё, 1.У.Канчэуаа 1 шш. Пры ш-це створана астрантура, спец, камь с!я па выпрацоуцы бел. навук. тэрмша-логи. Членам! KaMicii падрыхтавана «Арыхметычная тэрмшалопя» (выд. У В!лып У 1921). 1н-ту была падпарадка-вана Мшская болотная доследная станция. Пасля приходу Чырв. Арми У жн. 1920 рэфармаваны у Mlnaci шстытут народной адукацьа.
Jlim.: Новик Е.К. Формирование кадров народного образования Белоруссии (1917— 1941 гг.). Ми., 1981; Ляхоуск! У. Беларуси уйверспэт: з Нсторы! стварэння // Спадчына. 1994. № 4. УладзМр Ляхоуск.1.
MIHCKI ВАГОНАРАМбНТНЫ ЗА-
ВОД. Рамантуе пасажырсюя вагоны, фармфуе колавыя пары для пасажыр-сюх i грузавых паяздоу, вырабляе зап-частю для рухомага саставу чыгунак. Засн. У 1871 як чыг. майстэрн! па ра-монце паравозау i вагонау. У гады гра-мадз. вайны i ваен. штэрвенцы! 1918— 20 разбураны, у 1926 адноулены. У 1927 майстэрн! пераутвораны у з-д «Полымя рэвалюцы!», пашыраны 1 рэканструява-ны. 3 1931 вагонарамонтны з-д. У Вял. Айч. вайну частка абсталявання з-да эваку!равана У Куйбышаускую вобл. У час ням.-фаш. акупацы! на з-дзе дзейшчал! групы Мшскага патрыят. i камсам.- маладзёжнага падполля (гл. адпа-ведныя арт.). Пры адступленн! птлераУ-
MIHCKI М
цы 2.7.1944 узарвал! завод. Аднав!У работу У студз. 1945. У 1953—54 рэкан-струяваны ! расшыраны. Пабудаваны корпус заводаюраУнштва (1955), элек-трацэх i абгвачная майстэрня (1973), слясарная майстэрня (1975), зварачнае аддзяленне (1976).
MtHCKI ВАЕННЫ САВЁТ, вышэйшы часовы надзвычайны орган сав. улады на тэр. Мшскай губ. У канцы 1918 — пач. 1919. Створаны 15.11.1918 паводле пастановы РВС Зах. арми У сувяз! з эва-куацыяй ням. войск з тэр. Беларус!. Старшыня С.ГБерсан, члены: ваен. ю-раунж Барзшсю, пал!т. камюар 1.Ф.Скуратов!ч. Яму падпарадкоУвалгся Бабруйск! i Маладзечансю ваен. саветы. Вёу работу па аднаУленн! органау сав. улады, арганвацы! камбедаУ, батрацюх к-таУ на вызваленай тэр. Мшскай губ. Склау паунамоцгвы 6.1.1919, створаныя !м ваен. i цывигьныя органы был! пад-парадкаваны Минскому губернскому ва-енна-рэвалюцыйнаму камипэту.
«MIHCKI ВАРЫЯНТ» КАНСТЫТУЦЫ! М.М.МУРАУЁВА, першы з трох варыянтау праекта канстытуцы! для Рас. дзяржавы. Распрацаваны У 1821— 22 у Мшску дзекабрыстам М.М.Мурау-ё'вым. Тэкст захавауся У кот! 1822, пе-ратсанай дзекабрыстам С.П.Трубяцюм i знойдзенай у яго пры вобыску. Шчыц-ца найб. самаст. у аутарск!х адносшах праектам стварэння у Pacii бурж. дзяржавы, заснаванай на прынцыпах эканам. i грамадз. свабод, выбарнасщ па-сад i раздзялення функций заканад., выканаУчай 1 судовай улад. У аснове праекта — супастауленне ! творчая пе-рапрацоУка канстытуцый краш Зах. Еуропы i ЗША з прыцягненнем рас. пра-вавых актау. Праект прадугдеджвау ад-мену прыгоннага права, палгт. свабоды грамадзян, суверэштэт народау, вяр-шэнства канстытуцы! ! роунасць ycix перад законам, недатыкальнасць правоу асобы, прыватнай уласнасц!, свабоду слова, апмену саслоУяУ, увод суда присяжных. Правы грамадзян абмяжоУвал!-ся высотам маем ясным цэнзам, узрос-там (не менш 21 года), цэнзам аселасщ, абавязковым веданнем рус. мовы. Праект выклйсаУ сур’ёзную крытыку У членау ПаУн. т-ва, што паслужыла падста-вай для нашсання Мурауёвым у 1824— 25 2-га i 3-га варыянтау канстытуцы!.
Jlim.: Букчии С.В. К мечам рванулись наши руки. 2 изд. Мн., 1985; Грыцкев1ч А Нацыянальнае пытанне у праграме даекаб-рыстау // 3 псторыяй на «Вы». Мн., 1994. Вып. 2; Дружинин Н.М. Декабрист Никита Муравьев // Дружинин Н.М. Революционное движение в России в XIX в.: Избр. тр. М., 1985. Марына Тарасова.
MiHCKI ГАД31НН1КАВЫ ЗАВбД. Дзейшчае з л!сг. 1955. 3 1992 акцыянер-нае т-ва «Мшсю гадзшнгкавы завод» (АТ МГЗ). Першая прадукцыя (жано-чыя ручныя гадзшнпа «Зара») выпу-
184
MIHCKI
шчана J 1956 У 1963—64 наладжана серийная вытв-сць мужчынсюх 1 жан ручных гадзшшкау «Прамень-2209» т «Прамень-1300» у 1968—73 — жаночых ручных гадзшшкау «Прамень-1816» (залаты медаль на Лейпцыгсюм юрма-шы 1974) У 1973 пачау вырабляць аута-маб 1 элекгронна-мех мужчынсктя руч-ныя гадзшнпа са стрэлачнай тндыкацы-яй, у 1981 — элекгронна-мех ручныя гадзшнпа «Прамень-1956» (залаты медаль на мгжнар юрмашы у Плоудзтве 1981), мшгяцюриыя будз1льн1кг У 1981—86 наладзту выпуск гадзшшкау мужчынсюх кварцавых, з сггналам, жаночых кварцавых, мштяцюрных будзтль-нткау У 1998 працуюць вытв-сцг збо-рачная, механазборачная, электронпа, цэхг па вытв-сцг знешни афармленияу гадзшшкау, шструментальны, аддзел станкабудавання i аутаматызацьп Пра-дукцыя экспартуецца у 17 краш свету З-д узнагароджаны ордэнам Працоунага Чырвонага Сцяга Атрымау «Залаты Глобус Мтру» у Парыжы (1994), «Залаты кубак» у Жэневе (1995), «Алмазную зорку» у Мехтка (1996) Дзярж прэмц Беларуст 1972 за комплекс работ па стварэннт аутаматызаваных стстэм ктра-вання для прадпрыемствау рэспублпа т 1984 за укараненне робататэхнтю на з-дзе
Завод мае тэхн вучылштча, клуб, музей, 2 б-ю, палтклтнтку, аздараУленчы лагер для школьнткау, 7 дашкольных устаноу
MIHCKI ГАРАДСК1 МУЗЕЙ Дзейнт-чау у 1912—15 Адкрыты у чэрв 1912 у Мшску Створаны Mihckim таварыс-твам аматарау прыродазнауства, этна-графп i археологи з дазволу т пры пад-трымцы гар думы 1снавау на сродю гар управы т ахвяраванняУ приватных асоб 1 устаноу Размяшчауся у доме Е.С Федаровтч (цяпер на яго месцы бу-дынак Галоупаштамта) Меу пстарыч-
М1нск1 езу!цк1 калебум МалюнакНОрды 1860-яг
ны, археалапчны, этнаграфтчны, пры-родазнаУчы, мает -прамысловы аддзелы КтраваУ музеем савет з 5 асоб (3 выбтра-ла дума, 2 — т-ва) Экспанавалтся узоры Глебы, мтнералау, чучалы звяроУ т птушак, шктлеты дапст жывел, стараж прылады працы т манеты, узоры нар ткацтва т шш У спец сховштчы збера-галтся старадрую, карты, рукаптсы, гравюры, тнш каштоунаецт Аснову экспа-зтцыт складалт падараваннт членау т-ва (заснавальнтка музея), розных устаноу горада, мшскай тнтэлтгенцыт, напр , каменный сякеры, кавалю скамянелага дрэва, рэштю. шюлетау дапст жывел, жалезны наканечнтк стараж дзщы, нота маманта, самаробная стрэльба селянтна 1гуменскага пав т шш Музей нала-джвау тэматычныя выстаую, складау школьный калекцыт, розныя дапамож-нтю т шш У сувязт з 1-й сусв вайной у 1915 спынтУ публтчную дзейнасць У 1920 частка экспанатау, захаваных Е С.Федаровтч, перададзена Мшскаму абласному музею
Лип Записки Северо-Западного отдела имп Русского географического общества Кн 4 Вильна, 1914, Ш ы б е к а ЗВ Шыбека С Ф Мшск Старонкт жыцця дарэв горада Мн , 1994 С 275—276
Захар Шыбека
MIHCKI ГУ БЕРН СКI В АЕН НА-Fall,ХЛЮЦЫЙНЫ КАМГГЭТ, вышэйшы надзвычайны орт-ан сав улады на тэр Мшскай губ У 1918—20 Створаны 10121918 у Мшску па штцыятыве Паун Зах абл к-та РКП(б) пасля вызвалення Мшска ад ням войск Старшыня 11 Рэйнгольд, члены I Г.Агол, С I Берсан, М I Крывашэш, А М Кры-нтцкт, К Ф Розенталь, А С Славшею, Ш III Хсдаш, В I Ярктн т шш Меу аддзелы ваенны, фшансаУ, зямельны СНК, працы, харчавання, асветы, ахо вы здароуя, сац забеспячэння, юсты-цыт ЧК т шш Веу работу па стварэннт на вызваленай тэр губернт рэукомау т Саветау, устаиаултвау т падтрымлтвау рэв парадак т законнасць 71 1919 ска саваны у сувязт з утварэннем БССР, аддзелы злтлтся з камтсарыятамт рэспублт-
ю 25 2 1919 адноулены паводле паста-новы ЦВК БССР у сувязт з утварэннем Лп -Бел ССР Дзейнасць пашырыУ т на Втлеискт пав Втленскай туб Старшыня I С СавацтеУ, члены Крывашэтн, Кры пщю, Я М Кроль, Э С Русецкт, Ходаш Л М Шагал, А Р ЧарвякоУ т шш Веу падрыхтоучую работу па склтканнт з’ез да Саветау Мшскай губ 29 4 1919 ска саваны У сувязт з пераездам урада Лп Бел ССР з Втльнт У Мшск, аддзелы злт лтся з наркаматамт, функцыт перайтплт да Савета абароны, СНК т шш цэнтр органау рэспублпа 26 7 1919 зноу ад ноУлены У Бабруйску у сувязт з акула цыяй болыпаецт тэр Беларуст польск войскамт, скасаваннем Савета абароны т згортваннем работы СНК Лтт -Бел ССР Старшыня Р В Пткель, члены С Л Гельтман, М I Калмановтч, РА Му клевтч, 11 Пузыроу, П Ф Равшскт, Чар вякоу т шш У жн 1919 спынтУ дзеи насць у сувязт з акупацыяй губернт польск войскамт Створаны зноу 9 7 1920 у сувязт з пачаткам вызвалення Мшскай губ Старшыня Чарвякоу, чле ны I ААдамайцтс, ЯА Адамовтч, АI Вайнштэйн, АХГетнер, 1ЛГрыдзюш ка, У М 1гнатоусю, С Д Камшскт т тнш Веу работу па стварэннт органау сав улады на вызваленай тэр , забеспячэннт харчаванпем т абмундзтраваннем Чырв Арми, аднауленнт прам-ецт т сельскай гаспадарю, па нарыхтоуцы т размерка ваннт харчавання, рабтУ захады ла адкрыцця шкод, наладжвання аховы здароуя, дапамоп сем’ям чырвонаар мейцау СпынтУ тснаванне у сувязт з ттрыняццем 31 7 1920 Дэкларацы! аб аб вяшчэню незалежнасц1 Савецкай Сацыя /пстычнай Рэспублпа Беларусь т Утварэн нем Ваен -рэв к-та БССР На базе ад дзелау рэукома створаны камтсарыяты ВРК БССР МI KomIhcki
MIHCKI ДЗЯРЖАУНЫ Л1НГВ1СТЫ-ЧНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ да 1993 Мтн с к т дзяржау ны педагагтч ны тнетытут замежных м о у Засн У 1948 на базе лтт -лшгвтс тычнага ф-та (аргантзаваны у 1932, з 1934 ф-т замежных моУ) Мгнскага педа гагмнага тстыпгута. 3 1960 пры гн-це дзейнтчалт 2-гадовыя курсы для спецы ялтстау, яюя выязджалт на работу У за межныя крашы (у 1994 пераутвораны у спец факультет ктруючых работшкау т спецыялтстау нар гаспадарю Рэспублгкг Беларусь) Аспгрантура з 1962 3 1997 рыхтуе мапстраУ У 1998/99 навуч г ф-ты англтйскай, гспанскай, нямецкай французский, зах -еурап моу, пераклад чыцкт, рус мовы для замежных трама дзян, павышэння квалтфткацыт г пера-падрыхтоую выкладчыкау замежных моу, на 40 кафедрах (з тх 19 агульнааду кацыйных) працавала 675 выкладчыкау у тл 68 праф т дактароу навук, 209 да цэнтаУ г канд навук, займалася 7,8 тыс студэнтау, у тл 225 з краш далекага за-межжа. Навучанне дзеннае т завочнае
Лип Минский государственный педагоги ческий институт иностранных языков Крат кий ист очерк Мн , 1974
Наталия Баранова, Эдуард з'Нпецкл
185
MIHCKI
MIHCKI ЕЗУЩК1 KAI ЕНУ М уста-иова ордэна езуипау у Мшску у 1657— 1773 У 1657—86 М1С1Я, у 1686—1714 рззщэнцыя, у 1714—73 калепум. У 1657 смаленск! бюкуп Гератом Сангушка кушу для езупау у Мшску участак на Вы-cokim рынку 1 завяшчау ш 70 тыс зло гых (яго нашчадга выдал! толыа дзеся-jyw частку) У 1665 Тамаш i Ешслава Улоусюя падаравал! шеи маентак Нача I 5 тыс злотых У 1680 рэферэндарый ВКЛ Ц П Бжастоуск! з жонкай дал! мшсю и езуггам маентак Нжыцы У Ар-шансктм пав i 50 тыс. злотых Вшенск! бюкуп К К Бжастоуск! у 1682 падаравау маентак Нжняе у Мшскш ваяв У 1685 канцлер ВКЛ кн M.Aiihcki падаравау 50 тыс злотых Падобныя падараванш бьип 1 у 18 ст Калепум ператварыуся у буйнога землеуласитка i уладальнхка пял грантовых багаццяу Kapani Рэчы Паспалггай выдал! Мек шэраг прывь ichv: Mixaui Вппнявецк! — права зб1-раць маставы падатак, Аугуст III — права бязмытнага гандлю ва Уторашчах 1 права рыбнай лоул1 у р Бярэзша каля маентка Нжыцы Да канца 17 ст пабудавана школа, у 1700—10 — касцел куса, Марьи i Барбары У 1723 пачау будавацца мураваны корпус калепума (закончаны у 2-й пал 18 ст) Калепум садзейн1чау умацаванню пазгцый ката-тщызму на Беларуст, змагауся супраць Шэй вальнадумства, адначасова ен щрыяУ усталяванню i развщцю еурап стстэмы адукацы! 3 1678 у ш адкрыты класы граматык! i паэзп, з 1729 чытауся курс фтласофц Для бедных вучняу ина-вала бурса (штэрнат), не пазней чым з 1737 дзейшчала агггэка У 1773 у сувяз! са скасаваннем ордэна езупау калепум закрыты 1 перададзены Адукацыинаи камки Касцел пераугвораны у парафтяль ны, у 1798—1869 быу кафедральным саборам Мшскай рымска-каталщкай епархи, у 1951 пераабсталяваны пад бу дынак ДСТ «Спартак», у 1997 шоу ад крыты пасля рэстаурацыт як кафедраль-ны касцел Дзевы Марыт Вучэбныя i жылыя карпусы значна перабудаваны для грамадзянскгх патрэб
J!lm Z а I ? s к 1 St Jezuici w Polsce Kra-kow 1908 Тамара Блинова
MIHCKI ЗАВбД ХАЛАД31ЛЬН1КАУ Створаны V 1959 на базе майстэрняу па вырабе таварау хатняга ужытку з 1977 галауное прадпрыемства вытв аб’яднання «Атлант», з 1993 — акц т-ва «Атлант» закрытага тыпу У 1962 выпус ц$ першы халадзшыик «Мшск-1» з 1964 пачалася серыйная вытв-сць хала дзшьнгкау маркг «Мшск» 3 1978 упершыню у б СССР пачауся выпуск быт маразшьшкау Халадзшьшк «М 12» адзначаны Вял залатым медалем мгж-нар юр маш у у Лейпцигу (1977), шэраг шш вщау — прызам Залаты «Трафей якасщ» (1992, 1993, 1994) Больш за 80% асн вырабау экспартуецца Асн прадукцыя быт халадзшьнша маразшь-Н1К11 прамысл абсталяванне Завод мае клуб, 3 б-ю, штэрнат, палнапшку, 2 пункты аховы здароуя, 3 дашкольныя ус I ановы, санаторий- прафшакл ор ыи,
Мшсю замак Брама 12 — 1-й пал 13 ст Рэ-канструкцыя Ю А Зайца
дзшячы аздарауленчы лагер, базу адпа-чынку 1 фтзкульт -аздарауленчы комплекс Выдаецца ппотыдневая шматты ражная газ «Атлант»
MIHCKI ЗАМАК, старажытная крэ пасць, на аснове якой узшк г Мшск У стараж -рус летатсах вядомы пад на звай «град», «горад», у актах 15—17 ст — замак, пазней — Стары горад Старое места, Стары замак, Замкавая тара, Замчышча Пабудаваны у 2-й пал 11 ст на правым беразе р Свюлач пры утгадзенн! у яе Нямт для абароны пауд межау Полацкага княства Быу абнесе ны пясчана-жвтровым валам выш каля 8 м, на грэбеш якога пастаулены драуляныя сцены, з пауд боку — брама тылу вежы Замак меу форму няправшь нага прамавугольшка (дауж ад Свила чы да прощлеглага зах краю 300 м, шыр 120—150 м, гш 3 -а) Абкружаны з уск бакоу вадой, меу ь ’гляд умацава нага вострава Гал вулща замка шыр 4 м перасякала дзядзшец з У на 3 ад яе адыходзиц вузюя завулкт Шырыня ас татшх вулщ была 3 м, праезная tx частка масщлася драуляным! насщлам! Памгж вулщам! размяшчалкя двары гараджан Яны уключал! 1—1 жылыя пабудовы, хлявы, клеш, майстэрш Двор абгароджвауся парканам з бярвен, сва-
м
бодная ад забудовы плошча масщлася наецшам У 12—13 ст у замку было 80—82 двары i 400—500 жыхароу Ума цаваню М з паспяхова вытрымал! асаду войска пауд -рус князеу i tx саюзшкау у 1105 (у леташее недакладна 1104) i 1116, няудалым! былг спробы полацкага кн Рагвалода Ьарысавна узяць М з приступам у 1159 i 1160 у час княжац-Kix мжусобщ Доуп час замак быу па лп , ваенным i культ цэнтрам, рэзщэн-цыяй князеу, пазней велгкакняжацюх i каралеускгх наместокау У 1506 войск! крымскага хана Махмет-Гтрэя, захатоу-шы горад, не здолелт авалодаць крэпас-цю У замку былт ваенны гаршзон (залога), правшнцшя крамы, дом ктеускага мттрапалпа, уладанн! кн Астрожскага У вежы каля замкавай брамы размяшчалася турма У М з знаходзился цэрквы Мгкалаеуская i Раства Ьагародзщы 3 канца 17 ст замак стау паступова за-непадаць, да канца 18 ст асталюя зем-ляныя валы, заф1ксаваныя на планах Мшска канца 18 — пач 19 ст Археал даследаванн! М з праводзип у 1945— 51, 1957 В Р '1 арасенка, у 1958—61 Э М Загарульскт, у 1976 Г В Штыхау, у 1981—82 ВЬСобаль i Штыхау, у 1983—87 Штыхау
Лип Псторыя Мшска Мн , 1967, Зато рульский ЭМ Возникновение Минска Мн 1982, Заяц Ю А Оборонительные сооружения Менска XI—XII вв Мн , 1996
Георгш Штыхау
MIHCKI 1НСТЫТУТ КУЛЬТУРЫ Засн у 1975 У 1993 пераугвораны у Бел ун-т культуры (БУК) У 1998/99 навуч г ф-ты культуралогл, мает творчасш, б1бл1ятэчна-шфарм ситэм, завочнага навучання, 307 выкладчыкау, утл 18 праф 1 дактароу навук, 117 да-цэитау 1 канд навук, 3,5 тыс студэнтау Навучанне дзеннае i завочнае Фииял ф та завочнага навучання у Мазыры Дзейшчаюць мапстратура, асшрантура, дактарантура, саветы па абароне дысер-тацый, б-ка вучэбнай i мает л-ры, кам-п ютэрныя класы i лабараторыг Працу-
Забудова заходняй частю М1нскага замка 13 ст Рэкансгрукцыя П АРусава Мастак АЗарх
M MIHCKI
юць вучэбна-метадычныя комплексы: БУК—Мгнская г!мназ!я—каледж № 24, БУК—МаплёУсю б!бл!ятэчны тэхигкум. Ун-т рыхтуе спецыял!стау сацыякуль-турнай сферы па 11 спецыяльнасцях (культуралопя, б!бл!ятэказнауства i 616-лгяграфгя, нар. творчасць, дырыжыра-ванне, харэаграф!чнае мастацтва, сац. работа, сац. педагопка, музейная справа i ахова помшкау псторыi i культуры, рэжысура, мастацтва эстрады, акцёр-скае мастацтва, лтг. работа) i 39 спецы-ял!зацыях, у тл. па сусв. i айч. мает, культуры, менеджменце сацыякультур-най сферы, тэатр. творчасц!, рэжысуры нар. абрадау i свят, нар. рамёствах, !н-фарм. йстэмах у культуры, рэпяналь-ным фальклоры i шш. Навук. даследаванш па тэоры! i псторы! бел. мает, культуры, тэоры! I псторы! мастацгвау, псторы! Беларус!, зместу i методыцы падрыхтоую спецыялгстау у галше культуры i мастацтва, б!бл!ятэчнай справы, сац. рэабштацы! асобы сродкам! мастацтва, шфарматызацы! культуры i !нш. Дзейшчаюць студэнцюя творчыя калек-тывы: аркестры (эстрадна-сгмфашчны, духавы, народны, рустах нар. шетру-ментау), хары (народны, акадэм!чны, «Мара», «Дабрасвет», «Вгват»), фальк-лорныя ансамбл! («Валачобшю», «Грам-н!цы», «Баламуты», «Спадчына»), ан-самбл! («Туте!», «Браз-шоу-квгнтэт», мандалнпстаУ, скрыпачоу, танцаваль-ныя ансамбл!) i шш.
Jlim:. Минский институт культуры. Ми., 1990. Ядв1га Григорович.
MIHCKI ihctutW нарйднай
ДЦУКАЦЫ1, вышэйшая навуч. установа у 1920—21, якая рыхтавала пед. работнику у галше школьнай адукацы! i для дашкольных устаноу. Створаны у жн. 1920 на базе Мтскага беларускага педагаг1чнага тстытута. Паводле статута меу 5 аддзяленняу, факгычна дзейшчал! 3: 1-е для падрыхтоук! педагогау у дашкольныя установы (тэрмш навучання 2 гады); 2-е для н астаун гкау пач. школ (3 гады); 3-е для насгаУшкаУ ся-рэдн!х школ (4 гады); яно складалася з 6 ф-тау (цыклау) (лп.-маст., сац.-пст., прыродазнаУчага, геагр., фгзгка-хгм., фг-з!ка-матэм.). Колькасць студэнтау каля 500, выкладчыкау 34. Старшыня пед. савета М.Г.Маслаковец. 1н-т размя-шчауся У будынку б. Мшскага рэальна-га вучылгшча. Меу фгз., прыродазнаУ-чы, пет., этнагр. i пед. кабшеты, х!м. лабараторыю, б-ку (9,5 тыс. тамоУ). Пры ш-це дзейшчал! Мтскае навуковае педагаг1чнае таварыства, Мзнскае тава-рыства sicmopbii i старажытнасцГ 1.2.1921 аднавша працу доследна-Узор-ная школа 2-й ступень Выкладалюя бел. мова i л-ра, псторыя i геаграф!я Беларус!, чыталюя спецкурсы па стараж. бел. л-ры, псторы! ВКЛ, практыч-най падрыхтоУцы настаунжау. Пры 1-м аддз. дзейшчала яУр. секцыя, факульта-тыуна выкладаУся !дыш, на рус. мове
чыталгея лекцы! па псторы! яур. л-ры i фальклоры. У снеж. 1920 створана вы-давецкая кам!с!я, на шашрографе дру-кавал!ся лекцы! выкладчыкау. 1н-т меУ цесныя сувяз! з Маскоускай пед. акадэ-м!яй (б. пед. !н-т П.Р.Шалапуцша), пед. т-вам! пры Маскоусюм 1 Казансюм дзярж. ун-тах. У !н-це чытал! лекцы! Я.Ф.Kapaci, УЛ.Шчэта, праф. Дз.М.Ку-лагш, Ф.Ф.Турук, праф. Маскоускага ун-та Р.Ю.Вшер, А.М.Беркенгейм i шш. 20.6.1921 на пасяджэнн! пед. савета прынята рашэнне аб рэаргашзацы! !н-та У пед. ф-т БДУ. Паводле загаду Наркамасветы БССР ад 1.9.1921 1-е i 2-е аддз. увайшл! у склад створанага Мшскага пед. тэхшкума, 3-е аддз. на працягу 1921—22 уключана у склад ф-та грамадсюх навук БДУ.
Jlim.-. Новик Е.К. Формирование кадров народного образования Белоруссии (1917— 1941 гг.). Мн., 1981; Ляхоуск! У. Узгада-ем з удзячиасцю // Адукацыя 1 выхаванне. 1995. № 11. УладзМр Ляхоуск!.
MIHCKI КААЛ1ЦЫЙНЫ САВЕТ 1905, орган юраУшцтва рэв. барацьбой працоуных Мшска у час Кастрычнщкай усерасШскай палипычнай стачм 1905 i Снежаньскага Узбр. паустання 1905. Утвораны пасля курлоускага расстрэлу 1905 з прадстаУшкоУ Мшскай групы РСДРП, Л!бава-Роменскага к-та Усе-рас. чыг. саюза, мясц. к-таУ ПСР i Бунда. У час Кастр. стачк! савет 12 дзён трымау пад свагм кантролем чыг. вузел, стварыу камклю Узаемадапамоп, суд го-нару. 8(21) снеж. М.к.с. закл!кау да усе-агульнай забасгоУк! (гл. АИнская сне-жанъекая пал1тычная забастоука 1905) i пачау дзейшчаць як орган улады: кан-траляваУ працу камунальнай гаспадарк! горада, аптэк!, цэны на прадукты харчавання. 3 прычыны масавых арыштау савет прыняу рашэнне прыпынщь з 12(25) снеж. гар. забастоуку, працягваць забастоУку чыгуначшкау. 15(28) снеж. члены М.к.с. арыштаваны.
Jlim.: Всероссийская политическая стачка в октябре 1905 г. Ч. 1. М.Л-, 1955; Революционное движение в Белоруссии 1905—1907 гг.: Док. и материалы. Мн., 1955; История рабочего класса БССР. Т. 1. Мн., 1984.
Эдуард CaeiifKi.
MIHCKI КАМЕРЦЫЙНЫ БАНК, пер-шы прыватны банк у дарэв. Беларус!. Засн. у 1873 памешчыкам! i гандл. бур-жуаз!яй Мшска i Мшскай губ. Сярод акцыянерау банка ЛА-Ваньков!ч, кн. Е.ЭДруцю-Любецю, В .АЛ апо, Х.Г. ! А.ЯЛур’е i шш. Акцыянерны капггал складау 1,5 млн. рублёу. Банк спецыял!-завауся на выданы пазык для забеспя-чэння гандлю с.-г. таварам!, на крэды-таванн! вывазу лясной прадукцы! у паУд. губерш Pacii i за мяжу. У 1880— 90-я г. аддзяленн! i агенцгвы М.к.6. дзейшчал! у Л1баве, Гомел!, Маплеве, Бабровщах, Навазыбкаве, Рампах, Ка-натопе i шш. На канец 19 — пач. 20 ст. прыпадае найб. росквгт М.к.б. У 1895 кантрольны пакет яго акцый куту пе-цярбургск! прадпрымальшк Я.С.Паля-коУ з сынам!. Пасля разарэння Паляко-вых на чале М.к.6. зноу стал! мясц. ак-цыянеры. Змены у развщц! ляснога
рынку, канкурэнцыя з боку буйных рас. банкау, канцэнтрацыя акцый у руках вузкай групы асоб прывял! да л!кв!да-цы! М.к.б. (1908), у 1912 ён паглынуты Азоуска-Данск!м камерцыйным банкам.
BadsiM Cxxoeiv.
mihcki камггэт грамАдскай БЯСПЁК1. часовы грамадск! орган улады У Мшску У 1917. Створаны 3— 4(16—17).3.1917 на агульнагар. сходзе (прысутшчала каля 70 чал.) юраУшкоу 1уб. ! пав. земствау, думскай управы, к-тау усерас!йск!х земскага саюза 1 саюза гарадоу, Земгора i шш. Сход вылу-чыУ аргашзац. камюпо для вызначэння прадстаУнщгва у М.к.г.б., прыняу адозву да насельнщтва горада, абраУ грамадз. камендангам старшыню Мшскай губ. земскай управы Б.М.Самойленку. Усе мерапрыемствы был! Узгоднены з галоУнакамандуючым Зах. фронтам ген. Эвертам. На 4(17) сак. у камггэт увахо-дзйп больш за 100 прадстаунгкоу ад сац. i нац. пластоу, канфесШных груп, буйнейших дзярж. i грамадсюх устаноу, а таксама Мшскага Савета рабочых дэпу-татаУ; пры грамадз. каменданце Утвораны рабочы орган з 10 чал. на чале з гар. галавой С.Б.Хржанстоусюм. Рабочы орган займауся аргашзац., шфармац., пра-ваахоуным! i !нш. пытаниям!. 7(20) сак. на сумесным сходзе гар. думы i членау М.к.г.б., колькасць яюх дасягнула амаль 200 чал., створаны выканаУчы к-т (або гар. савет); у яго абраны M.A-Mi-хайлау (М.В.Фрунзе), Н.В.Шлегель, БВ.ЦеУмш (ад Мшскага Савета рабочых дэпутатау), П.П-Аляксюк (ад бела-русау), Е.С.Хурпн, С.М.Каплан (ад яур. насельнщтва), В.А-Янчэуск! (ад польск. насельнщтва), С.П.Кавалпс (ад рус. на-сельшцгва), а таксама ХржанстоУск!, М.Г.Парф!янов!ч, М.В.ДоУнар-Запольс-Ki, В.Ф.Цывшсю, Э.Ф.Амбрашкевш, Н.В.ЯрохаУ (гар. сакратар), прапар-шчык Геншэль (ад Мшскага гарн!зона), C.B.Bacicr, А.П.КраУчанка (служачыя зах.-франгавога к-та Усерас. земскага саюза). Летам у яго рабоце удзельшчал! А.Р.Левпас, М.Б.Нейфах, А.С.Яромш, Д.ЕЖос; камггэт узначал!у Хржанстоу-сю, як! адначасова быУ абраны i гар. кам!сарам. АтрымаУшы признание штаба Зах. фронту, губ. камюарыята, грамадсюх арг-цый, а таксама падгрымку насельнщтва, камггэт за першыя тыдн! забяспечыу нармальную жыццядзей-насць горада. У яго кампетэнцыю перададзены пытанш аховы парадку, узае-маадносш пам!ж ваен. i дзярж. уладам! i грамадскгм! арг-цыям!. Па меры папаУ-нення гар. думы прадстаунгкам! нац. дыяспар i парт, арг-цый рос i яе ajra-рытэт. У сувязг з гэтым дзейнасць М.к.г.6. звузшася да рэдюх (1—2 разы У месяц) пасяджэнияу яго выканкома, гал. чынам з мэтай вырашэння сац.-эканам., бытавых 1 шш. праблем, што набывал! пал!т. афарбоуку i таму патра-бавал! умяшання грамадсюх арг-цый. Пасля 30 лш. М.к.г.6. як першая спроба рэв. пераУгварэнняУ i народаУладдзя У Мшску cacryniy месца дэмакратычна абранаму гар. самаюраванню у асобе гар. думы. Шкалой Сяменчык.
ЛЙНСК! КАМ1ТЙТ РСДРП(б), Kipyjo-чы орган Мшскай арг-цьп РОДРП(б). Створаны 1(14).6.1917 як часовы, з 30.6(13.7).1917 сталы. Яго старшыня К.Ф.Мясшкоу. У адозве да працоуных 17(30).7.1917 к-т абвясщу аб стварэнн! самастойнай бальшавщкай арг-цьп, са жшуня выдавав сваю газ. «Звезда», меу чырвонагвардз. дружыну (100 чал), якая абараняла к-т i друкарню. Меу сувяз! з ЦК РСДРП(б), Вщебскай, Лущ-нецкай, Палескай, Рэчыцкай, Слуцкай i !нш. парт, арг-цыям!, з’яУляУся цэнтрам парт, работы у Зах. вобласщ i на Зах. фронце. Па даручэнн! ЦК у вер.— кастр. 1917 склгкау абласную i франта-вую нараду, I i II Паун.-Зах. абл. i франтавую канферэнцьп РСДРП(б), ажыццяуляу рашэнн! VI з’езда парты! бальшависоу па мабйпзацьп рэв. сш, веу аптацыю сярод рабочых, сялян i салдат. Пасля Кастр. рэвалюцы! вёу барацьбу за пераход улады У горадзе У рук! Мшскага Савета рабочых i саддацюх дэпу-татау. У час акупацы! Мшска герм, войскам! у лют. 1918 эваку!равауся у Смаленск. 3(16).3.1918 на аб’яднаным пася-джэнн! з Паун.-Зах. абл. i Смаленсюм к-тамг РСДРП(б) Мшск! к-т адобрыу палггыку Сав. Урада на заключэнне м!р-нага дагавора з Герман!яй. Далейшы лес к-та не прасочваецца.
Mixam СмамяШнау.
MIHCKI КАМ1ТЙТ УСЕРАС1ЙСКАГА СЯЛЙН СКАГА СА163А. Гснавау у 1917. Створаны 23.3.1917 як аддзел Усерас. сял. саюза пры удзеле к-тау Усерас. земскага саюза, служачых земствау i Мшскага Савета. Старшыня М.В.Фрунзе. Став!у за мэту прадухгленне захопу сялянамг памешчыцкай, дзярж. i !нш. маёмасщ, захаванне нармальнай жыц-
цядзейнасш фронту i тылу, бесканфлпс-тна давесц! вырашэнне атр. пытания да Устаноучага сходу, «умацаванне на вёс-цы асноу новага дзярж. ладу i аргашза-цыю працоунага сялянства». 1мкнучыся засцерагчы сялянства ад уплыву Беларускай сацыя/истычнай грамады i Бела-рускага нацыяналънага камтэта., падпа-радкавау сабе К-т пропаганды на вёсцы асноу новага ладу. Паводле сац.-пал!т. платформы (выпрацавана на пасяджэн-Н1 к-та 30.3.1917) л!чыУ сябе не нацыя-нальнай, а класавай арг-цыяй, выказ-вауся за усталяванне дэмакр. рэспублпа з адной палатай прадстаушкоу i признанием за кожнай народнасцю Pacii права на свабоднае самавызначэнне. У зямельным пытанн! стаяу за перадачу ушх зямель у агульнанар. карыстанне, але канчатковае вырашэнне гэтага пытания аддавау Устаноучаму сходу. У адносшах да вайны выступау за найхут-чэйшае яе спыненне на аснове сама-вызначэння народа)! i недапушчальнас-ц1 гвалтоунага захопу чужых тэрыторый, шш. умоу не прызнавау. Але пакуль працягваецца вайна, л!чыу неабходным падгрымл!ваць захаванне у арми строгай дысцыплшы, асуджау дэзершрства. Нягледзячы на агульнадэмакр. змест платформы, яна мела антынац. характер 1 была скгравана супраць бел. арг-цый, як!я выражал! штарэсы мясц. сялянства. Арганйавау сял. з’езд Мшскай i Вшенскай губ. (20—23 крас.), пасля яго юнавау фармальна. У чэрв. меу 4 прад-стаушкоу у пав. камюарыяце. Пасля утварэння губ. Савета сял. дэпутатаУ cacryniy яму месца У аргашзац. i щэалаг. дзейнасщ сярод сялянства. На 2-м з’ездзе сял. дэпутатаУ Мшскай ! Вшен-скай губ. (30.7—2.8.1917) высветлится рэзка негатыунае стауленне да Усерас.
MIHCKI М
сял. саюза, што абумовша поуны заня-пад яго Мшскага к-та да восен! 1917.
MiKOjiaii Сяменчык
MIHCKI «КАЦЁЛ», акружэнне войска-Mi 1, 2 i 3-га Бел. франтоу у ходзе Л/гн-скай anepayui 1944 гал. с!л ням. 4-й i асобных злучэнняУ 9-й арм!й групы ар-М1й «Цэнтр» на У ад Мшска 3.7.1944 у Вял. Айч. вайну. У «кацёл» транша 105 тыс. птлерауцау. 4 лш. сав. войск! (час-ц! 49-й, 50-й арм!й 2-га Бел. фронту, 33-й армй 3-га Бел. фронту, частка сш 1-й i 4-й паветр. арм!й) пачал! лзквща-цыю акружаных войск. 7—8 лш. зн!-шчаны ц! Узяты у палон гал. сшы ням. войск, 9—11 лш. — астатн!я асобныя групы. У М.«к.» знппчана больш за 70 тыс. i Узята У палон каля 35 тыс. варо-жых салдат i афщэрау, у т.л. 12 генера-лау. У л!квщацы! «катла» удзелыпчал! партызаны брыгад 2-й Мшскай, «Бура-весн!к», !мя Ракасоускага, «За Савец-кую Беларусь», !мя газ. «Правда», «Полымя», !мя Шчорса i шш. Партызаны ахоувал! усе асн. аб’екты У Мшску i яго ваколщах. Упершыню у наступальных дзеяннях Чырв. Арми пращунгк быУ акружаны i разгромлены У вынжу пара-лельнага 1 франтальнага праследавання на глыбш! 200—250 км ад пярэдняга краю яго абароны. Уладзишр Лемяшонак
MIHCKI КЛЯШТАР БЕНЕДЫКЦ1 НАК. 1снавау у Мшску У 1633—1870-я г. Засн. в!ленск!м каношкам В.Сялявай, як! Kyniy у Мшску 2 дамы з шш. пабу-довам! у СДруцкага-Горскага i А.Сака-лшскага i перадаУ !х бенедыкцшкам.
Mtecid кляштар бернардз!нак.
Касцел М1яскага кляшгара 6ерн*рдз1нцау.
м
188
MIHCKI
Фундуш пацверджаны каралем Уладл славам IV (14 7 1633) i вшенсюм б1ску-пам А Войнам Першыя манашю пера сялипся з Нясвжа С пачатку будыню быта драуляныя Мураваны касцел св Войцеха пабудаваны у 2 й пал 17 с г намаганням! вшенсказа ваяводы КХад кевна 1 яго жоню С оф i, мураваны жы лы корпус узведзсны на сродю К К С Свфскаи У 1661 Марцыбсла Зянксвнава (з Рагозау) адшсала кляш tapy фальварак Кодю у Рэчыцюм пав У 1780 комплекс кляппара рэкансгруя-ваиы арх 1 Рамапоусюм, уключау кас-нсл 2 павярховы жылы корпус з пры будоваи 2 фл1гел1, бровар свтран оаи ню 1 шш У каины 18 — пач 19 ст клянпару налсжа п 3 фальварю 8 весак 3 корчмы, млын 1 каля 93 валок зямит У 1799 у тм жыл1 22 манашю Паводле швентара 1804, ме?ся фруктовы сад са 150 фруктовым! дрэвамг i агарод У школе пры кляштары вучылася 18 дзяу чынак (толыа 6 з гх плацин за вучобу) У пач 1870 х i кляштар скасаваны, у 1872 пераабсталяваны пад правасл жаночы Праабражэнсю маиастыр У 1930-я г будынак касцела прыстасаваны над клуб, у сярэдзше 1960 х г раз-бураны
Jhm Д I я и j с а У УМ Кляинар беле лыкгынак // Помшк! гклоръв i культуры Бс ларус! 1981 N« 3 Улад шпр Дчятсау
MIHCKI КЛЯИНАР ЬКРНАРД31НАК 1снавау у Мшску у 1633—1853 Бернар 131ПК1 ! явился у горадзе у 1630 Кляш тар ;аснаваны гроксюм ваяводам А Слушкам паводле фундацы! якота у 633 пабудаваны драуляны касцел i жы 1Ы корпус Слушка падаравау бернар дзшкам мастак 1 атау (цяпер в lamaea Мшскага р на), у яюм был! 4 веста, 4 корчмы, 2 млыны, больш за 109 валок ворнай зямлт У 1642—87 пабудаваны мураваныя касцел Дабравешчання i корпус кляштара У гал алтари касцела знаходнуся цудатворны абраз Мац, Ьо жаи, пра яю у 1672 пашеана кипа Пас ля пажару 1741 кляштарны комплекс рэканшруяваны Ln складауся з касцс ia жылога корпуса флигеля ! 1асн на будоу Пацярпеу кляни ар i ад вял па жару Мшска 1835 але у хугюм часе ад поклепы Каля 1842 у кляпнары жшп 20 манашак бернардзшак 1 иаслутшп ца 1 кандыдагка 1 2 манашю ор/ина тэрцыярак у IM выхоувалтся шкеама ка
!Я 20 дзяучаг, большасць з яюх сграшла бацькоу У 1853 кляинар скасаваны У 1870 будыню кляппара нерадал >ены Мшскаму Свята Духаваму манасшру У 1926 комплекс былога М к б пастано вай СНК БССР узяты пад дзярж ахову як помшк архттэктуры Пасля Вял Айч вайны у будынку касцела знаходзщца правасл кафедральны сабор
Лт Klasztory bemardynskie w Polsce w jej gramcach historycznych Kalwana Zebzydowska 1985 Уладчиир Дчятсау
MIHCKI КЛЯИНАР БЕРНАРДИ НЦАУ 1снавау у 1624—1864 у Мшску
Забщце 1-й пат Мйгскага метралалгтэна на станцы! «Парк Чэлюскшцау» 16 6 1977
Засн краснасельсюм старостам А Кен соускш яю у 1624 перадау берпардзш нам драуляны дом У 1628 го гы фундуш зацверджаны ншенскш бюкупам Я Ва лошчам У 1638 пабудаваны драуляны кияпггар з касцелам, яю неузабавс эта рэу У 1644 веден сю бюкуп А Воина дау тгоду на буд ва нова! а мураванаш кляштара з касцелам У 1656 у час пап ны Расп з Рэччу Паспалпаи 1654 —67 комплекс кляппара моцна пацярпеу пасля ваины адноулены У 1697 рас столынк II 1алсгои яю наведау Мшск тдзначау «небаьны» вьпляд мураван п i касцела бернардзищау Паводле пека! дакументау, касцел пабудаваны то тью у 1752 але верагодна гут маецца на ува зе яго р-жанструкцыя У 1753 на ахвя раванш рэчыцкага харунжата Я Юдыц юна (8 гыс злотых) пры кляштары бы ло заснавана брацгва св 1 анны У кас цельная крыпце т на кляштар, тых моплках былт пахаваны прадсгаушю вядомых шляхецктх 1 матнацюх родау Завштау, Кенсоусктх Зышксвыау Хма pay 1 Шш У 18 ci пры кляпнары юна вала школа фшасофп дзе у 1753—99 было 8—10 студэнтау 2 выкладчыю У 1819 засн пачатковая школа з павучан нем па стстэме Бэла—Ланкасгэра (88 вучняу) У 1830 у кляштары было 13 манаха)? > 12 клерыкау (нтвучтнцау школы фшасофп) У 1864 кляштар ска саваны 1 прыстасаваны пад турму дзе трымал! удзельшкау паустання 1863— 64 Пазпей будыню кляштара перада дзены ваен ведамству Касцел у 1872 прыстасаваны пад apxiy з 1992 у 1м зна ходзяцца Apxiy навук тэхн дакумента цыт 1 Apxiy-музей лгтаратуры i мастац гва Рэспублтю Беларусь Помшк рэсп значэння
Лт Klasrtory bernardynskie w Polsce w jej gramcach historycznych Kalwana Zebzydowska 1985 Уладлшр Дчятсау
MIHCKI КЛЙШТАР ФРАИЦЫС-
КАНЦАУ 1снавау у Мшску у 1680— 1832 Засн мшскш падкаморым ГКГорсюм яю 19 10 1680 ахвярава^ манахам францисканцам пляц для па будовы кляштара У 1681 мшсю столь H1K Т Ваньковш падаравау кляштару гшяц на Татарскай вул i 2 тыс злотых У 1689 новыя пляцы яму ахвяраваЛ) L Кастравщю t С Заблоцга У 18 ст па-пячыцелям! кляштара был! АПрушын-сю, С 1 К Камоцюя, Ю Свпы Ьпч 1 шш Паводле вглгы (шспекцы!) 1796, комплекс кляштара размяшчауся на ра-iy вулщ Францысканскай i Юр еускай У яго уваходзип драуляны, крыжападоб-ны у плане J 2 вежамт касцел св Анто-1ия 2 драуляныя жылыя пабудовы му раваны Г падобиы у плане корпус кляштара, мелюя ыайня бровар i шш, агарод, фрукт о вы i дэкаратыуны сад, было 5 манахау Каля 1800 фрапцые-канцы цераведзены у будыню б Мшскага кляштара кармелггау У 1832 Мкф !акрыты Будыню кляштара на Францысканскай вул у пач 19 ст ле-рададзены мшскай ка!ал1цкай семшары! якая знаходллася там да 1843 полям мураваны будынак належау капстс-горьп Мшскай рымска-каталщкай епархи У 2 и пал 19 сг перабудаваны пад Mi некую гар управу у час Вял Айч ваины пашкоджаны у канцы 1940 х г пры рэканструкцы! вул Лента разбура ны Уладчишр ДчяшсаУ
MIHCKI МА16РНЫ ЗАВбД Засн у 1960 3 1983 галаунос прадпрыемства вытв аб яднання «Мшсю маторпы за вод» у якое уваходзяць таксама Бары саусю з д aiporaiay 1 завод фпцял у г Сюубцы У кас гр 1962 сабраны першыя узоры 4 цылшдравых дызеляу у 1963 начаты выпуск дьиеляу для трак tapoy «Беларусь», у 1969 — для тракта роу «Беларусь» серы! 500 «Супер» у 1974 — 4 цылшдровыя рухавпа магут насцю ад 60 да 85 к с Асвоена выгв сш [ызеляу матутнасцю 80—86 к с Створа ны кансгрукцьп аутамаб мадыф1кацьп (105 1 130 кс ) для машын 3IJI 130/131 1 3IJI 5301 1 капструкцыя 6 цылшдрава ia дизеля (200 к с ) для аутобусау «1ка рус» Прадукцыя з да выкарыстоуваец ца на гусещчных щпачах транспарце рах збожжауборачных камбайнах, 6 1 (ылшдравыя дызел! матугнасцю 130—250 кс — на аутобусах «МАЗ Неаплан» патрузчыках канцэрна «Ам кадор» кормауборачных камбайнах, эк скава,арах, асфальт аугкладчыках, грак tapax дарожных машинах Адзиачаны мтжнар прэмтяй «Залаты Меркурый»
Завод мае иалнаннису, 2 б ю, спар тыуны клуб, прафшаюгорый аздарау ленчи лагер для школьнткау, падсоб ную гаспадарку
MIHCKI МЕГРАПАПТЭН Ьудаунш тва пачалося 3 5 1977 са ст «Парк Чэ люсюнцау» У 1984 уведзены у эксплуа гацыю участак 1-й л ши у напрамку ПдЗ—ПнУ ад ст «1нстьггуг культуры» да ст «Маскоускаи» (дауж 8,94 км, 8 станций) уздоуж праспекта Ф Скарн
MIHCKI МЕТРАПАЛ1ТЭН
Зялены Луг
ычнндна
J / Слуцкая
3 «1Сг»
Анадэм/н Навук
Спартномплекс
Маскоуская (I я Л1шя) участкцяюя длеин!ча-юць
КЖОЕВ лерспектыуныя
кт Машорава
'Варвашэш
лошча
чПлошча
лауская
iiuawai
Плошча Незалежнасц!
Г рушауская
Паудневы Захад
Машнауна
цы У 1986 гота Л1Н1Я падоужаиа на 1,71
•• да ct «Усход». У перспективе 1-я 1Я звяжа жылыя равны Уручча i «д. Захад. Працягласць яе складзе 1 км. У 1990 пушчаны участак 2-й ч у папрамку ПнЗ—ПдУ ад ст ттазеиская» да ст «1 рактарны за-» (дауж. 7,18 км, 6 станций). У 1995
на гэтай лшн здадзены у эксплуатацию станцьп «Маладзежная» i «Пушюнская» (дауж. 2,8 км), у 1997 — «Партизанская» 1 «Аутазаводская» (дауж 3,6 км). 3 завяршэннем буд-ва 2 я линя (дауж. 20 км) злучыць жылы раен К.уmtayniчипа праз цэнтр з Заводски раёнам горада. 3-ю линю (дауж. 17 км) наметана
Станция «Плошча Якуба Коласа» МЫскага метра-палйэна.
Аугазаводская (2 я линя) участк1,як1я дзаишча-юць участм,як1я будуюцца перспектыуныя
ИОН
Я Л1Н1Я
перспектыуная
4 я Л1Н1Я перспектыуная
Ф0 » станцы! лррасадак |D< о
Мнгглеусная
пракласт у напрамку Нд—Пн ад пе-ракрыжаванпя Слуцкай пиши т вул. Каржанеускш а праз Прывакзалшую плошчу да жылога равна Зялены Лут Агульная працягласць трох лпии М.м складзе 59 км. На ix будзе размешчана 45 сгаццый з грима перасадачпымт вут-аам1. У перепек! ыве плануецца буд ва 4-и лтп Мм. (дауж 16 км, 11 сган-цый), якая звяжа праз цэнтр жылыя маствы Чыжоука, Серабраика i Наитию, а праз перасадачпыя вузлы забяспечыць сувязь т тиш жилым! раёнам! i пра-мысл. зонам! горада Агульная працяг-гтасць 4 лштй складзе 75 км (гл. таксама схему) Станцьн М.м. з’яуляюцца арып-нальиым! гворамт архпэктуры. У ix аз-даблешп выкарыстаны грани, мармур, каляровыя мет алы, палтва, пткло, кера-м!ка, дрэва i шш. матэрыялы.
Валерий Ярмоленко
MIHCKI НАСТАУНЩК1 1НСТЫТУТ, 1) педа! алчная навуч. установа у 1914— 18, якая рыхтавала настаунжау для вы-шэйшых пач. вучылштчау. Створаны 1.7.1914. Зэрмш навучання 3 гады. Прымалюя асобы мужч. полу правасл. веравызнання, яктя мстп 2-1 адовы стаж настаунщкай працы. Утрымтвауся за дзярж кошт. У склад пед рады у розны час уваходзии Дз.А. Сцяпура, У.М 1гна-moycKi, КЛ.Кудзш, М.Гамолка, З.М.По-лазау, ¥.К.Астроуск1, Я.Каранеуаа, В.Андэрсан, М.Я.Ь’яакоу. ВЛ.1ваноуск/, Я.Ф.Карск1, А.С.Неканда-Трэпка, Ч.Ро-дзевгч, У.Накавщю-Урбановгч, Б.А. Та-рашкевгч i шш. Навуч. праграмы ариец-
М MIHCKI
тавалюя на Узровень сярэдняй школы, пед дысцыплшы, багаслоускз курс, псторыя 1 л-ра выкладалюя па праграмах, наблзжаных да узроуню вышэйшай школы У вер. 1915 ш-т эваку1раваны у Яраслауль Навуч працэсу перашкаджа-Л1 масавыя мабшпацьн слухачоу, ква-тэрная неУладкаванасць i шш (у канны 1915 з 60 студэнтау засталося 19, у 1916—17 навуч г не быу сфармцэаваны 1-ы клас) Паступова навуч працэс на-ладжаны У 1916 факультативна выкладалюя замежныя мовы, пры хн-це створаны аднагадовыя пед курсы для пад-
рыхтоук.1 настаунгкау вышэйшых пач вучылппчау (навучалася 77 дзяучат, пераважна бежанак з Беларуш) У час зна-ходжання У Яраслаул! ш-т стау цэнтрам нац руху бел бежанцау Восенню 1915 па шщыятыве 1гнатоускага тут створана арг-цыя «Наш край» У 1916 активам ш-та арганпавана Яраслауская беларуская рада Пасля Лют рэвалюпьи 1917 выкладчык! 1 навучэнцы ш-та актыуна Удзельшчал! У грамадска-палп жыцщ ЯраслаУля Пры ш-це дзейшчала бел читальня У Mai 1917 у ш-це створана арг-цыя «Маладая Беларусь» Пасля ска-савання палп, рэЛ1г, нац 1 палавых абмежаванняу у правах на адукацыю ш-т пераУтвораны у навуч установу змешанага типу (прымалюя асобы
абодвух полаУ), уведзена спецыялпацыя У падрыхтоуцы настаунисау, уключаш» новыя дысцыплшы (палпэканом1я, ф| ласофы, сацыялопя 1 шш ), навучэнцы ш-та пасля заканчэння вучобы мел права паступаць ва ун-ты У 1917—18 навуч г пры ш-це створана узорнае вышэйшае пач вучылгшча 3 канца 1917 1гнатоуск1 чытау тут курс лекцыи «Каротю нарыс нацыянальна-культур нага адраджэння Беларуш» У вер 1918 ш-т рээвакуграваны у Мшск кнавау за кошт сродкау ням ваен камандавання 1 Урада БНР Уведзены новыя дысЦЫЛЛ! ны. бел мова i л-ра, псторыя бел мовы 1 л-ры, псторыя 1 геаграф1я Беларус- i шш У полным аб’еме выкладашся ням, франц, англ мовы Навучанне
191
MIHCKI
было бясплатнае, пры ш-це дзейшчала узорная школа 30 12 1918 рэфармаваны У Mihcki Беларусю педагагшны тсты-тут У розны час у ш-це вучылюя С Г Булат, В С Гарбацэвш, В Р Камлюк, М I Каспяровт, М I Мароз, А В Сташэу ж, В Сташэусю, К Станкевш, М Ча рот, П Шчарбшсю 1 шш 2) Навуч установа пры Мшсюм пед ш-це у 1936—55 (з 1947 у Маладзечне, называйся Маладзечансю настаушцю ш-т) РыхтаваУ настаушкау для 5—7-га кла-сау агульнаадук школ Тэрмш навучання 2 гады
Jlim 3 я н е в 1 ч 1 Да псторы! развщця педагапчнай адукацы! У Мшску // Полымя 1972 Ns 1, Ляхоуск! УВ Прадвесшк Ад-раджэння // Адукацыя 1 выхаванне 1994 № 11 Шыбека ЗВ, Шыбека СФ Мшск Староню жыцця дарэв горада Мн 1994 Уладзишр Ляхоускл
MIHCKI ПАВЕЛ адм-тэр адз1нка у ВКЛ, Рашйскай тмперыг i БССР у 15— 20 ст Утвораны на тэр Мтскага княства пасля яго уключэння у ВКЛ i пераходу пад кантроль вял князя Да 1565 уваходз1У у Вменскае ваяводства як пет адзшка Паводле адм -тэр рэформы 1565—66 уключаны У Мтскае ваяводства, яго тэр пашырана за кошт былых ЗаслаУскага 1 Лагожскага княствау (па-ветаУ) частю Барысаускай, Любашан-скай, Свюлацкай валасцей на правым беразе р Бярэзшы УстаноУлена стстэма службовых асоб кашталян, падкаморы, харунжы г шш , а таксама гродсю i зем-си суды У павет уваходзип гарады Мшск 1 БарысаУ, каля 45 мястэчкау, з и буйнейшыя — Беразшо-Любашан-
скае, Тайна, ЗаслаУе, РакаУ, Смалявгчы 1 шш Пасля далучэння да Раен У 1793 павет скасаваны, у 1795 адноулены У меншых памерах i Уключаны у Мшскае намеенштва 3 12 12 1796 у Мтскай гу-берш, да М п далучаны частю скасава-ных Вшейскага 1 Нясвгжскага пав Яго тэр складала каля 4,5 тыс кв верст (каля 5 тыс км2), статус мястэчкау за-хавал1 Астрошыцю Гарадок (Гарадок-Тышкевщю), Бяларуч, Дубровы, Заслауе, Твянец, Камень, КойданаУ, Мг-калаеУшчына, Пяршай, РакаУ, Рубяжэ-вны, Саламярэцю Гарадок (Гарадок-Хмарынсю), Самахвалавпы, Свержань, Слабодка, СтоУбцы У сярэдзше 19 ст у павеце 808 сел i весак, 246 засценкаУ i шш дробных паселппчау Насельнщтва У 1816 было каля 92 тыс чал (утл 15 тыс шляхты), у 1857 — каля 121 тыс чал (з тх 23,5 тыс У Мшску), у тл каля 57 тыс праваслауных, 54 тыс катол1-каУ, 15 тыс яУрэяУ Мелюя 41 царква, 19 касцелау, 2 евангелюцюя царквы, 23 сшагоп, 1 мячэць, больш за 300 пансгах маенткау У 1861 тэр М п падзелена на воласщ, пасля пераразмеркавання У 1864—66 ix было 19 Астрошыцка-Гара-доцкая, Бяларуцкая, Велгкасельская, ЗаслаУская, Засульская, 1вянецкая, Койданауская, Крывщкая (у 1869 пе-райменавана у ДуброУскую, скасавана у 1872), Пяршайская, РакаУская, Рудзщ-кая (пазней скасавана), Самахвалавщ-кая, Свержанская (часова уключана У СтаубцоУскую у 1876), Сенщкая, Сем-кауская (Семкава-Гарадоцкая), Слабод-ская, Старасельская, СтаубцоУская У 1878 замест Вел1касельскай 1 Слабод-
скай утворана Рубяжэвщкая, у 1898 з Самахвалавщкай вылучана Крупщкая вол (пазней перайменавана У Стань-каУскую), пасля аднаулення Свержан-скай у М п стала 16 валасцей У 1920 Свержанская вол перададзена Нясвгж-скаму пав Паводле Рыжскага лнрнага дагавора 1921 зах частка павета (Засульская, 1вянецкая, Пяршайская, Ра кауская, частка Рубяжэвщкай i Стау-бцоУскай вол ) адьпшп да Польшчы Замест ix у М п уключаны Мапльнянская вол Нясвгжскага пав , Радашковщкая i Хаценчыцкая вол Вшейскага пав У 1923 Рубяжэвщкая вол перайменавана у Велпсасельскую Павет скасаваны 17 7 1924, асн яго частка уключана У Мгнскую округу, частка Мапльнянскай вол — у Слуцкую Вячаслау Haceain
MIHCKI ПАДПОЛЬНЫ АБКОМ
КП(б)Б у В я л 1 к у ю Айчынную вайну Створаны ЦК КП(б)Б i дзей-шчаУ пад яго юраунштвам з 21 7 1941 да 3 7 1944 на тэр Мшскай 1 Палескай (крас 1942 — сак 1943) абл Сакрата-ры В I Казлоу, 1Л.Белъск1, А.Ф Брагт, I Дз Варвашэня, Р Н Мачулъсы Баз1ра-вауся У Старобшсюм, Любансюм 1 Ак-цябрсюм р-нах КграваУ дзейнасцю падп БарысаУсюх мгжрайпартцэнтра 1 гаркома-райкома КП(б)Б, Мшскага i Слуцкага мскрайкомау, Мшскага горкома, 20 раенных падп к-таУ КП(б)Б На-кгроувау дзейнасць падп Мшскага абкома, БарысаУскага, Мшскага i Слуцкага мгжрайкомау, Мшскага, Мшскага Пауд 1 БарысаУскага гаркомау ЛКСМБ, 21 раеннага падп к-та ЛКСМБ, пад-полляу Азерскага, БарысаУскага, Вел1-кастахаускага, Грэскага, Дзяржынскага, Каладзппчанскага, Мар’шагорскага, Мшскага, Плешчанщкага, Рудзенскага, Слуцкага, Тарасава-Ратамскага, Уздзенскага, Хщраускага, торфапрадпрыемства «Чырвоны Сцяг» Смалявщкага р-на 1 шш Пад яго юраунштвам у розны час дзейшчал! БарысаУска-Бягомльскае, Мшскае, Слуцкае партыз злучэнш, 213 партыз атрадау, аб’яднаных у 45 бры-гад, больш за 50 асобных атрадау (больш за 55 тыс партизан) Друкаваны орган — газ «Звязда» Абком юравау палп -масавай i ваенна-аргашзац работай сярод насельнщтва i партизан, ап-тацыяй сярод салдат захоишкау, выда-вау адозвы, лютоУю, зводю СаУшфарм-бюро, распаусюджвау газеты з сав тылу Сакратары абкома Казлоу, Бельсю, Мачульсю Удостоены звания Героя Сав Саюза У гонар падп Мшскгх абкомау i Любанскгх райкомау КП(б)Б 1 ЛКСМБ, штабоу Мшскага партыз злучэння, партыз брыгады 25-й тмя Панамарэню створаны мемар комплекс Зыслау (Любанею р-н), у гонар 1-га пасяджэння абкома 21 7 1941 у пас Чырвоная Паля-на Любанскага р-на у 1976 пастаулена стэла, у гонар абкома КП(б)Б, штабоу Мшскага партыз злучэння, партыз злучэння Мшскай i Палескай абл,
М_____________ MIHCKI
падп. друкарш у 1972 у в. Альбшск i Дзвеснща Акцябрскага р-на установлены мемар. дошю, на в-ве Добры i ва урочышчы Дзвеснща адноулены 3 партыз. зямляню, установлена мемар. nni-та. Раман Мачульскл.
MIHCKI ПАДПОЛЬНЫ АБКбм ЛКСМБ у В я л i к у ю А й ч ы н -ную вайну. Створаны Мшскш подпольным абкомам КП(б)Б i дзейшчау пад яго i ЦК ЛКСМБ юраунщгвам з 26.6.1943 да лш. 1944. Сакратары: СА.Пармон, П.Е.Лапоу, Я.М.Канаплш (з 15.9.1943). Баз!равауся у партыз. фар-м!раваннях МШскай вобл., у асн. у Лю-банскгм р-не. Узначальвау дзейнасць падп. Барысаускага, Мшскага, Слуцкага мжрайкомау, Барысауската, Мшскага, Мшскага ПаУд. гаркомау, 3 гарадсюх i 21 сельскага райкомау ЛКСМБ, 536 падп. тэрытарыяльных, 900 пярв!чных камсам. арг-цый у партыз. фарм1раван-нях (каля 20 тыс. камсамольцау). Дру-каваныя органы — газ. «Чырвоная зме-на» 1 «Сталинская молодежь». Да стварэння абкома камсам.-маладзёжным падполлем вобласц! юрарал! Мшск! падп. абком КП(б)Б, аператыУная група Мшскага абкома ЛКСМБ, потым Мш-cid абком ЛКСМБ (дзейшчау у жн. 1942 — сак. 1943 у прыфрантавой паласе), з лш. 1942 — Барысаусю, Мшск!, Слуцю м!жрайкомы ЛКСМБ, з вер. 1942 — група ЦК ЛКСМБ на чале з К.Т. Мазуровым, з лют. 1942 — упауна-важаны ЦК ЛКСМБ па Мшскай вобл., сакратар Мшскага абкома ЛКСМБ Пармон. М.п.а. ЛКСМБ увекавечаны У мемар. комплексе Зыслау. Рыгор Шавяла.
MIHCKI ПАДПбЛЬНЫ KAMIT&T КП(б)Л1Б у грамадзянскую вайну. Дзейшчау з канца жн. 1919 да 11.7.1920 пад юраунщгвам ЦК КП(б)Л1Б. Старшыня к-та К.Ю.Гедрыс, чл. С.Куляшынсю, П.Вараб’ёу, В.Мату-сев!ч; са снеж. 1919 старшыня МДзем-ба (парт. псеУд. Ян), чл. Ю.Крваунщк! (Э.Кундзгч, Максшов1ч), Я.Рывес. 3 кастр. 1919 выконвау функций краявога парт, цэнтра, юравау дзейнасцю Бары-саУскай, Гродзенскай, Тгуменскай, Ма-ладзечанскай, Нясв!жскай, Слуцкай падп. арг-цый. Ва Умовах тэрору польск. акупантау стварыу парт, ячэйк! у прафсаюзах метал1стау, будаунгкоу, дрэваапрацоушчыкау, друкароу, чыгу-начшкау, швейшкау, камушет. групы у часцях польск. войск. У вер. 1919 Мшская падп. камушет. арг-цыя налгчвала 100 чал. Члены к-та неаднаразова был! арыштаваны (кастр. 1919, крас. 1920), але к-т аднауляу дзейнасць. Меу друкарню, выдавау лютоую, распаУсюджвау газ. «Правда», «Звезда», «Жизнь национальностей», «Коммунист», «Савецкая Беларусь» i шш. Пад яго юраунщгвам у лют. 1919 на прадпрыемствах Мшска адбылюя забастоую. Кал! акупац. улады лпевщавал! прафсаюзы, к-т у студз. 1920 стварыу падп.- прафсаюзы, яюя аб’яд-
ноувал! 4 тыс. рабочых. 3 партыз. атрадау С.С.Плашчынскага, В.П.Пайрэйчы-ка, I. В. Мас лык!, М.Зйроускага, А.Рама-ноУскага, дукорсюх партизан сфармфа-вана Мшская раённая паУстанцкая арг-цыя (нач. штаба упаунаважаны ЦК КП(б)Л!Б В.Ф.Шарангов!ч). Пад юрау-нщгвам к-та У чэрв.—лш. 1920 (у перыяд баёу на Зах. фронце) партызаны i ра-бочыя дружыны узрывал! склады, вош-сюя эталоны, грамш гарнизоны, разбу-рал! камушкацы!, вывел! са строю чыг. лшп на Вшьню, Баранавгчы, Жлобш, Барысау. 3 вызваленнем Мшска (11.7.1920) к-т выйшау з падполля i Узначал!у аднауленне сав. улады. Слышу дзейнасць у лш. 1920, кал! стау дзейшчаць Мшск! губком парты!.
М1калай Сташкев1ч.
MIHCKI ПАДПбЛЬНЫ М1ЖРАЙ-кбм КП(б)Б. Створаны ЦК КП(б)Б 11.8.1942, дзейшчау з 3.10.1942 да 18.9.1943. Сакратары: Т.П. Паромчык, \31.Сацункев1Ч-, члены: С.Л.Балабуткш, РА.Молчан, Паромчык. Асн. месца ба-з!равання — лес на ПнЗ ад в. Раванщ-кая Слабада Чэрвеньскага р-на. Mix-райком юравау патрыят. падполлем I партыз. рухам на тэр. Дзяржынскага, Заслаускага, Мшскага, Пухавщкага, Ру-дзенскага i Чэрвеньскага р-наУ, фарм!-равау i зацвярджау падп. райкомы, на-юроУваУ работу Мшскага падпольнага мгжрайкома ЛКСМБ. Займауся пытаниям! ак1ыв!зацьп баявой дзейнасш партыз. атрадау, аргашзацьп на !х базе брыгад, стварэння падп. парт, арг-цый. Су-месна з падп. райкомам! КП(б)Б стварыу у раёнах зону дзеяння некальюх друкарняу i забяспечыу выпуск газет i лютовак. У 1942 паводле рашэння Mix-райкома парт. арг-цы! партыз. атрадау стварыл! 46 айткалектывау. Пасля вы-канання сва!х функций лгквщаваны ЦК КП(б)Б. У гонар мгжрайкома каля в. Равашцкая Слабада пастаулена стэла (1955), на месцы яго баз!равання створаны мемар. комплекс «Разгром» (1982—84). Аляксей JlimetH.
MIHCKI ПАДПбЛЬНЫ М1ЖРАЙ-кбм ЛКСМБ. Створаны ЦК ЛКСМБ, дзейшчау з 18.7.1942 да 22.11.1943 пад юраунштвам Мшскага падпольнага м1ж-райкома КП(б)Б ! Мшскага падпольнага абкома ЛКСМБ (з 26.6.1943). Сакратары: Я.Т.Туюн, С.К.Шлатов1ч\ члены: А.М.Бадзяг!на, Я.Е.Гайдучонак, П.Ф.Па-тоцкая, П!латов!ч М.П.Саламацш. Ба-з!равауся у партыз. фарм!раваннях Мшскай зоны. Юравау камсам.-маладзёжным падполлем у Дзяржынску, Мшску, Дзяржынсюм, Заслаусюм, Мшсгам, Пу-хав!цюм, Рудзенсюм i Чэрвеньсюм р-нах.
MIHCKI ПАДПбЛЬНЫ РАЁННЫ КАМГГбт РКП(б) у грамадзянскую вайну. Дзейшчау з 28 лют. да снеж. 1918 пад юраунщгвам Паун,-Зах. абл. к-та РКП(б). Старшыня Б.З.Райцэс, сакратар А.М.Крынщю (Бамш), чл. Я.Ф.Пярно, А.С.Славшею, Л.БСтронйн, Э.С.Русецю, Ш.Ш.Хо-
даш, ГЯнюсас i шш. Ахошпвау Мдюю, 1гуменсю, Ашмянсю, Вшейск!, Нава-грудск!, Слуцю, БарысаУск! пав. Клра-вау дзейнасцю Зам!р’еускай (старшим к-та А.К.Залесю), Кайкаускай (Е.М.Ба-ранау), Слуцкай (А.М.ВендраУ), Бары саускай, 1гуменскай i Нясвгжскай палп падраённых арг-цый (да 2 тыс. камунк-тау). АргашзоУвау i узначальвау партыз рух i вёу прапаганду сярод ням. салдат Выкарыстоувау легальный сродю ли палгт. работы сярод працоуных. Кры-нщи, Райцэс, Ходаш уваходзпп у Цэнтр. бюро прафсаюзау Мшска 1.5.1918 к-т аргашзавау у Мшску №-мансграцыю, 15.7.1918 правёУ 1-ю палп. канферэнцыю камушстаУ Мшскага р-на, якая прызнала гал. задачай раз-гортванне узбр. барацьбы супраць акупантау. Мгкалай Сташкгт.
MIHCKI 11ЕДАГАГ1ЧНЫ ШСТЬПУг Засн. У 1922 як пед. ф-т БДУ, з 1931 Бел. дзярж. вышэйшы пед. ш-т. 3 1935 Мшск! пед. ш-т (3 ф-ты: сацыяльна-эканам!чны, л!т.-л!нгв!стычны, педола-гапедагайчны). 3 1993 — Бел. дзярж. пед. ун-т (БДПУ), з 1995 1мя М.Танка. Да Вял. Айч. вайны падрыхтавау каля 4 тыс. пед. работнисаУ. У 1944 аднав!у работу У складзе 5 ф-таУ. За гады юнаван-ня падрыхтавау больш за 120 тыс. спе-цыял!стау. У 1997/98 навуч. г. ф-ты: ф!-з!чны, матаматычны, прыродазнауства, пстарычны, бел. ф!лалогп i культуры, рус. фталогл, сацыяльнай педагопй, практычнай neixanorii, дэфекталайчны, педагойк! i методыю пач. навучання, дашкольнага выхавання, муз.-пед., нар. культуры, дауювереггэцкай падрыхтоую 1 прафес. арыентацы! моладз!. Навучанне дзённае, вячэрняе i завочнае. 63 кафедры, 1960 выкладчыкау, у тл. 102 праф. i дактары навук, 620 дацэнтау i канд. навук. 14 тыс. студэнтау вучацца па 52 спецыяльнасцях i спецыялйацы-ях. Асшрантура з 1934, дактарантура з 1992. 3 1993 рыхтуе бакалаУрау, з 1994 — майстрау. Кгрунк! навук. даследаванняу: педагойка i пегхалойя вы-шэйшай школы; метадалойя, тэорыя i сучасныя тэхналой! выхавання; развщ-цё школы, дашкольнай адукацы! i пед. адукацы!; культура 1 нац. свядомасць; шфармацыйныя тэхналой! у навуч. пра-цэсе пед. ВНУ i школ; праблемы экала-йчнай адукацы!; сац.-эканам., пали, i культ, развщцё Беларус!; узаемасувязь ! тыпалайчныя адпаведнасц! рус. i бел. л!таратур i уключэнне ix у кантэкст сусв. лгтаратуры; узбагачэнне i захавак-не генафонду на аснове павышэння 6i-ял. патэнцыялу раелш; вывучэнне жы-вёльнага свету запаведных i ахоуных тэр. Беларус! i шш.
Дзейшчаюць студэнцюя творчыя ка-лектывы: нар. студэнцк! тэатр чыталый-каУ «Жывое слова», нар. ансамбль цым-балютак «Вярба», аркестр вакальна-ш-струментальнай музык! «Спадчына», нар. студэнцю тэатр «Мы», фальклорны ансамбль «Ярыца», аркестр нар. шетру-ментау ! шш. Васыь Бондар.
M'lHCKI ПЕТРАПАУЛАУСК! MAHAC-
1ЫР нраваслауны мужчынсю манас-1ыр у Мшску у 17—18 ст Засн у пач 17 ст у адказ на захоп mihckix правасл цэрквау 1 манастыроУ уныцюм духавен-ствам У 1611 АУдоцця Статкевшава (з кн Друцюх-Горсюх) ахвяравала на буд ва манастыра 3 пляцы на вул ЮроУскай У 1612 52 шляхцщы i ме-шчаншы Мшска 1 Мшскага ваяв спец граматай абвясцип сябе царк. старастам! 1 фундатарам! гэтага манастыра У 1613 уиедзены манастырскт комплекс Спа-итку Усе будыню был1, вщаць, драуляныя: Царква, што захавалася цяпер, была, хутчэй за Усе, пабудавана у канцы 1720-х г У 17—18 ст манастыру належал! фальварак Пярэска, 2 сенажащ у Крупны 1 на КамароУсюм балоце (цяпер у межах Мшска), шэраг зямельных пляцау у Мшску У 1624 юеусю мгтра-1ЙЛП 1оу Барэща выдау грамату на зас-наванне пры М П м жаночага манастыра (у 1635 пацверджана у час наведван-ня Мшска наступным мпрапалпам Пягром Магиаи) У 1691 МПм выт-рымау трохдзенную «аблогу» мясц ка-толисау 1 униггау У 1742 драуляны жы-!Ы корпус 1 мураваная царква моцна шщярпел! ад пажару У 1773—75 царква мппальна адрамантавана на сродю, ах-вяраваныя рас 1мператрыцай Кацяры-най П, 1 перайменавана У царкву св Кацярыны У 1795 манастыр скасаваны, манахт У 1795—99 пераведзены у Мшсю (вята-Духау манастыр, потым — у П1НСК1 БогаяУленсК! манастыр, царква пала гарадсюм саборам У 1870—71 цунтоуна перабудавана У канцы 1940-х г будынак царквы прыстасаваны над жылле, потым — пад Apxiy навук 1эхн дакументацы! БССР i Apxiy-музей птаратуры i мастацтва БССР 3 1997 царква зноУ дзейннае, рамонт штэр’ера нрацягваецца
Jltm. Афонский П Триста лет в пра вославии Мн , 1913 Боровой РВ Обзор истории Минского Петропавловского монас-шря в XVII—XVIII вв // Христианизация ’си и белорусская культура Мн , 1988
Расц1слау Бараны
MIHCKI пяхбтны полк, вайсковая часць рас армн У 1806—1920 Сфармь раваны 16(28) 8 1806 як Мшсю мушке-церсю полк, з 1811 — Мпп Меу ну-марацыю з 1829 — 98-ы, з 1833 — 34 ы, з 1835 — 28-ы, з 1856 — 54-ы Удзельшчау амаль ва ycix войнах, яюя вяла Расы У 19 — пач 20 ст У вайну 1812 у складзе 2-га корпуса К Ф Багаву-та 1 й Зах армн, удзельшчау у Бара-дзшскай бггве 26 8(7 9) 1812, пры Вязьме 1 шш , у замежных паходах 1813— 14 — у 6ai пры Кульме 16(28) 8 1813, у «Бггве народау» пад Лейпцыгам 4— 7(16—19) 10 1813, штурме Парижа 17— 18(29—30) 3 1 814 Удзельшчау у заду-шэнш паустання 1830—31 на тэр Польшчы У Крымский вайне 1853—56 змагаУся на р Альма 8(20) 9 1854, аба-раняу Севастопаль у снеж 1854 — жн 1855 у раене Малахава кургана У рус-ка-турэцкую вайну 1877—78 полк у складзе 14-й пях дыв1зн 14—15(26—
Мшск! Петрапаулауск! манастыр Царква, фота 2-й пал 19 ст
27) 6 1877 фаршравау р Дунай у раене г Змнтца, што стала начаткам баявых дзеянняу, 9—14(21—26) 8 1877 вызначыуся пры абароне Шыпкшскага перевалу У руска-яп вайну 1904—05 у складзе 8-га армейскага корпуса Удзельшчау у баях пад Сандэпу 26—28 1(8— 10 2) 1905 1 у Мукдэнскай аперацыг 28 2(13 3)—13(26) 3 1905 У 1-ю сусв вайну полк удзельшчау пераважна у баявых дзеяннях на Пауд -Зах фронце, дзе вызначыуся пры пераправе цераз р Дунавец 23 11(6 12) 1914 1 у час «Бруш-лаускага прарыву» У маг — чэрв 1916 У грамадз вайну 1918—20 полк удзельшчау у «белым руху», пасля чаго эваку-граваны у Балгарыю, потым у Югасла-впо Арххвы палка за 1914-—20 захоуваюцца у ваен музег рас армн у Парыжы
Шамглъ Бекцтееу
«MIHCKI пяхбтны ПОЛК», в а е и -на-пстарычны клуб, мшская гарадская грамадская добраахвотная ар-ганиацыя Зарэпстраваны 1210 1997 Назва ад наймення палка, яю быУ сфарм1раваны 16(28) 8 1806 i зраб1У значны Уклад у перамогу Расп у вайне 1812 1 замежных паходах рус армн 1813—14 Дзейнасць клуба распаусю-джваецца на Мшск i Мшскую вобл У шш рэпенах Беларусг садзейшчае ства-рэнню мясц ваенна-пст клубау i т-вау Асн мэты папулярызацыя i распаусю-джанне ваен псторьп Беларуш i шш краш розных эпох, падрыхтоука мала-дых членау клуба да вайск службы i да паступлення У вайск навуч установы, выхаванне патрыятызму г штэрнацыя-налпму, падрыхтоука i правядзенне ваенна-пст свят 1 фестываляу, удзел у тэ атралгзаваных ваенна-патрыят гульнях Кграушчы орган — агульны сход, яю прымае статут, выбцэае савет i яго стар-
MIHCKI м
ШЫНЮ, РЭВ131ЙНУЮ камгсгю У структуру клуба Уваходзяць аддзелы страявы, ва енна пстарычны, ваенна выхаваучы, ТЭХН1ЧНЫ (рэканструкцыя ваен муштра, амунщыг 1 да т п ) г шш
Шам1ль Бекцтееу
MIHCKI РАЁН Размешчаны у цэнтры Мшскай вобл Пл 2 тыс км2 нас 142,3 тыс чал (1997 без г Мшск) Цэнтр равна — г Мтск Большая час тка равна у межах Мшскага узв i яго адгор’яу выш да 342 м (г Лысая) Пра-цякаюць рэю Пщч 1 Свгслач з прытока-М1 Вяча, ЧарняУка, Волма Вадасх За слаускае, Воучкавщкае, Вяча, Дразды, Крынща, частка Вшейска Мшскай вод най шстэмы Пад лесам 31 % тэр равна Праходзяць чыг Орша—Баранавгчы i Маладзечна—Асшовшы (электрыфгка ваныя), аутадароп ад Мшска на Баб-руйск, Барысау, Брэст, Валожын, Ла гойск, Маплеу, Маладзечна Полацк, Слуцк 1 шш
Утвораны 29 6 1934 як прыгарадны, з 15 1 1938 у Мшскай вобл Падзелены на 19 сельсаветау Абчацкг, Астрашыцка Гарадоцю, Бароусю, 1атаусю, Грычын сю (31 7 1937 далучаны да Дзяржынска га р-на), Замастоцю 1 Каралпичавщю нац польсюя (абодва 23 8 1937 рэарга шзаваны у бел), Кайкаусю, КаладЗ!-шчанскг, Крупица, Мшсю прыгарадны, Навадворсю, Падгайсю, Папярнянскг Ратамсю, Самахвалавщю, Сенщю, Строчыцю, Трасцянецю У Вял Айч вайну з канца чэрв 1941 акушраваны ням фашистам!, яюя загуби!! у раене 828 чал, спали! разам з жыхарамг в Калангцы, Саламарэчча (не аднавипся), Вышкаука, Лясшы, стварыт Трасцянец-Ki лагер смерцг, Масюкаушчынсю лагер смерцг, правял! карныя аперацы! супраць партызан i цывшьнага насельнщ-тва «Смяльчак» (крас 1943), «Гкмгтэр» (лш 1943) 1 «Баклан» (май—чэрв 1944) У раене дзейшчал! Каладзппчан-скае, Мшскае i Тарасава-Ратамскае патрыятычныя падполл!, Мшсюя падп абкомы КП(б)Б 1 ЛКСМБ (гл адпавед ныя арт), атрада партыз брыгад «Штурмавая», «За Савецкую Беларусь», 1 й 1 2-й Mihckix, 3-й Мшскай 1мя Бу-дзеннага, гмя Чкалава, гмя Шчорса, асобныя атрады Раен вызвалены у пач лш 1944 у ходзе Мшскай аперацыг 1944 8 8 1959 да равна далучаны г п ЗаслаУе, сельсаветы Анусшсю, Гарансю, Гата-вшсю, Рагаусю, Семкавагародсю, Сла-бодсю, Старасельсю, Шаршунсю На 1 1 1997 у раене 376 нас пунктау, у тл г Заслауе, гп Мачулшгчы, 19 сельсаветау Астрашыцка-Гарадоцю, БараУлян сю, Гарансю, Жданавщю, Каладз! шчансю, Крупщю, Лашансю, Лутава-слабодсю, Мканавщю, Навадворсю, Папярнянсю, Пятрышкаусю, РагаУсю, Самахвалавщю, Сенщю, Хацежынсю, Цнянсю, Шчомыслщю, Юзуфоусю, Мачулшгчансю гарпассавет (утвораны 25 5 1997), 8 калгасау, 12 сауггасау, 12
7 Зак 168
M MIHCKI
с -г, у тл 2 птушкафабрыкт (пас Баль-шавж, в Дубауляны), гандл фгрма «Ждановмы» (в Кунцаушчына), 7 прамысл прадпрыемствау, утл вытв -гар-барнае аб’яднанне 1 з-д перапрацоукз металалому (пас Гатава), 95 пачатко-вых, 6 базавых, 34 сярэдни, 1 спарт , 8 муз школ, 1 пмназш, 6 школ-штэрна-тау 1 дзщячых дамоу, 48 дашкольных устаноу, 9 сан аторыяУ-праф шакторыяу i 1 дзщячая турбаза, 7 бальнщ, 3 палноп-юк1, 24 амбулаторы!, 10 фельчарска-акушэрск1х пункгау, 4 санатории («Ак-сакаушчына», «Астрашыцк! Гарадок», «Крышца», «Траскоушчына»), 35 616Л1-ятэк, 44 клубный установы, конна-спарт база (в Ратамка), спарткомплекс «Раубны» Выдаецца газ «Наша жыцце» Археал помниа селпнча (Дворыц-кая Слабада), гарадзипчы (Банцарау-шчына, Гарадзпича, Збаравшы, Лабен-шчына), курганныя мопльниа (в Ануст-на, Бузы, Нялщавтчы, Скарышчы) Брацюя маплы сав вошау (пас Mixa-навны, в Абчак, Азярцо, Анопаль, Ас-трашыцк! Гарадок, Вшшеука, Каралеу Стан, ЛяхаУшчына, Малы Трасцянец,
Падгор’е, Ратамка, Сенща, Старое Ся-ло, Шчомыслщы), сав вошау i ваеннапалонных (в Пятрышю), сав вошау? i партизан (в Гатава, Байдаю, Траскоушчына, Юзуфова), ваеннапалонных, партизан падпольшчыкау i мтрных жыхароу (в Баравая), маплы сав ваенна палонных (в Калядзны), ваеннапалонных 1 лирных жыхароу (в Рагава), маплы ахвяр фашызму (в Вышкава, Вял Трасцянец, Гатовша, Ксаверава, Ляст-ны, Малы Трасцянец, Старое Сяло), партыз могила (в Сярэдняя) Помниа землякам (пас Мтханавтчы, в Астра-шыцкх Гарадок, Крупща, Плябанцы, Чурылавмы, Шаршуны), партызанам (в Сярэдняя, Траскоушчына), падполь-шчыкам (в Тарасава), што запнул! у Вял Айч вайну Помниа архпэктуры 2-й пал 19 ст царква i кашица (в Астрашыцк! Гарадок), царква (в Сенща), касцел (в Раубтчы), Трощю касцел (в СемкаУ Гарадок), сядз1бы (в Прылую, Семкава)
Лт Збор помшкау псторьи i культуры Беларуш Мшская вобл Кн 2 Мн , 1987
MIHCKI САВЕТ РАБдчЫХ I САЛДА-ЦК1Х ДЭПУТАТАУ Утвораны 4(17) 3 1917 паводле рэзалюцьи служачых За-ходнефрантавога к-та Усерас земскага
MIHCKIРАЕН
саюза У гэты ж дзень абраны Часовы выканаучы к-т з 9 чал (з 5 сак — 11 чал ), старшыня — Б П Позерн 8 сак Савет выказау падтрымку Часоваму Ураду пры Умове захавання тм дэмакр свабод 1 падрыхтоУк! склткання Уста ноучага сходу 10 сак створаны абяд наны Мшсю Савет рабочых 1 салдацки дэпутатау Яго друкаваным органам ста Л1 «Известия Минского Совета рабочих и солдатских депутатов» Да красавщкап крызюу палп лш1я Мшскага Савет» была у рэчышчы агульнарас дэмакр. руху У пач мая пры Савеце аргашзава-ны дэмакр клуб, з мэтай асветы рабочых 1 салдат У ма! — пач чэрвеня аД-был1ся перавыбары (абрана 265 чал.# старшыня — Позерн) ВыканаУчы К< Савета складауся з 36 чал , па 18 ад рабочых 1 салдат (пазней прапорцыя змя-ншася 16 20), з ix 23 сацыял-дэмакраты, 13 эсэрау 3 5 членаУ прэзщыума 4 был! бальшавжам! 3 перавыбраннем Савета Узмацшуся яго вайсковы склад, актив! завамся бальшавпа, на пазщьп яюх пе-райшоу 1 друкаваны орган Савета. 8 7 1917 старшыней Мшскага Саве» абраны бальшав1к I Е Любтмау У лш.» фракцыт сацыял-дэмакратау выйш® бальшавпа Пры Савеце юнавалт секции ваенная, рабочая, чыгуначная, культ -асв., рэдакцыйная, харч , фшаш савая 1 шш Выканком Савета УдзельнР чау у дзейнаецт Камттэта рэв арг-цыв (13—31 лш ), у кампанн па выбарах у гар думу 15 8.1917 старшыней Мшска-га Савета абраны К 1.Ландар У вышку перавыбарау (2-я пал вер — гаг кастр) з 337 дэпутатау Савета 184 быв! бальшавпа, 60 эсэрау, 21 меншавж, 21 бундавец, 48 беспартыйных, 3 ад Пи. лей-Цыена i Аб’яднанай яур. сацыялкД рабочай партыт (АЯСРП) СтаршынёЙ застауся Ландар У складзе выканкома был! 23 бальшавпа, 7 эсэрау, 4 бундау цы, 1 паалейцыянют, 1 ад АЯСРП 2 месцы пакшуты за прафсаюзам! Ство раны аддзелы ваенны, эканаммны, ап тацыйны, культ -асв , сувязт з шшага роднит 1 шш 3 сак па кастр 1917 ад былося не менш як 35 пасяджэнняу Са вета 25 кастр. прэзщыум Савета пастанав1У утварыць рэв штаб з мэтай прадухшення магчымых беспарадкаУ 2( кастр , даведаУшыся аб падзеях у По раградзе, бальшавпа — члены прэзщы ума ад тмя выканкома выдал! «Загад N 1 Да насельнщтва гор Мшска 1 яго на ваколляу», дзе заяулялася пра перахо улады да Мшскага Савета Вызваленп; з турмы 1 гауптвахтау солдаты (каля 80i чал) бьип аб’яднаны У Першы Рэвалю цыйны 1мя Мтскага Савета полк Пэу ную дапамогу бальшавткам аказал! сад даты 37-га i 289-га палкоу, са склад якгх был! вылучаны каравулы, патрул! нарады на пошту, тэлефон, тэлеграф 1' штаб фронту 27 кастр выйшау «Ьюме тень Минского Совета рабочих и сол датских депутатов» з «Загадам N° I» «Дэкрэтам аб М1ры» i шш публикация мт У 2-й пал таго ж дня члены выкан кома — небалыпавпа асудзип дзейнасщ прэзщыума Лщэры Савета бьш выму шаны прызнаць уладу Камгтэта выра
тавання рэвалюцьп Заходняга фронту i наиравал! у яго свагх прадстаушкоу Па загаду Ваенна-рэвалюцыинага каштэта Заходняга фронту у ноч на 2 лют у Мшск прыбыу блшдшраваны цягнтк Вечарам 2 кастр адбылося пашыранае пасвджэнне Савета Уся улада у горадзе перайшла да ВРК Зах фронту, ядро якога складау балыцавщкт прэзщыум Савета Да 25 студз 1918 1снавал1 нас тупныя аддзелы па аргантзацьп чырв гварды! (разам з цэнтр штабам), па ар гашзацыг чырв армп Мшскага гаршзо на, па барацьбе з контррэвалюцыяй 1 спекуляцыяй, асветы, жыллевы каапе рацьп, працы, мясц самаюравання, ап гацыт 1 арг-цьп i шш Паводле парт прыналежнасщ члены камгсш былг у псраважнай большасцт балыпавзкам! 19 лют юраунштва Савета разам з шш бальшавщмм! установам1 пакшула Мшск з прычыны наступления герм войск Мшскг Савет пачау адраджацца у снеж 1918, кал1 напярэдадн! эвакуации герм войск адбылгея выбары у гар Са вет рабочых дэпутатау У вынису дамо вы яго прэзщыума з ВРК Мшскай губ да канца студз 1919 был! аргашзаваны церавыбары Савета, яю атрымау назву Мшсю Савет рабочых i чырвонаармеи сих дэпутатау
Jlim Сяменчык М Я Да пытання аб угварэнн! Мшскага Савета У 1917 г // Весщ Бет дзярж пед ун-та 1995 1(3)
Мисалай Сяменчык
MIHCKI САЦЫЯЛ-ДЭМАКР АТЫЧ-НЫ КАМ1ТЙТ БУНДА, арганвацыя Усеаг яур рабочага саюза Лпвы, Поль шчы 1 Раед (гл Бунд) у Мшску у 1897— 1921 Утварыуся на аснове Мшскай яу-ршскаи сацыял-дэмакратычнаи групы У пач 1898 к-т займауся тэхн пытаниям! арганвацы! I з’езда РСДРП на яюм Бунд стау часткай РСДРП У крас 1898 к т упершыню выдау першамайскую адозву, дзе высташу патрабаванш «роу-ных правоу для уых иацый увогуле i зшшчэння ганебных выключных* закошу для яурэяу у асаблшасцт», свабоды (лачак, сходау, слова i друку, парламента, выбранага на аснове агульнага 1 роУ-шга выбарчага права тайным галаса-ванцем, паступовага скарачэння рабочага дня да 8 гадз У лш 1898 Мшская арг-цыя Бунда аслаблена арыштам! i стращла друкарню Аднавшася да канца года пад юраУншдвам Н Кпасвгча, С Рабшовтча i шш У снеж 1898 к-т ар-гашзавау сход 180 рабочых, прысвечаны 50 годдзю «Машфеста Камунютычнай парты!» У 1899—1900 у асноуным займауся аргашзацыяй гуртковай прапа-гавды з асв ухыам У студз 1901 к-т прыняУ праграму падрыхтоую аптата-рау, заснаваную на трэд-юшяшецюх шэях Факгычна палпычная апгацыя вялася к-там толью у сувяз! з 1 Мая, днем памяш нарадавольцау (1 сакавгка) У першамайскай лютоуцы 1899 к-т, падтрымлшаючы У прынцыпе мгжна-родны пралетарсю лозунг барацьбы за 8 гадзшы рабочы дзень, практична пад-мяняу яго патрабаваннем 10-гадзшнага дня 1 Мая (18 крас ) 1900 200 рабочых
Мшска без удзелу к-та аргашзавал! першую У горадзе вулшную антыурадавую дэманстрацыю, у ходзе якой гучал! заюлю «Далоу самадзяржауе’», «Далоу дэспатызм'», «Няхай жыве палпычная свабода'» i шш Яна была праведзена па шщыятыве знгзу як акцыя пратэсту супраць чарговай хвалт арыштау рабочых у сак 1900 3 прычыны трэд-юшя-нюцкай наюраванасц! дзейнасщ к-та пераважная большасць членау стачанных кас не мела элементарней палп свядомасщ, што засведчыу буйны пос-пех аптацьп зубатауцау у Мшску у 1901 (гл Зубатаушчына) Паверьгушы у маг-чымасць легалиацы! эканамтчнага 1 культ асветнщкага рабочага руху пад апекай палщыг, 15 з 20 цэхавых саюзаУ выйшл! з Бунда 1 Утварылг мясц арг-цыю Яурэискай незалежной рабочий партън Тэты правал прымуиу к-т рэзка узмацнщь палп аптацыю Пад яго ю-раунштвам у 1901 была аргашзавана першамайская стачка (400 рабочых), у вер —- 2 вулгчныя дэмансграцьп саль дарнасц! з палп вязням!
Мэты палщэйскай легалианыг рабочага руху выкрывалюя У 1902—03 на дзесятках сходау, у мнопх лютоуках Паводле рашэння V канферэнцьн Бунда Мшсю к-т у 2-й пал 1902 стварыу асобныя структуры для юраунштва палп 1 эканам барацьбой рабочых Пасля II з езда РСДРП к т разам з усгм Бундам выйшау з партии Усяго у 1901—04 пры удзеле к-та адбылося 5 буйных палп стачак, 7 вулгчных дэманстрацый 1 каля 80 масовак К-т актыуна Удзельн!-чау у рэв падзеях 1905—07, уваходзгУ у Mihcki каалцыйны савет, выдавау свой друкаваны орган «Дэр Мшскер Арбай-тэр» («Мшсю рабочы») У 1906 пасля IV (аб’яднаучага) з’езда РСДРП Мшсю к-т Бунда зноу увайшоУ у партыю У перыяд рэакцы! яго дзейнасць набыла прась яшсцюя тэндэнцьп 3 пачаткам 1-й сусв вайны к-т факгычна спышу сваю дзейнасць Пасля звяржэння царызму к-т удзельшчау у аргашзацьп Мшскага Савета рабочых i салдацшх дэпутатау, цесна супрацоушчау з меншавпеам! Дэ-легаты ад мшскай арг цыг прымаш удзел у X канферэнцьн Бунда у крас 1917 дзе падтрымал! знешнюю i унутр палпыку Часовага урада У чэрв 1917 Мшсю к-т увайшоу у Паун -Зах абл арг-цыю Бунда Кграунца к-та АI Вайнштайн, М Я Эстэр Фрумюна-Висман, Р А Перэль, Ш Ш Ходаш, X Я Гельфанд (Лпвак) 1 шш Увайшл! у склад ЦК 1 Паун -Зах абл к-та, а Вайнштэйн у лш 1917 быу абраны старшыней ЦК Бунда Летам 1917 к-т удзельшчау у вы-барах у Мшскую гар думу у адзшым с -д блоку Вайнштэйн быу абраны старшыней думы, Я Гурвгч — сакрата-ром, 4 бундауцы Уваходзип у Выканау-чы к-т Мшскага Савета i 2 — у рэдак-цыю газеты «Известия Совета рабочих и солдатских депутатов» У вер —кастр 1917 у арг-цыг з’явипся розныя плы-Н1 — левая (на чале з Эстэр Фрумю-най-Вгхман) i правая (на чале з Гельфандам) За левым! пшга большасць прафсаюзау Мшска, яны паступова
MIHCKI М
зблгжалгея з бальшавцеам!, асаблтва пасля Кастр рэвалюцьп 1917 Правый ад-неслюя да бальшавщкага перавароту ва-рожа Левыя 1 правыя выступал! супраць стварэння БНР Левыя бундауцы увайшл! у выканком Мшскага Савета i у асноУным падтрымлгвал! бальшавткоу У мат 1919 быУ створаны 1-ы Мшсю батальен бундауцау i паалей-цыяшетау, 500 бундауцау был! мабипзаваны у Чырв Армпо У студз 1919 створана Яурэйская камушетычная партия Беларуси якая праз месяц перайменавана у Яурэйсю камунютычны саюз На XIII надзвычайнай канферэнцьн (крас 1920) было абвешчана пра далучэнне яго да РКП(б) на Умовах Камштэрна Правыя не прызиал! гэтага рашэння i аб’адналт-ся у т зв с -д Бунд (на чале з Гельфандам) 234 мшекгя бундауцы Уступил У пярвмныя арг-цЫ1 КП(б)Б Мшска
Jlim История рабочего класса БССР Г 1 Мн 1984 Меньшевики в 1917 г Т 1—3 М ,
1995—96, Бунд в Беларуси, 1897—-1921 Док и материалы Мн , 1997
Mixacb Б1ч, Эдуард Л1пецк1
MIHCKI СТАН КАБУДАУ ШЧЫ ЗА-вбД 1МЯ КАСТРЫЧШЦКАЙ РЭВА-Л16цЫ1, з 1996 Дзярж прадпрыемства «Мшсю завод 1мя Кастрычшцкай рэва-люцы!» («МЗОР») Засн 8 8 1908 як чы-гуналщейны з-д «Гггант» Меу рухавтк на газе, працавала 12 чал, выраблялг рыдлеую, ручныя акучшю, шзавыя лямпы, каркасы пад свечи вулшных лктароу 3 1912 — з-д «Энерпя» (63 чал ) У 1914—20 вытворчасць спынена У лют 1921 вырабляУ дробныя хатшя рэчы (15 чал ), у 1923 пабудаваны меха-ннны цэх (100 чал ) У 1927 выраблены першыя 10 такарных i пачалося асваен-не вертикальна-евщравальных станкоу, у 1934 выраблены двухстоечны падоу-жна-стругалыгы станок, у 1938 — до-следныя Узоры аднастоечнага падоу-жна-стругали ага 1 радыяльна-еввдра-вальнага станка У Вял Айч вайну на з-дзе дзейшчал! трупы Мшскага патры-ятычнага падполля У 1948—57 на з-дзе асвоена 28 мадэлей цяжюх ушверсаль-ных падоужна-апрацоучых 1 10 мадэлей спец станкоу У 1975 наладжаны выпуск шматаперацыйных фрэзерна-рас-точных станкоу з лшбавым юраваннем Асн прадукцыя падоУжна-стругальныя, кантастругальныя, даубежныя, балансь ровачныя, шматаперацыйныя станю, «апрацоучыя цэнтры» 1 шш Пастауляе сваю прадукцыю болей чым у 40 краш свету На прадпрыемстве есць музей псторьп завода
MIHCKI СТАН КАБ УДАУН1ЧБ1 ЗА-вбД <МЯ С.М.К1РАВА Засн у 1883 на базе кузш як маш -буд 1 чыгуна-медна-металург завод (Кашарсю маш -буд 1 чыгуна-медна-металург з-д) Вы-пускау абсталяванне для млыноу, броварау, крухмала-патачных прадпрыем-
196
MIHCKI
ствау i чыгунак 3 1925 чыгуналщейны i маш -буд з-д «Металют» У 1928 да яго далучаны з-д «Усход» i с -г майстэрн! i створаны маш -буд з-д «Камунар», яю выпускау невял свщравальныя станкх, каменедрабшю, тачкх, щсю i шш 3 1934 выпускав металарэзныя станкх, присвоена хмя С М Кхрава У Вял Айч вайну разбураны 3 1947 выпускау база-выя мадэлх працяжных i адразных стан-коу розных вщау i мадыфхкацый У 1970 асвоены серыйны выпуск працяжных гарызантальных станкоу розных мадэ-лей 3 1973 дзейнхчае фхлхял з-да у гп Халопешчы 8 работнхкам завода пры-суджана Дзярж прэмхя БССР 1978 У 1974 на Лейпцыгскш кхрмашы гарызан-тальна-падоУжнаму станку 7Б56 прысу-джаны залаты медаль Станю экспарта-валюя (1980) у 15 краш, у тл у Францию, 1ндыю, Бразхлхю, Вялхкабрытанпо 1 шш Асн прадукцыя металарэзныя станкх працяжныя, адразныя, спецы-яльныя У 1978—92 галауное прадпры-емства Мшскага вытв аб’яднання па выпуску працяжных i адразных станкоу 3 1992 пачауся выпуск дрэваапрацоуча-га абсталявання Завод мае б1бл1ятэку, пункт аховы здароУя, 2 дашкольныя установы, дзхцячы лагер
MIHCKI ГРАКТАРНЫ ЗАВбд Засн у 1946 3 1975 галауное прадпрыемства вытв аб’яднання «Мшскт тракгарны завод» (ВА «МТЗ», мае 4 з-ды-фипялы Вщебск! тракгарных запчастак, Бабруйск! трактарных дэталей i агрэгатау, Mihcki спец шструменту i тэхналапч-най аснастк!, Смаргонсю агрэгатны) 3 1948 вырабляу пускавыя рухавхкх, з 1950 — гусенгчныя с -г i тралевачныя трактары, з 1953 — колавыя с -г трак-тары «Беларусь» на пнеУматычных тынах, з 1961 — трактар МТЗ-50 магут-насцю 55 кс, з 1974 — МТЗ-80 (75— 80 кс), у 1984 — МТЗ-100 1 МТЗ-102 (100 к с), пазней — «Беларусь-1025», у 1993—94 — мадэрнхзаваныя трактары серых 900 (81—90 к с ), з 1995 — «Беларусь-1221» (130 кс) У 1981 пачау выпуск сям’1 мхнх-тэхнхкх — мотаблокх (6—8 к с), мпп-трактары (12—16 к с), малагабарытныя трактары (16—35 кс ) У 1995 выпусцту З-мшьенны трактар i 500-тысячны экспартны трактар «Беларусь» На 1 1 1998 вырабляе 44 мадэлт трактарнай тэхнхкх, утл колавыя трактары магутнасцю ад 50 да 130 к с i хх мадыфхкацьп, малагабарытныя трактары 1 мшх-тэхнхку (ад 6 да 35 к с ), тэхнхку спец прызначэння камунальныя, па-грузачныя, лесараспрацоучыя машыны, колавы транспарт для шахтау, унхвер-сальнае шасх, запчастю да трактароу, тавары нар ужытку Экспартам прадук-ЦЫ1 больш чым у 60 краш свету займа ецца 13 уласных 1 змешаных акцыянер-ных т-вау, 30 фхрм-агентау за мяжой 1 140 дылерскхх цэнтрау у крашах СНД
ВА «МТЗ» узнагароджаны мхжнар прызам «Залаты Меркурий» На мж-
Будынак МГнскага царкоуна-археалайчнага музея
нар выстауках i кхрмашах трактары «Беларусь» атрымалх 27 медалеу, утл 24 залатыя
MIHCKI ЦАРКбУНА-АРХЕАЛАЙЧ-НЫ МУЗЕЙ 1снавау у 1908—15 пры Mihckim царкоуным ггсторыка-археала ггчным камгтэце 3 1909 музеем юравау А К Сютка, яю за свой кошт пабудавау для яго будынак Экспазщыя мела 1363 экспанаты (1910), сярод ix рэчы царк дауншы, рэлгг культу, Тэксты нар пе сень, казак, паданняу, матэрыялы эт Haip экспедыцый, па псторьп гербау i пячатак, каля 500 стараж манет, археал знаходю з раскопак пад Пискам, Ра дашковгчамх, Слуцкам, Туравам Сярод зборау кнхжнага фонду (каля 1900 та моу, 1910) Апостал i Тышкон (16 ст) Мшея агульная (канец 17 ст), Сшопсхс (18 ст), архху Слуцкага Трощкаха (Трайчанскага) манастыра У музех збе рагалася частка калекцых бел археолага
ГХ-Та/иура У пач 1-й сусв вайны « спанаты музея былх эвакухраваны у Ра зань (Рашя), у 1922 вернутая частка фонду 1 250 кнхг тратл! У царк аддзел Бел дзярж музея, астатнхя выданы юпжнага фонду перададзены дзярж б-цы, арххвы — цэнтр арххву Некат рэчы I рукапхсы зберагаюцца у Нац му зех псторых I культуры Беларусх
Jlim Записки Северо-Западного отдела ими Русского географического общества Кн 1 Вильна, 1910, Шыбека ЗВ Шы бека С Ф Мхнск Сгаронкх жыцця дархв горада Мн , 1994 Аляксандр Жмуроуаа MIHCKI ЦАРКОУНЫ ПСТбРЫКА-АРХЕАЛАГГЧНЫ КАМГГбт Дзейшчау з лют 1908 да пач 1-й сусв вайны Створаны у Мшску Сшодам пры Мих скай епарххх па шщыятыве штэлхгенцых для збору I вывучэння старажытнасцей на тэр Мшшчыны Кхраунхю М М Бы лоу, з 1909 А К Сютка К-т праводгпу даследаванш х апхсаннх помнхкаУ даунх ны х псторых, збор х запхсы фальклору вывучэнне манастырскхх арххвау, ме? бхблхятэку I Mihcki царкоуна-археалагт ны музей Члены к-та чыталх лекцых на псторых I культуры Беларус! У яго ра боце Удзельшчал! вядомыя навукоуцы Д Х.Даугяла х А А Шахматау К-т выдау зб дакументау «Мгнская даунта» i 1 ы вып кнхп «Атсанне рукашснага аддзе ла 1 старадрукаУ бхблхятэю Мшскага царкоунага пето рыка-археалапчнага ка мхтэта» (1909)
Лип Записки Северо-Западного отдела имп Русского географического общества Кн 4 Вильна, 1914, Шыбека ЗВ , Шы бека С Ф Мшск Сгаронкх жыцця дархв горада Мн , 1994 Аляксандр Жмуроуаа
«МИНСКИЕ ВЕДОМОСТИ», штотыд невая палгт х лп газета афщыезнага вя-лхкадзярж , шавшхетычнага юрунку, не афщ частка «Минских губернских ведо местей» Выдавалася з 11(24)7 да 25 12 1911(7 11912) у Мшску на рус мове Падтрымлшала палггыку П А Ста лыпхна, выступала супраць рэв руху, прапагандавала адзшетва царызму i на рода, аднак цлкнулася стрымшваць чар насоценны экстрэмхзм газ «Минское слова» Друкавала творы ДД Бохана (вершы, пет аповесць «У мхнсюм трибунале», краязнаУчыя нарысы), вершы эцюды, дошсы мясц аутарау Змясщла «Лпаратурныя нататю» Б Талазанава з нападкам! на светапогляд i творчасць Л Талстога, асаблхва на яго драму «Жн вы труп» (10 1 17 10 1911) Пераутворана У газ «Минские ежедневные ведомости»
Уладз1м1р Конан «МИНСКИЕ ГУБЕРНСКИЕ ВЕДОМОСТИ», афхцыйная газета Выдавала ся у 1838—1917 у Мшску губ праУлен нем на рус мове 1—2 разы на тыдзень У сувязх з 1-й сусв вайной з 10 9 1915 па 5 10 1916 не выходзхла Мела аф1 цыйны (1-ы) 1 неафщыйны (2-х) аддзе лы У 1838—44 1 з 1912 друкавалася толью афщ частка з дадаткам!, у 1845—1911 — абедзве части, з 11(24)7 да 25 121911 (7 11912) толью неафщ частка пад назвай «Минские ведомости» У афщ частцы змяшчалхея паведамлен-
Hi i Указы Урада, распараджэнш губ. улад, аб’явы, у дадатках — сгасы асоб, ягах шукал! Улады, звестк! аб таргах. У неафщ. частцы друкавалкя пет., эт-Haip., статыстычныя матэрыялы, артикулы i шш. звестк!. Сярод ix эмешчаны нет. артикулы: «Алена 1аанаУна», «Статыстычныя звестк! пра Пшсю павет» (абодва 1847); «Статыстычныя звестк! пра Мшскую губерню» (1850); «Аб грэ-ка-ушяцкай царкве У Заходнгм край [успамшы архгешскапа Антошя (Зубко); 1864]; «Пстарычны нарыс Мшскай губерн» (1866); «Пстарычна-статыстыч-ныя нататк! аб г. Барысаве» (1868); «Нарысы Беларускага Палесся» (1868— 69); «Пстарычны нарыс мястэчка Тура-ва, былой сталщы ТураУскага княства» МАГаусмана, «ТураУ i Тураушчына», «Гютарычны нарыс Навагрудка», «Нарыс сила Грабава Мазырскага павета» (усе 1877); «Мястэчка ЗаслаУль, щ 1зя-слаУ, горад нашчадкаУ Рагнеды» Р.ГЛг-надьева, «Знаходю у курганах БарысаУскага i Ьуменскага паветаУ» Г.Х.Татура (усе 1878), «Мшская хрошка» (1879); «Рэчыца» (1880); «Мшск, яго мшулае i сучаснасць» (1891); «Нарыс археалаггч-ных домшкау на прасторы Мшскай гу-берш...» Татура (1891—92); «Археалапч-нае вывучэнне Мшскай губерш» М.В.ДоУнар-Запольскага (1892) i шш.
Алена Фиатава.
«МЙНСКИЕ ЕЖЕДНЕВНЫЕ ВЕДОМОСТИ», пподзённая палп., эканам. i лп. газета праваакцябрыецкага юрунку. Выдавалася з 1(14).1 да 16(29).6.1912 у Мшску на рус. мове. Абвясцига сябе «незалежнай» газетай. Працягвала пра-граму газ. «Минские ведомости». Выступала супраць рэв. руху, бальшавгкоу (29 лют. i 6 крас.). Прапагандавала сталы-гшгекую аграрную палпыку. Надрукава-ла юб!лейныя артикулы пра А.Герцэна (29 сак.), I.Гончарова (6 чэрв.), дзе пад-крэсл!вала !х руск! патрыятызм, але пазбягала асвятлення рэв.-дэмакр. !дэа-логи, прынцыпау крытычнага рэал!зму. 3 «ахоушцюх» пазгцый крытыкавала творчасць МАрцыбашава (17 лют.), Н.Вярбщкай (30 сак.) i !нш. прадстаУн!-коУ натурализму i мадэрназму, црыл!чва-ла да гэтых Юрункау пюьменшкаУ-рэа-лютаУ М.Горкага, ЛАндрэева, АКуп-рына, процшастауляла !м творчасць А.Пушкша, I.Тургенева, Л.Талстога, ФДастаеУскага (18 мая). ПераУтворана ) газ. «Минское русское слово».
УладзМр Конан.
«МЙНСКИЕ ЕПАРХИАЛЬНЫЕ ВЕДОМОСТИ», часошс Млнскай права-маунай enapxii. Выдавался у 1869— 1917 у Мшску на рус. мове 2 разы на месяц (у 1871—72 штотыднёва). Мел! афщ. аддзел i неафщ. «Приложения». У афщ. аддзеле змяшчал!ся паведамленн! аб рабоце Сшода, распараджэнш па enapxii, указы аб перамяшчэннях i узна-гародах свяшчэннаслужыцеляу, некра-лоп, справаздачы епархтяльнага упрау-леиня аб рабоце ceaix структур (царк., гасп., навуч.), асвятлялася жыццё манастыроу i царк. прыходау. У «Приложениях» публжавалюя творы вядомых
дзеячау цравасл. царквы, павучанн! i пропаведз! айцоу царквы, артикулы па царк. псторы! i археалогп, паведамленн! аб дзейнасц! царк. брацтвау i сястрыц-твау, духоУных асветных i дабрачынных устаноу. Вял. Увату «Ведомости» аддава-л! мктянерскай дзейнасц! сярод стара-верау i сектантаУ, змяшчал! рэкламу аб новых KHirax, рабоце рэстаУрацыйных майстэрняу. У 1989 выданне «М.е.в.» адноулена. Ларыса С ал од Kina.
«МИНСКИЙ гблос», пгтодзённая грамадска-палгг. газета лгберальна-бур-жуазнага юрунку. Выдавалася з 1(14).11.1909 да 29.11.1918 у Мшску на рус. мове. Рэдактары Л.Штэйнберг, М.Верасау, В.Тасьман, 1Альпяровгч, Ш.Эфрон. Выдавец Тасьман. Рэдакцыя абвясщла газету «прагрэстуным, незалежным» органам мясц. грамадства, якому «дарапя штарэсы yeix нацыя-нальнасцей, што засяляюць наш горад i край» (13.1.1911). Асвятляла м!жнар. i Унутр. становшгча Pacii, дзейнасць Дзярж. думы, грамадска-побытавыя праблемы Мшска ! губерн!, адстойвала штарэсы яур. абшчыны, выкрывала напади газ. «Минское слово» i рас. «Нового времени» на яурэяУ, палякаУ i на бел. культ.-нац. рух, выступала за правы бе-ларусау на сваю нац. мову i культуру (26.8.1910). Надрукавала артикул рэдак-тара «Нашай швы» АУласава «Край з пяццю нацыянальнасцям!» пра неаб-ходнасць м!рнага супрацоущцтва yeix народаУ краю 1 развщця ix культур (20.6.1912, крыпт. А.У.). Знаёмига чытачоу з узорам! бел. паэзй. Апублпсавала у перакладзе на рус. мову вершы Я.Купалы «Я не паэта» (21.11.1910, пераклад-чык пад псеуд. Ното), М.Багданов!ча «Мая душа» (2.5.1910, перакпадчык пад псеуданшам Кле), рэцэнздо на зб. вер-шаУ АТаруна «Матчын дар» i яго верш «Хто сказау: «i я з народам...» у перакладзе на рус, мову (31.7 i 10.8.1918, пад псеуд. Беларус). Асн. частку лп. аддзела адводзига прапагандзе рус. i яур. л-ры, у тл. творчасц! В.Бялшскага, АГерцэна, М.Горкага, ЛАндрэева, крытычнаму аг-ЛЯДУ рус. лгг. выданняу. УладзМр Конан.
«МИНСКИЙ КУРЬЕР», пгтодзённая грамадска-палгг. i лгг. газета л!беральна-асв. юрунку. Выдавалася У Мшску з 27.1(9.2) да 8(21).10.1908 на рус. мове. Выдавец B.I. Чавусау, рэдактар ЕА.Во-лша, з жн. 1908 рэдактар-выдавец Чавусау. 3 6(19) чэрв. да 22 жн. (4 вер.)не выходзша. Працягвала дэмакр. трады-цы! газ. «Минский листок» i «Северо-Западный край», арыентавалася на мясц. прагрэсгуную штэлггенцыю. Цэнзура характарызавала яе як выданне «рэзка апазщыйнага юрунку без яснай i пэУна вызначанай праграмы якой-небудзь парты!, з ухигам да чыста рэвалюцый-ных выхадак». Крытыкавала грамадска-палгг. лад Pacii, выкрывала рэакц. палг-тыку правых партий i груповак. Рэдак-тара ! выдауца неаднаразова судзиц за апазщ. вьютупленш, абарону палп. зня-воленых, падтрымку студэнцкага i рабочага руху. Выступала за скарачэнне
минский М
рабочага дня, павышэнне зарплаты, !н-тэнстфжацыю вытв-сцг шляхам механ!-зацы! працаёмюх працэсау, нац. раУ-напрауе. У цыкле нарнсау пад назваю «Да характарыстык! перажйваемага мо-манту» (28 лют. — 8 сак.) 1 шэрагу пе-радавщ выкрывала чарнасоценныя арг-цы!, крытыкавала уташзм бальшавгкоу i здраду дэмакраты! з боку былых лщэрау кадэтау. Асвятляла лгг., тэатр. i муз. жыццё Pacii ! Мшскай губ., прапагандавала рэалтст. i дэмакр. традыцы! рус. л-ры. У шэрагу артыкулау У.Са-мойлы, М.Каралщкага, Н.Чарноцкага аб’ектыУна ацанша с!мвал!зм, рэалззм, авангардысцюя плыш У л-ры (Л Андрэ -еу, З.Гппус, МАрцыбашау), драматурги i тэатры (У.Меерхолвд, М.Метэрлшк, ГЛбсен, М.Горю), крытыкавала сац. спрашчэнн! марксюцкай крытыю. Апублпсавала артикулы супрацоУнгкау рэдакцы! Самойлы («Нататк!», 1 i 7 лют.) i Чарноцкага («Да пытания пра беларускую народную школу», 10 крас.) у абарону бел. мовы У школе. Самойла крытыкавау нацыяналгзм як пали, дак-трыну, абараняУ усебаковае развщцё yeix нацыянальнасцей, выкрывау палп. даносы газ. «Минское слово» (1 крас.). Газета упершыню надрукавала У рус. перакладзе Самойлы верш Я.Купалы «Белорусу» (13 крас.) i арт. Самойлы «Вялпсае свята» (23 жн.), у яюм аутар вггау выхад зб. паэз! Я.Купалы «Жалейка» i апублпсавау яго верш «Да мужы-ка». Чарноцю звярнуУ увагу на паэт. творы Я.Коласа у «Нашай н!ве».
Jlim.-. Александрович С. Пуцявшы роднага слова. Мн., 1971. С. 182—193; Ко-нон В.М. Проблемы искусства и эстетики в общественной мысли Белоруссии начала XX в. Мн., 1985. С. 107—136. Уладзыйр Конан.
«МИНСКИЙ КУРЬЕР», пгтодзённая «беспартийная» газета л!беральна-бур-жуазнага антысав. юрунку. Выдавалася з 26.8.1919 да лш. 1920 (апошнгя нума-ры не знойдзены) у Мшску на рус. мове з дазволу польск, акупацыйных улад. Выдавец ! рэдактар АЛ.Г'зоУск! (рэд. псеуд. Б.Ольпнсю). Рэдакцыя арыентавалася на дапамогу польск. лепёнау у вызваленш Pacii ад бальшавщкай улады, рэкамендавала грамадскасщ «не за-бываць той вялйсай паслуп, якую аказа-ла нам наша заходняя суседка» Польшча, пад крылом якой «мы захаваем свае нацыянальныя рысы, зможам да-сягнуць высокай ступен! культуры i эканам!чнага дабрабыту» (26.8.1919). Апублгкавала зварот Ю.Писудскага «Да жыхароу былога Вялжага княства Jli-тоускага» i каментары! да яго ген. камь сара Усх. зямель Г Асмалоускага (26.8.1919). Заклжала падгрымаць Польшчу, Калчака, Дзяшкша У ix ба-рацьбе супраць Сав. Pacii, асуджала тэ-рор бальшавгкоу супраць ceaix пали. прашУнгкау, крытыкавала крашы Антанты за курс на прым!рэнне з бальша-вщюм рэжымам (арт. «Небяспечны крок», 5.9.1919). Шмат увал аддавала
М минский
мясц сац-эканам праблемам, змяшча-ла шфармацыю пра тэатр спектаюп, арганиацыю бел школ, падтрымлгвала кантакгы з лщэрам! правых плыней бел нац руху (ПАлексюком i шш ) Друка-вала нарысы Д Бохана 1 шш мясц жур-налютау i лггаратарау Алублпсавала раман АЮнашы (Тзоускага) «Аляксандр Мяснгкянц» (пра сав камюара АМяс-нгкова) Супрацоунгю газеты впал1 приезд у Мшск рус шсьменн1кау-эм1-грантау Дз Меражкоускага, 3 Гпцус, У Злобша, удзельнмал! у аргашзацьп ix лп вечароу i выступления^ у друку Алублпсавала арт «Дз С Меражкоусю у Мшску» (16 1 1920), «Дз С Меражкоусю аб балыпав1зме 1 Савецкай Расп» (20 1 1920), «Лггаратурны вечар» (пра выступленн! Меражкоускага, Гпцус, Д Фшосафава у Мшску, 23 1 1920) Упершыню надрукавала вершы Ггшус «Рай зямны» (у альбом Карнею Чукоу-скаму)», «Б Савшкаву—Ропшыну» (у зб-ку Гпцус пад назвай «Дзе ен7»)»
Лт Звонарева Л, Коион В Дмитрий Мережковский в изгнанничество — через Минск // Неман 1996 № 4, Скалабан В «И круг ввивается в круг » (Зинаида Гиппиус и Дмитрий Мережковский в Минске) // Там жа 1997 № 10 Л а ш к е в 1 ч Ж. «3 мастацкгм i матэры-яльным поспехам» // Л1М 1998 17 крас
Уладз1мц> Конан «минский листдк», першая У Беларус! прыватная грамадска-палп i лгг газета л1беральна-асв юрунку Выходз!-ла з 2(14)4 1886 да 31 10(13 11) 1902 у Мшску на рус мове 2—3 разы на ты-дзень Заснавальшк i выдавец I П Фа-цшсю ВыдаУцам! У розны час был! I П С1ЛШ1Ч, В М Шчашяцьеу, К I Зшоу-еу, М П Мысауской, рэдактарам! — МА 1ваноУ, А Я Мацкевн, С М Мацве-еу, ЗшоУеу, Ф Ф Каменею, ЯА Фгдаер, Мысауской Кзраунгю газеты дапусюил памяркоУную апазгцыю да царызму, некат з ix (Зшоуеу, Мысауской) пры-трымлшалюя больш радикальных, народницах поглядау, за што газета пад-вяргалася адм спагнанням з боку цэн-зуры, губ 1 цэнтр улад, а з 27 2 1897 яе выхад прыпынены на 8 месяцау Асвят-лала мясц жыцце, падзе! у краше i за мяжой, сац -эканам становшгча сялян ства 1 гар жыхароу, дзейнасць грамад-сюх дэмакр арг-цый Змяшчала агляды рас кнш 1 часотсау прагрэшУнага игрунку, прапагандавала дэмакр i рэалю-тычныя традыцы! рус л-ры 1 мает культуры, творчасць АРадзшгчава, АПушкша, М Гогаля, М Тургенева, ААстроУскага, АЧэхава, Л Талстога, М Горкага, В Бялшскага, МДабралю-бава, М Чарнышэускага i шш , памяр-коуна крытыкавала мадэршецюя 1 дэка-дэнцкгя тэндэнцы! Падгрымлгвала па-чынальнпсау бел л-ры упершыню алублпсавала паэму «Тарас на Парнасе» (16 5 1889, пад назвай «Тарас»), творы К Каганца, Я Лучыны, мясц лггарата-рау Д Бохана, АБярозы, Р Цягло, АШынкевша, нар песн!, легенды Ас-
вятляла дзейнасць Мтскага таварыства аматарау прыгожых мастацтвау, тэатр жыцце Мшска 1 краю У «М л » друка-вал1ся даследаванш па псторыг г этна графи Беларусг, у тл «Нарысы псторыг Мшска» (1887, пад псеуд 1Адпеты), пет -этнагр нарысы А Слупскага (цикл артыкулау «Мшск i яго мшулае», 1886, «Унтя у Мшску», 1889, «Князь вешчу ноУ», 1892, «Легенда пра заснаванне Мшска», 1893, «Стары Мшск» 1895, г шш ), М ДоУнар-Запольскага («Ад Кге-ва да Рагачова» 1887, «Старадауняя Беларусь», «Беларускае мшулае», «Доктар Францыск Скарына», усе 1888), урыукг з нарыса «Беларускае вяселле У куль турна-рэлтйных перажытках», 1893— 94), даследаванне М Янчука «3 навуко вай вандроУкг у Беларусь» (1886—87), А Багдановгча («Нарыс становшгча жан-чыны у сялянскгм асяроддзг Беларуска га краю», «Педагапчныя погляды бела-рускага народа», абодва 1886, «Пера жыткг у светасузграннг беларусау», 1894), Бохана («Мшск г мшчане», 1902, рэцэнзгя на кипу У I Ленша «Развщце капггалгзму у Расп», станоуча ацэнена з пазщый народнгцгва, 1900), нарысы па псторьп еурап фгласофи г цывглгзацьп «Наш век» (1888, без подпгсу) 3 1888 газета выдавала неперыядычны навук,-папулярны г лгт -публгцыстычны дада-так «Северо-западный календарь» (дру-кавалгея творы Я Лучыны, нар паданнг г легенды, даследаванш Слупскага «1зяслау г Турау — рассаднгкг хрыецгян ства», 1888, ААфонскага «Старадаунгя праваслауныя святынг горада Вигьнг» «Псторыя горада Витебска», абодва 1892, г шш ) Пераутворана у газ «Северо-Западный край»
Лип Федорова ТН Общественно политическая мысль в Белоруссии н «Мин ский листок» (1886—1902 гг) Мн, 1966 Дорошевич Э Конон В Очерк ис тории эстетической мысли Белоруссии М 1972 С 212—230, Очерки истории философ ской н социологической мысли Белоруссии (до 1917г) Мн, 1973 С 408—425
Уладзш1р Конан
«МИНСКИЙ ПРОЛЕТАРИЙ», што-дзенная газета, орган Мшскага Савета рабочых г чырвонаармейсюх дэпутатау г губваенрэукома Выдавалася 2— 30 4 1919 у Мшску на рус мове Неаб ходнасць выпуску тлумачылася тым, што газ «Звезда» на той час выдавалася У Вгльнг У праграмным арт 1-га нума-ра рэдакцыя заявига «Мэта нашай газеты — быць органам перадавога пралетарыяту горада Мшска, выразнгкам яго спадзяванняу, гмкненняу г чарговых за
дач у справе сацыжпстычнага будауи тва» У кожным нумары давалася ш фармацыя «Радыеграмы РОСТА» Ма тэрыялы групавалгея пад рубрыкамг «Па Расп», «На Украгне» «Па Беларуи г Лгтве», «Партыйнае жыцце», «Рабочаг жыцце», «Мясцовае жыцце», «Экаиа мгчная старонка» Асвятляла жыцце i барацьбу мшчан за Умацаванне сш улады заклгкала насельнщтва Мгнска на барацьбу з штэрвентамг г Унутр кон тррэвалюцыяй Асвятляла работу сав органау у галше гасп г культ буд м друкавала шфарм матэрыялы аб ходге нацыяналгзацыг прамысл прадпрыем ствау Выйшлг 22 нумары
Лип Бараноускг ПМ Газета клгкала да барацьбы // Весн БДУ Сер 4 1987 N 1
Петр Бараноу, ’
М1НСК1Я ВУЧЫЛ1ШЧЫ 1снавал! г 1834—1918 Уваходзигг пераважна j склад Вгленскай навуч акруп
Мгнскае рэальнае в у ч ы л г ш ч а Засн 1 7 1880 на ахвяраванш жыхароу горада, яюя набыл! для яго бу дынак 1 выплачвал! працэнты з 55 тыс руб кашталу Утрымлгвалася таксама за кошт платы за навучанне 1 дапамоп з казны Напачатку мела 2 класы, пазней пераутворана у 7-класнае 5-ы 1 6 ы класы мел! асн i камерцыйныя ада и ленн1 Пры 7-м класе было мехашка тэхн аддз , якое 1 7 1891 рэаргангзаваш у асобнае аддзяленне для падрыхтоук! выхаванцау для наступления у вышэи шыя спецыялыаваныя навуч установы Рас 1мперы1 (пераважна у тэхналат ныя ш-ты) Пры вучылшгчы 1снавал1 б ка ф13 , мехаючны, прыродазнауча пет, малявальны кабшеты, лабараю рыя У 1883 вучылася 67, у 1907 —264 у 1911 — 268, у 1915 — 304 юнаи Выкладчыцю корпус (1915) дырэкгар гнепектар, 5 законанастаунгкау, 15 вы кладчыкау (выхаванцы ун-тау Масквы Пецярбурга, Харкава, Мшскай муж чынскай пмназп, Пецярбургскага пс! фелал ш-та) Вучэбныя прадметы рус мова 1 славеснасць, псторыя, геаграфм польск, ням г франц мовы, закона знауства, матэматыка, фгзгка, касмагра фгя прыродазнауства, маляванне, чар чэнне чысташсанне, музыка, спевы пмнастыка Закрыта у 1917 У вучьип шчы вучыуся вядомы артыст Б В Пла тонау
Мгнскае мужчынскае ка мерцыйнае вучылгшча Паи паралкоувалася вучэбнаму аддзелу Мш-ва фшансау Статут зацверджаны 8 7 1901, пачало працу 6 111901 Утрымлгвалася за кошт гар думы, збо pay за навучанне, прыватных ахвяра ванняУ Мела падрыхтоучы, 5 агульных г 2 спец класы Прымалгся дзецг уых саслоуяУ з пач адукацыяй, пераважна жыхароу горада (яУрэг каля 40%) Мела б ку, фгз кабшет, хш лабараторыю музей 13 10 1905 пачалася забастоУка выхаванцау, якую падтрымалг вучм шш навуч устаноу Вгленскай навуч акруп У 1912 вучыуся 451 юнак Вы пусюша атрымл1вал1 звание ганаровага грамадзянша, лепшыя мел! дыпломы кандидата камерцыг Выкладчыцю кор
нус (1917) дырэкгар, шспектар, 3 зако-цанастаунгкг, 12 выкладчыкау Вучэбныя предметы рус , ням 1 франц моим, псторыя, геаграфгя, камерцыя, бух-галгэрыя, палгтэканомгя, псторыя гакдаю, Х1М1Я, таваразнауства, калпра-фи законазнауства, математика, фгзгка прыродазнауства, маляванне, пмнастыка Восенню 1915 эвакугравана у Маскву Закрыта У 1917 У 1920-х г па-мяшканне заняу пед ш-т
Мгнскае 1-е вышэйшае пачатковае вучылгшча Пе-раугворана У 1913 з 4-класнага гар ву-гылгшча (створана у 1819 з Рэчыцкага павятовага вучылшгча) Утрымлшалася за кошт казны г платы за навучанне У 1915 вучылася 209 юнакоу, выкладчыц-и корпус шспектар 1 И выкладчыкау (выхаванцы МаскоУскай духоунай акадэмгг, Панявежскай настаУнщкай ссмшарыг, Вшейскага г Вщебскага наставницах ш таУ, Мшскай духоунай се-шнарыг) Вучэбныя предметы закона-вучэнне правасл 1 каталшкага веравы-знанняу, геаграфгя, псторыя, прырода-зпауства, матэматыка, геаметрыя, рус , царк слав, ням 1 франц мовы, маляванне чарчэнне, спевы, пмнастыка Закрыта у пач 1917
Мшскае 2-е вышэйшае пачатковае вучылгшча Пе-раугворана 1 1 1913 з 4-класнага гар ву-iwnma (адкрыта 1 7 1905) Утрымлшалася за кошт казны, сродкаУ гар думы г Лгбава Роменскай чыг, платы за навучанне У 1913 вучылася 207, у 1915 — 200 юнакоу Выкладчыцкг корпус ш-сиектар 1 11 выкладчыкау (выхаванцы Вьтенскага настаунщкага ш-та, Мшскага рэальнага вучылшгча, Беластоцкага in та шляхетных дзяучат) Вучэбныя прадметы законавучэнне правасл г ка-мщката веравызнанняу, геаграфгя, история, прыродазнауства, матэматыка, каметрыя, графпса, рус , царк -слав , ням франц мовы, маляванне, чарчэн-нс спевы, пмнастыка Закрыта У 1916
Мгнскае 3-е вышэйшае пачатковае вучылгшча Пе раутворана 1 1 1913 з 4-класнага гар ву-чылшгга (адкрыта 1 9 1907) Утрымлша
лася за кошт казны, сродкаУ гар думы г платы за навучанне У 1913 вучылася 186, у 1915 — 172 юнакг Выкладчыцкг корпус (1915) шспектар г 11 выкладчыкау (выхаванцы Вгленскага г Маскоу ската настаунщкгх гн-тау, Мшскай ду-хоунай 1 Полацкай настаУнщкай семг нарый) Вучэбныя прадметы законавучэнне правасл г каталщкага веравызнанняу, геаграфгя, ггсторыя, прыродазнауства, матэматыка, геаметрыя, графгка, рус , царк -слав , ням , франц мовы, маляванне, чарчэнне спевы, пмнастыка У 1916—17 сюды пераведзены частка выкладчыкау г вы-хаванцау 1-га г 2-га вышэйшых пач ву чылшгчаУ Закрыта у 1918
Мгнскае 1-е жаночае гарадское вучылгшча Перау-творана у 1906 з 3-класнага вучылгшча (адкрыта У 1880) Мела 4 класы 3 1883 пры вучылппчы дзейнгчалг нядзельныя жаночыя курсы, яктя знаходзглгся пад наглядам Мшскага епархгяльнага вучы-лгшчнага савета Закрыта У 1916
Мгнскае 2-е жаночае гарадское вучылгшча Перау творана у 1906 з 3-класнага вучылшгча (адкрыта 20 2 1897) Мела 4 класы У 1909 пры вучылппчы адкрыты 2-гадо-выя жаночыя пед курсы з пач вучылг-шчам, яктя Утрымлшалгся за кошт казны г дапамоп земства Навучанне бяс-платнае У 1912 вучылася 55 дзяучынак Рыхгавала настаушц для пач школ Мшскай губ Выкладчыцкг корпус загадчица, наглядчыца, яе памочнща, за-конанастаУнгк г 8 выкладчыкау (большасць з гх мела дыпломы хатнгх настау-нгкау) Вучэбная праграма была наблг-жана да курса мужчынскгх настаунщкгх семгнарый Вучэбныя прадметы рус г царк -слав мовы, педагогика, прыродазнауства, фгзгка, плена, псторыя, геаграфгя, спевы, рукадзелле, пмнастыка, маляванне Закрыта у 1918
Мгнскае 3-е жаночае гарадское вучылгшча Рэар-гангзавана у 1909 з 2-класнага жаночага прыходскага вучылшгча з рукадзельным адцзяленнем Мела 4 класы У 1911 пры вучылшгчы аргангзавана прафес аддзя-
М1НСК1Я М
ленне Разам з агульнаадук прадметамг выкладалгся кравецкае г белашвейнае рамествы, чарчэнне, рукадзелле, маляванне У 1914 пры вучылшгчы дзейнгча-ла жаночая нядзельная школа Мшскага аддз Рас т-ва аховы жанчын Закрыта У 1918
Мгнскае прыватнае жа ночае камерцыйнае вучы лгшча 11 С а м о й л ы Адкрыта У 1905 Падпарадкоувалася Мш-ву ган-длго г прам-сцг Прымалгся асобы жаночага полу уых саслоуяу г веравызнан няу Навучанне платнае Тэрмш навучання —- 7 гадоу Вучэбныя прадметы Закон Божы, рус , франц , ням мовы, арыфметыка, алгебра, геаметрыя, тры-ганаметрыя, фгзгка, заалопя батангка, мгнералопя, анатомгя г фгзгялопя, пры-родазнауства, геаграфгя, псторыя, хгмгя, таваразнауства, камерц арыфметыка г геаграфгя, бухгалтэрыя, палп эканомгя, законазнауства, маляванне, рукадзелле Выдатнгцы Узнагароджвалгся залатымг г сярэбранымг медалямг У сувязг з неда-хопам навучэнцау мела фгн цяжкасцг Закрыта У 1913
Мгнскае прыватнае яУ-рэйскае рэальнае вучылгшча ЭМХайкгна Засн у жн 1907 Мела прыходсю г 7 асн класау Утрымлшалася за кошт платы за навучанне У 1911 вучылася 302, у 1913 — 310, у 1915 — 325 юнакоу Выкладчыцкг корпус (1915) загадчык г 16 выкладчыкау (выхаванцы ун-таУ Масквы, Варшавы, Юр’ева, Вгленскага яур настаУ-нщкага гн-та, Казанский духоунай ака дэмп, Разанскай духоУнаЙ семшарыг) Вучэбныя прадметы законы яур веры, рус , ням, франц мовы, псторыя, геаграфгя, прыродазнауства, хгмгя, матэматыка, законазнауства, чарчэнне, чыста-пгсанне, ваен пмнастыка, спевы Восенню 1915 эвакугравана у Пензу Закрыта у 1918
Мгнскае змешанае пачатковае вучылгшча для
Да арг М1нск1я вучылйпчы Будынак 1-га чатырохкласнага гарадскога Да арт М1иск1я вучьглГшчы Будынак Мшскага мужчынскага камерный-вучылшгча (з 1913 1-е вышэйшае пачатковае вучылгшча) Пач 20 сг нага вучылгшча Пач 20 ст
200 М1НСК1Я
дзяцей служачых на Аляк сандраускай чыгунцы Адкрыта 19 1913 Утрымлгвалася за кошт АляксандраУскай чыгункх Плата за на-вучанне залежала ад колькасц! дзяцей у сям’1 (плации толыа за першых 3 дзяцей) 1 заробку служачага (не больш за 2%) Выкладчыцк! корпус (1915) ih спектар i 7 выкладчыкау (выхаванцы духоуных семшарый Маплева, Чарнпа ва, Палтавы, Вшейскага настаунщкага ш-та, Пецярбургскага Елиавецшскага ш-та) Вучэбныя прадметы рус , ням , франц мовы, псторыя, геаграфш, пры родазнауства, матэматыка, мастацтва, рукадзелле, пмнастыка, спевы Восен ню 1915 эваку1равана у Маскву Закры та у 1918
М1нскае вучылипча ра месных в у ч н я У Адкрыта у 1896 Знаходзшася пры гар кхраунштве Утрымлхвалася за кошт казны i платы за навучанне Мела 3 аддзяленш сля сарна-кавальскае, сталярна-такарнае i лщейнае 12 1 1902 пры вучылппчы ар ганиавана чыгуналщейная майстэрня У 1907 вучылася 100, у 1915 — 108 юнакоУ Выпускниц працавалх на чы гунцы 1 машынабудаунхчых заводах го рада Выкладчыцк! корпус (1915) ш-спектар i 6 выкладчыкау (выхаванцы Пецярбургскага рамеснага вучылипча, Свюлацкай настаунщкай семшарьп Мшскага 3-га вышэйшага пач вучылх шча) Вучэбныя прадметы рус i лац мовы, законавучэнне правасл i каталщ-кага веравызнання, матэмашка, геагра ф1я, псторыя, чысташсанне, спевы, геа-метрыя, Фимка, чарчэнне, маляванне слясарнае, сталярнае, чыгуналгцейнае майстэрства Восенню 1915 эвакуфава-на у Тулу Закрыта у 1918
М1нскае духоунае мужчин с к а е вучылхшча Падпарадкоувалася KaMicu па духоуных вучы лхшчах пры св Сшодзе Засн 12 3 1834 як духоунае 4-класнае пав вучылипча з прыходскай 2-класнай школай пры Ка цярыншскай царкве Рыхтавала да па отупления у духоуныя семшарьп Вы-кладчыцкх корпус (1916) наглядчык
яго памочнпс i 8 выкладчыкау Вучэб ныя прадметы рус , грэчаская i царк слав мовы, прыродазнауства, матэматыка, латынь, псторыя, геаграфш, катэ Х131С, царк статут, спевы Закрыта У 1917
М1нскае духоунае жано чае вучылипча Падпарадкоувалася Камхсц па духоуных вучылппчах пры св Схнодзе Засн У 1867 пры Ваз нясенскай царкве Мела 7 класау Вы кладчыцк1 корпус (1916) начальнща, 7 выхавальнщ 1 8 выкладчыц Вучэбныя прадметы рус, франц, грэчаская i царк -слав мовы, прыродазнауства ма тэматыка, дыдактыка, ф131ка, касмагра фш, плена, латынь, псторыя геагра ф1я, катэхшс, царк статут, спевы, музыка Закрыта У 1917
Акрамя названых у Мшску дзейшчал! 12 пачатковых 1 сярэднхх вучылшхчаУ прыватныя — гандлевае, рамеснае, зу-балячэбнае, фельчарска-акушэрскае, музычнае, свецктя — чыгуначнае, для сляпых I шш Закрыты у 1916—18 (частка эвакуфавана у Расхю)
Лип Памятная книжка Виленского учебного округа на 1915 г Вильна, 1915, Пастухова ЗА Среднее образование в дореволюционной Белоруссии Мн, 1963, Устав Минского семиклассного коммерческого училища Ми 1901 Шыбека ЗВ,Шыбека С Ф Мшск Сгаронк! жыцця дарэв горада Мн 1994
Наталия HosiK, Андрэй СамусЬс М1НСК1Я ПМНАЗП 1снавал1 у 1803— 1918 Уваходзип У склад Вшенскай 1 Бел навуч акруг
М1нская мужчынская г 1 м н а з 1 я Адкрыта 24 1 1803 на месцы Мшскай губ школы (створана у 1773 з Мтскага езугцкага калеггума) Мела 6 класау (з 1804 — 7-класная), быу дырэктар, 6 выкладчыкау i 195 вучняу У час вайны 1812 будыню пмназп заняты франц, потым рус войскам! пад шгаталь (заняло праходзиц у шш памяшканш) У 1822 раскрыта тайнае т ва, у якое уваходзип большасць вучняу 1 некат выкладчыкх (дзейшчала з 1819, статут натсал! АМщкевн 1 Т Зан) 3 1833 выпускниц пмназц атры-мал1 права на 14-ы чын пры Умове доб-рага ведання рус мовы i славеснасщ 3 1 1834 пмназ1я атрымала агульнахм-перскх статут 1828 У 1835 пажар знь
шчыу будыню пмназц (новыя пабудаваны да 1844) У 1842—62 пры импазв дзейшчаУ шляхетны пансхен 3 1839 ж баронена выкладанне на польск мож 3 1849 старэйшыя класы (4—7) падэ«| лены на 2 аддзяленн! для тых, хто xsf дае паступщь ва ун-т (выкладалхся лай 1 грэч мовы), 1 тых, хто абрау грамадз, службу (больш дасканала вывучалай законазнауства) У час паустання 1863 » пмназц дзейшчау камггэт пад Кфаунш-твам вучня 7-га класа Салкзтроускага, яю займауся вярбоукай паустанцау j зборам ахвяраванняу Пасля падаулення паустання колькасць выхаванцаУ скара цщася з 624 у 1862 да 325 у 1866 Рэар-гашзавана у 1863 1 1871 У пач 1880-х г. у пмназц дзейшчау гурток нарадаволь-цау пад кхраушцтвам АВ Банч-Асмам^ скага У пач 20 ст Утрымлгвалася я кошт казны, збораУ за навучанне i при ватных ахвяраванняу Пры пмнал) дзейшчала царква, царк i свецю хори змешаны х духавы аркестр, фи , прыро дазнаучы 1 мхнералапчны кабшеты Ка ля 10% бедных вучняу займалася бяс платна У 1905 у пмназц адбыэтхя хва ляванн! выхаванцаУ (16—21 лют apia шзавана забастоУка), яюя працягвалхсч i у 1906 Частка вучняу выключана (16 юнакоу за удзел у машфестадьи 27 2 1906) 1 пазней арыштавана У 1890 вучылася 510, у 1913 — 640, у 1915 — 690 юнакоу У 1915 пмназ1яй Kipanay дырэктар, якому дапамагал! шспектар 6 законанастаушкаУ, 26 выкладчыкау (выхаванцы ун-тау Варшавы, Юр’ева Адэсы, Масквы, Пецярбурга, Харкаиа, Кхева, Пецярбургсюх духоунай акадэми х пет -фшал ш-та, Нежынскага 1 Выев скага настаунщкага ш-тау, Палтаускаи духоунай семшарьп, Варшаускай кан серваторьп) Вучэбныя прадметы рус мова 1 славеснасць, латынь, псторыя фшасоф1я, законазнауства, матэматыка фхзхка, геаграфш, прыродазнауства, ма ляванне, чыстапхсанне, спевы, музыка ням х франц мовы Восенню 1915 эва куфавана у Маскву Спынхла дзейнасць у 1918 Сярод выхаванцау 1Л Неслухоу сш (Я Лучына) I АI Лявхцкх (Ядвган Ш)
Мшская жаночая пмна з 1 я Адкрыта 12 8 1899 як 8-класная (8-ы клас педагапчны) Утрымлшалася за кошт сродкау гар думы i платы за
Да арт М1нск1я пмназй Будынак Мшскай жаночай Марыгнскай пмна-3U Пач 20 ст
Да арт М1иск1я НмижзИ Будынак Мшскай жаночай прыватнай пмна-зи В I Лявщкай Пач. 20 ст
навучанне У кастр 1905 адбылхся хва-ляванш, улады звярнулхся за дапамогай да казаков 1 палхцых У 1907 вучылася 482, у 1911 — 625, у 1913 — 651, у 1915 — 704 дзяучыню Выкладчыцкх корпус начальное, гал, наглядчыца, 3 законанастаунхкх, 20 выкладчыкау, 15 класных наглядчыц (выхаванцы ун-тау Пецярбурга, Юр’ева, Маплеускай духоунай семшары!, Пецярбургскхх духоунай акадэмн i жаночай пмназн, Цар-скасельскага жаночага вучылшгча, Хер-сонскй пед 1 Вхленскхх Марышскхх вышэйшых жаночых курсау, Пензенскага мает вучылнпча) Вучэбныя прадметы рус , ням, франц 1 лац мовы, педагоп-ка, матэматыка, фгзгка, псторыя, прыродазнауства, геаграфхя, чыстатсанне, маляванне, рукадзелле, музыка, танцы, пмнастыка Лхквщавана У адпаведнасц! з дэкрэтам Сав Урада ад16 10 1918 Па-мяшканне адцадзена сярэдняй школе № 1 У пмназн вучылася вядомая артистка С М Станюта
Мхнская жаночая Мары-иска я пмнази Падпарадкоу-валася ведамству Устаноу хмператрыцы Марых Адкрыта У 1899 Ганаровы папя-чыцель — мхнскх губернатар У 1912 вучылася 560 дзяУчынак Выкладчыцкх корпус начальник, гал наглядчыца, 20 выкладчыкау, 14 класных наглядчыц Вучэбныя прадметы рус. мова i славеснасць, фхзхка, псторыя, педагопка, маляванне, законазнауства, матэматыка, прыродазнауства, плена, касмаграфхя, геаграфш, чыстатсанне, рукадзелле, спевы, танцы, ням х франц мовы Восенню 1915 эвакухравана У г Пралойск (СлаУгарад) Маплеускай губ Закрыта У 1918 У 1920—30-х г у памяшканнх пм-иазн знаходзхУся палхтэхнхкум У пмнази вучылхея вядомыя артысткх ЛI Ржэцкая, В М Пола
Мхнская мужчынская приватная гхмназхя СП Зубакхна х КВФальковхча
Адкрыта У 1906 як 8-класная з падрых-тоучым класам Мела правы урадавых пмназхй Утрымлхвалася за кошт платы за навучанне У 1907 вучылася 205, у 1911 — 442, у 1915 — 482 юнаш Выкладчыцкх корпус дырэкгар, шспектар, 3 законанастаунхкх, 21 выкладчык (выхаванцы ун-таУ Кхева, Адэсы, Харкава, Пецярбурга, Масквы, Варшавы, Хар-каускага тэхнал ш-та, духоуных акадэ-мхй Масквы х Пецярбурга) Вучэбныя прадметы рус мова х славеснасць, латынь, псторыя, фхласофхя, законазнауства, матэматыка, фхзхка, геаграфхя, прыродазнауства, музыка, ням х франц мовы, графгка, пмнастыка 3 1914 па-мяшканне забрана пад ваен шптгаль, заняла праходзхлх У жаночай пмназн у 2-ю змену. Закрыта у 1918 3 1921 памяшканнх пмназп заняу БДУ
Мхнская жаночая приватная Аляксееуская гхмназхя ЕДзРэйман Мела правы Урадавых пмназхй Рэарганхзавана У пм-назгю 21 6 1910 з прыватнага вучылхшча 1-га разраду Напачатку мела 5 класау, у 1911 створаны 6-ы, у 1912 — 7-ы, у 1913 — 8-ы класы Утрымлхвалася за кошт платы за навучанне У 1911 вучылася 321, у 1913 — 510, у 1915 — 500 дзяУчынак Выкладчыцкх корпус (1915) начальнхца, 3 законанастаунхкх, 20 выкладчыкау, 7 класных наглядчыц (выхаванцы Маскоускага х Пецярбургскага ун-таУ, Мшскай духоунай семшарых, жаночых пмназхй Дзвшска, Лхбавы х Саратава, Пецярбургскхх пед курсаУ, Вхленскага жаночага духоУнага вучылх шча) Вучэбныя прадметы рус мова х славеснасць, педагопка, псторыя, латынь, матэматыка, фхзхка, прыродазнауства, рукадзелле, маляванне, плена, спевы, пмнастыка, танцы, ням х франц мовы Закрыта у 1918 Сярод выкладчыкау вядомы балетмайстар КА Алексютовхч
201 МШСКШ
Мхнская жаночая приватная гхмназхя В1Лявхц-к а й Засн У 1906 як 7-класная з пад-рыхтоучым класам 29 3 1911 атрымала правы Урадавых пмназхй Утрымлхвалася за кошт платы за навучанне У 1913 вучылася 356, у 1915 — 340 дзяучынак Выкладчыцкх корпус (1915) начальнхца, 3 законанастаунхкх, 17 выкладчыкау, 9 класных наглядчыц (выхаванцы Маскоускага ун-та, вышэйшых жаночых курсау Пецярбурга 1 Масквы, жаночых пмназхй Мшска х Петразаводска) Вучэбныя прадметы рус мова х славеснасць, псторыя, матэматыка, фхзхка, прыродазнауства, касмаграфхя, маляванне, плена, геаграфхя, чыстатсанне, спевы, пмнастыка, танцы, ням х франц мовы 3 крас 1912 пры пмназн дзейнхчалх курсы сясцер мшасэрнаецх (50 чал) Закрыта У 1918
Мхнская жаночая приватная гхмназхя ММСка-вароднхкавай Рэарганхзавана У пмназхю У 1905 з прыватнага вучылхшча (дзейнхчала з 1889) Мела 7 класау Утрымлхвалася за кошт платы за навучанне У 1911 вучылася 330, у 1915 — 324 дзяучынкх Выкладчыцкх корпус (1915) загадчыца, 3 законанастаунхкх, 22 выкладчыкх, 3 класныя наглядчыцы (выхаванцы мхнекхх рэальнага вучылхшча, духоунай семшарых х настаунщкага ш-та, вышэйшых жаночых курсау Масквы I Пецярбурга). Вучэбныя прадметы рус мова 1 славеснасць, псторыя, матэматыка, фхзхка, прыродазнауства, касмаграфхя, геаграфхя, чыстатсанне, рукадзелле, педагопка, пмнастыка, танцы, ням I франц мовы Закрыта У 1918
Мхнская жаночая приватная яурэйская гхмна-
Да арт М1иск1я г1мяазЦ Будынак Мшскай мужчынскай пмнази Пач 20 ст.
Да арт МХнскЫ хйшазП Будынак Мшскай жаночай пмнази Пач 20 ст
М1НСК1Я
31Я Д I Л я в i д а в а й - Н е й ф ax Рэаргашзавана у 1916 з прапмназц, угворанай 7 10 1906 з прыватнага вучы линча (дзейнтчала з 1894) Мела 7 класау Утрымлгвалася за кошт платы за навучанне Большасць выкладчыкау мела дипломы хатнк настаушкау Вучэб-ныя прадметы законы яур веры, рус мова, псторыя, матэматыка, фиша, прыродазнауства, геаграфхя, чыстага-санне, педагопка, танцы, ням i франц мовы Закрыта У 1918
М]нская жаночая приватная яурэйская пмна-31Я РСПузырыйскай i ЦЛ Ключ Засн у 1916 Мела 7 класау Утрымлшалася за кошт платы за навучанне Працавала 10 выкладчыкау Вучэбныя прадметы законы яур веры, рус мова, псторыя, матэматыка, фшка, прыродазнауства, геаграфтя, чыстага-санне музыка, рукадзелле, ням i франц мовы Закрыта у 1918
Мтнская жаночая приватная яурэйская прапм-н а з 1 я НВКазарноускай Адкрыта у 1904 як прыватнае вучылппча, у 1907 атрымала статус урадавай 4-клас-най прапмназц Утрымлшалася за кошт платы за навучанне i дапамоп ад кара-бейнага збору У 1911 вучылася 140, у 1915 — 190 дзяучынак Выкладчыцк! корпус (1915) загадчица 1 8 выкладчыкау, большасць з яки мела дипломы хатгах настаУнгкаУ Вучэбныя прадметы законы яур веры, рус мова, псторыя, матэматыка, прыродазнауства, геаграфш, чыстагасанне, рукадзелле, ням 1 франц мовы Закрыта у 1918
Мтнская жаночая приватная яурэйская прапм-н а з г я ЗММясапуст Рэаргаш-завана у 1916 з прыватнага вучылппча 2-га разраду, створанага У вер 1914 Утрымлшалася за кошт платы за навучанне Мела 4 класы Выкладчыцк! корпус загадчица, 3 законанастаушю i 9 выкладчыкау (выхаванцы Мшскай духоунай семшарыт, Маплеускай жаночай пмназц, Вшейскага яУр настаУнщкага ш-та, Рыжскага рамесшцкага вучылт шча) Вучэбныя прадметы рус мова, псторыя, матэматыка, прыродазнауства, геаграфш, чыстагасанне, маляванне, рукадзелле, ням. 1 франц мовы Закрыта у 1918
Jlim Сборник сведений о средних учебных заведениях Виленского учебного округа Вильна, 1873, Адо Н Краткий исторический очерк Минской мужской гимназии Ч 1 Мн , 1903, Памятная книжка Виленского учебного округа на 1915 г Вильна, 1915, Пастухова ЗА Среднее образование в дореволюционной Белоруссии Мн, 1963, Шыбека ЗВ, Шыбека СФ Мшск Сгароик! жыцця дарэв горада Мн , 1994
Андрэй СамуОк
М1НСК1Я ЗАБАСТб^К! РАБбЧЫХ ЧЫГУНАЧНЫХ МАЙСТЭРАНЬ 1895, тры забастоую рабочых майстэрань МаскоУска-Брэсцкай чыгуню у Мшску
Ацбылтся 27 1, 8 2 1 3—13 3 1895 пад уплывам с -д групы С С Трусетча Усе рабочыя майстэрань (355 чал ) патраба-валг спынтць аддтчэннг у пениенную касу г вярнуць вылтчаныя гроши Каб не дапусщць штрэйкбрэхерау, рабочыя аргантзавалг гакетаванне майстэрань штодзенна склгкалг сходкг Група Трусе-В1ча наладзша сувязг з рабочим! арг-цыям! В1льн11 Ктева, атрымала ад ix матэрыяльную дапамогу Забастоука праходзша аргашзавана, аднак адмштс-трацы! Удалося яе спынтць пагрозай закрыцця прадпрыемства Масавае не-задавальненне чыгуначшкау пеныен-ным статутам прымусша мш-ва шляхоу зносш скасаваць яго У 1895
Jlim Бич МО Рабочее движение в Белоруссии в 1861—1904 гг Мн , 1983
Уладзм1р Фшякоу
М1НСК1Я НАРбДНЩКГЯ ГУРТКТ дзейшчал! у Мшску У 2-й пал 1870— 80-х г Складалтся У асн з прадстаУш-коу разначыннай штэлшенцы!, прыхшь-нжау тэорыг сял сацыялиму Першыя гуртк! аргашзаваны у пач 1876 студэн-тамт М Шварцам (Рабтновтчам-Чорным, Пецярб тэхнал ш-т), С Гаховтчам (Пе-цярб ун-т), М Велерам (Ктеускт ун-т) Яны вял! прапаганду сярод вучняу (асаблша у Мшскай духоунай семша-рыт), штэлшенцы!, рамесных рабочых, сялян, яУр насельнщтва Да ix далучы-Л1ся больш за 20 чал яур штэлшенцкай моладзт Гуртю аб’ядноувал! больш за 160 чал У час расколу «Зямлт 1 вол» (1879) У Mihck двойчы прыязджау у 1879—80 лщэр «Чорнага перадзелу» Г В ПляханаУ Друп яго приезд звязаны з аргашзацыяй у Мшску С Грынфестам 1 1Ляуковым цэнтр падпольнай дру-карнт парты!, у якой был! выдадзены 3 нумары цэнтр органа парты! — час «Черный передел» 1 4 нумары — газ «Зерно», 2 пракламацы! Мшскхя гуртю мелт цесную сувязь з польскай сацыя-Л1ст партыяй «Пролетариям* У 1887— 88 пасля працяглых дыскушй пад уздзе-яннем брашуры Пляханава «Нашы роз-нагалосы» нарадавольцы аб’ядналкя вакол Я С Хурпна, А В Бонч-АсмалоУ-скага, А Я Багдановтча Большасць чор-наперадзельцау перайшла услед за Пля-ханавым на с -д пазщыт
Лип Втткоуск! Я Рэвалюцыйныя гурти 70 гг на Бедаруя // Полымя 1929 № 4, Багдановтч А Да истории парты! «Народная воля» У Мшску 1 Беларуя (1880— 1892) // Маладосць 1995 X" И—12, Сам бук СМ Революционные народники Белоруссии (70-е — начало 80-х гг XIX в ) Мн 1972, Нарысы псторы! Беларуя Ч 1 Мн 1994 Марына Соколова
М1НСК1Я НАУ СТАН ЦК IЯ АТРАДЫ 1863, узброеныя фармтраванш Мшскай паустанцкай арган&ацън 1863 у перыяд паустання 1863—64 Агудьны план узбр выступления, прызначанага на 19 4 1 863, распрацаваны членам арг-цьп паручгакам СЛяскоусмм, яга узначашУ найболыпы на Мшшчыне 1гуменсю паустанцга атрад Паводле загаду арг-цы! 19 крас некалыа сотняу мшчан тайком выйшл! з горада 1 з’явипся на загадзя намечаныя зборныя пункты Ат
рад пад камандай А Трусава сабрауся каля Халяушчыны У 6ai 28 4 1863 кая в Пятровтчы ен быу разбтты урадавым войскам! Друп атрад пад камандаваи нем ваен юраунтка Мтнскага пав П Дыбоускага (са жн Л Рамшгэускаи) сабрауся каля в Прылукт i дзеиннд каля Слуцкага тракту У жн 1863 тра,: вытрымау бой з урадавым! войскам ка ля Наваселак, але хутка быу распушча ны У Пшск1М пав Мшскай губ у роз ныя часы дзейнтчалт паустанцюя атрады Р Рапнскага, Р ТраУгута, Я Ваньковна Атрад Слуцкага пав на чале з УМ: шэУсюм быу разбггы 21 4 1863 каля в Азярцы Пасля паражэння навагрудсюх паустанцаУ 7 4 1863 ва Урочышчы Ье лыя Imxi навагрудскт атрад сфармцмиа: ся нанава у Налтбоцкай пушчы 1этн атрад на чале з В Мшадоусюм удзелыи чаУ у Мюавгдскай 6imee 1863 на Слои® шчыне, а пасля вярнууся У Навагрудаю пав Некалыа паустанцгах груп Ьары саУшчыны, Лепельшчыны, Маплеу шчыны аб’ядналтся у Барысаусюм пав але былт разбпы 7 5 1863 каля в Падбя рэззе На Вшейшчыне змагалтся атрады Ю Бакшанскага, В Козела, Г Чаховма
Лт Восстание в Литве и Белоруссия 1863—1864 гг Материалы и док М 1965 К 1 с я л е У Г Сейбггы вечнага Мн 196 Яго ж. На переломе дзвюх эпох Паустанне 1863 г на Мшшчыне Мн , 1990 К о s z с z у с W Wspomnienia z powstarua wojewodzt wa Mmskiego w roku 1863 // Pokka w wake Krakow, 1875 T 2 Генадзь Kicanei
М1НСК1Я САЦЫЯЛ-ДЭМАКРА1ЫЧ
НЫЯ ГУРТКТ, першыя на Беларус: гуртю, ягая пачалт прапаганду маркой му сярод рабочых Узнпои У 1884—85 па шщыятыве студэнта-медыка Дэр пцкага ун-та ЭАМ^раиов/ча i юриста I.A Гуртча Летам 1886 у гуртках займа лася каля 130 рабочых розных прафе шй Праграма заняткау, складзеная Аб рамовтчам, была разлтчана на 3 гады У гуртках 1 -й ступен! малагасьменныя ра бочыя атрымлшал! агульнаадук падрых тоугку 2-я ступень прадугледжвала вы хаванне у слухачоу матэрыялтст разу меняя пет развщця прыроды 1 чалавец тва На 3-й ступеш вывучал! асновы тэорыг Маркса Мэтай гурткоУ была падрыхтоука з рабочых новых кадрау прапагандыстау ЗахоУваючы строгую кансшрацыю, гурткт не 1мкнул1ся Упл^м ваць на масу рабочых, не Умешвал1ся| ix хваляванн! i сутычкт На першым 41F се прапагаццысты цесна супрацоУннал! з MiHCKtMi народнщкиш гурткакч, выдава лт з imi л-ру, стварылг падп папшартнае бюро 1 гд Пад уплывам брашуры Г В Пляханава «Нашы рознагалосс» у ходзе абмеркавання праграмных пытан няУ у 2-й пал 1887 большасць прапа гандыстаУ з групы Гурвгча (10 з 15) прыняла с -д праграму Па матэрыялах абмеркавання была выдадзена брашура 1 разаслана у шш гарады Пасля шмат Л1К1Х арыштаУ у вер 1889 i ад’езду Гур втча у Америку гурпа распалтся, але да сярэдзшы 1890-х г узиной новыя пал юраунщгвам Я Гуртч, П Берману I Цеумтна, С Трусевтча 3 и дзеЙЩЙЯ звязаны пачатак переходу сацияй-дР
ратау Мшска ад гуртковай прапа-аи 1Ы марксизму да масавай аптацых capo i рабочых
Лт Бич МО Рабочее движение в Бе юруссии в 1861—1904 гг Мн 1983 С 75— SO Mixacb Бм
«МИНСКОЕ РУССКОЕ СЛбвО», шодзенная газета, орган Усерас нац своза Выдавалася з 17(30)6 1912 да 28 2(13 3) 1913 у Мшску на рус мове Абвяшчала сябе «незалежнай палхтыч наи итаратурнай х эканамшнай газе-пи органам «правага рускага друку», шю грунтавауся на принципах «сама-цяржауя, нраваслауя i народнаецг» (176 1912) Працягвала праграму газет Минское слова» i «Минские ежедневные ведомости» Падтрымлгвала палхтыку царизму г яго мясц органа!), друкавала сама в ххмны, прысвечаныя цару, аута-paMi яюх былг рэдактар газеты Л Цвят-коу мясц чыноушк! Адмауляла нац i ку ш самастойнасць бел народа, напа ци на газ «Наша нша», бел гисьмен щкау 1 бел мову (3 х 118 1912, 8111912) паклепшчала на бел народ (1311913) Выступала за забарону бел груку супраць традыцый крытычнага рмнзму У рус л ры У апошнхм нума-ры иерадала сваю праграму газ «Севере Западная жизнь» Уладзишр Конан «МИНСКОЕ СЛбвО», штодзенная флмадска-палгт газета вялхкадзяржау на шавшхетычнага кхрунку, пераемнгк шеты «Минская речь» Выдавалася з 4(17) 11 1906 да 15(28)6 1912 у Мшску на рус мове Рэдакгары х выдауцы Г Шмщ, Дз Скрынчанка, I ПаУловхч, \ Краскоускг, Л Цвяткоу, сакратар 1 ши рэдактар М Шофэр Спачатку примыкала да правых акцябрыстау (Шчы выбграуся у Дзярж думу па сшсе шли партьн), з 1907 яе рэдактары Узна-шн>вал1 мясц аддзел Саюза рус народа Атрымлгвала субсхдых з урадавых фондау, мела падтрымку асабхста ПАСталыпша Выступала супраць рау-ишрауя народау Расц, тмкнулася ды-скрздытаваць бел нац адраджэнне, оег друк, адмауляла нац i этнакульт «амастойнасць беларусау, рахла выкрас-иць назвы Беларусь х беларусы гх, Панове артикула «Рускгя альбо беларусы» (411 1907), «у палпыцы i па нацыя-шьнасш не павшна быць» Абражала оел шсьменнгкау (Я Купалу, Я Коласа, Ф Ьагушэвхча, Цетку х шш ), бел народ । яго мову Заклгкала губ адмгшетра-цыю не абмяжоувацца рэпрэсгямг бел нишу 1 «Нашай швы», а «вырваць зло . самым коран» У шматлгкгх аутарскгх рэд артикулах («Беларускг сепара-мзм» «Пра кнтжную беларускую мо-iy> «Самавучыцель польский мовы», Валаамава аслща» i шш ) патрабавала ад урада забароны бел нац культуры У форме лаяню г паклепу шеала пра твор-часць рус дэмакр прэсы, творчасць И Горкага, Л Андрэева, Ф Салагуба, I Куприна, В Брусава, АБелага, к Ьальмонта х шш , абвшавачвала яе у «ыдэйнасш 1 гандлярстве Сацыял-дэ-иратау называла «зброяй у руках яУ-рму 1 ix наймгтау» (8 3 1908), публгкава-
ла антысемщкгя нататкг У рэд арт «Мазепгнцы» гисала «Яурэйска-масон-ск1 план разбурэння рускай дзяржавы У сваей аснове мае яднанне уехх хншарод-ных народнасцей для сумеснага нацгеку на рускую дзяржаунасць» (И 1 1912) На працягу 1912 друкавала i тэндэн-цыйна тлумачьша з мэтай палгг даносу «Матэрыялы па псторьп рэвалюцыйна-га руху у Беларус», у тл документы пра настаунщкг сход у МгкалаеУшчыне з удаелам Я Коласа, праграму БСГ, бел брашуры 1 лхетоукх У каментарыях да дзейнасщ вучнеускай сацыял-рэв арг-цЫ1 У Маладзечанскай настаУнщкай семшарыг аУтар пад псеУд Летатсец сцвярджау, што «гняздом» гэтага руху з яУляецца рэдакцыя «Нашай швы» 1 абвшавачвау пед калектыУ у дапушчэн-Н1 распаусюджваняя гэтай «бялорускай белйерды» (24 5 1911) За распальванне варожасщ памтж народам! Расп губ улады канфюкоУвал! асобныя нумары газеты а на яе рэдактараУ накладвал! спагнанш Праграму «М с » працягвала газ «Минское русское слово» 1 «Северо-Западная жизнь»
Jlim К о н о н В М Проблемы искусства и эстетики в общественной мысли Белоруссии начала XX в Мн 1985 С 153—192, Яго ж. Люстэркавая ехметрыя трапкамхч-ная псторыя рэдактара «Минского слова» Густава Шмхда // Голас Радпмы 1995 3—10 жшуня Уладэшвр Конан
«МИНСКОЕ &ХО», штодзенная гра-мадска-палгт х лгт газета памяркоунага Л1беральна-бурж кхрунку Выдавалася з 30 5(12 6) 1908 да 20 9(3 10) 1909 у Мшску на рус мове ВыдаУны У Свхтыч (заснавальшк), С Левшсон, В Тасьман, т-ва «Мшчанш», рэдакгары Н Свхтыч, Л Штэйнберг Выступала за эвалюцый-нае развхцце грамадства на аснове раУ-напраУя, свабоды слова, за бурж-дэмакр рэформы, абмежаванае нац сама-вызначэнне, супраць лозунга «Расгя для русктх» Выкрывала газ «Минское слово», шш рэакцыйныя выданш Апублх-кавала шфармацыю пра судовыя працэ-сы над рэдакгарам! газ «Северо-Западный край», «Жизнь провинции», «Голос провинции», «Окраина», «Минский курьер» (4 11 1908, 6—7 2 х 5 5 1909) Змяшчала агляды рас друку, артикул Д М Мейчыка па сацыялогп («Роль лю даей 1 рэчаУ у грамадскхм жыцц», 9 5 1909), антываен публщыстыку, бе-летрыстыку (аповесщ i апавяданш У Свхтыча, пераклады з Г Сянкевхча, Шолам-Алейхема 1 шш ), вершы мясц аутарау (А Згмхенкх, АМхкульчыка 1
МИНУВШИЕ М
шш ), лп агляды творчасщ М Гумхлева, С Гарадзецкага, М Горкага 1 шш Пра-пагандавала творчасць Л Талстога, пе-радрукавала яго зварот супраць смярот-най кары «Не магу маучаць» (8 7 1908) Асвятляла юбхлех М Гогаля, I Тургенева, станоуча ацэньвала творчасць А Чэхава, Ю Славацкага, М Метэрлшка, Л Андрэева, П ЧайкоУскага У лгг аглядах М Каралщкага адзначалхея моцныя х слабыя бакх творау МАрцыбашава, Ф Салагуба, А Каменскага Пры асвят-ленш эстэтычных проблем схшялася да народшцкай крытыкх, заняла кампра-мкную пазщыю у спрэчках памтж пры-ххльнткамх рэалхзму 1 мадэрнхзму Асвят ляла тэатр 1 муз жыцце горада, дзеи-насць Мшскага лп -артыстычнага т-ва Змясцхла супярэчлшую рэцэнзтю Ядвхгх-на Ш на паэт зб Я Купалы «Жалейка» (9 7 1908) Амаль палову газетной плошчы займала камерцыйная рэклама х аб’явы
Jlim К о н о н В М Проблемы искусства и эстетики в общественной мысли Белорус сии начала XX в Мн , 1985 С 136—153
Уладзишр Конан
«МИНУВШИЕ ГбДЫ», штомесячны часошс па псторьц i л-ры Выходаху у 1908 у С -Пецярбургу на рус мове за-мест закрытага у 1907 час «Былое» Факгычныя рэдакгары В Я Багучарскх х П Е Шчогалеу, намшальны — М Я Ся-люк, выдавец — прадпрымальшк М В Мяшкоу У адрозненне ад «Былого», у «Мг» не друкавал! дакументау, атрыманых нелегальна з архшау Мш-ва Унутр спрау, 1 матэрыялы т зв «воль най рускай прэсы» Тым не менш нумары за крас , май, жнхвень арыштаваны цэнзурай, што прымусша рэдактараУ i выдауца спынщь выданне У 1909 Багучарскх выдау ист зб к «Аб мшулым» куды уключыу частку матэрыялау з архша «М г » Часопхс надрукавау успамшы былых дзеячау рэв руху у Расп 19 — пач 20 ст ВВАптэкмана, 3 К Арборэ-Ралх, П Дз Бабарыкша, Э Бернштэйна, Л М Вадавозавай, 11 Майкова, М В Наварускага, Ю М Сцяклова, М М Трыгонх, М Ф Фраленкх х хнш , працы гхеторыкау х фхлосафау А А Кар нхлава, М М КавалеУскага, В I Сямеу скага I шш, перапхеку К Маркса х Ф Энгельса з М Ф Данхэльсонам Змяс-цгУ арт У П МахнаУца-Акхмава «Першы з’езд РСДРП» (N<>2), распараджэнне М М Мурауева, якое тычылася паустання 1863—64 х знаходзшася У архше Бунда (№ 4), рэцэнзно М САльмшскага (№5—6) на кнхгу «Справа аб пахроме у Оршы 21—24 кастрычнхкв 1905 г» (СПб , 1908), рэцэнзтю на 1-ы том яУр энцыклапедых х шш Выйшла 12 нума-Р°У
Лип Шумейко МФ Материалы архи ва В Я Богучарского по истории журнала «Былое» («Минувшие годы») // Археогр ежегодник за 1978 г М 1979 Журнал «Былое» и «Минувшие годы» Указ содержания [Вып ] 1—3 М , 1987, Лурье ФМ Храни
М1НЦ
тели прошлого: Журнал «Былое» история, редакторы, издатели. Л., 1990.
МЬсасъ Шумейка.
М1НЦ 1саак [зраигевхч [22.1(3.2).1896, с. Крышчю, цяпер ДнепрапятроУская вобл., Украша — 5.4.1991], савецк! псторык. Акад. АН СССР (1946, чл.-кар. 1936). У час грамадз. вайны 1918—20 на палхт. рабоце у Чырв. Арми. У 1932—72 заг. кафедры у Маскоуск!м ун-це, ВПШ пры ЦК КПСС, Маскоусюм пед. ш-це, з 1954 супрацоушк 1н-та псторы! АН СССР. 3 1962 старшыня Навук. савета АН СССР па комплексная праблеме «Псторыя Вял. Кастр. сацыялют. рэвалюцы!». Зрабху значны уплыу на развиц-цё пет. навую У СССР, у т.л. у БССР. Асн. працы прысвечаны псторы! КПСС, перамозе Сав. улады ! абароне яе у гады грамадз. вайны (у т.л. разгле-джаны падзех на тэр. Беларусх), м!жнар. адносШам СССР. Дзярж. прэмп СССР 1943, 1946, Леншская прэм!я 1974.
Те.-. Великая Октябрьская социалистическая революция и прогресс человечества. М., 1967; История Великого Октября. Т 1—3 М., 1967—73. Пётр Петрыкау.
«минчанин», штотыднёвая лп. i грамадска-палгг. газета л!беральна-ас-ветнага юрунку. Выдавалася з 30.11(13.12) да 28.12.1913 (10.1.1914) у Мшску на рус. мове. Рэдактар-выдавец М.Шофман. Рэдакцыя ставиха за мэту пазбягаць «партийных i нацыяналю-тычных тэндэнцый», арыентавалася на асвету, добры густ i здаровы сэнс. У серы! нарысау, артыкулаУ ! лп. аглядау «Танец убоства», «Дух веку», «Пеняр-бургсхоя л!сты») выступила з крытыкай бездухоунасц!, дэгуман!зацы! масавай культуры i грамадскага побыту, крызхсу традыц. рэлш, эстэт., маральных каш-тоунасцей. На думку некат. яе аутарау (АЧорнабародава, ТБялова), тэхн. прагрэс у пач. 20 ст. прынёс з сабою ад-мауленне узнёслых хдэалаУ, крызю культуры, яю выяв!Уся У выцясненн! высокага мастацтва масавай культурай, дэвальвацы! рэлхгп ! фихасоф!!, у перамозе прагматизму ! утылпарызму над духоунасцю, падмене хрысхцянскага гу-манхзму «прынцыпам камушзму», як! прывядзе да адчужэння чалавечай асо-бы, яе растварэння у безабл!чнай масе. Газета крытыкавала мадэрнюцюя i на-туралютычныя плын! у мастацтве. Ста-ноуча ацаниха творчасць еял. паэта С.Дрожына. Друкавала вершы А. Бага-любавай, апавяд. М.Старасельскага, урыую з рамана Л.Раманоускага.
Уладз1м1р Конан.
МШЧАНКб# Мххей М!трафанав!ч [н. 2(15).1.1913, в. Каськова Мсщслаускага пав., цяпер у МсцюлаУсюм р-не], поУ-ны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з кастр. 1943. Камандзхр стралк. аддзялення сяржант М. вызначыуся У баях на тэр. Лггвы ! Усх. flpycii; у жн. 1944, адбхваючы контрата-xd ворага, зшшчыУ 15 птлераУцау, у
М.М.М1вчанкоу.
Д з. М. М1ичу гоу.
вер.—кастр. 1944 — 19, у крас. 1945 пры адб!цц! контратак! агнём прымуиу ворага адстушць, узяу у пал он 11 гпле-рауцау. За час вайны зшшчыу 125 варо-жых салдат i афщэрау. Пасля вайны на гасп. рабоце.
М1НЧУ1ОУ Дзмпрый М!хайлав!ч [26.10(8.11). 1911, г. С!мб!рск, цяпер Ульянауск, Рас!я — 14.5.1943], Герой Сав. Саюза (1943). Беларус. Скончыу Севастопалхюкую школу ваен. летчыкау (1933). У Чырв. Арми з 1932. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941 у складзе ВПС Чарнаморскага флоту. Камандз!р ав!яэскадрылл! маёр М. зраб!у 118 бая-вых вылетаУ, з ix 41 ноччу. Эскадрылля бамбига карабл!, камушкацьп, войсю i тэхн!ку пращунхка на Адэсюм, Пера-копсюм, Севастопалхюкхм i Кауказскгм участках, ваен. аб’екты у Бухарэсце, знхшчыла 15 батарэй, 11 катэраУ, 15 са-малётау, 250 чыг. вагонаУ, 148 аУтама-шын ворага. ЗапнуУ у 6ai. У г.п. ШумГ лхна яго 1мем названа вулща, на будын-ку школы, дзе ён вучыуся, устаноУлена мемар. дошка.
М1НЧЫЦК1 МАНЁТНАРЙЧАВЫ СКАРБ. Знойдзены у 1989 каля в. Мш-чыю Бераставщкага р-на. Ухаваны у 1935. СкладаУся з наборау сярэбранага сталовага посуду i прыборау роз пай камплектнаехц 19 — пач. 20 ст., булавы
2-й пал. 18 ст., 2 !мянных кубка? Ю.У.Нямцэыча, 3 т.зв. «палкавых» зна-кау 1920—30-х г., каля 20 манет Рэчы Паспалпай i Вялхкабрыгаип 1920-х г Сталовы посуд i прыборы з княжацкш (выява св. Теория) i шляхецхом («Неу-лш») гербам!. Адзш з кубхсаУ (1-я трэда 19 ст.) аздоблены па корпусе устаукаи з граната, бхрузы, сердал!ку, каляровага шкла ! манет, сярод яхах пражею грош Яна I Ольбрахта, прусю грош 1534 Жыпмонта I Старого, 4-грашовхк 1568 Жыпмонта П АУгуста, лп. траяк 1585 Сга-фана Баторыя, талер Жыпмонта III Вазы, тынф 1633 ! каронны орт 1655 Яна II KaaiMipa. Латунная булава (дауж больш за 50 см) мае двухкаленнае дзяр-жанне, аздобленае чаканкай у выглядзе арнаменту з лшеяй i паргрэтным! выявим!.
MIP, гарадск! паселак у Карэлщкш р-не, на р. М!ранка. На аутадарозе Мшск—Навагрудак. За 26 км на ПдУ ад Карэл!ч, 17 км ад чыг. ст. Гарадзея. 2,6 тыс. ж. (1998).
Упершыню згадваецца у пет. крыш-цах пад 1395. У 1434 вял. кн. ВКЛ Жы-пмонт Кейстутав!ч падаравау М. з вако-лщам! свайму прыдворнаму Сеньку Ге-дыголдав!чу. Пасля змены некальих гаспадароу з 1486 належаУ КллМчам. У 15 ст. наз. горадам i быУ абнесены линяй умацаванняу. У 16 ст. насельнщтва складалася з баяр ! «людзей м!рскхх» пад юраунштвам «ураднхка», прызнача-нага Уладальшкам М. У пач. 16 ст Юрый I Тллппч заснавау MipcKi замак. 3 1555 М. стау цэнтрам М!рскага графства. Паводле завяшчання 1568 графа Юрыя II 1ллш!ча М. перайшоУ да яго сваякоУ кн. Радз!в!лау. 3 1589 У складзе ix Нясвгжскай ардынацы! як асобнае графства. 3 1579 карыстауся няпоУным магдэбургсхом правам. У канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. адрамантаваны гар. Умацаванн!, пабудаваны мураваныя Выен-ская, Мшская, Слошмская ! Нясвхж-ская брамы. У 1-й пал. 17 ст. важны цэнтр рамяства i гандлю, у дакумешах згадваюцца рамеешк! 18 спецыяльнасцей. У канцы 17 ст. У М. 478 двароу, 49 рамесных спецыяльнасцей, значная частка насельнщтва займалася земля-робствам. У Паун, вайну 1700—21 М. значка пацярпеу у 1706. У 1-й пал. 18 ст. Радз!в!лы здавалх MipcKae графства ? арэнду, тут пабудаваны палатняныя i суконныя мануфактуры. 2 разы на гол (у ма! ! снежн!) на працягу месяца пра-водзигюя юрмашы. У 2-й пал. 18 ст у М. пасялшся цыганы, тут жыу цыган-сю старшыня (кароль) ВКЛ, якому у 1787 К.Радз!вш («Пане каханку») выдау прывшей на вядзенне судовых спрау над цыганам!. 3 1795 у Рас. хмперьн, у 19 — пач. 20 ст. мястэчка, цэнтр вопас-ц! Навагрудскага пав. Мшскай губ. У пач. вайны 1812 адбыуся Mipaci бой 1812, 29—30.10(10—11.11).1812 каля М рус. войсю П.В.Чычагова нанеся! пара-жэнне прахцушку пры яго адступленнх У 1828 у вынхку шлюбу Стафанй Радзх-вш з кн. Л.Впгенштэйнам (гл. Втген-штэйны) М. перайшоу у яго Уладанн!. 3
2-й пал. 19 ст. уласнасць кн. Свята-иолк-MipcKix. У 1886 у М. 2 царквы, 7 сшагог, мячэць, павятовае вучылштча, школа, паштовая станция, заезны дом, 74 крамы. У 1893 пабудаваны вшакурны з-д. У 1897 — 5401 ж. У час 1-й сусв. вайны 28—29.10(10—11.11).1917 у М. адбыуся 2-1 з’езд 3-га С1б1рскага корпуса 2-й армй, як! выказауся за падтрымку сав. улады. У 1921—39 у складзе Польшчы, цэнтр гмшы Стаубцоускага пав. Навагрудскага ваяв. У 2-й пал. 1930-х г. каля 6 тыс. ж., паштовае упрауленне, гарадсю суд, 7-класная школа. 3 1939 у БССР, з 15.1.1940 гар. пасёлак, цэнтр Mipctcaia раёна. У Вял. Айч. вайну з 26.6.1941 да 7.7.1944 акут-раваны ням. фашистам!, яюя загубил у М. i раёне больш за 2560 м!рных жыхароу. Дзейнтчала Морское Комсомольска-маладзёжнае падполле. 3 17.12.1956
у Карэлщюм р-не. У М. працуюць масла-, хлеба-, сшртазавод, гпушкафабры-ка, камбшат быт. абслугоування, ляс-нштва. Сярэдняя школа, ПТВ, дзщячы сад, Дом культуры, 2 б-ю, бальнтца, ада. сувяз!, фтлтял Бел. мает, музея. Традыцыйны цэнтр рамеснай кафлянай । ганчарнай вытворчасц!. 3 маплы ахвяр фашизму, брацкая магша сав. вошау i партизан. Помнил архпэкгуры: замак, Грощкая царква (16—19 ст.), Мгкалаеу-ск! касцел (пач. 17—19 ст.), каплща-па-хавальня князёу Святаполк-Мтрсюх (1904). Помнис природы — пейзажны парк з вадаёмам.
Jlim • Гурин МФ. Мир Ист -экон очерк Мн., 1985; Крауцэвтч А.К , Я к -шук Г.М. Стары Mip. Мн., 1993.
Mixaui Гурын
М IP АВЫ НАСРЭДН1К пасада у Ра-ойскай тмперы!, уведзеная паводле «Палажэнняу» аб адмене прыгоннага права 19.2.1861 для садзейшчання у правядзенш сялянскай рэформы 1861. М.п. прызначауся Сенатам па рэкамен-дацы! губ. улад з мясц. дваран-паме-шчыкау, што валодал! пэуным зямель-иым цэнзам (спачатку на 3-гадовы тэр-мш, пазней — бестэрмшова). Упада М.п. распаусюджвалася на мтравы учас-так, як! на Беларус! найчасцей складау-ся з 5—7 валасцей. У сярэдзше 1860-х г. юнавала 127 мтравых участка^, у яктя уваходздт! 752 воласщ. Асн. функцыт М.п. — размежаванне сялянскай i пан-скай зямл!, разбор i вырашэнне пазя-мельных скартау i спрэчак памтж еяля-нам! i памешчыкам!; праверка, зацвяр-джэнне i увядзенне у дзеянне устауных грамот; утварэнне органау сялянскага грамадскага юравання т нагляд за тх дзейнасцю (зацвярджэнне рашэнняу ва-ласных i сельсюх сходау, а таксама ва-ласных старшын, сельсюх старастау т шш.). У адносшах да сялян М.п. вало-даУ судова-палщэйсюм! правам!: раз-гляд спрэчак па !сках, што не перавы-шал! 30 руб. (патравы, высечю лесу i шш.), арышт да 7 дзен, пакаранне розгам! да 20 ударау, адпраука на грамад-сюя работы тэрмшам да 6 дзен, штраф да 5 руб. Дзеянш М.п. магл! быць аб-скарджаны перад пав. м!равым з’ездам
Каплща-пахавальня князёу Святаполк-MipcKix у М!ры.
(сход ycix М.п. павета на чале з пав. маршалкам, з удзелам чыноунтка, якога прызначау губернатар). Канчатковай ш-станцыяй па абскарджанн! !х рашэнняу з’яулял!ся губернсюя па сялянсюх справах установы. У час паустання 1863—64 у Польшчы, Лггве i Беларус! М.п. усю-ды был! заменены новым! — з русюх чыноушкау i афщэрау. У 1870-я г. У сувяз! са зменай палпыю царызму да сялянства i дваранства зах. губерняу зноу сталт прызначаць М.п. з мясцовых два-ран. 3 утварэннем на Беларус! харавых судоу у пач. 1870-х г. судовыя функцы! М.п. перайтпл! да мэравых суддзяу. У Вщебскай, Маплеускай i Мшскай губ. шетытут М.п. скасаваны У 1878 i заменены повятовым! па сялянсюх справах установим! Частка паунамоцтвау М.п. перайшла да земскай палщьи. У Витен-скай i Гродзенскай губ. пасада М.п. за-хоУвалася да 1904, кал! была замешчана земсюм участковым начальникам.
Лт. Зайончковский П.А Отмена крепостного права в России. 3 изд М., 1968; Дружинин Н.М. Русская деревня на переломе 1861—1880 гг. М., 1978; Самбук С М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX в. Мн., 1980.
Вячаслау Панюц1ч.
М1РАВЫ СУД, нтжэйшае звяно судо-вай сютэмы У пирату бурж. дзяржау. Узн!к у 14" ст. у Англп. У Pacii створаны паводле Судовых статутау. СкладаУся з участковых i ганаровых суддзяу, яюя
205
MIPAHOBI4
разглядел! дробныя грамадз. i крымш. справы па 1-й шетанцьп, але не увахо-дзит! У штаты Мш-ва юстыцы! i не ат-рымлшал! жалавання, ! з’ездау павято-вых мтравых суддзяу — 2-я шетанцыя, яюя разглядел! апеляцыйныя скарп на пастановы м!равых суддзяу. Выб!рал!ся павятовым!, земсюм! сходам! ц! гар. ду-мамг. У бел. губернях м!равыя суддз! не выб!рал!ся, а прызначал!ся царсюм ура-дам, бо да 1911 тут не было земсюх сходау. На Беларус! М.с. пачал! Угварацца у 1871, м!равым! суддзям! магл! быць мужчыны не маладзей як 25 гадоу, яюя мелт не менш чым 100 дзес. зямл! i ад-паведную адукацыю. М.с. был! падсуд-ныя цывшьныя справы пры цане юку да 500 руб. i крымшальныя, па яюх прадугледжвалюя арышт да трох месяцау, грашовыя спагнанн! да 300 руб., зняволенне у работны дом да 1 года. У 1872—74 у Мшскай губ. створана 36 участкау М.с., у Гродзенскай — 28, Bi-ленскай — 27, Вщебскай i Маплеускай губ. — па 35. Паводле закона 1889 М.с. падлягал! скасаванню. У Вщебскай, Мшскай i Маплеускай губ. скасаваны паводле закона 1900, замест ix уводзип-ся земсюя начальник!, у гарадах — га-радсюя суды. Адноулены законам 1912, у Беларус! — у 1914, з адтэрмшоукай на адзш год у сувяз! з пачаткам 1-й сусв. вайны.
Лт. Ю х о Я.А Каротк! нарыс псторы! дзяржавы i права Беларуси Мн., 1992.
Язэп Юхо.
М1РАНбв1Ч Антон Васшевтч (н. 30.10.1959, г. Беласток, Полыпча), бел. псторык у Польшчы. Д-р пет. н. (1990), д-р габйтпаваны (1997), праф. (1998). СкончыУ ВаршаУсю ун-т (1982). 3 1986 выкладае У 1н-це псторы! У Беластоку (ф!л!ял Варптаускага ун-та). Даследуе псторыю правасл. царквы у Цэнтр. ! Усх. Еуропе, бел.-польсюя Узаемаадно-с!ны да канца 18 ст., нац. меншасщ у Польшчы.
Тв: Suprasl jako osrodek kultuialno-religijny w XVI wieku. Leimen, 1984; Podlaskie osrodki i oiganizacje prawoslawne w XVI i XVII wieku. Bialystok, 1991; Nieznany heibatz Michala Szjcitty. London, 1992; Bractwo objawienia pariskiego w Bielsku Podlaskim. Bielsk Podlaski, 1994, Prawoslavie i unia za panowania Jana Kazimierza. 2 wyd. Bialystok, 1997; Metropolita Jdzef Nielubowicz Tukalski Bialystok, 1998; Па-ходоканне назвы Беларусь // 1мя тваё Белая Русь. Мн., 1991; 150 гадавтна звароту вушягау у склад Праваслаунай царквы у Беларус! (1839—1989) // Голас часу. Лондан, 1990. № 1(4); ЦаркоУныя братвы на Беларус! // Бел. каляндар, 1991. Беласток, 1991.
М1РАНбв1Ч ЯУген Вас!лев!ч (н. 2.9.1955, в. Алекйчы Беластоцкага ваяв., Полыпча), бел. псторык у Польшчы. Д-р пет. н. (1990). Скончыу фип-ял Варптаускага ун-та У Беластоку (1980). Працавау настаУникам лщэя у Супрасл!. 3 1992 гал. рэдакгар тыднёBi-ка «Шва». Аутар прац па псторы! Беларус! i беларусау у 20 ст.
М1РАЧЫЦК1
Те Bialorusini w Polsce, 1944—1949 Ware zawa 1993 О stosunkach polsko-biatoruskich po I wojnie swiatowej // Bialostocczyzna 1994 К» 1 Bialorusini w wyborach parlamentamych i samorzqdowych w Polsce w latach 1989—1994 // Bialoruskie Zeszyty Historyczne 1995 K° 2(4), Prasa bialoruska pod okiem rosyjskiej i polskiej cenzury // Там жа 1996 N° 1(5)
Випаль Скалабан
М1РАЧЫЦК1 Леу Паулавгт (25 10 1925, в Баяры Навагрудскага пав , цяпер Ка-рэлщкага р-на), бел псторык-славтст, лпаратар Канд пет н (1972) Скончыу БДУ (1956) 3 1956 навук супрацоунтк Дома-музея А Мщкевгча у Навагрудку, з 1958 ст навук супрацоушк i вучоны сакратар Лгт музея Якуба Коласа АН Беларус! 3 1963 ст рэферэнт Беларускага т-ва дружбы 1 культ сувязей з за-межным! крашам! 3 1970 у 1н-це псто-ры1 Нац АН Беларус! Даследуе культ сувяз! Беларус! з Чэхтяй, Югаслав1яй, Полыпчай, Ьалгарыяй, Венгрыяй, Ру-мын1яй, Германий, Францыяй i Фш-ляндыяй, жыцце г творчасць бел i замежных дзеячау культуры (М Багдано-вна, М Гарэцкага, Л Геннош, Я Коласа, АМщкевиа, У Сыракомл!, А Марачю-на, Ё Лады, К Плщк!, Я Матэйю 1 шш ), нац -вызв рух на Беларус!
Те Сцежкамт вялжага паэта Мн , 1957 3 незабыуных дарог Мн 1961, Белорусско-чехословацкие культурные н научные связи Мн , 1981, Беларуска-югаслаУсКтя культурный 1 навуковыя сувяз! Мн, 1992, Светлым це-нем Анама М1цкев1ча Эмирацыя з Наваград-чыны Мн , 1994 Таццяна Папоуская
М1РАШН1ЧЭНКА Петр Апанасавм (26 11 1922, с Запселле Сумскага пав Харкаускай губ , цяпер у Сумскай вобл Украшы — 1 1 1944), удзельшк баеу на Беларус! у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) На фронце з 1941 Ка-мандзф узвода разведк! лейтэнант М вызначыуся пры вызваленш Гомель-скай вобл у цяжкш 6ai каля в Печы-шчы Парыцкага р-на сваш целам закрыв амбразуру варожага дзота Яго 1мем названы вулгцы у Жлобше, Мшску, Светлагорску 1 на радзгме, у в Пе-чышчы — мемар дошка
MIPKABI4 (М 1 р к о в 1 ч) Федар ЯкаУлевгч [25 11(7 12) 1789, С-Пецяр бург — 6(18) 5 1866], рашйск! ваен 1 дзярж дзеяч, педагог Ген ад шфантэ-рыг (1852), сенатар (1850) Паходзгу з сербскага роду Скончыу Пажсю корпус (1809) Удзельнпс вайны 1812 г замежных паходау 1813—14 У 1819 пакшуу страявую службу 3 1828 на адм пасадах у Малдавн 1 Валахи, з 1835 дырэкгар 2-га Пецярбургскага кадэцкага корпуса У 1840—50 ген -губернатар Вгленскага генерал-губернаторства Выступау за жорсткгя меры па справе паслядоушкау Ш Канарского Летам 1840 зраб1у ш-спекцыйную паездку па Мшскай i Гро дзенскай губ , у час якой веу дзеншк У жн 1840 прымау гмператара Мгкалая I у Брэсце 1нщыятар адкрыцця Брэсцкага кадэцкага корпуса Разглядау ваен на-
П АМ1рашн1чэнка
Я I М1ркоуск1
вуч установи як альтэрнатыву цывшь-най адукацы! у краг, выступау за пера-дачу буйных мае нткау дробнаму рус дваранству 1 за адхшенне каталщкага духавенства ад навуч працэсу У вынтку штрыг 3-га аддзялення гмператарскай канцыляры! 1 корпуса жандарау адхше-ны ад пасады ген -губернатара, прызна-чаны чл Савета 1 шспектарам ваен навуч устаноу
Тв Из записок Ф Я Мирковича // Рус ар хив 1890 Кн 1
Лт ФЯМиркович, 1789—1866 Его жизнеописание, составленное по собственным его запискам воспоминаниям близких людей и подлинным документам СПб , 1889
Андрэй Лукашэвш
М1РКбУСК1 яуген Гванавм (18(31) 1 1904, Мшск — 10 8 1992], Герой Сав Саюза (1944) У Чырв Армн з 1927 у пагранвойсках У Вял Айч вайну удзельнгк абароны Масквы, з сак 1942 камандзгр асобнага партыз атрада гмя Дзяржынскага, якт дзейнтчау на тэр акутправаных Гомельский, Палескай, Брэсцкай абл Беларусг, Чарнтгаускай, Сумскай, Кгеускай, Жытомтрскай, Ва-лынскай абл Украшы, кграунтк дывер-стйнай групы на тэр Польшчы у 1944 Пасля вайны да 1955 у органах КД Б
М1РНААБНАУЛЁНЦЫ. «П а р т ы я м 1 р н а г а абнаулення», партия У Растйскай шперьп у 1906—12 Заняла
месца на правым флангу шберальнага лагера Гал яе ядро складалт дэпутагы-j прагрэшеты у 1 й Дзярж думе (1906): заснавальшк i гал щэолаг граф П А Гейдэн Да лщэрау належал! такса ма кн М М Львоу i М А Стаховтч Зы ходным пачаткам у праграме М была щэя стварэння у Рас шперыг канстыту цыйна-манархтчнай дзяржавы Выел палг за палгт 1 грамадзянскую роунасць для ушх народау Рас шперьп Па мно пх пунктах праграма М супадала з ка дэцкай (гл Кадэты) У час выбарау г 2 ю Дзярж думу у лгет 1906 у Вшьш i Мшску былг створаны к-ты парты! М, яктя ставил за мэту правеецт сватх прадстаунткоу у дэпутаты, але поспехаУ не мел! Адзшым прадстаунгком М ад Бс ларуст у 3-й Дзярж думе быу ляснгш Пружанскага пав ВА Бгч, абраны пры падтрымцы «Сафгйскага праваслаунаы братства» дэпутатам ад Гродзенскай губ У сватх выступлениях у Думе Бгч праш ноувау рэарганиаваць усе мясц юра ванне Паун Зах краю, увесщ земскас самактраванне У студз 1912 узнтк к i прагрэшетау у Вшьш, у якт пазней уваи ШЛ1 1 М Пасля 1912 М як самастойная палп ила не выступал!
Кр Программа партии мирного обнов к ния СПб , 1906
Лип История политических партий Рос сии М 1994 Мисола Забауаа
М1РНЫ ДАГАВОР 11АМ1Ж Л1ТВбЙ I РСФСР 1920 Падшсаны 12 7 1920 v Маскве 11 9 1919 урад РСФСР звярнуу ся да Урада Лпвы з прапановай меру на аснове прызнання незалежнасц! лп дзяржавы 31 3 1920 урад Лтгвы заяв1у пра гатоунасць заключыць мгр з Сав Расгяй пры Умове прызнання незалеж насц! Лгтвы у яе этнагр межах са стал: цай у Вшьш 5 4 1920 урад РСФСР паи вердзту такую гатоУнасць 7 5 1920 у Маскве пачалгея мгрныя перагаворы лп дэлегацыя настойвала на уключэши у склад Лгтвы тэр Ковенскай, Вшей скай Сувалкаускай г Гродзенскай губ (з гарадам! Беласток, Вельск, Гродна Брэст, Кобрын, Пружаны), Навагруд скага пав Мшскай губ , части 1лук ецкага 1 Гробшскага пав Курляндская губ ВыкарыстоУвауся 1 такт аргумент як права беларусау на самавызначэнне 9 5 1920 член лп дэлегацьп Д Сямашка выстутпУ з заявай аб намеры «пры Уста науленнг гранщ абараняць беларусюя землг на моцы бсларуска-лпоусюх па гадненняУ ад шперыялгетычных пам кненняу Полыпчы i Савецкай Раен» Заява выклткала пратэст з боку юраУш ка сав дэлегацьп на перагаворах АА 1офэ, яю паставгу пад сумненне права моцгвы Сямашкг выступаць ад тмя бел народа 15 5 1920 дэлегацыя РСФСР прадставша этнагр карту, звярнуушы увагу на тое, што лгтоУцы пражываюць толыа на тэр Сувалкаускай, Ковенскай т зах часткг Вшенскай губ (без Вшьш) але ва умовах иадрыхтоую да актыУных баявых дзеянняУ супраць Польшчы сав бок вырашыУ саступщь Дагавор скла дауся з 19 артыкулаУ Прадугледжвау безагаворачнае прызнанне самастойнас цт г незалежнаецт Лпвы з боку РСФСР
207
М1РОНАУ
урэгуляванне маемасных, фш i эканам пытания?, аказанне Ливе бязвыплатнай эканам дапамоп у памеры 3 млн руб золатам, вяртанне Лтгве культ каштоу-насцей, што был1 вывезены у час 1-й сусВ вайны 1 знаходзипся на тэр РСФСР, прадугледжвалтся далейшыя перагаворы аб заключэнн! гандл 1 тран-зпных пагадиенняу, абавязацельства не дапускаць знаходжання на тэр абе-дзвЮХ дзяржау арг-цый i груп, варожых да шш боку Арт 2 фтксавау дзярж тракту памгж РСФСР 1 Ливой, у склад лп дзяржавы уваходзгш Вшьня i частка зямель, заселеных пераважна беларуса-Mi у тл Гродна, Паставы, Браслау, Ашмяны, Лща РСФСР абавязалася па-важаць нейтралгтэт Ливы у выпадку яго мгжнар признания У дагавор была уключана тайная дамова, паводле якой Лпва згаджалася на свабодны праход сав войск праз тэрыторьн, прызнаныя лпоускгм! Мгрны дагавор спрыяу спы-ненню баявых дзеяння? у Прыбалтыцы, прарыву блакады РСФСР, якую устана-шла Антанта у 1919 Разам з тым ен юрыдычна замацава? факт аддзялення Лггвы ад Раен, незалежнасць Лггвы упершыню была признана дэ-юрэ (Антанта признавала незалежнасць Лггвы дэ факта) На аснове палажэння? дагавора урад РСФСР у жн 1920 перада? Лпве Вшьню, якую Чырв Армтя заняла 14 71920
Факт заключэння мгрнага дагавора выклгкау супрацьдзеянне з боку органау БНР Урад В Ластоускага запатрабавау ад Сямашкг гарантий прадастаулення беларусам ауганомп у складзе лгг дзяржавы г правядзення плебгецыту адносна прыналежнасц! бел тэрнторый У сувя-л з тым, што такгя гаранты! не бьиц да-дзены, урад БНР 22 7 1920 апублхканау зварот да урадау РСФСР, Лггвы, Па-рыжскай мтрнай канферэнцы!, yeix дзяржау г народа? свету, у яшм заяв!?, што не прызнае мгрны дагавор, на аснове якога да Ливы далучаюцца этнш-ныя бел земл1, 1 будзе змагацца’супраць яго да моманту правядзення плеб1сцыту пад мгжнар кантролем у спрэчных раенах Негаты?на ?спрыняла дагавор Бел рада Вшеншчыны 1 Гродзеншчыны У маг 1920 яна приняла заяву з пратэстам супраць практык! разгляду пытания?, ипо закранаюць лес Беларуст, без удзелу прадста?Н1Коу Беларуст Аднак уво-сепь 1920 пазщыя бел арг цый пачала мяняцца 7 9 1920 на сходзе прадста?н1-ко? Бел рады Вшеншчыны 1 Гродзеншчыны, Бел нац к-та ? Втльнт т гнш бел арг-цый принята рашэнне аб пад-трымцы мгрнага дагавора пры ?мове прадаста?лення беларусам ауганомп на тэрыторыт, якая адыходзыа да Лттвы, утварэння часовай Краевай Рады з прадста?нгко? yeix нацыянальнасцей на спрэчных тэрыторыях, т допуску на па саду мштстра па бел справах у лтт ура дзе асобы, якая б карысталася падтрым-кай бел грамадства 11 11 1920 урад БНР заключит? сакрэтнае пагадненне з урадам Лггвы, на падставе якога абавя-за?ся падгрымлгваць барацьбу лттоуца? за далучэнне зямель у межах, вызнача-
Е АМтрошч
ных дагаворам ад 12 7 1920 Мтрны да гавор не бы? прызнаны К1ра?нщтвам Польшчы 11 9 1920 польею Савет абароны дзяржавы вырашы? дамагацца да лучэння Вшеншчыны 1 Гродзеншчыны да Польшчы Пад уздзеяннем Антанты Польшча прызнала правы Лттвы на Втльню (замацавана Сувалка?сктм па гадненнем 7 101920), аднак у вышку бунту Л Жал1го?скага (8—9 10 1920) т ?тварэння Сярэдняи Липвы Вшьня i В1-ленск! край далучаны да Польшчы Га-кы чынам, дагавор не бы? выкананы ? по?ным аб’еме Карыстаючыся пала-жэннямт гэтага дагавору, Прэзщыум Вярх Савета СССР у кастр 1939 прыняу рашэнне аб перадачы Лггве Вшьнт т Втленскай вобл
Кр Документы внешней политики СССР Т 3 М , 1959 Знетпняя палттыка Беларуст Зб дак т матэрыяла? Т 1 (1917—1922 п ) Мн , 1997
Лт Н а в и ц к а с К Литва и Антанта (1918—1920 тт ) Вильнюс, 1970, Казло? Л Р , Ц 1 т о ? А.К Беларусь на сямт рубяжах Мн , 1993, К о ? к е ль I Польска лтто?скт канфлткг т роля ? гм беларусктх палпычных партия? т аргантзацыя? (1920—1923 тт) // Беларус1ка=А1ЬагиГЬешса Мн 1994 Кн 3 Lossowski Р Polityka Litwy w kwestu Biatoruskiej w latach 1918—1924 // Polska Biatorus, 1918—1945 Zbior studiow г matenalow Warszawa, 1994
Аляксандр Ц1халирау
МГРбвГЧ (сапр Дунае?) Е?сц1гней Афшагенавм [29 7(10 8) 1878, С -Пе-цярбург — 16 2 1952], рэжысер, драматург, педагог, адзтн са стваральнгка? бел сав тэатра Нар артыст Беларуст (1940) Праф (1945) Скончыу школу малявання пры Акадэмц мастацтва? т Тэатр курсы тмя Ф Волкава ? Пецяр-бургу Прафестйную дзейнасць пача? у 1900 як акцер 1 рэжысер 3 1919 у Беларус! Акцер 1 рэжысер Мшскага гарш-зоннага тэатра (1919), Тэатра рэв саты-ры (1921), рус тэатра «Шануар» (1922) Маст KipayniK БДТ-1 (Бел т-ра 1мя Я Купалы, у 1941—45 яго рэжысер), гомельски т-ра? рабочай моладз! 1 калгас-на-са?гаснага (1932—37), Тэатра юнага тледача БССР (1937^10) 3 1945 заг кафедры Бел тэатр ш-та Рэжысер высокий тэатр культуры, зраб1? вял уплы? на фармтраванне бел нац акцер-
скага майстэрства т рэжысуры, выхава? плеяду выдатных акцера? Купала?скага тэатра Пленна працава? з маладымг бел драматургам!, пастав!? п есы «На Купалле» М Чарота (1921), «Пасланец» Л Родзевтча (1922), «Панскт гайдук» Н Бывае?скага (1924), «Змрок» В Ша-шалевтча (1927), «Мост» Я Рамановтча 1 «Мгжбур е» Дз Курдзгна (абодва 1929), «Гута» Р Кобеца (1930) т тнш 3 1904 выступа? як драматург П’есы «Алеку ны» (нап 1904), «Гналыя ?сто1» (1905), «Сучасны вамптр», «Ноч мшьянера» (абедзве 1906) забаронены царскай цэн-зурай Поспехам у пецярбургскага гле-дача карысталтся «Графшя Эльвтра» (1910), «Тэатр купца Япшшна» т «Вова прыстасава?ся» (абедзве 1915) У да-кастр час ствары? больш за 50 п’ес У аснову п’ес «Машэка», «Кат т сын» (паст 1923), камедыт «Каваль-ваявода» (паст 1925) М пакла? бел фальклор ныя сюжэты Стварыу 1-ю бел пет драму «Кастусь Калтно?скт» (паст 1923, экрантз 1928) У 2-й пал 1920-х т гэтыя п’есы т спекгаклт па тх падвертлтся нападкам вульгарна-сацыялапзатарскай крытыкт за т зв «нацыянал-дэмакра-тызм» Сюжэт сатыр камедыт «Кар’ера таварыша Брызгалша» (1925) звязаны з рэчатснасцю 1920-х г Спектакль па п е-се «Запяюць верацены» (1928) акгывтза-ва? вядомую «тэатральную дыскуспо» Пра М зняты дакумент фшьм «Праз усе жыцце» (1978, ецэн Р Смольскт, рэж М Ждано?скт)
Те П’есы Мн , 1957
Лт Пятровтч СА Е?сцтгней Мтро втч 2 выд Мн 1978, Лашкевтч Ж. «3 мастацктм т материальным поспехам» // ЛтМ 1998 17 крас
МГРбНАВА Фядора (2 я пал 18 ст, в Пагуршчына Полацкага пав — 19 ст), герашя вайны 1812 Прыгонная сялян ка Летам 1812 у час напалеона?скага нашэеця стала разведчыцай авангарда рус корпуса П X Втгенштэйна Неад-наразова хадзтла ? разведку ? заняты французам! Полацк, здабывала звесткт аб размяшчэнш франц войск 1 перада-вала гх камандаванню рус арми У 1820 разам з сям’ей вызвалена ад прыгону Указам Аляксандра I узнагароджана ся-рэбраным медалем з надптсам «За полезное» т 500 рублям! Миома Багадзяж МГРбНАУ Пшш Кузьмтч [14(26) 10 1872, станща Усць-Мядзведзщкая Вобл Войска Данскога, цяпер г Сера-фтмовтч Валгаградскай вобл — 2 4 1921], удзельнтк грамадз вайны на Беларуш Скончыу Новачаркаскае ка-зацкае юнкерскае вучылппча (1898) Удзельнтк рус -японскай вайны 1904— 05, рэвалюцы! 1905—07 1 1-й сусв вайны Удзельнша? ва ?стана?ленн1 сав улады на Доне акруговы ваен кам1сар, камандзф палка, брыгады, дывшц, групы войск 3 сак 1919 на Зах фронце пам камандуючага i камандуючы войскам! 16-й арми 3 чэрв 1919 на Па?д
м
208
MIPCKAE
фронце, камандз!р экспедыцыйнага корпуса, у л!п. сфарм!равау Асобы ка-зацк! корпус. За самавольнае выступление на фронт у вер. 1919 з часцям! корпуса прыгавораны да расстрэлу, але памшаваны ВЦВК. У 1920 камандавау 2-й коннай арм!яй у баях супраць Урангеля. Узнагароджаны ордэнам Чырв. Снята, ганаровай рэв. зброяй. У лют. 1921 па лживым даносе арыштаваны, расстреляны. Рэабштаваны пасмя-ротна.
MIPCKAE КАМСАМбЛЬСКА-МАЛА-ДЗЁЖНАЕ ПАДПОЛЛЕ Дзейшчала з канца чэрв. 1941 да вер. 1942 у MipodM р-не. Створаны трупы V вёсках Пата-рэлка (KipayniK 1.М.Мацко), Сшяуская Слабада (К.У.Балабанов1ч), Бережное (Р.М.Русюх, Я.ГКрамко), Лядю (А.Ф.Бянецю), яюя аб’ядноувал! 97 чал. Да сярэдзшы лш. 1941 падпольшчыю дапамагал! часцям Чырв. Армн выхо-дзщь з акружэния, у в. Антанёва i Бы-ков!чы арганиавал! лишал! для цяжка-параненых. Распаусюджвал! зводк! Сау-шфармбюро, л!стоук!, зб!рал! i вывучал! зброю. Вясной 1942 наладзш! сувязь з партызанам!, перадал! !м зброю i да вер. пайшл! у лес, стварыл! партыз. атрад «Камсамольск!», якг разам з шш. атра-дам! стау базам для фарм1равання ад-найменнай партыз. брыгады. У барацьбе з ням.-фаш. захопнгкам! запнула 29 падпольшчыкау.
MIPCKI БОЙ 1812, бой 27—28.6(9— 10.7).1812 каля мяст. Mip у ходзе вайны 1812 памтж рус. казацюм корпусам ген. МЛ.Платава i польский уланскай дыв1-31яй ген. АРажнецкага з напалеонаусюх войск. У час адступлення з Ваукавыска на Нясв1Ж 2-й рус. Зах. арми яе каман-дуючы ген. П.1.Баграц1ён загадау Плата-ву затрымаць ворага на 2 цт каля Mipa, каб арм!я магла адарвацца ад праследа-вання. У корпус Платава уваходзий 3 казацхоя брыгады (усяго 6 палкоу, 5 тыс. чал.), на дапамогу !м рухауся атрад ген. 1.ВВас!льчыкава з 3 конных ! 2 пях. палкоу. На ix наступала дывиш ген. Ражнецкага (6 палкоу). За 3 вярсты ад Mipa па дарозе на Карашчы была падрыхтавана засада (больш за 100 ка закоУ), з Mipa ix павшей быу падгры-маць полк палк. Сысоева. 27 чэрв. 3 палю польский дывЬи пад камандаван-нем ген. К.Турно пачал! атаку на Mip, але бьип контратакаваны казакам! з засады, яюх падтрымал! шш. палю корпуса Платава. Русюя гнал! пращушка 15 вёрст па дарозе на Карэипчы i нанеся! яму вял. страты, захапт у палон 248 чал., у тл. 2 палкавых камандз!рау У ноч па 28 чэрв. да Платава падышоу атрад Васшьчыкава. Платау паюнуу у Mi-ры 3 казацюя палю, а з астатном! пачау адступленне на Нясвтж. Ранщай 28 чэрв. уся дыв!з!я Ражноускага размясщ-лася каля Mipa У раёне в. Сшакава, ад-куль пачала дзеяннг супраць часцей Ва-
сцтьчыкава. Спачатку прашУюк пацяс-Hiy русктх, але з падыходам брыгады Д.Е.Куцейнгкава з корпуса Платава палию был! разб!ты. Праследаванне пра-щушка працягвалася да самага Mipa i спынихася тольк! з уступленном у мястэчка польский коннай брыгады ген. Т.Тышкев!ча з артыл. брыгадай. Паляк! страцих! больш за 600 чал. забггым! i не-калью сотняу ладонным!. Пасля бою атрад Платава адышоу да Нясвгжа i 30 чэрв. далучыуся да гал. сш 2-й Зах. арми. М.б. дау магчымасць 2-й Зах. арми адарвацца ад ворага, адпачыць i праз Слуцк 1 Бабруйск рушыць на злучэнне з 1-й Зах. арм!яй. Гэта была першая перамога pycKix у вайне. У гонар М.б. У 1-ю сусв. вайну быу сфаргшраваны Mip-ск1 694-ы пях. полк (з!ма 1916/17 — 1.3.1918).
Кр.: Донские казаки в 1812.: Сб. док. Ростов н/Д, 1954. С. 89—105.
Jlim.: Бутурлин Д.П. История нашествия императора Наполеона на Россию в 1812 г.: Пер. с фр. СПб., 1823. Ч 1. С. 157— 160; Богданович М История Отечественной войны 1812 г по достоверным источникам СПб , 1859 Т. 1. С 159—163
Шамть Бекцтееу
MIPCKI БОЙ 1944, бой партыз. брыгад !мя Жукава i «Камсамолец» па разгроме ням.-фаш. гарниона у г.п. Mip 22 сак. у Вял. Айч. вайну. План зшшчэння гарш-зона, яю нал!чвау 150 гтглерауцау, рас-працаваны камандаваннем брыгады гмя Жукава, к!раун!к аперацы! У.3. Царук. Выведаушы пароль аховы гаршзона, партызаны у ноч на 22 сак. пранпоп у цэнтр пасёлка, блаюравал! казарму, раз грамма Усе Устиновы акупантау. Бай-цы атрадау 1мя Суворава i !мя Ракасоу-скага, што знаходзШся у засадах, зт-шчыл! каля 2 км лшп тэлеграфна-тэле-фоннай сувяз!. На досвггку партызаны пак!нул! пасёлак.
БЙРСК! ЗАМАК, помн!к архггэктуры 16—18 ст. Пабудаваны, верагодна, каля 1510 у мястэчку Mip (Карэлшю р-н) магнатам Ю.1.1лл!н!чам. У ист. крыш-цах упершыню Упамшаехща У 1527 Бу
даушцтва замка праходзша У 3 этапы Спачатку был! Узведзены 5 вежау (выш 25—27 м) i сцены пам!ж iMi. Крэпасш у плане УяУляла сабой блгзю да квадрата чатырохвугольшк, утвораны бакам: дауж. каля 75 м. Па вутлах стаяць 4 га-цшавярховыя вежы, як!я выступаюххь за межы сцен. Пасярэдзше зах. сданы знаходз!ххца 5-я шасцйхавярховая не жа — галоуная. У ёй маевда уязная брама, абсталяваная варотам! i rep-сай — каваным! жалезным! краташ, яюя звычайна знаходзшся Уверсе у за-ф!ксаваным станов!шчы, а У выпадку небяспею падал! Ушз перад нападаю-чым ворагам. Падмурю вежау i сцен заглыблены на 5 м. Гал. вежа У н1жшм сячэнн! близкая да квадрата (11,7x12 м), памеры астатшх — 10,7 х 11,5 м, 10,7 х 10 м; 10 х 9,75 м; 10,8 х 9,8 м. Усе 4 вежы з чатырохграннага сячэннг не раходзяць у васьм!граннае на Узроуш 4-га паверха, галоУная вежа — м узроун! сцен. Яе 2-i 1 З-i паверх! и скляпешстым! перакрыццям! мел! адпа-ведна 6 i 7 байнщ для стральбы з гармат i мушкетаУ, астатн!я паверх! — па 8 гарматных байнщ. Зниу пачыналася i праходзша У тоУшчы вежавай сцяны каменная лесвща, якая даходзша да 4-га паверха з выхадам! на кожны ярус бок) На самым верее вежы был! машыкулп «варавыя воюгы» для навеснага бою 1 сюдвання на ворага камянёу або гара-чай смалы. 3 вуглавых вежау лепш заха-валася пауд.-заходняя. Яна падзялялася на 5 ярусаУ, у цокал! знаходз!Уся склад ваен. амуншы!- На 1-м паверсе было 1 гарматных байнщ, яюя фланюравал! аг-нем уязную браму, зах. i паУд. сцены На 2-м паверсе размяшчал!ся 6 гармат На верхн!х паверхах мелюя байнщы, адкуль можна было весц! стральбу з гармат ! ручной агнястрэльнай збро: Сцены М.з. змураваны з камянёу i пилы на выш. 13 м. На думку некат. даследчыкау (В.А.Чантурыя i шш.), яны завяршал!ся зубцам!. Таушчыня сцен каля падмурка да 3 м. Нгжшя зоны сцен праразал! гарматныя байнщы у
М!рск1 замак. 3 ма-люнка Н.Орды. Ся-
209
MIPCKI
м
MipcKi замак. Фота пач 1990-х г
выглядзе прасторных камер Сярэдш ярус шоу у цэнтры сцен на адлегласцг прыблвна 8 м ад зямл1 BepxHi ярус — (эта баявая галерэя, прикрытая ларале гаш з байшцам! Важную ролю у абаро-не М з адыгрывал! земляныЯ валы выш да 9 м Яны у плане утвараЛ! ча-шрохвуголыпк з бакам! 17 х 150 м, на вуглах якога пазней былг узведзены бас-шены галандскага тыпу Каля падэшвы вала быу роу, запоунены вадой, узровень якой рэгулявауся плацшай на р Мйранцы У М з гснавау патаемны ход Магчыма, пачатак яго i выявгу Ю Яд-коуск! У 1912 у час раскопак у замку У сярэдзше 16 ст у ходзе 2-га этапа бу-лаунштва на замкавым двары каля усх 1 паУн сцен былг узведзены аднапавяр-ховыя карпусы палаца са складскхм! па-мяшканням! 1 падвалам! 10.7 1555
Ю Ф 1ллгн1Ч, унук Ю I Ьипнна, стау цмфам «Свяшчэннай Рымскай шперьи на Мгры», а замак набыу статус адм цэнтра М1рскага графства У 1566 неза-доУга да сваей смерш Ю Ф Ьиншч завя-шчаУ М з са шматлпом! маенткам! сыну свайго былога апекуна М К Радзгвшу Протку Па шщыятыве апошняга У канцы 16 — пач 17 ст праводз1уся 3-1
этап будаунштва у М з Карпусы палаца паднял! да трох паверхау, што вымагала значных пераробак усх i паун сцен замка байнщы бьип закладзены, прабг-ты вял аконныя праемы, верхняя частка сцен разабрана i змуравана нанова Перад гал вежай пабудаваи перад-брам’е, т зв барбакан, сцены якога мел1 таушч 1,25 м, у вышыню дасягал! узроУню замкавых сцен Унутры барба кана быу катлаван, якт закрываУся пад’емным мостам памерам! 9,75 х 9,5 м Ен падымаУся i поунасцю закрывау браму На верее мелася баявая галерэя — памост для стралкоУ Пабудаваны у стыл1 рэнесансу замкавы палац меу больш за 40 пакояу, вокны якгх бы-Л1 зашклены звычайным i каляровым франц шклом Мелхся вггражы з разма-леукай Падлоп был! паркетныя i вы-кладзеныя з разнастайных плпак Сютэма ацяплення складалася з прыгожых кафляных печау i камшаУ, а дымаходы праходзип У мураваных сценах Палац быу накрыты чырв дахоукай Сцены пакояу аздоблены мармурам, лепкай, шпалерам! У пакоях было шмат скульптур, карщн, габеленаУ i шш У гал вежы устанавип вял гадзппик са
М1рск1 замак у пачатку 17 ст Рэканструкцыя М АТкачова Мастак Я Кулпе
зв^йамц у тл 1 ажурным! У замку был: алтар св Хрыстафора, бровар, пякарня, кухня, лазня, каравулка, турма, стайня, вазоуня 3 паУн боку за валам быу «ггальянсю сад», у яюм, акрамя прысад з мясц парод дрэу, налгчвалася больш за 400 цеплалюбгвых раелш з розных куткоУ свету У сад з 2-га паверха палаца веУ мост на высоки слупах 1аюм чынам, у пач 17 ст М з ператварыУся У фартэцыйна-палацавы комплекс На працягу юнавання замак неаднойчы быу аб’екгам аблог i штурмау У 1655 ен зведау аблогу Укр гетмана I Залатарэнкт 1 маек ваяводы А.М Трубяцкога, моцна пацярпеу ад артыл абстрэлу шведсюм атрадам У ПаУн вайну 1700—21 шведы на чале з каралем Карлам XII у 1706 узял! замак штурмам i спалил яго У час падаулення паустання Т Касцюшю замкам у 1794 авалодала приступам войска А.В Суворава Найб разбурэнт М.з зведау у Айч вайну 1812 Пад яго сценам! 9—14 7 1812 адбылюя жорстюя 6ai памгж кавалерыяй ген МI Платава (ар’ергард 2-й рус армн) i коннщай франц маршала Л Н Даву, 10— 1111 1812 — пам1ж армшй адмфала П В Чычагава i французам! Выбух па-рахавога склада, яю размяшчауся у паун -усх вежы, раскалоу яе зверху да шзу НазаУседы страчаны замкавыя гарматы 1 шш узбраенне, разрабаваны ба-гацц! палаца У 1828 М з стау уласнас-цю кн Л Вптенштэйна i паступова пе ратварауся У рушы Толью у 1870 на 4 вежах былг зроблены часовня дах! У 1891 М з кушУ кн М1калай Святаполк-М1рсю У 1922—38 Mixaui Святаполк-MipcKi правеу тут рэстаУрацыиныя работы У Вял Айч вайну У замку размяшчалася яУр гета. 3 1969 вядзецца рэс-таурацыя падняты да першапачаткова! а Узроуню сцены, адрамантавана пауд -зах вежа, выкананы шш работы У 1994 М.з аднесены ЮНЕСКА да вы-шэйшай катэгоры! помшкау сусв куль туры Археал даследаванш М з право-Д31Л1 МАГкачоу (1972), АА Грусау (1980—84, 1989—91), IМ Чарияусю (1982)
Лт Иодковский ИИ Замок в Ми ре //Древности М, 1915 Т 6 Ткачев М А Замки Белоруссии Мн 1987 Кал inn В В MipcKi замак [Гют архгг парьicj Мн 1995, Г у р ы н МФ Замак у М1ры // Падарожшк 1997 5—6
Mixacb Гурын Mixacb Гкачоу
MIPCKI РАЁН, адм -тэр адзшка у БССР у 1940—56 Утвораны 15 1 1940 у складзе Ьаранавщкаи вобл , з 8 1 1954 у складзе Гродзенскай вобл Цэнтр — гп Mip Тэр 0,7 тыс км2 (1941) 12 10 1940 падзелены на 12 сельсаветау Аюцэв1цк1, Жухавщю, Крышылоу-шчынск!, Некрашэвщю, Прылуцю Ci-макаусю, Сшяусю, Скорыцю, Слабод сю, Турэцк!, Ушанскх, Ярэмшю 17 12 1956 раен скасаваны, тэр далуча на да Карэмцкага равна
М М1РСК1Я
М1РСК1Я, Святаполк-Mip с к i я, шляхецю род герба «Бялыня» змененая у ВКЛ, княжацю род у Рас шперьи Вядомы з 16 ст, кал> займалг розныя пасады у Браслаусюм пав У 18 ст узшкла легенда, пгго род пахолзщь ад Святаполка, сына вял юеускага кн Уладзгмгра (адсюль першая частка про звшгча) Лныл1 сябе аднаго паходжання з кн Святаполк-Чацвярцшсюм! 1 ста раж уладальнгкам! Mipa Княжацю ты тул зацверджаны Сенатам Польск ка ралеуства у 1821 за Т Т Я Мгрсюм 1 яго нашчадкамг, у Рас гмперьп — гмперата рам у 1861
Найб вядомыя М
Р ы г о р (3—20 3 1661), вайсковы дзеяч ВКЛ Удзельннау у паходах на Маддову супраць туркау (быу у палонс), у войне Рэчы Паспалгтаи са Швецыяи 1600—29, войне Рэчы Паспалгтай з Расг яй 1609—18 У час паходу на туркау у 1620 або 1621 зноу трату у палон, вы куплены Урадам У 1625 на чале 10 ха ругвау адваяваУ у шведау Мпаву У хо дзе воины Расп з Рэччу Паспалгтаи 1632—34 pa6iy рэйды у глыб Раед 3 1635 на новастворанай пасадзе стражш ка ВКЛ У 1648 рушыу з войскам на занятую казакамц Рэчыцу, але у час пе раправы цераз Бярэзшу разбггы атрадам I Гаркушы пад Горвалем У кастр 1648 рушыу на Пгнск, заняты казакам! ЬЛ1я-бабы, злучыУся пад горадам з атрадам тонскага маршалка Л Ельскага, яК1 Па загадзе Мгрскага няудала штурм авау горад 5 кастрычнгка У час 2 га штурму 9 кастр захату Пшск, дзе запнула шмат гараджан i казакоу, утл Нябаба У студз 1649 злучыуся пад Нобелем з асн шлам! гетмана Я Радзгвша i стау яго гал памочнгкам У лют 1649 камацдавау ка-лонай пры аблозе Бабруйска (гл Бобруйска абарона 1649) У лш 1649 разбгу над Рэчыцай атрад Я Галавацкага Удзельшчау у Лоеускаи бипве 1649, Лоеускаи бгтве 1651 Пад камандаваннем Радзшша удзельннау у кампанц 1654 у час вайны Расп з Рэччу Паспалгтаи 1654—67 Падшсау Кейданскг дагавор 1655, за пгго аб’яУлены здрадшкам i пазбаулены пасад (амнющраваны у 1658) 3 пачаткам антышведскага паустання у Жамойц! У 1655 выехау у Слуцк, дзе 1 памер ВызнаваУ кальвг-Н13М
Юзаф Антон! (">—пасля 1736), харунжы, маршалак браслаусю з 1718, пасол на сеймы 1717—36
Тамаш (1738—пасля 1793), паруч-H1K польнай булавы ВКЛ, пасол на сейм 1764, удзельннау у абранш караля Сташслава Аугуста ПанятоУскага У 1766 ген -ад’ютант польнай булавы ВКЛ У 1769 далучыуся да Барской кан-федчрацъп быу абраны маршалкам Браслаускага пав 11 6 1770 прысягнуу у Прэшаве Найпышэйшай радзе канфе дэрацы! 1 Уключаны У склад Ваеннай рады Падтрымау план вызвалення з рас палону сенатараУ i вярнууся У ВКЛ,
дзе 22 7 1771 зноУ абраны браслаусюм маршалкам, удзельннау у партызанскгм руху Летам—восенню 1771 удзельннау у дывершйным рэйдзе Ш Касакоускага па цэнтр 1 паун Беларуш, зхмой—вяс-ной 1772 — з im жа У Польшчы
БагуслаУ С’—пасля 1800), брат Гамаша 3 1775 войск! браслаусю, з 1777 падкаморы Пасол на сеймы 1776—86, Чатырохгадовы сейм 1788— 12 Належау да кола рэфарматарау, «Згуртавання сяброу урадавай уставы», з 1791 у складзе камгсл па выпрацоУны крымшальнага 1 цывшьнага кодэкса для ВКЛ Удзелыпк паустання 1794, аргаш-завау паустанцкую парадкавую камгшю у Браслаусюм пав 30 5 1794 увайшоУ у склад Найвышэйшай лгтоускай рады, 2 8 1794 — у склад Найвышэйшай нацы-янальнай рады у Варшаве Лес пасля паустання невядомы
Стангслау Войцех (2110 1756 в Завер е БраслаУскага р-на —-1805), брат Тамаша П1Сар земскт браслауск! У 1788, вял шеар ВКЛ з 1791 Пасол на сеймы 1784, 1788 Належау да рэфарматарау, «Згуртавання сяброу урадавай уставы» Уваходз1У у канстратыУ-ную арг-цыю Я Ясгнскага па падрыхтоУ-цы паустання 1794 2 4 1 794 увайшоУ у склад Найвышэйшай лггоускай рады, пасля яе роспуску 1 6 1794 прызначаны Т Касцюшкам чл Цэнтралънай дэпута-цыг Вялгкага княства Лгтоускага, узна-чальвау яе Аддзел справядлшасш Пасля здачы В1льн1 у жн 1794 выехау у Гродна, потым у эмпрацьп, вярнуУся у час амнюты! паустанцам ПаУла I
Тамаш Тэафгл Ян (26 121788—пасля 1861), асэсар (1817), чл Рады адм дэлегацЫ! Польск кара-леуства Па пратэкцы! М М Навасшьца-ва У 1825 абраны паслом на сейм, дзе выступау як прыхшьшк рас урада У час паустання 1830—31 узначашу пар тыз атрад у Аугустоусюм пав , пасля У эмпрацьп У Францы! i Алжыры У 1842 прыняу праваслаУе, атрымаУ амнгстыю i У 1843 вярнууся У Рас шперыю, дзе яму вермуты маентак У эмнраЦЫ! выступау са славянафдльсюм! щэям1, за палп 1 рэлгг славянскае адзшства
Дзмпрый 1ванав1Ч [1824— 30 1(11 2) 1899], сын Тамаша Тэафига Яна, ген -ад’ютант, ген ад шфантэрьи, чл Дзярж савета (1880) Вайсковую службу пачау у 1841 на КаУказе У Крымскую вайну 1853—56 камандавау корпусам, падком Потым на КаУказе удзельшчау ва узяцц! У 1859 Гуюба, за-хопе у палон Шамигя СлужыУ началь-нисам Церскай вобл , кутагсюм ген -гу-бернатарам, з 1876 памочнгк намеенгка КаУказа вял кн Mixaina М1Калаев1Ча У 1877 удзельшчау у штурме Карса У 1882 в а камандуючага Харкаускай ваен акруп 1 харкаускага ген -губерната-ра
Мгкалай 1ванав1ч [5(17) 7 1833, С -Пецярбург — 15(27)7 1898], сын Тамаша Тэафша Яна, ген -ад’ютант, ген ад кавалеры!, чл Дзярж савета (1898) Скончыу Паже Ki корпус Вайсковую службу пачау на КаУказе У Рус-ка-турэцкую вайну 1877—78 каманда-
ВаУ ДЫВ131ЯЙ 3 1881 наказны атаман Войска Данскога У 1891 набыу Мгрыа замак з навакольным! маенткам! ;ие збграуся Уладкаваць радавое гняздо Па будаваУ у М1ры вшакурны завод, палац заклау парк
Mixain М1калаев1ч (1870— 1938), сын Мгкалая 1ванав1ча, камергер стацю саветшк, рас павераны у справах у Сафи У 1922 пачау рэстаУрацыйныя работы У MipcKiM замку, якгя працягва Л1СЯ да яго смерт
Петр Дзм1трыев1ч [18(30)8 1857—16(29) 5 1914], сын Дзмггрыя 1ва HaBi4a, MiHicTp унутр спрау Раси, гл Святаполк-Мгрскг П Дз
Валерий Пазднякоу
М1СА1Л (1, в Чарэя, цяпер у Чаиппц кии р-не —14803), праваслаУны царкоу ны дзеяч ВКЛ У пет працах 19 ст вя домы як МПестручэй (Пструх Пяструцк!, Пструцкг, бо мянушка яго брата Mixauia — Пструх — памылкова была прынята за прозвшгча усяго роду) НезадоУга да 1454 стаУ егаскапам сма ленсюм У 1454 разам з братам Mixai лам заснавау у Чарэ! манастыр св Тройцы У 1456 вярнуУ з Масквы у Смаленск абраз Маш Божай Адзтгрыг Смаленскай Напачатку выстуту суп раць прых1льн1ка царк унн мпрапална Грыгорыя Балгарына, пазней падтрымау щэю унн Каля 1475 абраны мгтрапап там ктеускш 1 усяе Pyci (рэзщэнцыя у Навагрудку), але не быУ зацверджаны канстанцгнопальскгм патрыярхам Mai чыма, у 1476 арганиавау зварот иынии шых правасл духоуных i свецюх асоб да рымскага папы Стета IV (т зв эше ТОЛ1Ю М ), тэкст якога У пач 17 ст вы карыстоУвау для прапаганды унн мира палп I Пацей Аднак аутэнтычнасць «ЭП1СТОЛ11» Ц1 яе значнай частю абгруп тавана аспрэчвалг мнопя даследчыи Алошнш звестю пра М адносяцца и 1480, калг ен, верагодна, памер
Jlim Архив Юго-Западной России Киев 1887 Ч 1, т 7 С 199—231 Макарий (Булгаков) История русской церкви Кн 5 История западно русской или Лиговской митрополии (1458—1596) М 1996 С 40— 50, М а р т о с А Беларусь в исторической государственной и церковной жизни Мн 1990, Wolff J Kniazrowie litewsko-ruscy od konca cztemastego wieku Warszawa, 1895 S 669—670 Алесь белы
М1С1ЯНЁРЫ, м ic i я не ры св В 1 н ц э н т а з Паула (Congregatio Missionis—СМ), аб’яднанне рымска ка талщюх святароу Засн у 1625 у Пары жы Вшцэнтам з ПаУла, у 1632 зацвер джана рымсюм папам Урбанам VIII Гал ix мэта — пашырэнне каталшызму праз м1С1янерскую дзейнасць i падрых тоука да яе моладз! Каттул М знахо дз1уся у Парыжы пры касцеле св Лаза ра (наз таксама л а з а р ы с т ы) У 1651 М запрошаны у Польшчу карало вай Марыяй Людв1кай (жонкаи Яна Казгмгра), гал ix рэзщэнцыя была у Варшаве пры касцеле св Крыжа У ВКЛ М!С1янерск1Я пляцоую былг у Вгльнг (засн у 1695 гетман К Сапега з 1803 дзейшчала школа, дзе навучалг чы танню, тсьму, арыфметыцы, лац i рус
мовам, катэхтзтсу маральным навукам) у Асвет (цяпер Верхнядзвшскт р и засн у 1788 мтнскг ваявода Гтльзен), у Лыс каве (цяпер Пружанскг р-н засн у 1751 ксендз Быхавец з 1797 дзейшчала павя товая 6-класная школа, да 120 вучняу шипаль, захавауся мураваны касцел) у Орты (з 1752), у Сямятычах (цяпер Ье мсгоикае ваяв Польшчы засн у 1719 шеар ВКЛ М Сапега 1 ксендз М Кра соускт) у Смтлавтчах (цяпер Чэрвеньскг р н засн у 1747 М М Завтшанка з Апн i.Kix мураваны касцел кнавау у 1781 — 1930 я г ) у Смолшску (каля Ашмян з 1808 парафи i школка, канонтк М Ян коускт) У Тыкоцше (цяпер Беластоцкае ваяв Польшчы засн у 1751 Я К Бра шцк1) Дзейнтчалт таксама семшарыт у Маплеве (1783), Мшску (1804) Бела стоку Краславе (цяпер Латвтя), рэзт дэнцыя у Пумене У 1832 аб яднаннс М у Рас 1мперы1 скасавана усе яго установы закрыты
Аляксандр Ярашэвт, Mixau Дабрынт
MICKO 1ван Якшавн (н 22 2 1932, в Чамяры Слоншскага пав , цяпер Сло-шмекага р-на), бел скульптар Скончыу Бел тэатр -мает ш-т (1966) Гал месца У творчасщ займаюць тэмы Вял \ич вайны 1 корнай працы, касманау-1ЫК11 спорту навукт 1 культуры Працуе у стаиковай i манументальнай скульптуры Аутар скульптурных паргрэтау Героя Сав Саюза адмтрала Г М Халасця кова (1979), дзярж дзеячау С В Пры гыцкага (1982) 1 ПК Панамарэикг (1983), дзеячау бел культуры Ф Мадо рава (1967), Р Шырмы (1968, 1984), ЯЦткоцкага (1970), Я Маура (1972), В Гаулая (1978), С Станюты (1982), ФСкарыны (1992) i шш, бюстау бел кашанаугау П Кдцмука у Брэсце (1978) У Канале лка у Крупках (1984) Сярод маиументальных творау помнна Герою (ав Саюза I Кабушкшу У Баранавтчах (1973) I Буйнтцкаму У в Празарокт 1 тыбоцкага р-на (1976), М Горкаму у Мшску (1981), I Рэпшу у ЗдраУневе ка ив Койтава Вщебскага р-на (1990) За манумент у гонар мацт-патрыеткт у г Жодзтие (1975 разам з А Заспщкгм 1 РРыжанковым) Дзярж прэмгя СССР 1977 Яго творам улаецтвы рэалтстычны падыход, прыузпята-рамантычныя шта-нацыт, адухоуленасць Ларыса Салавей М1СКб Якуб Герасшавш (16 1911, в Чамяры Слоншскага пав Гродзенскай туб цяпер Слоншск! р-н — 13 101981), бел шсьменнтк, журналгет, удзельнтк рэв руху Зах Беларуст Засл гзеяч культуры Беларуст (1967) Вучыуся У Втленскай бел пмназп (1925—28, иыключаны за удзел у рэв руху), скончыу Баранавтцкт настаунщкт тн-т (1949) У 1932—34 працавау у гал сакратарыя-це рэв -дэмакр арг цыт «Змаганне», супрацоунтчау у падп зах -бел друку, у 1933—34 чл рэдкалегц легальнага вышняя КПЗБ «Беларуская газета» (Вильни) Быу чл тройкт Цэнтра нац -вызв руху у Зах Беларуст Неаднаразова быу арыштаваны польск Уладамт, некалькг тадоу (з 1930 па 1939 з перапынкамт) цравеу у турмах Польшчы У лтст 1939
АР Мгграфанау
разам з братамт арыштаваны органам! НКУС, вызвалены пасля Умяшання П Панамарэикг У 1940—41 працавау у раеннай газеце «Уперад» (Лща) Удзель нтк Вял Айч вайны 3 1947 на журна-лтецкай працы [газ «Чырвоная звязда» (Баранавтчы), «Сельская газета», час «Коммунист Белоруссии»] ДрукаваУся з 1926 (псеуд Асот) Змяшчау артикулы у польск газетах У сав друку з 1948 Аутар артыкулау пра КПЗБ, яе дзеячау, кграунткоу нац вызв руху у Зах Бела руст С Прытыцкага, М Дворнткава М Арэхву т тнш , нарысау, водгукау, рэ цэнзтй У аутабтягр дакумент аповеецт «Было яно калтсьцт » (1980) адлюстра-вау грамадска-палтт, культ жыцце, побит жыхароу Зах Беларуст 1920—30-х г свае ваен шляхт Творчая спадчына М сабрана У кние «Мае мауклгвае сэр-ца» (1983)
МГСТР, гл Кат
МГТКЕВГЧ Рыгор Мгкалаевтч (6 5 1923, в Двараншавтчы Бабруйскага пав , цяпер у КтраУсктм р-не — 18 10 1959), поУны кавалер ордэна Славы У Вял Айч вайну з 1944 на 1-м Бел фронце Камандзтр стралк аддзялення сяржант М вызначыуся на тэр Польшчы т Германн 15 8 1944 у баях за плацдарм на левым беразе р Втсла, 6 21945 пры фарстраваннт р Одэр, 21—27 3 1945 у бат за нас пункт выратавау камандзтра узвода, на чале узвода адбтУ 3 контрата-К1 ворага
МГГКОВ14 Стахор, стараста маплеускага цэха саладоунткаУ (з 1591), адзш з ктраунткоУ паустання 1606—08 (гл Ма-гыеускля naycmami 1606—10)
МГГРАПАЛГГ (грэч metropolites чала-век з галоунага горада), у шэрагу хрыс-цтянсктх цэрквау адзш з вышэйшых ты-тулау етскапау, ктраУнгкоу некалькгх епархш 1нстытут М сфармтравауся у першыя стагоддзт хрыецтянства У Римский тмперыт М наз ептскапау гал гарадоу — мттраполтй, яктя мелт у сваш падпарадкаваннт шш ептскапау У 4 ст пры новым адм падзеле тмперыт на ды-яцэзы г епархп М дыяцэзау атрымалт
МГГРАФАПАУ М
титул архтешскапа, а калт У распараджэнш апошняга было некалыа М , ен атрымлтвау титул прымаса цт экзарха М мае сан трэцяй, вышэйшай ступеш свяшчэнства г У канашчных адносшах з яуляецца роуным любому етскапу, незалежна ад яго пасады г яго ганарова-га ты гула (патрыярха, экзарха т шш )
У праваслаут М — тытул вышэйшых архтрэяу Стащь нтжэй патрыярха, узна-чальвае памесную (аУтакефальную) цар-кву цт акругу з некалькгх епархтй (у асобных выпадках — буйную епархтю) Правы М вызначаюцца у кожнай па меснай царкве Бел землт У 10—18 ст у канашчных адносшах падпарадкоувалг ся КтеУскай мттраполп, у 14—16 ст рэ-адэнцыя М знаходзтлася у Навагрудку т часам у Втльнт У 1922 утворана Мгн-ская мтраполы Пералтк М Беларуст гл у арт Кеуская мтрапотя г Мшская праваслауная епархш
Урымска каталтцкай цар к в е М — ганаровы тытул бтскупа, якг узначальвае правгнцыю царкоуную з не-кальктх дыяцэзтй — мгтраполпо 1 з’яуляецца арцыбтскупам сваей дыяцэзн Правы М вызначаюцца кодэксам кана-нтчнага права На Беларусг тытул М мелт бтскупы Магиеускай рымска-ката-лщкаи apxienapxu (з 1783) т Виенскай apxienapxn [(1925—91) — Я Цэпляк (1925—26) т РЯлбжыкоускт (1926—55)] Аднауленне канантчна пастауленай герархп пачалося з 1989 У 1991 створана Мшска-Маплеуская архтепархтя-мтт-раполтя на чале з арцыбтскупам-матра-палттам
У грэка-каталтцкай (у И 1 -яцкай) царкве, створанай у вышку Бржцкай уни 1596, яе кграунгкг захавалт тытул ктеУсктх М Пералтк грэка-ката-лщктх М гл У арт Унгяцкая царква
Юрый Бажэна), 1гар Гончарук
МПРАФАНАУ Аляксей Рыгоравтч [5(18) 10 1912, в Асташкава Цвярской губ , цяпер у Цвярской вобл , Растя — 18 4 1988], бел археолаг Канд ист н (1956) Скончыу Леншградскт ш-т псторыт, фтласофц, лттаратуры г лшгвтсты-кг (1936) Працавау настаунткам псторыт, у Леншградсктм ун-це Удзельнтк Вял Айч вайны У 1950—82 у 1н-це псторыт АН БССР, выкладаУ у БДУ Вывучау жал век на тэр цэнтр Беларуст 3 1950-х г даследавау гарадзшгчы Вязынка Маладзечанскага р-на, 3ffapaei-чы, Лабеншчына, Малыижг, Наваселкг т шш , стстэматызавау г кластфткавау ста-ражытнасщ штрыхаванай керамиа культуры, зрабтУ значны Уклад у распрацоу-ку канкрэтна-пст УдУлення пра харак-тэрныя асаблтвасцт матэрыяльнай культуры, грамадскт лад, гасп дзейнасць, паходжанне i этнтчную прыналежнасць птамен гэтай культуры, сцвярджау гх балтамоУны харакгар Увеу у навук ужытак паняцце днепра-дзвгнекай культуры як адзшага этнакультурнага маству Паун Беларуст г Смаленшчыны У
М МГГРАФАНАУ
1960-я г. выяв1у у паун.-зах. рэпёне дняпроускага басейна i у Панямонш Беларус! некалыа даесяткау паселгшчау банцараускай культуры i даследавау не-каторыя з ix (Гарадзаича Мядзельскага р-на, Гуры, Дзядз1лав1чы, Равячка). Авали сац.-эканам. развпщя банцараускага населыпцгва прывёу М. да высновы, што тэр. сярэдняй i паун. Беларус! разам са Смаленшчынай складаюць адзГ ны культурна-археал. мас!у, як! належау усх.-балцкай супольнасц!. Навук. каш-тоуиасць маюць вывучаныя !м жытлы наземнага i паузямлянкавага тыпау. Канструкцыйныя асабл!васц! наземных жытлау, на яго думку, мел! мясц. пахо-джанне, а паузямлянк! звязаны з уплывам культуры KieycKara тыпу (Адаменко, Тайманова). Адзш з аутарау «Нарысау па археалогп Беларус!» (ч. 1, 1970), «Псторы! Беларускай ССР» (т.1, 1972).
Те.-. Железный век средней Белоруссии (VII—VI вв. до н.э. — VIII в. н.э.). Мн., 1978; Археологические памятники восточных балгов на территории Белоруссии в эпоху железа (VIII в. до н.э. — IX в. н.э. ) // Из древнейшей истории балгских народов: (по данным археологии и антропологии). Рига, 1980. Вадз1м Шадыра
МГГРАФАНАУ Мпсалай 1ванав!ч (11(24).12.1912, в. Блшава Шуйскага пав. Уладз!м!рскай туб., цяпер 1ванау-ская вобл., Рас)я — 26.6.1944], удзельшк баёу На Беларус! У Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Скончыу Па-дольскае пях. вучылшгча (1943). На фронце з 1942. Камандз!р узвода лейтенант М. вызначыуся пры вызваленш Бешанковщкага р-на: 26.6.1944 паспя-хова пераправ!У узвод цераз Зах. Дзвшу i прыкрывау пераправу батальёна, у 6ai за плацдарм захашу варожыя транша!. ЗапнуУ у гэтым 6ai.
ЙЙТЫНГ (англ, meeting сустрэча), форма грамадскага або пали, удзелу (дзеян-ня), масавы сход для абмеркавання актуальных пытанняУ жыцця, выказвання салщарнасц!, падгрымк! щ пратэсту ад-носна тых ц! шш. грамадска-палгг. з’яу. Паводле зместу М. могуць быць ура-чыстыя, мемарыяльныя, жалобныя, па-лпычлыя, па характары — стыхшныя i арган!заваныя.
У псторы! Беларус! М. стал! адной з форм выяулення актыунасц! рабочага руху на давол! высокай ступен! яго развщця i уздыму. У 1901 рабочыя Белару-ci аргантзавал! 23 пал!т. масоук! i маш-фестацы!. У 1903 на 123 М. был! адзна-чаны дзень памяц! нарадавольцау (1 са-кавтка) ! святкаванне 1 Мая. У перыяд рэвалюцы! 1905—07 М. на Беларус! найперш был! звязаны з антыдумскай аптацыяй. Антыдумсктя масоук! ! М. прайптл! У 1905 у 20 гарадах i мястэчках Беларус!. Найб. пашырэнне М. атрыма-л! У час Лютаускай i Кастр. рэвалюцый 1917. Традыцыяй сав. часу сталт ура-чыстыя М. для адзначэння рэв. i святочных дат, выказвання «штэрнацыя-нальнай салщарнасц! з рэвалюцыйнай 1
М.1.М1трафанау
нацыянальна-вызваленчай барацьбой», змаганнем за Mip i !нш. У сувяз! з Чар-нобылъекай катастрофой 1986 традыцыяй становяцца штогодн1я жалобныя шэещ i М. Першыя масавыя акцы! пратэсту супраць палпык! КПСС—КПБ i на ушанаванне памящ ахвяр рэпрэсш палтычных прайгшп у кастр. 1988 у Ку-рапатах. М. аргашзоуваюцца прыхшь-шкам! i апазщыяй афщ. улад Рэспублиа Беларусь.
Валянщна Лебедзева, Марына Соколова.
М1ФАЛОГ1Я (ад грэч. mithologia, mithos паданне + logos слова), сукуп-насць м!фау, стараж. апавяданняУ, яюя у фантастычнай форме абагульнена ад-люстроУваюць жыццё прыроды i людзей: будову Сусвету, паходжанне Зям-л!, раелш, жывёл, уяУленн! аб гера!чных учынках, высокгх чалавечых пачуццях, каханн!, вернасц! i гнш. М. часта знахо-дзщца у непаерэднай сувяз! з рэлшяй. Гал. яе героям! выступаюць баи. М. Узшкла у эпоху абшчынна-радавога развщця грамадства. Зямля, неба, расл!н-ны i жывёльны свет уяулял!ся у выгля-дзе радавой абшчыны, у якой усе прадметы разумный i абавязкова роднасныя пам!ж сабой !стоты. Ва узшкненн! mi-фау вял. ролю адыграл! ранни! рэлгг. уяуленш — фетышызм, татэм&м, аш-м1зм, магЫ. Развщцё М. пило ад хаатыч-нага да гармашчнага. М!фалапчныя вобразы эпох! матрыярхату характары-завалюя нязграбным! формам! (напр., шматгаловыя злыя пачвары). У эпоху патрыярхату зарадз!л!ся уяуленЩ аб ге-ра!чных асобах, як!я перамагал! с!лы прыроды. 3 пераходам людзей да асела-га жыцця у !х узмацншася уяУленне пра адзшетва роду, з’яв1уся культ продкау 1 мгфы аб предках. Спробы разабрацца у будучын! прывял! да Узнйкнення эсхата-лапчнай М. У раннякласавай абшчыне М. стала алегарычнай формай выражения рознага роду рэлн!й.
Навуковы падыход да вывучэння М. узшк у эпоху Адраджэння. Аднак да 18 ст. у Еуропе вывучалася пераважна античная М. У 18 ст. г!ст. тлумачэнне М. дау пальянсю фглосаф Дж.Вгко. Раман-тызм узмацшу цпсавасць да М. Пачало-ся збгранне i пераказванне нар. падан-няу, казак i м!фау, стала складвацца мы
фалапчная школа, якая тлумачыла » фы як крынщу нац. кульп/пы. У рам*:; м!фалапчнай школы У сярэдзше 19 *т узшк шэраг тэорый: с а л я р н а - м тэаралагтчная вытлумачвала mi фы як алегорыю астранам!чных з’яу;, тэорыя «н i ж э й ш а й м i ф а л о г i>; разглядала м!фы як адлюстраванне зв»' чайных з’яу жыцця; а н i м ! с т ы 4J н а я тэорыя, прыхшьниа якой знчыд што м!фы — вынтк пераносу УяУлення} аб чалавечай душы на Усю прыроду. Г 19 ст. вял. пашырэнне атрымала ric-торыка-ф!лалаг!чная тэорыя, якая разглядала м!ф як пераасэи-саванне стараж. мапчнага абраду.
Асаблша багатая М. была У стараж. грэкау (м!фы пра ЗеУса, Афрадыту, Гефеста, Праметэя ! !нш.). Давол! развгго) была М. У Стараж. Егшце, 1нды!, Mix-рэччы, Knai ! шш. Старажытнаслав. Ж радзшася у часы адзтнства праславяи (да сярэдзшы 1-га тыс. н.э.). Па мерь рассялення славян у Цэнтр. т Усх. Ёу ропе адбываяася яе дыферэнцыяши Тэксты яе не захавалюя. Культура Языч шцкай М. славян раз бурана У перыяд В хрысшяшзацы!. Гал. крынщам! звесга! па раннеславянскай М. з’яуляюцца ле-татпсы, хроник!, этнагр. ! фальклорны? зашсы i зборы. Паводле функций геро-яу, характару ix сувязей з калекгывам) слав. М. можна вылучыць некаЛМ УзроУняу. Вышэйцты ix узровень харак-тарызуецца найб. абагульненым тыпаь функцый багоу (рытуальна-юрыдыЧ-ныя, ваенныя), ix сувяззю з афщ. культам. Да вытпэйшага Узроуню славянский М. адносяць Пяруна i Вялеса, яй! увабрал! у сябе ваенную i гасп.-прыроч ную функцы!. Да больш шзкага узро. ню адносяць багоу, звязаных з гаспа даркай 1 абрадам, а таксама багоУ, ЯЙ Увасаблял! цэласнасць замкнёных вял. калекгывау (Род, Чур ! шш.). Эл| менты наступнага узроуню характары зуюцца болыпай абстрагаванасцто фуи-кцый (Доля, Jlixa, ПраУда, Смерць, Суд 1 шш.). Да н!жэйшага узроУню адносяць класы !ндыв!дуал!заванай нячыстай сг-лы, духау, жывёл, звязаных з прасторай ад дома да лесу (дамавпа, лесавиа, ру-салга, вадзяниа ! шш.). У бел. М. па-шыраны м!фы пра дрэвы (дуб, бярозу, рабшу, явар, калтну), пра кветк! (зя-зюльчыны слёзы, папараць-кветку), Ж пгушак (зязюлю, бусла, ластаУку, w лауя, дзятла, варону), пра паходжан! * асобных рэк, азёр, балот, узгоркау шш. Характерным! для беларусау быт мгфалаичныя падаиш пра волатау i кур-ганы-валатоук!. Багата м!фау, звязаных з Купамем, з агульнаславянсюм! бажас-твамт (Пярун, Жыжаль, Вялее) i з ба-жаствам!, звязаным! з земляробчым календарем (Зюзя, Ярыла, Лёля, Цёдя, Цаца, Лада, Жыцень i шш.).
М!фалаг!чныя вобразы шырока выка-рыстоУвалюя У творах мастацкай л-ры i выяУл. мастацтва. Яны сустракаюцца у паэзп М.Багдановгча, у дакастр. творах Я.Купалы. 1х выкарыстоУваюць i сучас-ныя тйсьменн!к!, мастак!, кампазггары
Jlim.-. Зеленин Д.К. Очерки русской мифологии. Пг., 1916; Н!кольск! М.М
М1ХАЙЛАУ М
Мтфалопя 1 абрадавасць валачобных песет. Ми 1931, Кун НА. Легенды и мифы Древней Греции 4 изд. М, 1957, Лосев АФ Античная мифология в ее историческом развитии М , 1957, Мифы народов мира Эн-цикл Т 1—2 2 изд. М , 1991—92, Евсюков В В Мифы о вселенной Новосибирск, 1988 Грейвс Р Мифы Древней Греции Пер с англ М , 1992, Славянская мифология Энцикл словарь М , 1995
Mixain Дабрынм, Уладз1м1р Замкавец
М1ХА1Л, князь пшсю у 13 ст Упамша-ецца у 1пацьеускгм леташсе пад 1247 Верагодна, сын шнскага кн. Расцюгава
М1ХА1Л [у свеце Галубовтч, 1800, Лпоуская губ — 6(18) 3 1881], унтяцкт, потым правасл царк дзеяч Д-р бага-стоуя 1 царк права Скончыу Виенскую гал семшарыю 3 1828 шспекгар, вы-иадчык (да 1831) ЗПтоускай духоунай семшарьп у Жыровтчах, потым саборны протагерэй i втцэ-старшыня Лп унтяц-кай духоунай канстсторыт, пасля смерш жонк! архшандрыт Быценскага кляиипа-ра базыльян 12 2 1839 разам з шш вы-шэйшым духавенствам падшсау на По-лацкш царкоуным саборы 1839 Саборны акт аб скасаванш Брэсцкай унн 1596 i далучэннт унтяцкай царквы да права-слаУя 3 1839 епгскап пшскг (з 1840 наз ешскап брэсцю), з 1848 егпскап, з 1853 армешскап мшскт 3 1868 па-за штатам Апошшя гады правеУ у Жыровщкгм Свя-та-Успенскш мужчынскин манастыры АУтар перакладу на польскую мову правасл катэхитсу, пашыранага сярод б уюяцктх святароу, яктя не ведалт або трэнна ведалт рус мову (1841).
Jlim Килрианович ГЯ Жизнь Иосифа Сематпки, митрополита лиговского и виленского и воссоединение западнорусских униатов с православной церковью в 1839 г 2 изд Вильна, 1897, Извеков НД Исторический очерк состояния православной церкви в Литовской епархии за время с 1839— 1889 г М , 1899, К т с я л е у Г Дыярыуш Мтхала Галубовтча // Голас Радзтмы 1998 29 квстр , 5 лтстап Алена Фглатава
MIXALH БАРЫСАВ1Ч (1453 або 1457, Цвер — не пазней 1505), апошш вял князь Цвярскога вялгкага княства |1461—85] У cry ту на прастол мадалет-шм пасля смерцт бацькт, Барыса Аляк сандравтча, т па дасягненнт паУнадецця спрабавау працягваць яго палттыку на захаванне незалежнасцт Цверы з апорай на ВКЛ У жн 1485 вял князь маскоу-си 1ван III пачау ваен дзеяннт т асадзтУ Цвер Цвярское баярства у болыпасцт перайшло на бок Масквы У ноч на 12 9 1485 М Б уцек з абложанага горада У ВКЛ У 1486, атрымаУшы невял дапа-можны атрад ад Казтмтра, М Б беспас пяхова спрабавау вярнуць сабе княства У якасцт кампенсацыт за страчаныя Ула-даннт атрымау ад Казтмтра вял грашо-выя сумы, маентак Пячыхвосты на Ва лынт т вял латыфундыю у Слонтмсктм пав (Ласасшая, Бялавтчы, Гошчава т тнш) Першым тшиобам (1470) жанаты j Соф’яй, дачкой ктеУскага кн Сямена Алелькавтча, другтм, паводле няпэУных твестак, — з дачкой кагосьцт з роду Ра-дзтвтлау, аднак застауся бяздзетным Пасля смерцт М Б яго уладаннт у Бела-
М1хшл
руст перайшлт да кн В Глшскага У Нац мастацктм музет Беларуст зберага-ецца партрэт М Б , якт паходзтць з Няс-втжскай галерэт Радзтвтлау
Jlim Борзаковский ВС История Тверского княжества СПб 1876 Ж и з невский АК Портрет Тверского великого князя Михаила Борисовича Тверь, 1889 К л юг Э Княжество Тверское (1247—1485 гг ) Пер с нем Тверь, 1994 Алесь Белы
MIXAIJI ЖЫГ1МОПГАВ1Ч (БаляслаУ, 1380-я г —1451 або 1452), князь у ВКЛ Сын вял князя ВКЛ Жыгшонта Кеи-стутавгча т яго 1-й жонкт, дачкт кн Андрэя Адзшцэвтча 3 1390 разам з баць-кам т тнш быУ адцадзены Впаутам кры-жакам як залог за падтрымку у барацьбе за велткакняжацкт пасад Калт ВттаУт не стрымау слова т заключыу з Ягайлам Востраускае пагадненне 1392, М Ж т тнш заложила былт зняволены крыжа-камт 3 1398 у ВКЛ, ажантуся з Ган-най — дачкой плоцкага кн Земавпа IV У 1427—29 пры двары вял магтстра Нямецкага ордэна 3 1432, калт яго бацька заняу велткакняжацкт пасад, зна-ходзтуся пры тм, быу прызначаны каман-дуючым войскамт, што дзейнтчалт супраць Свщрыгайлы 1 9 1435 атрымау над тм перамогу пад Втлькамтрам, заняу Оршу, аблажыу Втцебск т Полацк Атры-мау ва Уладанне Слуцк, Хоухлу, Сло-нтм, землт на Падляшшы Пасля забой-ства бацькт некат феадалы, гал ч на Жамойцт, падтрымалт кандидатуру М Ж на велткакняжацкт пасад, але У 1440 вял князем абраны Казтмтр IV Паводле «Хронткт Быхауца», Казтмтр, калт умацавауся на троне, падаравау М Ж Вельск, Братск, Сураж, Клецк Койданау, Бранск т Старадуб У Клецку М Ж задумау змову супраць Казтмтра, у якой удзельнтчалт князт Валожынсктя, але яна была раскрыта Паводле шш крынтц, М Ж пасля абрання Казтмтра выехау да сваякоу у МазоУша за пад трымкай у барацьбе супраць вял князя,
потым — у Маддову т да хана Сещ-Ахме-да У пач 1449 М Ж з татарский: войскам на кароткт час захапту у ВКЛ Се-вершчыну т Ктеу Пасля шукау пад-трымкт у Маскве, але там зняволены т атручаны
Лип Kopystiaiiski A Ksi^Z? Michal Zygmuntowicz // Kwartalnik historyczny 1906 Z 1—2 Валерий ПазднякоУ
MIXAIJI КАИСТАНЦ1НАВ1Ч hi небе кт князь у 13 ст Верагодна, сын полацкага т вщебскага кн Канстанцша Яму адра-саваны лтст рыжсктх ратманау т «yeix гараджан» Рып з абвтнавачваннямт у не-справндлшым судзе над рыжсюмт купцам! т у прымусовых дзеяннях Мярку-ецца, пгго дакумент нашеаны памтж 1271—89
Лгт Русско ливонские акты СПб , 1868 Лявон Калядзшскг
М1ХАЙЛАУ Клтм, бел разьбяр па дрэ-ве 17 ст Паходзту са Шилова Майстар бел рэз1 3 1654 (7) працавау у Маск, дзяржаве 3 1666 ц1 1667 у Палаце разь-бярных 1 сталярных спрау Маск Крам ля, з 1681 узначальваУ Палату 3 Арсет ем Старцам i С ЗшоУевым удзельннау у стварэнш «1арданскай сент» (1668, цяпер у саборы Раства Багародзщы у Суз-далт) У 1667—68 удзельннау у аздаб-леннг палаца цара Аляксея Мтхайлавна у с Каломенскае, харомау царэунау Соф’1 Аляксееуны т Кацярыны Аляксе-еуиы, стварэннт тканасгасау 3 цэрквау у Гзмайлаве У 1683—85 група разьбяроу на чале з М стварыла клтрас т 5-ярусны тканастас Смаленскага сабора Новадзя-вочага т жанастас царквы Данскога манастыроу у Маскве Пры яго Удзеле створана драуляная разная рйка цуда-творца Савы Вштэрскага (1670)
М1ХАЙ.1АУ1ВАНОУ Мтхаш Ситьвес травн (сапр Семянток, 3 11 1894, в Райек Бельскага пав Гродзенскай губ — 28 9 1931), удзельшк рэв руху, сав гасп дзеяч 3 1908 рабочы на прад прыемствах Адэсы За рэв дзейнасць неаднаразова арыштаваны т зняволены у турму 3 1915 працавау т веу балыпа-втцкую аптацыю на з-дах Петраграда Пасля Лют рэвалюцыт 1917 чл Петра-градсктх Савета т к-та РСДРП(б), Цэнтр савета фабчаукомау Дэлегат VI з’езда партыт (1917) У Кастр рэвалто-цыю 1917 у складзе ктруючага ядра Ва-стлявостраускага р-на сталтцы 3 1918 адзш з ктраунткоу СНГ Паун р-на Петраграда, чл СНГ Украшы У грамадз вайну палттработнтк на транспарце 3 1920 заг Петрагубметалу, адзш з аргант-затарау сав трактарабудавання 3 1927 старшыня Леншградскага маш -буд трэста Са студз 1931 старшыня Усеса-юзнага аутатрактарнага аб’яднання, чл Прэзщыума ВСНГ СССР Чл ВЦВК Канд у чл ЦК ВКП(б) з 1927 Пахава ны на Краснай плошчы у Маскве
Эдуард Карнгловгч
М М1ХАЙЛАШАУ
М1ХАЙЛАШАУ Мткалай Апанасавтч [н. 6(19).12.1917, станица Прочнаакопская Краснадарскага краю, Рас!я), адзш з ю-payHiKoy партыз. руху на Беларус! у Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). 3 1939 у органах бяспею у Сто-яше i Ганцав1чах Пшскай вобл. 3 чэрв. 1941 у тыле ворага: камандзхр групы, аддзялення, узвода, нам. камандз!ра Ча-чэрскага партыз. атрада, са жн. 1942 нам. нач. разведю партыз. спец, атрада «У перад» НКДБ СССР (дзейшчау на тэр. Гомельскай, Маплеускай 1 Арлоу-скай абл.), з мая 1943 нам. камандз!ра атрада, потым Добрушскай брыгады 1мя Сталша, з чэрв. да кастр. 1943 чл. Доб-рушскага падп. райкома КП(б)Б, у крас.—лш. 1944 камандз!р партыз. спец, групы «Бура» (дзейшчала на тэр. Вшейскай вобл.). У 1944—76 у органах КДБ БССР. Аутар кн. «Бура гневу» (1971).
М1ХАЙЛОУСК1 /Анатоль Ц!мафеев!ч (25.12.1898, в. Бутрава Аршанскага пав. Маплеускай губ., цяпер Руднянскага р-на Смаленскай вобл., Рас1я — 3.1.1984), адзш з аргашзатарау i юрауш-коу падполля 1 партыз. руху на тэр. Палескай вобл, у Вял. Айч. вайну. 3 1923 на сав. рабоце. 3 пач. вайны У тыле ворага: адзш з арганиатарау Капаткевщ-кага партыз. атрада, са студз. 1942 яго камандз1р; з крас. 1943 сакратар Капат-кевщкага падп. райкома КП(б)Б i чл. Палескага падпольнага абкома КП(б)Б, нам. камандз!ра Палескага партыз. злучэння. У 1944—54 сакратар Васшевщ-кага райкома КП (б)Б, старшыня Пет-рыкаускага райвыканкома.
М1ХАЛЁНАК 1ван Адамав1ч (6.6.1891, г. Маладзечна — 24.7.1967), удзельнж устанаУлення сав. улады у Беларус!, камбрыг (1935). Чл. РСДРЩб) з 1917. Скончыу Ваен. акадэмтю РСЧА (1927). Удзельнж 1-й сусв. вайны. У 1917 вёу палп. работу у 10-й арми Зах. фронту: старшыня палкавога i чл. карпуснога к-тау, чл. Пауночна-Заходняга абласнога камтэта РСДРЩб). У час ням. акупацы! Беларус! у 1918 на падп. рабоце у Маладзечне, потым старшыня Маладзе-чанскага рэукома. 3 1919 у Чырв. Арми — у палггаддзелах 17-й i 54-й дыв!-з!й, 4-й арми, Мазырскай групы войск, чл. Вщебскага пав. рэукома. Пасля гра-мадз. вайны камюар 4, 8, 7-й Самарский дыв!з!й, 5-га стралк. корпуса. 3 1927 у штабе РСЧА, з 1935 у запасе.
М1ХАЛППКАУСК1 КЛЯШТАР АУ-ГУСЩНЦАУ (КАНОН1КАУ РЭГУ-ЛЯРНЫХ). 1снавау у 1622—1839 у мяст. М1халткь Засн. У 1622 рэферэн-дарыем ВКЛ Я.Ц.Бжастоусюм з аддан-нем кляштару фальварка Рудашаны, яю ён памяняу з Рудамшам-Дусяцюм на Мшашуны. Сын Бжастоускага Цыпры-ян Павел дадау да зямельнага участка дакупленую частку М!лашун i фальва-
рак Буйвщзы. Быу финалам Вшейскага кляштара аугусцшцау. Дзейнасць не-шматлиох манахау абмяжоувалася аб-слугоУваннем парафи, працавау шш-таль. У 1653 (паводле шш. звестак у 1622) тут пабудаваны мураваны касцел Mixaina Архангела (арх. К.Пенс), у канцы 17 ст. аздоблены ляпным1 алтарамт са стука (майстры П.Перц!, М.Жалевтч i шш.), служыу пахавальняй Бжастоусюх i Котв1чау. У 1782 шфлянцкг б!скуп Ю.Касакоускг дамогся ад папы рымска-га закрыцця кляштара. АУгусцшцы па-npacini дапамоп У гаспадара М!хал!шак графа М!хала Бжастоускага, яю адшсау на касцел i плябанио 20 тыс. злотых, валоку зямл!, аднак у далейшым сам за-xaniy уладанн! кляштара. У 1839 са ска-саваннем ордэна аугусцшцау у Рас. гм-перьй кляштар закрыты. Касцел стау парафтяльным, у 1-ю сусв. вайну у 1915 пацярпеу ад пажару у вынжу ваен. дзе-янняу, у 1920-я г. адрэстаурыраваны, ПОМн!к архпэктуры. Аляксандр Ярашэвт
М1ХАЛ1ШК1, веска, цэнтр сельсавета Астравецкага р-на, на р. В!л!я. На ша-шы Вшьнюс—Полацк. За 35 км на ПнУ ад АстраУца, 41 км ад чыг. ст. Гу-дагай. 791 ж., 297 двароу (1998). У шсь-мовых крышцах вядомы з канца 15 ст як паселнпча Вш!я кн. РадзшиаУ, потым Пронсюх i Кешшкау. Назва М. ад уладальншаУ М!хальсюх. У 1528 у М. 71 двор. У 1604 куплены Бжастоусктм!, яюя у 1622 заснавал! Млхалиикаусю кляштар аугусцшцау (каношкау рэгуляр-ных). У 1669 М. атрымал! каралеусю прывшей, паводле якога новыя пася-ленцы на 10 гадоу вызвалялюя ад па-даткау, жыхары мел! свой суд, праводзь л!ся 4 юрмашы у год. У ма! 1705 у час Пауночнай вайны 1700—21 М. наведау рас. цар Пётр I, за 7 км ад М. быу развиты шведск! атрад. 3 1771 уладанне
Ю.Пузыны. 3 1795 у Рас. шперьп, мясб тэчка Вшейскага пав У 1885 уладанне* К.Котвтча i Я.Мюевтча, 843 ж., 62 два» ры, касцел, сшагога, яур школа, бро; вар, юрмашы па нядзелях. У 1921 у складзе Сярэдняй Лтвы, у 1922—39 -» у Польшчы, у Вшенсюм ваяв. 3 вер, 1939 у БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Астравецкага р-на (у 1962—65 у Смаргонсюм р-не). У чэрв.1941—лвС 1944 акутраваны ням. фашыстам!, як1Я загуби! яур. насельнщтва М Цэнтр калгаса. Сярэдняя 1 муз. школы, дзщя* чы сад, Дом культуры, б-ка, бальнгца, аддз. сувяз!, лясшцгва, магазшы. Помнж землякам, яюя загшул1 у Вял Айч вайну. Помшк архпэктуры — аутусшн сю касцёл Mixaina Архангела 1653.
Аляксандр Яфшчьс
М1ХАЛОН JIITBIH (Michalo Lituanus), аутар трактата «Пра норавы татар, лггш-нау i маскавпау» («De moribus tartaro-rum, lituanorum et moschorum»). Твор натсаны да 1550. Захавал!ся 10 вяы фрагменту, выдадзеных у 1615 на лап мове у друкарш Ё.Я.Грасера у Базе и (Швейцария) разам з творам Я.Ласгцю га «Пра багоу жамойтау». Трактат МЛ, прысвечаны крытыцы заганау ВКЛ, па-ноу, катал!цкай царквы, яюя паслужыл! прычынам! знешнепалп. няУдач дзяр жавы. М.Л. узняу шэраг важных пытан няу эканам. ! грамадска-пал!т. жыцця ВКЛ: дэфщыту бюджету, неабходнасш судовай рэформы, рэарганиацы! велг какняжацкай канцыляры!, рэфармаван-ня войска i шш. Anicay жахл!вую карт ну гандлю рабам! з ВКЛ у Крыме, рэка мендавау прыцягнуць да абароны межа)! запарожсюх казакоу, выступау супраць прывшеяУ магнатау, за Умацаванне паз> цый шляхты. Звяртау увагу жыхароу ВКЛ на заганы — п’янства, хабарнш тва, ляноту, марнатрауства. Высока ста
Касцёл Mixajiinntay-скага кляштара ajf-гусцЫцау.
215
М1ХНЮК
м
игу вял князя ВКЛ Впаута Прыклад Uirayra, на думку М Л , пераймае 1ван IV Грозны (трактат натсаны да таго, як ираятуся дэспатызм цара) М Л ухва ше гнш князеу ВКЛ, ганарыцца пахо-u.Mi продкау на Маскву, шкадуе пра прачаныя У вгленскгм касцеле св Ста-шслава 300 старых трафейных сцягоу, у гл 12 з-пад Оршы у 1514 МЛ пры-гпсвае лггвшам гал ролю У вызваленш рус народа з-пад улады мангола-татар Лпва, паводле МЛ, — гэта заваяваная Цгзарам правгнцыя Паказау падабен-сгва лац 1 лп слоУ, негатыуна ставгуся Ы афщ «рутэнскай» мовы 1 УзношУ ла-гынь «Рутэнская мова есць чужая нам, ютгнам, гэта значыць пальяицам, яюя ггаходзяць ад пальянскай крыв», а < маскоускай тсьменнасць», лгчыу ен <не заюпкае да доблесш» Дау звестю ира становпнча жанчыны у ВКЛ, ся-м ю каханне Некат прапановы тракта ia знайхшц адлюстраванне у пастановах Вшейскага сейма 1551
Дутарам трактата некаторы час лнылт иярж дзеяча 1 дыпламата, праваслаУна га па веравызнанш Mixauia Тышкевгч а (псторыкт У Б Аитанов1Ч, М К Любаусю 1 шш), потым — Миафара Грынька [авейкавма па мянушцы Мгхайла |К Яблонсюс) Цяпер принятая верст LАхманскага, што МЛ — гэта Вен-цаслаУ М1калаев1ч (каля 1490—1560), лповец, католнс, лацшск! сакратар вел1 какняжацкай канцылярьц у 1534—42 1 1547—55, староста скгрстымойнскг 1 ра-пенск! у 1540-я г Ен быу адзшым като ггкам сярод паслоу у Крым, дзе у 1543 мог наз1раць татарскы зборы У паход на Венгрию, быу у складзе пасольства ВКЛ да 1вана IV у 1536 1 1556, што ад-павядае асобе М Л
Те Рус пер — О нравах татар, литовцев и москвитян М , 1994
Jlim О х м а н ь с к л й Е Михалон Литвин и его трактат о Нравах татар, литовцев и москвитян середины XVI в // Россия, Поль ша и Причерноморье в XV—XVIII вв М , 1979 Сокол С Ф Политическая и правовая мысль в Белоруссии XVI—первой половины XVII в Мн , 1984, Падокшын СА Фшасофская думка эпох! Адраджэння у Бела-pyci Мн , 1990, R о с k а М Mykolas Lietuvis Vilnius 1988 Ллъбша Семянчук
МИХАЛЬКбУСКАЕ ПАГРЫЯГЫЧНАЕ ПАДПбЛЛЕ у В я л 1 к у ю А й -чанную вайну Дзейшчала са жн 1941 да чэрв 1942 у в Мгхалыа Гомельскага р-на Аб'ядноУвала 29 чал (мраунгкг К В Буры, Ц Ф Марозау, М Я Мацвеенка) Падполыцчыю, улад-каваушыся На работу Да акупантау, за-6яспечвал1 партызан i сваю аргангза-цыю дакументамт i разведданымт, пра-ВОДЗШ1 доверен, у тл спалил 12 мастоу, на працягу 12 км зрэзал! тэлефонныя слупы, сабрал! 1 перадал! партызанам шмат зброт, боепрыпасаУ, каля 3 т зерня Распаусюджвал! сярод насельнщтва блгжэйшых весак 1 у Гомелг лгетоукг i зводкг СаУшфармбюро, падтрымлгвалг сувязь з Гомелъскш патрыятычным падполлем У лютым—сак птлераУцы двойчы правялт арышты 1 закатавал! 13 падпольшчыкау
М1халон Лгтвш Пра иоравы татар лггвшаУ i маскаштаУ Базель 1615 Титульны Л1ст
М1ХАЛБЧАНКА Аляксандр Мпсалаевш (н 19 8 1947 г Гомель), дзяржауны дзеяч Беларуш, журналюг Канд ист н (1994) Скончыу БДУ (1974), Мшскую ВПШ (1981) 3 1974 у Гал рэдакцьп мясц друку БелТА, з 1979 памочшк 1-га намеенгка Старшыш СМ БССР, на дыпламат рабоце у В’етнаме 3 1983 нам нач , з 1990 нач Гал архгунага Упраулення пры СМ БССР, з 1992 старшыня Дзярж к-та па архтвах i справа-водстве Рэспублпа Беларусь Чл Нац камюп Рэспублпа Беларусь па справах ЮНЕСКА (з 1997) Адзгн з аутарау кн «Ордэны на сцягу рэспублпа» (1985, з Я I Бараноусюм), зб-кау «Дакументы па псторы! Беларуш, яюя зберагаюцца у цэнтральных дзяржауных архгвах СССР» (1990), «Дапаможшк па справа-водству» (1993) 1 шш
Те I верш, 1 эпас тэлеграфпым рядком 3 псторы! шфарм службы Беларусг Мн 1993
М1ХА1БЧАНКА Сяргей 1ванав1Ч (н 10 9 1962, г Навазыбкау Бранскай вобл , Расы), раыйскг псторык Д р ист н (1997), праф (1998) Скончыу Бранскг пед ш-т (1984) Працавау нас-таушкам У 1990—95 нам дэкана ист ф та, з 1998 заг кафедры прававых дысцыплш Бранскага пед ун-та Дасле-дуе бел 1 укр пстарыяграфгю 2-й пал 19 — пач 20 ст , псторыю вышэйшай адукацы! у Расп Аутар манаграфгй «Кг-еуская школа нарысы пра псторыкау» (1994) «Кюуская школа У расгйскай пс-тарыяграфц (Школа зах однеру скага права)» (1996), «Кюуская школа у ра-сгйскай пстарыяграфц (У БАнтановгч, М В Доунар-Запольсю. i ix вучш)» (1997)
Те «Асновы дзяржаУнасш Беларусг» М В Довнар-Запольского история создания и
историогр корни // Наш радавод Гродна, 1991 Кн 3, ч 1 МВ Довнар-Запольский историк и общественный деятель // Вопр истории 1993 № 6, Неопубликованная «Ис тория Белоруссии» М В Довнар-Запольского // Археогр ежегодник за 1992 г М , 1994, Школа М В Довнар-Запольского // Палессе 1997 № 3(4)
М1Х1ЙВ1Ч Леу Мгкалаевгч (н 15 6 1920, в Рэчкг 1гуменскага пав , цяпер у Чэр-веньсюм р-не), поуны кавалер ордэна Славы У Вял Айч вайну з чэрв 1941 На ПаУн , Карэльсюм, Волхаусюм, 2-м Бел франтах Камандзгр сапернага узвода старшына М вызначыуся у баях На Мурманский:, Кандалакшскгм напрамках г на тэр Польшчы 17 2 1944 з аддзяленнем саперау зрабгу праход у драцяной загародзе г мшных палях пра-шУнгка, 24 6 1944 разведаУ агнявыя пункты 1 сгстэму гнж загарод ворага, 17 3 1945 у баг каля Гдыш з палаючага танка вынес параненага афщэра Да 1957 у Сав Армц
М1ХНЁВ1Ч Леанщ МгхайЛавгч (н 17 10 1932, г Дзяржынск), бел экана мгст Канд ист н (1968), праф (1992) Скончыу Бел дзярж ш-т нар гаспадаркг (1955) ПрацаваУ выкладчыкам На вагрудскага г Мшскага тэхнткумаУ сав гандлю, з 1959 мал , з 1968 ст навук супрацоушк 1н-та эканомпа АН Беларус! 3 1973 ст выкладчык, Дацэнт, з 1987 заг кафедры гандлю сродкамг вытв-сцг Бел дзярж эканам ун-та Даследуе праблемы щетэмнага развщця гандлю у Беларусг У пач 20 ст — 1970-я г Адзш з аутарау калектыуных манаграфгй «Эканомгка Беларусг у эпоху гмперыялгзму, 1900—1917» (1963), «Эканомгка Савецкай Беларусг, 1917— 1967» (1967), «Сацыяльна-эканамгчныя пераУтварэнш у Беларускай ССР за гады Савецкай улады» (1970), «Развщце эканомпа Беларусг у 1928—1941 гг» (1975) г шш
Те Торговля Белоруссии Мн, 1973, Учиться торговать Мн , 1977
MIXHEHKA. палкоунпс укр казацкага войска У пач студз 1649, У сувязг з наступлением войска ВКЛ на чале з гетманам польным Я Радзшглам на ПдЗ Беларусг, быу наюраваны БХмяльнщ-кгм у Мазыр На дапамогу паустаУшым гараджанам г казакам, яюя адступглг з Турава У час аблоп Мазыра (гл Мазырскае паустанне 1649) большасць казакоу запнула, М Узяты у палон Паводле адных звестак, яму адсеклг гала-ву, паводле шшых — ен быу уздзеты на кол
Лип Белоруссия в эпоху феодализма Т 2 Мн 1960, Kotlubaj Е Zycre Janusza RadziwiHa Wilno, Witebsk 1859, Morzy J Kryzys demografiezny na Litwie г Bralorusi w II polowie XVII wieku Poznan, 1965
Вас1лъ Мялешка
М1ХНЮК Уладзгмгр Мшалаевгч (н Т1 9 1947, в Грушчаны Поразаускага
216 МЩКЕВ1Ч
р-на, цяпер Свюлацю р-н), бел. псторык. Д-р ист. и. (1987), праф. (1991). Скончыу Гродзенск! пед. ш-т (1969). 3 1973 выкладчык Гродзенскага пед. iH-та, з 1975 супрацоушк 1н-та псторы! парты! пры ЦК КПБ. У 1982—87, 1991 супрацоунж 1н-та псторы! АН Беларус!. У 1987—91 выкладчык Мшскай ВПШ (з 1990 1н-т гталпалоп! i сац. управления КПБ). 3 1992 дырэкгар Бел. НД1 да-кументазнаустна i арх!унай справы. У 1997—98 заг. аддзела KaMicii па мтжнар. справах i нац. бяспецы Савета Рэспуб-лж! Нац. сходу Рэспублиа Беларусь. 3 1998 праф. кафедры ист. Беларус! БДУ. Даследуе праблемы псторыт, пстарыя-графц i крынщазнауства, археаграфй i арх!вазнауства, б!бл!яграфц ! псторыт л-ры Беларус! 1920—30-х г. Распрапоу-вае пытанн! пал!т. рэпрэсш, масонства у Беларусь Аутар дакумент. нарысау пра пали, дзеячау К.Езавпава, УДгна-тоускага, В.Ластоускага, А.Луцкев!ча, У.Пракулев!ча, А.Смол!ча, А.Сокал-Ку-тылоускага, Б.Тарашкев!ча, А.Цвткев!ча, щсьменнжау М.Гарэцкага, А.Гурло, УДубоуку, Я. Путчу. Адзш з аутарау «Нарысау псторы! Беларуст» (ч. 2, 1995), аутарау i складальнжау зб-кау дакументау i матэрыялау «Знешняя пал!-тыка Беларусь- (т. 1—2, 1997—98), «Антон Луцкев!ч: матэрыялы следчай справы НКУС БССР» (1997).
Те.: Крестьянство Белоруссии на пути к социализму. Мн, 1979, Социалистические преобразования в западных областях БССР (севтябрь 1939 — июнь 1941 гг.) Мн., 1979, Становление и развитие исторической науки Советской Белоруссии (1919—1941 гг.) Мн., 1985; Историческая наука БССР, 80-е годы Мн., 1987 (разам з П.Ц.Петрыкавым); Псторыя славянских народау у працах савецюх даследчыкаУ Мн , 1988 (разам з П.Ц.Петрыкавым, Г.Г.Сяргеевай); Докторские и кандидатские диссертации по историческим наукам БССР 1944—1987 тг.: Библиогр указ. 2 изд. Мн., 1988 (разам з Л.М.Навщкай); Арыштаваць у высылцы: Дакум. нарыс пра Алеся Дудара. Мн., 1996; Споведзь у надзег застацца живым: Б1ягр. Б.Тарашкев1ча. Мн , 1998 (разам з А1.Валаханов1чам)
МЩКЁВ1Ч (Mickiewicz) Адам Бярнард (14.12.1798, фальварак Завоссе Навагрудскага пав. ЛгтоУскай губ., паводле !нш. крынщ г. Навагрудак — 26.11.1855), польскамоУны паэт Беларуси грамадск! дзеяч, публщыст, асветшк. Паходз!у са старадаУняй збяднелай бел. шляхты роду Рымвгцау-Мщкевнау герба «Порай». Скончыу Навагрудскую да-мшнсанскую школу (1815), Виенскг ун-т (1819). У час вучобы ва ун-це быу адным з ладэрау т-вау фшаматау («сяб-роу навук!») i фшарэтаУ («сяброу дабра-чыннасц!»), як!я стави! перад сабою культ., навук.-асв. мэты, прапагандавал! патрыятычную щэю самаадданага слу-жэння для дабра i росквпу айчыны, змаганне за аднауленне яе незалежнасц! i магутнасщ. У 1819 наюраваны на вык-ладчыцкую працу у КоУна, а факгычна высланы далей ад В!льнь Кал! у 1823
У.М.М1хиюк.
вшенсюя тайные маладзёжныя арг-цы! был! выкрыты i разгромлены царызмам, М. арыштаваны i пасля Мнопх месяцау зняволення высланы «у аддаленыя ад Польшчы губерн!». 3 кастр. 1824 пачау-ся перыяд яго ссылк!; жыу у Пецярбур-гу, Адэсе, Маскве пад тайным палщэй-CK1M наглядам. Пазнаём!уся i пасябра-ваУ з шсьменн!кам! А-Пушкшым, П.Вя-земсюм, будучым! дзекабрыстам! К.Ры-леевым, А.Бястужавым, С.Валконсюм i шш. У ма! 1829 пакшуУ Рас!ю раней, чым падгпсаны загад цара пра забарону выезду. ЖыУ пераважна У Рыме, часам у Швейцары!. АтрымаУшы вестку пра паустанне 1830, ён выехау на радз!му, каб далучыцца да барацьбы, але Ужо у Познан! даведауся аб паражэнн! паУ-стання i вярнуУся у Дрэздэн. 3 1832 у Парыжы, разам з УЛялевелем стау адным з лщэрау левага дэмакр. крыла польскай эм!грацы!, рэдагавау час. «Pielgrzym Polski» («Польск! пшпрым»), як! быу трыбунай свабодалюбгвых !дэй. У 1839 праф. Лазанскага ун-та, чытау курс лекций па рымскай л-ры. 3 1840 узначальвау кафедру слав, лпаратур у Калеж дэ Франс у Парыжы. У гэты час на М. моцна пауплывал! м!стычна-мес!-янсюя щэ! i настро! А.Тауянскага. У 1848 ён далучыУся да рэв. падзей, што ускалыхнул! Усю ЕУропу. Выехау у 1та-лхю,- дзе стварыу польск! лепён, як! змагауся поруч з войскам! пальянсйх паустанцаУ на чале з Мадзшг i Гары-бальдзь Дэвззам яго стау адноУлены лозунг Т.Касцюшк!: «За вашу i нашу сва-боду!». Для польскага лепёна М. нап!-сау «Звод прынцыпау», у яклм адбипся яго дэмакр. 1 нац.-вызв. щэ!. У час руху лепена па паун. гарадах 1талп М. высту-пау з прамовам!, у як!х сцвярджау, што Полыпча не памерла, што яна паУстане на змаганне за незалежнасць, расклей-валюя яго адозны са свабодалюбгвым! закл1кам!. Пасля паражэння «вясны народау» у Еуропе М. у 1849 зноу у Парыжы, рэдагавау прагрэйуную дэмакр. газ. «La Tribune des Peuples» («Трыбуна народау»), у сва!х артикулах выступау як духоУны лшэр еурап. дэмакратыь 3 1852 б!бл1ятэкар Арсенала. 3 пачаткам Крымскай вайны М. зноу далучыуся да барацьбы, спадзеючыся, што у час кан-
флпсту будзе закранута 1 польскае пы танне. У 1855 ён выехау у Турцыю, да® стварау польская атрады для барацьбы f царский Рас!яй. Памёр раптоуна У Каи«| станщнопал! у час эгпдэмп халеры. Мнопя б!ёграфы л!чаць, што ЯГК смерць з’явшася вышкам палгг. iirrpuri. Яго пахаванне у студз. 1856 у Парижа вылшася у магутную маюфестацыю. X, 1890 прах паэта перавезены У КракаУ.
Грамадска-палп. погляды М. на rio/ торыю i лес роднага краю, на ролю нац.-вызв. барацьбы у пет. працэсе знайшл! адлюстраванне ужо у яго ран-няй «фыамацкай» творчасць У паэме «Мешка, князь Навагрудка» (1822)
створаны рамантычны вобраз жанчы-ны-патрыётк! i ваяводы Парая (у яго гиен! скарыстана назва радавога герба М!цкев!чаУ), гатовых на самаахвярнае змаганне дзеля вызвалення айчыны. Тэта стала асн. тэмай усёй яго далейшай творчасць У вершах «Ужо з пагодных нябёс...», «Картопля» адлюстравау паз тычную праграму дзеянняУ для маладых
людзей, яюх заклжау да ахвярнасц! i адвап У гмя свайго патрыятычнага аба-вязку, выказвау пачуццё замшаванасщ i любов! да роднага краю. Вершы ковен-скага перыяду (1819—23) «Песня Адама», «Песня ф!ларэтаУ», «Ода да мала-досц!» стал! агульнапрызнаным! с!мва-лам! фйгамацкага руху, кодэксам паво-дзш яго членау. «Шчырасць, веды i айчына» — так спяваецца У «Пест Адама», якая стала пмнам т-ва ф!лама-тау i выконвалася на першай маёуцы. У «Песш фмарэтау» вызваленне айчыны i вернасць ёй с!мвал!заваны у вобразе чары, якую сябры-паплечшю передают па крузе, i для кожнага з 1х глыток з гэ-тай святой чары — прычасце. У «Одзе да маладосц!» нац.-вызв. пафас спалу-чауся з роздумам паэта пра лёс усяго чалавецгва. Пэты твор быУ манифестам паУстанцау 1830—31.
Вшенска-ковенсю перыяд адметны выхадам 2 тамоУ «ВершаУ» М.. у яюх змешчаны «Балады i рамансы» (1822), паэмы «Гражына» i «Дзяды» (ч. 2 i 4, 1823). Са з’яУленнем гэтых творау по-стаць М. У польскай л-ры выходзша на першы план, а цэнтр новага лгг. жыцця змяшчаУся на Усход, у В!льню. «Балады i рамансы» сведчыл! аб пачатку новага мает, юрунку — рамантызму, асн прынцыпы народнасщ i нац. самабьп насщ якога М. сфармуляваУ у лгт. маш фесце «Да паэзй рамантычнай», зме шчаным у якасщ прадмовы да 1-га тома вершау. Творы гэтага перыяду грунтава л!ся на бел. фальклорным i ист. матэ-рыяле i знаменавал! перавагу пачуццё-вага светауспрымання над рацыяналю-тычна асветн!цк!м. Моцным акордам гучал! нац.-пагрыятычныя матывы у паэме «Гражына», прысвечанай гера!чнай барацьбе з крыжакамь Ист. мясцшы i падзе! У творы адлюстраваны праз прызму аутарскай фантазц, асн. мэта яго была не ист. факты, а Узвышана апаэтызаваць геройсу патрыятычнай барацьбы i самаахвярнасщ У Тмя вызвалення айчыны. У цэнтры твора гера!ч-ны вобраз жанчыны-патрыётю, намаля-
217
М1ЦКЕВ1Ч
м
ваны рамантычнымт фарбамт узнеслага захаплення т тдэалтзацыт У аснову сю-жэтабудовы створаных у гэты перыяд частак паэмы «Дзяды» М лаклау стараж язычнтцкт абрад памтнання прод-кау
У перыяд рас ссылкх М наптсау «Сален» (1826) 1 паэму «Конрад Вален-род» (1828) «Санеты», што складаюцца з адэскага т крымскага цыклау, лнацца шэдэурам сусв л-ры У ix паэтычнас майстэрства М дасягнула надзвычай-най втртуознасцт «Крымсгая санеты» кагюунены не столь» захапленнем усх экзатычным! краявтдамт, колькт глыбь ней душэуных перажыванняу т насталь-и'шых патрыятычных пачуццяУ Упершыню у гатым цыкле з’яуляецца у мно-пм аугабшгр вобраз пипгрыма-выгнан-шка з роднай зямлт т патрыета, на яктм ляжыць мтстя вяргання т адраджэння сваей айчыны У сюжэце паэмы «Конрад Валенрод», як т У «Гражыне», выка-рыстаны матывы пет змагання стараж .ицвшау-беларусау супраць крыжакоу Легендарна-гератчны вобраз рамантыч-нага змагара-адзтночкт створаны тм, каб сцвердзтць актуальнасць новага этапу нац-вызв барацьбы супраць царызму, паказаць магугнага духам змагара за ай-чыну, якг свядома адмовтуся ад асабтс-тага шчасця т дзеля высокага вызв щэ-алу мэтанагаравана абрау свой шлях пометы т смерцт
У эмпранцкг перыяд дзейнаецт у Дрэздэне М пад уплывам паустання 1830—31 т яго паражэння нашеау новыя часткт паэмы «Дзяды» (1832), у яктх выкарыстау рэальныя факты пры абма-леУцы вобразау нязломных духам бы лых паплечнткау-фтламатау, што сталт вязнямт царскага рэжыму, апявау гера 1зм т ахвярнасць свайго народа, якг у чарговы раз паветау на змаганне за сва-боду, супраць самадзярж тыранц
У Парыжы М стварыу знакамттыя «Кнтп польскага народа т польскага пт-лдрымства» (1832), дзе у стылг бтблей-сюх прарокау выказау веру у вызвален-не народа (маючы на увазе полтэтнтчны народ Рэчы Паспалггай), якг стане стм-валам т прадвеенткам свабоды устх еурап народау Тут завершаны т надрука-ваны апошнт самы значны мает твор М , вял нац эпапея — паэма «Пан Та-дэвуш» (1834) На сюжэтным фоне кан-флткту памтж двума старашляхецктмт су-седнтмт родамт Саплщ т Гарэшкау ен маляунтча т яскрава раскрыу характер ны уклад жыцця т побыту патрыятычна настроенага, вернага сватм караням т пет традыцыям шляхецкага народа, для якога найважнейшым было пачуцце уласнай рыцарскай годнаецт, адказнаецт перад продкамт т нашчадкамт за лес сва ей зямлт, айчыны т былых дэмакр ас-ноу яе дзярж ладу Аптсаныя у творы ладзет аднесены аутарам да 1808 т 1811—12, калт надзет на аднауленне Рэчы Паспалггай звязвалтся з перамотамт Напалеона Прадчуваннт т спадзяваннт на вызваленне айчыны з няволт, душэу-иы Уздым, учынкл т памкненш герояУ выяУляюць патрыятычны пафас твора, напаУняюць яго нац-вызв матывамт
А. Мщкевтч.
Да арт А Мщкевтч Мщкевтч на скале Аю дат Маст В М Ваиьковтч 1828
Патрыятызм твора т настальпя дутара па айчыне выявился т у палемтчнай аба роне глыбтннага хараства усяго роднага, нацыянальнага, мясцовага (прыроды, адзення, побыту, звычаяу, тыпу паво-дзтн) Маст спадчына М заканчваецца невял цыклам «лазанскай» лтрыкт («Над вадою вялткай г чыстай», «Палтлт ся мае слезы» т шш ), дзе у фтласофска элепчным ключу выяулены матывы настальпчнага смутку т выгнаннштва ВыхаваУчае 1 пазнавальнае значэнне мелт лекцыт М па псторыт слав лттаратур Творчасць М зрабша вял уплыу на Усе далейшае развщце бел л-ры У 19 ст яна адчуваецца у творчаецт В Душна-Марцтнкевтча, У Сыракомлт, Ф Савтча, А Вярып-Дарэускага, В Каратынскага, Я Лучыны, Ф Багушэвдча, у пач 20 ст — Я Купалы, Я Коласа, у сучаснай л-ры — у творчаецт У Караткевтча 3 сярэдзшы 19 ст да сучаснасцт творы М актыуна перакладалтся на бел мову (Дуншым-Марцшкевтчам, А Ельсктм, А Гурыновтчам, Я Купалам, Б Тарашке-втчам, П Бттэлем, Я Семяжонам,
М Танкам, У Караткевтчам, К Цвтркам, У Мархелем т шш ) У Навагрудку створаны Мщкевша Адама дом-музей, насыпаны курган М , яго тмем названы вулт-цы У Навагрудку, Брэсце, Гродне Гра-мадскасць Беларуст широка адзначыла 200-гадовы юбтлей М адбылтся мтжнар навук -тэарэтычныя канферэнцьп У Гродне, Брэсце, Навагрудку, Мшску, выдадзены т рыхтуюцца да друку новыя выданш яго творау
Те Dziela Т 1—16 Warszawa, 1955, Бел пер — Выбр творы Мн , 1955, «Зямля на-вагрудская, краю мой родин » Мн, 1969, Пан Тадэвуш Мн , 1985, У кн Ажэшка А Зтмовым вечарам, Мщкевтч А Свщязянка Вершы балады паэмы Мн, 1996, Санеты Мн , 1998, У кн Фтламаты т фтларэты Мн , 1998
Лип Погодин АЛ Адам Мицкевич Его жизнь и творчество Т 1—2 М , 1912, Живов М Адам Мицкевич Жизнь и творчество в документах, портретах и иллюстрациях М 1956, Ры л ьс к и й МФ Поэзия Адама Мицкевича М , 1956, Л о й к а А Адам Мщкевтч т беларуская лттаратура Мн , 1959 Мтрачыцкт Л Светлым ценем Адама Мтцкевтча Эмтграцыя з Наваградчы-ны Мн , 1994 Брага С Мщкевтч т беларуская плынь польское лттаратуры // 3 псто-рыяй на «Вы» Мн , 1994 Вып 3, Ш а б -л ю к В Двор у Туганавтчах Мн , 1995, Адам Мщкевтч т Беларусь = Adam Mickiewicz а Bialorus Мн , 1997, Мархель У1 «Ты як здароУе » АМщкевтч т тэндэнцыт адраджэння бел лттаратуры Мн, 1998,
Witkowska A Mickiewicz Slowo т czyn Warszawa, 1998 Трына Богдановы
М1ЦКЕВ1Ч Мткалай Антонавтч (3(16) 1 1901, мяст Парычы Бабруйскага пав Мшскай губ , цяпер гар паселак у Светлагорсктм р-не — 23 2 1954], бел тэатральны дзеяч Засл дзеяч мастац-твау БССР (1949) Скончыу Мгнскае рэальнае вучылппча (1918), Бел драм студьпо у Маскве (1926) 3 жн 1917 член Першага беларускага таварыства драмы i камедъп, адзш з заснавальнткау Мшскай беларускай вучнеускай грамады У лют 1918 акцер Бел сав тэатра, з чэрв 1919 — Рас -бел драм трупы па абслугоУваннт Чырв Армц 3 жн 1919 у Втльнт, адзш з заснавальнткау Втленскай грамады бел моладзт, член Бел партыт сацыялтстау-рэвалюцыянерау (БПС-Р) 3 восент 1919 у Мшску, удзельнтк Таварыства працауткоу беларускага мастац-тва, Бел тэатр грамады 3 1922 на ву-чобе У Маскве 3 кастр 1926 рэжысер т акцер БДТ-2 у Вгцебску, з лют 1930 рэ жысер БДТ-3, з 1931 мает ктраунтк тэатр студыт БДТ-2 За час працы У бел тэатрах як акцер т рэжысер удзельшчау у пастаноуках па п’есах I Гурскага, У ВтшнеУскага т шш, перакладау на бел мову драм творы Ж Б Мальера, В Каверина, А Глебы, У Вппнеускага У снеж 1933 абвшавачаны у «нацыянал-дэмакратызме», звольнены з БДТ-2 Каб пазбегнуць арышту, вясной 1934 пераехау у Сталшградскт край, працавау ва Уладзтмтрсктм дзярж саУгасна-кал-гасным тэатры 3 вер 1934 па лш 1942
м
218
М1ЦКЕВ1Ч
рэжысер тэатрау у гарадах Украшы У кастр 1942 — лш 1945 рэжысер-паста-ноУшчык БДТ-2 (у эвакуации ва Уральску 1 Арэхава-Зуеве РСФСР г Вт-цебску), ставту спектаклт у франтавых тэатрах У 1945—46 мает кграУнтк Тэатра юнага гледача БССР у Брэсце, ставтУ спекгаклг у Бел тэатры гмя Я Коласа («Пяюць жаваранкг» К Краптвы, «На-шэеце» Л Лявонава, «Разлом» Б ЛаУра-нева г шш), у Бел тэатры тмя Я Купалы («Втшневы сад» АЧэхава)
Лт Скгбнеускг А Мгкола Мшкевгч // Слова пра майстроу ецэны Мн , 1967
Уладзип1р Ляхоуск I
МЩКЕВ1Ч Францппак БрантслаУ [ах-рышчаны 23 8(3 9) 1796, г Навагру-дак — 13 11 1862], удзельнтк паустання 1830—31 у Польшчы, Беларуст г Лпве Брат паэта А ЛЯцкевма Вучыуся у павя-товай дамгшканскай школе у Навагрудку Быу адным з заснавальнгкау Корпуса вучняУ — легальнай арг-цыт па вы-вучэнш вайсковай справы 3-за сугычкт з рас афщэрам у 1810 Корпус распу-шчаны, а М вымушаны пакшуць школу Дапамагау бацьку у адвакацкай пракгыцы, пасля яго смерцт (1812) у юрыспрудэнцыт У 1823 абраны рэген-там навагрудскага земскага суда У крас 1831 далучыУся да паустанцау г прызначаны ктраУнтком Навагрудка У хутктм часе перайшоУ у партызанскт атрад, 27 чэрв залтчаны у 3-т полк уланау У час баеу за Варшаву (вер 1831) ар-дынарац ген АРуцье 3 армтяй ген М.Рыбшскага перайшоу у Прусгю г ш-тэршраваны, але з-за хваробы вызвале-ны Па парадзе А.Мщкевтча жыУ у Ю ГрабоУскага У Лукаве i У Г БараноУ-скага у Рожнаве (Вял княства Пазнан-скае) Аутар успамшаУ пра сям’ю Мщ-кевнау (выдадзены у 1923 Ю Каленба-хам)
М1ЦКЕВ1Ч Юльян Аляксандр [ахрышчаны 11(23) 8 1801, г Навагру-дак — 16 11 1871], псторык права Брат паэта АМцкев/ча Скончыу павятовую дамгшканскую школу у Навагрудку У 1819 пастушу у Втленскт ун-т У 1822 атрымаУ другое месца за конкурсную працу «Якт УплыУ мапто мець закана-даУства рымскае на заканадауства польские г лпоУскае?» (апублткавана з заУвагамт IЛ яле веля у 1825 у час «Dziennik Warezawskr») Актыуна дзейнт-чау у т-ве фгларэтау, з 1822 у т-ве фша-дэльфтстау Арыштаваны па справе фт-ларэтау, у лтст 1823 — крас 1824 быУ у зняволенш У кляштары францыеканцау У 1826 узнагароджаны як найлепшы студэнт права У 1825 або 1826 атрымау ступень мапстра абодвух правоу 3 1828 выкладау права у Крамянецктм лщэт, пасля яго закрыцця у 1835 пераведзены у КгеУ, прафесар рымскага права ун-та св Уладзтмтра г ХаркаУскага ун-та (з 1840) Пасля выхаду у адстауку каля 1859 вярнуУся У Беларусь, кугоУ на Па-лессг невял маентак Губерня (цяпер у
В С М1цкев1ч-Калсукас
Драпчынскгм р-не), дзе нашсаУ свае творы «Энцыклапедыя права» г «Курс рымскага права» (не выдадзены) У 1863 дапамагаУ паУстанцкаму атраду Р Траугута
МЩКЁВ1ЧА адАма ДОМ-муз ей Адкрыты 11 9 1938 у Навагрудку У доме сям’г МщкевгчаУ паводле гнщыятывы «Мщкевщкага камттэта» У Вял Айч вайну музей знгшчаны, адноулены г адкрыты 26 11 1955 Размешчаны У рэкан-струяванай у 1990 сядзтбе Мщкевтчау (дом, флггель, св1ран, альтанка, студня) Пл экспазгцыг 337 м2, больш за 4 5 тыс экспанатау (1998) У кнгжным фондзе (каля 1,4 тыс экз ) прыжыцце-выя выданнт, рукашсы г пераклады творау паэта, старадрукт (634 т), выданнт «Мщкевщкага к-та» (1934) Сярод экспанатау асабгстыя рэчы (гаДзшнтк, аку-ляры г шш ), макет помшка Мщкевгчу у Парыжы (скулып А Бурдэль), помнгк гарэльеф, заказаны да 100-годдзя з дня нараджэння паэта яго старэйшай дачкой у Варшаве (у 1903 устаноулены у касцеле св Мгхагла у Навагрудку), ру-каптсы вершаУ К Краптвы, Ю ГаУрука, П Пестрака, карцшы мастакоу 19—пач 20 ст В Ваньковтча, Р Мясаедава, творы сучасных бел Майстроу Л Асецкага, А Глебава, А Шыбнева г шш , прысве-чаныя паэту, фрагменты прадметау по-быту з археал раскопак на радзгме Мтц-кевна — на хутары Завоссе, вырабы са шкла, фарфору, фаянсу 19 ст
Лт Гурина НИ.Киркевич АИ Дом-музей А Мицкевича в Новогрудке Мн 1973 Галша Кучмой
МЩКЁВ1Ч-КАПСУКАС Вгкенцгй Ся менавтч [Мгцкявтчус - К а и с у -к а с Вшцас Стманавтч, 26 3(7 4) 1880, в Будвечай Втлкавппскага пав Сувалкау-скай губ, цяпер Вглкавтшскг р-н, Лп-ва — 17 2 1935], дзеяч мгжнар каму-нтст руху, парт 1 дзярж дзеяч Лпвы г Беларусг, псторык, публщыст Вучыуся У Марыямпальскай пмназп (1890—97), у Сейнайскай духоунай семгнарыт, адкуль у 1898 выключаны за антыурада-выя выступленнг, у Бернскгм ун-це (1902—04) 3 1903 чл с -д паргыт Лпвы (з 1905 чл яе ЦК) Удзельнтк рэвалюцьп 1905—07 у Лпве, арыштаваны цар-
cKiMi уладамт, у 1905—06 г 1907-знаходзтуся у зняволенш У студз 19 сасланы У Ешсейскую губ , але Упек ссыли ЖыУ у Кракаве, ктраваУ v 1914—16 Загрантчным бюро с -д парты»* Лпвы Пасля у Швейцары», Анти 1е ЗША, займауся парт дзейнасцю У эмпрацьп пазнаемтуся з У Леншым рэдагаваУ шэраг ли газет 1 часошсау 1 чэрв 1917 у Петраградзе, устушу * РСДРП(б), рэдактар 1-й лп бальшавш кай газ «Tiesa» («Прауда») Удзелыш Кастр рэвалюцы! 1917 у Петраградзе, II Усерас з’езда СаветаУ, чл Петраграл скага ВРК Са снеж 1917 камтсар m лп справах Наркамнаца РСФСР чл Цэнтр бюро лп секцый пры ЦК РКП(б) Адзш з аргантзатарау Кампар ТЫ1 Лпвы, чл яе ЦК у 1918—35 У лют 1918 нелегальна прыехаУ у Виьню V 1918—19 старшыня 1-га Урада Сав Лп вы Пасля Утварэння у лют 1919 Лп Бел ССР старшыня 1 нарком замежных спрау яе СНК У крас—жн 1919 узла чальвау Савет абароны Лпбела, з вер 1919 — Бюро па нелегальнай рабоце пры ЦК КП(б)Л1Б, рэдагаваУ газ «Звез да» [орган ЦК КП(б)ЛтБ], якая выходзг ла у Смаленску У 1920—21 на падп рабоце у Выенскгм Kpai, рэдагаваУ ле гальную польск газету камунтст ктрун ку «Pochodma» («Паходня») 3 канца 1921 у Маскве, працавау у Камунют ун-це нац меншасцей Захаду У 1920— 28 дэлегат кангрэсау Камгнтэрна, з 1924 канд у члены, з 1928 чл Выканкома Камгнтэрна, заг сакратарыята Поль шчы 1 Прыбалтыйскгх краш Адзш са стваральнгкаУ у 1922 МОПРа, чл яго ЦК Ад выканкома Камгнтэрна Удзель нтчау у рабоце 1-га з’езда КПЗБ (1928) Аутар прац па псторыг, фшасофгг, эка нам думцы г лгт крытыцы Апублгкавау 47 кнц г брашур, каля 2 тыс аргыкулаУ у тл па псторыг Лгтвы, пра рэв падзег 1918—19, праблемы лп сацыял-дэма кратыг, пра некат пытаннг рэв руху у Зах Беларусг Аутар мемуарау «У цар скгх турмах» (1929)
Те Rastai Т 1—12 Vilnius 1960—78, В копях польских палачей Смоленск, 1920 Национально-революционное движение в За падной Белоруссии и разгром Громады // Коммунистический Интернационал 1927 № 6 Фашистский переворот в Литве М 1927, Борьба за Советскую власть в Литве и Зап Белоруссии // Пролетарская революция 1931 N» 1, Бел пер —Лггва Ми, 1933
Лип Малюкявичюс РИ Винцас Мицкявичюс-Капсукас // История СССР 1968 № 2 УмОзтигр М/хнюк
МЛАДЗЁЦК! 1налп Восшавтч (лют 1855, г Слуцк, Мшская губ — 22 2 1880), рэвалюцыянер-нарадаволец 3 сям’1 дробнага ганцляра Вучыуся У Слуцкай пмназц, адкуль быу выключа-ны Працавау хатнгм настаушкам у Ра-гачове i гнш гарадах 3 1879 у Пецяр-бургу, у 1880 наладзгУ сувязь з членам» тайнай арг-цыт «Народная воля» 20 2 1880 здзейснгУ няУдалы замах на жыцце графа М Т Лорыс-Мелгкава (на той час фактычна дыктатара Рас тмпе-рыт), за што зняволены у ПетрапаУлаУ-скую крэпасць 22 2 1880 публтчна паве-
шаны на Сяменаускш пляцы у Пецяр-бургу
Лт Энгельмейр А. Казнь Мдодец-кого // Голос минувшего 1917 № 7—8, Каригловгч I На эшафоце з усмеш-кай // Чырвоная змена 1994 27 студз
Эдуард Карниювм
«МЛОТ» («М1оЬ>, «Молат»), масава-па-лпычная газета, орган ЦК КП(б) Беларусг Выдавалася з 18 12 1918 да 7 3 1926 на польскай мове, спачатку у Мшску, з № 41 1919 у Вшьш, з № 84 1919 у Мшску, з № 150 1919—20 у Смаленску, з 25 2 1 920 да 20 2 1921 не выходзгла Усяго выйшла 1038 нумароУ у 1918—10, 1919—94, 1920—72, 1921—109, 1922— 153, 1923—152, 1924—269, 1925—296, 1926—54 Спачатку — орган ЦВК груп Садыял-дэмакратыг Каралеуства Польскага 1 Лпвы (СДКПгЛ), з 30 12 1918 — орган ЦВК груп Камушст рабочай пар 1Ы1 Польшчы (КРПП) у Расп, з 23 2 1919 — орган ЦВК КПРП г ЦК КП(б) Лпвы 1 Беларуш, з 9 3 1921 — орган Польскага бюро пры Цэнтр Бюро КП(б) Беларуш, з лютага 1924 — орган Польскага бюро пры Часовым Бе-upycKiM Бюро ЦК РКП(б), з 3 4 1924 га 17 5 1924 — орган Часовага Беларускага Бюро ЦК РКП(б) Заклгкала пра-цоуных абараняць заваевы рэвалюцьп, асвятляла пытанн1 грамадска-палп жыцця у Беларуш Мела старонкг «Sztandar Mlodzreiy» («Сцяг моладзг») г «Stroruczka o^wiatowca» («Старонка ас-ветнгка»)
МЛЫН ВАДЗЯНЫ. збудаванне на беразе ракг ц1 праточнага возера для размолу зерня Вядомы з часоу Кгеускай Pyci Будавалгся пры княжацкгх дварах, чанастырскгх вотчынах Асаблгва былг пашыраны у 16—18 ст. Уладальнгкамг к былг таксама купцы г дзяржава Шыро ка бытавалг побач з ветраком да пач. 20 ст Пераважна будавалг колавыя, тур-бшныя г нашгау'ныя млыны Найб пашыраны бы? колавы, асн частка якога — вертикальна пастауленае кола, насаджанае на гарызантальную вось Яно прыводзглася у рух сшай вады, якая падала зверху на лапаткг кола г крутила яго. У канцы 19 — пач 20 ст замест кола сталг выкарыстоуваць турбг-ны На Пд карысталгся г наплаунымг млынамг, асновай для якгх служылг паром цг баржа, а колы прыводзшгся у рух цячэннем вады Пасля Вял Айч вайны паступова заменены на млыны з элек-трарухавгком У наш час М в захавалгся як помнгкг нар архпэклуры.
МН1ШК1, шляхецкг род уласнага герба у Рэчы Паспалггай Паходзшг з Чэхп, у 16 ст асталявалгся у Польшчы 3 17 ст лчылг свагм предкам военачальнгка Карла Вялгкага Вандалгна, гмя якога стала часткай прозвшиа (прыдомкам)
Найб вядомыя М
Ежы (Юрый, каля 1548—май 1613), дзярж дзеяч Польшчы Вучыуся ва уи-тах Кенггсберга г Лейпцыга У 1571—72 кухмгстр Жыпмонта II, яго давераная асоба, крайчы каронны У 1572—82, кашталян радамскт у 1582— 89, ваявода сандамгрскг з 1589 Удзель
шчау у Лгвонскай вайне 1558—83 У 1604 у яго рэзгдэнцыг у Самбары быу праездам 1лжэдз1ттрый I Ежы заклю-чыУ з гм дагавор г абяцаУ ваен дапамогу у здабычы маскоускага трона, 1лжэ-дзмгтрый абавязвауся ажашцца з дачкой Ежы Марынай г выплацгць цесцю 1 млн злотых У 1604 атрад Ежы разбгу рус войска пад НоУгарадам-Северскгм г садзейшчаУ захопу Лжэдзмгтрыем Масквы 12 5 1606 Ежы разам з дачкой пры-быу у Маскву, але пасля забойства са-мазванца сасланы у Яраслауль Вызва-лены у 1608, падтрымау 1лжэдзмтрыя II На сеймах 1609 г 1611 выступау супраць штэрвенцыг Жыпмонта Ш у Ра-спо, каб захаваць маскоускг трон за сваей дачкой, а не аддаць яго каралевгчу Уладзгславу
Мары на (1588 або 1589—1614), дачка Ежы У 1604 сасватана у Самбары за Лжэдзмгтрыя I Завочны шлюб з тм адбыуся у Кракаве 22 11 1605, друп шлюб г яе каранацыя як царыцы — у Маскве 18 5 1606 Пасля забойства са-мазванца саслана у Яраслауль, у 1608 вызвалена, але далучылася да Лжэдзмгт-рыя И, якога прызнала за ранейшага мужа Пасля забойства Лжэдзмгтрыя П зняволена, нарадзгла ад яго сына Звана «Царэвгч» стаУ сцягам 1-га апалчэння пад камандаваннем Пракопа Ляпунова г Шана Заруцкага У 1614 схоплена войскамг цара Мгхагла Федаравтча г памер-ла У зняволенш
Юзаф (1670—25 6 1747), староста санацкг з 1691 Праз шлюб з дачкой мечнтка ВКЛ Ш К.Апнскага Элеанорай уцягнуты у вайну шляхты ВКЛ супраць Сапегау, удзельшчау у Алькенщкай бгт-ве 1700 Пасля ггбелт М.Сапеп атрымау пасаду генерала артылерыт ВКЛ У 1704 далучыуся да Сандамтрскай канфедэра-цыт Маршалак надворнь ВКЛ у 1706— 13, маршалак вял каронны у 1713—42, кашталян кракаускг з 1742 Адзш з буйнейших магнатау Рэчы Паспалггай, на Гродзеншчыне валодау Рудавай г Вял Берасгавтцай, дзе заснавау францыекан-скг кляпггар Мецэнат
Ежы Аугуст (1715—15 10 1778), сын Юзафа Лоучы каронны У 1732— 36, падкаморы ВКЛ у 1736—42, маршалак надворны каронны у 1742—67, староста генеральны велгкапольскг у 1757—78, кашталян кракаускг з 1773 Валодау шматлпамг староствамт, у гл з 1760 Крычаускгм У палтт жыццг пад-трымлгвау Аугуста III, далучыуся да Ра-дамскай канфедэрацыг.
Ян Кароль (1716—19 9 1759), сын Юзафа ЛоУчы каронны у 1736— 42, падкаморы ВКЛ з 1742 Трымау шматлгкгя староствы.
Мгхал Ежы (1742—23.1806), сын Яна Караля Вучыуся у Варшаве, Швейцарыг, вандравау па крашах ЕУро-пы Чашшк каронны у 1777—78, сакратар вял свецкг ВКЛ у 1778—81, маршалак надворны ВКЛ у 1781—83, маршалак вял каронны у 1783—93, староста слонгмскг Прыблгжаны караля Стангс-лава Аугуста Панятоускага Прыхгльнгк щэй Асветнщтва, распрацаваУ праект акадэмгг навук г нац музея Чл Т-ва
МОГИЛЁВСКИЕ М
элементарных кшг, Адукацыйнай камь сг1 У 1780—81 сакратар дэпартамента замежных гнтарэсау Пастаяннай рады, у 1782—86 старшыня дэпартамента палг-цыг Выступау за правядзенне рэформ у Рэчы Паспалггай з апорай на Распо, за далучэнне караля да Таргавгцкай канфедэрацыг На Гродзенскгм сейме 1792 адмовгуся падпгеаць акты пра падзел Рэчы Паспалггай г падау у адстауку Пасля адрачэння Панятоускага ад трона У Гродне суправаджау яго У Пецярбургу
Валерый Пазднякор
«МОГИЛЁВСКИЕ ГУБЁРНСКИЕ
ВЕДОМОСТИ», афщыйная газета Выдавал гея у 1838—1917 у Маплеве гу-бернскгм прауленнем Складалгся з 2 частак афгцыйнай (з 2 7 1838), якая мела агульны г мясц аддзелы, г неафгцый-най (з 14 7 1893), якая у 1904—05 выходзгла як самаст грамадская г лгтаратур-ная газета. У 1838—49 выходзхлг нерэгу-лярна, у 1849—58, 1864—69, 1905, 1916—17 — штотыднева, у 1859—63, 1870—1903, 1906—12 — 2 разы на ты-дзень, у 1904 — 3 разы на тыдзень Тираж ад 600 да 1950 экз У афгц частцн змяшчалгея пастановы г Указы урада г губ адмшгетрацыг, аб’явы, у неафщый-най — лгт творы, краязн матэрыялы па археалопг г ггсторыг, статыстыцы, адукацыг, этнаграфц, фальклоры, мо-вазнаустве, сац -эканам пытаниях, ас-вятлялася культ жыцце Маплева г шш Сярод найб цгкавых краязн публгка-цый «Этнаграфгчны нарыс» (1839), «Ггсторыя Маплеускага герба» (1842), «Пстарычны агдяд МаплеУскай губер-нг» С Сакалова (1848), «Орша (1250— 1683 гг)» ЗДаУгялы (1898), «Да пытання аб этнаграфгчнай карце беларускага племенг» Я.Карскага (1902) г шш Матэрыялы «Маплеускгя прыкметы», «Загад-к», «Дзяды» (1849), «Каляды у Сеннен-скгм павеце» (1852), «Беларуская тэксты вярцепнага дзеяння» Е Раманава (1898) пададзены з захаваннем асаблгвасцей бел мовы Некат публгкацыг газеты друкавалгея у Магмеускай губернской друкарш асобнымг выданнямг (выйшла 25 кнш). У 1861 у № 54 у якаецг дадатка замест неафгц часткг выйшла брашура А Кгсяля «Бяседа старога вольнгка з новым! пра гхняе дзела», упершыню над-рукаваная на бел мове грамадзянскгм шрыфтам Рэдакгарамг «М г в » у роз-ныя гады былг Т Лявонау, С I Сакалоу (да 1864), НДубенскг (1864—67), В Бг-пен (1867—69), АПацехш (да 1871), Кадзьян (1871—72, рэдактар неафщ часткг), I АКасуновщ (1872—73, рэдактар неафщ часткг), АА Сгманоусга (1873—77, рэдактар неафщ часткг), I Рубаноускг (1877—83), М Фурсау (1883—87), ЕРаманаУ (1897—1903), М ОзераУ, К Ангксвгч г гнш 1гар Пушкш
«МОГИЛЁВСКИЕ епархиАльные ВЁДОМОСТИ», штотыдневае выданне Маплеускай правасл духоунай кансгс-
Мшлз МОГИЛЁВСКИЙ
торы!. Выдавался у Маплеве У 1883— 1917 на рус. мове. Прызначалюя для Магйёускай праваслаунай enapxii. Мел! афщ. ! неафщ. аддзелы. У афщ. аддзеле друкавалюя пастановы i распараджэнш Урала i мясц. улад па царк. справах, ра-шэнш i справаздачы Сшода, аб’явы i распараджэнш кансюторьп. У неафщ. частцы змяшчалзся матэрыялы царк,-г!ст. харакгару: пра дзейнасць брацтвау (артикул Ф.Жудро аб Маплёусюм Бога-яуленсюм брацтве, 1889—90), царк,-прыходсгах школах 1 шш. навуч. уста-новах (аб Маплёусгам жаночым лухоу-ным вучылппчы, 1884, № 20, чытаннях па псторы! Маплеускай enapxii пры Магыёускай духоунай семшаръп, 1884, №35—36), ист. нарысы пра асобныя манастыры (Чонкауска-Макар’еуск! адзшаверсю, 1889, № 22—23, Тутпчэу-ск! Св.-Духауск!, 1889, №14—16), успамшы пра маплеусюх ешскапау 1 шш. Змяшчал! матэрыялы У дапамогу свята-рам: як праводзщь гутарю са старавера-Mi, як весц! барацьбу супраць забабонау i шш. У кожным нумары змяшчауся ле-тагпс бягучых падзей, што тычылюя розных бакоУ грамадскага жыцця. Рэ-дакгары: Д.Ц!хам!рау, ГПятнщю, П.Са-харау, А.Малев!ч. У 1991 выпуск «М.е.в.» адноулены. Валянщна Грыгор'ева.
«МОГИЛЁВСКИЙ ВЕСТНИК». игго-дзённая грамадска-палп. i лпаратурная газета праваакцябрысцкага юрунку. Выдавалася з 19.5(1.6).1906 да 15(28).4.1917 у Маплеве на рус. мове спачатку губ. правлением, з 1913 приватным! выдау-цамь Рэдакгары: МЛ.Пипн, М.М.Ста-леусю, Г.П.Пажарау, А.Е.Адамец ! шш. Падгрымл!вала палпыку царызму, асу-джала рэв., нац.-вызв. i л!беральна-апа-зщыйны рух. Друкавала «словы» i «Казани!» мясц. етскапа, у як!х прапаган-давалюя щэ! рус. праваслауя ! самадзяр-жауя, асуджалюя атэ!зм, матэрыял!зм, фшасоф!я Л.Талстога. У арт. «Брашуры на беларускай мове» (18.8.1906), «Мшск» (27.8.1906) i шш. адмауляла нац. i этнакульт. самастойнасць бел. народа, абвшавачвала газеты «Наша доля» i «Наша шва» у сепаратизме. Пасля Лют. рэвалюцы! 1917 падгрымл!вала Часовы урад. Змяшчала вершы, апавя-данн!, нарысы мясц. аутараУ, ист. раман Юрыя Барташэв!ча «1мператар сфшкс», навукова-папулярныя i этнагр. артикулы. Прапагандавала рус. л!т.~ маст. спадчыну, але замоучвала сац.-крыгычную наюраванасць творау. Тэн-дэнцыйна абвшавачвала М. Горкага, С.Сяргеева-Цэнскага, Н.Найдзёнава у натурализме 1 дэкадэнцтве. АдмоУиа ста-вшася да футурызму i !нш. авангардыс-цк!х юрункау, але признавала наватар-ства У. Меерхальда. 1нфармавала пра музычныя i тэатральныя навшы у Маи-леве, адзначала заслуг! Е.Раманава i М.ДоУиар-Запольскага у даследаванн! фальклору. УладзМр Конан.
«МОГИЛЁВСКИЙ гблос», штодзён-ная грамадска-палиычная 1 лгтаратур-ная газета радыкальна-л!беральнага ю-рунку. Выдавалася з 6(19)-1 да 22.8(4.9).1906 у Маплеве на рус. мове. Заснавальшк ! 1-ы рэдакгар-выдавец Ю.Ю.Бехл!. 3 22.2.1906 газету выдавала т-ва «Правшцыяльная прэса», 3.5.1906 рэдактарам стау Н.А.ШафраноУск!. У праграмным артикуле рэдакцыя заявь ла, што газета будзе служыць усеагуль-най палп. свабодзе на аснове «кансты-туцыйна-дэмакр. праграмы», раУна-праую, «эканам. штарэсам працоУных мае» (6 студз.). У публикациях Я.Окуня «Мясцовая хрошка» (28 студз.), «Пра л!берал!зм» (5 лют.), «Партыйнае жыц-цё: Рэзалюцыя «балыпавжоу» пра адно-сшы да нацыянальных сацыял-дэмакра-тычных партий» (7 крас.), «Айчына У небяспецы» (28 крас.), «Рэвалюцыя ! творчасць» (12 лш.) ! шш. падгрымл!ва-ла вызв. рух 1 рэвалюцыю. У арт. «Аб Л.М.Талстым ! пралетарыяце», «Папу-лярныя гутарю» Окунь прапагандавау маркшецк! погляд на трамадства, ролю розных класау у рэвалюцьл; Л.Талстога л!чыу вял. шсьменнпсам, аднос!у яго да щэолагау буржуазц. Газета станоуча ацаюла творчасць М.Горкага, Л-Андрэ-ева. У аддзеле «Тэатр ! музыка» асвятляла культ.-асв. дзейнасць у Гомел!. 11 разоу падвяргалася судовым праследа-ванням i адм. стагнациям за падтрымку рэвалюцы!, арганйацыю збору ахвяраванняу ДЛЯ ССЫЛЬНЫХ. Уладзидр Конан. «МОГИЛЁВСКИЙ гблос», грамадска-палп. 1 лпаратурная газета. Выдавалася з 13.3.1918 у Маплеве на рус. мове. Рэдактар-выдавец I.MipidH (Mipcra-Ica-еу). У праграмным i рэдакцыйным артикуле абвясщла сябе беспартыйнай, ставка задачу шфармаваць жыхароу горада пра падзе! мясц. жыцця, асвятляць з’явы 1 факты, ягая з’яуляюцца «каш-тоУным укладам у леташс горада Mari-лёва». Выходзша ва Умовах акупацы! горада германсюм! войскам! i польсюм корпусам Т.Р.Доубар-Муснщкага. Друкавала справаздачы пра пасяджэнн! Маплеускай гарадской думы, Маплёу-скай губ. земскай управы, пра Усерас!й-сю з’езд Саветау, даклад пра Брэсцк! дагавор. Апублжавала артикул Дрыгав!-ча «Беларуская Народная Рэспублжа» (1 крас.). Шсала пра падзе! у Петрагра-дзе, Мшску, Гомел!, Смаленску, Бабруйску. Апошш вядомы № 19 выйшау 10.4.1918. Светлана Кныш.
МбпЛЫИК, група стараж. пахаванняУ у адным месцы. Адасобленыя ад пасел!-шчау М. з’явипся у мезалще. Падзяля-юцца на курганныя (гл. Курган) i бес-курганныя, або грунтавыя без насыпау. Паводле пахавальнага абраду адрозшва-юць М. з трупаспаленнем ! трупапала-жэннем. Даследаванне М. дае каштоУ-ны матэрыял для вызначэння арэала этшчных груп, археал. культур, храна-логп, палеантрапалогп, сямейных i са-цыяльных адносш; пахавальны швей-тар, убранне нябожчыка дапаУняюць уяуленне аб матэрыяльнай культуры
розных плямён. На Беларус! самый си ражытныя М. адиосяцца да бронзавага веку (Рудня-Шлягша, Ходасав1чы). Найб даследаваны бескурганныя М. ранияга жал. веку Чаплш, курганныя часоу По-лацкай дзяржавы — 1збиича, Заслаусш курганныя могиыам. Античны М. звычайна называюць некропалем, хрысв янсю i мусульмансю — моткам! 'я
Jlim:. Очерки па археологии Белоруссии. Я. 1—2. Мн., 1970—72; Лысенко П.Ф. Дреговичи. Мн., 1991; ШтыхаУ Г.В. Крыиш Мн., 1992. 1'еоргш ШтыЛ
МбдЭЛЬ (Model) Вальтэр (24.1.1891,® Генцш, Гермашя — 21.4.1945), гермв сю ваенны дзеяч. Ген.-фельдмарвИ (1944). 3 1909 у армй, удзельшк 1-й сусв. вайны. 3 лют. 1940 камандавау З-й танк. дывЫяй, якая Удзельшчала У Ш падзе на СССР. 3 кастр. 1941 камандяр 41-га танк, корпуса, са студз. 1942 иа лют. 1943 (з перапынкам!) камандуючн 9-й арм!яй на Усх. фронце. У лют.— сак. 1944 камандавау групай арма «Поунач», у крас.—чэрв. 1944 «Пауноч-ная Украша». ВызначаУся асаблний жорсткасцю. 28.6.1944 як «майстар ад-ступлення» прызначаны камандуючым групай армш «Цэнтр» (дыслацыравала-ся на Беларус!), каб спынщь наступление сав. войск у ходзе Беларускай апера-ЦЫ1 1944. Аднак у час камавдавання М. войск! групы армтй «Цэнтр» панесл! найб. цяжюя паражэнн! I 15.8.1944 ён адхшены ад пасады. 3 вер. 1944 камаи-дуючы групай армш «Б» у Францы! (у крас. 1945 разгромлена ! каштулявала) Скончыу самагубствам.
М6ЖЫ (Morzy) Юзаф (н. 10.8.1921, в Лопуш Бельск-Падляскага пав. Беластоцкага ваяв.), польею псторык. Д-р ист. навук (1962). Скончыу Маскоусю ун-т (1955). Да 1991 працавау ва Ун-це !мя А.М!цкев!ча у Познан!, дацэю (1968). Вывучае псторыю ВКЛ i Pacii АУтар манаграфц «Дэмаграф!чны крызк у Л!тве ! Беларус! у И палове XVII ст.» (1965; бел. пераклад фрагментау у час «Спадчына», 1992, № 5), дзе на падста-ве шматл!к!х крынщ зроблена выснова пра значнае (да 50%) скарачэнне на-сельнщгва ВКЛ у час войнау 1648—67 з-за баявых дзеянняу, голаду, пошас цей, вываду у палон, уцёкау. Аутар больш як 50 артыкулау i рэцэнз!й.
Те:. Geneza i rozwoj cechow wileriskich do konca XVII w. // Zeszyty naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Historia Poznan, 1959. Z. 4; Zarys dziejdw ZSRR Warszawa; Poznan, 1984 (разам з АКлясам, Е.Ахмансюм).
мойзых Яуген Антонавп [7(20)12.1903, в. Германава Лукаускага пав. Сядлецкай губ., цяпер у Люблш-сюм ваяв., Полыпча — 10.8.1944}, Ге рой Сав. Саюза (1945). Беларус. Скончыу ваенна-пях. вучылппча (1944). 3 1933 нар. суддзя у Чэлябшску ! воблас-ц!. У Чырв. Арми з 1941. У Вял. Айч. вайну з лш. 1944 на 2-м Прибалт, фронце. Камандз!р кулямётнага узвода ст. лейтенант М. вызначыуся пры выз-валенн! Латвц: 10.8.1944 узвод М. фар-cipaBay р. Айв!екстэ, знгшчыу агнявыя
пункты ворага, што перашкаджал! пе-раправе сав. войск; у час адбщця 5-й контратак! прашушка, кал! скончылюя боелрыпасы, М. павёу узвод у рукапаш-1щ бой, у яюм запнуу.
МбКАШ, адна з гал. байнь слав, языч-нщкага пантэона. Ва усх-слав. летагпсах згадваецца як адзшы жаночы персанаж, чый мал разам з щалам! шш. багоу быу наставлены кн. Уладз!м!рам Святаслав!-чам у Клеве -«на холму вне двора теремного». На думку шэрагу даследчыкау, у м|фалогн славян М. лтчылася жонкай Перуна. Уяулял! яе як жанчыну з вял. галавой i доупм! рукам!, якая ноччу прадзе. Ушанаванне М. засведчана царк. павучанням! 14 ст. Ёй приносил ахвяры — юдал! У калодзеж кудзелю або пражу. Лдчылася апякункай шлюбу, эротыю i Увогуле сексуальнай сферы. У сакрал!заванай тапашмщы ёй прысвя-чал! Узгорк! (напрыклад, чэшскае Mokosin Vrch). У бел. м!кратапан!мщы вадомы Урочышча Мокшава балота, Мокни. У сгстэме бшарных апазщый М звязвал! з няцотным! полюсам! (дзень Перуна — чацвер, а М. — пят-iiii(a). М. як байня звязана з вадой, а таксама з щэяй нараджэння, урадл!вас-ш, жыцця. Паводле даных фальклору i тапашмйо, М. была вядома зах. i паУд. славянам. На Беларус! юнавау культ ба-пш, аналайчнай М. Паводле звестак А Ьркора, ёй была Цёця (Цюця), якую уяулял! прыгожай поУнай жанчынай, з галавой, упрыгожанай спелым! каласа-м!, а У руках яна трымала садавшу i га-родншу. Па нар. календари, на з!мовае сонцастаянне (Каляды) Цёця нараджае сонца — Божыча (Дажбога). Пасля прыняцця славянам! хрысц!янства, на змену М. прыйшоу яе адпаведнгк — св. Параскева Пятнща. Давол! часта хрыс-Ц1ЯНСК1М адпаведшкам М. л!чыцца Мария.
Jlim:. Иванов В.В., Топоров В.Н. К реконструкции Мокоши как женского персонажа в славянской версии основного мифа // Балто-славянские исследования, 1982. М., 1983; Живописная Россия. Т. 3. СПб.; М., 1882 Эдвард Зайкоуске
МЙКРАЕ, веска У Холстаусюм сельса-веце Быхаускага р-на, чыг. паУстанак Мокрае на лшй Майлёу — Жлобш, на р Макранка. За 3 км на Пн ад Быхава, 50 км ад Майлёва. 800 ж., 364 двары (1997).
Вядома па рукатсных крынщах з 16 ст, як веска у складзе каралеУсюх зямель У пач. 17 ст. прыгпсана да Быхаускага замка, уладанне Храптов!чаУ, пасля СапегаУ; з 1745 у БыхаУсюм графстве, 35 двароу. У 1758 — 152 асобы мужчынскага полу, 53 двары, карчма, млын, царква. Пасля Першага падзелу Рты Паспалапай 1772 у складзе Рас. !м-nepHi. У 1885 у Гарадзецкай воласщ Быхаускага пав., 583 ж., 100 двароу. У 1897 — 975 ж., 140 двароу, хлебазапас-ны магазш. У лют.—-л!ст. 1918 акугпра-вана герм, войскам!. У 1920 — 1243 ж., 209 гаспадарак, 894,9 дзес. ворнай зям-41 У 1924 арганйавана т-ва па рэал!за-ИЫ1 с.-г. прадукцы!, якое аб’ядноУвала
Я.АМойзых.
23 гаспадарк!. 3 20.8.1924 да 11.4.1960 — цэнтр сельсавета (4.6.1965 сельсавет адноулены, 18.3.1966 перайменаваны у Холстаусю). У 1926 — 1143 ж., 215 двароу (236 ж., 41 двор на хутарах вакол М.), працоуйая школа 1-й ступеш, б-ка. У 1930 утвораны калгас !мя Сталша, у 1933 — МТС. 3 1972 цэнтр саугаса, пасля калгаса «Мокранск!»; школа, дз!-цячы сад, б-ка, Дом культуры, фельчар-ска-акушэрск! пункт, аддз. сувяз!, 2 ма-газшы. Помнгк землякам, яюя зайнул! У Вял. Айч. вайну. Помшк архггэкгу-ры — Успенская царква (1865). М. — радзша лгтаратуразнауцы МЛ.Мушын-скага. Лаешь Удальца?
мбЛАТАУ Вячаслау М!хайлав!ч [сапр. Скраб!н; 25.2(9.3).1890, слабада Ку-карка Нолшскага пав. Вяцкай губ., цяпер г. Савецк Юраускай вобл., Раыя — 8.11.1986], савецк! парт, i дзярж. дзеяч. Герой Сац. Працы (1943). СкончыУ Казанские рэальнае вучылнпча (1908), вучыуся у Пецярбургсюм полгаэхн. !н-це (1911—12). За рэв. дзейнасць неадной-чы быу арыштаваны i сасланы. У Лют. рэвалюцыю 1917 узначальваУ Рус. бюро ЦК, чл. Выканкома Петраградскага Савета. У Кастр. рэвалюцыю 1917 чл. Петраградскага ВРК. У 1919—21 старшыня Шжагародскага губвыканкома, сакратар Данецкага губкома РКП(б), ЦК КП(б) Украшы. У 1921—30 сакратар ЦК РКП(б) [ВКП(б)]. У 1930—41 Старшыня СНК СССР, потым 1-ы нам. Стар-шын1 Савета Мппстрау СССР. У 1941— 45 нам. старшин! Дзярж. к-та абароны, уваходз!у у склад Стаук! Вярх. ГалоУна-камандавання. У 1939—49, 1953—57 Mi-н!стр замежных спрау СССР, з 1956 мГ нтстр дзярж. кантролю СССР, з 1957 пасол СССР у Мангольскай Нар. Рэс-публщы. У 1960—62 к!раун!к Сав. прадстаунщтва у МАГАТЭ у Вене. Чл. ЦК парты! у 1921—57 (канд. з 1920), чл. Палтгбюро (Прэзщыума) ЦК у 1926—57 (канд. з 1921), чл. Аргбюро ЦК у 1921—30. Чл. ВЦВК i ЦВК СССР у 1937—58. Дэп. ВС СССР у 1937—58. На чэрвеньск!м (1957) пленуме ЦК КПСС выведзены са складу Прэзщыума ЦК i ЦК за несумяшчальную з прынцыпам! парты! фракцыйную дзей-
молыпчы М
насць. У лют. 1962 выключаны з Ю1СС. Адноулены У парты! У 1984.
М. — адзш з актыуных аргашзатарау масавых рэпрэсш палйпычных у СССР i БССР у 1930-я г. Выстуту на лютауска-сакавщюм (1937) пленуме ЦК з дакла-дам «Урок! шкоднщтва, дыверсп i шш-янажу япона-трацюсцюх агентау». 8.5.1933 М. падшсау пасля ГВ.Сталша шструкцыю Ус!м парт.-сав. работникам i Уйм органам суда i пракуратуры, у ад-паведнасц! з якой толью з Беларус! у раёны С!б(ры было выслана больш за 16 тыс. сялян. Яго подгпе стащь больш як у 4500 cnicax асуджаных за «контррэ-валюцыйныя злачынствы». Ад 1мя сав. Урада падшсау сав.-герм. дагавор аб не-нападзе (пакт Молатава — Рыбентро-па), германа-сав. дагавор аб дружбе i гранщы, канфщэнцыяльны i сакрэтныя дадатковыя пратаколы (28.9.1939), сак-рэтны сав.-герм. пратакол аб далейшым супрацоунщтве (10.1.1941). Удзельшк МаскоУсюх нарад (1941, 1943, 1945), Тэгеранскай (1943), Крымскай i Пат-сдамскай (абедзве 1945) канферэнцый юраушкоУ урадау трох саюзных дзяржау — СССР, ЗША i ВялЬсабрытанц.
Те.: В борьбе за социализм: Речи и статьи. 2 изд М., 1935.
Jlim.: Медведев Р.А Об одном московском долгожителе // Медведев Р.А Они окружали Сталина. М., 1990; Чуев Ф.И. Сто сорок бесед с Молотовым. М., 1991.
leap Кузняцо?.
«мбЛОТ», газета, орган Майлёускага Савета сялянсюх, рабочых i салдацюх дэпутатау. Выдавалася з канца мая 1917 да пач. студз. 1918 у Майлёве на рус. мове. Мела эсэра-меншавщю юрунак, таму што большасць дэпутацюх месцау у Савеце належала прадстаушкам гэтых партий. Публжавала матэрыялы з пася-джэнняу Савета, афщыйныя дакумен-ты, хрон!ку мясц. жыцця. Пасля Кастр. рэвалюцы! трагала пад уплыУ балыпав!-коу i левых эсэрау. 3 10.1.1918 выдавалася пад назвай «Известия Могилевского Совета рабочих и солдатских депутатов». Аляксандр Вараб’ёу.
МбЛЫПЧЫ, курган ни мойльнпс дры-гав!чоу каля в. Молыйчы Навагрудскага р-на, на беразе р. Валоука. Выявша У 1956 Ф.Д.Гурэв!ч (19 насыпаУ), даследа-вала У 1971 К.В.Паулава (8 курганоу). Пахавальны абрад — трупапалажэнне галавой на ПдЗ (6 насыпау) i на ПнЗ (адзш), адзш курган без пахавання. Праслойк! з попелу i вуголля у насыпах (4 курганы), вщавочна, рэштю памь нальных вогнппчау. Выяулены рэштю складзенай з бярвён дамавшы. Пахавальны швентар — жаночыя Упрыго-жанн! (сярэбраныя i алавяныя скроне-выя кольцы, сярэбраныя пярсцёнак i фрагмент зярнёнай пацерю, шкляныя, хрусталёвыя i сердал!кавыя пацерю), жал. нож. Яраслау Звяруга.
МОРГ (ад ням. Morgen ранак), зямель-ная мера. У сярэдневяковай Германн —
МОСАР
зямельная прастора, якую мог апраца ваць адзш чалавек з ранку да поудня У 18—19 ст М Прыкладна адпавадау плошчы, якую можна было Узараць за дзень парай валоу (канем) г на якой можна было высеяць 0,25 вшенскай бочкг жыта або накасщь 1,6 воза сена Як зямельна-падлнсовая адзшка меу шмат разнавщнасцей, юнавал! М маг-дэбургсю (0,2553 га), гановерсю (0,2767 га), амстэрдамсю (0,8128 га), венсю (0,575 га), старапольсю (каронны, 0,5985 га), навапольсю (0,5602 га, з 1819 роуны 0,5599 га), хелмскг стары (0,5606 га) 1 новы (0,5787 га) На Беларуш М стау пашыраным з сярэдзшы 16 ст з часу правядзення валочнай памеры i вызначауся як гшошча памерам 3x1 шнур, або 30 х 10 прутоу (0,7123 га) Паводле вызначэнняу маплеускага i по лацкага верхнгх земски судоу у 1780, мшскай губернскай чарцежнай у 1802, лпоУск! М складауся з 3 квадратных шнуроу (300 квадратных прутоу = 16 875 квадратных локцяУ = 1452 квадратных сажняу = 0,605 дзесяцшы, гзн 0,661 га) У залежнаст ад гасп прызначэння Утоддзяу 1 зыходзячы з мэты аб-кладання к павшнасцямг вылучалг па-лявыя, сенажатныя, лясныя, засцянко выя М У Беларуш М выцеснены Ул1 ковым! адзшкамг Рас шперьп У канцы 18 — сярэдзше 19 ст У працэсе наса-джэння рус землеуладання 1 рэалгзацыг агульнадзярж межавых мерапрыем ствау
Лип Сементовский AM Омерах и весе, употребляемых в Витебской губернии Витебск, 1874, Ж у р а в с к и й ДП Об ис точииках и употреблении статистических сведений М , 1846 Яуген Ашшчанка
МбСАР, веска ва Удзелаусктм селъса-веце Глыбоцкага р-на За 20 км на ПнЗ ад г Глыбокае i аднайменнай чыг станцыг 485 ж , 223 двары (1998)
Вядома з 16 ст як мястэчка Паводле граматы вял кн ВКЛ i караля польскага Жыпмонта II Аугуста ад 11 101554 Яну Мгхайлавгчу Зяновгчу (Зяноуевгчу) было дазволена «при именью его Моса-ры над р Дисною местечко посадити, торг и корчмы вольные к пожытку у его мети» Ад Зяновнау маентак М перай-шоу да Валовгчау, у 1639 — да Далмат-1сайкоУсюх Некаторы час яго Уладаль нжамг был1 Млечю, з канца 17 ст — Бжастоусктя, яюя У 1775—90 пабудавалг у М палац (не захавауся), у 1792 — па-раф1яльны касцел св Ганны У 18 — 1-й пал 19 ст гснавала унгяцкая царква 3 1872 дзейшчала нар вучылгшча 3 канца 19 ст М — уладанне Пшсуд-cKix У 1885 у маентку М 558 ж i 2030 дзесяцш зямл1, у весны М — 117 ж 3 1921 М у складзе Польшчы, цэнтр гмг-ны Дз1сенскага пав Вгленскага ваяв 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета у Дуншавщюм, з 20 1 1960 — у Глыбоцюм р-нах, з 20 5.1960 ва Удзе-лаусюм сельсавеце У весцы базавая школа, б-ка, клуб, фельчарска-акушэр-
сю пункт, 2 магазшы, аддз сувязг, пра-цуе льнозавод Захавауся помнгк архг-тэктуры — цагляны касцел св Ганны (1792, у гм знаходзяцца мошчы св Юс-тына) За 1,5 км на ПдЗ ад вескг кур-ганны мопльнгк (10 насыпау)
Язэп Бунто
МОРАЛЬ веска, цэнтр сельсавета у 1ванаусюм р-не, на правым беразе р Ясельда, на аУтадарозе 1ванава—Мотель За 21 км на Пн ад 1ванава, 23 км ад чыг ст Янау-Палесю 4441 ж, 1797 двароу (1997)
Упершыню упамшаецца пад 1422 у актах ЛгтоУскай метрыю як прыватнае уладанне Пазней уваходзша у Пшскае княства У 1520 ’— сяло пшскага кн Федара 1ванавгча Яраславгча, пасля смерцг якога перайшоу да караля польскага г вял кн ВКЛ Жыпмонта I Старога У сярэдзше 16 ст мястэчка Паводле рэвгзи 1555 аднесены да гарадоу з самакграваннем, гзн меУ магдэ-бургскае права 3 1795 у Рас гмперыг, у 1798 — 617 ж У 19 — пач 20 ст мястэчка, цэнтр воласцг Кобрынскага пав Гродзенскай губ, дзярж маентак У 1886 — 2294 ж, 239 двароу, 2 царквы, каплща, яур малгтоУны дом, школа, 13 крам, 7 корчмау, праводзгУся гармаш 3 1921 у складзе Польшчы, у Драпчын скгм пав Палескага ваяв Дзейнналг мясц арг-цыг БСРГ, КПЗБ, КСМЗБ 3 1939 у БССР, 3 12 19 1940 гар паселак у 1ванаусюм р-не У Вял Айч вайну ням фашысты загубил у М каля 2 тыс жыхароу, 6 4 1944 яны спалглг каля 400 двароу У М дзейшчала Мотальскае камсамолъска-маладзежнае падполле, у наваколлг — партыз брыгада гмя Я М Свярдлова, якая з канца 1943 да крас 1944 кантралявала паселак 3 1954 веска, цэнтр сельсавета У 1962—65 у Драггчынскгм р-не Цэнтр калгаса «40 год Кастрычшка», спажывецкае т-ва, камбшат каап прам-сцг, кааператыу «Моталь» 2 сярэднгя школы, навуч вытв камбшат, дзщячая школа мастац-твау, дзшячы сад-яслг, Дом культуры, Моталъскг музей народнай творчасцг, б-ка, бальнща, аддз сувязг, магазшы Традыцыйны цэнтр вырабу мотальсюх ручнгкоу г мотальсюх кажухоу Брацкая маггла сав вошау г партызан, помнгк землякам, яюя запнулг у Вял Айч вайну Помнгк архгтэкгуры Праабражэн-ская царква (1888) МалгтоУны дом хрысцгян веры евангелъскай (пяцщзе-сятнгкау) Каля весю — стаяню камен-нага г бронзавага вякоу
Лт Стасевгч ПС Веска над Ясель-дай Ми 1991 Павел Стасевгч
мбТАЛЬСКАЕ КАМСАМОЛЬСКА МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПбЛЛЕ у В я -л г к у ю Айчынную вайну Дзейшчала у 1941—43 на тэр Моталь-скага сельсавета ТванаУскага р-на Аб’ядноувала больш за 60 чал (юраунгк I М Калглец) Падполыпчыю праводзви сярод насельнштва аптац работу, збгра-лг зброю г боепрыпасы, учынялг дывер-си, у тл У канцы жн 1941 разграмглг Мотальскую гмгну, у маг 1942 сарвалг вываз моладзг на работы у Германпо
Летам 1942 частка падпольшчыкау паи шла У партизаны, удзельшчала у стм рэннг партыз атрада У барацьбе суп раць ням -фаш захогшгкау запнула 12 удзельнгкау падполля
мбТАЛЬСК! МУЗЕЙ НАРбДНАИ
ТВОРЧАСЩ. Засн у 1993 у в Моталь 1ванаУскага р-на на базе калгаснага гл зея, створанага у 1982 аматарам П П Пташыцам, адкрыты у жн 199' Пл экспазгцыг каля 1000 м2, каля 13' тыс адзшак асн фонду (1998) Аддл лы псторыг еял побыту, раместваг земляробства, гльноапрацоую, ткацтв.; нар адзення, вуснай нар творчасю выставачны Экспазгцыя музея раскаг вае пра рэпянальныя адметнаецг маи рыяльнай г духоунай культуры Зах Па лесся Сярод экспанатау археал камеи ггыя паканечнгю стрэл соснгцкага тып1 г прылады працы (сякеры, нажы, скраб кг, цеслы, сярпы, зерняцерка), керами ны посуд, дыярама старадаУняга Мота ля г яго ваколгц, штэр’ер сялянскай ха ты пач 20 ст , фотатэка (4 тыс негаты вау) пра жыцце акруп У 1927—7/ Экспануюцца дрэваапрацоУчы г байдар ны шетрумент, вырабы майстроУ па дрэве, ганчарстве, ручнгга, сурвэты, а& русы пераборнага шматнгтовага ткацтва рэггена, калекцыг палескай вышыУю, бездзежсюх выкладау г фартушкоУ, ма-ляваных, тканых, вышываных дываног камплекты летнята, восеньскага г згм< вага адзення мотальскага г драпчынска га строну Комплекс матэрыялау знаг мщь з традыцыямг святкавання Каля i Вялгкадня,Троицы, Спаса, висельных г шш сямейна-абрадавых дзеянняУ Залы аздоблены палотнамг мастакоу У Kaihj шая, А Марачкша, У ТоУсцгка, агучаны нар песнямг, музыкай адпаведна ка-ляндарнаму цыклу Паводле матэрыяла? музея створаны юнастужкг «Палесюя вяселлг» (1986, рэж 3 Мажэйка), «Пе-раблытанка» (1989, А МезенцаУ), «Мо-тальсюя анекдоты, жарты, байю» (1990, АПестау), некалью тэлеперадач цыШ «Радавод» На базе фондау музея право-дзяцца выстаую карцш мясц мастакоУ, вырабау рамеснгкаУ, посуду 18—19 ст старадрукау, «Фота старога альбома» «Жнгво» г шш Волъга Мацукевм
МбТУЗ Уладзгмгр 1ванавгч (18 2.1924 в Белановгчы Мазырскага пав , цяпер у ПетрыкаУскш р-не — 5 9 1996), поуиы кавалер ордэна Славы У Вял Айч вам ну з 1942 на Дансюм, ПаУд -Зах , 2-м i 3-м Укр. франтах Камандзгр аддз раз ведю сяржант М вызначыуся пры виз валеннг Украшы, Малдовы г Венгры! 14 11 1943 з групай разведчыкау у тыле ворага захашу «языка» г дакументы 22 8 1944 знппчыу агнявы пункт пращу нгка з разлгкам, 17 3 1945 з групай бай цоу знппчыу варожы агнявы пункт, за хапгу кулямет г склад боепрыпасау МбУЧАДЗЬ, веска, цэнтр сельсавета у Баранавщюм р-не, на р Моучадзь За 33 км на ПнЗ ад Баранавгч, 5 км ад чыг ст Мщкавгчы 882 ж, 369 двароу (1998)
Вядома з 1-й пал 15 ст , калг тут быу
нснаваны касцел св Тройцы (не збя-рогся) 3 1486 у крынщах наз мястэч-кам Слошмскага пав , уласнасць вял князе? ВКЛ У 1654 разбурана у час вайны Расп з Рэччу Паспалпай 1654— 67 1 на 4 гады вызвалена ад падаткау У !б60-я г Уласнасць Халецкгх У 1716— 70 належала Юдыцкгм, пазней — Ты-йнгаУзам 3 1795 у Рас гмперыг, у 19 — пач 20 ст мястэчка Люшнеускай вол Слоншскага пав У 1860-я г 737 ж , 127 шароу, касцел Тройцы (зачынены у 1867) царква, каплща, 2 яур малпоу-ныя дамы, 4 юрмашы на год У 1879 М на уз знппчана пажарам У 1886 — 479 ж 45 двароу 2 царквы, 3 сгнагогг, школа бровар, базар па нядзелях, 4 юрмашы на год 3 1921 у складзе Поль шчы, цэнтр гмгны у СЛОШМСЮМ, з 1926 — у Баранавщюм пав 3 1939 у ЬССР з 15 1 1940 цэнтр сельсавета Га радзгшчанскага р-на, з 25 12 1962 у Ба-ранавщкгм р-не Цэнтр калгаса, ляснщ-гва, хлебапякарня Сярэдняя школа, ба-ивая школа-штэрнат, дашкольная Установа, б-ка, бальнща, аддз сувязг, магазшы Помниа землякам i ахвярам фашызму, яюя загшулг у Вял Айч вай-ну двойчы Герою Сав Саюза С I Гры-пауцу Помшк архгтэктуры — Петра-наулауская царква (1869—73)
Волерый Шаблюк, Уладлалау Вяроукш Шэлюта
мбХАУ, комплекс археал помшкау (2 [арадзнпчы, бескурганны i курганны мопльнгю) каля в Мохау Лоеускага р на, на правым беразе Дняпра Гара-13НПЧЫ (6 ст да н э — 1 ст н э i 5—4 ст да нэ ) у 1950-я г i 1961 даследавалг В М Мельнгкоуская i П М Траццякоу Выяулены сляды буданападобнага 1 рэштю 2 заглыбленых у зямлю жытлау мыаградскай, наземнае жытло 1 2 паг-рабы зарубшецкай культур Сярод мг-гаградскгх знаходак вял колькасць кв-рампа, жал цясла i матыка, абломак бронзавага бранзалета, зарубшецюх — тапныя гаршю, арнаментаваныя micki i кубка, бгкашчныя праслщы, лщейная форма, фиурка жывелшы, жал серп На бескурганным мопльнгку мшаград екай культуры пахавальны абрад — групаспаленне па-за межамг пахавання У курганным мопльнгку дрыГавгчоу 10—12 ст (было 600 кургано?, 26 насыпа? даследавау у 1890 У 3 Завпневгч) пахавальны абрад — трупаспаленне, трупапалажэнне (15 кургано?) галавой на 3, адно пахаванне — у драулянай груне галавой на Пн, у некаторых насыпах адзначаны рэштю драуляных збу гаванняу, адзш кенатаф Сярод знахо-гак шкляныя пацерю, пгыйная грыуня, бранзалеты, бразготю, гузгю, нажы крэсгва, сякеры, гаршкг
Лип Третьяков ПН Моховскос вто рое городише // Краткие сообщения Ин-та археологии АН СССР 1960 Вып 81 Мельниковская ОН Племена юж ной Белоруссии в раннем железном веке М 1967 Лысенко ПФ Дреговичи Ми , 1991 Георгш Штыхау
МРАЗОУСК1 Тосгф 1ванавгч [14(26) 12 1857 — пасля 1917], расгйсю ваен дзе
АМрый.
яч. Ген ад артылерыг (1913) 3 патом-ных бел дваран Скончыу Полацкую ваен пмназгю (1874, гл Полацкл кадэцю корпус), Мгхайлаускае артыл вучылипча (1877), Мгхайлаускуго артыл акадэмно (1885) Служыу у артыл часцях Удзельшк рус -турэцкай вайны 1877—78 У 1885—1902 ст ад’ютант упраулення нач артылерыг гв корпуса, камандзгр багарэг Удзельнтк падаулення паустан ня гхэтуаней у Кгтаг 1900—01 У рус японскую вайну 1904—05 камандавау артыл брыгадай, вызначыуся у баг пад Ляаянам У 1906—14 нач артылерыг Пецярбургскай ваен акругг, камандзгр 1-й гв пях дывгзц Шмат зрабгу для па вышэння баяздольнасцг артыл часцей У 1-ю сусв вайну камандава? грана дзерскгм корпусам (1914—15), войскамг Маскоускай ваен акругг (1915—17)
Андрэи Лукашэвт
МРЫЙ А, (сапр Шашалевгч Ан дрэй Антонавгч, 1893, в Палуж Чэры каускага пав Маплеускай губ , цяпер Краснапольскг р-н — 8 10 1943), бел птсьменнгк Брат В Шашалеегча Скончыу духо?ную семшарыю Быу прапар-шчыкам у царскай армц, у 1918—21 у Чырв Армц У 1921—26 настаунгчау у Краснаполлг У 1926—30 гнспектар Цэнтр бюро краязнауства БССР по тым стыльрэдактар у газ «Звязда» Быу членам лгт аб’яднання «Узвышша» У 1934 арыштаваны, асуджаны на 5 гадоу, у 1937 г у 1940 зноу арыштаваны Абвг навачва?ся У розных «злачынствах», у тл ва Удзеле у антысав арг цыг г шпг-енстве на карысць польский дэфензгвы Пакаранне адбыва? у Карагандзе, Вала-годскай, Мурманский абл Памер у лагеры на По?начы Рэабшггаваны у 1961
Друкавауся з 1924 у «Савецкай Беларусг», «Голасе беларуса» (Вшьня), «Уз-вышшы», «Чырвоным сейбще» Яго са-тырычны раман «Запгсю Самсона Са-масуя» (1929, поунасцю апубл 1988, пастаулены тэлефшьм «Пратарчака жыцця, або Запгсю Самсона Самасуя», 1990) вызначаецца асаблгвай мает сг-лай У гм развенчваецца «гыповы вы-скачка Самасуй, што з мяшчанскгх нг-зоу прабграецца да вярпгыня? савецкай улады» Раман быу абвешчаны паклеп-
МСЦ1БАВА
нгцкгм Для твора? М характэрны скла-даныя жыццевыя егтуацыг, неардынар-ныя чалавечыя характары, глыбшя праблематыю Навелы, аповеецг г раман з лагернага жыцця «Жывы дом», напг-саныя У ссылцы, у час арышту у Мурманску канфгекаваны г, вщаць, згубле-ны
7в Творы Мн , 1993
МСЦ1БАВА. гарадзгшча каля в Мсцг-бава Ва?кавыскага р-на, на правым беразе р Альшанка ПляцоУка дыям 30 м умацавана валам выш каля 5 м са стромкгмг ехшамг, з усх боку прарэзаны уезд На Пд г ПдЗ мае друп невысою вал, яю канцамг Упграецца у балота, перад валам прасочваюцца сляды рова Даследавалг у 1974 ЯГ Звяруга, у 1988—89 САПгваварчык Культурны пласт 0,2—0,8 м Знойдзена ганчарная керамгка 12—13 ст г 16—17 ст (скла-дае каля 90%), у раене знешняга вала г на Пд ад яго — абломкг керамгю 13 ст Паводле П А Рапапорта, гарадзгшча — рэштю сядзгбы валынскага баярына Мсщбога, яю упамгнаецца у 1пацьеу-сюм летапгее пад 1202 У 15—17 ст замак
Лт Раппопорт ПА Мстибогов городок // Краткие сообщения Ин-та археологии АН СССР 1962 Вып 87 Зверуго Я Г Исследования в Верхнем Понеманье // Археологические открытия 1974 г М , 1975
Сяргей Плваварчык
МСЦ1БАВА, веска у Гнезна?скгм сеть-савеце Ва?кавыскага р-на За 23 км на 3 ад Ваукавыска, за 1 км ад чыг ст Мсщбава на лшп Ваукавыск—Бераста-вща 376 ж , 186 двароу (1997)
Першае паселгшча на месцы М — гарадзгшча — сфармгравалася у 12—13 ст У 15 ст велгкакняжацкгя двор г веска пад назвай Мсцгбога? (магчыма, раней сядзгба валынскага баярына Мсцг-бога, яю упамгнаецца у крынщах пад 1202) У 3-й чвэрцг 15 ст вял кн ВКЛ Казгмгр IV аддау Мсцгбогау Кезгайлам У 1492 згадваецца у дакументах як М Ваукавыскага пав 3 1-й чвэрцг 16 ст зно? велгкакняжацкае уладанне У 1572 г 1576 у М адбывалгея з езды шляхты Рэчы Паспалпай, на апошнгм з яюх вырашана абраць каралем Стафана Ба-торыя У 17—18 ст цэнтр староства ? ВаУкавыскгм пав , складалася з мястэчка г замка У 18 ст 3 вулщы, касцел, царква, 2 карчмы У 1744 атрымала маг дэбургскае права У 1775 — 162 двары Пры замку генавалг карчма, млын, кляштар марыявпак У 1792 каля М адбылася бгтва войска ВКЛ з каалщыяй рас войск г атрада? Таргавщкай канфе-дэрацыг 3 1795 у Рас шперыг У 19— пач 20 ст дзярж мястэчка, цэнтр во-лаецг Ваукавыскага пав У 1886 — 1040 ж , 103 двары, 2 царквы, касцел, сгнаго-га, погггга, багадзельня, 6 крам, 5 кор чма?, 3 юрмашы штогод У 1921—39 у складзе Польшчы, у ВаУкавыскгм пав Беластоцкага ваяв 3 1939 у БССР, з
224
МСЦИСЛАВСКИЙ
12 10 1940 цэнтр сельсавета Ваукавыс-кага р-на 3 28 7 1967 у Гнезнаусктм сельсавеце У складзе саугаса «Гнезна» Базавая школа, б-ка, клуб, магазш Помнтк археалот гарадзштча Мацбава Помнтк архпэктуры касцел св Гаана (Яна) Хрысцщеля 1910—19
Валерий Шаблюк
«МСТИСЛАВСКИЙ гблос», газета, орган Мсшсиауската пав земства Выдавалася з 30 7 1917 у г Мсцтславе Маплеускай губ 2 разы У тыдзень на рус мове У рэдакцыйную камтстю уваходзт-лт святар М Ф Свтдзерсю, галосны гар думы У.М Нткольскт, старшыня пав земскай управы ФI Дарашэвтч, старшыня пав Савета сял дэпутатау М С Старавойтау, галосныя земства АА-Ьтруковтч 1 Я М Брыськш Паводле тдэйнага ктрунку была агульнадэмакр выданнем. Палтрымлтвала палпыку Часовага урада У рубриках «Агульная хронтка», «Мясцовая хрошка» асн увагу алдавала мясцо вым, асаблтва харч праблемам, выбарам у валасныя зем-ствы 1 шш Значнае месца адводзтла пытаниям палтт асветы сярод сялянства (рубрика «Грамадзянам сялянам») Змяшчала матэрыялы грамадска-палтт жыцця Расп (рубрика «Па Расп»), асвятляла баявыя дзеяннт на франтах («Ваенныя навтны»), дзеяннт урада («Пастановы Часовага Урада») т шш 1н-фармацыя падавалася са значным спаз-неннем, для яе асвятлення характэрны антыбальшавтцкт падыход Друкавала аб’явы, паведамленнт парт арг-цый, пе-радвыбарныя загоню, сшсы кандыдатау ва Устаноучы сход Апошнт вядомы ну-мар ад 12 11 1917 Мисалай Сяменчык
МСЩЖСКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ, рукаптсны помнтк 13—14 ст Наптсаны царк -слав мовай уставам у 2 слупкт, па 24 радю У слупку, на 187 пергаментных аркуптах Уключае пачаткт тэкстау евангелляу ад Гаана, Матфея, Лукт, чьпаннт ад Марка, Лукт т Гаана (уперамежку), саборнтк (па-казальнтк евангельсктх чытанняУ па святах) На палях зроблены надптсы 16 ст зачины асобных евангелляу т шш У М е змешчаны 1 застаука т каля 350 штцыялау, выкананых пераважна у тэ-раталапчным стылт Асобныя штцыялы маюць жанравы харакгар На адным з тх (лттара «В») адлюстраваны селянш з рыдлеукай — адна з першых выяУ працы у бел. мастацтве Аздобы выкананы 4 колерамт сштм, чырвоным, зяленым, жоутым На сярэбраных плаецшках скуранога пераплету выгравтраваны выяви евангелтстаУ т Хрыста на крыжы На 1 й т апошняй старонках у 16 ст зроблены зашсы аб тым, што мтнект бурмтстр Вастль Лах ахвяраваУ гэты эк-зэмпляр царкве св Юр’я у Мсцтжы (Барысаускт р-н) Зберагаецца у б-цы АН Лпвы
Jhm Батюшков ПН Памятники русской старины Вып 6 Вильна, 1874, Д о б рянский Ф Описание рукописей Вилен
Сгаронка Мсцжскага евангелля ской публичной библиотеки, церковнославянских и русских Вильна, 1882, Соболевский АИ История русского литературного языка Л 1980
Уладзишр Свяжынск1, Вгктар Шматау
МСЩСлАВА АБАРОНА 1654 Адбыла ся У час вайны Расп з Рэччу Наспалтаи 1654—67 Бат памтж рус войскамт на чале з А М Трубяцктм т войскам ВКЛ пачалтся у лш 1654 Войскт Трубяцкога аблажылт горад На дапамогу мецтелау-цам падышлт «служылыя людзт» «рос-ловского урядника» М ПосахаУскага колькасцю больш за 3 тыс чал У бат войска Посахаускага было разбтта, каля 500 чал захоплены у палон У вынтку приступу 12(22) лшеня горад быу узя-ты Паведамляючы аб гэтым приступе Б Хмяльнщкаму, цар Аляксеи Мтхайла-втч у сваей грамаце шеау што горад «взяты взятьем и шляхты, поляков и литвы и иных служылых людей и ксен-зов и езвуитов и иного их чину побито
болыпи десяти тысяч человек» У якад цт палонных баяры т ваяводы адаелц цару «городничего мсциславскОЯ Я Стенкевича, да ротмистров и ин* начальных людей» Вааль Ммеш»
МСЩСЛАВА АБАРОНА 1659 Адбылф ся у студз —крас у час вайны Pacli 1 Рэччу Паспаттай 1654—67 Мэтай рум войск было падауленне гараджан 1 Узби атрадау палк 1 Рытара, ротмтстра A Cy-j тоцкага, казацкага сотнтка Гермы,-«стражшка шляхты» В Крываноса, па-ручшка Зтмнщкага, яктя здрадзтлт пры-| сязе на вернасць цару АбарониЙГ Мсцтслава было больш за 3 тыс чй, (шляхта, конныя т пешыя казакт), 306( укр казакоу, яктх прыслау на данамоту' гетман I Выгоускт 3 26 1(5 2) 1659 рай/ войскт на чале з кн 1 Лабанавым-Рас-тоусктм пачалт аблогу Мсцтслава Ня-гледзячы на жорстктя приступы, горад выстаяу Абаронцам неаднаразова # «вытрубках» дасылалтся прапановы здаць горад, але яны адмаулялтся У сак на дапамогу асаджаным прыйтшт казакт 1 Нячая, атрад брата Выгоускап Самойлы т палкоушк Асктрка «са многими людьми» 11(21) сак яны атакава лт рус войска, але беспаспяхова Бо.н ш чым двухмесячная поуная блакада па дарвала стлы абаронцау У горадзе т хапала вады т прадукгау У пачап крас 1659, паводле заявы Лабанав« Растоускага, «полковник Рыгар и шлях та и казаки и всяких чинов жилецкие люди ему великому государю добит* челом и город Мсциславль сдали»
Вааль Мялеиь
МСЩСЛАВЕЦ Петр Цтмафеевтч, адли з першых бел т рус друкароу, гравер 1б ст Выхадзец з г Мсцтслава Удзелып чау у заснаваннт (з I Федаравым) дру карш у Маскве, дзе яны надрукавалт «Апостал» (1564), 2 выданы «Часо^И!-ка» (1565) Пад нацтекам рэакц колау i кансерватыунага духавенства з Федаравым пактнуу Маскву т пераехау у мяст
Да арт П Мсщславец Гван Фёдарау 1 Пётр Мсшславец Мастак Р Таболтч 1992
!аблудава Гродзенскага пав да гетмана ВКЛ РХадкевача, якт памог заснаваць Заблудаускую друкарню i выдаць «Еван-icuie вучыцельнае» (1569), у якое увай-шл1 перакладныя «Словы» i творы айч аутарау («Слово на вознесение господне» Ктрылы Тураускага), а таксама Псалтыр з Часаслоуцам» (1570) У 1569 ncpaexajf у Вшьню 1 з дапамогаю Мамо-шчау заснавау там друкарню, у якой шаль праз паустагоддзя пасля спынен-ия выдавецкай дзейнасщ Ф Скарыны адрадзту ктрылщкае кшгадрукаванне Спачатку М выдау некалыа кшг рэл1Г характеру для праваслауных Некаторыя j и магла выкарыстоуватща i для наву-чання дзядей тсьменнасщ («Псалтыр», 1576) У Вшьш М таксама выдау «Ча-еоунтк» [1574—76(9)], «Евангелие на-прастольнае» (1575) У Вшенскай друкарш Мамошчау 1м выдадзены кнш, наиб дасканалыя з боку афармлення. 1х адметныя рысы — буйны прыгожы шрифт застаукг з раелшна-кветкавым фонам, чырв вязь на пачатку раздзелау, июстрацыйныя гравюры i шш Вшен-сюя выданнт М шырока распаусюджва-пся на Беларуш, Украше, у Расп У 1576 начался судовы працэс М з К Ма-чоннам за друкарню, пасля чаго частка магэрыялу з друкарн! Мамошчау апы-нулася у Астрожскай друкарш Друкар сии матэрыялы М (шрыфты, арна мент ламбарды) пазней трапляюцца f выданнях Астрожскай, Дзерманскай i шш укр друкарняу 16 — пач 17 ст Пасля 1576 сляды дзейнасц! М губля-юдца у псторыт
Лип Зернова А.С Первопечатник Петр Тимофеев Мстиславец // Книга Исаев и материалы М , 1964 Сб 9, Н е mi -р о У с к 1 ЯЛ 1ван ФедараУ i Петр ЦамафееУ Мсщславед у Беларус! // 450 год беларускага кшгадрукаваиня Мн , 1968, Иван Федоров и восточнославянское книгопечатание Ми , 1984 Ялугии ЭВ Мстиславцев посох Мн 1971 Георгш Галенчанка
МСЩСлАу, горад, цэнтр Мсцтслау-скага р-на, на р Bixpa За 95 км ад Ма плева, 19 км ад чыг ст Ходасы на лшп Орша — Крычау Вузел аутадарог на Маплеу, Горю, Крычау, Чавусы, Хгсла-шчы 12,3 тыс ж (1998) Першыя звес-1KI пра М звязаны з граматай кн Рас-цклава Смаленскага, якая датуецца 1136—50 У 1пацьеусК1м летапюе названы пад 1156 як горад Смаленскай зям-ц Заснавальшкам М л1чаць кн Давыда Расцюлавта 3 1180 цэнтр удзельнага Мсцклаускага княства Горад узшк на Замкавай гары, складауся з замка (гл Мсщслаусю замак), умацаванага ровам i валам!, 1 навакольнага горада У 13 — 1 йпал 14 ст М у Смоленском княстве У 1359 вял кн ВКЛ Альгерд пасадзту у М свайго намеснпса, а пазней перадау горад сыну — Сямену Лугвену, засна-вальшку дынасты! князеу Мсцклаусюх Мсц'слауск! полк удзельшчау i вызначыуся У Грунвалъдскай бтве 1410 У 14—15 ст М — гандлева-рамесны цэнтр, эканамнна цесна звязаны з Ma-плевам, Вшьняй, Кракавам, Ноугара-дам, Разанню i шш 3 1528 ва уладанш Жыпмонта II Аугуста, каралеуская во-
ласць, цэнтр староства Вгленскага вая-водства, пасля адм -тэр рэформы 1565—66 цэнтр Мсцгслаускага ваявод-ства У 1-й пал 17 ст заснаваны Мсцкмоуаа езущкг калегоум, у 1634 горад атрымау магдэбургскае права i герб (у блакггным пол! шчыт 1 рука з мячом) У час вайны Расп з Рэччу Паспалтай 1654—67 вытрымау Мсщслава абарону 1654, заняты рас войскам! (з 1654 па 1661) Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалггай (1772) у складзе Рас дилеры!, у 1772—76 цэнтр Мсцюлаускай правтцыо 3 1777 павятовы горад Маплеускай губ , у 1781 атрымау новы герб (у сярэбра-ным пол! чырвоны лк) 3 1796 — у Беларускай губ , з 1802 зноу у Маплеу-скай губ У 1785 у М 2,8 тыс ж, 502 двары У 1802 больш за 3 тыс ж , у т л 305 рамеешкау i 108 ганддяроу У 1791 адкрыта аднакласнае, у 1810 духоунае вучылппчы У 1861 у горадзе больш за 6 тыс ж, дзейшчал! вапнавы завод, 2 типсавыя мануфактуры, ф-ка баваУня-ных ткашн, крупадзерка, гарбарны i ца-гельны з-ды, маслабойня У 1897 у М 8514 ж (шсьменных 38%), гар, духоу-нае 1 прыходскае вучылппчы, 17 дробных прадпрыемствау, 3 бальнщы На пач 20 ст у горадзе 1048 жылых будын-кау, у тл 25 мураваных, жаночая 8-класная i мужчынская пмнази, 2 б-кг, друкарня, 3 манастыры, 3 царквы, касцел, сгнагога, 10 малиоуных дамоу, балыпца i аптэка Савецкая улада уста-ноулена у лют 1917 У 1919—24 у складзе Смаленскай губ РСФСР, цэнтр павета У 1919 адчынены пед курсы (з 1921 педгэхшкум) Выходзша павятовая газета «Думы бедняка» 3 1924 у БССР, цэнтр раена у Калшгнскай, у 1927—30 Аршанскай акругах, з 1938 у Маплеускай вобл У 1927 — 8,1 тыс ж У Вял Айч вайну 14 7 1941 акушраваны ням фаш захопнкам! На тэр горада створаны лагер смерш, у яктм закатавана 900 чалавек М вызвалены 28 9 1943 часцямт 49-й армп Зах фронту у ходзе Смаленскай аперацьи 1943 У 1959 — 8,1 тыс ж Працуюць цэментны 1 асфальта-вы з-ды, вяровачны 1 шавецкг цэх1, хле-базавод, буд арг-цы1, 3 аутабазы, 2 ся-
Мсщслау Будыню аптэю, гарадскога вучылгшча, жаночай пмнази Пач 20 ст
225
МСЩСЛАУ
рэдшя школы, школа-штэрнат, муз школа, 2 дзщячыя сады-ясЛ1, 2 прафес -тэхн вучылппчы, Дом культуры, Мсцк-лауско гкторыка-археалаачны музей, Дом шянерау i школыпкау, кшатэатр, бальнща, палтклшпеа, аптэкг Брацки маплы сав вошау, мапла ахвяр фашыз му Помнпа землякам, што запнул! у Вял Айч вайну на шашы Маплеу — Мсщслау, П Ц Мсщслауцу Помнгк! ар-хеалопт гарадзппча днепра-дзвтскаи культуры (т зв Дзявочая Гара), Замка вая гара Помнпа архив кгуры касцел кармелпау (1614), Туптчэускт манастыр (сярэдзтна 17 ст ), Макалаеусю сабор i будынак духоунай семшары! (1 я пал 19 ст ), Спаса-Праабражэнская царква (2-я пал 19 ст), царква Аляксандра Неускага (1870) Марат Батвшнис
МСЩСЛАУ ДАВЫДАВ1Ч (у хрышчэн hi Федар, 1193—1230), вялпа князь смаленскг у 1219—30 Сын кн Довыда Расцгславша Атрымау Смоленское княс тва пасля таго, як яго пакшуу кн Ула дз1М1р Рурыкашч В М Тацппчау згадвае яго пад 1217 i 1221 як князя полацкага Паводле Наугародскага 1-га летатсу малодшага зводу захашу Попацк 17 1 1222 У «Хронщы Л1вонп» 1енрыха Латвшскага упамшаецца як удзельшк заключэння гандлевага дагавору 1222 з Рыгай ад гмя Полацка i Витебска Вера годна, у тэты час М Д трымау гэтыя га рады або яны знаходзиися у залежнасш ад яго Заключыу дагавор 1229 з Рыгаю 1 Гоцктм берагам ад тмя Смаленска
Алег 1оу
МСЩСлАу 13ЯСЛАВ1Ч с»—1069), по-лацкт князь, сын ктеускага вял князя 1зяслава Яраслав1ча, адзш з ктраушкоу задушэння Коеускага паустання 1068— 69 На чале сваей дружыны УварваУся у горад, загадау пакараць смерцю найб актыуных паустанцау, а некат асляпщь (паводле звестак леташеца Нестара, без суда । дазнання было забтга 70 чалавек)
8 Зак 168
м
226
МСЦ1ОЛАУ
У 1069, пасля перамоп над кн Усясла вам Брачыславгчам, М I атрымау ад бацькт княжацкт прастол у Полацку дзе неузабаве i памер
МСЩСЛАУ РАМАНАВП (у хрышчэн-Н1 Барыс, мянушка Стары, 1223), князь Сын вял князя ктеускага Рамана Расцтславтча (’—1180) У 1178 М Р княжыу у Пскове Паводле В М Тацппчава, Раман Расцтславтч «па кшуу пасля сябе сына Мсцтслава, яко му збудавау горад Мсцтслау у вобласцт Смаленскай т там загадаУ яму пад ула даю стрыя яго быць» У 1197 Давыд Расцтславтч завяшчау яму Смаленск, у яктм МР княжыу да 1212—14 У 1210 заключыу гандлевы дагавор з Рыгай Памтж 1212—14 захапту Ктеу, у 1219 пе-райшоу на княжанне у Галтч, а ктеускт пасад перадау Уладзтмтру Рурыкавтчу Пазней вярнууся княжыць у Ктеу Запнуу у бттве з мангола-татарамт на р Калка 3 яго сыноу Усевалад (Петр) княжыу у Пскове (1214), Ноугарадзе (1219—21), Ктеве (1221), суправтцель бацькт (’), Смаленску (1239) а Свята слау Мсщславт — у Ноугарадзе, Полацку т Смаленску
Лт Татищев ВН История Россий ская М , Л , 1963 Т 2 С 123,Голубов с к и й П В История Смоленской земли до начала XV ст Киев, 1895 Р а п о в ОМ Княжеские владения на Руси в X— первой половине XIII в М 1977 Андрэй Мяцельск!
МСЩСЛАУ СВЯТАПбЛЧЫЧ (’— 12 6 1099), князь уладзтмтра-валынскт Сын вял князя ктеускага Святаполка Ьяславгча У «Аповесцт мтнулых гадоу» яго пбель датавана 1097 т 12 6 1099, калт кн Давыд 1гаравтч аблажыу Уладзтмтр-Валынскт т М С быУ смяротна паране-ны страдою на сценах горада Паводле В М Тацтшчава гэтая падзея адбылася 1271099 МС, верагодна, валодаУ Брэстам (Бярэсцем), Пшскам т Вышга-радам, бо дружыны з гэтых гарадоу таксама удзельнтчалт у абароне Уладзтмтра-Валынскага Алег 1оу
МСЩСЛАУ УЛАД31М1РАВ1Ч (у хры-шчэннт Федар, мянушка В я л т к т, 1 6 1076—15 4 1132), вялткт князь юеУ-скт Сын Уладзыира Усеваладавыа Мана-маха У 1088—93 трымау НаугароДскую зямлю, у 1093 князь растоУскт, у 1093— 95 — смаленскт, у 1095 — зноу растоУскт, у 1095—1117 — наугародскт У 1117 бацька дау яму У трыманне таксама Белгарад, што, верагодна, азначала прызначэнне М У суправтцелем Мана-маха Паводле завяшчання бацькт 19 5 1125 М У стау вял князем ктеУ-сктм У жн 1127 ен аргантзаваУ вял ка-алтцыю для паходу на Полацкую зямлю, што, верагодна, было вытолкана спробамт полацюк князеу адваяваць Мшск У паходзе удзельнтчалт Андрэй Уладзтмтравтч з Уладзтмтра-Валынскага, Вячаслау Уладзииравгч з Турава (браты МУ), Усевалад э Гародна (Гродна’), Вячаслау Яраславгч з Клецка, яюя былт
нактраваныя на 1зяслауль, сын М У Лзяслау Мсцюлавт з Курска быу насланы на Лагожаск (Лагойск), Расцтслау Мсц1слав1ч са Смаленска — на Друцк, чаршгауск! кн Давыд Ольгавтч з брата-Mi — на Стрэжау i Барысау Пазней з Пн наступление на Некалач пачау сын М У Усевалад Каб прадухтлтць поуны захоп Полацкай зямл1, веча у Полацку пазбавтла пасада Давыда Усяславгча 1 аврала полацктм князем Барыса Усяславг ча МУ слышу ваенныя дзеянш У 1128 ен загадау полацктм князям удзельшчаць у яго паходзе на полаУцау але тыя адмовтлтся т узнавтлт напады на падуладныя М У земл1 Пасля перамоп над полауцамт М У паслау у Полацкую зямлю ваявод, якгя вымустлт палачан выдали сваи князеу У 1129 тыя разам з жонкамт 1 дзецьмт был1 высланы у Вт-зантыю У Полацку М У пасадзту свай го сына Ьяслава У 1131 зрабту паход на Лттву
Лт Р а п о в ОМ Княжеские владения на Руси в X—первой половине XIII в М 1977 С 139—140, Ермаловтч М Стара жытная Беларусь Полацю 1 новагародскт не рыады Мн , 1990 С 172—189
МСЩСЛАУ УСЁВАЛАДАВ1Ч. княт гродзенсю У 12 ст Сын Усевалада Да«н давгча У 1167 дапамог валынскаму к« Мсцтславу 1зяславтчу заняць ктеУсю сад У 1168 (1167’) удзельшчау у паи дзе Мсцтслава на полаУцау Пасля тЯ як у 1169 Андрэй Юр’евтч БагалтобЯ захапту Ктеу, МУ у 1170 дапати Мсцтславу на каротю час аднавтць ули над горадам, верагодна, хадзтУ на потйу цау, бо яго тысяцкт быу тмт захоплены палон У 1173 (1174’), пэуна, быу сяр гродзенсюх князеу, яктх Багалюбн прымустУ удзельшчаць у паходзе на Ki еу Хадзту на полаУцау у 1183 (1184’) складзе войска вял князя ктеуски Святаслава Усеваладавтча Даследчыт атаясамлтваюць Гарадзен, яктм валода М У , з сучасным г Гродна, в ГарадтЙ Столтнскага р-на або лакалтзуюць fl на Валыш
МСЦ1СЛАУСКАЕ ВАЯВдДСТ® адм тэр адзтнка у ВКЛ у 16—18 ст И ворана у 1565 Ахоплтвала тэр были Мсщслаускага княства, Крычаускай et ласцг т прыватных маенткау, папярэд! вылучаных з тх складу На паветы и
227
МСЦ1СЛАУСК1
м
Ю Ю Осцак (1566—78), (1578—93), Е Ю Хадкевач С М Нарбут (1595—96), П М Дарагас-
Е Сапега
I Сапега (1750—58), (1758—70), Ю Гальзен
падзялялася Мела харугву жоутага (паводле К.Гваныт — «памяранцавага», аранжавага) колеру з выявай герба «Пашня» у чырвоным пола Буйнейшыма паселшгаама, апрача г Мсцгслау, была мястэчка Дрыбш, Жукава, Крычау, Ра-|амль Раена, Хюлавачы, Хоцгмль, Шу-мячы Скасавана пасля 1-га падзелу Рэпа Паспалпай (1772), яго тэр Увайшла у Мсщслаускую правшцыю
Ваяводы " ’ IIМ Пац (1593—95), ЯЯЗавипа (1596—99), iаиска (1600—05), А I Сапега (1605— 11) АЯ Тышкевгч (1611—14), А.Я Га-юучынскг (1614—17), М М Гедройц (1617—21), Я С Тышкевгч (1621—26), М Кашка (1627—36), К Кашка (1636— 19) Ю Л Корсак (1639—43), МАбрамо-вн (1643—47), Ф Сапега (1647—50), РДруцка-Горска (1650—59), М Цехана-веша (1659—72), ЯАпнскг (1672—82), Ш К.Ал нею (1682—85), АЯМасевач (1685—98), М Доумант-Сясацка (1698— 1713) ЯТызенгаУз (1714—30), КД Пушка (1730—31), Е Сапега (1732), К Не сялоУска (1735), КХлусевач (1735—37), МЮМасальска (1737—42), "" (1742—50), К Л Плятэр
(1770—72, намшальна да 1786), Т Бале-ваа (намшальна У 1786—88), ФК Хаммака (намшальна у 1788—95)
Вячаслау Насев1ч
МСЩСЛАУ СКАЕ КНЯСТВА, 1) удзельнае княства Смаленскай зямла у 12—13 ст Цэнтр — г Мсщслау Адзшы вядомы мсцаслауска князь — Мсщслау Романовы (з 1180) У 1197 ен стау кня-аем смаленскгм г, верагодна, пакшуУ М к за сабою як дамен 2) Удзельнае княства У складзе ВКЛ у 14—16 ст па-аля захопу вял князем ВКЛ Альгердам Мсцаслава У 1359 У 1380-я г У якасца ламеипка тут сядзеу яго сын Карыгаи-ш а 1392 — друп сын, Лугвен, яка пакту лачатак роду князеу Мсщслаусшх (Лугвенавачау) Княства першапачатко-м уключала у свой склад воласца уадоУж сярэдняга пячэння Сажа а Дняпра Мсцгслау, МаплеУ, Цяцерын, Княжыцы, Дрокау, Крычау, Папову Тару Мглш а далучаную Вггаутам воласць Малохву Уздоуж правага берага р Вахра яе прытока Малохвы У 1432 за пад-трымку Яраславам а Юрыем Лугвенавг-чамг князя Свгдрыгайлы вял князь ВКЛ Жыпмонт Кейстутавач забрау у ах Мк У 1440 вял князь Казамар вярнуу княства Юрыю Лугвенавачу, яка з пера-пынкамг трымау яго да сваей смерцт Потым М к валодау яго сын 1ван Са смерцю апошняга (2-я пал 1480-х г) Казамар забрау М к У скарб 15 8 1495 вял князь ВКЛ Аляксандр аддау Мсщслау жонцы а дочкам Гвана Юр’евг-ча у «дажывотнае» (да зх смерца) уладанне У 1499 Аляксандр выдау Ульяну 1ванаУну замуж за князя Махаала 1вана-вна Заслаускага (гл Заслаускгя), якому у якасца пасагу была дадзены У вотчыну Мсщслау а Мглш, ен стау называцца князем Мсцаслаускам Пасля вайны
Маскоускай дзяржавы з Вялиам княствам Лтоускш 1500—03 Мглш заспался за Масквой У 1507 вял князь ВКЛ Жыпмонт I Стары пацвердзгу валодан-не М I Мсцаслаускам замкама Мсцасла-вам а Радамляй У 1526 старэйнгы сын Махаала 1ванавгча Федар пасля сварка з бацькам ад’ехау у Маскву Пасля смерцг друтога сына, Васаля, М I Мсцгслаускг застауся без нашчадкау па мужчынскай лшп, таму завяшчау княства каралевачу Жыпмонту АУгусту а трымау яго далей у якасца каралеускага уладання Жыпмонт I Стары прызначау у Мсцгслау на-меснгкаУ-дзяржаУцау, якая давала М I Мсцаслаускаму яго долю падаткау з княства У 1527 згадваецца дзяржауца Я ГО Глябовгч, у 1528 — ГО ГО Зяновач Пасля смерцг М I Мсцаслаускага (1529) яго Уладанна стала староствам Вгленска-га ваяводства, а у 1565 утворана Мсщ-слаускае ваяводства
Лт Любавский МК Областное де леиие и местное управление Литовско-Русского государства ко времеаш издания первого Литовского Статута М ,1892 Wolff J Kruazaowae htewsko-ruscy od konca cztemastego waeku Warszawa, 1895 Андрэй Мяцельск!
МСЦ1СЛАУСКАЯ Б1ТВА 1386 Адбылася 29 крас памгж войскам ВКЛ на чале з князяма Свтдрыгайлам, Карыбу-там, Лугвенам, Втгаутам а Канстанца-нам Альгердавачам а войскам вял кн смаленскага Святослава Званавгча Пад-трымлгваючы выступление асн Андрэя Полацкага ва Унутрыпалп барацьбе у ВКЛ, Святаслау 1ванавач прагнуу най-перш вярнуць сабе страчаную раней Мсцаслаушчыну Некалыа тыдняу Святаслау спусташаУ воласць, 18 крас аб-лажыу Мсцгслау Нягледзячы на штурмы, падкопы а тараны, аблога не мела поспеху 29 крас да горада падышла войска ВКЛ Святаслау зауважыУ ах на-блажэнне здалек па сцягах, падрыхта-вауся да бою г першы атакаваУ працау-нгка На берагах р Вахра пачалася бггва Калг загшуУ прабаты кап’ем Святаслау, яго ратнака кшулася Уцякаць Перамож-цы гналася за гма да Смоленска Там за-патрабавала ад смалян выкупу г пасадза-ла на смаленскг пасад сына Святаслава Юры я як даннака ВКЛ
Кр ПСРЛ М , 1975 Т 32 С 66 145, 1980 Т 35 С 67, 70, 88, 100, 113—114, 121, 136, 157—158, 184, 205, 226—227
Лип Краснянский ВГ Город Мстиславль (Могилевской губернии) Вильна, 1912, Natanson-Leska J Dzaeje graiucy wschodruej Rzeczypospolatej Cz 1 Lwow, Warszawa, 1922 Генадзъ Сагановы
МСЦ1СЛАУСКАЯ ПРАШНЦЫЯ, адм -тэр адзанка у Маплеускай губ у 1772— 76 Цэаггр — г Мсцгслау Паводле Указа ад 22 7 1773 падзялялася на тры наветы Мглаславгцка, Мсцаслауска а Чэры-кауска Пл каля 790 тыс дзес, 22 мястэчкз (каля 12 тыс чал ), 153 еялы, 1182 веска (146,6 тыс чал, у тл 8,2 тыс яУрэяУ) На тэр правшцыа былг 33 староствы (35,6 тыс чал мужчынскага полу), буйнейшыя з ах — Крычаускае (2091 дым, 20,7 тыс чал , 249 922 дзес зямла) а Хаславацкае (301 дым, 2,9 тыс чал, 11 371 дзес зямла) Кгравала Мп
ваяводы — каппан Ф Тарбееу (1773— 76), маер Разанцау (1776)
Яуген Анничанка
МСЦ1СЛАУСК1 ПСТОРЫКА-АРХЕА-ЛАЙЧНЫ МУЗЁЙ Засн У 1988 у г Мсцгслау, адкрыты 9 5 1995 Пл экспа зацыа 210 м2, больш за 3,8 тыс экспана тау асн фонду, 2 экспазгц залы (1998) Археал экспазацыя складаецца У асн са знаходак з раскопак мсцаслаускага зам-чышча, пасада а навакольнага горада каменная а крамяневая сякеры, камен-ны таукач, касцяное шыла 2—1 га тыс да н э бронзавы энкалшен 13 ст, глт нянае сопла ад печы-домнацы 13—14 ст , жал ключы, замка, спражкг 14—18 ст , прылады працы 15—18 ст , зброя а прадметы узбраення (метал ядры 15 ст , рыцарска шлем канца 15 — пач 16 ст , наканечнкг стрэл а коп’яу 12—17 ст , бярдыш 17 ст а гнш ), рэчы з май-стэрна касцярэза 14—16 ст (разец, ара беньчыка, накладка з геаметрычным ар наментам, апсала) Сярод экспанатаУ макет замка 14—18 ст , калекцыг кера-макг 16—19 ст (гаршка, макотры, зба-ны, баклага, кубачка, кубка, падсвечнака, курыльныя люлька, цацка-свастулька) шкла 16—18 ст (шклянкг, кубка, збаны бутла, баклага, бранзалеты, аптэчнае шкло), кафла 17—18 ст з геаметрыч ным, геральдычным, раслтнным а шш арнаментама, муляжы гербау Мсцаслава 17—18 ст , схема роду князеу мсщслау сках, карта Мсщслаускага ваяводства У нумазматычнай калекцыг макета Тэу тонскага ордэна 15 сг , скарб сярэбра ных манет ВКЛ пач 16 ст , солгды 17 ст Рэчы Паспалатай манеты Рас ампе рыа Зберагаюцца стараж царк начын не а кнап 16—17 ст , абразы У этнагр экспазацыа ткацкг станок 19 ст а прыла ды ткацтва, прылады працы 19—20 ст , абутак, адзенне, саматканыя вырабы, ручнака, поецгчю а гнш Уладзишр Гасянкоу
МСЩСЛАУСК! ЕЗУ1ЦК1 КАЛЁПУМ, установа ордэна езутау у Мсцгславе у 1690—1711 масая, у 1711—79 рэзгдэн цыя, у 1779—1820 калепум Засн М Якановачам Сродкг на стварэнне ма сп ахвяравалг мсцгслаускг староста Ю Галынскг, В 1ллшач, С Зуб У 1730— 48 пабудаваны мураваны касцел Махаала Архангела (у ам знаходзауся абраз Маца Божай, яка лгчыуся цудатворным), у 1764—79 навуч корпус (у 1796 рэкан-струяваны) Калепуму падпарадкоувалася масп у Гарадку, Кадзше, Кламавачах, Кулакове, Лазовацы, Раене, Старадубе, Халоблше, Шумячы У 1691 пры масп адкрыта нажэйшая школа, у сярэдзше 18 ст у школах рэзадэнцыа выкладалася фгласофая, маральная тэалопя, матэматыка, псторыя Пасля пераутварэння у калепум праграма стала характэрнай для такога тыпу навуч устаноу, выкладалася таксама франц , ням г рус мовы У 1725 пры калепуме адкрыта муз бурса, у 1740 — аптэка, мелася канвгкт
м
228
МСЦ1СЛАУСК1
(паншен) 1 б-ка У розны час рэзщэнцы! 1 калепуму належал! навакольныя маен-ТК1 Гразь, Жукау, Казлоуск, Крута, Ку-лпсоу, Ласкоука, Пятровиы, liipxay, Пацееука, Стайю, Точна 1 шш У 1820 калепум закрыты Будыню захавалюя, у навуч корпусе месцщца школа-штэр-нат Касцел доул час выкарыстоувауся як правасл сабор, цяпер не дзейшчае
МСЩСЛАУСЮ зАмАК Гснавау у 14—18 ст у г Мсщслау Размяшчауся на зыяцауцы гарадзшгча Замкавая тара 12—13 ст, на высотам правым беразе р Bixpa, ад якой аднак быу значка адаи-лены Замак абкружалх шыроктя (60— 100 м) 1 глыбоюя (больш з 25 м) яры ПляцоУка замка была умацавана каль-цавым валам, ад якога захавауся значны участак з ПдУ 3 напольных усх i пауд бакоу выш вала дасягала 6—7 м, шыр у аснове — 15—18 м На яго вярпгьнп стаял: зрубныя абарончыя канструк-ЦЫ1 — гародш, абмазаныя глшай, шмат’ярусная вежа i уязная брама Пе рыметр замкавых умацаванняу перавы-шау 800 м Высою мост на палях (сваях) злучау замак з горадам У цэнтры Мз узнышалася пабудаваная У 15—16 ст васьмшутольная вежа-данжон, шжш ярус якой займау храм На замкавым двары знаходз1уся калодзеж, яю у час аблоп забяспечвау абаронцау вадой М з Л1чыуся важнейшим стратэпчным замкам Пасожжа на мяжы ВКЛ i Мас-коускай дзяржавы, таму перажыу шмат аблог 1 войнау У 1389 на працягу 11 дзен яго асаджала войска смаленскага кн Святаслава Тванавяга Абаронцы ад-беи усе штурмы, а сцены замка вытры-маЛ1 удары каменяметных машин — поракау У перыяд шжусобнай вайны (1432—39) пам1ж вял князем ВКЛ Свщрыгайлам 1 Жыпмонтам Кейстута-вмам М з адзшы на Беларуш не пад-дауся войску апошняга i вытрымаУ грохпвдневую аблогу Потым был! аблоп рус войскам! 1500, 1502, 1508 (двойчы) 1 1514 У пач 16 ст у замку былг гарматы-тараснщы, арбалеты, раз-мяшчауся |дрн|зон наемных салдат-«дробау», яю у час войнау налнвау 600—900 чал Вошсюя даспех1 у М з даглядал! i вырабляш спец майстры-платнеры Гарматы (тарасшцы, фалька-неты, серпянщны, карцечнгцы, шротау-Н1ЦЫ, «делы великие медные») пастаУ-лял1ся з Вгленскага цэйхгауза Пасля надання Мсщславу у 1634 магдэбург-скага права замак яшчэ больш умацава-Л1 Гэтаму у значнай ступеш садзе йшча-ла эканам развщце горада У час вайны Расп з Рэччу Паспалпай 1654—67 у лш 1654 рус войсю (18,2 тыс чал ) на чале з князям! AM Трубяцюм, Р С Кураю-ным, Ю А Далгаруюм i С Р Пажарсюм акружыш Мсщслау i замак У вышку 4 штурмау з 18 да 22 лш замак быу узяты 1 спалены, а большасць абаронцау зап-нула Стратэг важнасць М з спрыяла хуткаму яго аднауленню У 1658 i 1660
МсфслаУск! езуДцс! калепум Гала^ны фасад касцела
жыхары замка рабиц перавароты, па-доУгу сядзел! У асадах i амаль усе запну-Л1 Паводле загдду Цара у канцы 1660 М з быУ поунасцю спалены, а апошшя 46 яго абаронцау сасланы У Яраслауль Толью у 1676 сейм Рэчы Паспалпай прыняу рашэнне аднавщь замак i вы-дзелщь для гэтай мэты грошы, артыле-рыю 1 розны рыштунак У час Паун вайны 1700—21 Мз узарваны у жн 1708 адступаючым войскам Пятра 1 Пасля вайны замак адбудавал!, 1 ен пра-юнавау да 1772, кал! Мсщслау быу далучаны да Расгйскай шперьп i патрэба у М з адпала
Лт Ткачев МА Замки Белоруссии Мн , 1987 Маась Ткачоу
МСЩСЛАУСЮ КЛЯШТАР КАРМЕ-Л1ТАУ 1снавау у 1620—1832 у Мсщс-лаве Паводле падания, карм&нты — ваисковыя капеланы вяртаючыся з ваины Рэчы Паспалтай з Рааяи 1609— 18 был! запрошаны мясц шляхтай у Мсщслау Спачатку яны размяшчал1ся у прыходсюм касцеле У 1622 упамша ецца кармелщю касцел Успения Марьи, у 1623 вшенсю 61скуп Яустафш Валовш (гл у арт Валов мы ) дау кармелггам па-рафпо (приход) Пазнейшыя дакументы (apxiy згарэу у 1654) наз заснавальнжа-
М1 кляштара мсщслаускага воискага Я К Мадалшскага, яю дау яму 3 валов зямл! (1618), стау i 10 юрыдык (1638) Ю Ьагдановна, Б Бялецкага (1618) мсщслаускага старосту К С Сапяу (1622), А Геленскага 1 Букоускага (ма ентак Земнае), Пажарыскага (маентак Ьезнакау, 1690) Кляштару належи, таксама в Бгжуны i фальварак АсляяЙ у Смаленсюм ваяв У 1654 кляштар ТЯ цярпеу у час штурму Мсщслава маек войскам! у ходзе ваины Расп з Ряп Паспамтаи 1654—67 (гатыя падзе! ив нарамаи горада адаюстравапы на 2 на сценных размалеуках) Пры падзслс ' 1687 Польскай правтцыт ордэна карме лпау М к к аднесены да Рус правши» св Юзафа з 1756 у Лп Рускай (Ьс м рускай) правшцьп св Теория Пакупи ка У 1691 комплекс кляштара поупас цю згарэу, у 1717 адбудаваны Жылы корпус увесь час заставауся драуляным (швентары 1817 i 1828) Мураваны кас цел пачау будавацца, верагодна, у 1732 у 1746—50 рэканструяваны архггэкта рам Я К ГлаУбщам Каля 1768, вщавоч на зроблены насценныя размалеую У 2 и пал 18 ст грашовыя ахвяраванш на кляштар рабы! у асн мясц шляхцщы (адынсюя Паводле швентара 1823 па мер касцела быу 12 5 х 8,5 сажняу 6 ал lapoy б-ка наливала 207 кшг У 1832 М к к скасаваны Касцел захавауся помшк архпэкгуры рзсп значэння
Аляксандр Ярашшч
МСЩСЛАУСЮ ПАВЕТ 1снавау у 1773—1924 Утвораны 22 7(2 8) 1773 у складзе Мсцклаускаи правшцъп з 22 3(2 4) 1777 — у Маплеускай губ 12 12 1796 да М п далучаны прылеглыя части Крычаускага Чавускага i Чэры кауска! а пав а сам ен уключаны у Ье ларускую губ 3 27 2 1802 зноу у Man леускай губ з аднауленнем папяраднк межау Пл каля 230 тыс дзес (каля 2 5 тыс км2), утл каля 35% ворных зямель каля 31% лясоу, каля 1% балот, каля 33% лугоу пашы i няудобщы У М п было каля 900 маенткау, з ix 84% плошчы заимал! прыватнаулаенщюя да 15% дзярж 1 каля 1% царкоуныя ула данш, 7 мяегэчкау Захарына, Кадзша Калмщава Слабада Манастыршчына
Мсщслауск! кля штар кармелита)
Выгляд касцела з боку аноды
229
МСЦ1СЛАУСК1
м
I ларек, Хаславны 1 Шамава Пасля (плавания прыгоннага права у 1861 ут-вораиы 10 валасцей Аслане кая, Бахоц-кая Казхмхра-Слабодская, Любавхцкая, Манастыршчынская, Пхранская, Сош-ская Старасельская, Хаславщкая, Ша-мауская На 1883 у М п жыло 63 тыс чал, з ix 7,7 тыс у Мсщславе, 9,6 тыс v чястэчках Большасць мяшчан (да 12 гыс) складам яурэх Было 3 правасл манастыры, 52 правасл i 1 каталщю приходы 3 22 1919 М п разам з Маплеускай губ засталюя у складзе РСФСР, з 26 4 1919 перададзены у Сиамскую губ 9 5 1923 да М п далучаны части Доутавщкай вол Чэрыкаускага 1 Налзейкавщкай вол Кшмавхцкага пав 3 3 1924 М п у паменшаных межах перададзены БССР, частка яго адышла да 1'ослаускага i Смаленскага пав 20 6 1924 М п скасаваны, асн частка яго юрыторьп увайшла у Калшшскую акру-ху частка Шамаускай воласца — у Ар-шанскую Вячаслау Насеет
МСЩСЛАУСЮ ПУСТЫНСЮ УСПЁ-
HCKI МАНАСТЫР 1снавау каля Мыцслава на беразе р Аслянка (правы прыток Сажа) Паводле царк падания, пснаваны каля 1380 мсщслаусюм кн Лугвенам Па звестках царк псторыка МI Пятрова, манастыр вядомы толька 11500 (apxiy не захавауся) У 1578 адда-исны каралем Рэчы Паспалхтай Стафа-пам Баторыем пад патранат полацкага арххешскапа Феафана У пач 17 ст стау УИ1ЯЦК1М у 2-й пал 17 ст пэуны час быу не заселены, падпарадкоувауся юрыедыкцы! смаленскага унмщкага арххешскапа Да 19 ст будыню былт драу-1яныя, у 1801—08 мгграпалп фактам JhtoycKi пабудавау мураваны храм Успения Багародзщы базхлхкальнага тыпу У 1839 пры настаяцел1 Касхкоусюм ма-пастыр шоу стау праваслауным У 1864
на месцы, дзе паводле легенды кн Луг-вену з явтуся абраз Мацт Божай, пабуда-вана новая мураваная царква Нара-джэння Багародзщы (абраз виант тыпу хахоувауся у манастыры да 1918) У 1865 узведзена ценная мураваная Пак-роуская царква У 1869 царква Успения Бахародпцы перабудавана у крыжапа-добны у плане храм У канцы 19 ст па-будавана шмат’ярусная званща У 1918 манастыр закрыты Частка будынкау за-хавалася у рутах Аляксандр Ярашэвп мсщслАусю пяхбтны полк, вайсковая часць рас арми у 1902—18 Сфармхраваны 12 10 1902 як Мсщслау -си 194-ы пяхотны рэзервовы полк (пры падзеле Ковельскага пяхотнаха палка), 20 2 1910 разгорнуты у чатырохбаталь-енны Мсщслаусю 194-ы пяхотны полк у складзе 49-й дывгзп У пач 1-и сусв вайны 1914—18 полк атрымау 298 1 увайшоу у склад 75-й дывхзп Удзельшчау у баявых дзеяннях спачатку на Зах фронце восенню 1914 у складзе гарш-зона 1вангорада, у 1915 у складзе 31-га армейскага корпуса на Прыпящ i Апн-сюм канале 3 10 6 1916 полк у складзе 3-й арми Пауд Зах фронту 1 3 1918 паводле дэкрэта сав урада расфармтра-ваны Шам1ль Бекцшееу
МСЩСЛАУСЮ РАЁН. Размешчаны на ПнУ Маплеускай вобл Пл 1,3 тыс км2, нас 33,1 тыс чал (1997) Цэнтр — г Мсщслау Паверхня пласкахватастая у межах Горацка-Мсщслаускай рауншы Рака Сож з прытокамх Bixpa, Малатоу-ка, Чорная Натапа (з Белай Нагапай), на 3 Рамясцвянка 1 Волчас Пад лесам 14% тэр равна Праходзяць чыгунка Орша—Крычау, аутадароп Мсщслау— Маплеу, Горю—Мецтелау—Крычау
Утвораны 17 7 1924 у Калшшскай акр, 20 8 1924 падзелены на 12 сельсаветау Дудчыцю, Клтнсю, Курманаусю,
Лапацшсю, Мсщслаусю, Падсолтаусю, Рылаушчынсю, Старасельсю, I атар ШЧЫНСК1, Хлышчоускт, Шамаусю, Янаусю 3 9 6 1927 да 26 7 1930 Мру Аршанскай акрузе 25 7 1931 далучаны Баброусю, Доугавщю, Забалацю, Маль-коусю, Пячкоускх, Пячонкаусю, Рас-нянсю Шыркаусю с/с лхквхдаванаха Раснянскага р-на 5 12 1931 Баброусю с/с перайменаваны у Заходсю 12 2 1935 Заходсю 1 Раснянсю с/с перададзены Дрыбшскаму р-ну 3 20 2 1938 у Маплеускай вобл На 1 1 1941 раен уключау г Мсщслау 1 16 сельсаветау У Вял Айч ванну у лш 1941 раен акутраваны ням -фаш войскам!, яюя зшшчыл! у М 1 раене 1649 чал Дзеишчалх Мсшслау-сюя падп райкомы КП(б)Ь х ЛКСМБ, 14-я Цемналеская партыз брыгада, партыз атрады 85-ы, Д А Журбы, П Е Казанакава, «Чапай», падп -патрыятыч-ныя групы М р вызвалены у вер 1943 войскам! Зах фронту у ходзе Смоленской аперацъп 1943
На 1 1 1997 у раене 167 нас пунктау, 13 сельсаветау Доугавщю, Забалацю, Капачоусю, Лютнянсю Мазалаусю, Мушынсю, Падсолтаусю, Раздзельсю Ракшынсю, Сапрыкавщю, Сялецю, Хо дасаускх, Чырванагорсю 1 Мсцхслаусхх гар Савет 15 калгасау, 6 cayiacay, шь нозавод, маслазавод, хлебозавод, камбх-нат надомнай працы, камбхкормавы з д буд прадпрыемсгвы У раене 18 сярзд нхх, 5 базавых, 5 пач школ, школа ш тэрнат, дзщяча-юнацкая спартыуиая j музычная школы, 2 вучэбна-вытв кам бшаты 25 дашкольных устаноу, Дом ш-янерау 1 школьшкау, 26 клубных уста ноу, 27 б-к, 2 музе!, 5 бальнщ, амбулатория, 20 фельчарска акушэрсюх пун ктау, 2 пункты аховы здароуя, 5 агпэк, санэпщэмстанцыя Выдаецца 1аз «Святло Кастрычшка» IIomhiki археа лоп! гарадзштчы у в Асмолав1чы, Доб рае, Каробчына, Мазалава, Мщькау-шчына, Усполле, Ходасы, курганны мо-плыпк эпох! Кхеускай Русх у в Дубей кава, селшхча у в Разанцы Брацюя маплы сав вошау у в Башары, Бера-зетня, Крутая, Ракшыно, Ходасы, Шамава помшю ахвярам фашизму у в Пячкавхчы, Шамава Помшю арххгзкту ры Успенск! манастыр (18—19 сх ) у в Пустыню, царква (2 я пал 18 ст ) х ва дзяны млын (сярэдзша 20 ст ), у в Ся лец, царква 1лы Прарока (1-я пал 19 сх ) у в Слаунае, царква (пач 19 ст ) у в Мазалава, царква (канец 19 — пач 20 ст ) у в Ьасценавхчы
Лип Збор помнхкаУ псторых х культуры Беларусх Маплеуская вобл Мн , 1986
МСЩСЛАУСЮ ЦАРКОУНААРХЕА ЛАГ1ЧНЫ МУЗЕЙ Адкрыты у 1915 у I Мсщслау пры духоуным вучыгашчы У 1923 меу 1157 экспанатау Аддзелы археал , нумхзматычны, этнагр , царк старажытнасцей, 100-годдзя вучылхшча Сярод экспанатау косщ маманта з кар’ера мясц цагельш, каменныя сяке-
м
230
МСЦ1СЛАУСК1Я
ры, керамгка з гарадзшгча, замкавая га-ра стараж Мсщслава, макеты ВКЛ, Рус дзяржавы 17—18 ст, узоры нар адзення, с г прылады працы, вырабы з лазы, лыка, дрэва, старадрую 1 рукатс-ныя царк кшп У 1924 створаны новыя аддзелы прыродна-пст , мастацка-пра-мысловы, бтблтяграфтчны Пры муза дзеингчалг гуртю краязнауцау i аховы пет помнгкау, быу выпрацаваны статут музея Экспанаты запнулг у час Вял Айч вайны Mixacb Ткачоу
МСЩСЛАУСК1Я, Л у г в е н а в г ч ы, княжацю род у ВКЛ, адгалшаванне Альгердавгчау Паходзяць ад сына Аль-герда Лугвена, яю пасля смерщ брата Карыгашы (1390) атрымау Мсщслаускае княства 3 яго нашчадкау
Ю р ы и (13959—14589), сын Лугвена ад шлюбу з Марыяй, дачкой вял мас-коускага кн Дзмгтрыя Данскога У 1422 у складзе рады вял князя ВКЛ Вгтаута, у 1431 — Свщрыгайлы 3 восенг 1432 слсжылы князь у Ноугарадзе Верагодна удзельшчау у вайне намок вял князем ВКЛ Жыпмонтам Кейстутавгчам 1 Свщрыгайлам на баку апошняга, пасля яго паражэння страшу Мсцтслаускае княства з гнш вотчынаМ1 (Цяцерын, Княжыцы, магчыма, Маплеу), з вясны 1438 зноу у Ноугарадзе У 1440 новы вял князь ВКЛ Казтмтр вярнуу яму вот-чыны, аднак па дарозе у ВКЛ Юрый узначалгу паустанне супраць вял князя у Смоленску, дзе быу абвешчаны князем Пасля надаулення паустання у 1441 уцек у Маскву, каля 1443 памша-ваны Каз1мграм, да 1444 зноу быу слу-жылым князем у Ноугарадзе У 1445 падтрымау кн Mtxatna Жыгшонтавгча у яго выступленш супраць KaaiMipa, за пгго зноу пазбаулены Мсцгслава яю быч перададзены кн Васшю Яраславгчу Ьароускаму У 1448 зноу атрымау дара-ванне г усе вотчины У 1458 апошш раз запрошаны княжыць у Ноугарад, адгуль праз некалью месяцау вярнууся у Мсцгслау
Яраслау Федар (1411—35), сын Лугвена ад другога пигюбу Запнуу у бгтве над Вглькамграм, дзе змагауся на баку Свщрыгайлы
1ван (9—да 1489), сын Юрыя Валодау Мсцгславам, Цяцерынам, Кня-жыцамг, Паповай Тарой, Дрокавам г шш валасцямг, магчыма, Маплевам Пасля яго смерцг засталгся непауналет-нгя дочкг Настасся (каля 1496 выйшла замуж за кн Сямена Мтхайлавтча Алелькавтча) г Ульяна Апошнюю вял князь ВКЛ Аляксандр у 1499 аддау замуж за кн Мгхаша Гванавгча Заслауска-га (гл у арт Заслаусюя), якому перадау частку Мсцгслаускага княства г дазволгу карыстацца прозвгшчам М 3 яго сыноу малодшы, Васгль, памер раней за баць-ку, а старэйшы, Федар, у 1526 з’ехау у Маскву, дзе яго нашчадю карысталгся прозвгшчам М да згасапня гх роду у 1622 Вячаслау Насеет
МУГ1Р (ад тур м у х а г р — вауняная ткашна), у гсламе твор дэкаратыунага мастацгва, тканша з рэлгг надпгеам або выявай рэлгг сгмволгю, якая выконвае функцыг абярога Першапачаткова вы-рабляуся туркамг-качэУнгкамг, праз гх трапгу да крымскгх татар У бел татар вядомы з 16 ст як элемент насценнага аздаблегшя мячэцг цг жылога дома Спа чатку М выраблялг з казшай воуны, потым таксама з гнш ткангн г матэрыялау На Беларусг былг вядомы М , як апрауленыя у рамы пергаменты з вер-шамг Карана, малгтвамг, гмем прарока Мухамеда У 19—20 ст яны змяняюцца лггаграфгямг з вщамг славутых мячэцей свету, атрыбутамг гсламскай сгмволгю У
Myrip з Клецка Пач 20 ст
М бел татар творча узаемадзеипгш татарсюя г бел культ традыцыг
Гата Ди <1
МУЖЫК1, мужыкг цяглыя,ц на з назвау цяглых сялян у афщыйнпх актах ВКЛ 15—16 ст , феад залежам еяляне, яюя выконвалг у асн паншчын) Акрамя працы на ворыве, у панскгм мг ентку, абавязаны былг выконваць вари вую павгннасць, рамантаваць г mi трымлгваць у надежным стане масти i дароп, хадзгць з падводамг (перавозгш пансюя тавары) Плацглг таксама сяр гб шчыну г выконвалг некаторыя шш па втннаецг Анатоль Грыцкевп
«МУЖИЦКАЯ ПРАУДА» («Muiyckaja praflda»), нелегальная рэвалюцыйна да макратычная, першая на беларускай мове газета (друкавалася лацгнкаю) Выдавалг у 1862—63 К Калшоусю, Ф Ражансю, С Санпн (Сонпн), В Уруб леусю Выйшла 7 нумароу Асобныя ну мары перадрукоувалг пауторна (з нека торымг змяненнямг) Газета выдавалася на Гродзеншчыне (нумар 7, вгдацъ выйшау у Вгльнг) у выглядзе лгеткоу не вялгкага фармату значным тиражом распаусюджвалася амаль па усей Бела руст, а таксама у Лттве г Латвц Кожгш нумар падп'свауся псеудашмам «Яська гаспадар з-пад Вгльнг» Усе нумары прасякнуты важнейшим пытанием эпо кг — пытанием зямлг i волт, пафасам гарацьбы за свабоду Газета заклжала бел народ да узбр барацьбы супраць самадзяржауна-прыгоннгцкага ладу
231
МУЗЕЙ
м
мюнкала бел сялян падтрымл1ваць шиьсю нац -вызв рух i адначасова вы-рашаць свае уласныя заданы, дабшацца вольнасш не такой, якую нам цар хоча iani но якую мы сам1, мужык1. пам1ж сабою зробшо» (№ 3) Выдауцы сазеты бачшн ва узброеным працоуным наро-ие галоуную, вырашальную илу сац нрагрэсу «Мужык, пакуль здужае тры-МЦ1 касу 1 сякеру, баранщь свайго пат рапщь 1 У HiKoia ласк! праиць не будзе» (№ I) Сваш зместам, вострай сацыяль-1мсцю аазета прыкметна пераклжаецца ) твораш тагачаснай рус аптацыйнаи । ры рэв -дэмакр кгрунку Некаторыя «ыганна (паходжанне прыгоннага пра in) трактавалася у газеце спрошчана, 1 пибакова Выступаючы за вяртанне да ипяитва (М° 6), аазета напускала грубыя выпады супраць «сызмы»-праваслауя Мова «М п » народная, эмацыянальная, вобразная, з трапныма параунанняма, фальклорнай самволакай Газета стааць шя вытокау публацыстычнага жанру новай бел л-ры, яна узбагацала бел лат зову новыма лексемама а паняццяма, пленным вопытам
Нубл Беларуская латаратура XIX ст Хрзс нматыя 2 выд Мн , 1988 К Калиновский И) печатного и рукописного наследия Мн , 1988 Жалва У свабодзе Кн пра Каланоускага Мн 1996
Лт Лушчыцк! IH Нарысы па пего ры1 грамадска палатычнай а фаласофскай дум м Беларуса У другой палаване XIX в Мн 1958 Смирнов АФ «Мужицкая правда» / Восстание 1863 г и русско-польские рево попионные связи 60 х п М , 1960, Бар in ч э У с к а А Агляд публшыстычна латара аурнай спадчыны Кастуся Кагиноускааа // Павукова латаратурны зборнак а беларуска ка ындар 1961 Беласток, 1960, Касялеу Г 3 май пра Беларусь Мн 1966 Малявка МА Аб адэйна-тэматычным а структурным цгшстве «Мужыцкай правды» // Беларуская игаратура Мн 1979 Вып 7 С а ан к е в а ч \ Кастусь Калшоуска «Мужыцкая правда» а । ия лезалежнасца Беларуса Вальня 1933
Генадзь Клсялеу
МУЗЕЙ (грэч anuseaon храм муз), наву-кова-даследчая а кулыурна-асветная асганова, якая ажыццяуляе камплекта ванне улак, захоуванне, вывучэнне а папуааярызацыю помшкау псторыа а культуры, природных аб’екгау Паводле формы уласнасца падзяляюцца на азярж грамадская а прыватный павод ас профалю — на гастарычныя (археал ашаграфачныя, ваенна-гастарычныя, на роднаи славы а анан), прыродазнаучыя, мастацкая, латаратурныя, тэхначныя, му 1Ы>паыя а анш , да М комплексная профшю адносяцца краязнаучыя Вядо мы з глыбокай старажытнасца у Афинах \|ггысхаа, Пергаме У ВКЛ пры канцы ирыа вял князя у 14—15 ст аснавау музейны збор, дзе нешматлакгм навед-вальшкам дэманстравалгся вайск тра фи творы выяул мастацтва, габелены, шаны, медала, манеты Свае музейный зборы мела магнаты Радзавалы (иа '.fipcKi замак, Нясвгжсю замак), Сапега (у Ружанах), Гыапкевачы (у Лагойску), Ателькавачы, Войны, Слушка, Хадкева пд некат заможныя шляхцацы, мяшчане навуч установка (Полацю езугцю ка геггум, Гродзенская медицинская акадэ-
N а
MUZYCKAJA PRAUDA.
Dnieeiokil
Minulo usn tojs, sdnwnto sn umm, <>to muiyefcnjs tub xdlsee tolko ds aaehi -eepirr nutau tnk, сш, иЮ my мп» mosnm pnsei, i to piasct inkuju prsudu aprawiedhwv J>k Boh na me-Ы.О.«аЬгмй6 мш prauda a jak mahinkn pierela-eid pa-awmeil Nieehsj pxzntjuc aato my mozem me tolko kartmd awaim ehlebom , no jestese » uexyt muzyckoj praudy
Pytali i pytajut u«>e, ixlo etuwaei na swieci.chro мае bsndyin muiykam fate wolnokd? No praudu akaaauaay шйо <ehto oboes* akaaaei tak jak tumle-tfa bate—go, nprwwindliwodei My muzyki. bnty waatyje,*oy tram budxiem hawsrye ceruju pno-da.tolko вбиЬфй пае!
Maekati. eeynouhiki i mnoho panes, budud pit rnpymud ртам паем fa wan M najdud si* ludxte i a modykoo пяпп4пЯ* * 1 p*nsk*ho rodu 11 aabataaakovyeh. ano ehoetud wtixej swsbody, wM**ho «state» — jony to warn «m> bate puma daw»ei budad, kak wy »»l< ehto watt pryjamel. a Ohio want woroeh
SaeW IM aae minulo jak paeaall haanryd a awa-bodaie muzyekoj. Hawaryli. (alkawai, i p,rali mno-ho а пшопо me arabib A hety man, fart nto Car a Senatom i t рапалм Ala пае napiaaa, to taki dur-ny aMo «sort arsedaja da eaeho jon padobny.—m-ptkoj a «atom memo praady, mema > joho dla naa nijakoj karytet. Parakilt Kancalaryi. zrabili tod, jaiby keto ate amo roano toad' а емка «у a «udom. oay bea auda. Parabili puarou, Paaredm-kou a uaro to motyekije hroeay i wiatikije broaay —etort irk medaje na ailo, da roho скука, kab aaptay watt u kaiftkt, jak mnobo napietud na ara-kach mui/ekteb A X hataho to > aided, «to мп nictoho dohraho > ow dumali arable,.
Prauda, abiaaaanh to ка!й fat nam wolnodd. no jak nam adajed Ha na uu muaycki roium. atto choczuc aaaukaet, bo kali pret шЙ let oiezoho nio zrabrli, to шгеа rok peunie me trokiad. Mo-hud jeazcze napfaaei i druhi manifest, jeaacze bol-ety ad befehe, no f s hetabo druhoho aaamfeatn mambo dobraho jak i a pirnd» me budtie
Ad тмЫа i panou me ma exnho apadmewaci aia; bo юпу me wolnofci a hhimu i.adsankwa aa-axeho cboctud. Ko trie dooho jony ма budud ab-dtiraci.bo my paxnali bdxie life i prauda, budsiem winded jak rabid treba kab darted xieanlu i awabo-du. Wadmiam aia DueeiuH aa raki > dnartem aia rxxoin' a kali репу aohocxud trymad a semi, ink nleehajxa robiad pa dw^is) aprawiedliwofcsi! bo kail inacxej—tak neon tch pebaeey’Muiyk paknl tdo-keje trymaci koau i Mkieru- baramd ewaho petrapir! i ir nikoho laiki praeid mo budtie.
Hetu: Mutyckuju Praodu namsau i an pine. d'l budeie Jaiko baqedar a ped Wilni
Kasttuja hroaxy S
«Мужыцкая правда» № 1
mih, Горы-Горацю земляробчы гнстытут), губ пмнази У 1856 адкрыты Вшенсю музеи старажытнасцеи — першы агульнадаступны М на бел зямлг Да 1 й сусв вайны гснавала больш за 50 М, яюя стваралгся статыстычнымг к-тамг, навук. т-вамг, земствам!, царк -археал к-там11 навуч установамц утл царк -археалапчныя у Вщебску, Маплеве, Мшску (гл адпаведныя арт ), Mihcki eapadcKi музей, Магыеусю музеи Актыу-ны удзел у зборы i стварэнш М прыма-Л1 Дз I Даугяла, 11 Луцкевгч, Е Р Рама-нау, А М Семянтоускг, А К Сттка, Я П Гышкев1ч 1 шш У 1921 у БССР утворана музейная камкля (Галоуму-зей), якая упершыню паставша задачу стварэння дзярж музейнай сетю з цэнтр юраунштвам У жн 1923 створа-
ны Беларусю дзяржауны музеи з фипяла-М1 у Вщебску, Гомел! i Маплеве, Дом музей Iз’езда РСДРП Да пач Вял Айч вайны працавала каля 60 М , дзейнасць яюх была звязана з краязн рухам Ак-рамя таге, у музейную сетку уваходзип М розных ведамствау i устаноу, утл 1нбелкулыа, М крымшальнага вышуку, М працы Пасля далучэння Зах Бела pyci музейны фонд БССР папоушУся каштоуным! калекцыям!, лепшая з яюх належала Беларускаму музею у Вшьш Важным! падзеям! у псторы! музейнай справы был! Першы з’езд даследчыкау беларускай археологи г археаграфи i Усебел парада музейных работшкау (Мшск, 1932) У час вайны 1941—45 музейны фонд панес вял страты У пасляваенны час развщце музейнай справы актыв1завалася Да 1950 працавала 20 М , асаблшая увага у дзейнасщ яюх аддавалася ваенна-патрыят тэма-тыцы У адпаведнасц! з пастановаи ЦК КПСС «Пра павышэнне рол! музеяу у камушст выхаванш працоуных» (1964) был! замацаваны ужо сфарм1раваныя да таго часу асн кгруню музейнай палтгы-к! канцэнтрацыя увап на стварэнш аддзелау псторы! сав перыяду, адлюстраванне перамог камушст будаунщтва у СССР, пашырэнне прапагандысцкай работы 1 шш Важюя змены у структуры музейнай сетю i устх юрунках дзейнасц! М адбылюя у 2-и пал 1980 — пач 1990-х г На канец 1997 на Ьелару-С1 дзейшчал! 149 дзярж М мстэмы Мш-ва культуры (каля 3 млн адзшак фонду), сярод яюх наибуйнейшыя На-цыяналъны музей гюторъи 1 культуры Беларуа, Беларусю дзяржауны музеи гкто-ры1 Вяткай Айчыннаи вайны, Беларусю дзяржауны музеи ггсторьи рэлии, Ьрзсц-каи крэпасщ героя музей, Музеи военной гюторы! Рэспубл1Ю Беларусь, Нацыяналъ-ны мастацю музеи Рзспублгю Беларусь, абласныя краязнаучыя музе! (пра кож ны !Л адпаведны арт) Працуюць дзярж М археалапчныя («Ьярэсце»), 1еалапчныя (Парк камянеу), ваенна пс-тарычиыя (Ваукавысю дзяржауны ваен-на-ггстарычны музеи, Заслонава К С музей, Кобрынсю ваенна-гютарычны музей, Лоеусю музей бтвы за Дняпро, Музей в01нау-1нтэрнацыянал1стау, Музей баявой садружнасцг беларусюх, русюх, латышские t лтоусюх партызан, Музей Обалъ-скага камсамольскага падполля, Музей партызанскай славы, Музей савецка-полъекаи баявой садружнасцг, Шмырова М П музей), псторы! гарадоу Маплева, Наваполацка, Оршы, Светлагорска (гл адпаведныя арт ), Музеи гюпоръи Нацы-янальнаи АН Беларуа, Музеи ггсторыг медыцыны, лпаратурныя (Багдановгча Максша лтаратурны музей, Броую Петруся лтаратурны музеи, Гудзевщю лгтаратурна-этнаграфгчны музеи, Дзяржауны музеи ггсторьи беларускай лгтаратуры, Коласа Якуба дзяржауны лгтара-турна-мемарыялгмы музей, Купалы Янкг лгтаратурны музей, Лепяшынскага П М
М МУЗЕЙ
мемарыяльны музей, Мщкешча Адама дом-музеи, Музеи-лабараторыя Франциска Скарыны, Полацк музей беларускага кнггадрукавання), мастацгвазнаучыя (Рэ-тна 1лы музей-сядз1ба, Музей гюторьп тэатралънага i музычнага мастацтва), этнаграфяныя [Белорусы дзяржауны музей народного дойлгдства i побыту, Веткаусы дзяржауны музеи народнаи творчасцц Дудзщы музей матэрыяльнай культуры («Дудутю»), Моталъсы музей народной творчасцц Музей Беларускага Палесся, Музей старажытнабеларускай культуры, Музей этнаграфи, Параулян-сы этнаграфщны музей] Гл таксама арт пра кожны раенны краязнаучы, пет краязнаучы, народнай славы М Акрамя таго, дзейшчаюць М шш м1н вау 1 ведамствау, грамадсюя (у школах, навук i навуч устанавах), колькасць яюх перавышае колькасць дзярж М Мш-ва культуры
Лт Гужаловский А.А. Музеи Белоруссии в дооктябрьский период Ц Музей и власть М , 1991, Ках аи о Jen ГА Ар-хеалопя i нстарычиае края'шаусгва Беларус! у XVI—XIX стет Ми , 1984
Аляксандр Гужалоусш
МУ ЗЕЙ БАЯ ВОЙ САДРУЖНАСЦ1 БЕЛАРУСК1Х, РУСК1Х, ЛАТЫШСК1Х I JIITdyCKIX ПАРТЫЗАн у х а д ы В я л 1 к а й Айчыниай вайны Адкрыты 4 7 1981 у г п Расоны Да 1990 финял Бел дзярж музея псторьп Вял Айч вайны Мае 13 залау, пл 683 м2, каля 5 тыс экспанатау асн фонду (1998) 1-я зала прысвечана падзеям 1917 1 перыяду станауления савецкай улады на Расоншчыне, 13-я — юраунь ку Расонскага патрыятычнага падполля П М Машэраву, астатнхя — падзеям часоу Вял Айч вайны ход абарончых баеу у 1941, матэрыялы пра удзел зем-лякоу у абароне Масквы, Лешнграда, Сталхнграда, у баях на Курскай дузе, пра арганхзацыю падполля х партыз руху у Расо иска-Ас вейсктм крах, дзейнасць падп райкомау цяперашнхх Ра-сонскаха х Верхнядзвхнскаха р-нау, зме-шчана карта-схема дыслакацьп партыз атрадау у 1941—42 х шш Асн экспазх-цыя прысвечана сумеснаи барацьбе на-родау рэспублхк СССР супраць фаш за хопнхкау мерапрыемствам кампартый Беларусх, Лхтвы, Латвп х Калшшскага абкома ВКП(б) па арганхзацых барацьбы з ворагам, баявым аперацыям 12 6 1942 па разгроме ням -фаш гарнх-зона У мяст Шкяуне (Латвхя), падрыу 110-метровага чыг маета цераз р Дры-са 4 8 1942 (гл Расонж бой 1942), баям 12 1 1943 у валасным цэнтры Вецслаба-да, мяст Паспене, Шушкова, Пыкролх, удзелу партизан у «рэйкавай вайне» х хнш, пра стварэнне Расонска-Асвеи-скай партыз зоны, макет Брацкага партыз краю, у яюм дыслацыравалася 25 бел, калхнхнекхх, латв х лхт брыгад, больш за 40 партыз атрадау Есць матэрыялы, прысвечаныя злачынствам аку-пантау у партыз крах, расправах над
падполыпчыкам!, мхрным! жыхарамх Асобныя залы прысвечаны вызваленню паун -зах часткх Беларусх х суседнк тэ рыторый ад захопнхкау, удзелу землякоу у вызваленнх краш Еуропы Сярод экс панатау узнагароды вошау х партизан хмянная зброя, самаробная партыз зброя, падп друкаваныя выданш, творы жывапхеу 1 скульптуры, утл карцхньх былых партизан Расоншчыны Ч У Ку куладзе 1 Дз Р Рыбакова
Алексеи Герасшау
МУЗЕЙ БЕЛАРУСКАГА НАРЙДНАГА МАСТАЦТВА, фппял Нацыянальнаха мает музея Беларусх Адкрыты 12 12 1979 у в Раубхчы Мшскага р-на у буды нку б касцела Пл экспазхцых х выста вачнай залы 400 м2, больш за 500 экс панатау (1999) У музех вырабы ткацгва разьбы па дрэве, керамгкх, саломапля цення 16—20 ст Большасць прадметау канца 19 — пач 20 ст Сярод экс пана тау драуляныя брацша 16 ст , разнбе культавае начынне 18 ст (распяцце фрагменты прыдарожных крыжоу), пле ценыя з саломы царская вароты, нар жаночае адзенне х святочнае убранства, камянецюя праенщы, узоры могальсюх, неглюбскхх, краснапольскхх, пхнека-хва-цэвщкхх ручнхкоу, гараднянскай, дубро венскай, хвянецкай, пружапскай ке рамхкх, тканыя дываны х поецшкх з ро зных рэпенау рэспублхю, гворы суча сных бел майстроу дробнай пластыкх саломапляцення, хнкрустацых х шш Перыядычна музей наладжвае гэматы чныя выстаукх паводле магэрыялау экс педыцыи, прыватных калекххый
Лт Музей беларускага народнага масхахх тва [Фотоальбом] Мн 1983
1рына Паншына
МУЗЕЙ БЕЛАРУСКАГА ПАЛЁССЯ Засн у 1924, адкрыты у 1926 у г Пшск як Палескт краязнаучы музей У 1940 пераутвораны у Пшскх абл пет -краязн музей, з 1944 — Пшскх абл (занальны) краязн музей, з 1954 — Пшскх краязн музей, у 1979 рэарганхзаваны у Бел дзярж музей сацыялют пераутварэння Палесся, з 1990 сучасная назва Мае 56,2 тыс адзшак асн фонду (1998) Сярод экспанатау археал знаходкх з раскопаю моплыпкау на тэр Пшскага р-на (калекцыя керамхчных плхтак 12 ст , ке-рамхка, абломак збана 12 ст з надшеам, бронзавыя упрыгожанш, саркафаг 12 ст з г Турау 1 шш), прадметы побыту зброя, рукапхеныя граматы 14—17 ст, друкаваныя выданнх 17 ст, калекцьп манет 16—20 ст розных краш свету, у т л адзшкавыя экз античных манет, 8 макетных скарбау з манетамх ВКЛ х Рэ чы Паспалггай, прадметы матэр культу ры 1 побыту сялян 19 — пач 20 ст , матэрыялы пра падзех рэв 1905—07, гра-мадз вайны, дзейнасць Пхнскай арг-цых РСДРП, органау сав улады у 1919—20, становхшча працоуных Зах Беларусх У 1921—39, матэрыялы пра стварэнне i дзейнасць патрыят падполля, партыз руху у гады Вял Айч вайны (самаробная айчынная i трафейная зброя, падп газеты i лютоук!, дакументы, фотаздымкх 1 шш ), пра вызваленне
ад ням -фаш захошпкау, аднауленне| развщце нар гаспадаркт У экспазщ| музея творы жывашеу партрэты ге^| на ВКЛ М Вппнявецкага, Крысцшы i Марьи дэ Касцелян Радзгвш, карцшь рус (I Айвазоускага, В Васняцова В Паленава, I Шышкша i шш ), бел (И Крохалева, У Кузьмша, В Сумарава М Селешчука, Н Шчаснай 1 шш ) мах такоу Мае б1блхятэку, у якой болып з 6,5 тыс выданняу, сярод яктх час «Дзеншк Виенъсы» (1817, N‘> 5, 1820 N 1, 1823, № 2, 1828, № 3), кн «Жыши П1с гетмана^ каралеуства Полхюкага Вялхкага княства Лпоускага» П Г юн (1850), «Сыны Гедзгмша — вялншяр жауцы Лпвы» К Стаднщкага (1881)
Валерий Лытисх
МУЗЕЙ ВАЕННАЙ ПСТбРЬП РЭС
ПУБЛИИ БЕЛАРУСЬ Засн 3 7 1993 Мшску на базе б музея псторых воип Бел ваен акруп (заснаваны у стуи 1978) Пл экспазшш каля 450 мг, KJ.I 15 тыс адзхнак асн фонду (1998), згр* паваных па 8 аддзелах ваен гхеторьа 6—9, 10—13, 14—16, 17—18 ст, перы яды з 19 ст да 1917, 1917—41, Bin Айч вайны, пасляваенны Экспануюн ца муляжы кальчут i узбраення вошю 14—16 ст, шнтоую, амунщыя 18—15 ст , у т л з Кобрынскага ваен -пет мх зея, абмундзхраванне войска У грамад вайну 1918—20, кулямет «Максхм», ма тэрыялы пра стварэнне Чырв Арми Бел ваен акруп Сярод экспанатау ча соу Вял Айч ванны асабютыя рэчы зброя, карты, кнш военачальник I X Баграмяна, С М Будзеннага, 11 h сакоускага, Г К Жукава, К К Ракаал скага, 11 Якубоускага 1 шш , фотаздымы 1 баявыя Узнагароды вошау-вызвалше ляу На адкрытай пляцоуцы правде выстаука баявой тэхнпа i Узбраення ча соу Вял Айч вайны х ycix родау войск Рэспублпа Беларусь (танк Т-34, «каши ша», бронетранспарцеры, гарматы, л тамабхл! 1 ШШ ) Барыс Далгатмп
МУЗЕЙ ВО1НАУ1НТЭРНАЦЫЯНЛ
Л1СТАУ Засн 17 12 1992 у г Вщебск для увекавечання памяц! бел вошак што запнулх у час вайны у Афганхстаис 1979—89 Адкрыты 15 2 1996 Пл экс пазщьп 112 м2, больш за 6 тыс адзшак асн фонду (1998) Мае 3 залы Матэры ялы музея расказваюць пра псторыю дзяржавы Афгашстан, пачатак там гра мадз вайны, прычыны увядзення сав войск, пра ахвяры 1 баявыя дзеяиы 103-й гвардз паветр -дэсантнай дави» што дыслацыруецца у Вщебску якая абараняла Кабул Сярод экспанатау и маробная пхшчаль х горная гаубща 1900 англ вштоука 1907, ют кулямет 1933 карта абароны Кабула, сакрэтныя (и крытыя) дакументы, фотаздымкх, аса бхетыя рэчы вошау, што загшуга у rai ш вайне У экспазщы! творы скульптара А М Гвоздзхкава, мастаксу Г В Kicjuic ва х А А Скавародю leap Мажаицт МУЗЁЙ ПСТбРЬП ВОЙСК БЕЛА РУСКАЙ ВАЕННАЙ АКРУП. назва Музея ваеннай гюторьп Рэспублиа Бела русь у 1974—93
233
МУЗЕЙ
м
У адной э зала?
Му ия Botaay-мгэр-иацыянмйстау.
МУЗЕЙ ПСТбРЬП ГбРАДА СВЕТ-
IA1 ОРСКА Адкрыты 30 12 1978 у Светлагорску на грамадскгх пачатках як краязиаУчы, з лют 1979 сучасная назва JLi экспазщьп 264,2 и2, каля 3,6 тыс j ишак асн. фонду (1998) /Аддзелы эт-награфи 1 побит, природа, Вял Айч ванна на тэр раена, прамысловасць, ац-культ развщце горада, выставач-кы Дэманструюцца калекцьп манет 17—20 ст., прадметы побыту 1 прылад працы 18—19 ст , нар адзенне, вышы-ВШК1, вырабы з лазы, саломкт, разьбы пт дрэве, матэрыял пра жывельны i раслшны свет рэпена Экспазщыя, нрысвечаная Вял Айч вайне, расказвае пра абарончыя 6ai Чырв Арми у 1941, Ьардцьбу Парынкага зшшчальнага ба-гатьена, стварэнне i разгоргванне пад-полля i партыз руху, злачынствы захоп-шкау ход вызваленчых баеу у 1944, пра [ерояу Сав. Саюза, што запнулг У баях па тар раена, захоувае асабютыя рэчы )ен армц П I Батава Сярод экс палата? ист звестю пра Парыцкае жаночае духоунае вучылипча (1881—1916), ства-ршне i дзейнасць прамысл прадпрыемства^ горада, утл суднаверфг (1929 —61), Васшевщкай ДРЭС, з-да «Хмвалакно» Музей праводзщь вы-сгаую, утл дзщячай творчасц!, карцш мясц мастакоу, творау майстроу нар (ворчасщ, калекцый нум1зматык1, фале-рыстын жыхароу горада i шш. музеяу
Клара Несцярэнка
МУЗЕЙ ПСТбРЬП I КУЛЬТУРЫ 16-1'АДА НАВАПбЛАЦКА Засн у 1968 на грамадсюх пачатках як гар музей пра-коунай славы, з кастр 1973 гар. края-шаучы, з чэрв 1998 сучасная назва Пл лсспазщы! 643,4 м2, 7 тыс экспанатау асн фонду (1998) Экспазщыя музея ад-люстроУвае псторыю будаунщтва i развита сучаснага горада, прамысл прад-прыемствау («Нафтан», «Палшгр» i iHin) навуч устаноу, культ жыцця Сярод экспанатау матэрыялы пра леп-шых людзей горада, I ерояу Сац Пра цы i шаровых грамадзян. пра вошау афганца? Дэманструюцца калекцьп дэ кар-прыкладнога мастацтва, нар ра-мешвау, жывашеу, карысных выкапняу
1 мгнерала?, нумиматык1 i фалерыстыю Музей наладжвае выстаую карцш мясц 1 шшагароднтх мастакоу, выдав мает каталог! Д'пяна Бароуская
МУЗЕЙ ПСТбРЬП I КУЛЬТУРЫ гб-РАДА бРШЫ. Засн у 1989 у г Орша, адкрыты 12 12 1992 Пл экспазщьп 170 м2, 4,7 тыс адзшак асн фонду (1998) Мае раздзелы горад старажытны, у складзе ВКЛ 1 Рэчы Паспалпай, Рас 1мперы1, Орша у 20 ст Сярод экспана та? керамгка, вырабы з коецт, шкла, жа-деза, ювелгрныя вырабы з археал раскопай аршансюх стаянак i гарадзппча, Куцешскага манастыра, макеты пасел!-шча 12 ст , Аршанскага замка, зброя з месца Аршанскай битвы 1514, дакументы 1 матэрыялы пра работу Куцешскай друкарш (17 ст), падзе! вайны 1812, старадрую 17—19 ст 1 рукатсныя Minei канца 19 ст Экспазщыя расказвае пра Аршанскгя выступленш працоуных 1905, дзейнасць аршанскгх арг-цый РСДРП 1 эсэрау, сацыялют буд-ва, палп рэпрэ-сн 1930-х г , аднауленне гаспадарю пасля вызвалення ад ням -фаш захопшкау, пра ураджэнцау Аршаншчыны Героя? Сав Саюза АД Саляшкава, МД Стана, тсьменшка У Караткевгча 1 шш Экспазщыю дапауняюць работы скульп Я Лансерэ, мастакоу М Ьасалып, А Шакуцша, С Шарая i шш Матэрыялы пра дзейнасць Аршанскага патрыятыч-нага падполля i партыз руху на Аршан шчыне у Вял Айч вайну экспапуюцца у Заслонава К С музе/ У выстаначнай зале экспапуюцца творы мастакоу, вырабы дэкар -прикладной мастацтва, нар промысла? i шш Пад адкрытым небам размешчана экспазщыя «Кульга-выя камян! Аршаншчыны», у ix лгку камень-паказальшк, следавгк, крыжы
Впстар Лютынаа
МУЗЕЙ ПСТбРЬП МАПЛЕВА Утвораны 16 7 1990 у Маплеве Размешчаны ? б архфэисюм палацы (пабудаваны у 1762—85 па шщыятыве архюпюкапа Г Кашскага) i будынку 19 ст Мае больш за 4,4 тыс адзшак асн фонду (1998), як1я размешчаны па перыядах з часоу узшкнення стараж паселппча? па тэр сучаснага горада Сярод экспанатау ка
менный евщраваныя сякеры 3—2-ia тыс да и э , вырабы з жалеза 10—19 ст (язычнщюя абяроп, амулеты, шый-ныя гры?ш, душицы 10—12 ст, пяр-сценю, крыжыю 16—19 ст , медальены 1 гнш), кафля 16—18 ст з раелшнмм i геаметрычным малюнкамц партрэтнымг (вобразы анела?, Хрыста, св Юрыя i шш) 1 фантастычнымг выявамг, старадрую 18 ст, абразы канца 18—19 ст, матэрыялы, прысвечаныя падзеям Вял Айч вайны зменам арх абгпчча горада на працягу апошняга стагоддзя Адмет -нас месца займаюць сувог канца 18 ст , сямейныя архгвы гараджан Музей праводзщь тэматычныя выстаую, першая з яюх «Хрысцшнская культура Маплева» працавала ? маг—чэрвеш 1994
Тгар Пушкш
МУЗЕЙ ПСТбРЬП МЕДЫЦЬШЫ Засн у 1990 у Мшску, адкрыты ? крас 1993 Збор экспанатау начаты праф Р Р Кручком у 1950-я I Пл экспазщьп 120 м2, каля 29,5 тыс экспаната? (1998) Матэрыялы знаемяць з асн этапам! развщця медыцыны на Беларуш са стараж часоу да пач 20 сз , станаулен-нем мед навук школ, дзейнасцю мед-работшкау у гады Вял Айч вайны Сярод экспаната? калекцыя аптэчнага посуду з археал раскопак, фотаальбомы пра удзел бел медика? у руска-япон-скай вайне 1904—05, удзельшкау 1-га з езда урачо? Мшскай губ ? 1908, рэд-юя экзэмпляры мед л-ры, рэчы з аса-бюгых архтвау вучоных i практыкау аховы здароуя, фотаздымкт выпуска? мап-леуекк цэнтр фельч школы (1905) 1 цэнтр школы паштух (1911), земсюх урачо?, сясцер мшасэрнасц! Вщебскай, Маплеускай i Мшскай абшчын Чырво-нага Крыжа, мед шетрументы, узнага-роды 1 шш Выдав матэрыялы псторы-ка-практичных канферэнцый
Лт Светлович Т Г Основные направления деятельности музея истории медицины Беларуси // Здравоохранение Беларуси 1992 № 6 Я е ж Музей псторы! медыцыны Беларус! // Бел пет часоп 1996 N° 3
Гаццяна Святловш
музей истбрьп нацыянАль-НАЙ АКАДЭМИ НАВУК БЕЛАРУС1 Засн ? 1980 у Мшску па шщыятыве акад М А Ьарысевма, адкрыты у сак 1989 Пл экспазщьп 250 м2, больш за 10 тыс адзшак асн фонду (1998) Сярод экспанатау пасганова СНК i ЦВК БССР аб рэаргашзацы! 1нстытута белоруской культуры у Ьел акадэмно навук, матэрыялы пра першых акадэмг-кау, навук працы супрацоушкау дава ен часу, страты навук кадрау у вышку палп рэпрэсгй, матэрыялы пра ?дзел супрацоушкау акадэми у барацьбе суп раць ням -фаш захопшкау у Вял Айч вайну у падполл! i партыз руху, на франтах, у сав тыле, утл творы Я
Купалы 1 Я Коласа, ваенная пмнасцер-ка акад М Дз НесцярчвЛа, фотаздымкт партизан, дакументы пра адна?ленне
М МУЗЕЙ
АН у пасляваенны час, шматтомныя 1 манаграфтчныя выданш прац вучоных акадэмп, копн дышюмау аб адкрыццях i вынаходшцтвах, Леншсктх i дзярж прэ-М1й, макеты арыпнальных тэхнал уста-новак, матэрыялы пра мжнар сувязт вучоных акадэмп Пётр Петрыкау
музёй пстбрьп тэатрАльнай I МУЗЫЧНАЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСИ Створаны 23 3 1990 у Мшску Пл экс-пазщы! 352 м2, каля 7 тыс экспанатау (1998) Экспазщыя фарм1руецца, будзе размешчана у будынку б «Дома масо-нау» Сярод экспанатау прыжыццевыя выданш творау А Астроускага з архтва Я Мтровтча, першыя выданш творау У Галубка, асабтстыя рэчы Л Алексан-дроускай, муз шструменты, зробленыя бел майстрам! В Пратасешчам, К Та-расенкам, В Козакам, У Дударэвтчам i шш , рукатсныя партитуры бел кам-назггарау А Ьандарэнкт, Г Вагнера, I Лучанка, Ю Семяняш, К Цесакова, эскыы дэкарацыи М Блппча, Б Герла-вана, Я Ждана, Я Чамадурава i шш, фотаматэрыялы, мемар прадметы, дакументы, рэдктя выданш, калекцыт рэд-ктх фона- 1 вщэазатсау, грамафонных пласцшак, афппы 1 праграмы тэатр спектакля^ Дзсишчас фипял «Гасцеуня Галубка», дзе шстэматычна праводзяцца шпрэзы звязаныя з юбтлейнымт датам1, канцэрты майстроу мастацтва, творчыя сустрэчы з дзеячамт культуры, выстаукт творау мастакоу, муз шструментау i ТИШ Лрсень Дабовт
МУЗЁЙ бЬАЛЬСКАГА КАМСАМбЛЬ-СКАГА ПАДПбЛЛЯ Адкрыты 29 10 1965 у г п Обаль Шумшшскага р-на як музей камсамольскай славы, да 26 6 1989 фплял Бел дзярж музея псторыт Вял Айч вайны, з 1985 сучасная назва Пл экспазщьп 150 м2, 896 адзшак асн фонду, 4 залы (1998) Сярод экспанатау асабтстыя рэчы, дакументы, фотаздымкт з даваен жыцця падпольшчыкау, матэрыялы пра пачатак вайны, стварэнне i дзейнасць падполля, карта-схема развщця партыз руху, штэр’ер кватэры ki-раушка падполля Е С Зяньковаи, схема дыверстй, матэрыялы аб увекавечанш памяти обальсктх падпольшчыкау, кар-цша А Каржанеускага «Обальсктя пад-польшчыкт», лттаграфи Ю Пучынскага «Мпправанне шашы» i «Узрыу вадакач-К1», бюсты Герояу Сав Саюза Зянько-вай 1 3 М Партновай
Изли Азолина
музёй партызАнскай славы Створаны у 1971 ва Урочышчы Хаван шчына (за 3 км ад в Карочын 1вацэвщ-кага р-на), дзе у 1943—44 у Вял Айч вайну базтравалтся Брэсцк-i подпольны абком КП(б)Б, Брэсцкг подпольны абком ЛКСМБ, штаб Брэсцкага партызанскага злучэння, рэдакцыя i друкарня абл 1 падп газ «Заря», фипял Брэсцкага аб-ласнога краязнаучага музея Уключае 4
драуляныя домна, 2 зямлянкт, кало дзеж, «Лясную школу» У лом шах экс панаты пра дзейнасць падп абкома КП(б)Б 1 штаба партыз злучэння, падп абкома ЛКСМБ i барацьбу моладзт суп раць ням -фаш захопнткау, работу рэ дакцыт газ «Заря», партыз шшталя т шш 3 жн 1998 музейны комплекс ува ходзщь у склад 1вацэвщкага раеннага краязн музея
МУЗЁЙ РЭВАЛЮЦЫ1 БССР 1снавау з 2 5 1926 да чэрв 1941 у Мшску Раз мяшчауся на вул Савсцкаи (цяпер праспект Ф Скарыны) побач з Ломам музеем 1 з’езда РСДРП Аснову музея склалт экспанаты Усебел выстаукт пет -рэв матэрыялау, аргашзаванай у 1924 Пстпартам ЦК КП(б)Б Паводле пала жэння знаходзтуся пры ЦВК БССР, у навукова-метадычным i аргантзац пла не падпарадкоувауся Гтстпарту, якг кт равау тм праз навук савет Музей лт чыуся н-д 1 прапагандыецка-аев уста новай, веу пошук, стстэматызацыю вы вучэнне 1 экспанаванне дакументау 1 матэрыялау па псторьп сял , нац вызв 1 рабочага руху у Ьеларуст, Кампартыт Беларуст, дзейнаецт непралетарсктх т нац партый (Бунд, Бел сацыялтсг гра-мада, польская т латышская сацыял дэ макратыя т тнш ) Асаблтвая увага адда валася падзеям рэвалюцьл 1905—07 у Беларуст, Лют т Кастр рэвалюцый 1917, сацыялтсг пераутварэнням У 1926 музей наведалт 15 тыс чал У пер шыя днт Вял Айч вайны музей згарэу разам з устмт экспанатамт
Лт Саттункевтч Ю Музей рэвалю цыт да дзесяцтгоддзя Кастрычшка // Наш край 1927 No 10 Сербента В Белорус ский научно-исследовательский институт ис тории партии // Пролетарская революция 1930 № 2/3, М и х н то к ВЦ Становление и развитие исторической науки Советской Белоруссии (1919—1941 тт ) Мн, 1985
Расц1слау Платонау
МУЗЁЙ САВЁЦКА-ПблЬСКАЙ БАЯ ВбЙ САДРУЖНАСЩ Адкрыты 15 К 1968 у в Ленша Горацкага р на тх 12—13 10 1943 у Вял Айч ванну адбтв ся першы бои Польскаи пях дывтзтт м Т Касцюшкт сумесна з 42 и i 290; стралк дывтзтямт Чырв Армтт супраш ням-фаш захопнткау Пл экспазтш 907 м2, больш за 6,2 тыс адзшак асн фонду (1998) Матэрыялы расказваюи пра фармграванне т баявыя дзеяннт И Польскай дывтзтт, сумесныя бат з частй мт Сав Армтт Сярод экспанатау сдай сав т польски часцей, асабтстая зброя узнагароды удзельнткау баеу, схемы бя явых аперацый, узоры зброт тых часа фотаздымкт т матэрыялы пра 1ероя Сав Саюза — удзельнткау бою пат i Ленша г вызвалення Польшчы Ф МЛ хачова, У Высоцкага, А Кжывань, А.Д! Шамянкова т шш Цэнтр месца у экс пазтцыт займае дыярама «Бой за Лею на» (мает М Авечкш г А 1нтазарау) Мемарыяльны комплекс (арх Я Беля польскт, У Хавтм, скульпт У Цыгаш) савецка-польскай баявой садружнаып утвараюць будынак музея у форме кас кт, бетонная стэла перад яго уваходам (выява сцяга, дрэука якога ещекаюнь 2 моцныя рукт), 2 мапльныя плтты па ушанаванне памяцт загшуушых сав польск вошау т памтж тмт кавалак брага з прабошамт, тут запалены Вечнп агонь, помнтк на брацкай мапле сав вошау (граштны блок, сячэнне якога 5-канцовая зорка з надтсам-прыспя чэннем) Анатоль Фядосенка
МУЗЁЙ СТАРАЖЫТНАБЕЛАРЁСКАЙ КУЛЬТЁРЫ Засн 7 7 1977 пры 1н нс мастацгвазнауства, этнаграфи г фальк лору Нац АН Беларуст, адкрыты 15 5 1979 Пл экспазтцьи 600 м2, каля 17 тыс экспанатау (1998), утл каля 800 творау жывашеу т 170 гворат
У Музет старажы тнабеларускай куль туры
культуры 16—19 ст , 3200 узорау нар । шитва, 400 мастацюх тканш, больш за I иле вырабау дэкар -прыкладнога маслина з дрэва, металу, керамзю, шкла, лбраных з розных рэпенау Беларуст (Мшшчыны, Падзвшня, Падняпроуя, Палесся, Панямоння) Сярод экспана-iay стараж прылады працы, упрыго-жшп, шш матэрыялы з помнткау най-мжнейшых археал культур, вырабы up рамеснткау эпох1 феадалтзму, бел юразы на дошках («Пакланенне вешчу-юу» пач 16 ст, «Святая сям’я», канец ) — пач 17 ст ) 1 палатне («Мадонна з ином» 1 я пал 17 ст ), культавая i ме м ip скульптура, утл выявы апосталау Пягра 1 Паула (18 ст), надмаплле Сайту (17 ст ), мает ткатны з тльняных, нвауняных, шауковых 1 сярэбраных ш ж (арнаты, вэлюмы, фрагменты лттур-ниага адзенпя), слушая паясы, дэкор niapoy 1 тканастасау, старадрую Еван кия (16 ст), Статута ВКЛ 1588, Тры-инала ВКЛ 1693, прылады працы 1 фадметы еял побыту канца 19 — 1-й 1ы 20 ст, калекцыя традыц нар кас пюма, ручнпа, поецтлкт, ганчарныя вы рабы сучасных майстроу, нар муз ш-|рументы (шархуны, бразготю, дуди, дтеша, цымбалы т шш), помшк, эт-шрафи 1 мастацтва з адселеных весак Чарнобыльскай зоны Па матэрыялах мрея супрацоушю ш-та выдал! 5 збор-нкау, прысвечаных новым даследаван-пям 1 адкрыццям помнткау культуры
Лт Музей старажытнабеларускай культу-,п Кат экспазщы! Мн , 1983, Музей стара-шгвабеларускай культуры Мн , 1998
Аляксандр Ярашэвм
МУЗЕЙ ЭТНАГРАфп у Маплеве Фштял Магмеускага абласнога краязнау-шга музея Адкрыты у 1981 Пл экспа шип 760 м2, 4,5 тыс экспанатау асн фонду (1998) Матэрыялы музея знае мяць са станам матэрыяльнай 1 духоу-иаи культуры сялян Маплеускага Па-пилроуя 1 гарадскога побыту магшяу-мн канца 19 — пач 20 ст Сярод эк сианатаУ прылады працы, прадметы побыту, нар адзенне (маплеуск, i крас-иаподьск! cipoi), калекцьп самабытных ручшкоУ кожнага раена Магшеушчыны, абразоу маплеускай , канате пай школы 17—19 ст , кафлт 1 драулянай скульптуры 17—19 ст , фарфоравага 1 сярэбрана-u посуду, самаварау, мэбл1, газавых (ямпау, падручшкау, царк кнпт, часо-,псы 19 — пач 20 ст
Святлана Рыбакова, Жанна Клинуць МУЗЁЙ-ЛАБАРАТбРЫЯ ФРАНЦЫСКА СКАРЙНЫ Створаны 15 5 1993 пры Гомельсктм дзярж ун-це тмя Ф Скарыны Мае каля 500 адзшак асн фонду (1998) Займаецца зборам т да-следаваннем матэрыялау пра дзейнасць , навук спадчыну бел першадрукара, а таксама псторыю ун-та У экспазщьп музея навук лиаратура, ксеракопц ар-гыкулау пра Скарыну, матэрыялы ста-ралауптх 1 эмпранцктх публжацый, мтк-рафшьмы юпг Стмяона Полацкага, ма-награфи П У Уладзтмтрава «Доктар Францыск Скарына Яго пераклады, трукаваныя выданш i мова» (1888), вт-
дэафтльмы пра Скарыну т яго час, выданнт Нясвтжскай друкарнт, матэрыялы пра Ктрылу Тураускага г М Гусоускага, творы дэкар -прыкладнога мастацтва, мастакоу П Серпевтча, Л Шчамялева, М Басалып, А Цыркунова, М Байрач-нага, скулыттарау А Глебава, Ю Гудзт-новтча, Э Астаф’ева Створаны комплексная шфармацыйна-бтблтягр кар-т атака «Усе пра Ф Скарыну», хрэстама-тыйныя зб и «Каласы роднай мовы» (1990), «Сэрцам роднага слова крантся» (1998), «Летайте пашаны Паэтычная Скарынтяна» (1998) Музей супрацоунт-чае з Нац навукова-асв цэнтрам шя Ф Скарыны, Бел ш-там навую т мас-тацгва (ЗША), Ягелонсктм ун-там (Кра-кау) т яго музеем, замежнымт вучонымт Рэгулярна праводзщь семтнары, фа-культатывы, заняты па бел мове г л-ры, прымае удзел у правядзеннт рэсп навук канферэнцый «Скарына т наш час» Сярод экспанатау па псторыт ун-та зборнткт, манаграфц выкладчыкау т супрацоунткау установы, асабтстыя рэчы першага рэктара У А Белага, фота-здымкт першых выпускнткоу, ксеракопц архтуных дакументау 1930—37 Гомельскага пед Ш-та Канстанщн Усов»
МУЗЕЯЛбпЯ, навуковая дысцыплша, якая вывучае заканамернасщ узнткнен-ня г развщця музейных адносш да рэча-тенаецт, псторыю музея як сац ш-та г яго функцыт у грамадстве, формы т спо-сабы рэалтзацыт гэтых функций на розных этапах грамадскага развщця Скла-даецца з агульнай (разглядае тэорыю г структуру навую, яе предмета т аб’екга, музея як сац ш-та, асн паняцщ М г г д ), пстарычнай (даследуе псторыю му-зеинай справы), тэарэтычнай (раскрывав сутнасць тэорыт музейнага предмета, дакументавання г тэзаурацыт, музей най камунткацыт) г прикладной (вывучэнне менеджменту т маркетынгу музеяу, камтитектавання, ултку г навук швентарызацыт музейных прадметау, аховы музейных фондау, навук г мает праекгавання экспазтцыт, музейнай пе-дагопкт i этыю) М Як навука узшкла у 2-й пал 19 ст i звязана з прыкладнымт задачам! ултку, захавання т навук апт-сання музейных зборау У самастонны раздзел вылучылася у 1920—-30-я г т прыкметных вынткау дасягнула у 1960—70-я г, калт аформиися ням , польск i чэшекая музеялапчныя школы Аутарам г распрацоушчыкам структуры М як навукт з’яуляецца чэшею музеялог 3 Странскт, пад ктраутшггвам якога у 1986 пад эпдай ЮНЕСКА i ICOM адкрылася Мтжнар летняя школа М у г Брно (Чэхтя), якая стала рых-таваць спецыялтстау розных галш музейнай навую г пракгыкт Сав школа М склалася у 1960—70-я г г вылучала-ся распрацоукамт ла тэорыт музейнага предмета т камунткацыт, даволт высотам узроунем музеяграфтчных аптсанняу г прыкладных музейных даследаванняу У СССР тэарэт г навук -метадычным цэнтрам сав музеялапчнай школы быу НД1 культуры у Маскве (цяпер Растйскт ш-т культуралогц) Злачную ролю у
МУКЛЕВ1Ч
развтццт музейнай навую г пракгыкт адыгралт навук -метадычныя аддзелы Дзярж пет музея г Музея Вял Кастр рэвалюцыт (цяпер Дзярж музей рус рэ валюцый) у Маскве Бел музейная пракгыка абатралася на здабытю т да-сягненш сав школы М У 1991 склалтся перадумовы стварэння самасгоинай школы У 1992 адкрыта кафедра М у ЬДУ, у 1994 у Бел дзярж ун-це культу ры 3 1993 у Бел 1н-це праблем купы у ры працуе Лабараторыя музейнага пра ектавання, якая вывучае т абагульияе пракгычны вопыг бел музеяу т ставтць на мэце ажыццявщь унутраны сштэз тснуючых музеялапчных ведау г канцэп 1(ыт замежных даследчыкау з далейшым укараненнем тэарэт г пракгычнага во пыту у бел пракгыку, выяуляць асн тэндэнцыт т праблемы музейнай спра вы, развтваць музейную пракгыку, за-бяспечваць развтцце музеялапчнага звя на у н -д дзейнаецт музеяу, раегграцоу ваць прынцыпы музейнай палттыкт г канкрэтныя наватарсюя праекгы, ажыццяуляць потную эфекгыуных форм засваення культ спадчыны бел народа, развтваць музейную крытыку з мэтай пераадолення стэрэатыпау т догмау, улаецтвых некат сучасным музеялапч-ным уяуленням 3 1993 Бел ш-т праблем культуры пачау работу па перапад рыхтоуцы музейных спецыялтстау у 2-гадовай школе М , што дазваляе спа лучаць музейны вопыт слухачоу з наи ноушымт дасягненнямт музейнай навую г пракгыкт Сучасны этап развщця бел М з’яуляецца пераходным, калт назапа-шаны пракгычны вопыт музеяу павшей стаць стымулам для станаулення г раз вщця бел музеялапчнай школы, узнтк нення новых распрацовак
Лип Музееведение Вопр теории и методики М , 1987 (1988), Музеи мира Сб науч тр М , 1991 Ала Сташкевщ
МУКЛЁВ1Ч Рамуальд Адамавтч [25 11 (7 12) 1890, мяст Супрасль Гродзенскай губ, цяпер горад у Падлясктм ваяв Польшчы —- 9 2 1938], савецкт ваен г дзярж дзеяч Флагман 1-га рангу Чл РСДРП з 1906 Працавау на тэкстыль-ных ф-ках Беластока г Лодзт 3 1912 на флоце 3 1915 унтэр-афщэр Кранштац-кай школы матарыстау Удзельнтк Лют г Кастр рэвалюцый 1917 у Петраградзе 3 лют 1918 у Чырв. Армц, удзельшк баеу з герм акупантамт 3 1919 камтсар Зах гранщы, нач штаба Свянцянскай групы войск, Мшсю губ ваен камтсар (лш —жн 1919), камтсар штаба 16-й армц, канд у члены ЦБК Польский ка-мунтст групы У чэрв 1920 чл Маплеу-скага ВРК, у лтп—жн 1920 старшыня Втленскага губ ВРК, чл Загрантчнага бюро ЦК КП Лттвы У 1921—22 чл РВС Заходняга фронту 1919—24, чл ЦК КП Лттвы У 1921 узнагароджаны ордэнам Чырв Сцяга 3 1923 камтсар, нам нач Ваен акадэми РСЧА, пам нач ВПС РСЧА У 1926—31 нач (з
М мулХ
1931 шспектар) ВМС РСЧА, чл рэдка лепй час «Красный флот», «Морской сборник» 3 1934 нач Гал управления суднабуд прам-сщ 1 адначасова (з 1936) нам наркома абароннай прам-сщ СССР Дэлегат XI, XV—XVII з’ездау партыт, III кангрэса Камштэрна (1921) Чл ЦВК БССР 1 ЦВК Лп -Бел ССР (1919), ВЦВК (1921—22), ЦВК СССР (1925—31) Чл РВС (1926—34) У мат 1937 беспадстауна арыштаваны, запнуу у Лефортаускай турме (Масква) У мат 1956 рэабтлттаваны пасмя.ротна Яго тмя присвоена пдраграфтчнаму судну ВМФ
7в Политработа в боевой обстановке 4 изд М Л , 1929, Октябрьские дни в Ленинграде // Воен вести 1924 № 42, Комсомол и красный флот // Военная работа комсомола М , Л , 1927, Десятилетие Октябрьской рево Люции и морской флот // Морской сборник 1927 № 10
Лт Корнилович ')А. Начальник Военмора // Корнилович Э А На гребне ис тории Мн , 1989 Эдуард Карниювт
МУЛА (ад араб маула пан, уладыка, у бел татар м а л н а), служитель культу у иламе, настаушк рэлтг школы, птсь-менны, вучоны чалавек Звычайна вы-бтраецца вернткамт У Рас тмлерыт фак тычна прыраунаваны да святара, яго статус вызначауся дзярж пастановамт Звычайна М вядзе службу у мячэцт (з’яуляецца тмамам —- юраунтком агуль-нан малттвы У дадзепы момант), выступав з пропаведдзю — хутбай Настаяце-лем саборнай (пятнтчнаи) мячэцт павт-нен быць М са спец духоунай адука-цыяй Бел татары вучылтся на М да нач 20 ст у Крыме, Казант, у Зах Беларуст у 1921—39 — у Сараеве (Босшя) М сельскай або квартальнай мячэцт можа не мець спец адукацыт Гл таксама Духавенства
МУЛЬТАН Мткалай Мткалаевтч [11(24) 11 1900, в Някрасаушчына Слонтмскага пав Гродзенскай губ , цяпер у Задавшим р-не — 19 9 1975], 1ерой Сав Саюза (1944), ген лейтэнант (1955) Скон-
М М Мультаи
чыу Бел ваен школу тмя ЦВК БССР (1927), Вышэйшыя акад курсы пры Ваен акадэмц 1енштаба (1951) У Чырв. Армп з 1918 У грамадз вайну 1918—20 на Пауд , Петраградсюм, Зах франтах, у Вял Айч вайну на Зах , 2-м т 3-м Бел франтах камандзтр стралк палка, дывтзтт, корпуса Удзельнгк баеу пад Масквой, вызвалення Смаленска, Калт нша, Маплева, Гродна, штурму Кенп сберга У чэрв 1944 корпус пад каман даванием М вызначыуся пры фарстра ваннт Дняпра у Маплеускай вобл т утрыманнт плацдарма на яго правым беразе Да 1959 У Сав Армп Яго тмем названа вулща у г Беразшо
МУЛЬТЫПЛПСАЦЙЙНАЕ КШб (ад лац multTplTcatio памнажэнне), фтльмы, створаныя пакадраваи фтксацыяй мо мантау руху штучных (маляваных, ля лечных) аб’ектау, пры хуткай т пасля-доунай змене яюх узнткае тлюзтя тх ру ху, т зв «адушауленне», адсюль другая назва М к — антмацыйнае 1снуе маля-ванае, перакладкавае (калт плоскт втда рыс цела персанажа падзелены на рухо мыя часткг) г лялечнае М к Мультышп-кацыя узнткла раней за правое кто у выглядзе хуткага чаргавання асобных
малюнкау Маляванае М к з’явтлася т Францыт у 1907, звязана з творчеств мастака Э Коля Першынство у стат рэннт лялечных фтльмау (1911) нале жыць беларусу фатографу т энтамолад У Старэвтчу (1882—1965), высока майстэрства якога у вырабе лялек нас» комых т перадачы тх рухау стварала т гледача упэупенаецт, прагляду здымат дрэстраваных тстот У 1936 ен першы стварыу паунаметражны мультфтльм «Рэйнеке-Лтс» Афщ начаткам антма-цыйнага кшо у* Беларуст лтчыцца 19Й| калт на «Беларусьфтльме» была створана лялечная стужка «Недарэка» (рэж ' Голткау) У 1973 выйшау першы пера кладкавы фтльм «Хлопчык г глуши (рэж У Птменау), у 1975 — маляванп «Аленчына кураня» (рэж Л Шукалю кау*) У 1975 створана Творчая майстэр ня мультыплткацыт, з 1989 выгворчасць Мк рас начата у навукова-вытв аб’я т нанят «Цэнтр», у 1990 створана нем лежная студыя «Антмацыйны беларусг цэнтр» Большасць бел мультфтльм.г. пабудавана на фальклорных традыцыят паводле нар казак У 1982 створаны маляваны фтльм «Песня пра Зубра» (рэж А Белавусау), дзе знаишлт мести пошую новых формау стварэння вобра зау, спроба перадачы фтлас напаУненш паэмы М I усоускага Да 1992 створана 37 маляваных, 26 лялечных т 13 пера кладкавых стужак Сярод тх вышэйшыя Узнагароды на мтжнар фестиваля", атрымалт «Лафертауская макауишл (рэж АМарчанка) г «Капрычыо» (р» I Волчак, абодва 1986), «Меч» (рэж Н Лось, В Доунар, 1989), «Мука» (ртж Волчак, 1990), «Сны» (рэж У Пяткевн 1992) Мультыплткацыя выкарыстоувасп ца таксама У навукова-папулярных, на вучальных 1 мает фтльмах, тэлерэып мах Анатоль Янкоуа
МУЛЯРАУСКАЯ АН КРАНЫ Я 1942 бой партызан аб’яднанага «гарнтзона ФI Паулоускага» па разгроме иям фаш гарнтзона на чыг ст Муляраука Петрыкаускага р-на на лнш Жилкам чы—Калшкавтчы 22 лютага у Вял Аи i вайну Для правядзення аднауленчых
работ на чыгунцы на станцыю прибыла частка буд батальона птлерауцау Атра дам А Ф Каваленкг, I Р Жулеп, «Чыр воны Кастрычнтк» (камандзф Э Я Чырлтн) 1 Капаткевщкаму (камандзф АЦ Мгхайлоускт) было даручана раз грамщь гаршзон пращушка Да ранщы 21 лютага атрады сканцэнтравалтся у в Залессе Акцябрскага р на, правши раз ведку для удакладнення узброенасцт i жывой сити ворага Аперацыяй кгравалт Паулоускт 1 камтсар С В Махан ько 22 лютага партызаны акружылт станцыю, падьпшп да казармы, у якой размяшча лют птлерауцы 1 адкрылт агонь У выш ку аперацыг аднауленчыя работы бьип сарваны Разгром фаш гарнтзона на ст Муляраука — адна з першых баявых аперацый партизан на чыг камушка днях пращушка
МУНЩЫПАЛ1Т&Т у 18 12, орган та радскога самаюравання, створаны у га радах 4 дэпартаментау на тэр Ьеларуст паводле «Правит для заснавання муш цыпальнага ктравання У Лоте» (17 8 1812) Вядома пра тснаванне у I родне, Витебску Барысаве, Мшску, Маплеве, Чавусах Улада М распаусюджвалася на горад 1 яго ваколгци У склад М увахо Д31Л1 прэзщэнт (мэр) яго памочшкт (адюнкты), члени мунщыпальнай рады Усе мелт права рашаючага голасу Звычайна гэта был! памешчыкт, чыноу нж1 ксяндзы рымска каталщката вера вызнання Старшынямт рады звычайна прызначалгся былыя маршалкг Мнопя з членау М служил! пад страхам смерщ 1 страты маемасщ М распараджалюя гар маемасцю, палгцыяй, дабрачынны mi установам!, але галоуным было зада вальнение патрэб франц армп, яе рас кватараванне М меу 3—4 аддзяленш палщыг, фшансау (распараджалася гар кашталамт i маемасцямг), кватэрнае, бо гаугодных спрау Станоучым у дзейнас щ М быш абарона насельнщтва ад здаекау напалеонаускзх салдат, падтры манне парадку у горадзе
Кр Акты, издаваемые Виленской комцсси ей для разбора древних актов Т 37 Доку менты и материалы относящиеся к истории Отечественной войны 1812 г Вильна 1912
Лт Краснянский ВГ Минский департамент Великого княжества Литовского СПб 1902, Отечественная война и русское общество 1812—1912 Т 4 СПб 1912
Вячаслау Швед
МУРАВАНАЯ АШМЯНКА, веска, цэнтр сельсавета Ашмянскага р-на За 12 км на ПнЗ ад горада, 29 км ад чыг ст Ашмяны 345 ж , 140 двароу (1998)
Вядома з 16 ст як веска, уласнасць Дарагастаиаах Адзш з ix, Мткалай Мт-калаевщ, заснавау у МА. кальвшскт збор 1 у 1590 я г друкарню, якая дасяг нула росквгту у пач 17 ст пры яго сыне М1калаю Крыштофе У 1615 у гэтай друкарш выдадзена кнгга В Салшарыу са «Цэнзура» 3 1649 М А належала кн CaneiaM, з 1678 — Важынскш 3 1795 у Рас 1мперы1, у Вгленскай губ У 1848 у М А 30 двароу У 1886 — сяло Палян скай вол Ашмянскага пав Вгленскай губ 330 ж, 44 двары, касцел, бага дзельня, карчма, вадзяпы млын У как цы 19 ст нар вучылппча У пач 20 ст належала памешчыку Карэйву 3 1921 у складзе Польшчы, у Палянскай гмше Ашмянскага пав Вгленскага ваяв у 1925 — 1621 ж, школа крама 3 1939 у ЬССР з лют 1940 цэнгр сельсавета
Да арт Мультып.пкацый-нае кию Кадры з фгпьмау «Дудка весялушка» (1), «Несцерка» (2), «Як люа воУка су датла» (3) «На достатку на двары» (4) <Пес ня пра зубра» (5)
МУРАВАНКАУСКАЯ М
Ашмянскага р на Цэнтр калгаса «Кас трычнгк» Сярэдняя школа Дом культу ры, б ка бальшца, агпэка аддз сувязт прыемны пункт камбгната бит абслу гоуваиня магазш Помнтк землякам, якгя запнулт у Вял Айч вайну Помшкг псторьп 1 архотктуры — касцел Дзевы Мары! са звацщай (канец 18 — пач 19 ст ) рэцпкг друкарш 16 ст
Лт Jankowski Cz Powiat Oszmianski Cz 1 Petersburg, 1896 Lorentz S Wycie czki po wojewodztwie wilenskim Wilno 1932
Аляксандр Каранеусм
МУРАВАНКАУСКАЯ ЦАРКВАКРЭ ПАСЦЬ, Маламажэикауг кая царква крэпасць, помнтк архт тэктуры пач 16 ст Пабудавана у в Му раванка (Шчучынскг р н) Храм аба роичага тыпу Трохнефавае 4 стауповае збудаванне зальнага тыпу (у тигане — прамавугольнгк блтзкт да квадрата), за вершапае высоктм 2 схтльным дахам з шчытамт на тарцах, паукруглай апстдаи г 4 круглымт вуглавымт вежамт, накры
МУРАВЩК1
iHMi шатрамт Сцены i вежи упрыгожа-ны яруснай кампазщыяй плосюх агын каваных нинау, завершаных падвойны-Mi аркам! Падобны дэкор мае фтгурны шчыт на гал фасадзе Гатычныя скля-пенн1 царквы вызначаюцца tohkim ма-люнкам (спляценне гуртоу 1 нервюр зорчатых скляпенняу утварае трохву-гольнтю 1 ромбы розных абрысау т велт-чынь) Пад храмам — скляпентстае с к.।адское памяшкаине Да пач 19 сг у ттарквс былт апускныя жал дзверы крана (герсы) У час перабудоу (1817, 1871—72) да гал фасада прыбудаваны нры 1 вор надбудаваны sax вежы пант-жаны юх зроблены каршзы 1 павял1ча ны вокиы Ахоуваецца дзяржавай
Лт Иодковский ИИ Церкви приспособленные к обороне в Литве и Литовской Руси Ц Древности Тр комиссии по сохранению древних памятников М , 1915 Т 6 Егоров Ю Градостроительство Белоруссии М 1954, Чантурия ВА Ис-юрия архитектуры Белоруссии Т 1 3 изд Мн 1985 Всеобщая история архитектуры Т 6 М 1968
МУРАВЩК1 Лука Захарави [18(31) 12 1917 в Доу гае Слуцкага пав , цяпер у Салтгорсюм р-не — ЗОН 1941], Герой Сав Саюза (1941) Скончыу Барыса-глебскае ваен авад вучылшгча (1938) У Вял Айч вайну на фронце з чэрв 1941 П1лот зшшчальнага автяпалка, ст леитэнант М суправаджау транспар-тныя самалеты у блаюраваны Лентн-град, нрыкрывау з паветра разгрузку чыг эталона]!, зб# 3 самалеты працгу-
МураванкаУская царква-крэласць.
Л 3 Муравщк!
шка, 3 9 1941 таран# ням бамбардз! роушчык Загшуу у 6ai Яго тмем назва на вулща у в Доугае
МУРАУЕУ MiKira М1хаилав1ч [9(20) 7 1795, Пецярбург — 28 4(10 5) 1843], дзекабрыст Вучыуся у Маскоусюм ун-це 3 1813 у армп каштан гвардьп Удзельшк замежных паходау 1813—14 Адзш са стваральшкау «Саюза вырата-вання» (1816) I «Саюза працвггання» (1818) У 1821 чл Вярх думы, правщель Паун т-ва i чл дырэкгоры! Пауд т-ва У 1821—22 у чыне штабе каштана Гвардзейскага ген штаба служыу у В1 цебску, Маплеве, Бабруйску, Рагачове У Мшску працавау над першым вары янтам канстытуцы! для будучай рус дзяржавы (гл Mihcki варыянт кансты-туцш ММ Мурауева) У паустаннт
14 121825 не удзельшчау Як актыуны удзельнгк дзекабрыецкага руху асуджа-ны Вярх судом да пакарання смерцю замененай 20-гадовай катар гай (пазней скасавана на 10 гадоу), якую адбывау у Нерчынскгх рудшках У 1835 нераведзе ны на насяленне у Тркуцкую губ , дзе 1 памер У Стбтры пгсау працы на ваен псторыт з М С Луншым выступау су праць фальстфгкацыт псторы! руху дзе-кабрыстау
Лгт Дружинин НМ Революционное движение в России в XIX в Избр тр М 1985 Букчин СВ К мечам рванулись на ши руки 2 изд Мн 1985 Декабристы Биогр справ М , 1988 Марына Тарасова МУРАУЕУ Мтхатл Вастлевтч (15 5 1919, в Нараушчызна Мазырскага пав , ця пер у Мазырскгм р-не — 19 5 1981) Ге рой Сав Саюза (1944) У Вял Айч вай ну з 1941 на Паун , Варонежсюм, 1-м Укр , Бел, 1-м Бел франтах Камандзхр батарэт мал лейтэнант М вызначыуся у бат каля г Пераяслау-Хмяльшцю (Ук-раша) 8 10 1943 батарэя на чале з ш фарстравала Дняпро, замацавалася на плацдарме т адбтла контратак! ворага, у баях 8 112 кастр зшшчыла мшаметную батарэю 3 гарматы, 4 мтнаметы, 16 куляметау працтушка Пасля ваины на гасп рабоце 1мем М названа вулща у в Козенкт Мазырскага р-на МУРАУЁУ Мтхатл Мткалаевтч [24 9 (5 10) 1796, С-Пецярбург — 318
(12 9) 1866), дзяржауны дзеяч Растйскаи гмнерыт, ген ад тнфантэрыт 3 1809 у Маскоусюм ун-це 3 1811 на ваен службе Удзельшк войнау з Напалеонам 1812—14, утл Барадзшскай бттвы Ак тыуны удзельнгк першых тайных дзе кабрыецктх арг-цый, адзш з аутарау статута «Саюза працвггання» (1816) У 1820 адышоу ад дзекабрыецкага руху т пасялтуся у маентку Лазщы Рослаускага пав Смаленскай губ У 1826 арыштаваны па справе дзекабрыстау, але здолеу апраудацца 3 1827 втцебскт ген -губер-натар, з 1828 маплеуск; грамадзянскт губернатар Прымау актыуны удзел у падауленнт паустання 1830—31 Гнтцыт-равау адмену у зах губернях дзеяння Статута Вял кн Лтт , прананавау увеецт замест польскай рус мову навучання, абмежаваць каталтцкае духавенства у выхаванн! т навучаннт моладзг 3 1831 гродзенскт грамадзянскт губернатар, з 1832 мшсю ваенны губернатар, з 1835 — курскт 3 1839 — дырэкгар Дэпартамента падаткау т розных зборау, з 1842 сенатар т ктраунтк Межавога корпуса, старшыня Дэпартамента удтела 3 1850 член Дзярж савета У 1857—61 мт-нтстр дзярж маемасцей, прыхтльщк за-хавання прыгоннага права Не пагадз#-шыся з правядзеннем еял рэформы 1861, пайшоУ у адстауку 25 4 1863, у час паустання 1863—64, прызначаны втленсюм ген -губернатарам з надавы-чайнымт паунамоцтвамт 3 дапамогай жорстюх рэпрэсгУных мер (пакаранне смерцю актыУных удзельнткаУ паустання, масавыя высылкт У Стбгр), за яктя У сучаснткау атрымау прозвтшча «вешаль-нтк», да вер 1863 падав# асн ачап гау-стання у Лггве г Беларусг На працягу
м
Мпспа М1хайлав1Ч Mypayey
С I МураМ-Апостал.
М В Mypa^ej?
Mixain Мпсалаешч Mypajtejf
Р Д Мурашка
1863—64 праводз1у палггыку на змян шэнне каталщкага уплыву на Беларус!, умацаванне правасл царквы 1 рус чы-ноушцгва У 1864 яму нададзены тытул графа 1 прыстаука «Вшенсю» 3 1865 у адстауцы У крас 1866 нрызначаны старшыней Вярх камюп па справе няу-далага замаху Дз Каракозава на Аляк сандра II Следства да канца не давеу
Лгт Долгоруков ПВ МН Муравь ев Лондон 1864, Кропотов ДА Жизнь графа М Н Муравьева СПб , 1874, Таля р о н а к С Генерал М ixani Мурате у < ве шалыш» // Бел пет часоп 1997 № 3
Дзмгтрый Карау, Сяргей Токць
МУ РАУЕУ-АПб СТАЛ Сяргей 1ванав1ч [23 10 (3 11) 1795, Пецярбург — 13 (25) 7 1826], дзекабрыст, чл Пауд т-ва дзекабрыстау (з 1822) Скончыу Пецяр бургею ш-т шжынерау шляхоу зносш (1811) 3 1811 на ваен службе Удзель Н1к вайны 1812, замежных паходау 1813—14 Адзш са стваральшкау «Саю за выратавання» (1816) i «Саюза працв; гання» (1818) Пасля паустання (1820) 1 расфарм1равання (16 5 1822) Сяменау-скага палка, дзе ен служыу, у Чарни'ау
239
МУРАШКА
ск1М пяхотным палку як! пэуны час кватаравау у Бабруйску падналкоушк Удзельшчау у распрацоуцы перша! а рэ альпага плана паустання дзекабрыстау (гл Ьабруискг план дзекабрыстау 1823) яю не быу здзейснены У час паустання Чаршгаускага палка (29 12 1825 —
3 1 1826) цяжка паранены, арыштаваны 1 дастаулены у Гал штаб 1 и арми у Маплеу, дзе 14 1 15 1 1826 адбылюя першыя допыты Асуджаны Вярх гудом I навешаны у лгку пящ юраушкоу пау стання дзекабрыстау
Лгт Медведок а я ЛА СИ Муравь ев Апостол М 1970 Бук чин СВ К ме чам рванулись наши руки 2 изд Мн 1985 Декабристы Биогр справ М , 1988
Марина Тарасава
МУРАШКА Дзяшс С — пасля 1671) юраушк атрада бел сялян у вайну Расп з Рэччу Паспа.итаи 1654—-67 наказны бел палкоушк Аркашзаваны im у 1656—57 атрад дзейшчау у Мшсюм i Аршапскш пав , pa6iy рэнды па шля xeijKix маетках Яго рэзщэнцыям! быш [гумен (у 1656) । Камень (з 1657) у Мш скгм пав У вер 1658 лераишоу на бок Рэчы Паспалггай веу баявыя дзеянш супраць рус войск ва узаемадзеянш з I Нячаем i Аскеркам 22 5 1659 сейм Рэ чы Паспалггай падаравау М шляхецгва У снеж 1664 здзейсшу рэнд у Hoyia рад Северскг пав у студз 1665 у ваколг цы Чаршгава У маг 1665 на шляху на Mix Сшрадубам i I омелем яго атрад (400 чал ) разбтты 1 сам еп паранены Служыу у войску гегмана ВКЛ П Сапе гг
Кр Акты Московсkoi о 1 осударства Т 1 — 3 СПб 1890—1901, Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России Т 4— 5 СПб , 1863—67
Лгт П ’ я н к о у АП Паустанне Ддяшса MypaniKi // Весц1 АН БССР 1949 N° 1 Абецедарский ЛС Белоруссия и Рос сия Очерки рус бел связей второй полови ны XVI—XVII в Ми 1978, Cai ан obi ч Г Невядомая вайна, 1654—1667 Мн 1995
МУРАШКА Павел Яух1мави (н 25 9 1920 в Градно Чэрвеньскага р на) бел пегорык Канд пет н (1974) Скончыу Рэсп парт школу пры ЦК КП(б)Б (1948), Маплеусю пед ш-т (1956) Удзельнтк Вял Айч вайны Працавау у органах дзяржбяспею i унутр спрау БССР, Белдзяржмузе!, Мгн-ве культуры Беларуш У 1963—89 у Мщсюм дзярж пед in це замежных моу Асн тэмы даследавання — барацьба з узбр контр-рэвалюцыяи (палп бандыгызмам) у Беларус! у першыя гады сав улады (1918—24), дзейнасць Саветау нар дэпутатау па мабипзацы! працоуных на выкананне планау сацыялгст буд-ва, барацьба з ням -фаш захопнткам! у гады Вял Айч вайны Адзш з аутарау кн «У !мя вялпай мэты» (1981)
Гв Особою назначения (Из истории ЧОН Белоруссии), 1918—1924 Мн 1979
МУРАШКА Рыгор Даншавгч [3(16) 2 1902, в Бязверхавшы Слуцкага
240
МУРАШКАУЦЫ
пав Мшскай губ, цяпер Слуцю р-н — крас 1944|, бел тсьменшк Вучыуся у Нясшжскаи настаушцкан семшарьп (1917— 18) Скончыу шструкгарсюя курсы пры Наркамаце унутр спрау Бе ларуш (1920) У 1919—20 удзельшк барацьбы з польскгм! акупангам! на Случ-чыне, працавау шетрукгарам Слуцкага пав ваенрэукома У 1920—21, 1924—26 у Чырв Арми У 1921—24 на сав i парт рабоце Чл Л1т -мает арг-цьи «Маладняк» У 1926—29 адказны сакра lap час «Ьалыпавис Беларус!» у 1930— 33 jai аддзела у Дзярж выд вс БССР У Вял Айч вайну удзелыпк Мшскага цаднолля з восеш 1943 партизан Зап-пуу у час прарыву паргыз блакады на Лагоишчыне Друкавауся з 1924 Аузар зб-кау анавяданпяу «Стрэл панны у лесе» (1926), «Прыграшчпы мацашыр» (1930), «Званкз» (1931), «Руз!К1» (1932), «Мюдауская ноч» (1934), аповесц! «У иным доме» (1929), рамапау «Сын» (1929), «Салау! святога Пазпкара» (1940) Асн гэма творчасц! — вымывание свядомасц! рабочых у нтды рэвалюцы! 1905—07, надзе! грамадз вайны калекгывиацыя, жыцце бел веек! у 1930-я I У гады акуиацьп нашеау рама-цы «Насуперак лесу» i «Таварышы» (апубл 1993)
МУРАШКАУЦЫ, евангельски х р ы с ц 1 я н е с в я т ы я с i я -н 1 с т ы, рэлтйная секта Узнжла у канцы 1920-х г у сялянсюм асяроддз! Зах Ьеларуы Назва ад шя заснавальш-ка — Твана Мурашкт селяшна в Размерю Косаускага пав Палескага ваяв У 1912 ен жыу у ЗША, дзе засвогу щэ1 оаптыстау i пящдзесяпиикау У 1925 вярнууся на радзгму, не атрымаушы значпага поспеху як мтшянер пяцщзе-сЯ!Н1кау вырашыу заспаваць сваю «новую» рэ in по У сак 1926 абвясщу сябе прарокам т, прыкшуушыся нямым, ван-дравау па палесюх весках У канцы 1931
у в Альшаны (цяпер Столшск! р-н) ен ажашуся с «прарочыцай» В Кзрыльчук, пасля чаго шбыта загаварыу У снеж 1932 у в Васкадавы (цяпер Ровенская вобл Украшы) адбыуся 1-ы з’езд пры-хыынкау «новай веры», дзе Мурашка выклау яе асн прынцыпы выкананне Майсеевых запаведзей, святкаванне су-боты 1 нядзел!, забарона ест мяса, га-Л1ць бараду, чытаць свецкую л-ру г шш Пракгыкавалася пачварная абраднасць Сам Мурашка стау паз 1льей-прарокам Было прызначана 12 «апосталау» 1 10 ix вучняу На чарговым з’ездзе быу прыняты «статут» секты евангельски хрыс-шян святых стяшстау (абшчыны М наз «шенам!», адсюль назва) У 1936 Мурашка заснавау рэшг камуну «Новы 1ерусал1м» каля г Сарны Валынскага ваяв , дзе яго паслядоуниа павшны бы-Л1 дачакацца «другого прышэеця» Сектанты (акрамя Мурашю i яго жонк1) жыл! тут у антысан1тарных умовах, усе грошы ад распраданых гаспадарак даве-рыл! свайму юраушку, колькасць М у «Новым [ерусалше» у 2-й пал 1930-х г дася!ала 800—1000 чал У 1938, забрау-шы касу, Мурашка з жонкаи уцек у Ар-генцшу (жыу верагодна, да пач 1950-х г) «Новы 1ерусалтм» распауся Пасля Вял Айч вайны найб акгыуныя «апос-талы» стварылт новыя стены у Анто-пальсюм, Высокаускш, 1ванаускгм, Кобрынсюм р-нах — усяго 6 у Брэс-цкай 1 2 у Валынскаи вобл У 1951 секта перайменавана у царкву св Тройцы, шау прызнавацца крыж, падкрэслшала-ся лаяльнасць да сав улады, аднак секта HiKOJii не рзпстравалася Да 1953 усе 8 шенау разагнаны, дзесятю членау секты арыштаваны i асуджаны (у 1956—57 мноыя вызволены дагэрмшова) Вернин раз’ехалтся на Малдаиц, Грузи, Казахстане, Краснадарсюм крат У Беларуш засталтся адзшю М , яюя не маюць сваей арг-цьн, але выконваюць веравучэн-пе 1 абрады секты, часам наведваюць малттоуныя сходы пяцтдзесятшкау 1 ад-вентыстау, радзей баптыстау
Jlim Камейша БИ Кто такие мураш-ковцы Мн , 1970, Яго ж В ожидании коп-
В М Мурашоу Помшк партизану 11 Кава леву У Клтчаве
Мурашкауцы Абед у «Новым 1ерусалше» Другт тлена 1 Мурашка 1930-я 1
ца света (О секте мурашковцев) // Паука И религия 1969 N" 10, Я > о ж Асаблтвасц! магэрыяльнага 1 сямейнага быту сектанта^ мураш кауцау // 'Инагр зб (Дакл аддз-ня л награфи Feaip г-ва БССР) Мн , 1975
Ьаляслау Камейша
МУРАШбУ Втктар Мткалаевтч (и 27 7 1935, г Кранштат, Растя), бел скульп тар Скончыу ш-т жывашеу, с культу ры 1 архттэкгуры тмя Рэтна у Летнгра-дзе (1961) У Беларуш з 1977 Працуе у станковая 1 манументальнай скулыпу ры Аутар творау ттрысвечаиых ист асобам кампазщыя «I енерал Карбы шау» (1976, 1984), ттартрдт рус паэта казачшка П П Яршова (1975), У I Леш на (1980), бел шсьменнтка М Лужантиа (1983), партизана П М Шыяика (1984) помшк! Дз М Карбышаву у Цюмеш (1968), партизану П Кавалеву у in Клтчау Маплеускай вобл (1989) 1 мш Зрабту герб Рэспублпа Беларусь (1997) для Дома урада Творы М вызначаюцца 1акан1чнасцю плаегычнай мовы, пшха шпзмам вобразау Ia/ия Фатыхова
м
МУРЗА, м i р з а (ад перс амгр зада — сын эмтра, князя), 1) у Гране титул чле нау манаршага дома (ставщца пасля 1«я) або чыноунж, сакратар (ставщца перад 1мем) 2) У цюрксюх мусульман
К1Х народау з 13 ст М наз буйныя феадалы, юраунтю асобных ордау i ро-। iy У бел татар М — прадстаушк иияхецкага саслоуя У некат выпадках ( юва М стала часткай прозвища, як ишр Мурзы-Мурзтчы
МУСУЛЬМАНСТВА, гл у арт 1слам МУСЦЁЙКГС Леанщ Гванавтч (1911 в Удомля Полацкага р на Вщебскаи аобл — 10 10 1944) герои Виг Айч мины 3 чэрв 1941 на Паун , Карэльс км франтах, Паун флоце Элсктрык пражжтарысг асобнага куляметнага ба та гьена марской пяхоты сгаршына М у tic штурму умацаваных вышынь хрыб ia Муста-Гунтуры 10 10 1944 закрыу (.ваш делам амбразуру варожаи агнявой кропк! Пасмяротна узнаг ордэнам \ич вайны 2-й ступеш
МУСЦЬЕ, археалапчная эпоха сярэд няш палеалпу у межах 70—32 тыс г да иэ Вылучана франц археолагам Г Мартылье у канцы 1860 х г, назва ад ыянкт у пячоры Ле Мусцье на ПнЗ
Фраяды] Насельнштва — неандэргаль цы яктя займашея збфальнщтвам 1 па иваннем жылт на адкрытых тияцоуках \ прыштыуных жытлах i пячорах У нюху М вынаидзены спосаб здабыван ня агню з явился грунт оуныя змены у шрацоуфы каменю Крамяневы швен tap мусцьерскага тыпу зроблены на ад пионах (скрэблы, трохвутолъныя вое раканечнткт т ручныя рубим) сустра каецца амаль ва ycix частках Суразп i Пн Афрыю На Беларуст знойдзены прылады працы, выкананыя у мусцьер скай тэхнщы восграканечшю i скрэб ыпадобныя пластины (каля в Атдавты Ьыхаускага Падаужжа Чачэрскага 1 Свяшлавигы Вегкаускага р нау адшчэ пы (каля в Клеяшчы Касцюковщкага р на) Гэтыя 1 падобныя знаходкт свел цць пра маглы мае засяленне тэр Бела pyci чалавекам у эпоху М але iiomiiiki М пакуль не выяулены
Jlim Борисковский ПИ Древней шее прошлое человечества 2 изд Л , 1979 Палеолит СССР М , 1984 Поликар по вич КМ Палеолит Верхнего Поднепровъя Мн 1968 Уладштр Ксяндзоу
МУХА Васить Лаурэнцьевш (25 2 1889 в Аплрэеука Рэчыцката пав Мшскай губ цяпер Рэчыцкаш р на — 1110 1965) бел палп дзеяч Скончыу Маладушскае нар вучылпшта (Рэчыцю пт) школу радыетэлеграфютау у Крапппаце 3 1910 на Балт флоце Mai рос 3 сак 1917 чл Абласнога к та ар мп флоту 1 рабочых ФтнляндЫ! У чэрв 1917 заснавау Маракоу беларусау Ьал тыискага флоту аргашзацыю Дэле! ат 3 ы з езда БСГ (Мшск кастр 1917, аб раны у склад ЦК), нам старшыш з езда вошау беларусау Зах фронту [18—24 10 (31 10—6 11) 1917], вылучаны кандыда мм ва Устаноучы сход (адначасова Л1 няуся левым эсэрам) У Л1ст 1917 уваи-
В Л Муха
шоу у склад Аблвыкамзаха, у снеж 1917 кам1сар аддзела апект СНК Зах воблас щ 1 фронту Дэлегат Усебеларускага з 'ез да 1917, у знак пратэсту супраць разго ну якога пакшуу пасаду KaMicapa 3 1918 у Чырв Армп, палттрук радыесувя 31 16-й армн У 1920—54 на сав 1 парт рабоце у БССР, утл у 1932—33 заг Сакратарыята ЦВК БССР, у 1944^16 нам старшын! Бабруйскага аблвыкан-кома Паводле улжовых пар г дакумен тау тпчыуся членам КПСС з лш 1917 Аутар успамшау
Лт Latyszonek О Bialoruskie lormacje wojskowe 1917—1923 Bialystok 1995 S 47 57
Уладзишр Калаткоу, Эдуард Каршловм, Bi таль Скалабан
МУХА-1У11ХАЛЬСК1, крыпташм яюм карысталкя мнопя юраушю наргыз руху у Зах Беларуш Узягы ад прозв! шча баица як1 у 1922 перайшоу з польскай армп на бок партызан у атрад К 11 Арлоускага (Аршынава) Ад 1мя М -М выступал! 1 дзейшчал! Арлоускт, С А Ваупшасау, А М Рабцэвтч, В 3 Корж 1 шш
Jhm Ваупшасов СА На рашгеван пой темпе. 2 и ад Мн 1965 Сорокин ДА Освободительное и революционное крестьянское движение в Западной Белорус сии (1920—1939 п ) Мн , 1970
МУХА-МУХНдУСКГ Теорий Маркавм (1905, мяст Mip Навагрудскага пав Мшскай губ , цяпер пар паселак у Ка-рэлщктм р нс — 7), удзельнж нац -вызв руху у Зах Беларуш Скончыу 7 класау Навагрудскаи бел пмнази (1923) лясны ф 1 с г ш та у Празе (1930) У час вучобы у ш це быу членам бел ш>дэнцкаи секцьп пры Бел храма дзе членам потым юраушком «Мар кшецкаи групы», узначальвау «Саюз шудлпау грамадзян БССР» Сунрацоу шчау у цэнтр ор>ане КПП 1аз «Rude piavo» («Чырвонае права») у якой вы ыупау з артикулам! пра сац 1 нац прыгнет у Зах Беларуш У 1930 вярнуу ся иа радзшу, потым пераехау у Вшь ню Наюроувау ад ЦК КПЗБ дзейнасць бел рабоча-еял насольскага клуба «Змаганне», быу шегрукчарам I ва бел школы Двоичы (кастр 1930, лют 1931)
241
МУХАРЫНСКАЯ
арыштаваны польским! уладамт i зняво лены у витепскую турму Лукинкт 3 1932 у СССР, жыу 1 працавау у лясгасе у I Сочы У 1933 арыштаваны 1 прытавора ны да 10 гадоу зняволення Рэабинтава ны у 1956 Аутар успамшау
Гв Пути-дороги Мн , 1973
Святлана Кошур
МУХАНАУ Павел Аляксандравтч [6(17) 1 1798 — 16(28) 12 1871], расшсю
дзярж 1 вайсковы дзеяч, псторык Пра-вадзейны тайны саветнтк, чл Дзярж савета (1861) 3 дваран Вучыуся у Маскоусюм ун це 1 Школе калонаважатых 3 1815 служыу у Генштабе Удзельшча^ у рус турэцкай вайне 1828—29, падауленнт паустання 1830—31 у Польшчы, Лпве 1 Беларуст У 1834 пакшуу вайско-вую службу, заняуся публткацыяи рука-шеау, яктя пабыу у Польшчы 3 1842 вт цэ нрэзщэнг Саве I а нар адукацьп у Польским каралеустве, з 1844 папячы-цель Варшаускаи навучальнай акруп, з 1856 ил дырэкгар урадаваи камтыт унутр 1 духоуных спрау 3 1869 сгар-шыня Археаграфннай камки у Пецяр бургу Апубл шавау шмат дакументау па псторыт Польшчы т рас -польсюх адно-сшах «Помшю XVII ст», «Сапраудныя сведчанш пра узаемныя адносшы Расц i Польшчы пераважна у час саматван цау» (абедзве 1834) «Затею гетмана Жалксускага пра Маскоускую вайну» (1835, 2 е выд 1871) «Штурм Пран 24 кастрычшка 1794 г» (1835) У кн «Зборшк Мухапава» (1836 2 е выд 1866) змясцту дакументы з коптй юпг Метрыю ВКЛ лацштцай, што захоувагп ся у Варшаве дагаворныя траматы В] таута, Казтмтра люты вял князеу ВКЛ да крымскгх ханау, прывтлет на магдэ бургскае права Полацку 1498 i Мшску 1499, абласныя прывтлет 1 шш
Лт Погодин МП В память о П А Муханове, 1798—1871 // Рус старина 1872 Кн 2 Ивановский АД ПА Му ханов СПб 1872 У л а ш и к НН Очерки по археографии и источниковедению исто рии Белоруссии феодального периода М 1973 С 40—44 Дзмипрый Карау
МУХАРЫНСКАЯ Л1Д31Я Саулауна [14(27) 3 1906, 161Л1С1 — 24 5 1987],
бел музыказнавец-фалькларыет, засна валыпк этнамузыказнаучай школы у Беларуст, педагог Засл дзеяч мастац твау БССР (1974) Канд мастацгвазнау ства (1969) Скончыла Маскоускую дзярж канеерваюрыю (1939) Удзельш ца Вял Айч вайны У 1939—41 i 1948—85 выкладала у Ьелдзяржкансер ваторыт, з 1970 дацэнт Даследавала пы танш пет ратвщця бел нар песеннаи творчасц! ад старажытнасщ да сучаснас-ц|, аеобна разглядала праблемы развит ця бел рэв пест, бел партыз пест сучаснаи бел нар пест Аутар уступна ta нарыса да кн «Р Шырма Дзвесце бсларускгх народных песень» (1958) адзш з аутарау падручнжа «I тсторыя бе ларускаи савецкай музыю» (1971) Пра водзтла тптэнстуную экспедыц работу
МУХ1Н
па зборы фольклору, выступала па фундаментальных праблемах бел муз фальклору Асаб1сты архту М захоува-ецца у Бел дзярж apxiBe-Myaei л-ры i мастацгва (ф 349)
Гв Мелодический язык современной белорусской народной песни Мн , 1966, Белорусская народная партизанская песня, 1941—
1945 Мн , 1968, Гютарычнае развитие бела рускай рэвалюцыйнай песнт // Музыка на шых дзен Мн , 1969, Псторыя беларускай савецкай музыкт Мн , 1971 (у сааут ), Бело русская народная песня Ист развитие Мн , 1977, О теории «скрещивающихся интонаци онных полей» // Актуальные проблемы современной фольклористики Л 1980 К вопросу об эстетическом освоении действи тельности в современном белорусском народ но-песенном творчестве Л , 1982 Беларуская народная музычпая творчасць Мн 1993 (ра зам з Т С Яктменка)
Лип Л С Мухарынская — арчыкулы не раптска, успамшы Мн , 1993
Таццяна Кекелева
МУХ1Н Вастль Птлтпавтч [18(31)12 1917, в Кунтараука Гомельскага пав , цяпер у Веткаускгм р-не — 17 7 1984], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Го-мельскт аэраклуб (1938), Чугуеускую автяшколу (1941) У Чырв Арми з 1938 У Вял Айч вайну з лш 1942 на Пауд , Варонежсктм, Сцяпным, 2-м Укр франтах ст леитэнант, камандзтр звяна знтшчальната автяпалка Удзельшк Кур скай бттвы, вызвалення Укратны, Мал довы, Румынц, Венгрии, Аустрыт Зрабту 340 баяных вылетау, правеу 177 паветр баеу, збту 19 варожых самалетау 3 5 7 1943 да 22 6 1944 прыкрывау у па ветр баях самалег троичы Героя Сав Саюза 1М Кажадуба, дапамот яму збщь 45 самалетау пращушка Да 1957 у Сав Арми Ганаровы грамадзяшн г Бельцы (Малдова)
МУХЛЙНСК! Антон Восшавщ [1808 Навагрудчына — 13(25) 10 1877], вучо ны-арыенталтст 3 сям’т дробната шлях щца Пасля заканчэння Втлснскага ун-та (1826) слухау лекцыт па усх мовах у Пецярбургу Праф араб 1 турэцкай моу 1 славеснасцт Педарбургската ун-та, выкладау псторыю т геаграфпо Зурцьн У 1832 нактраваны у Турцыю т Егшет, адкуль прывез некалыа рукашсау, утл твор арабскага географа Ахмеда эль-Ка-цтба, выдадзены тм у 1860 г 1861 У 1845—49 працавау у б-цы Варптаускага ун-та, з 1865 жы? у Польшчы Аутар прац «Даследаванне пра паходжанне i стан лпоусктх татар» (1857), з якой па-чалося вывучэнне бел тэкстау, нашса-ных арабсктм птсьмом, «Выбар турэцктх артыкулау для пачатковага перакладу з граматычным разглядам» (1858), «Ас-манская хрэстаматыя » (1858—59),
«Слоунтк выразау, яктя прыйшлт у нашу мову з моу усходнтх» (1858, на польск мове) Друкавау артыкулы у час «Библиотека для чтения» В I Сян-коускага, «Энцыклапедычным слоунт-ку» (1861—63) 1 польск часошсах
Генадзъ Маслыка
В П Мухш
М I Мушынскт
МУШЫНСК1 Мгхаит 1ос1фавтч (и 24 1 1931, в Мокрае Быхаускага р-на), бел лттаратуразнавец, тэкстолаг, кры-тык Чл-кар Нац АН Беларуст (1991), д-р фтлал н (1978) Скончыу БДУ (1955) 3 1956 у 1н-це л-ры тмя Я Купалы АН Беларуст, з 1979 заг аддзела вы-данняу т тэксталопт Даследуе псторыю бел крытыкт т лттаратуразна^ства, творчасць Я Коласа, М Гарэцкага, К Чор-нага, М Зарэцкага т тнш Аутар першых на Беларуст асобнага выдання «Якуб Колас Летаптс жыцця т творчаецт» (1982) т працы пра творчую псторыю творау «Ад задумы да здзяйснення Творчая псторыя «Новай зямлт» т «Сы-мона-музыкт» (1965) Ктраушк падрых-тоукт шматтомных навук выданняу класткау бел л-ры Распрацоувае новую канцэпцыю псторыка-лтт развтцда Адзш з аугарау «Гтсторыт беларускай да-кастрычнщкай лттаратуры» (т 2, 1969), «Нарысау па псторыт беларуска-русктх лттаратурных сувязей» (кн 2—4, 1994— 95), манаграфтй «Беларуская савецкая проза Раман т аповесць» (1971), «Шляхт развтцда беларускай савецкай прозы» (1972), «1нстытут беларускай культуры» (1993) Дзярж прэмтя Беларуст 1980 за удзел у 2-томным даследаванш «Гтсто рыя беларускай дакастрычнтцкай лтта-
ратуры» т «Псторыя беларускай савсц каи лттаратуры» (1977, на рус мове)
Те Беларуская крытыка т лттаратураэп i ства, 20—30-я гг Мн , 1975, Беларускае с вецкае лттаратуразнаУства Мн , 1979 Беи руская крытыка т лттаратуразнауства 40-я -першая палавтна 60-х гг Мн , 1985, КаартИ], наты пошуку Бел крытыка пабьггкт, nqS спекгывы Мн , 1988, I нтчога, апроч пра)# Якой быць «Гтсторыт беларускай лттаратурп Мн 1990 Нескароны талент ПраУдзшая гк.г торыя жыцця т творчаецт Мтхася ЗарэцИЯ Мн 1991 Вталь СкмабЯ^
«МЫ И ВРЕМЯ», штотыдневая тра мадска-палтт т тнфармацыйная газет i Выдаецца з 1990 у Мшску на рус т бс мовах 3 вер 1991 незалежная левая Ц. зета, з лтст 1996 орган КПБ Гал Я дактары В В Чыктн, М I Рэент (з Палтт пазщыя газеты — адраджэтга СССР, пераарыентацыя грамадства iu сацыялгст шлях развщця Друкус афщ матэрыялы КПБ, руху «За дэмакратыю, сацыяльны прагрэс т справядлтвасцю шш левых арг-цый, тэарэт т публщыа артыкулы на актуальныя палп тэмп птсьмы чытачоу Леани) Шкмьнлп
МЫНЦА (ад ням Munze манета) назп у ВКЛ макеты, манетнага двара
МЬШЦАР, манетчык, асоба, якат адказвала за работу манетнага двара i ВКЛ
МЫСАУСКОЙ Мтхатл Паулавтч (181! с Альшапка, Саратауская туб — ’) ра писк) журналтст, публтцыст т крытык канца 1870-х г жыу у Ьеларуст, пращ вау на чыгунцы Удзельшчау у рабои Мшскага таварыства аматарау прых жых мастацтвау, у рэдагаваннт и «Минский листок» Вядомы як лектар папулярызатар творчаецт класткау рк лттаратуры У 1902—05 рэдактар-выи вец газ «Северо-Западный край», и 15 5 1905 з’явтуся першы друкаваш твор Я Купалы — верш «Мужык» ' чэрв 1905 за публгкацыю у газеце рл матэрыялау арыштаваны 1 высланы у i Птнега Архангельский губ., у лтст н амнтстыт вярнууся у Мшск, дзе уступи у Мшскую аргангзацыю РСДРП AJiap апавяданняу, нарысау пад назвай няволт» (1905), крытычных артикула Крытыкавау прыхтльнткау фармалтзму дэкадэнцгва рус т зах -еурап лпарт туры Падкрэслтвау неабходнасць адро) нтваць сгмвалгзм як дэкадэнцкую плыш у лгтаратуры ад стмвалтзму як мап сродку рэалтзму У 1913—14 жыу ' Маскве, супрацоунтчау у газ «Гожи Москвы», «Московское утро»
Лип Александровтч СХ Пуцявпиi роднага слова Мн 1971 С 167—173, До рошевич 9 , К о и о н В Очерк истории эстетической мысли Белоруссии М , 1972 С 224—243 Уладзипр Копии
МБ1СЛ1, гарадзппча (1—4 ст ) штрыха ванай керамиа культуры, каля в. Мысл Капыльскага р-на Памер 60 х 40 м Умацавана валам вышынеи 3 м т ровам Пры даследаванш выяулены 8 паузям лянак, фрагменты ляпной гладкасцен най г пггрыхаванай керамткг, чарапю глянцаванага посуду, шмат пышных праслтц, грузна дзякоускага тыпу, ф1
м
tvpxa сабакг, жал нажы, сярпы, абломю иисякер, спружынныя нажнщы, поз-палат тиская фабула, гголкг, каяпадобныя шпиька, кавалка металургачнага шлаку, оронмвыя падвесю, кольцы, бранзале-III пауфабрыкаты у выглядзе дроту, аб-юми гыгляу, шкляныя пацерю., каменная крняцерю, крамяневы двухшыпны накашлнак стралы, гарэлае зерне проса 1 шт Насельнщтва займалася а жыве-цодоуляй, развядзеннем коней, буйной 1 дробнай рагатай жывелы, евшей, аяк паляваннем на касуль, баброу, liccv 1 шш Mixam Гурын
МЫТА, мыт, цл о, грашовы збор, яка оран у ВКЛ з мясц купцоу за увоз з-за чяжы або вываз таварау за мяжу а з ан-1НиемнаУ за продаж таварау на мясц рынках ца правоз ах па тэр дзяржавы М адывала а некат таварама (напр, ниаашаи), кошт таварау а суму М запге-Bbii у мытныя khizi М збарала мытниа \ спец памяшканнях — каморах а пры-мморках, дзе тавары аглядала а ацэиь-ВМ1 Да 15 ст купцы плацала М а буйным феадалам, па землях яках шала ищи шляха (гаецшцы) Пратэсты а скарп гарадоу прымусала вярх уладу у 16 ст пакануць скарбу манапольнае права збараць М (часам яно передавайся у аренду) У 1570 устаноулены 2 даун М мясц купцы плацала 1 грош з кожиаи капы (г зн 60) грошай у кошце «пару (1,7% агульнага кошту), замеж-Ий — 2 грошы з капы (3,4% кошту) МВмрэдзшы 17 ст сеймавыя пастано- Павялгчыш мытны збор у 3—4 разы Иивэдзшы 16 ст да 1764 ад платы М вываз прадуктау з сваах маенткау вожжа, лес, лен, пянька, паташ а ИЙ вызвалялася шляхта
КЬп Довнар-Запольский МВ ^дарственное хозяйство Великого княжес-' Лиговского при Ягеллонах Т 1 Киев, ИВ., Копысский ЗЮ Экономическое ИЬпие городов Белоруссии в XVI — пер-ИИнкиювине XVII в Мн , 1966, Wawrzy -Ficzyk A Staadaa z dzaejow handlu Polska z
WadJtaiaa Ks^stwem Litewskim a Rosjq w XVI Earszawa, 1956 31новш Капысм
IK, службовая асоба у ВКЛ, црала пошлшу (мыта) з купцоу г вываз таварау
ыя КШП, шд актавых зашеау цоу а ах тавары, правезеныя праз а каморы ца прыкаморка, каш-<рыища па сац -эканам псторыг
15—18 ст У Мк факсавалася (Ы а месца жыхарства купцоу, куль а куды везла тавары, ах <ма мыта Паводле М к (1-я им 17 ст ) з усяго купеидва Беларуса, дае займалася замежным гаддаем, бе-даруыу было 80—85% (ам належала да 90% перавезеных таварау), яурэяу — 9—10% палякау, русках, шотау (вадаць, шатлашщаУ ца арландцау), немцау (пе-ршжна з Виьна) — 4—6% Асн прад-миы i/позу футра, ткананы, металы, ра-мцныя вырабы а анш М к сведчаць, шго асн пунктам! гандлю бел купцоу у Расп была Масква, Пскоу, Видная Лука, hpoiacu, Смаленск, Белы, Бранск, Вя1ьма на Украане — К icy, Чаркасы,
К Р Мышкоу
Львоу, Луцк, у Прыбалтыцы — Рыаа, Кралявец (Кенагсберг), у Поааьшчы — Люблан, Гданьск, Торунь Гнезна Поз нань, Вроцлау, Тыкоцан У |арадах Расаа а Украины гандпявала купцы з Вацебска Полацка, Маплева, Манска, Оршы, Ко пыса, Шклова, Быхава, Мсцаслава Слуцка, Дуброуна, Лукомля, Суража Улы, Крычава, Дзасны, у Прыбалтыцы: i Польшчы — з Вацебска, Полацка, Мт ска, Маплева, Шклова, Слуцка, Пан ска, Брэста, Гродна, Навагрудка, Нясва-жа, Кобрына, Слонама, Камянца, Мара, Мазыра, Лщы а анш , пераважна з Зах Беларуса Асн гандлевыя шляха 15—18 ст рэка Зах Дзвана, Дняпро, Прыпяць, Неман а ах прытока, больш за 20 суха-путных дарог (гаецшцау) Наиважней-шьая сухапутныя дарога Орша—
Мшск—Ваукавыск—Шарашова—Брэст, г зв «вялакая дарога», Полацк— Ва-цебск—Орша, тзв «гасцанец вялака», Панек—Гарадзашча—Навагрудак— lye— Вальня, Панек—Хомск, т зв «дарога вялакая», Полацк—Невель, тзв «вялакая Маскоуская дарога», Маплеу—Шююу— Копысь—Орша, Гомель—Рэчыца—Ба-бруйск—Манск, Манск—Глуск—Слуцк На Вальню было 9 дарог, на Смаленск а Маскву — 10, на Люблан — 6 Збераг-лася М к Барысава за 1708, Брэста за 1583 (апублакавана) а 1605, Вержбалова за 1708 а 1709, Вацебска за 1605 (апублг-кавана), Гродна за 1600 (апублакаваны фрагмент), 1605 а 1764, Камянца за 1708, Мшска за 1709, Маплева за 1612, 1708, Полацка за 1616 а 1708, Рэчьацы за 1708 а 1709, Сталовачау за 1708 М к пач 17 ст зберагаюцца у рукатсным аддз б-ка Вальнюскага ун-та, 18 ст — у рукатсным аддз б-ка Нарадовай у Варшаве
Лт Русско-белорусские связи Сб док. (1570—1667 гг) Мн, 1963, Мелет к о В И Таможенные книги как исторический источник И Весна АН БССР Сер грамад иавук 1959 М° 4, Яго ж Новые белорусские таможенные книги первой половины XVII в И Ист архив 1960 № 4, Яго ж Очерки аграрной истории восточной Белоруссии (вторая половина XVII—XVIII в ) Мн, 1975, Копысский ЗЮ Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в Мн , 1966
31нов1й Капыаа
243
МЭБЛЯ
МЫШКбУ Канстанщн Раманавач [18(30) 9 1893, с Горю Полацкага пав Вацебскаи губ, цяпер у Расонсюм р не — 10 8 1942], генерал лейтэнант артылерыг (1940) Скончыу Акад курсы удасканалення камсаставу (1929, 1936) У Чырв Армц з 1918 У грамадз вайну 1918—20 на Петраградскам фронце, удзельшк разгрому кранштацкага мяця-жу 3 1937 у Артыл упрауленн! РСЧА нач аддзела, нам началыпка, нач упраулення артыл баз а арсеналау, з 1942 нам нач Гал артыл упраулення Памер ад ран на Сталшградскам фронце
МЭБЛЯ, (франц rneuble ад лац mobalas рухомы), адзш з асноуных вщау абста-лявання памяшканняу, а таксама тран-спартных сродкау, зон адпачынку 1 шш , галша дакаратыуна-прыкладнога мастацтва г мастацкага канструявання М падзяляецца на бытавую (для жылых памяшканняу) 1 спецыяльную (тэат-ральную, бгблштэчную, музейную, ме-дыцынскую, школьную г гнш) Адлюс-троувае сац бытавы уклад грамадства, яго эстэт щэалы г нац традыцыг Матэ-рыяламг для М служаць драунгна, лаза, метал, скура, тканша, пластмаса г шш Яе аздабляюць разьбой, шкрустацыяй, размалеукай, пазалотай, палграваннем, фляндроукай 1 шш Прадметы абсталя-вання бел жымя феад эпохг нешматлг-кгя г простыя, выконвалг чыста утылг-тарныя функции Паводле канструк-цыйных г тэхнал асаблшасцей яны па-дзялялгея на рухомыя — стол (часцей на козлах), услон, тапчан, емютасщ для захоування бытавых рэчау, калыска г нерухомыя — лава, палгца, палок, кру-кг-вешалкг г шш М рабиц звычаина са-М1 гаспадары ш мясц майстры-сама-тужнпа У 14—16 ст М палацау г зам-кау была масгуная, простых прысадзгс-тых форм, аздобленая шзкарэльефнай разьбой геам i раелшнага характару, та-шроукай у цемна-карычневы колер, палграваннем, акоукай У 17-—18 ст пад уплывам барока М набила больш вы-танчаныя формы Яе аздаблялг высока-рэльефнай г ажурнай разьбой раелгнна-га характару, размалеукай У мнопх бел гарадах працавал! цэх! майстроу -мэ-бельшчыкау У 2-й пал 17 ст бел радь-бяры 1 сталяры-мэбельшчыю Д 11аулау, П Тарасау, I Дракула з Витебска, К Мгхайлау з Шклова г шш працавал!
Маскве, дзе рабип для палацау 1 храмау шафы, крэслы, сталы, куфэркг, аздоб-леныя разьбой, размалеукай, абгукай аксамгтам, акоукай 3 канца 18 ст пад уплывам класщызму формы г дэкор М сталг больш спакойнымг i ураунаважа-пымт Шырока ужывашея тачэнне, за-лачэнне, абгука ткангнамг, металгчцыя штыя накладю у выглядзе маскаро нау, звярыных лап г шш Нярэдка М аздаб-лял! шкрустацыяй г мазагкай Мела па-шырэнне садова-паркавая чыгунная М , зробленая на мясц чыгуналщейных з-дах М у небагатых сядзгбах i гарад-
МЭНДЭЛЕ
ckim жылл1 была больш простая, нярэд-ка афарбаваная у адзш колер (звычайна зялены) У канцы 19 ст нар М стала больш разнастайнай, набьип пашырэнне сталы на ножках, куфры, шафы, каналы, ложи, падвясныя палщы щ шаф-К1 для посуду Аздаблял! М такарнымг накладкам!, прапшоукаи, размалеукай i шш Павялгчылася колькасць рамеснг-кау-мэбелыпчыкау, у мнопх гарадах i мястэчках працавал! майстэрш, у Ьаб-руйску — мэблевая ф-ка У Гомель, Маплеве, Давыд-Гарадку, в Лахва (Лу-ншецк! р-н) выраблял! М , плеценую з лазы, характер дэкору якой у канцы 19 — пач 20 ст вызначауся уплывам стылю «мадэрн» У 1920—30-я г з’явг-лася секцыйная М , камбшаваная (ка-напа-ложак i шш ), спецыжпзаваная У 1950—60-я г традыц самаробная М
амаль поунасцю выйшла з ужытку Су-часную М у Беларуш вырабляюць на мэблевых аб’яднаннях, ф-ках, сумесных 1 малых прадпрыемствах у розных стилях, з выкарыстаннем природных матэ-рыялау (дрэва, камень, лаза), з аздаб-леннем тканшам!, скурай, шнтэтычны-М1 матэрыялам!, розным! вщамг фурш-тур Па матывах традыц нар М , паводле узорау вядучых мэблевых фгрм свету ствараюцца масавыя камплекты i унткальныя гарштуры Пашырана М штампаваная, клееная, прасаваная, унг-версальна-разборная, з унгфткаваных элементу i вузлоу Асн канструкцый-на-маст асаблшасць сучаснай М — макс зручнасць, функцыянальнасць, прастата Мастакоу мэблевай прам-сщ у Беларуш рыхтуе Беларуская акадэмгя мастацтвау
Лип Барташевич А А. Конструирование мебели Мн, 1988, Белов АА, Янов В В Художественное конструирование мебели 2 изд М , 1985, Бухтияров В П Новак ГК ^ззриги» м-бельной
Мэбля 1 —крэслы (пач 17 ст ), 2—куфар р.ималяваны (19 ст ), 3 •—сучасная мэбля
промышленности М , 1982, К е с Д Огни мебели Будапешт, 1972, Матвеева ТА Мозаика и резьба по дереву 5 изд М , 1993 Сахута ЯМ Народная разьба па дрэв Мн , 1978 Я го ж Народное искусство их) дожественные промыслы Белоруссии Мв 1982, Яго ж. Народнае мастацтва Беларус Мн , 1997 Яуген Сахутв
МЙНДЭЛЕ м6йхер-сф6рым [сапр Б р о й д э, па пашпарту А б р а мов1Ч Шолам-Якау, 2112183' (2 1 1836), г Капыль — 25 11(812) 1917], яурэйсю тсьменшк, заснаваль нгк новай яур класгчнай л-ры Сков чыу Слуцкую яур бурсу 3 1853 жы? J Камянец-Падольску, Бярдзтчаве, Адэсс Друкавауся з 1857 Пюау спачатку на стараж -яур мове, потым на щыш ' 1860 выйшау зб-к вершау 1 артикул* «Суд свету», сктраваны супраць рэля фанатызму М стаяу на пазщыях асвег шцтва, стварыу «I гсторыю прыроды» (т 1—3, 1862—67) У 1862 натсау апо весць «Вучыцеся добра» (у 1868 дапра цавана i выдадзена пад назвай «Ьацьм i дзет») У 1860-я г яго погляды эвалю цыянгравал! ад асв -народнщки да рэв дэмакратычных У кшзе «Крытьгашм поглядам» (1867) заклгкау змагацца за пггарэсы народа У сатырычнай ановес ц1 «Маленыа чалавечак» (1864), гворах «Такса, Ц1 Банда гарадсюх дабрадэея)» (1869), гумарыстычным «Падарожю Вешямша Трэцята» (1878, у пераклаи на шш мовы выходзша пад назвай «Я) рэйскг Дон К1ХОТ»), «Запаветны пярспе нак» (ч 1—2, 1888) i шш стварыу шм рокую карцгну жыцця яур народа ? Ра сп у сярэдзше 19 ст У аутабгягр творы «Шлтма, Хагмау сын» (1911) пака,* жыцце г побыт капыльсюх рамеснн» Выступау у яур друку як публда. крытык 1 перакладчык
Тв Рус пер — Такса М , 1884, В долине плача М , 1912, Кляча М , 1918, Маленький человечек Путешествие Вениамина Третьем Фишка Хромой М , 1961
Лип Ф 1 и к е л ь У Мэндэле Мойхер Сфорым Пер з яур Мн 1940
М&ТЭ Каз1М1р Юльянавгч [н 14(27)1 1905, в. Барауляны Мшскага р-на, ця пер у межах Мшска], адзш з арганвата pay Маплеускага патрыят падполля j Вял Айч вайну Скончыу Леншградсй пед ш-т гмя Герцэна (1931) 3 192’ настаунж у Бабруйскш р-не, Мшску Маплеве У 1933 арыштаваны i асудю иы на 3 гады як удзельнж «Польская аргашзацьп вайсковай» У лш 1941 УНКУС Маплеускай вобл пакшуты у тыле ворага для арганиацьп падп рабо ты У пач 1942 быу у лшу стваральшках падп арг-цыт «Кампэт садзеяння Чыр вонай Арми», якая аб’яднала мнопя падп групы, мела сувяз! з партизанам! 3 сак 1943 у партизанах 3 1944 вы кладчык Маплеускага пед ш-та, ' 1948—64 дырэкгар, завуч Бараулянскаи сярэдняй школы У 1949 рэабшпаваны
МЮНЦ (Munt?) Еган Генрих (1727 Мюльгаузен, Эльзас — 1798), мастак пейзажист, падарожнж У 1760-яг жыу у Лондане, вандравау па 1талн (1762 1785), Грэцьп (1763), Галандьп (1772) V пач 1780-х г у Рэчы Паспалпай 3 1792
працавау у Каселт у курфюрста гесен-скага У Рэчы Паспалггай у званш мае-ра быу на службе у пляменшка караля, падскарбтя ВКЛ С Панятоускага Па ваиск. г гасп заданиях ездзту па Украг не Малдове i Беларусг, рабгу замалеукт гарадо?, замкау, весак, тыпау насель нщгва, пейзажи Адначасова веу пада-рожпыя нататкт У 1783 па дарозе з Ук ратин у Лттву рабгу на Беларуст замалеу кг палескгх весак, Белавежскай пушчы Алгса? веси, умовы мясц гаспадаран jib, адзначыу, што палескля балоты прыдатныя для мелтярацыт на узор I а ландыт Да? характарыстыку жыхаро? «Мясцовыя насельнткд увогуле людзт дабрадушныя, добрыя патрыеты, яны ладна складзены г моцныя на работу»
Лт Дракохруст ЕИ Альбомы-днишики ИГ Мюнца, 1781—1783 гг // Тр Гос ист музея М, 1941 Вып 14, Грации I ч В.Мальдзтс А Шляхт вял! праз Беларусь Мн , 1980 Валерый Пазднякоу
МЮРАТ (Murat) 1аахтм (25 3 1767, в Лабасцтд-Фарцюньер, цяпер Лабасцтд-Мюра дэпартамент Ло, Франция — 1310 1815), французскт ваен г дзярж дзеяч Маршал Францыт (1804), герцат Ьсргеи г Клеускт (1806), кароль Неапа-пганскт пад тмем 1аахтм-Напалеон (1808) 3 сям’т карчмара 3 1787 салдат У 1789 падтрыма? рэвалюцыю, у 1792 афымау чин афтцэра Вызначыуся пры тадушэнш раялтсцкага мяцяжу у Парыжы у 1795 т прызначаны ад’ютангам Н Ьаиапарза (гл Напалеон 7) Удзельнтк 1тальянскага паходу 1796—УЛ г Егтпец-каи экспедыцьп 1798—99 Дапамог Батт шарту здзейснщь дзярж пераварот 18 брумера (9 11 1799), у 1800 ажантуся з яго сястрой Каралшай Чл заканадау-чтт а корпуса, тубернатар Парижа (1803) Удзельнтк устх напалеонаусктх пойнту У 1808 камандуючы армтяй у [сттанн У час вайны 1812 камандавау 28 тыс кав корпусам у авангардзе «вя-лгми Арми» удзельнтча? у баях каля Ас-троуна, у Смоленской аперацыг 1812, Ба-радлнскай бттве Пры выхадзе франц сш т Масквы 6(18) 10 1812 авангард М быу разбтты каля Таруцша Удзельнтчау ва vcix баях восеньска-зтмовай кампанц 1812 Пасля Бярэзгнскаи аперацыг 1812 схт ну Напалеона на ад’езд у Париж для фармтравання новых войск Узначаль-вау адыходзячую армгю, у студз 1813 ттерада? камандаванне яе рэшткамт Э Ьагарнэ т выехау у Неапаль У 1813 удзельнтчау у Дрэздэнскай т Лейпцыг-скаи бпвах У 1814 шляхам падгрымкт Ашли т Аустрыт спрабавау захаваць неа-падтганси прастол, аднак яго намаганнт былт адвергнуты У 1815 у перыяд «Ста чтит» зноу падтрымау Напалеона, зна-ходтячыся ? 1талн, але быу разбтты г уцск у Францию При спробе внсадкт у (тали схоплены аустрыйцамт т расстра тяны па прыгаворы ваен суда
Лт Сухомлинов ВА Мюрат Иоахим-Наполеон король Обеих Снцилнй СПб 1896, В и н о г р а д о в А Род Мюра тов // Родина 1992 N» 6/7
Андрэй Лукашэвгч
МЯДЗВЕДЗЕУ Аляксандр Мтхайлавтч (в 7 2 1960, Мшск), бел псторык, ар-
хеолаг Канд пет н (1991) Скончыу БДУ (1984) 3 1980 у 1н-це псторыт АН Беларуст Вывучае паходжанне т развтц-це насельнщтва культур пггрыхаванай керамткт г усх -лгт курганоу на Бел Па-нямоннт Праводзту археал раскопкт на гарадзшгчах Кашчэлгчы Валожынскага р-на, 1арадзгшча Баранавтцкага р-на, археал разведкт у Брэсцкай, Гродзенскай т Мшскай абл.
Те К вопросу об участии ятвягов в фор мироваиии культуры восточнолитовских кур танов // Vakary baity archeologija ir istonja Klarpeda, 1989, О хронологии памятников культуры штрихованной керамики в 1—V в и э (по материалам Понеманья) // ВатЬап-стшт Warszawa, 1994 Vol 3, Насельнщтва Бе ларуст ? жалезным веку (VIII ст да н э — VHI ст иэ) Ц Бел пет агляд 1994 Т 1, сш 1, Белорусское Поиеманье в раннем железном веке (1 тысячелетне до н э — 5 в и э ) Мн , 1996, Да пытания аб паходжаннт беларусау (па дадзеных археалопт т мовазна?-ства) Ц Гтст археал зб Мн , 1998 №13
МЯДЗВЕД31ЧЫ, веска у Ганчароускгм с/с Ляхавтцкага р-на, на аутадарозе Ля-хавтчы—Ганцавтчы За 18 км на Пд ад Ляхавгч, 5 км ад чыг ст Рэйтанау 254 ж , 130 двароу (1998)
Упамтнаецца у крынщах з 15 ст Да 1483 вядомы як еяло Нядзведзтчы, што належала втленскаму бгекупу У 1558 мястэчка Нядзведзтчы, цэнтр волаецт Навагрудскага пав, 31 дом 3 1793 у Рас тмперыт, у 19 — пач 20 ст у Слуц-ктм пав Мшскай губ У 1886 мястэчка М, цэнтр волаецт, 350 ж., 29 двароу, касцел, каплща, яур малпоуны дом, школа, вадзяны млын, крама 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр волаецт Бара-навщкага пав Наватрудскага ваяв 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета Ляхавтцкага р-на 3 16 7 1954 у Мт-нтцктм с/с (з 4 6 1979 Ганчароускт с/с) Цяпер у складзе племсаугаса «Ганча-роускт», б-ка, аптэка, магазш Помнткг архпэктуры Петрапаулаускт касцел (1908), мемар каплща (1848)
МЯДЗВЁДЗЬ Птлш Дзям’янавтч (1890, в Масева Пружанскага пав Гродзенскай губ — 27 11 1937), удзельнтк барацьбы за сав уладу у Беларуст г Расп Чл РСДРП з 1907 Скончыу 3 курсы тэхн вучылппча у Варшаве За рэв дзейнасць 5 разоу быу арыштаваны г зняволены у турму Удзельнтчау у пад-рыхтоуцы г правядзеннт Кастр рэвалю-цыт 1917 у Маскве У пач 1918 каман-дзтр Маск рэв атрада, якг змагауся супраць ням акупантау пад Гомелем 3 мая 1918 у органах ВЧК чл Кантроль-най калегп ВЧК, старшыня Тульский губернскай, Петраградскай, нам стар-шынт Маскоускай ЧК, нач асобага аддзела Зах фронту, Маскоускага губпа-лттупраулення У 1924—25 паунамоцны прадстаунтк АДПУ па Зах крат, старшыня Дзяржаунага палгтычнОга управления БССР Чл Бюро ЦК КП(б)Б у 1924—25 Удзельнтча? у аперацыг па арышце у Мшску 16 8 1924 Б В Савш-кава У 1926—33 паунамоцны прадстаунтк АДПУ Далекаусх краю, АДПУ СССР у Леншградскаи ваен акрузе, нач Леншградскага палттупраулення 3
МЯДЗЕЛ М
лш 1934 нач УНКУС СССР па Лентн-градскай вобл У снеж 1934 арытпгава-ны г 23 1 1935 Ваен калепяй Вярх суда СССР асуджаны на 3 гады пазбаулення волг за злачынна халатныя адносшы да службовых абавязкау, яктя прывялт да забойства С М Ктрава Пакаранне ад-бывау у пас Аратукан Магаданский вобл, дзе з’яуляуся нам нач Горнага управления 27 1 1937 асуджаны да вы шэйшай меры пакарання Рэабтлпава-ны 17 12 1957 Ваен калепяй Вярх суда СССР
Лгт Корнилович Э Пощечина Сталина // Немал 1990 № 2
leap Валаханоегч, Эдуард Карнгловгч МЙДЗЕЛ, горад, цэнтр Мядзельскага равна Мшскай вобл, памтж азерамт Мястра г Баторын, на шалты Маладзечна—Паставы За 160 км на ПнЗ ад Мшска, 35 км ад чыт ст Княпнтн, 8,3 тыс ж (1998)
Паводле археал даследаванняу у 11 ст М — памежны горад Полацкай зямлт на востраве воз Мядзел, пазней з-за эптдэмп перанесены на берат воз Мястра пад старой назвай Меу таксама назвы Мядзёла, Мядзкол, Мядзюль Да 20 ст падзяляуся на Стары т Новы М Стары М упамтнаецца у птсьмовых крынщах у 1454 з катоды будаунщгва тут кашталянам троксктм А Саковтчам касцела Уладанпе Саковтчау, з 1470 Ра-цзтвтлау, Францкевтчау, з 1621 Райсктх з 1680 Грабоусктх, з 1687 Кошчыцау, Дваржэцктх, Козел Паклеусктх У 1500 у час вайны Маскоускай дзяржавы з ВКЛ 1500—03 разбураны г разрабаваны, касцел спалены У 1543 пабудаваны катил ца г двор 3 1736 мястэчка Втленскага ваяв У 1754 пабудаваны мураваны касцел г кляштар (захавауся) 6 10 1762 атрымау магдэбургскае права г дазвол па 4 ктрмашы штогод 3 1793 у Рас тмпе-рыт у Втлейсктм пав У 1860 тут 227 ж 25 двароу, у 1885 — 254 ж , царква яур малпоуны дом, бровар, тпваварня, кар чма, з 1886 царк приходская школа у 1904 у мястэчку 229 ж Новы М вядомы па птсьмовых крынщах з 1463 У 1519 у час вайны Маскоускай дзяржавы з ВКЛ 1512—22 разбураны У 1557 т 1569 упамтнаецца сярод каралеусктх ма енткау Драуляпым мостам злучауся з
Дз арт Мядзел Касцел у Новым Мядзеле Пач 20 ст
М МЯДЗЕЛЬ
каралеусюм мураваным замкам, пабуда-ваным у 2-й пал 16 — пач 17 ст на востраве воз Мястра (разбуравы у Пау-ночную вайну 1700—21) 3 1588 уладанне Сапегау, з 1742 — Ьжастоускага, з 1766 — М Аскерю, з 1777 — Ф Прау скаха 3 пач 17 ст да 1775 у Новым М адбывалхся земскгя суды, з 1661 — сей-М1К1 3 1793 у Рас шперьп, казеннае мястэчка У 1860 было 613 ж , 86 двароу, у 1885 — 713 ж, 95 двароу, цэнтр воласщ Вшейскага пав , царква, касцел, спитога, каплща, багадзельня, 4 крамы, 4 заезныя корчмы, паштовая станцыя, фельч пункт, з 1848 нар вучылшгча, праводзшася 8 юрмашоу штогод, у 1904 — 1235 ж У 1921—39 у Польшчы, цэнтр гмшы Дуншавщкага (з 1925 Пас-гаускага) пав Вшейскага ваяв У 1921 у М 825 ж , 170 двароу, 2 касцелы цар ква, мячэць, шнагога, гарбарня, аптэка, млын 3 1939 у БССР, з 15 1 1940 веска, цэнтр Мядзельскага раена Вшейскай вобл , з 12 10 1940 — сельсавета 3 2 7 1941 акушраваны ням фашистам!, яктя у М 1 раене загуби! 420 чал , 3079 чал вывезл! на работы у Гермашю У вер 1942 1 летам 1943 партизаны раз-грамип у М варожы гарщзон Вызвале-ны 4 7 1944 партизанам! i вошам! 3-га Бел фронту у ходзе Мшскай аперацыг 1944 3 17 11 1959 гар паселак 18 3 1985 да М далучана в Наваселкт 3 30 12 1998 горад Працуюць хлебозавод, камбшат каап прам-сщ, лясгас, май-стэрня па рамонце быт тэхшю, аута-станцыя, Дом культуры, клуб, Дом дз1-цячай творчасщ, 3 б-кт, 3 сярэднтя, муз , спарт школы, вучэбна-вьггв камбшат, 4 дашкольныя установи, бальш-ца, палгклштка, 2 аигэкт, фшял дзщя-чай турбазы, Мядзелъскг музей народной славы Мапла сав вошау i партызан, 2 маплы ахвяр фашизму Помнпа археа-лопт гарадзштча i селппча 10—13—17 ст на паувостраве воз Мястра, курган-цы мопльшк 10—11 ст Помшк apxi-тэктуры 18 ст — Сташславаусю касцел кармелиау 1 плябашя Волка Князева
МЯДЗЕЛЬ Мгхаш Маркавтч [4(17) 10 1910, в Задзежжа Дрысенскага пав , цяпер у Верхнядзвшскгм р-не — 21 1 1981], Герой Сав Саюза (1943) 3 1941 на Зах , Брансктм, Цэнтр , 1-м Укр 1 Варонежсктм франтах Ст лейтэ-нант М вызначыуся при вызваленш Украшы 27 9 1943 з групай салдат пад агнем пращунтка фарстравау Дняпро У Чарнтгаускай вобл , замацавауся на плацдарме, чым данамог пяхоце беспе-рашкодна пераправщца цераз раку Да 1971 на гасп рабоце
МЯДЗЕЛЬСК! ЗАМАК Тснавау у 15 — пач 18 ст Размяшчауся на востраве Замак воз Мястра Займау пляцоуку гара-дзштча Складауся з мураваных вежы i палаца, а таксама знешняга абарончага комплексу (захавалюя рутны) Меу круглую у плане вежу-данжон (яе рэш-гк1 даследаваны у 1981 археал экспеды
М М Мядаель
цыяй 1родзенскага ун-та) Яе знешнт дыяметр 17,5 м, унутраны — 10 м,'тау-шчыня сцен каля 3,5 м Паводле ма-люнка з карты ВКЛ (1613) Т Макоу-скага, вежа мела некалью (верагодна, 5) ярусау т дасягала выш 30 м Па сватх параметрах яна была блтзкая да Камя-нецкаи вежы У 1-й пал 16 ст да вежы з 3 прыбудаваны прамавугольны у плане палац з цэглы Пляцоука М з абве-дзена традыцыйным для сярэдневяковай Беларуст мурам з валуноу на вапне Нтжняя зона падмурка складзена на глт-не, самы нтжнт рад камянеу — на дубовых плахах 3 усх боку таушчыня зам-кавых муроу 2 м, з астатнтх бакоу, прикрытых возерам, — 1,5—1,7 м Асн упор у абароне замка рабтуся на 5 мураваных паукруглых бастэй, разлтчаных, вщаць, на размяшчэнне тут гармат для стральбы уздоуж сцен Бастэт М з лт-чацца самым! раннтмт на Беларус! т па-пярэдшчаюць бастыенам У пауд -усх куце замка выяулены падмурак цылш-дрычнай вежы дыяметрам 10 м i сцены 2-метровай таушчыш Паводле малюнка Макоускага, у М з былт 3 вежы На замкавым дзядзтнцы стаял! гасп пабудовы, жылыя дамы з кафлянымт печамт У 17 ст замак дадаткова умацаваны нтжнтм поясам абароны — земляным валам з бастыенамт 1 ровам, яю запау-няуся вадой з возера Бастыены 1 вал адсутшчал! толью з усх боку, дзе да замка блтзка падступала воз Мястра Сувязь з берагам ажыццяупялася па драуляным мосце на палях даужыней каля 400 м Пет крынтцы сведчаць, што У 1564 у арсенале М з , акрами ручной агнястрэльнай зброт, былт 2 сярэднтя фальканеты т 2 серпянцтны. М з — прыклад спалучэння асаблтвасцей зах -еурап фартыфткацыт з мясц абарончы-мт элементамт У час ваен. небяспею замак служыу надзейным сховтшчам для жыхароу Мядзела i ваколщ Разбураны у час Паун вайны 1700—21
Лгт Ткачоу МА Абарончыя збуда-ванш заходнтх зямель Беларуы ХШ—XVIII стст Мн , 1978 Мгхасъ Ткачоу
МЙДЗЕЛЬСК! МУЗЕЙ НАРбДНАЙ СЛАВЫ Засн у 1967, адкрыты 18 3 1969 у гп Мядзел Пл экспазщыт 412
м2, каля 16 тыс адзшак асн фонд)! (1998) У экспазщы! адлюстравана № торыя Мядзелыпчыны Сярод экспанатау калекцыя археал знаходак з археав помнгкау раена (крамяневыя прылаДЙ працы, керамгчны посуд, разнастайнв палххромная кафля), планы маенткай манеты ВКЛ, дакументы часоу 1-и су® вайны (ням акупац пашпарты, тазепд даведю), выданш Зах Беларуш, у Tj| КПЗБ 1 КСМЗЬ, матэрыялы пра нара-чанскгх рыбакоу выступление 1935, дзеЙ насць Бел еял -работшцкай грамад^ Т-ва бел школы, стварэнне калгаса?, пра дзейнасць партыз брыгад 1мя Вар# шылава, 1мя Ракасоускага, атрада «Бад^ вы» 1 шш у Вял Айч вайну, у шкаль? ная падшыука перашск! партызан I падполыпчыкам!, што служьип у ням| фаш пал1цы1, падп газеты, лтстоУй асаб1стыя рэчы 1 зброя партызан, даку| менты пра злачынствы акупантау, матз-рыялы пра аднауленне 1 развщце нар; гаспадарк! у пасляваенны час, славутых землякоу нар паэта М Танка, мастака В П Шаранговна, актрысу М Г ЗаХй рэвн 1 шш У экспазщы! драуляныя разныя, карункавыя 1 вязания вырабы цацкт з глшы мясц майстроу Вял да памогу у зборы фондау музея аказал; вучоныя Я Г Звяруга, Г А Каханоуаа, М А Ткачоу, М М Чарняускг 3 1991 дзейннае аддзел музея у школе N> 1 прысвечаны памящ бел паэта У М Ду боукг 1 псторы! школы Нгла Мацюшонак
МЯДЗЕЛЬСК! РАЁН Размешчаны на ПнЗ Мшскай вобл Пл 2 тыс км2, нас 38,9 тыс чал (1998) Цэнтр — г й дзел Тэр раена на Нарачана-Вшейскай нише 1 у межах Свянцянсюх град Працякаюць рэкт Страча, Вял Пера коп, Нарач, Вузлянка, Сэрвач (бас Bi лп), Мядзелка (бас Дзюны) Шмат азер, найб Нарач, Св1р, Мядзеи, Мяс тра, Багорына, Вялткая Швакшта, Вин неускае Пад лесам 34% тэр раена Зо ны адпачынку пераважна у курортнаи зоне Нарач Праходзщь чыгунка Мала дзечна—Полацк, аутадароп на Вшейку Докшыцы, Крывши, Вщзы, Паставы на аутадарогу Полацк—Вшьнюс
Раен утвораны 15 1 1940 у складзе Bi лейскай вобл 12 10 1940 падзелены на 12 сельсаветау Баярскт, Брусоус ю, Дзя пльею, Занарацю, Кабыльшцкт, Лук1я навщкт, Ляшчынскт, Мядзельсю, Нека сеща, Сваткаускт, Слабодскт, Старагаб сю 25 11 1940 з Пастаускага р-на далу чаны Латвянскт 1 Нагаушчынси сельсаветы У Вял Айч вайну з канца чэрв 1941 тэр раена акушравана ням фашистам!, акупанты знштчыл! у Мя дзеле 1 раене 420 чал , 3079 чал выведи у Германпо У раене дзейшчал! Мя дзельсктя падп райком КП(б)Б, парша брыгады 1мя Будзеннага, тмя Варашы лава, тмя Даватара, тмя Ракасоускага асобныя атрады «Баявы», «Трэш», каля в Чарэмшыца базтравалтся Вшейсюя падп. абкомы КП(б)Б 1 ЛКСМБ, з во сеш 1943 у раене — аператыуная група ЦК КП(б)Б Лпвы, каля в Лужы у 1943 знаходзтуся партыз аэрадром Гэр рае на вызвалена у пач лш часцямт 3 га
м
Бел i 1-га Прыбалт франтоу з удзелам хгызан у ходзе Мшскай аперацьц 1944 3 20 9 1944 у Маладзечанскай вобл
8 1959 да раена далучаны i и Св1р, к |ЦСТанщнауск1, Сырмежсю, Шэметау си С/с скасаванага Свтрскага р-на 3 3)1 1960 у Мшскай вобл 25 12 1962 да |й.)Яа далучаны г п Крывны, Будслау-CKI, Княпншсю, Пузырэусю, CiynayCKl tic скасаванага Крывщкага р-на На
.Д998 у раене гар паселю Крывгчы т Г, курортны пас Нарач, 307 весак, сельсаветау Будслау сю, Дзяпльсю, Занарачансю, Княгпцнскт, Латвянсю, Мядзельсю Нарачансю, Пузырэусю, Свлкаускт, Слабадскт, Старагабсю, сырмежсю, пассаветы Крывтцю i Сшр-ыа, Нарачансю курортны, 17 калгасау т । eayiac, птушкафабрыка (в Выгалавь
) Дзейнтчаюць прадпрыемствы ры-<амб1пат «Нарач» (каля пас Нарач), спотзавод, масласырзавод (в Нарач), ртзавод (пас Будслау) вшзавод (в Глава) На пач 1998 у раене (без Мядзе та) 19 сярэднтх, 9 базавых, 2 пач шко гы дапаможная школа-штэрнат, дзщя-ча-юнацкая спарт т 5 муз школ, 19 ^школьных устаноу, 34 клубы 1 Дамы культуры, 52 бтблтятэкт, 60 юнаустано вак, Мядзельсю музеи народной славы, 6 бальнщ, 23 фельч -акушэрсюя пункты ыпагорш «Нарач», «Св1р», «Баравое», дамы адпачынку «Нарач», «Звязда», <Сосны», шянерсю лагер «Зубра!тя» Выдаецца раенная газ «Нарачанская тара» Найб значныя помниа археало-111 сгаянка каля в Мткольцы, селштча каля в. Гатавтчы, Мткольцы, Равячка, Некасецк, Гарадзгшча, Засвгр, пасел1-шчы каля в Мпдальцы, Pacoxi, Рыбю, Стругалапы, гарадзйпчы каля в Белау-гачыиа, Гарадзппча, Некасецк, гар пас (Bip курганный мопльнтю у в Алешю, 1нкт Занарач, Засв1р, Науры Брацктя
। русктх салдат, што запнул! у час ганскаи аперацыг 1916 у в Ьрусы, Бутла Княпнтн, Чарэмшыцы Маттлы ахвяр фашызму у в Брусы, Будслау, Нарач, Новткт Помнткт Герою Сав Са-
П В Мядзёлка
юза АС Бычку J в Лшава, партызанам, падполыпчыкам каля в Гулт, Нт-кольцы, у в Чарэмшыцы, на месцы партыз аэрадрома Помнткт архпэкту-ры касцелы у весках Будслау (2-я пал 18 ст), Канстанцшава (2-я пал 19 ст), Нарач (пач 20 ст ), Шэметава (на рубя-жы 18—19 ст ), г п Свтр (1908), кляштар кармелттау у в Засвтр (пач 18 ст), цэрквы у в Вузла (1820), Княгтшн (19 ст), Нарач (2-я пал 19 ст), Слабада (капец 19 ст ), сядзтбы у весках Альшэ-ва (канец 19 ст) т Крамарова (пач 20 ст) Радзтма бел паэта-дэмакрата А Г К Гурыновгча, дзярж дзеячау I А Ва-сыевгча т В Ф Шаранговгча, засл, дзеяча культуры Беларус! П В Мяджлкг, нар паэта Беларуш Макстма Танка т шш
Лт Збор помнткау лсторыт т культуры Беларус] Мшская вобл Кн 2 Мн , 1987, Памяць Гтст дак хронтка Мядзельскага р-на Мн , 1998
МЯДЗЕЛКА Паултна Вшцэнтауна (12(24) 9 1893, в Будслау Втлейската пав Втленскай губ , цяпер Мядзельсю р-н — и 2 1974(, дзяячка бел культу-
247 МЯДНЩА
ры Засл дз культ Ьеларуы (1966) Скончыла прыватную жаночую гтмна-зтю у Втльнт (1912), Вышэишыя камер-цыиныя курсы у Пецярбургу (1914) Адна з першых выканала ролю Паулшкт у аднайм п’есе Я Купалы у Пецярбургу (1913) Удзельнтчала у рабоце Бел муз -драм гуртка у Втльш 3 восеш 1916 сакратар Бел к-та дапамоп ахвярам вайны у Петраградзе У 1917 працавала $ Кте-вс, у Саюзе гарадоу, у аддзсле дапамоп ахвярам наины па аргантзацыт дзтцячых прытулкау Для падрыхтоукт Бел з’езда у К1еве аб ехала шэраг гарадоу У кастр 1917 аргашзавала бел школу у в Жор-наука 1гуменскага пав , з сак 1918 нас-таунтчала у Мшску, у в Мядзведзгчы Слуцкага пав , удзельнтчала у пастаноу-ках Першага т-ва бел драмы 1 камедьп (Пронка у «Хаме» Э Ажэшю, Зоська у «Расктданым тняздзе» Я Купалы) 3 вясны 1919 шспектар бел школ, юрау-нтк I рамады бел моладзт т драмгур1ка у I родне За удзел у выданш газ «Родны край» 20 7 1919 арыштавана потьск акупац уладамт 3 пач 1920 у Мшску, ктравала жаночай бел школаи, удтель шчала у бел спектаклях, была звязана з падполлем У ма1 1920 арыштавана польск дэфензтвай, вывезена у Варшаву, была зняволена у турму Вронкт на Познаншчыне Пасля вызвалення у лют 1921 нелегальна выехала у Лттву Удзельшчала у выданш у Каунасе ап-тац прапагаидысцкай л-ры, сюраванай супраць польск акупантау у Зах Ьела-pyci 3 восент 1921 па прапанове Ц Гартнага працавала у выдавецктм аддзе-ле пры сав пасольстве у Берлтне 3 1922 у Латвтт, выкладала у бел пмназп у Дзвшску, аргашзавала там хор ! драм калекгыу Разам з шш выкладчыкам! арыштавана за «падрыуную дзейнасць», апраудана судом у крас 1925 т пераеха-ла у БССР Працавала у секгары мастацтва 1нбелкульта, у 1927—30 выкладала у Горацкай с -г акадэми У 1930 беспадстауна арыштавана т выслана за межы Беларуст 3 1932 выкладала у маскоускай школе 3 1947 настаунтчала у Будславе, аргашзавала драм т харавы калекгывы Друкавалася з 1918 (псеуд Паулшка) У маладыя гады выступала з вершам!, артыкуламт, рабтла спробы у драматурги Зрабтла значны уклад у раз-втцце бел тэатр мастацтва, яе дзейнасць спрыяла бел нац -культ адра-джэнню Сябравала з Я Купалам, яю прысвящу ей вершы Аутар мемуарау пра культ жыцце Беларуст дарэв часу «Сцежкамт жыцця» (1974, ч 2, иадр 1993)
Лт К ал е с н 1 к У Галгофа адроджа-ных // Полымя 1993 №2, Марцтновтч А. Паултна, Паултнка, Журавтнка // Л1М 1993 10 верас , Ян у ш к е в т ч Я Невядо-мыя сгаронкт жыцця ПаУлтны Мядзелкт // Голас Радз1МЫ 1993 23 верас
Генадзъ Клсялеу МЯДШЦА, дауняя адзшка вымярэння сыпки 1 вадктх рэчываУ на Беларуст, раунялася 12 гарцам — 33,84 лпра
248
МЯДОВАЕ
МЯДбВАЕ, даиша медам, якая бралася з сялян 1 шшых груп насельнщтва феад уладанняу у 16—1-й пал 19 ст Звычайна складала палову збору меду з лясных борцяу । вулляу (калод), шго знаходзип-ся на сядзйе плацельщчыка дашны
МЯЖА, стаянк! каменнага 1 бронзавага вякоу на берагах воз Мяжа у ваколщах в Мяжа Гарадоцкага р на Пры археал даследаванш выяулены крамяневыя на жы, разцы, праколю, скрабю, фрагменты ляпнога посуду з дамешкамг раслгн-ных рэнпкау 1 тоучаных ракавш у глше, прылады працы мткралггычных форм Датуюцца 9—8 — 3—2-м гыс да н э (эпох1 ранняга мезалгту, неалггу 1 бронзы) Mixacb Чарняуск1
МЯЖА ЯУРЭЙСКАЙ АСЕ1АСЦ1. у 1791—1917 частка тэр Рас гмперьп, якую не дазвалялася яурэям пакздаць без урадавага дазволу Утварэнне М я а непасрэдна звязана з усгаляваннем улады царизму на далучаных да Расп землях у вышку падзелау Рэчы Паспа-лпай 1 з часовым дазволам яурэям далу чаных Маплеускай 1 Полацкай губ за шсвацца у гар купецкае i мяшчанскае саслоуе Кацярына II указам ад 23 12 1791 забарашла яурэям затсвацца у купецкае саслоуе рас гарадоу 1 пар тоу, адазволыа мець правы «грамадзян ства 1 мяшчанства» толькз у межах бел губерняу 1 Таурычаскай вобл Указам ад 23 9 1794 права аселага жыхарства i ку-пецка-мяшчанскгх заняткау для яурэяу дазволена у 10 новаутвораных губернях 3 5 1795 яурэям-купцам 1 мяшчанам за баронена перамяшчацца з губерш у гу берню Паводле Палажэння аб яурэях 1804 1М дазвалялася пражываць у 13 гу бернях У адпаведнаиц з палажэннем 1835 у М я а уключаны 15 губерняу Бесарабская, Валынская, Вшенская, Bi цебская, Гродзенскай, Ькацярынаслау ская, Кгеуская, Ковенская, Маплеу ская, Мшская, Падольская, Палгау ская, 1 аурычаская, Херсонская Чарш гауская У 1835 яурэям дазволена па за М я а набываць нерухомасць (акрамя маенткау, населеных сялянам]), засноу ваць земляробчыя калонп i фабрыкг 3 абмежавальнага заканадаушва выклю чалгся купцы 1-й шьдьн (указ 1859), асобы з вышэйшай (1861) 1 сярэдияи адукацыяй (1865, 1866, 1872), рамесшкг, мехашю, вшакуры (1865), аптэкары, дантысты, фельчары, naniryxi (1879) ваеннаслужачыя па рэкруцюм наборы з сем’ямг (1860, 1867) Заканадаучыя аб межаванш яурэяу у грамадзянска-мае-масных правах канчаткова Л1квщаваны Часовым урадам 20 3(2 4) 1917
Лт Бикерман ИМ Черта еврейской оседлости СПб 1911 Галант ИВ Черта еврейской оседлоии 2 изд М 1915, Г е с сен ГО И Законы и жизнь Как созидались ограничительные законы о жительстве евреев в России СПб 1911 Фирсов II Н Пра вительство и общество в их отношениях к внешней торговле России в царствование им ператрицы Екатерины II Казань 1902
Анищенко ЕК Черта оседлости (Бел синагога в царствование Екатерины II) Мн , 1998 Яуген Ашшчанка
МЯЖАНСК1 РАЁН Кнавау у ЬССР у 1924—31 Утвораны 17 7 1924 у Вщеб-скаи акр (да 26 7 1930) Цэнтр — в Мяжа Уключау 9 сельсаветау Вышад-ск1, Вярэцкт, 1 азьбенскт (1 азьбянскз), Заикаусш, Мяжанскз, Патапшепсю (Паташнянскг), Цолаусю, Рудненскг (Руднянскт), Шабраускз М р скасаваны 8 7 1931, тэрыторыя перададзсна у Суражскз 1 Гарадоцкт р ны
МЯЖАНЫ, веска, цэнтр сельсавета у Ьраслаускгм р-не На щашы Браслау — 1урмантас (Лива) За 20 км на ПнЗ ад Ьраслава, 28 км ад чыг ст Турмантас 275 ж , 115 двароу (1998)
У шсьмовых крынщах згадваецца у 16 ст Адносшася да Дрысвяцкай вол цт ключа У сярэдневякоуг каля М прахо-дзита мяжа памж ВКЛ 1 Лгвонгяй 3 1784 веска Дрысвяцкай каталщкаи парафи, уладанне вшейскага ваяводы Караля Радзшша У канцы 19 ст у Дрыс вяцкай вол Новааляксандраускага пав Ковенскай губ , 65 ж 3 1899 дзейнтчала нар вучылппча У 1-ю сусв вайну у 1915—18 паблхзу М праходзша лппя фронту, у весцы размяпгчащся рэзерво-выя часц] рас войск 3 1921 у Поль-
В I Мяле in ка
М В Мялешка
шчы, у Дрысвяцкай гмтне Браслаускага пав Навагрудскага ваяв , 203 ж , 23 гас падарю, школа, кааператыуная мала чарня, млын-вятрак, казармы польски памежнткау 3 1923 дзейшчае Мяжан ская каталщкая парафы, з 1928 —- кас цел Мацт Божай Анельскай т плябани пабудаваныя паводле праекта арх Ю Клоса (касцел згарэу у 1985, з 1992 ад науляецца) У час наведвання всею Клос зрабгу шэраг фотаздымкау з вы глядам вескт, асобных яе жилых i гасп будынкау, утл курной хаты 19 ст Яго калекцыя фотаздымкау мае ист i эт нагр канггоунасць, зберагаецца у Дзярж пет архтве Ливы у Вшьнюсе 3 1939 М У БССР, з кастр 1940 цэнтр сельсавета Браслаускага р-на У 1949 артаниаваны калтас «Садружнасць», як! неаднойчы узбуйняуся i пераймяно)-вауся Цэнтр кашаса «Мяжаны» База вая школа, дзтцячы сад, б-ка, Дом куль гуры, фельч -акушэрскт пункт, аддз су вязг, магазш Кастусь Шыдлоуаа
МЯЛЕШКА Вайль 1ванавгч (и 15 3 1921, г Томск, Раыя), бел пето рык Д-р пет н (1972), праф (1990) 3 сям’1 бел сялян в Млльканавгчы Сло шмекага пав, яюя у 1 ю сусв вайну был! эвакутраваны у Сгбгр 1 вясной 1921 вярнулюя на радзтму Скончыу ЬДУ (1952) Удзельшк Вял Айч вайны У 1940—41 1 1946—56 працавау пастауш кам 1 дырэктарам школ У 1956—91 у 1н-це псторыт АН БССР (у 1980—91 гаг аддзела псторьп Беларуш эпом феадалвму), у 1987 старшыня камки АН па псторыг сельскай гаспадаркт i сялянства Беларусг Даследуе сац эка нам праблемы феад горада, агр адно ын г класавай барацьбы у Беларуш 16— 18 с г Адзш з аутарау калектыунш прац «Нарысы псторьп народная асве ты г педагапчнай думкг у Ьеларуы» (1968), «Псторыя Беларускай ССР» (г 1 1972), «Полацк Гют нарыс» (2 е выд , 1987), «Нарысы псторыг Беларуси (ч 1 1994) i шш Чл Мгжнар т ва па вывучэшп 18 ст , Савета па псторыг дз маграфп i ист геаграфи Рас АН
Тв Слоним Ист очерк Мн 1962, Очер ки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина XVII—XVIII в ) Мн , 1975 Классовая борьба в белорусской деревне во второй половине XVII—XV1I1 в Мн , 1982 Могилев в XVI— середине XVII в Мн , 1988, Паустанне сялян пад юраунщгвам Вашчьыы Мн , 1988 (разам в П А. Дойкам), I узнайся люд просты Мн , 1992 (з гм жа), К вопросу о состоянии экономики Белоруссии и Липы в конце XVIII в // Сов славяноведение 1969 N« 2 Handel i stosunki handlowe Bialomsi Wschodruej z miastanu nadbaltyckimi w koncu XVII i xv XVIH xv // Zapiskr Hisioryc/ne Tonin 1968 T 33, Formy i struktura feudalnej wlasnosci ziemskiej we Wschodmej Bialorusi '« drugiej polowie XVII J w XVIII w // Rocznih dziejow spolecznych i gospodarczych Warszawa Poznan, 1972 T 33 Павел Лот
МЯЛЁШКА Миаи Вшцэнтаыч [27 4(9 5) 1892, в Скары Вшейскага пав Вгленскай губ , цяпер Мядзельсю р-н — крас 1941], бел псторык, этно граф, шсьменшк, публщыст Вучыуся у Вщебскгм аддзяленш МаскоУскага архс ал ш та (1918—21) 3 1911 у Пецярбур
[у працавау на азбеставай i нггачнай ф ках, фармацэугычным заводзе У 1914—18 у царский армц 3 1917 чл Бе-ларускаи сацыялгстычнай грамады Дэле-гат з’езда бел дэмакр i сацыялют арг цый у Вщебску (лета 1917), з’езда бел вайсковых арг-цый, на якам абраны старшыней (лют 1917) У 1918 працавау у Вщебсктм аддзяленн! Белнацко-ма У 1920—21 у Чырв Арми (сдужыу у Вщебсюм губваенкамаце), працавау у Вщебсктм археал ш-це, губ архтве i ад дзеле нар адукацыг 3 лют 1922 у Мшску працавау у Цэнтрархше, з 1927 у Цэнтр арХ1Уным упрауленш БССР Ад-начасова працавау у 1нбелкульце 1 Бел АН У 1923—24 чытау курс лекцый па бел этнаграфц у Вщебсктм Вышэйшым цел 1н-це У 1926—28 выкладау пето рыю Беларусх у Камвузе Беларуш Да-следавау праблемы прыгониага права, сил выступленняУ супраць самауладдзя у 1863 1 У рэвалюцыю 1905—67 Скла дальние зб-ка дакументау i матэрыялау <Сацыял1стычны рух на Беларуст У пракламацыях 1905 г» (1927) Вывучау асобныя пытанн! бел этнаграфц, края-тнауства i apxiyuaft справы Аутар працы «Камень у вераваннях i паданиях беларусаУ» (1929) Рукапю працы аб Мялсцц Сматрыцюм захоуваецца у Нац архше Рэспублгкг Беларусь Першае апавяданне «Родныя абразкг» на-друкавау у 1913 у альманаху «Маладая Беларусь» Вершы г апавяданнг М (пад псеуд Мкалка Скарэускг) друкавау у 143 «Наша шва», «Вольны сцяг» «Дзяинща», «Савецкая Беларусь» Арыштаваны 18 7 1930 па справе «Саюза вызвалення Беларусг» Пастановаи калепг АДПУ ад 10 4 1931 сасланы у Самару на 5 гадоу Працавау эканамгс ым у аблплане 16 2 1938 пауторна арыштаваны УНКУС Куйбышаускай лоб, «як удзельнтк котррэвалюцыйнай эсэра меншавщкай арганвацыт» Паста новая Асобай нарады пры НКУС СССР ад 4 3 1940 вызвалены з-пад слсдства Жыу 1 працавау у Самары Рэабпптава-ны па 1 м прыгаворы у 1957, па 2 м — у 1962
Те ЦэнтрархтУ Беларуст // Полымя 1923 № 7—8, Паншчына на Беларуы // Там жа 1924 № 4, 1925 X» 4, 6, Сямнскг рух на Bi цебшчыне У 1905 г // Там жа 1925 Х° 7—8, Барацьба Беларускай сацыялтстычнай грама да за зямлю У 1905 г // Там жа 1926 Х° 1, Сямнскае пытание У часе паустання 1863 г У Бсларуи // Там жа X» 8 3 Жылуновщ як псторык // Там жа 1928 X» 10 Краяэнаусгва । jjkibu Беларуы // Наш край 1927 X» 11 in 1тный учитель краевед и опытник Г Д Смагин Самара, 1936 Дзеннгк Мгхаша МязешК! // Шляхам гадоу Пет лгг зб Мн 1994
Jhm Скалабан В Крапивин С Михаил Мелешко Долгое возвращение в Беларусь // Сов Белоруссия 1998 10 окт Бгб-лигэка Мгхася Мялешю Зводны кат Мн , 1998 Мисалай Кшмовгч, Уладзишр Mixhwk
МЯЛЙШК1, дзярж дзеячы, шляхецкг ро I герба «Корчак» у ВКЛ У Пюьмовых крынщах прадстаушкг роду вядомы з 15 ы валодалг маенткамз на Слошмшчы не Наиб вядомыя
Федзька ГаУрылавтч р—
пасля 1522), гараднгчы гродзенскг да 1494 г з 1499, чашнж ВКЛ у 1494—99
АУрам Данглавгч (9— да лют 1602), слонгмскг войскг У 1576, пг-сар земекз У 1578, маршалак у 1578— 1602, маршалак гаспадарскт У 1580—93 1ван 1лья (каля 1552—13 5 1622), сын маршалка слонгмскага Шана Даншавгча Падкаморы мазырскг г пад староста слонгмскг з 1591, маршалак слонгмскг з 1602, кашталян мсцгслаускг у 1605—10, брэецкг у 1610—15 г смаленск! з 1615 На сейме 1598 прызнача ны у склад камюи па размежаванш Ма зырскага пав з Кгеускгм ваяв (яго пау намоцгвы працягнуты на сеймах 1609 i 1611) Пасол на сейм 1605 У 1613 ува ходз1у у склад сенатарскай рады пры Жыпмонце III Вазе На Слошмшчынс валодау Дзевяткавгчам!, Бусяжам у 1606, 1609 г 1621 набыу ад Эстэр, удавы 1цхака Мгхелевгча, I Солтана i Л Сапе п часткт маентка Жыровтчы, трымау Здлтаускую дзяржаву Фундавау у 1613 унгяцкг Жыровгцга Свята Успенскг мужчынскг манастыр, ггуменам якога стау 1асафат Кунцэвгч, у 1613 г 1618 пе-радау манастыру i сваю частку Жыро В1ч Аутар скграванага супраць замежна-га (гал ч польскага) уплыву у ВКЛ са тырычнага твора «Прамова Мялеииа»
МЯНЩК1 (Miemcki) Вшцэнт (1850 фальварак Селггоры Лепельскага пав Вщебскай губ — 1916), псторык, ар хеотраф Бацька Р Мянгцкага Атрымау пмназгчную адукацыю Паходту з за можнага старадауняга шляхецкага роду Мянщкгх герба «Леу з муру» («Прау дз1ч») У маентку Селггоры (належау ро ду з сярэдзшы 16 ст ) была сабрана вял б ка т калекцыя старадрукау, рукапгеау грамат карт гравюр Напюау некалью археагр прац, супрац ушчау з час «Квартальное ггсторычны», «Wiadomosci numizmatyczno-archeologiczne» («Нумгз-матычна археалапчныя паведамленн!») 1 шш Збтрау 1 захоувау рукапгеныя творы бел л-ры 19 ст У яго б-цы быу эк зэмпляр драм паэмы I ерашма Марцш-кевна «Адвячорак аказгя у карчме пад Фальковгчам!», тэкегы мнопх бел вер-шау Менавтта у М у СелнораХ пачау зашеваць з 1889 творы у сваю славутую рукашеную «Ьеларускую хрэстаматыю» Б I Этмах Шыгпла Большая частка ка штоунай с ел поре кай б-кг М , сляды якой безвынжова шукала у 1920-я г Лепельскае краязнаучае т-ва, апынулася пазней у Вшьш i загшула пры пажары У 2 ю сусв вайну Дапамагау матэрыяламг пры стварэнн! польскага слоунжа геа-графтчнага
Те Krofka wiadomosc о najdawniejszej rewi-zji wojewodztwa Polockiego Krakow, 1894
Jhm W f о d a r s k i A Rodowod domu Mi emckich herbu lew z Muru Warszawa, 1928, Б а г д а н о в i ч 19 Жывы струменьчык ад-раджэння // Л1М 1999 15 студз
Трына Богдановы
МЯНЩК1 Шан Антонавгч (7 2 1890, в Яноушчына Лепельскага пав Вщебскай губ, цяпер Бешанковгцкг р-н — 9 1 1947), удзельнж барацьбы за сав уладу у Беларусг Скончыу курсы пры
МЯРЖЫНСК1 М
Сацыялют акадэми (1923) У 1905—08 у партьп эсэрау-максгмалгстау У 1907 арыштаваны у Пецярбургу г высланы пад нагляд палгцыг 3 канца 1917 у Bi цебску старшыня губвыканкома, губко ма РКП(б), губ ЧК, нам старшынг выканкома Зах вобл , чл Паун -Зах абл к за РКП(б) У сак 1918 «левы каму ист» выступаУ супраць Брэсцкага мгру 1918 3 1919 на ПаУд фронце, з 1920 у НКУС БССР 3 1923 навук супрацоу шк Камунгст акадэми, з 1925 рэктар Камунют ун-та у Гашкенце, з 1928 — Поигтэхн ш-та у Свярдлоуску 3 1929 у Маскве, працавау у Камунгст акадэми, вьщ-ве «Савецкая Энцыклапедыя» Чл ВЦВК у 1919
МЯН ЩК1 Рычард Вженцьевгч (28 7 1886, фальварак Селггоры Лепельскага пав Вщебскай губ — 29 1 1956), ггсто рык-архгвгет, крынщазнавец Праф Вг ленскага ун та (1938) Вучыуся у Пе-цярб ун-це (1904—06) Скончыу Аляк-сееускае ваен вучылгшча Удзельнтк 1-й сусв ванны Жыу у Кракаве, Вгцебску, Варшаве, з 1918 у Вгльнг, з 1921 супра-цоунж Дзярж архива у Вгльнг, з 1939 — яго дырэктар Пасля 2-й сусв вайны — у Гданьску г 1оруиг ЗаимаУся ггсторыяй архгва г крынщазнауства Упершыню увсу курс архгвазнауства у Вгленскгм ун-це (1923) г распрацавау курс лекцый па архгвгетыцы для В НУ Вывучау пом-нгкт пгсьменнасцг ВКЛ Сабрау матэрыялы па псторыг Полацкай туб Аутар прац «Вшенская Археаграфгчная камюгя (1864—1915)» (1925), «Дыярыуш ваи-сковай Варшаускай рады з 1710 г» (1928), «АрхгУ даунгх акгау у Вщебску, 1852—1903» (1939) ВыдаУ кипу пет крынщ «Кипа баторынская» (1939) Даследавау хелмсктя швентары 14—18 ст (1955—56) На ггсторыю Беларуст i Лттвы глядзеУ з пазщьп польскага на-цыяналтзму, тгнаравау наяунасць БССР г Лггоускай рэспублпа
Те Archiwum akt dawnych w Wilnre Warszawa 1923
Лт У л a in И к НН Очерки no apxeo графии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода М 1973
Генадзь Каханоуаа
МЯРЖЫНСК1 Сяргеи Кансганцшавгч [1(13) 2 1870, Kiey —3(16)3 1901], адзш з першых прапагандыстау маркшзму у Беларуст Скончыу КгеУскае рэальнае вучылипча (1891) 3 1891 вучыуся у Ki еУсктм ун-це Веу щэйную барацьбу супраць народшкаУ 3 восеН! 1895 пюар Мшскай кантрольнай палаты, з 1896 у Дзярж кантролт Лтбава-Роменскай чы-гункг Прапагандавау маркшзм сярод рабочых чыг майстэрняУ 1 лщейнага з-да У гуртку, якг перадау яму С С Тру-севгч У 1897—98 удзельшчау у падрых-тоуцы Першага з езда РСДРП у Мшску У лш 1897 пазнаемтУся з укр паэтэсай Л Украшкай, спрыяУ станауленню яе маркшецкага светапогляду, дапамог ей друкаваць свае творы У час легальных
250
МЯСШКОВ1Ч
марксгстау «Жизнь» (у 1900—01) Укра-шка 4 разы наведвала Мшск, у anouiHi прыезд правила 2 месяцы каля памгра-ючага М Яго гмем названа вулща У Мшску
Лип Басин Я Зов Прометея Повесть о Сергее Мержинском Мн , 1987 Якау Баан МЯСН1КбВ1Ч Мгхагл Уладзгмгравгч (н 6 5 1950, в Новы Сноу Нясвгжскага р-на), дзярж дзеяч Беларусг Д-р эканам навук (1998) Скончыу Брэсцкг гнж-буд ш-т (1972), Мшскую ВПШ (1989) 3 1972 працавау шжынерам 3 1983 на сав , парт г гасп рабоце стар-шыня Савецкага райвыканкома г Мгн-ска, нам старшыш Мшскага гарвыкан-кома, сакратар Мшскага гаркома КПБ, мшгстр жыллева-камунальнай гаспадар-кг БССР 3 1990 нам Старшынг Савета Мшгстрау — старшыня Дзяржэканам-плана, з 1991 1-ы нам Старшынг Савета Мшгстрау, з 1994 нам Прэм’ер-мг-нгстра Рэспублгкг Беларусь 3 кастр 1995 кграунгк Адмгнгстрацыг Прэзщэнта Рэспублгкг Беларусь Чл Прэзщыума мгждзярж эканам к-та Садружнасцг Незалежных Дзяржау (з 1994), нам старшынг Выканкома Саюза Беларусг г Раен (1996—98), чл Прэзщыума Савета Мшгстрау Рэспублгкг Беларусь (1990— 95 г з 1997)
МЯСШКбу Аляксандр Федаравгч [сапр М я с н г к я н, парт г лгт псеуд Ал Мартунг, Бальшавгк, 28 1 (9 2) 1886, г Нахгчэвань-на-Доне — 22 3 1925], рэвалюцыянер, сав парт г дзярж дзеяч, адзш з кграунгкоу устанау-лення сав улады на Беларусг Скончыу Маскоускг ун-т (1911) У рэв руху з 1904, чл РСДРП з 1906 3 1914 у армп на Зах фронце, прапаршчык, веу рэв прапаганду сярод салдат Пасля Лют рэвалюцыг 1917 у Мшску, чл бальша-вщкай фракцыг выканкома Зах фронту, чл Мшскага Савета, Мшскага к-та РСДРП(б) Адзш з заснавальшкау г рэ-дактарау газ «Звезда» На VI з’ездзе РСДРП(б) (Петраград, 1917) выстушу з дакладам пра становгшча у Мгнску г на Зах фронце Дэпутат Устаноучага сходу па Мшскай акрузе 3 вер 1917 старшыня Паун -Зах к-та РСДРП(б) Пасля Кастр рэвалюцыг 1917 выбраны чл ВРК Зах фронту, у лгет 1917 галоУна камандуючым Зах фронтам, у снеж — в а Вярх галоунакамандуючага 3 лгет 1917 нарком ваен аддзела, са студз 1918 старшыня Аблвыкамзаха Пасля акупацыг Беларусг герм войскамг узна-чальвау Паун -Зах абл к-т РКП(б) (у Смаленску) У маг—лш 1918 каманду-ючы Паволжсюм фронтам Нгплгстыч-нае стауленне М да нац пытання найб выявглася у працэсе Утварэння БССР, калг ен выступау супраць самастойнасцг бел рэспублгкг У Часовым рабоча-ся-лянскгм урадзе БССР быу наркомам па ваен справах, нам старгпынг СНК, старшыней ЦВК Летам 1920 нач па-лгтупраУлення Зах фронту 3 1920 ваен
М У Мяснгковгч
АФ Мясшкоу
аргангзатар, сакратар Маскоускага к-та РКП(б), з 1921 старшыня СНК г нар ком па ваен справах Арм ССР, з 1922 старшыня Саюзнага Савета ЗСФСР, потым 1-ы сакратар Закауказскага крайкома РКП(б) ЗагшуУ у авгяц катастрофе Чл ЦБ КП(б)Б у 1919, чл Прэзщыума ЦК КП(б)ЛгБ у 1919—20 Чл РВС СССР, чл Прэзщыума ЦВК
С К Мяржынск!
СССР у 1923—25 Аутар артыкулау 1В пытаниях марксгсцкай тэорыг, пегорш рэв руху, арм л-ры
Тв Избр произв М , 1985, Подготом» Октября // В борьбе за Октябрь в Белорус сии и на Западном фронте Мн , 1957
Лип Мнацаканян АН Алекоаад Мясников (Мясникян) Ереван, 1957
1оаф Хауротом
МЯСШКбУ Анатоль Федаравгч (и 15 7 1950, в Шмщзельшчына Галачын ската р-на), бел псторык г публщыст Канд пет н (1987) Скончыу БД) (1972) Працавау у газ «Чырвоная зМИ на» (1972—78), з 1978 у газ «Звязд»! адначасова у 1995—96 прэс-сакра» Старшынг Вярх Савета Рэспублгкг Бе*' ларусь 3 1996 гал рэдактар час «I умй нгтарна-эканамгчны веенгк» Даслда. псторыю Беларусг 20 ст , праблем» мгжнац зносш, пытаннг бел журналк' тыкг Аутар пет нарысау пра Я Адам®! вгча, А Бурбгса, Дз Прышчэпава, А. Смолгча, А Чарвякова г шш ДзЯр< прэмгя Беларусг 1994 за кн «НаидэмИ; Лес г трагедыя Фабгяна Шангыра, Усе-валада 1гнатоускага г Язэпа ЛесгШ (1993), прэмгя Саюза журналгетау Бел* русг 1993
Те Жыцце г рваскрэсенне Усевалада 1гка тоУскага // Коммунист Белоруссии 1991 М 4, «Жывще без мяне »// Полымя 1992 № Jj Камгсар земляробства // Беларусь 1992 № > Выгнанное сваей Радзгмы // Полацак 1992 N<> 7, Лес адметны г трапчны // Бел мшу} шчына 1994 N° 1, «Беларус — грамадаяи будучынг » // Маладосць 1994 N“ 7, Aiiw ны верныя сыны Ггст нарысы Мн , 1997 МЯСТЭЧКА, населены пункт, якт ад рознгвауся ад горада меншай колькаецк насельнщтва, адсутнасцю абарончю збудаванняу, агр рысамг, ад еяла г вес кг — наяунасцю гандлю г рамяства як сталых заняткау часткг жыхароу На Бе ларус г актыуна узнгкалг з 14 ст каля месцау традыц кгрмашоу, на бойки гандлевых скрыжананнях, у буйных се лах г весках (каралеускгя тарп) У 15— 16 ст на тэр Беларусг было больш за 200 М, з гх каля 70 у Панямонш больш за 40 у цэнтр рэпене г Паазер 1, адпаведна, больш за 30 у Падняпроуг г прыкладна столькг ж на Палессг Пэуны час падаткг ад местачковага гандлю пплг выключна на карысць казны Феадапам забаранялася ствараць ‘ прыватнаула дальнщкгя тарп без дазволу караля ш вял князя, праводзщь прыватнаУла дальнщкгя кгрмашы блгжэй чым за тры мглг ад каралеускгх М У 1588 шляхта дамаглася скасавання абмежавашгяУ 1 забароны на буд-ва прыватнауладаль нгцкгх таргоу г М Жыхары, яктя выра шылг еялгцца у М , вызвалялгея на не калькг гадоу ад натуральных г грашовых падаткау Некат М будавалгея каля замкау, разам з апошнгмг (I казнь, 1504 Дзгсна 1566) Мнопя узнгкалг каля кляштарау г буйных прыходау (Жырош чы, 1643) У 16 ст са скасаваннем абмв жаванняу, у М пачалг пераутварацца буйныя селы г вескг (Моталь, 1554, Дзг вш, 1566, Станькава, 1585, г гнш) Найб хутка раелг М на буйных шляхах 1 скрыжаваннях дарог, каля перапраУ 1 прыстаней (Нача, Барань, Старобж,
Стары Свержань, Свтслач, Петрыкау i шш ) У абавязю местачкоуцау уваходзт-ш нагляд за дарогамт, будаунштва корч-чау 1 заезных дамоу У 16—18 ст у Беларуст было ужо каля 400 М На чале адмтнтстрацыт М стану войт М падзя-лял.ся паводле прыналежнасщ (дзярж, прыватнауласшцкай, царк), ландшафт-наи прывязк. (берагавыя, сухадольныя, балотныя) Магнаты i заможныя паны стваралт М побач з замкам!, палацамт, сядзтбам. (Шчучын, Паставы, Варняны, Цужю 1 шш ) Ва узнткненн! М пэуную ролю адыгрывала наяунасць прамысло-вых 1 шш аб’ектау (фолюшы, крупа-дзеркт, млыны, мануфактуры, гуты, бровары, суднабуд верф1 1 шш ) Плант-ровачнай асновай ix забудовы былт ган-дасвая плошча, якая утваралася пашы-рэннем вулщы пад юрмаш, выкарыс-таннем часткт вольнай прасторы памтж Рцельным. вулщамт, ц. на скрыжа-
1 вулщ, дзе плошча магла фарм.ра-saiiua рознай формы На пач 19 ст для (Врагу бел М был. распрацаваны арх форныя» планы (Сянно, Чавусы, Бы-хау Втлейка т тнш) Найб развитую шишровачную структуру ва усх Беларус. мел. М , яюя у свой час был. павя-товым. цэнтрамт (Горю, Чавусы, Быхау, РагачоУ) або т зв заштатным, гарадам. (Мсщслау, Крычау, Бялынтчы) У канцы 19 ст у М жыло каля 150 тыс чал У 1920—30-я г мнопя М БССР перау-твораны У гарады т гар паселю, астат-ны — у весю У Зах Беларус. М .сна-вал. да 1939
Лт Беларускае народнее жылле Мн , 1973 Лакотка A.I Дойладства Мн, 1997 (Беларуси, Т 2) Яго ж. Мястэчкт Беларус. // Мастацгва 1998 № 10
Аляксандр Лакотка
МЯТЛА Петр Вастлевтч (1890, в Кух-цпгцы Дзтсенскага пав Вгленскай губ , цяпер Мтерскага р-на — 12 8 1936), реяч нац «вызв руху у Зах Беларус. Чл КПЗБ з 1926 У 1906—10 вучыуся у Дз.сенсктм гар вучылнпчы, у 1911—12 на пей курсах у Коуне. Працавау нас-таунткам У 1914—-17 у арми Знаходзту-ся сярод юнкерау Аляксееускага ваен вучылшиа, яюя «выступит, супраць рэвалюцы. . паустаушага пралетарыяту» Быу арыштаваны . зняволены у турму 3 инца 1917 да 1921 настаун.к на радзт-чс 3 1921 у Втльнт У 1921—22 працавау бухгалтерам, заг аддзела Втленскага саюза кааперацыт Удзельнтчау у ства-рэнш нац-вызв арг-цый, бел школ у Зах Беларус. У 1922 выбраны дэпута-там польскага сейма ад бел нац мен-шасщ Быу членам Беларускага пасолъс-ыга клуба Адзтн са стваральшкау, чл ЦК Беларускай сялянска-работнщкай грамады Пасля яе разгрому арыштава-ны 161 1927, па працэсе 56-1 (1928) прыгавораны да 12 гадоу тур мы У вышку абмену палттвязнямт з 1930 у СССР Працавау у ВСНГ БССР нам нач планавання, нач секгара кадрау, у Камки па вывучэннг Заходняй Беларуа пры Прэзщыуме Бел АН, быу яе стар-шыней (1932—33) Аутар прац па псторы. нац -вызв руху у Зах Беларуст, у т । <Аб таварыстве беларускай школы т
яго барацьбе» (1932) 1 9 1933 арышта-ваны па справе «Беларускага нацыяналь-нага цэнтра» («БНЦ») 9 1 1934 судовай калепяй АДПУ як аргантзатар т юраунтк «БНЦ» прыгавораны да вышэйшай меры Пакарання, якая была заменена 10 гадамт папрауча-працоуных лагерау Пакаранне адбывау на буд-ве Беламор-ска-Балтыйскага канала Памер у лагеры Рэабшттаваны 18 4 1956 Ваен трибуналам Бел ваен акруп
Уладзш1р Адамушка
МЯХОУСК1 Мацей (каля 1457 — 8 9 1523), польсю псторык, гл Мацей з Мехава
МЯЦЁЛЬСК! Андрэй Анатолевтч (н 16 9 1960, г Котбус, ГДР), бел архео-лаг, псторык Канд пет н (1992) Скончыу Гродзенсю ун-т (1984) 3 1990 у 1н-це псторыт АН Бел-'рус. Даследуе археалопю усх Беларуст с трэдневякова-га перыяду, займаецца пьпаннямт пет геаграфц
П В Мятла
МЯЧЭЦЬ М
Тв Города Посожья X—XIII вв // Ист археол семинар «Чернигов и ею округа в IX—XIII вв » Тез докл Чернигов 1990, Не каторыя пыганн. пстарычнай геаграфи Сма ленскай зямл. XII—XIII стст // Г.ст археал зб Мн , 1993 Ч 2, Смаленска Чарниаускае памежжа XII ст У мнкрэччы Дзясны . Дняпра // Там жа 1994 № 4, Орша у XII—XIII стст памтж Полацкам . Смаленскам // Там жа 1995 № 6, О местонахождении центра Зарубской волости Смоленской земли // Там жа 1996 10 Да пытания аб природных .
антрапагенных межах Вщебскай зямл. XII— XIII стст // 3 глыб, вякоу Наш край Мн 1997 Вып 2
МЯЧЭЦЬ (ад араб масджыд — месца дзе адбшаюцца зямныя паклоны), куль тавы будынак у клане, месца агульнай малттвы Узнтклт у 7 сг На пачатку гэта былыя язычнщктя храмы або цэрквы, прыстасаваныя для мусульманскага на-бажэнства Да канца 8 ст сфармтрава-лася характэрнае аблтчча М гал сцяна (к . б л а) павернута у бок Меккт, знут-ры у ей н.ша накшталт алтара — м г г раб (м г х р а б), да якой у час малттвы навернуты твары вершкау Побач з м.г-рабам — кафедра з 3—9 прыступак для мулы — м 1 н б а р (татар м у м . б . р ) Падлога заецшаецца коудрамт г дывана мт Для старых г хворых уздоуж сцен стаяць лавы На сценах могуць развеш-вацца выявы славутых М , цытаты з Ка рана — м у г . р ы (але нтяюх скульптур г малюнкау людзей г жывел) У час малттвы у М дапускаюцца толью муж чыны, але ззаду за гал залай можа быць асобнае памяшкапие для жанчын з акном з тонкай фтранкай (напр, у бел татар) або тзаляваныя галерэт М часта упрыгожваецца купалам вежа —
Да арт Мячэць Праект рэстаУра-цьи мячэш з былой в ДаУбучк.
(Смаргонск. р-н) для Беларускага дзяржа^нага музея народнай архттэ-ктуры . побыту Аутар АI Лакотка
252 МЯШКОУ
м i н а р э т знаходзщца на тым жа бу дынку (характерна для уых татар) або стащь асобна (звычайна у Турцьн, Ся рэдняй Азц 1 шш ) 3 мшарэта памочнтк мулы м у э д з 1 н (у бел татар м я -з 1 м ) голасам склхкау вершкау на ма-лпву (цяпер тэта звычайна не робшца або выкарыстоуваецца гуказашс) У буйных населеных пунктах юнуюць вя-лпая М — джамп (пятшчныя, або саборныя), яюя з’яуляюцца цэнтрам! прыходау — джам1ятау, 1 дробный квартальный i сельсюя М Акрами наба-жэнсгвау у М праводзяцца сходы i шш грамадсюя мсрапрыемствы мусульман стах абшчын На Беларус! М з’явипся разам з пасяленнем тут татар-мусульман у 14—16 ст Пасля перыяду вера-цяршмасщ у ВКЛ у 17 ст мела месца забарона з боку каталщкай царквы бу даваць i рамантаваць М У Рас шперьп усе падобныя пытанш рэгулявала прад-тсанне МУС 1829 «Аб правшах будау нхцтва татарски: мячэцей» Праект уз-гадняуся у губернски! прауленн! i у 1 аурычасюм магаметанскш духоуным упрауленн! Першыя М на Беларуш был! драуляныя адназрубныя пад 4-схиьным дахам, са слупавым ганкам щ галерэяй, без мшарэтау Паступова узнхк мшарэт у выглядзе стромкай ве жы (Лоучыцы, Навагрудсю р-н, 1688) Пазней таю тып вядомы i у шш М у Мядзеле (1840), Клецку (1881), (1884), Асмолаве (Навагрудсю р-н, 1924) У 18—19 ст узн1к адметны тып М, па архтгэктуры блхзю да касцела (Крушыняны, Гродзенсю пав , 18 ст ) Унхкальным помнхкам архитектуры, яю увасоб1у рысы М клаычнага У сходу, стала М з в Даубучю Смаргонскага р на (18 ст) Шэраг М будавауся па узорах правасл царк архггэкгуры (Сло-нхм, 1882, Мшск, 1902 — адзшая мура-ваная М на тэр Беларуш) У 1-й пал 20 ст на тэр Беларуш М юнавалх у Асмолаве, Вщзах (1860—65), Даубучках, lyi, Капылх (1880 я г), Клецку (1881), Крушынянах, Лоучыцах, Ляхавхчах (1815), Мшску, Мхры (да 1795), Мядзе-ле, Навагрудку (1796), Некрашунцах (Воранаусю р-н, 18 ст), Слонхме, Смх-лавхчах (1856), Уздзе Захавалюя М з в Даубучю (перавезена у Бел дзярж музей народнаи архпэктуры х побыту), у 1ух, Лоучыцах (рэштю) У 1994 адбуда-вана М у Слонхме, у 1996 — у Нава-грУДку, 18 10 1996 адкрыта новая М у Смхлавхчах
Лип Л а к о т к a AI Бераг вавдраванняУ, хи Адауль у Беларус! мячэщ Мн , 1994
Аляксандр Лакотка мяшкбу Мхкалай Максхмавхч (н 11 5 1922, г Крычау), дзярж дзеяч БССР, бел псторык Канд пет н (1953), праф (1968) Скончыу БДУ (1949), Акадэмпо грамадсюх навук пры ЦК КПСС (1953) Удзельнгк Вял Айч
Да арт Мяшчане Мяхпчанка з г Давыд-Гара-док у традыцыйным уборы 19 ст
вайны 3 1942 на грамадскай 1 парт рабоце у Тадж ССР 3 1945 шетруктар ЦК КП(б)Б, з 1953 нам дырэкгара, ды-рэктар 1н-та псторьп партых пры ЦК КПБ, заг аддзела навукх, навуч устаноу 1 школ ЦК. КПБ, рэкгар Мхнскай ВПШ У 1968—88 мшхетр вышэйшай i сярэдняй спец адукацьп БССР Чл ЦК КПБ у 1960—91 Дэп Вярх Савета БССР у 1967—90 Даследавау псторыю СССР х БССР, КПСС х КПБ, пытанш вышэйшай адукацых у Беларуш Адзш з аутарау х рэдактар прац «Бальшавхю Бе-ларусх у першай рускай рэвалюцых» (1955), «У суровый гады падполля» (1958), «Нарысы исторьп Камунютычнай партых Беларуш» (ч 1, 2-е выд 1968), «Курс лекцый па псторы! КПСС» (ч 1—2, 2-е выд 1974—75) 1 шш
МЯШЧАНЕ (польск mieszczanin гара-джашн), падатковае саслоуе у ВКЛ у 14—18 ст 1 у Pacxi у 1775—1917, якое включала розныя катэгорых тара джан — рамеешкау, дробных гандля-роу, купецтва х шш На Беларуш тэрмхн «М » замацавауся на працягу 15 ст Да М заливал! тую частку рамеешкау (у т л цэхавых), купцоу, дробных гандая-
роу, якая падпарадкоувалася магдэбург скаму праву У некаторых гарадах Бела руш (Вщебск, Полацк) у склад М ува ходзша х землеулаешцкая частка тара джан, якая выконвала вайсковы абавязак — конныя мяшчане, путныя пасельсюя Яны складалх прывшеява ную групу М , вызвалялхея ад падаткау Пасля далучэння Беларусх да Рас 1мпе рых на М бел гарадоу пашырана зака надауства хмперых Акты 1775 х 1785 за лхчылх да М пасадсюх людзей, частку гараджан, што не уваходзша у купецки пльдьп, рамесныя цэхх М выконвал рэкруцкую павхннасць, былх абмежава ны У праве перамяшчацца, да 1863 на и пашыралхея цялесныя пакараннх Зван не М спадчыннае, аднак и склад па пауняуся за кошт збяднелых купцоу прыватнаулаенщюх сялян, якхя выкуп! лхея або былх адпушчаны памешчыкаи Паводле перапхеу 1897 М х купцоу у бел губернях было 1800,1 тыс чаи — 22,4% насельнхцгва, у гарадах (без мяс тэчак) — 69,5% насельнхцгва
МЯШЧАНСКАЯ СЛАБАДА, месца кампактнага пражывання беларусау у Маскве у 2-й пал 17 — пач 18 ci Утворана у вер 1672 паводле царскага указа на тэр «дварцовай» Напрудная слабады 1 Трохцкага падвор’я спецыяль на для бел рамеешкау, вывезеных з Бе ларуш у час вайны Расп з Рэччу Патам тай 1654—67 У 1676 у М с было 56' двароу, у 1684—679, у 1695—787 Сла бадой юравалх асобныя стольнш, пры значаныя Пасольсюм приказам Сюда былх пераведзены тыя беларусы, якш цасялхушыся у Маскве, мелх свае двары Бяздворных I некат майстроу, яюя пра цавалх пры царскхм двары х жыл! у дварцовых 1 чорных слабодах 1 сотнях у М с не узялх Каля 200 ссм’яу белару сау з-за недахону зямлх у М с , жьш у шшых слабодах У 1680-я г беларусы складалг каля 20% насельнштва Мас квы, палова з к жыла у М с Паводле перапхеу 1676, у М с жылх рамесши больш як 60 спецыяльнасцей Каля 36% жыхароу слабады былх шсьменныя, туг працавала школа для дзяцей (трымау беларус Якау Якаулеу) х багадзельня Адметную ролю слабада адыграла у ста науленнх рас тэатра 26 дзяцей жыхароу Меу 1675 паставшх спектакль «Жалос ная камедыя», пасля чаго трупа пашы рана да 60 чал х створана спец артыс тычная школа, 20 акцерау займалхея у асобнай балетнай школе У 1676 пастау лены спекгаклх «Пра Давыда а Галхяфа» 1 «Аб Бахусе х Венусе» Аднак пасля смерцх цара Аляксея Мгхайлавхча у 1676 трупа распушчана Баярсюм «прыгаво рам» 23 8 1682 вызначана асобнае ста новхшча М с , паводле якога жыхары яс як хншаземцы атрымалх розныя льготы i прывхлех, што спрыяла пашырэнню гандл дзейнасц! мяшчан, 17 з яюх был приняты у Гандлевую сотню М с зшк ла пасля пажару 1712 Генадзь Прибытка
255
НАВАГ РУДАК
н
pay (1578, 1599, 1613, 1652,1751) i эпщэ-мш (1590 1592,1603,1708) Ваен падзе! । прыродиыя катаюпзмы прывялз горад и шли । эканам заняпаду У канцы 18 II у Н каля 3 тыс чал , 3 угпяцкы царим 5 касцелау, 6 манастыроу, сшаго-ia мячэць Паводле 3-га падзелу Рэчы Пааылпаи з 1795 Н у складзе Рас im-псрьл цэнтр павета Слонгмскай, з 1797 — Лггоускай, з 1801 — Гродзен-иыи а 1842 — Мшскай губ У 1812 Н -Ш1Я1Ы войскам! «Вялжай арми» Напа-леона (польски часщ i вестфальск! корпус Ж'рома Бонапарта), з мясц жыхароу сфармхраваны 19-ы уланскг полк Л1-тоушх войск 1812 У 1817 у Н 1571 ж , • т л 726 яурэяу, 319 татар, 428 драуЛя-Вй 1 9 мураваных дамоу У час пау-Ьпи 1830 — 31 у Н 22 7 1831 увайшоу паустанци атрад Ю Кашыца i М Мсжкускага У 1837 — 3679 ж , у т л 2660 мяшчан, з служачых 36 ваенных, V нышльных, 15 адстауных, 14 купцоу 3 и плвдьп, 48 духоуных, былг 4 брука-мныя 1 9 небрукаваных вулгц 1 завул-iav 11асля закрытия Навагрудскаи да.ш-манасаи школы f 1834 створана 5 клас
нас гар вучылипча, якое у 1858 перау-творана у Навагрудскую гшназ1Ю У 1862 засн кафляны з-д братоу Лейтнекерау, яю меу фипялы на У краше У час паустання 1863—64 у Н сфармгравана пау-станцкая арг-цыя на чале з У Борзаба-
Г1 i
гатым У 1887 засн с-г ашчаднас т-ва, у 1888 — банк, у 1895 — друкарня У 1890-я । дзейшчау маркшсцю гурт ок I Трусевта, з 1899 — шяшсцк! гурток У 1897 — 7887 ж , з ix роднай мовай Л1-чьш беларускую 1676, рускую 319, «маларускую» 16, яурэйскую 4992, польскую 401, татарскую 475, нямецкую 5 жыхароу, паводле веравызнання было праваслауных г аднавершкау 1573, като-лгкау 790, гудзеяу 5015, магаметан 494, пратэстантау 14, былг 723 жылыя дамы, гар вучылипча з алдзяленнем для дзяу-чынак, яур прыватнае вучылипча, са-бор, царква, касцел, сшагога, мячэць, паштовая станцыя, 86 крам у гандлевых радах 1 62 асобныя крамы, цагельны, ганчарны, мылаварны, 2 ганчарна-каф-ляныя з-ды, 1 кгрмаш на год, 8 гасцг-нщ, 6 заезных дамоу, 20 корчмау i ш-цейных дамоу, 417 рамеснгкау У 1905 з явился першыя вул1чная газавыя лгх-тары У 1910 у Н 8414 ж , 76 мураваных г 1074 драуляныя будыню У 1914 — 6 навуч устаноу У 1-ю сусв вайну Н з 229 1915 да канца 1918 акупграваны герм войскамг, гут размяшчауся штаб ix 10-й армц, был! пабудаваны элек-трастанцыя, праведзена тэлефанкзацыя, пракладзена вузкакалейная чыгунка, выдавалася «Nowogrodoker Knegsz-eitung» («Навагрудскаи ваенная газета») 27 12 1918 у Н увайшоу 152-п стралк полк Чырв Арми У лют 1919 адбыуся 1-ы пав з’езд Саветау 3 18 4 1919 да 19 7 1920 1 3 110 1920 акушраваны польскгм войскам 3 1921 у складзе Польская Рэспубл1К1, цэигр ваяводства 1 павета, 6376 ж, 699 будынкау, у 1931 — 9567 ж, 1055 жылых будынкау, 2 касцелы, 2 царквы, 3 ынагоп, мячэць, польская пмназш 1 Навагрудская беларуская ггмназгя, 2 бальнщы, 4 юрмашы на год, 7 гасщнщ, 2 друкарш У 1920— 30-я г выходзиа больш за 10 наймен-няу перыяд выданняу, у кастр 1922 пачала выдавацца першая у Н бел газ «Наша Бацькаушчына» У 1924—31 на Малым замку насыпаны курган у гонар А Мгцкевгча, 11 9 1938 адкрыты яго
14 20 G1
254
НАВАГРУДАК
Н у ВКЛ стал1 звычайиай з яваю У Статут ВКЛ 1566 быу унесены спец ар-ТЫКул Ю ПРОСТЫХ ЛЮдех, кгдыж повышена чести и станов за годностями за слугами могут меть» Пасля Люблшскай уип 1569 на сейме 1578 принята кан стытуцыя, каб кароль «плебея^» не узводзгу у шляхецтва, адно толькг на сейме па прадстауленш Рада ВКЛ ш у войску за мужнасць Гэта пауйглывала на фармулеуку артикула Статуце ВКЛ 1588 «О непривлащенье вольностей шляхетских людем простого стану» Паводле яго Н праводз пася толью «за яв ными злачными и рицерскими нослуга ми, мужством, оказаным против непри ятелем нашим» На сейме 1601 зацвер джана палажэнне, паводле якога Н праводзыася каралем толькг па и рад стауленнг сената т пасольскай гзбы, а у войску — гетманам Каб не было таем ных Н , сапраудным! лнылгся толькг тыя, што адзначаны у спец сеймавых канстытуцыях На каранацыйньгм сей ме 1633 забаронены прыватныя адопцьи (прыем у геральдычны род прадстаунь коу шш саслоуяу) Паводле канстытуцы! 1643 набшгтаваныя сем г на працягу 3 накален няу не мелт права заимаць па-сад г спрауляць пасольствы Значнае пашырэнме атрымала практика Н у час панаваиня караля Стангслава Аугуста [1764-—95J, калг было набыттавана у 2 разы больш асоб, чым яго папярэдшка Ml з 1601 Уладмслау Вяроукш Шмюша
НАВАГРУДАК, горад у Гродзенскай вобл , цэнтр Навагрудскага раена За 162 км на У ад Гродна, 22 км ад чыг сг Наваеяьня на лти Лща—Баранавтчы 30,7 тыс ж (1998)
Паводле археал даследаванняу пасе лшгча на тэр сучаснага Н узнгкла у канцы 10 ст 1ут быу насад, пазней — вакольны горад Прыкладна праз пау стагоддзя абжыга Замкавая тара, па якой пабудаваны дзядзшец Некропа-лем Н у 10—11 ст быу Навагрудаа курганны могшыпк Не пазней 12 ст за селена узвышша, размегпчанае на ПдЗ
Герб Навагрудка 1595
ад вакольнага горада у сярэдзше — 2 й пал 12 ст тут пабудаваны мураваны храм — папярэдшк Ьарысаглебскаи царквы У горадзе былг развпы аира цоука жалеза, косцг, янтару, каляровых г высакародных метала)/, гснавау гап-даль з крагнамт Зах Еуропы, Прыбал тыкт, Ктеускай зямлей Пра сувязг Н э Втзантыяй г Ьлгзкгм Усходам у 12—13 ст сведчыць в13антыискт г сгрыискг шкляны посуд, размаляваны золатам г каляровай эмаллю На тэр вакольнага горада было некалыа дамоу са шкляны мг вокнамт (шкло прывозип з Кгева) г фрэскавай размалеукай сцен, што было ушкальным для гагачаснаи жылои забу довы Першае верагоднае упамгнанне Н у птсьмовых крынтцах адносшца да 1044 г звязана з паходам Яраслава Муд рага на Липву Упершыню гэтае мерка-ванне выказау В М Тацтчау Летатс-ныя варыянты назвы горада — Н о -вогород, Новгородок, Ново городок, Новый Городок г гнш Традыцыйнае бел вымауление Н аваградак пад уплывам польс кага варыянта N owog rod е к гран сфармавалася у сучасную назву Н У 13—14 ст Н — цэнтр удзельнага На вагрудскага княства Пад 1235 уцамша ецца навагрудска кн 1зяслау У 1252 на вагрудскт князь Мгндоуг каранавауся у
Н як кароль лгтоускт, на падставе чйй шэраг псторыкау лгчыць з гэтага ЧИ Н сталгцай ВКЛ Сын Мпщоуга Вой шалк у барацьбе супраць 1 алщка В1 лынскага княства г лгт князеу аб ядна' вакол Н Пгнскую зямлю, Нальшчан Дзяволтву што склада аснову тэр ВК! Иа И иеаднаразова нападал! татары 1 п саюзнгкг — дружыны галщка валмнсхп князеу у 1250-я г, 1274, 1276, 1277 а потым крыжакг у 1314, 1321 1341 1390 1394 Як цэнтрам удзельнага кпясыаН валодалт з 1329 Карыят, пасля 1358 т сын Федар, з 1386 — Карыбут 3 1391 Н — адзш з цэнтрау велгкакняжацкаи дамена У канцы 14 — пач 15 ст й таут пасялту у Н г яго наваколл! татар у 1428 ен запгсау горад разам з пава кольнымг вескам! у пажыццевае улдаи не сваей жокцы Ульяне У канцы 15 сг у Н 3—4 тыс ж У 1316 Н стау цл трам самастоинай Лгтоуска Навагрг скай мгтраполгг, якая ахоплгвала № васл царкву ВКЛ г Галщыг (гл у apj Ккуская мтраполы) У 1568 у Н И цэрквау Пасля Ьрэсцкаи унп 1596 м|Г-рапалщкай кафедрай завалодалт унгяш У 16 ст Н таксама адзш з цэнтрау Ъ фармацъп Беларусг У студз 1507 утю» рана Навагрудскае ваяводства 26 7 1511 Н атрымау магдэбургскае права якое лацверджана у 1562 1595 г 1776 Прыв, леем 1595 зацверджаны гарадска герб ) чырв пол! выява архангела Мгхагла ЯК! трымае у правай руцэ меч, а у леваи ва гг У 1597 кароль Рэчы Паспалггай Жы I гмонт Ш дау? мяшчанам Н прывиск на 2 ктрмашы у год на працягу 2 тыдняу на «рымскгя святы» Тры Караш г Трои цу 3 1581 па 1775 у горадзе адбывалм пасяджэнш Гал лгт трибунала У сярз дзше 16 ст У Н 2—5 тыс ж У 16—18 ст горад моцна пацярпеу ад ваен дзе янняу у 1506 г 1507 ад крымскгх татар у 1518 г 1534 у вышку войнау Рус дзяр жавы з ВКЛ, у 1648 у ходзе ацтыфеад,, вайны 1648—51, у вер 1655 узяты русл войскам кн AM Трубяцкога у вайи' Расгг з Рэччу Паспалггай 1654—67 У. 1661 у сувязг з ваен спусташэннямг ПЛ рад вызвалены ад падаткау на 4 гады У 1706 у Пауночную вайну 1700—21 акН' пграваны шведскгм войскам У 16—1> ci Н некалыа разоу пацярпеу ад пажа-.
Навагрудак у канцы 18 ст 3 акварэлг К> Пешкг
Навагрудак Вщ на Замкавую тару г Фарны касцел 3 малюнка Н Орда Сярэдзша 19 ст
255
НАВАГРУДАК
н
pay (1578, 1599, 1613, 1652,1751) г эпщэ-шй (1590 1592,1603,1708) Ваен падзе! 1 природный катаклтзмы прывялт горад ia палгг 1 эканам заняпаду У канцы 18 ст у Н каля 3 тыс чал , 3 унгяцкгя царквы, 5 касцелау, 6 манастыроу, сшаго-ia, мячэць Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалггай з 1795 Н у складзе Рас тм-перыг, цэнтр павета Слонгмскаи, з 1797 — Лпоускаи, з 1801 — Гродзенскай, з 1842 — Мгнскай губ У 1812 Н заняты войскамг «Вялиаш армн» Напа-гсона (польская часцг г вестфальскг корпус Жэрома Бонапарта), з мясц жыхароу сфармграваны 19~ы уланскг полк л7-таусюх войск 1812 У1817уН 1571Ж, утл 726 яурэяу, 319 татар, 428 драуЛя-пых г 9 мураваных дамоу У час паустання 1830 — 31 у Н 22 7 1831 увай-шоу паустанцкт атрад Ю Кашыца г М Межасускага У 1837 — 3679 ж, у т л 2660 мяшчан, з служачых 36 ваенных, >37 цывшьных, 15 адстауных. 14 купцоу 3*й пльдьп, 48 духоуных, былг 4 брука ваныя г 9 небрукаваных вулгц г завул кау Пасля закрыцця Навагрудскаи дамг шканскаи школы у 1834 створана 5-клас
нае гар вучылгшча, якое у 1858 перау-творана у Навагрудскую гшназгю У 1862 засн кафляны з д братоу Лейтнекерау, якг меу фглгялы на Украгне У час паустання 1863—64 у Н сфармгравана пау-станцкая арг-цыя на чале з У Борзаба-
гатым У 1887 засн с -г ашчаднае г-ва, у 1888 — банк, у 1895 — друкарня У 1890 я г дзейнгчау марксгсцкг гурток I Трусевгча, з 1899 — сгянгсцкг гурток У 1897 — 7887 ж , з гх роднай моваи лт-чылг беларускую 1676, рускую 319, «маларускую» 16, яурэйскую 4992, польскую 401, татарскую 475, нямецкую 5 жыхароу, паводле веравызнання было праваслауных г аднавернгкау 1573, като-лгкау 790 гудзеяу 5015, магаметан 494, пратэсгантау 14, былт 723 жылыя дамы, гар вучылшгча з аддзяленнем для дзяучынак, яур прыватнае вучылгшча, са-бор, царква, касцел, спгагога, мячэць, паштовая станцыя, 86 крам у гандлевых радах г 62 асобныя крамы, цагельны, ганчарны, мылаварны, 2 ганчарна-каф-ляныя з-ды, 1 ктрмаш на год, 8 гасцт-нтц, 6 заезных дамоу, 20 корчмау г ш-цейных дамоу, 417 рамеснткау У 1905 з’явштся першыя вулгчная тазавыя лтх-тары У 1910 у Н 8414 ж , 76 мураваных г 1074 драуляныя будынкт У 1914 — 6 навуч устаноу У 1-ю сусв вайну Н з 22 9 1915 да канца 1918 акуптраваны герм войскамг, гут размяшчауся штаб гх 10-й армп, былт пабудаваны элек-трастанцыя, праведзена тэлефантзацыя, пракладзена вузкакалейная чыгунка, выдавалася «Nowogrodoker Krregsz-eitung» («Навагрудская ваенная газета») 27 12 1918 у Н увайшоу 152-гт стралк полк Чырв Армп У лют 1919 адбыуся 1-ы пав з езд Савегау 3 18 4 1919 да 19 7 1920 г з 1 10 1920 акуптраваны польсктм войскам 3 1921 у складзе Польскай Рэспублгкг, цэнтр ваяводства г павета, 6376 ж, 699 будынкау, у 1931 — 9567 ж , 1055 жылых будынкау, 2 касцелы, 2 царквы, 3 сгнагоп, мячэць, польская пмназгя г Навагрудская беларуская ггмназгя, 2 бальнгцы, 4 ктрмашы гга год, 7 гасцгнщ, 2 друкарнт У 1920— 30-я г выходзтла больш за 10 наймен няу перыяд выданняу, у кастр 1922 па чала выдавацца першая у Н бел газ «Наша Бацькаушчына» У 1924—31 на Малым замку насыпаны курган у гонар А Мщкевгча, 11 9 1938 адкрыты яго
256
НАВАГРУДАК
н
дом музеи 5 1939 II у БССР з 15 1 1940 цэшр Навагрудскага раена Ба ранавщкаи вобл У Вял Лич вайну у вышку акружзння сав войск у Нава грудсюм «катле» акушраваны ням фа шыиаи яюя загубил у Н i раене 4506 > чал у 1 л 28 шс чал у швора ным тут лагеры смерю разбурылс каля 60% жиллсваи фонду 8 7 1944 вызва лены войскам! 2 ia Бел фронду у ходзе Ьела< тоцкаи аперацьи 1944 > 8 1 1954 у I род зснскаи иоб 1 i 7 3 1963 — горад абласнота палшрадкавацшя Паводле Укал Нрэзщлна Рэснубшю Беларусь № 4 8 ад 22 8 1997 Н i Нава! рудою р и 1бядншы у щну адм тэр адзшку У 1997 у Н 11 Д1ярж праднрыемсшау О ды 11!1ваи анаратуры абястлушчана ia малака иародшпасутыльны масла камбшат ф ю швейная валюшна лям цавая j шш ) 5 буд apt цый аутобуспы 1 1рузавы аутанфю 3 прадпрыемывы камуиальнаи ыспадарк! 26 недзярж прадпрыемствау 7 нульнаадук школ 2 школы нпэрнаты 2 стнртшколы муз школа индлсва зкшам кыедж с iy гас юхшкум C1IIB 139 Дом культуры Навагрудсю г/сторыка краязнаучы муки Мщкевгча Адама дом музеи 4 б и lap парк кулыуры 1 тдпачынку балыиц, 4 пал1клш1Ю 2 Kinai ?aiрьт Брацкая мал л чырвонаармеицау 1939 брацюя мо ылкт ахвяр фашызму moi шю сав вошау 1 паршзан помниа Я Канасу У Леш ну А Мщкешчу Невядомаму салдату землякам яка lannyjii v Аф| нисгапс памятный знаю каля iары Мш ioyia i н i Замкаваи 1ары i выявай пр герба 1595 Курин Ьессмяротнасш у гонар А Мш ковша IIomkiki архиэюуры Нава<руд (Ki замак Барыс илебская царква (16 ст ) Мтхаитаусю касцел Навагрудскага кляштара дамшисанцау М1каласуская царква (б К1сцсл Навагрудскага к гяш
План Навагрудка 1850 (’)
тара францыеканцау) Фарны касцел (1712—23) 1андлсвыя рады (1812) жы льтя дамы 19 — пач 20 ст Помшк са дова царкаваза маыащва — парк 1930 мячэць Выдаецца iai «Новае жыцце»
Лт Живописная Россия 2 изд Ми 1994 Гуревич Ф Д Дрсви ий Нoboiру док Посад — окольный город Л 1981
Королев IIД IIoBoipyjioK Ист эЛ' очерк Мп 1988 Г р м а л о в i ч М I ® ражытная Беларусь Полацк, i нова! арса® иерыяды Мн 1990 Г ! й б а МП Нам# дак Г1С1 варыс Пцкмрудж 1992 Яго* Навагрудак Гады i падзе! Навттрулак ifi Памяць Dei дак хрошк i ПшшрумЙЮ р из Мп 1996 Миаиаи №
Навагрудак Забудова плошчы Лешна
Навагрудак Фрагмент 1 арадской заоудовы
257
НАВАГРУДСКАЯ
Навагрудак Мячэць 1996
IIABAI РУДСКАЕ ВАЯвбдСТВА, 1) нм гэр адзшка у ВКЛ Утворана у нудз 1507 з цэнтрам у Навагрудку 3 1565 складалася з 3 паветау Ваукавыс кам Навагрудскага, Слонтмскага Ра пси тар ваяводства фактычна адпавяда-н тэр Навагрудскага павета Пл 36920 W2 нас у сярэдзше 17 ст 375 тыс чал (62400 дымоу) На тэр Н в 9 гарадоу г уясгэчак мелг магдэбургскае права Ваукавыск, Капыль, Любча, Мгр На вагрудак, Нясвтж, Ружаны Слонгм, ( |уцк Пасля 2-га падзелу Рэчы Пасла шай (1793) у складзе ваяводства ство раны Сталавгцкг пав з цэнтрам у в (млавтчы, Ваукавысю пав адышоу да 1родзенскага ваяводства Усх частка Навагрудскага пав увайшла у Мшскую губ Рас гмперьп Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалггай (1795) Н в далучана ia Рас гмперьп г уключана у Слошм-лую губ Навагрудскгмг ваяводамг была I 1лшскг (1507—08), А 1аштольд 11509), Я Забярэзшскг (1509—30), С Пнпольд (1530—32), Р Осцгк (1532— 42) А Хадкевгч (1544—49), А Палубги си (1551), I Гарнастаи (1554—58), II (аиега (1558—79), М Радзгвгл (1579— 89), I Гышкевгч (1590—1618), Ж К Радзииг (1619—30), Т Сапега (1630— 37) А Слушка (1638—43), М Сапега (1643—46), Е Храптовн (1646—50), К Халецю (1650), П Вяжэвгч (1653—58) К Валадковгч (1658—70) Я Керсноу ш (1670), Д Палубгнскг (1671—79), Ь Уняхоускг (1688), С Гызешауз (1689— 1709) Я Радзгвгл (1709—29), М Радзг «и (1729—46), Е Радзгвгл (1746—54), К) Ябланоускг (1755—73), Ю Несялоу-сК1
2) Адм-тэр адзшка у Польшчы на гэр Зах Беларусг у 1921—39 Утворана паводле закона (Падажэння) ад 4 2 1921 Пл 22966,2 км2, нас 822106 Ш (1921), 1 057 200 чал (1931) Па-□ялялася на 8 павета)!. Баранавгцкг, Ва-южынскг, Лгдскг, Навагрудсю, Нясвгж-гкг Слонгмскг, Стаубцоусю, Шчучын-гкг (з 1929) У 1921 у Н в было паля-ki\ 54%, беларусау 37,8, праваслауных Ч 2 католгкау 39,4% У 1937/38 навуч । нрацавалг 1396 навуч устаноу, вучы-пся 176,8 тыс вучняу Навагрудскгмг выводам! былг У Рачкевгч (1921—24), И Янушайцгс (1924—26), 3 Бячковгч (1926—31), В Костак-Бярнадсю (1931 — 13) А Сакалоусю (1933—39) Пасля
уз’яднання Зах Беларусг з БССР у снежнг 1939 у межах Н в створана Ба-ранавщкая вобл Мисалай Гайба
НАВАГРУДСКАЕ КНЙСТВА Нова гародскае княства, удзельнае княства у Панямоннг у 13—14 ст Цэнтр — Навагрудак (Новагародак) Новагародскг кн 1зяслау упамшаецца у 1пацьеусюм летапгсе пад 1237 (1236'?), калг галгцка-вальшскг кн Данма Романовы «наведе Литву Миндога Изясла-ва Новогородьского» на кн Конрада Мазавецкага На падсгаве гэтага запгсу лгчыцца, што побач з Мгндоугам у ба-рацьбе з мазавецкгм князем удзельшчау г (зяслау, якт быу у саюзных або васаль-ных адносшах з Данглам Раманавгчам Пазней Н к уваходзтла у склад уладанняу Мшдоуга, Рамана Данглавгча, Вои-шалка у 1-й пал 14 ст — удзел сына 1едзгмша Карыята (разам са Слонгмам г Мсшбавам) Нейкг удзел меу у Н к сын Карыята Федар У канцы 14 ст вял кн Вгтауг зняволгУ, а пасля вьпнау Федара з ВКЛ 3 гэтага часу Н к кан-ч аткова перайшло да велгкакняжацкага дамена, у Навагрудку сядзелг намеснгкг вял князеу
НАВАГРУДСКАЯ АКРУГбвАЯ АРГА-
Н13АЦЫЯ КПЗБ Створана у вышку падзелу Баранавгцка-Слоншскаи акруго-вай аргаюзацъп КПЗБ на Н а а КПЗБ г Слонгмскую акруговую аргашзацыю КПЗБ Дзейшчала ггадпольна з канца 1932 да жн 1938 пад кграунгцтвам Навагрудскага акр к-та КПЗБ У яе увахо-дзглг Карэлщкая, Любчанская, Нягне-вгцкая, Райчанская, Турэцкая, Цырын-ская Шчорсауская раенныя 1 Барана-вщкая гар арг-цыг КПЗБ, усяго больш за 400 камунгстау Да пач 1935 аб яд-ноувала 14 раенных арг-цыи (62 парт-ячэйкг), 350 членау КПЗБ Кграунгкамг ч розны час былг А I Багданчук, Ю Ка-валеусю, М Е Крыштафовгч М Я Мгха-лоускг, С С Панкова Акр арг-цыя узна-чальвала барацьбу працоуных за сац г нац вызваленне, уз’яднанне Зах Беларусг з БССР, аргангзоувала выступленнг рабочых г сялян супраць антынар палг-1ЫК1 польскага урада, за вызваленне па-лгтвязняу г шш У аггтацыйнай рабоце прапагандавала сав лад жыцця, распау-сюджвала камунгст г сав л-ру Навагрудскг акр к-т КПЗБ наладзгу выпуск газ «На акупанта» (тыраж асобных ну-мароу дасягау 200 экз ), Любчанскг райком — газ «Змаганне Навагрудчыны» Камунгсты спалучалг барацьбу за на-дзенныя штарэсы працоуных з палгг патрабаваннямг, кгравалг выступлениям! беспрацоуных, якгх да канца 1933 толь-кг у Навагрудку было каля 1 тыс чал Зыходзячы з тактыкг адзшага рабочага г антыфаш нар фронту, Н а а КПЗБ уз-началгла барацьбу супраць фашызацыг грамадска-палгт жыцця у краше, 8 7 1935 у весках ваяводства адбылгся масоук!, у Навагрудку — мгтынг пра-гэсту ( больш за 400 чал ) Шчорсаусю райком КПЗБ правеу масоую г мгтынг, на якгм прысутнгчала звыш 1 тыс чал У 1935 на Навагрудчыне адбылося 130
выступления)! за вызваленне палгтзня-воленых г лгквгдацыю Бяроза-Картуз-скага канщгагера У канцы 1935 у Бара-навгчах бы)! створаны адзшафрантавы к-т з прадстаунткоу КПЗБ, ППС, Бунда г Паалей-Цыена, якт вербавау рабочых у класавыя прафсаюзы, стварыу прафс арг-цыт харчавгкоу г мэбельшчыкау, у лют 1936 правеу Баранавщкг адзгна-франтавы мгтынг працоуных 1936, 2 4 1936 — дэманстрацыю пратэсту супраць расстрэлу рабочых у Кракаве У змаганнг за стварэнне антыфаш нар фронту Н а а КПЗБ дзейшчала сумесна з мясц арг-цыямг «Стронншдво людо-вэ», «Млода весь» г шш У ходзе камла-нгй за адкрыцце бел школ на Нава грудчыне (студз -— сак 1934 г вясна — лета 1936) камунгсты аргантзоувалт зборы подтсаУ, забастоую г дэманстрацыг Пад юраунштвам Навагрудскага акр к-та КПЗБ праводзгуся збор сродкау у дапамогу палттвязням, сем‘ям загшуу-шых рабочых Кракава, рэсп 1спанп У мат 1938 польсюя улады арыштавалг мнопх членау Навагрудскага акр к-та КПЗБ, аднак раеннае звяно працягвала дзейнасць Н а а КПЗБ накгроувала работу мясц арг-цый КСМЗБ Спынша дзейнасць у сувязт з неабгрунтаваным роспускам Кампартыг Польшчы г яе састауных частак КПЗБ г КПЗУ
Пан Дзяшко
НАВАГРУДСКАЯ БЕЛАРУСКАЯ Г1М-
НА31Я, сярэдняя навучальная установа У Зах Беларусг Тснавала у 1919—34 у Навагрудку У розны час дырэктарамг ггмназп былг Р Пяцэвтч, Я Цеханоусю, II Скрабец, выкладчыкамт К Баландо-вгч, 3 Ьарановгч, АВалынчык (музы кант г кампазгтар), М Гарбацэвтч, А Даншевгч, Я Драздовгч (мастак), Ж Запольская, Я Мшоу, А Орса (д-р прыродазнаучых навук), НГрусевтч, М Чатырка, А Шумскг, П Якгмовгч, Г Ямялкоуская г гнш Выкладалтся прадметы бел , польск , франц , лац г ням мовы, Закон Божы, псторыя г геаграфгя Беларуст г Польшчы, сусв пето рыя г геаграфгя, матэматыка, фгзгка, хт-мгя, прыродазнауства, маляванне, спевы, ручная праца, фтзкультура г шш Тэрмш навучання 8 гадоу У 1923/24 навуч г у пмнази было 250 вучняу Ак-рамя беларусау тут вучылтся русктя, яу рэт г татары Ггмназтя тснавала на сродкт бацькоу, ахвяраваннт розных грамадсктх арг-цый, адлтчэннт з дыет (зарплат) бел паслоу, вулгчныя зборы г шш Ггмназтя мела на мэце падрыхтоуку да паступ лення у ВНУ, захаванне бел нац сама-бытнаецт, павышэнне культ узроуню павап да нар звычаяу г традыцыи У пмнази дзейшчалт самадзейныя гуртю (харавы, вакальны, танцавальны, лтта-ратурны, драматичны), аркестр, спарт секцыт па легкай атлетыцы, футболе боксе, лыжная Вучнт выдавал! часоптс (на шашрографе) Закрыта польск ула дамт у чэрв 1934 Большасць вучняу
9 Зак 163
258
НАВАГРУДСКАЯ
н
(каля 80%) праххягвалх вучобу у Вмен-скай беларускай гшназп, частка — у мясц польскай пмназп 1мя А Мщкев1 ча Сярод вучняу Н б I вучоныя Л Ба рысаглебскх, Ь Kim, палхт дзеяч Я Са жыч, педагог Б Сладкоускх 1 хнш
Аляксей Аниичык
НАВАГРУДСКАЯ ПМНА31Я Засн у 1858 на базе 5-класнага дваранскага па-вятовага вучылппча, адкрытага у 1834 Утрымлшалася за кошт даходау з маен-ткау, што належалх лхквщаваным ката лицам кляштарам, часткова — за кошт дзярж казны За вучобу пмназхсты ила ЦШ1 10 руб Ад платы вызвалялхся дзецх беднай шляхты пры наяунасцх адпавед най даведкх (у 1860 ix было 15 чал ) У 1860 на базе Навагрудскага аднакласна га вучылппча створаны падрыхтоучы клас пмназп Пры пмнази працавалi mi нералапчны i фхз кабшеты, б-ка (2,5 тыс тамоу) У 1860 было 276 навучэн цау, у 1861 — 322 Першы дырэкгар — Чарнщкх, з 1859 — МА Дзмтрыеу, чл Рус геагр т-ва, даследчык псторых На вагрудка, этнограф, фалькларыст х педагог Куратарам быу кн К Радзгвхл Дзейнасць пмназп у асноуным была на кхравана на фармхраваине У вучняу рус дзярж светапогляду Закрыта пасля паустання 1863—64 Аднавхла работу у 1866 У 1868 зноу закрыта, на яе базе створана 4-класная павятовая школа
Jlim Зеленский И Материалы для географии и статистики Минская губерния Ч 2 СПб, 1864, Труды Минского губернского статистического комитета Мн , 1870
Mik алий Гайба
НАВАГРУДСКАЯ ДАМ IHI КАНСКАЯ ШКбЛА, павятовая сярэдняя школа пры Навагрудскгм кляштары дампакан-цауу 1794—1834 Мела 6 класау, праца вала 6—7 выкладчыкау (прафесарау) на чале з прэфектам Мела 2 ступеш Нхж нюю ступень угваралх 2 першыя класы, у якхх вывучалх польскую х лацшскую мовы, арыфметыку х геаграфхю У на-ступных чатырох класах выкладалхся псторыя, фхзгка, матэматыка, л-ра, права, этыка, франц, ням х рус мовы У кожным класе з найб здольных вучняу выбхралх т зв аудытараУ, якхя дапамага-лх выкладчыкам у навучаннх х падтрым цы дысцыплшы Штоквартальна право-дзхлхся экзамены Большасць вучняу жыла у кляштарнай бурсе (хнтэрнаце) Выпускнхкх школы мелх права пасту-паць у Вменскг утвератэт У 1807—15 у Н д ш вучылхся А Мщкевш х Я Ча-чот Закрыта пасля пажару 1831 У 1834 на яе базе створана пяцхкласная павятовая школа з рус мовай выкладання
Лт 3 w i г к о St Z Mxckxewxczexn pod czyh 2ycie i tworczosd Jana Czeczota Waxszawa, 1989 S 18—22 Мжалай Гайба
НАВАГРУДСКАЯ П РАВ А СЛ АУ НАЯ
ЕПАРХ1Я, царкоуна-адм адзхнка Бел правасл царквы (экзархата) У 1316— 1596 Навагрудак з’яуляуся цэнтрам Лх-
Да арг Навагрудская беларуская пмназйх. Выпуск 1929/30 навучальнага года
гоуска-Навагрудскай мхтраполп (гл у арт Клеуская мгтраполш} У 1942—44 епарххя хснавала у складзе Беларускай аутакефалънай праваслаунай царквы У лют 1992 адноулена, ахоплхвае Нава-грудскх, Астравецкх, Ашмянскх, Дзят лаускх, lyeycKi, Карэлщкх, Лхдскх, Сло-нхмскх, Смартонскх р-ны Гродзенскай вобл На тэр епарххх у в Жыровшы дзейнхчае Мшская духоуная семшарыя Тытул кхруючага арххрэя Н п е — етс-кап Навагрудскх х Лхдскх, яго рэзщэн-цыя знаходзхцца у Жыровщкгм Свята-Успенскш мужчынскш манастыры 3 1992 епарххяй юравалх епхскапы Кан-станцхн (ААГаранау, 1992—96), Гурый (М П Апалька, з 1996)
НАВАГРУДСК1 БАРЫСАГЛЁБСК1 МА-
НАСТЫР, унхяцкх мужчынскх манастыр у Навагрудку у 17—19 ст Засн у 1-й чвэрцх 17 ст пры мхтрапалхцкхм Бары-саглебскхм саборы протаарххмандрытам ордэна базыльян, пазней мхтрапалхтам I В Руцкт якг на угрыманне манахау
нрызначыу частку прыбыткау Лаури шаускага манастыра (Паводле мерка вання некат псторыкау, манастыр при Ьарысаглебскхм саборы хснавау з 14 сх як праваслауны ) На 1-й х 2-й кашрла цыях базыльян (1617, 1623) Навагрудскх манастыр названы друпм пасля Вшеп скага У сярэдзше 17 ст манастыр ахвя равау на угрыманне рымскай рэзщэп цых базыльян 24 залатыя фларыны Пэуны час пры манастыры дзейнхчалх школа для свецкхх асоб, у 1666 мают пратэставалх супраць канкурэнцьп езух тау у галхне адукацых Пасля вайны Ра сп з Рэччу Паспалхтай 1654—67 манас тыр збяднеу х заняпау, у 1671 былх тол х. кх 2 манахх Скасаваны разам з Лауры шаускш манастыром пры лхквщацых унхх у 1839 Барысаглебская царклх 1517—19 захавалася, помнхк арххтэкту ры рэсп значэння Аляксандр Ярашэвт
НАВАГРУДСК1 ПСТбРЫКА-КРАЯ ЗнАУЧЫ МУЗЁЙ Засн 29 7 1987 у х Навагрудак, адкрыты 11 9 1992 Пл эк
Царква Навагруд скага Барысагле бскага манастыра
Малюнак 19 сх
259
НАВАГ РУДСК1
н
Навагрудсю замак. Рэканструкцыя В.Сташчанюка. 1991
Спазщыт 263 м2, больш за 7,6 тыс. экспанатау асн. фонду (1998). У 9 залах наказаны пет. шлях Навагрудка ад стараж. часоу да вызвалення ад ням.-фаш. ихопшкау у 1944. Сярод экспанатау прылады працы з крэменю, бронзы, жалеза, керахнчны посуд, кафля, упры-гожанш са шкла, бронзы 10—13 ст., прадметы тмпарту з Ктеускай зямш, Bi-)анты1, Скандынавц, краш Зах. Еуропы 1 Блвкага Усходу. Экспазщыя расказвае Пра утварэнне ВКЛ, вял. князеу M1H-доуга, Войшалка, Вггаута. Дыярамы, малюню, фотакопп i шш. матэрыялы адлюстроуваюць жыццё горада ва умо-вах магдэбургскага права, войнау 17— 18 ст. Асобныя экспазщьп прысвечаны дзеячам навую i культуры Я. Булгаку, Я.Н. Драздовгчу, Ф. Еулашоускаму, А. Мщкевгчу, Я. Чачоту i шш., вучонаму-астранаугу Б.У. Kimy, дзейнасщ Нава-грудскай беларускай гшназп, Навагруд-скай польской г'шназИ 1мя А. Мтцкев!ча, т-ва бел. школы. Экспазщыя, прысве-чаная Вял. Айч. вайне, расказвае пра дзейнасць сав. падполля i партыз. атрадау, фармтраванняу Армц Краёвай, яур. партыз. атрада Бельскага i шш. На базе музея у 1991—96 праведзены навук. канферэнцы! «Наваградсюя чытаннт», па матэрыялах яюх выдадзены 4 зборш-И (1993, 1996). Тамара Вяршыцкая
НАВАГРУДСК1 ЕЗУ1ЦК1 КАЛЕПУМ, установа ордэна езуипау у г. Навагрудак. У 1626—31 мтстя, 1631—1714 рэзщэнцыя, у 1714—73 калепум. Сродю на стварэнне Mien ахвяравал! Е. Галауня i Я Машынсю, першы KipayHiK Midi -Я. Разнавольсй. У 17 — 1-й пал. 18 ст. драуляныя збудаванш калепума шмат раэоУ знппчалтся пажарамг Каля 1754 пабудаваны мураваны 3-нефавы касцел, у 1752 — навуч. корпус. Калепуму падпарадкоувалюя Micii у Бурдыкаве, Ва-рончы, Востраве, Гарадзппчы, Любчы, Мажэйках, Моладаве, Пачапаве, Слонт-ме, Шчорсах. У 1649 у рэзщэнцьп адкрыты класы граматыю, у 1653 — паэ-
тык! I рыторыкп Пасля пераутварэння рэзщэнцьп у калепум навуч. праграма адпавядала гэтаму тыпу навуч. устаноу, выкладалюя таксама матэматыка, геа-графтя, псторыя, франц, мова. Каля 1680 адкрыта муз. бурса, у 1705 — кан-впет (панстен), у 1721 — аптэка. Была б-ка. У 18 ст. колькасць навучэнцау
складала ад 13 да 51 чал. У розны час рэзщэнцьп 1 калепуму належала некаль-KI павакольных маёнткау. У 1773 калепум закрыты, у 1815 касцел пераабс галя-ваны пад ратушу.
НАВАГРУДСК1 ЗАМАК. 1снавау у 10 — пач. 18 ст. З’яуляуся стараж. цэнтрам г. Навагрудак i рэзщэнцыяй зах.-рус. i лгг. князеу. Размяшчауся на узгорку (часткова насыпным) выш. 20 м, т. зв. Замкавай тары (дзядзшцы). 3 Пн 1 ПнУ Замкавая тара была умацава-на ровам глыб. 10 м j шыр. 10—12 м, а таксама земляным валам выш. каля 6 м i шыр. у аснове 27 м У 2-й пал 13 ст пабудавана чатырохвугольная у плане (12x12 м) абарончая вежа з вял. камя-нёу на вапне. У 1394 у час апошняга нападу крыжакоу яна, вщаць, была моцна пашкоджана. У канцы 14 ст. ад-ноулена. Вежа увайшла у псторыю замка пад назван Шчытоука, Шчыгавая, Цэнтральная Пяцтавярховая вежа мела меншыя памеры (11,4 х 11,4 м), формам нагадвала прызму. Вышыня сцен каля 25 м, таушчыня на узроуш 1-га па-верха да 2,75 м, 2-га — 2,6 м. Вежа была накрыта чатырохсхитьным дахам Сцены прарэзаны стчастым; баишцамт,
Рушы Навагрудскага замка. Фота пач 1990-х г.
260
НАВАГРУДСК1
на н!жн!м паверсе — брамным! праёма-ш. У канцы 14 ст. з ПнУ ! У пабудаваны яшчэ 3 мураваныя вежы. Справа на У ад Шчытоую пастаулена трохпавярхо-вая Касцельная вежа (9x9 му аснове). Ад яе па усх. строме тары выкладзена мураваная сцяна дауж. 80 м, якая вяла да 2-й уваходнай вежы — Малой брамы (8 х 8 м у аснове). Ад брамы на 3 было прасла сцяны дауж. 70 м i таушч. 2,6 м. Сцяна звязвала Малую браму з Пасад-скай вежай (7,7 х 7,7 м у аснове, таушч сцен 2,6 м). У вежы быу праход шыр 1,5 м. Вежы был! трохпавярховыя, мел! па 4 байнщы на кожным паверсе. У Малой браме бы)? дзвярны праём выш. 3 м 1 шыр. 1,6 м. Для надзейнага забес-пячэння Н. з. вадой на Усх. схше над крынщан была пастаулена Калодзежная вежа (8x8 м), якая звязВалася праслам сцяны з BepxHiMi сценам! замка. Унут-
ры вежы быу спец, праход да вады. Бу-даунщгва вежау закончылася да 1410. Далейшае умацаванне Н. з. адбывалася у канцы 15 — пач. 16 ст. у сувяз! з на-падам! крымсюх татар. У паун.-зах. частоты замка была пабудавана мураваная вежа Дазорца (14 х 14 м). Пам!ж вежам! Дазорца i Шчытоука пабудавана мура-ванае прасла сцяны, што замкнула кальцо замкавых збудаванняу. У пач. 16 ст. каля пауд.-усх. сх!лу Замкавай тары узведзена яшчэ адна — Меская вежа-брама, якая звязвалася праслам! сцен з Калодзежнай вежай 1 Малой брамай. Утварыуся дадатковы своеасаблшы мураваны пояс абароны перад уваходам у замак з боку горада. У 14—19 ст. на тэ-рыторы! Н.з. была царква, у якой да 1775 адбывал!ся cecii Трибунала — вы-шэйшага апеляцыйнага суда ВКЛ. У канцы 16 — пач. 17 ст. на замкавым дзядзшцы пабудаваны палац, да якога прылягала капэла (канец 17 ст.). У 1505 i 1506 татары двойчы асаджалх замак, але узяць яго не змаглх. Неаднаразовыя
разбурэнш зведау Н.з. у сярэдзше 17 ч пач. 18 ст. У 1706 замак узарваны шведам!.
Jlim.'. Т к а ч о М.А. Замк! БелаМ (XIII—XVII ст). Мн, 1977, ГуревЦ Ф.Д. Древний Новогрудок Посад — ом ный город. Л , 1981. Маась Ми
НАвАГРУДСК! «КАЦЁЛ», акружэга 3-й, 10-й 1 части 13-й арм!й Зах фрои ту у раене Навагрудка i Нал!боцкай щ-шчы 28.6—4.7.1941 у Вял. Айч. вайи Утварыуся у вышку злучэння пад Мш-скам ням. 3-й (наступала з BijibHoa праз Маладзечна; тен.-палк. Гот) i 2-Й (прарвалася ад Брэста i Баранав!ч, ген.-палк. Гудэрыян) танк, труп у час Mmatl абароны 1941. У акружэнне транша им 11 дывЫй, яюя мел! значныя страта? баях пад Гроднам, Ваукавыскам i Лщай прарвал!ся каля Зэльвы, Дзярэчши Слон1ма з беластоцкага «катла» (ахапп” раен на У ад Беластока да мяст. Кран к!, дзе злучылюя ням. армейсюя кар пусы вакол 8—9 сав. дыв!з!й). Упаргае супрашуленне сав. войск у гэтых «Ш'з
261
НАВАГРУДСЮ
tax» (на думку некат. даследчыкау, у вминым «касте» Беласток—Мшск) (хавала палову (25 дывЫй) ням. трупы армш «Цэнтр», у т. л. элгеныя танк, ды-iiuu. Палова з 24 разгромленых у пач. мины дьшзш Зах. фронту прыпадае на Л «к» Сярод мнопх дзесяткау тысяч гпиуУшых у баях камандзгры буйных пучэггвдУ генералы У.Б. Барысау (21-ы страйк, корпус), Дз.П. Сафонау (143-я лралк. дывгзгя), М.Г. Хацкшевгч (6-ы мсханв. корпус), палкоунна Дз.1. Хваток (155-я стралк. дывЫя), Н.П. Студ-псу (29-я стралк. дывгзгя); прапал! без весгак ген. Ц.К. Бацанау (17-я стралк. гьгввгя), палк. М.В. Фамгн (8-я стралк. 1ЫВ1ля). 3 цяжюм! баям! з акружэння фарвалтся 24-я стралк. дывгзгя (ген.-м.
Н. Галщю), зводныя атрады 11-га (ген и. Д.К. Маставенка) i 13-га (ген,-ч ПА. Ахлюсцш) мехашз. карпусоу, РШПК1 17, 55, 64, 108, 155, 204-й мата-.гызаванай i шш. дывгзш i кав. палкоу. Частка акружэнцау рассеялася па ляс-ных весках, перайшла да партыз. форм барацьбы. Мнопя камандз!ры сфармь равалг 1 узначалиг! партыз. атрады, сярод ix палк. У.1. Нгчьгпаровгч i Бесгярау, гейт М.С. Заруднеу, ДА. Дзешсенка. «.[ясная дывгзгя» на чале з ген.-лейт. IB Болдзшым i палк. I.C. Стральбшюм (8-я артыл. процгтанк. брыгада) з баям! выйшла праз варожыя тылы да Смален-см 1ольк1 4—-5 лш. 52 тыс. чырвона-грмеицаУ (паводле сведчання Ф. Галь-рра) вымушаны был) здацца У палон. У ,икрах Дразды пад Мшскам ням. ула-1ы грымалг каля 100 тыс., у Баранавгчах (чьи ст Лясная) — 88 тыс., у Слош-чс — 20 тыс. акружэнцау. Каля 15 ням. (ИИ31й, спрабуючы знппчыць акружэн-1Й nanec.ii адчувальныя страты, запа-юш/ся рух ням. злучэнняу да Смален-си । Масквы, што дазволига каманда-М1П1Ю аднавщь у лш. 1941 Зах. фронт га 1няпры i Зах. Дзвше, утрымлгваць Машсу (гл. Магмёва абарона 1941) 1 Оршу, правесцт Рагачоуска-Жлобтскую 1цыю 1941, Лепельск! контрудар
J-рэйд па тылах 2-й ням. армц трох дывгзш у складзе зводнай кав. гру-(палк. АЛ.ГарадавпсоУ), падцягнуць грвовыя армц да Смаленска i Браней
Ли Еременко А.И В начале войны 164, Памяць: Пст.-дак хротпка Нава-па р-на. Мн , 1996, Басюк I А На-h<n р «ск! «кацёл» Гродна, 1998
Уладзшгр Тсаенка.
НАВАГРУДСЮ КЛЯИНАР ДАМ1Н1-
КАНАК, адзшы жаночы кляштар ордэна дамМканцау на Беларуст. Тснавау у 17—19 ст. у Навагрудку. Засн. У 1654 М Дамброускгм (паводле шш. звес-ик — у 1678 А. Пратасевгчавай, жон-каи навагрудскага земскага натарыуса). У 1690 пабудаваны мураваны касцел Дзевы Мары!. У канцы 18 — пач. 19 ст. ыяштару належала частка в. Каменка У Намгрудскгм пав. У 1864 скасаваны, 20 иго манашак накграваньг у Гродзенсю имшпар брыгипак i Мтсю кляштар бе-иныкрнак. Каля 1900 касцел разабраны на цэглу. У жылым будынку кляштара у 1920-я г. размяшчалася ваяводская
MixaftaaycKi касцел
Навагрудскага кляштара дамшканцау.
нар А. Мщкев!ча. Касцел — помнгк ар-хпэктуры, у !м зберагаецца фундатарск! партрэт К. Хадкевгча 1 алтарны абраз Mixaura Архангела. Будыню кляштара i школы не захавалгея. Аляксандр Ярашэв1ч
Касцел Навагрудскага кляштара францыекал-даУ.
Управа, у час Вял. Айч. вайны разбуравы. М1калай Гайба.
НАВАГРУДСЮ КЛЯШТАР ДАМ1Н1-
КАНЦАУ 1снавау у Навагрудку у 17— 19 ст. Засн. л1т. канюшым, пазней в!-ленсюм ваяводам К. Хадкевгчам, яю у 1624 дау дамшгканцам дом, гшяц, пабу-давау драуляны касцел св. Яцака. У канцы 17 ст. Бральнщкгя i Астроускгя дал! кляштару фальварю Корыца ! Пе-ракопы (105 валок зямл! г шмат пры-гонных). Драуляны касцел згарэу у 2-й пал. 17 ст. Мураваны касцел 1724 зведау 2 пажары: 1751 (пасля рамонту ас-вячоны у гонар Mixaina Архангела) 1 1831 (пасля адбудовы набыУ сучасны класщыстычны выгляд). Надмаг игьньгя плгты-эпгтафп 18 ст. са сцен пакладзе-ны У падлогу. У 1794—1834 пры кляштары дзейшчала Навагрудская дамтнеан-ская школа. У 1853 кляштар скасаваны, з 1858 МгхайлаУсю касцел стау фарным (прыходсюм), у 1898 у !м нелегальна УстаноУлена мемарыяльная дошка у го-
НАВАГРУДСЮ КЛЯШТАР ФРАН-ЦЫСкАнЦАУ. Тснавау у 18—19 ст. у Навагрудку (паводле некат. звестак францисканцы былг запрошаны у Навагрудак вял. кн. ВКЛ Гедзгмгнам у 1323). Засн. навагрудскгм падстолгм Т. Вайнгловгчам у 1714 (паводле некат. звестак — у 1780). У 1831 кляштар скасаваны. Барочны касцел св. Антошя у 1846 перабудаваны У вйантыйсюм стыл! У правасл. сабор св. Мгкалая (дзейнг-чае). Г-падобны у плане будынак кляштара цяпер прыстасаваны пад жыллё.
Мшил Дабрышн
НАВАГРУДСЮ КУРГАН НЫ МОП-ЛЬН1К, некропаль стараж. Навагрудка 10—11 ст. Складаецца з 2 груп, 52 насыпы вышыней да 1,5 м, дыяметрам 5—10 м, шмат яюя разараны. Даследа-вана 30 курганоу. Пахавальны абрад
групаспаленне на месцы пахавання (6), групаспаленне па-за межам! мопльнгка (2), трупапалажэнне на гарызонце (22). Праслойю попелу маюцца пад пахаван-ням! 1 над 1мг. У насыпах з трупаспа-леннем выяулены фрагменты жал. г бронзавых вырабау, абломкг ганчарных пасудзгн; у насыпах з трупапалажэн-нем — жал. нажы, крэсгвы, сякера, спражка, пярсцёнк), скроневыя кольцы трохпацеркавыя i са сшралепадобным завпком, шкляныя г сердалгкавыя па-церкг, цэлыя г фрагментаваныя гончарный гаршю. Належау дрыгав1чам.
Яраслау Звяруга
НАВАГРУДСЮ НАВЕТ адм.-тэр. адзшка 15—20 ст. у ВКЛ, Рас. гмперыг, Польскай Рэспублгцы. Цэнтр — г. Навагрудак. У 1-й пал. 16 ст. тэр. павета фактычна супадала з тэр. Навагрудскага ваяводства, у складзе якога павет зна-ходзгуся з 1507 Паводле прывглея вял кн. ВКЛ Жыпмонта П Аугуста ад 30.4.1565 упершыню вызначаны межы Н. п., ян стау адным з трох паветау ваяводства. У вынгку 2-га г 3-га падзе-лау Рэчы Паспалпай (1793, 1795) тэр Н. п. увайшла у склад Рас. гмперыг. Уваходзгла у Слонгмскую, з 1797 у Лг-тоУскую, з 1801 у Гро дзенскую, з 1842 у
262
НАВАГРУДСК1
Мшскай губ У сярэдзше 19 ст гшошча павета 976 кв мшяу, або 457,7 тыс дзе-сящн, з ix 276 тыс дзесяцш займал! па-Л1 У 1861 складауся з 24 валасцей, 111 сельски грамад, нас 135 435 чал (самы густанаселены павет Мшскай губ ) Паводле веравызнання праваслауных 71%, католткау 23,58, тудзеяу 4,98, магаметан 0,43% Паводле сац складу сельски саслоуяу 83,7%, гараджан 7,3, ваенных 4,3, дваран 4,4, духоуных асоб 0,4% У 1866 у Н п працавала 57 прамысл прадпрыемствау 34 вшакурныя, 15 нагельных, 5 шкшшарных, 3 пгваварныя У 1900 у павеце 19 ф-к г з-дау з агульнай колькасцю 276 рабочых Асн ган-длевыя шлях1 — р Неман (8 пристаней) 1 чыгунка (з канца 19 ст ) С i прадукты 1 свойская жывела адпрауля-Л1ся у Варшаву, Вшьню, Рыгу, Усх
Прушю 1 шш У 1891 — 29 царк-пры ходскхх, 33 нар вучылипчы 3 лют 1919 Н п у складзе Савецкай Сацыялштыч-най Рэспублткз Лпвы i Беларуш (Лп-Бел) 3 крас 1919 акушраваны польским войскам Паводле Рыжскага мгрнага дагавора 1921 у Польшчы, у Навагрудсктм ваяв У 1921 — 2930,2 км2, 12 гмш, на сельнщгва 109 820 чал , з ix беларусау 58,8%, палякау 35,4, яурэяу 5,5% 91,3% насельнштва жыло у весцы Налтчвала-ся 846 гаспадарак асаднжау (1933) Дзейннал! прадпрыемствы па перапра цоуцы мясц сыравшы i прадуктау сельскай гаспадарю, буйнейшае — шклозавод «Неман» У чэрв 1938 рас-параджэннем мштстра унутр спрау Ка-рэлщкая, Любчанская, Пачапауская, Райцауская, Цырынская, Шчорсауская гмшы уключаны у пагрантчную зону 3 1939 павет у БССР, 2 12 1939 уключаны у Баранавщкую вобл 15 1 1940 скасаваны, тэрыторыя падзелена на равны
Мжалай Гайба
НАВАГРУДСК1 РАЁН Размешчаны
У Гродзенскай вобл Пл 1,6 тыс ж нас 27,3 тыс чал (1998) Цэнтр-ц Навагрудак Амаль уск> тэр раена rf г мае Навагрудскае узвышша, уздоуж Hi мана — частка Неманскай шзш Найб рака Неман з притокам! Валоув Плюа, Крамушэука, 1зва, на Пд р На да (прыток Сэрвачы) Найб возера Св f цязь Пад лесам 35% тэр раена Нам грудак — вузел аутадарог на Бара» чы, Наваельню, Бярозауку, lye, Люба Карэлтчы
Утвораны 15 1 1940 у складзе Барам, вщкай вобл 12 10 1940 падзелены на!1 сельсаветау Бярозаускт, Ваукавщю 11 радзечанскт, Драчылаускт, Жданов» Корастаускт, Кашалсусю, Курэви Мпрапольскт, Нал1боцк1, Пятрэвшк» Суляцщкт, Уселюбскз У Вял Айч юй ну з лш 1941 акушраваны ням фаш тамт, яктя ЗН1ШЧЫЛ1 у раене каляЯ тыс грамадзян На тэр раена дзеЙнЯ лт падп райкомы КП(б)Б 1 ЛКСМ?
а п ч и
1
263
НАВАДВОРСК!
н
мькрайком ЛКСМБ, партыз брыгады мя Кграва, 1-я Баранавщкая, 1МЯ Чапа-и Першамайская, асобныя партыз |рады 106-ы, «Громава», гмя Калгнгна, аргыз спецгрупа «Зншгчальшк» Вы-иалася падп газета «Звезда» Раен ьнвалены У пач лгп 1944 вогнамг 3-й 1 ) и армгй 2-га Бел фронту У ходзе Бе-штоцкай аперацыг 1944 3 8 1 1954 ра-и у складзе Гродзенскай вобл
12 1956 да Н р далучаны г п Любча, Угашынскг, Ацмшаускг, Вераскаускг, Uihhcki» Зенявщкг, Кутей, Лауры-ииусю, Нягневщкг, Шчорсаусю сельса-исгы скасаванага Любчанскага р-на,
12 1962 — Валеускг, Машэвгцкг, Яг-рауси с/с Карэлщкага р-на На 1 1 1998 1 раене 215 населеных пунктау, г п Ьобча, 14 сельсаветау Асташынскг, Ац-мтаусю, Беншскт, Валеускг, Ваукавщ-п Вераскауска, Гарадзечанскг, Каша-фи, Ладэнщка, Нягневщка, Пятра-иди, Уселюбска, ШчорсаУска, Ятрауска Працуе прадпрыемства «Валараке» (в
Нягневачы) На 1 1 1998 у раене 18 кал-гасау, 1 саугас На тэр равна 4 пачатко-выя, 13 базавых, 16 сярэднах школ, школа-сад, 17 дашкольных устаноу, 21 дом культуры, 24 клубныя Установы, 47 б-к, 6 бальнац, 31 фельчарска-акушэр-ска пункт Выдаецца раенная газ «Но-вае жыцце» Найб значныя археал помнгка стаянкз каля в Валеука, Васа-левачы, Панямонь, Чарэшля, курган каля в Мольначы, курганныя могальнна каля в Брацянка, Ладзенгкг, Суляцачы, Сялец, селшгча У в Чарэшля, гарадза-ниа каля в Радагошча Брацкая маплы салдат рус арми часоУ 1-й сусв вайны (в Нягневачы), сав воанаУ а партизан, якая заганула у Вял Айч вайну, у в Ва-леУка, Кудавачы, Нягневачы; брацкая моплка сав актывастаУ у в Шчорсы, маплы ахвяр фашызму У в Ацмгнава, Малыя Вераб’евачы, Неуда, Нягневачы, Скрыдлева, Шчорсы У раене помнака прападобнаму Еласею ЛаурышаУскаму У в ЛаУрышава, партизанам а падполь-
шчыкам у в Ляхавачы, Чарэшля, землякам, якая запнулг у Вял Айч вайну, у в Асташына, Ацманава, ВаЛеУка, ВаУка-вачы, Вераскава, Вял Вераб евачы, Га-лынь, Гарадзечна, Дзяляцачы, Зенявачы, Каменка, Кашалева, Кутек, ЛаУрышава, Масцшгча, Налабака, Несутычы, Нягневачы, Пятрэвачы, Сянежыцы, Ту-лгчава, Уселюб, Харосща, Ятра Помнака архпэктуры палацава-паркавы комплекс у в Шчорсы, (2-я пал 18 ст), цэрквы — Успенская (1768) у в ЛаУрышава, ДзматрыеУская (1776) у в Шчорсы, Петрапаулауская (18 ст ) у в Валеу-ка, Макалаеуская (1861) у в Нягневачы, цэрквы У в Загор’е Сенненскае (1877), у в Поубераг (1895), у в Дзяляцачы (19 ст ) Помнак садова-паркавага мастацтва — парк (2-я пал 18 ст) у в Уселюб
Лип Збор помнакаУ псторьп а культуры Беларуса Гродзенская вобл Мн , 1986, Па-мядь Гаст -дак хронгка Навагрудскага р-на Мн , 1996
НАВАГРУДСК1Я ВЫСТУПЛЕНН1
СЯЛЯН 1905 i 1906, масавыя выступ-леннг сялян г парабкау Навагрудскага пав супраць памешчыкау Пачалгся вясною 1905 у маентку Шчорсы на чале з мясц настаУнакамг У пач чэрв 1905 забастоука ахапала Увесь павет Бастую-чыя патрабавалг павыещь заработную плату парабкам а падзенным рабочым, устанавщь 9-гадзгнны работы дзень, за-баранщь продаж сервпутных зямель, знгзщь арэндныя цэны На час забас-тоукг было вырашана выдаваць беднякам г батракам збожжа з запасных мага-згнау У лгп 1905 забастоука падаулена карнай экспедыцыяй з роты салдат, 2 эскадронау драгун г больш як 50 каза-коу У вынгку сял выступленняу плата парабкам г падзеншчыкам павялгчана у 2 разы У пач чэрв 1906 у весках Няг-невгцкай, Любчанскай, Гарадзечанскай валасцей сяляне спынип падзеншчыну г працу на лугах памешчыкау Да сярэдзг-ны лш 1906 забастовачны рух ахапгУ увесь павет Бастуючыя патрабавалг павыещь заработную плату г знгзщь арэндныя цэны на зямлю Мтская акруговая сялянская аргашзацыя пры РСДРП накг-равала У павет сватх аптатарау Выступ-леннт працягвалтся усе лета Лгквгдавана Узбр сигай За Удзел у аграрным руху 1906 арыштавана 137 чал
Лип Революционное движение в Белорус сии 1905—1907 гг Док и материалы Мн , 1955, Шабуня КИ Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905—1907 гт Ми 1962
Мгкалаи Байба
НАВАДВбРСК! Вгтольд Уладзтслававтч [2(14) 6 1861, маентак Лемна Ггуменска-га пав (цяпер Чэрвенскг р-н) — 25 11 1923], псторык. Скончыу ваенную пмназпо У Полацку (1878), Пецярбург-скг ун-т (1885) ВыкладаУ псторыю у сярэднтх навуч установах, з 1900 пры-ват-дацэнт Пецярбургскага ун-та 3
264
НАВАДВОРСК1
н
1906 экстраардынарны праф усеаг пс-торьп пет -фиал 1н-та у Нежыне, з 1908 дацэнт Ктеускага ун-та, з 1921 праф усеаг псторы! Вшейскага ун-та У мапстарскай дысертацьп «Барацьба за Л1ВОН1Ю памгж Масквой i Рэччу Паспалпай (1570—1582)» (1904) прасачыу ход ваен падзей на заключным этапе JI1-вонскай вайны 1558—83, заняцце По лацка войскамт Стафана Ьаторыя, абло гу Вялпох Лук 1 Пскова
Те Исторический материализм Доктрина Маркса и Энгельса Опыт ист исслед Не жин, 1914, История Западной Европы в начале нового времени Киев 1914 Wilno па Йе dziejow Litwy (Rys historyczny) // Ziemia 1922 № 5, Istota i zadanie dziejow
powszectmych Wilno, 1924
НАВАДВОРСК1 МАНЁТНЫ СКАРБ, знойдзены у в Новы Двор Мшскага р-на у 1871 Ухаваны каля 1000 Вядома 366 манет 92 куфщкш дырхемы i ix макетный перайманнг, 273 зах -еурап дэ-нары! (Германит, Франция, Дашя, Чэ хи) 1 тх перайманнт, 1 впантыйсю мь лтярысш У Эрмпажы (Растя) зберага-юцца 34 дырхемы Арабскага Халгфата
Лт Марков А Топография кладов восточных монет (сасанидских и куфичес ких) СПб 1910, Пот ин ВМ Топография находок западноевропейских монет X—XIII вв на территории Древней Руси // Тр Гос Эрмитажа Л 1967 Т 9 Нумизматика, вып 3
НАВАЕЛЬНЯ, гарадскт паселак у Дзят лаусюм р-не У сутоку рэк Моучадзь 1 Ятранка За 13 км на У ад Дзятлава, чыг ст на лтнн Баранавшы —Лща 4,3 тыс ж (1998)
Па тсьмовых крынщах вядома з 16 ст як в Ельня у Навагрудсктм павеце ВКЛ У 17 ст пабудаваны палац (не збярогся) 3 1795 у Рас гмперьп, з 1842 — мястэчка Навагрудскага пав Мшскай губ 3 адкрыццем руху ця!Н1 коу на участку Вшьня—Луншец (1884) Н — чыг станцыя У 1886 Н — еяло Дварэцкай вол Слонгмскага пав Гродзенскай губ , 99 ж, 11 двароу, 2 цар квы, карчма У 1905 — 285 ж У 1921 — 39 у складзе Польшчы, у Дварэцкай гмше Слоншскага пав Навагрудскага ваяв У 1923 — 373 ж, 56 двароу 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельса вета у Дзятлаусюм р не 3 4 5 1945 гар паселак, цэнтр Дзятлаускаш раена (да 8 1 1954) У 1962—65 у Навагрудстам р-не Камбгкормавы з-д, хлебапякарня, камб1нат быт абслугоування Сярэдняя школа, школа рабочай моладзц ясль сад, Дом культуры, 2 б-кз, бальнща, спецыялиаваны рэсп. санаторий «На-ваельня» Брацктя могши i брацкая мапла сав вошау 1 партизан Помнпа ар-хпэктуры царква Раства Багародзщы (1876—79), касцел Найсвяцейшага Сэр-ца Icyca (1936) Томна Новгкава
НАВАМЫШСК1 РАЁН Гснавау з 15 1 1940 у Баранавщкай вол 12 10 1940 падзелены на 15 сельсаветау Балабана-вщкт, Валахоускз, Дубоускз, Жарабша-
Помнтк на месцы першай палатю булаушкоу
Навал олацка 1973
вщю, каупенщкт, лотвщи, лукаускт, Люшнеускз, Ляснянскз, Малахоускз, Навамышсю, Палонкаускг, Русшоускт, Уцескз, Чашауленсю 3 8 1.1954 у Брэс-цкай вобл Цэнтр — в Новая Мыш, з мая 1954 Баранавшы 8 4 1957 перайме-наваны у Баранавщкл раен
НАВАПбЛАЦК, горад у Полацюм р-не, на левым беразе Зах Дзвшы За 6 км на ПнЗ ад г Полацк, за 12 км ад чыг ст Полацк на лшп Вщебск—Рига Таварная чыг станцыя 103 тыс ж (1998)
Узнпс у 1958 у сувязт з буд-вам нафта-xiM прамысл комплексу 3 22 10 1959
р п Полацю, з 14 12 1963 горад абл падпарадкавання, атрымау назву Н Пры буд-ве горада i заводау знесена 30 весак 40,1 тыс ж у 1970 У перепеты ве плануецца злщце Н з Полацкай Працуюць Наваполацктя вытв аб’яд нанн! «Нафтан», «Пал1М1р» (гл адпаве дныя арт ), прадпрыемства па транспар-шроуцы нафты «Дружба», заводы жале забетонных вырабау, «Вымяральнтк», «Нафтазаводмантаж», бялкова-вттамш ных канцэнтратау, хлебазавод, больш за 300 прадпрыемствау i структур недзярж сектара У горадзе Полацкз дзярж ун т палпэхшкум, 2 ПТВ (нафтахшп т бу даушкоу), муз вучылпнча, 13 сярэднтх 8 дзщяча-юнацкгх спарт, вячэрняя муз 1 мает школы, 34 дашкольныя установы, 3 палацы культуры, Цэнтр нац культуры 1 рамествау, 33 бФлытэю 2 кшатэатры, музей ггсторыг г культуры горада Наваполацка, бальнща, 5 урачэб на-пал1кл1Н1чных устаноу, 3 прафтлак торыт Выдаюцца гар газеты «Химик» «Новая газета» Помнпа вошам-вызва лщелям, на месцы першай палатю бу даушкоу горада, Курган працоунай ела вы
Лгт Хадкешч Т Нафтапгант на Дэв: не Мн , 1963, Л1 п с к 1 У Придавшею цуд Мн , 1975, Л у к ш а В Белыя берап Паэма хрошка Мн , 1981 Жанна Мацвеенка
НАВАПбЛАЦКАЕ ВЫТВОРЧАЕ АБ’
ЯДНАННЕ «НАФТАН» Створана j 1992 на базе Полацкага нафтаперапра цоучага завода (пабудаваны у 1958—63) Першае i самае буйное прадпрыемства свайго профшю на Беларуш 3 1981 — ВА «Нафтааргсштэз» Вырабляе аутама бшьны бензш, дызельнае, пячное i ма торна© палгва, прадукцыю для хш
прлм-сш (бензол, талуол, параксиюл) i шш Вытворчасць различала на пера-працоуку 25 млн тон нафты у год, пра-цуе 6100 чал (1998) Асобныя вщы пра-дукпыи экспартуюцца У 10 краш СНД 1 дагекага замежжа (1998) Мае санаторий прафилакторый, базу адпачынку, 2 б и дзщячы лагер, пал1клш1ку, палацы культуры 1 воднага спорту, 8 Дашколь-иьп устаноу i шш Буда^нштва нафта-гюрапраиоучага завода абумовила нара-теэнне 1 развщце г Наваполацка
Жанна Мацвеенка
НАВАПбЛАЦКАЕ ВЫТВОРЧАЕ АБ'
ВДНАННЕ «I1AJIIMIP». Засн у 1975 на базе Полацкага хшкамбшата (пабудаваны у 1964—68) Адно з буйнейших хм прадпрыемствау Еуропы Асн пра-дукцыя полгэтылен, полиакрыланй-рыльныя (ПАН) валокны, паммерныя смолы, воск 1 эмульсп, мшеральныя угнавши, прадукты аргангчнага сштэзу (акрылаштрыл, метылакрылат, ацэтон-пыянпдрын), тавары нар ужытку (пленка таспадарчая, пакеты 1 сумке, адблевае 1голкапраб|уное палатно, раз-наыайная пража i трыкатажныя вырабы са змешаных валокнау) На аснове по-щгылену асвоены выпуск уникальных ня краш СНД прадуктау, адзшым вы-гаорцам яктх з’яуляецца «Палитр» Асаблшае значэнне надаецца вытвор-часщ ПАН-валокнау, што выкарыстоу-ваюцца ДЛЯ перапрацоуки у пражу, тка-ншу, трыкатаж, сштэтычнае футра i та-служаць незаменнай сыравшай для пкетьшьнай прам-сщ У якаецт сырав,-ны «Палитр» выкарыстоувае прадукты нафиаперапрацоуки Наваполацкага вытв аб’яднання «Нафтан» Працуе 6750 чал (1998) Прадукцыя «Палитра» икспаргуецца у 21 крашу свету (1998) Лбяднанне мае Палац спорту i культуры б1бл1ятэку, поликлинику, 4 медпункты саиаторый-прафщакгорый, 2 базы аистнику, 6 дашкольных устаноу, аз-тарауленчы дзщячы лагер
Жанна Мацвеенка
НАВАПбЛЬЦЫ (да 1964 Гавязна 1 с), веска у Вишнявецкгм с/с Стаубцоу-скага р-на За 15 км на Пд ад Столбца?, 17 км ад чыг ст Столбцы 133 ж , 65 пироу (1998)
Вядомы з 16 ст пад назвай Гавязна як веска i маентак Алелькавтчау У 1588 маштак кушу М К Радзгвил Сиротка, у Ь90 перадау яго Нясвижскаму кляштару берпардзшак У 1592 — 22 двары, пры Е, быу касцел св Крыжа з пляба-рбач шпиталь У 1633—51 побач Й заснавана мяст Гавязна (гл Ч) У 1714 у Н 16 двароу 3 1793
А Рас 1мперы1, у Слуцкгм пав Мшскай губ У 1801 — 29 двароу. У 1831 маен-Ж перададзены у казну, да пач 20 ст j Гавязненскай вол У 1884 адкрыта школа у якой у 1890/91 навуч г вучы-дася 14 хлопчыкаУ i 2 дзяучынкт У 1897 — 288 ж , 52 двары, 2 ветракг 3 1912 працавала 1-класнае нар вучыль
Ка 3 1921 у Польшчы, у Гавязненскай не Навагрудскага ваяв У вер 1921 у 363 ж, 68 двароу, у фальварку — 29
Герб «Навина»
ж , 6 двароу 3 1939 у БССР, з 1940 у Стаубцоуским р-не Валерый Шаблюк НАВАСЛдЫ, група археал помшкау (гарадзппча, 2 селппчы 1 2 курганныя могильники) каля в Навас ады Дзяржын-скага р-на Гарадзипча належыць гитрыхаванай керампа культуры 1 да сярэдневякоуя Яго памеры 125 х 53 м, умацавана валам вышыней 2—3,5 м i ровам Пры даследаванш выявлена ляп-ная штрыхаваная 1 ганчарная керамика (6-—1 ст да н э 1 10—11 ст) На сели-шчах 10—12 ст знойдзены фрагменты ганчарнага посуду У 1-м мопльнгку 156 насыпау дыяметрам 4—19 м, вышыней 0,5—2,5 м, пахавальны абрад — тру-паспаленне Рэпггки крэмацьп змяшча-Л1ся на мацерыку 1 у насыпе, на пад-сыпцы Знойдзены рэштки жал выра бау, ганчарны посуд У 2-м мопльнгку 20 насыпау дыяметрам 8—-9 м, вышыней 1,8—2 м, пахавальны абрад — тру-палажэнне на мацерыку Знойдзены ганчарны посуд, жал серп Мопльнпа датуюцца 10—11 ст Юрый Заяц
НАВАСЁЛК1, гарадзппча (6—1 ст да н э ) штрыхаванай керамиа культуры каля в. Наваселк! Барысауската р-на на правым беразе р Бярэзша Пляцоука пау-авальная ( 45 х 16 м), з боку поля умацавана валам Знойдзены жал сярпы, нажы, шылы, кзепадобныя шпильки, грузики дзякоускага тыпу, бронзавы бранзалет, пацерки, пярсценак, фибула з падвязанай ножкай, фрагменты лягшоиа штрыхаванага посуду, косц! свойски 1 Д31К1Х жывел
НАВАСЁЛК1, курганны мопльшк 11— 13 ст у межах г п Мядзел каля былой в Наваселки Больш за 100 насыпау дыяметрам 4—12 м, вышыней 0,5—2,3 м Знойдзены баявыя i рабочыя сякеры, ляпны 1 ганчарны посуд, наканечник дзщы, дэтали адзення 1 жаночыя упры-гожанн! падковападобныя i шматпра-мяневыя фибулы, бронзавыя пярсценки, бранзалетападобныя скроневыя кольцы, шара- и ирушападобныя бразготки, лан-
265 HABIHA
цужки и скроневыя конусападобныя падвески з бронзавага дроту, плоски коник з циркульным арнаментам, шкля ныя, бурштынавыя и сердаликавыя па-церки, бисер, амулеты з касцей и иклау жывел и шш Мае крывщка-балцкую эт-ничную прыналежнасць
НАВАСЁЛК1, два паселишчы палескага варыянта днепра-данецкай культуры (5—3-е тыс да н э ) каля в Наваселки Петрыкаускага р-на На першым знойдзены крамяневыя прылады працы и фрагменты илшянага неалитычнага посуду, на другим — крамяневыя наканеч-ники стрэл, скрабки, скрэблы, плаецшы, рэиитки глшянага ляпнога посуду, у яго цэнтр частцы знойдзены неалитычны «скарб» 11 падрыхтаваных для апрацоу-ки крамяневых жаУлакоУ, 1 ядрышча, 1 дыскападобная прылада Уладзишр Зсаенка
НАВА1УХ1НСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДП6ЛЛЕ Дзейшчала у чэрв 1941 — снеж 1942 у в Новая Тухинь Дубровенскага р-на У Вял Айч вайну Аб’ядноувала 14 чал, кираушк В Р Свойшкау Падтрымливала сувязь з ад-ным з кираунгкоу Аршанскага патрыятычнага падполля Л Н Анисимовичам Яшчэ да акупацыи раена активисты вески удзельшчали у барацьбе супраць ням дыверсантау, аднауляли разбураную чы-гунку Падпольшчык Г Е Кузьмянкоу, яки па задании кираунщгва групы стау бургамистрам воласци, а I М Саукин — писарам, перадавали на явачныя кватэры бланки дакументау, звестки пра намеры акупац улад, партизанам паведамляли игра рух варожых абозау з харчаваннем, нарабаваным у насельництва Падполь-пичыки распаусюджвали сав листоуки и газеты, збирали зброю, боепрыпасы, дапа-магали сав вошам, што выходзили з ак-ружэння (забяспечвали адзеннем, даку-ментами), пусцили пад адхон воински эшалон акупантаУ, яки ишоу з Оршы на Смаленск У снеж 1942 фашысты арыштавали 12 падпольшчыкау и пасля катаванняу пакарали смерцю
Мхаы Шумейко
НАВЕЙШАЯ ПСтбРЫЯ, перыяд су-светнай ггсторыг з пач 20 ст Гл У арт Новая г новейшая ггсторыя
«НАВЁЧНА У СЭРЦЫ НАРбдНЫМ», «Навечно в сердце народном», энцыклапедычны даведник пра Герояу Сав Саюза — беларусау, ура-джэнцау Беларуси и прадстаушкоу шш краш, што вызначылися у баях на тэр Беларуси у Вял Айч вайну, поуных ка-валерау ордэна Славы — ураджэнцау Беларуси Выдадзены у 1975, 1977, 1984 на рус мове выд-вам «Беларуская Са-вецкая Энцыклапедыя» имя П БроУки Змяшчае больш за 2,2 тыс бияир арты-кулаУ
«НАВ1НА», прыватнаулаешцки герб, якам у Польшчы, Ливе, на Беларуси и Украине карысталася больш за 200 ро-
266 НАВ1НЫ
дау, у т. л. Бжоск!, Гулевтчы, Златнщ-ктя, Язерсктя. Мае у блакггным пол1 вы-яву сярэбранага мяча над сярэбранай кацельнай дужкай. Першапачатковы колер поля чырвоны. Клейнод — над прылбщай з каронай сагнутая у калене залатая нага у засцерагальным узбраен-Hi. Генуе варыянт герба з крыжам замест мяча. Герб вядомы з канца 13 ст., у ВКЛ — пасля Гарадзелъскай унП 1413.
«НАВ1НЫ», бел. газета. Выдаецца з 16.1.1998 у Мшску на бел. i рус. мовах як працяг газ. «Свабода». Выходзщь 3 разы у тыдзень. Заснавальшк П.Жук, гал. рэдактар ГГермянчук. Асвятляе грамадска-палтг., сац.-эканам. 1 культ, жыццё кранты. Друкуе матэрыялы, прысвечаныя падзеям нац. исторы!, вы-датным дзеячам (арт. «Канстытуцыя на-шых продкау», «Беларустая экскурсн Пятра I», «Герой Америк!: Тадэвуш Касцюшка» i шш.), паведамляе пра ма-лавядомыя факты з бел. псторыт (арт. «Загадка беларусгах езуггау», «Была i у нас свая Анлора» i шш.). Мае пастаян-ную рубрику «Даты i лесы», у якой паведамляе пра факты i падзе! айч. ! замежнай псторы!. Усевалад Рагойша.
«НАВ1НЫ АКАДЭМН НАВУК БЕЛАРУС!», штотыднёвая газета Нацыяналь-най акадэмн навук Беларус!. Выдавалася з кастр. 1979 па лют. 1997 (да 29.6.1990 наз. «За передовую науку»). Да 1993 — на бел. i рус. мовах, з 1993 пераважна на беларускай. 3 1994 друку-ецца па-беларуску. Асн. к!рунк! публт-кацый: экалопя, пошук рэсурса?, нац. праблемы (у т. л. непалггызаваная псторыя Беларуш, забытыя славутыя тмёны), сац. праблемы навук!, навук. дасягнен-Hi. 3 лют. 1997 заснавальнисам! газеты з’яуляецца Нац. акадэмтя навук Белару-ci, Дзярж. к-т па навуцы i тэхналопях Рэспублиа Беларусь, Мш-ва адукацы! Рэспублиа Беларусь, БДУ. 3 28.11.1997 наз. «Веды» (навук шфармацыйна-ана-лггычная газета Беларуст).
«НАВ1НЫ БНФ «АДРАДЖ&НЬНЕ», газета, орган Беларускага народного фронту «Адраджэнъне». Выдавалася у снеж. 1988 — ма! 1994 у Мшску на бел. мове (асобныя нумары таксама на рус. мове). Рэдактар А.Суша. Асн. змест газеты складал! хрошка падзей, артикулы на актуальный грамадска-палтг. тэмы, праграмныя матэрыялы БНФ. Апублт-кавала 1, 2 i 3-ю Устауныя граматы БНР, артикулы пра псторыю Бел. хрысщянскай дэмакраты! у 1920—30-я г. у Зах. Беларуст (З.Пазняк), Бел. музей у мяст. Лаймэн (Зах. Германтя), агляд псторы! бел. вайсковых фарм!раванняу у 20 ст., падборку матэрыялау пра паустанне 1863—64 i шш. У асобных нума-рах змешчаны матэрыялы пра бел. нац. с1мвол!ку, спюы ахвяр палп. рэпрэстй. Выйшла 40 нумароу. Bhcmap Аутушка.
Я Г Нав1цк1
НАВЩК1 Уладзтмар 1ос!фав!ч (н. 21.11.1939, ст. Боркав!чы Верхнядзвш-скага р-на), бел. псторык. Д-р пет. н. (1990). Скончыу БДУ (1966). У 1966— 71 на камсамольскай рабоце у Гродзен-ск!м абкоме i ЦК ЛКСМБ, у 1975—84 нам. сакратара парткома АН БССР. 3 1984 у 1н-це псторы! Нац. АН Беларус!, старшы, вядучы навук. супрацоушк, заг. аддзела псторы! нац.-культ. развщця Беларус!. Даследуе пытанн! грамадска-палтг. жыцця у сав. час, псторыю бел. культуры ! канфесш у 19—20 ст. Адзш з ajhrapay калектыуных прац: «Нарысы псторы! Леншскага камсамола Беларусь» (1975), «Псторыя рабочага класа Беларускай ССР» (т. 4, 1987), «Школа мужнасщ 1 патрыятызму: Кароткт нарыс псторы! ДАСААФ БССР» (2-е выд. 1988), «Нарысы псторы! Беларус!» (ч. 2, 1995), «Жанчыны Беларуст У люстэрку эпох!» (1997), «Канфеси на Беларуст (канец XVIII—XX ст.)» (1998).
Те.: Участие Ленинского комсомола Белоруссии в борьбе за подъем народного образования (1920—июнь 1941 тт.). Мн., 1979 (разам з Я.К.Нов!кам); Комплексный подход к воспитанию трудящихся: (На материалах БССР). Мн., 1981; Человеческий фактор: пути активизации (На материалах Белорусской ССР). Мн., 1987; Белорусская ССР: курсом перестройки. Мн., 1989 (разам з I Я. Марчан-
У.ГНавщк!
кам), Псторыя культуры Беларуа Мн., 1997 (разам з Л.М Лычом)
НАВЩК1 Яуген ГаУрылавтч (15 ь и,-в. Копцев!чы Лепельскага пав., цяпер-Чашнщюм р-не — 23.10.1997), Icpoi Сав. Саюза (1945). Скончыу Мац® скую лётна-тэхн. школу, Мгкалаеуц® школу марсюх лётчыкау (1933) У Bsi Айч. вайну на фронце з 1941, удзслынт баёу пад Леншградам, у Прыбатныци Усх. ПрусН, Усх. Памеранп: лётчик » мандз!р звяна, нач. парашутна-д кати най службы штурмавога автяпалка bar флоту. Затату карабель, 4 транспорте: кананерскую лодку, 6 катэрау, зюшч» 32 танк!, 31 гармату ворага. Да 1946 Сав. Армй, да 1973 у грамадз. аВтяпы!
«НАВУКА I Т&ХН1КА», кнтжиа-чм тненае выдавецтва АН Беларус! i Дзярж к-та Рэспублиа Беларусь па дата Засн. у 1924 у Мтнску пры 1нбелкулл 3 1932 наз. «Выдавецтва Акадэмй нави БССР», з 1963 — «Навука i тэхнтка» "> 1996 наз. «Беларуская навука». Выпи кала навук., навук.-папулярную, мае: даведачную л-ру, часопюы. Ат значную ролю у развщц! нац. ку i навукт. Выдавала кнш i брашуры а бел., рус., польскай, яур., лггоускаи. тс тышскай мовах. У Вял. Айч. вайну в: дзейшчала. Аднавита работу з каю, 1947. Выпусщла зборы творау Я Куш лы, М. Багданов!ча, М. Лынькова, фут даментальныя даследаванш: «Псторы. Беларускай ССР» (т. 1—5, 1972—7' «Псторыя дзяржавы г права Беларуси ССР» (т. 1—2, 1970—76), «Псторыя бе ларускага мастацтва» (т. 1—6, 1987-94), «Псторыя беларускага тэатра» I 1—3, 1983—87), «Псторыя беларусй£ савецкай лгтаратуры» (т. 1—2, 1^Я 66), «Псторыя беларускай дакас^йИ нтцкай лгтаратуры» (т. 1—2, 1968-^М «Турауск! слоунгк» (т. 1—5, 1982-4И «Слоушк беларусктх гаворак паУнс^И заходняй Беларус! i яе патрашччДЯ 1—5, 1979—86), «Беларуская граЙН ка» (ч. 1—2, 1985—86), «Мастацгв^Я вецкай Беларуст: Зборнтк дакумейдЯ матэрыялау» (т. 1—2, 1976—86), «И зычны тэатр Беларус!» (1990), «®1| БССР» (т. 2—5, 1949—59) i шш. УЯ выдадзена 65 назвау кшг агульныМтР ражом 230 тыс. экз. Мае палпраф учи так. Выдае часогасы «Доклады Нации нальнай академии наук Беларуси» «Весцт Нацыянальнай акадэмн нш| Беларус!» (серы! гумаштарных, Я| ф!з!ка-матэм., ф!з!ка-тэхн., х!м. навЯг
Людлила Питром
НАВУКОВАЙ 1НФАРМАЦЫ1 ПА ГУ МАНПАРНЫХ НАВУКАХ АДДЗМ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ АКАДЭМП НА ВУК БЕЛАРУС!, рэспублткаиск! цэнц навуковай шфармацы! j) галше гумаш тарных i сацыяльных навук. Засн ' 1971 на базе сектара зарубежнай пета рыяграфи Беларус! (з 1968) 1н-та ГЙВ piji АН БССР, да 1992 Аддзел наву! шфармацы! па грамадсктх навуках. (Ж тары (1998): шфармацы! па айч. гумад тарных навуках; шфармацы! па замеж
267
НАГОРНЫ
н
иых гумантгарных навуках, аутаматыза-иш шфарм дзейнасщ Асн KipyHKi працы выданне оперативных тэматыч-ных шфарм -аналггычных 1 рафератьту-ных зборнгкау па айч 1 замежных гума-пиарных 1 сац навуках, бягучая кавуновая, щэйна-палпычная, сац -эканам 1 ирагнастычная шфармацыя, якая да-гычыдца грамадазнаучых i гуманггар-иых навук Рэспублпа Беларусь 3 1972 вылавау «Навукова-рэфератыуны бюле-шь (айчынная лпаратура)» (105 вып ), j 1990 выдае навукова-рэфератыуныя i нмагычныя зборнткт «Культура i асоба мныякультурныя даследаванн! у Беларуси 1979—1990 гг» (1990), «Права быць чалавекам», «Незалежнасць Беларуы Актуальный праблемы — шляхт ix вырашэння» (абодва 1993), «Беларусь 1й штяхах незалежнасцт» (1994), «Свет Ратишце Справядлтвасць (Матэрыялы сцульнапалггычнай дыскуси на 49-й cent I енеральнай Асамблет ААН)», «Бела-pvci> пстарычны лес народа 1 культуры» (абодва 1995), «Палтгычныя парты! Бе-lapyci», «Рынкавае рэфармаванне эка-И0М1И Беларус!», «Еуропа сення i jayipa» (усе 1996), «Экалапчныя 1 сацы-якулиурныя аспекты устойлтвага разводы», «Рынкавае рэфармаванне ЛШЮМ1К1 Беларуш Вып 2» (абодва 1997) а таксама навуковыя працы Л Ф Яуменава («Татальны крызтс i правы ча-гапси», 1996), В К Шчэрбша («Тэарэ-тычиыя праблемы беларускай лекстка-срафи», 1996), А С Майхровша («Ста-иауленне маральнай свядомасц! 3 псторы! духоунай культуры Беларуш», 1997) I 1НШ Jleanid Яуменау
К' 1АРЭФЕРАТЫУНЫ ЗБбР-сецца з 1990 навуковай гнфар-’мангтарных навуках аддзелам гай акадэми навук Беларуа г выданне — «Навукова-рэ-бюлетэнь (айч л-ра)» (гл 1нфармацы1 па гумангтарных )дзел Нацыянальнай акадэми туа)
[КА 1ван Якаулевтч (н 162 1925, г Вашлевгты Рэчыцкага ццй, бел гасьменнтк, лпаратуразна-15ц, грамадсю дзеяч Нар шсьменшк Impyci (1995) Акад Нац АН Беларуш (1980, чл -кар 1972), д-р фшал н J969), праф (1971) Засл дзеяч навукт igjapyci (1978) Скончыу БДУ (1950) ЙВМЬН1К Вял Айч вайны Працавау у Кйщыях газ «Бальшав1к Палесся» |^16—51), «Звязда» (1951—52) 3 1954 В кафедры бел л-ры БДУ, з 1973 ды-
1н-та л-ры шя Я Купалы, з 1982 К-Прэзщэнт, з 1992 саветнгк пры ^илйуме Нац АН Беларус!
Друкуецца з 1955 (псеУд С Кляпггор-зд, Сщар Кляшторны, Яухш Цыбук, ‘I Якаулеу) У першых зб-ках апавя-1)ЙняУ «Сесмнаццатай вясной» (1957), дХлопцы равесниа» (1958), «Таполт |Шшва» (1966, прэмтя Леншскага кам-ида.та Беларуы 1967), аповесц! «Вайна щы Цпавай копанкт» (1957) 1 шш да-Йаедуецца лес бел моладзт, выхаванай у 930 я г, высвечваючы такзя яе якасцт,
М К Навумчык
як макшмалтзм, рамантычны светапог-ляд Гэтым творам уласщвы б1яграф1зм, прашкненая лтрычная штанацыя, nci-хал назтральнасць У раманах «Сасна пры дарозе» (1962), «Вецер у соснах» (1967), «Сорак трэщ» (1973) падсумоу-ваецца вопыт пакалення «семнаццащга-довых», для якога суровай жыццевай школай стала Вял Айч вайна У тры-лош рамантычны, летуценны настрой змяняецца жорстюм рэалимам у паказе трапчных рэалтй вайны Элементы бтя-графпму знаходзяць працяг у шэрагу творау, прысвечаных рэчатснасц! 1960— 70-х г аповесцях «Бульба» (1964), «Раз-вгганне у Кавальцах» (1974), «Апошняя восень», «Замяць жауталтсця» (абедзве 1976), «1нтэрнат на Нямтзе» (1978) Герой раманау Н 1980-х г — штэлтгент, сххльны да рэфлексп, пакутлшага сама-аналтзу, роздуму пра былое 1 сучас-насць «Смутак белых начэй» (1979), «Летуцешпк» (1984), «Асеннтя мелодии» (1987) Пераасэнсаванне псторыт вяртае бтягр героя Н у часы дзящнства i юнацгва, у перадваен гады (трылопя «Дзяцшства Падлетак Юнацгва», 1997) Пет падзе!, звязаныя з калекты-виацыяй, сталшсктм! рэпрэшямт, асвяг-ляюцца з пункту гледжання с участка, чалавека са значным жыццевым вопы-
I Я Навуменка
там Лггаратуразнаучыя манаграфн Н «Янка Купала ДухоУны воблтк героя» (1967) 1 «Якуб Колас Духоуны воблтк героя» (1968) адзначаны Дзярж прэмтяй Беларуст тмя Я Коласа (1972) У гатых 1 шш крытычных працах Н даследуюц-ца творчыя асобы Я Купалы, Я Коласа, Ф Батушэвтча, В Дунша-Марщнке-В1ча, М Багдановна, 3 Бядулт 1 шш прадстаунткоу бел л-ры 19—20 ст Пад яго юраунштвам падрыхтавана акад «Псторыя беларускай савецкай лтгара-туры» (1977), навук выданнт па псторыт бел л-ры Дэп 1 старшыня Вярх Савета БССР у 1985—90
Те Зб гв Т 1—6 Мн 1981—«4, Выбр творы Т 1—2 Мн , 1995—97
Лип С1 н е н к а Г 1ван Навуменка Нарыс творчасц! Мн , 1981, Hi скуй Л Феномен мастацкай шдыыдуальнасщ Атляд творчасщ 1вана Навуменю // Роднае слова 1995 № 2—3 Пятро Васючэнка
НАВУМЧЫК Мткалай Кузьмтч (н 15 71916, Мшск), Герой Сав Саюза (1943) СкончыУ БарысаусК! аэраклуб (1937), Ваенна-паветр акадэмно (1946) У Вял Айч вайну з 1941 на Пауд, ПаУн-Кауказсим, ЗакаУказскзм франтах, удзельнтк баеу на Укратне, ПаУн КаУказе Камандз1р эскадрыллт зш-шчальнага авшпалка каштан Н да снеж 1943 зрабту 319 баявых вылетау, правеу 54 паветр бат, асабтста збту 13 самалетау працтунтка Да 1957 у Сав Арми, да 1976 на адм рабоце
НАВЯЗКА, грашовы штраф, яю назна-чауся судамт ВКЛ за нанясенне ран, па-бояу, крадзеж маемасщ, зроблены упер-шыню Статут Вялгкага княства Лгтоускага 1588 вызначау выпади накла-дання Н 1 яе памер у залежнасщ ад характару злачынства, сац становннча вшаватых i пакрыуджаных, Н магла быць асноуным або дадатковым пака-раннем За нанясенне матэрыяльных страт вшаваты акрамя тх кампенсацы! паынен быу плацтць яшчэ i Н Статут вызначау кошт розных рэчау, маемасщ i свойскай жывелы, з ул1кам якога суд устанаултвау суму кампенсацыт i Н
Генадзъ Маслыка
НАгАНАУ Аляксей Федаравтч [2(15) 2 1915, в Красная Рака Самар-скай губ , цяпер ва Ульянаускай вобл , Растя — 1941], удзельнтк Брэсцкай крэ-пасцг абароны 1941 Скончыу Мшскае пяхотнае вучылипча (1940) 3 1937 у Чырв Арми 3 22 6 1941 лейт Н на чале узвода палкавой школы 333-га стралк палка абараняу Цярэспальсктя вароты Брэсцкай крэпасцт Запнуу у час абароны Прозвтшча Н Увекавечана на типце мемар комплексу «Брэсцкая крэ-пасць-герой» Яго тмем названы вулщы у Брэсце 1 Жабшцы, у Брэсце яму пас-таулены помнтк
НАГОРНЫ Мткалай Нтчыпаравш [5(18) 12 1901, в Асташына Навагруд скага пав, цяпер у Навагрудсктм
268
НАГОРНЫ
р-не — 11 6 1985], генерал-палкоунтк (1944) Скончыу Ваен акадэмтю 1мя Фрунзе (1933) У Чырв Арми з 1920, да 1930 у БВА Удзельнгк грамадз вайны 1918—20, вайны у Гспанп 1936—39 У Вял Айч вайну нач штаба войск ППА кратны, Зах фронту, нач Цэнтр штаба ППА, нам камандуючага артылерыяй Чырв Армн па войсках ППА, адначасо ва нач Цэнтр штаба ППА Чырв Арми, пасля вайны да 1955 нач Гал штаба, камандуючы, пам галоунакамандуючага войскамт ППА кратны
НАГбРНЫ Рыгор Федаравтч (5 12 1925, в Пранчакт Ляхавщкага р-на — 3 11 1963), поуны кавалер ордэна Сла вы У Вял Айч вайну на фронце з 1944 Куляметчык радавы Н вызначыуся у 1945 26 лютага у 6ai за важны апорны пункт падавту 2 куляметныя кроша пращушка, 5 сак у вултчных баях у г Старгард-Шчэцтнскт (Полыпча) адбту варожую контратаку i знтшчыу каля 20 птлерауцау Пасля ванны на гасп рабоце
НАГРУДНЫМ ЗнАК1, знакт для на-шэння на трудзях як сведчанне пра па-саду, чын, звание, квал1ф1кацыю, признание заслуг асобы перад дзяржавай, установай, суполкай, як прыналежнасць да пэунай аргантзацыт або суполкт Службовыя Н з Рас тмперыт выдавалт-ся асобам, яюя займалт сельски пасады (валасны засядацель, старшыня, пам старшыш, мтравы судцзя, пасрэднтк, камтсар, гмтнны войт, суддзя, лаунтк, сельскт стараста, солтыс, дзесяцкт, пяцт-дзесяцкт, соцкт, пяцтсоцкт т шш ), гар пасады (гар галава, пам галавы, член управы, стараста, пам старасты, земля-мер, член гандлевай дэпутацьи, член выбарчай камтсп, гар суддзя, прыстау, пам пристава, прысяжны павераны), пасады у органах аховы правапарадку (палщэйскт, турэмны наглядчык, мыт ны наглядчык, наглядчык палтцыт, дворшк, лясны вартаунтк т тнш ), тсна-валт прафестйныя Нз (у чыгуначных рабочых т служачых, пашгальенау, па-жарных, тэлеграфтстау, лоцманау, кур’ерау т шш ) У СССР службовыя Н з тснавал! у праваахоуных органах (мт-лтцыянер, тнспектар ДА1, дружыннтк), тх мелт члены ВЦВК, нар дэпутаты Са-ветау рознага узроУню Да ведамасных вайсковых Н з адносяцца рынграфы, палкавыя знакт, знакт Удзелу у кампант-ях 1 паходах, знакт выдатнткау, ветэран-сктя памятный, функцыянальныя У Рэспублщы Беларусь установлены узтга-гародныя знакт гал упрауления камандуючага Унутр войск «За самаадданую службу» (1992, 2 ступеш), Мтн-ва Унутр спрау «За выдатную службу» (1994), «Выдатнтк мтлтцыт» (1994), гал Упрау-лення ваентзаванай пажарнай службы «За заслугт» (1997), «Выдатнтк ВПС» (1997) юбшейныя Н з «80 гадоу КД Б» (1997), «80 гадоу пагранвойск» (1998) Ведамасныя цывтльныя Н з — значкт
АФ Наганау
М Н Нагорим
удзельнткау прамысл т с -г выставак, знакт за авалоданне тэхнткай, вынаход-шцтва 1 рацыяналтзатарства, стаханаУца, пераможцау конкурсау, ударнткаУ бу-доуляу, пяцтгодак, камунтст працы, выдатнткау т пераможцау сацыялтст спа-борнтцтва, удзельнтка лентнскай ттра-цоунай вахты, выдатнтка якасцт, леп-шых па прафестт, майстроу, выдатных спецыялтстау, ганаровых рабочых, удзельнткау канферэнцый т сходау, ве-тэранау працы, ганаровыя, юбтлейныя т памятный знакт Шматлтктя квалтфтка-цыйныя вайсковыя т цывтльныя Н з , знакт пра заканчэнне навуч устаноу (вучылтшчау, тэхнткумау, ш-тау, ун-тау, акадэмтй), атрыманне вучоных ступеней (напр, для правасл духавенства — доктарскт наперсны крыж, кандыдацкт т мапстэрскт пятлтчныя крыжы) Широка распаусюджаны Н з трамадсктх арг-цый т прыватныя знакт рознага функцыя-нальнага прызначэння (знакт прына-лежнасцт, юбтлейныя, ветэрансктя, ака-зтянальныя, узнагародныя) Вядомы знакт правасл суполак (т-вау харугва-носцау, падтрымкт хрысшянства, духоу-ных брантвау) Сучасная Рус правасл царква устанавтла Н з у гонар св Ула-дзтмтра (4 ступент) Вельмт пашыраны былт Н з ВЛКСМ, рэсп камсамольсктх
арг-цый, птянерскай арг-цыь -Ш ВЛКСМ устанавтла узнагароднич HI «Ганаровы знак ВЛКСМ», «ПрацоД доблесць», «Малады гвардзееи iHuilfl кт», «Залаты колас», «Маладому педаЯ втку жывелагадоулт», «Лепшаму ма му баваУнаводу», «Настаунтк мола «Майстар — залатыя рукт», «Маж умелец», «Ударнтк», «В ошская лесць», «Спартыуная доблесць», «И нерскаму важатаму», «Лепшаму насЯ нтку-камсамольцу», «За актыУную ЙМ у камсамоле», «50 год з тмем УI ЛЯ на», «За акгыуную працу па ахове мадскага парадку», «Мая радзтма СССР», «За акгыУнае развитие МШ дзежнага туризму», «Леншскт заи» «За выдатную вучобу» т тнш , знаю па сведчаннт пра тнш узнагароды (заня сенне у Кипу Гонару ЦК ВЛКСМ па стольны медаль «Камсамольскаму пра пагандысту», Ганаровая трамата Ш ВЛКСМ) ЦК Усесаюзнай шянерска арг-цыт устанавту узнагародныя Нз <1 актыУную працу з птянерамт», «За ах тыуную працу» Асобны втд Н з — и наровыя знакт лаУрэатау Лентнскай пра мтт (1926—34, 1957—91), Сталтискаи прэмп (1940—52), Дзярж прэмтт СССР (1967—91), Мтжнар Сталшскай прамп «За умацаванне мтру памтж народами (1949—56), Мтжнар Лентнскай пртми «За умацаванне мтру памтж народам» (1957—91), прэмп Савета Мтнюгра] СССР (1981—91), прэмтй галшовьи прафсаюзау СССР (1982—91), Лент скага камсамола (1966—91), дзярж прэмп БССР (1966—90), Рэспублтю Ье парусь (з 1992), прэмтй творчых саюм т тнш Адпаведныя Н з з яУпяктшв сведчаннем аб прысваеннт пэУнай асобе ганаровага звания СССР, БССР Рх публткт Беларусь Да дзярж Нз адн> стцца юбтлейны памятны знак «50 тало] вызвалення Беларуст ад нямецка фа шысцктх захопнткау» (1994)
Лт Шевелева Е Каталог отетест венных орденов, медалей и нагрудных иа ков Л , 1962, Награды ЦК ВЛКСМ М 1976 Сборник законодательных актов о toij дарственных наградах СССР М , 1987 М о ж е й к о И Определитель польских воештпт знаков 1908—1939 тт М, 1987 Доманк АС Знаки воинской доблести 2 ИЗД М 1990, Мельник ГК , М о ж е й к о ИВ Должностные знаки Российской империи М , 1993, Wielecki H.SieradzkiR Wojsko Polskie, 1921—1939 odznaki panicf kowc piechoty Warszawa, 1991, Filipow Odznaki pamiaitkowe Wojska Polskiego, Wf|| 1939 — piechota Warszawa 1995 lean С11ЙЯ НАГУМбвИ Леу Якаулевтч (1792|| МаплеУ — 1893), вучоны-медык, Йи| лярызатар мед ведау Д-р меДЫЦИ (1812) Скончыу Маплеускае езуиш вучылппча, Вшенскт ун-т СлужыИ Фанагарыйсктм трэнадзерсюм Г[Л| удзельнтк вайны 1812 У Парыжскат мед акадэмп прачытау сваю працу <А( выкарыстаннт фосфару пры лячэннт не рамежнай лтхаманкт», за якую выбрань чл -кар гэтай акадэми т узнагароджамв сярэбраным мела.тем 3 1818 ардынатэд Беларуска-Маплеускага ваен ипиталя Як ваенны медык прымау удзел у ту рэцкай (1828), польскай (1831) т ветер
269
НАДЗЕЛ
дай (1848) кампании У 1830 працавау о кашей па барацьбе з халерай у Сара-ме У 1852 у адстауцы, прызначаны Гаттаровым чл Ваенна-мед навук камт-Вй Супрацоушчау у «Военно-меди-Кнском журнале», газ «Друг здравия» i
ВПП
«НАДЗВЫЧАЙНАЙ АХбВЫ СТА-Н0В1ШЧА». адзш з вщау выкмочнага рпановшча
НАДЗВЫЧАЙНАЯ ДЗЯРЖАУНАЯ КА
М1С1Я (НДзК) па выяуленнг г уасследаванн! злачынст-в а ?' нямецка-фашыецкп
§ахопн1кау 1 ix саудзель-jtiKay 1 прычыненых imi страт грамадзянам, калгасам, грамадскгм а р га н 1з а -ц ы я м, дзяржа?ным прад-Крыемствам i установам СССР Створана паводле Указа Прэ-дгыума ВС СССР ад 2 11 1942 з лгку дзярж 1 грамадски дзеячау, прадстауш-коу навукг 1 культуры Старшыня М М Швершк У рэспублтках, краях, аблас-цях, гарадах г раенах стваралтся камюп сдаяиня НДзК Бел рэсп камюгю, ивораную У пач 1944, узначальвау 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б П К Панамарэн-ка Дзейшчал! Бабруйская, Баранавщ-кая, Брэсцкая, Вщебская, Гомельская, Маплеуская, Маладзечанская, Мшская, Палеская, Пшская, Полацкая абл кам1 ш садзеяння, яюя зб1рал1 дакументаль-иыя звестю, утл паказанш сведак, акты пра злачынствы г прычыненыя сграгы Паводле звестак камюп страты С( СР склал! 679 млрд руб (у цэнах 1941) у Беларусг ням-фаш захопшю ишпчылг больш за 2,2 млн сав грама-пян разбурылг г спалглг 209 гарадоу i up паселкау, 9200 весак, разбурылг г вывезлг у Германпо больш за 10 тыс прамысл прадпрыемства?, прычынглг чагэрыяльныя страты на суму 75 млрд руб (у цэнах 1941) Акты, паведамленш 1 гнш матэрыялы камюп шырока выка рысюувалюя на Нюрнбергскгм прац-эсе. па працэсах у Мшску, Гомелг, Бабруйску 1 шш г былг прызнаны бясспрэчны-мг доказамг па справах ням ваен зла-чыпцау
НАПВЫЧАЙПАЯ КАУПС1Я ПА БАРА ЦЫ» Ё 3 КОНТРРЭВАЛГбЦЫЯЙ, СП1КУЛЯЦЫЯЙ I СЛУЖБОВЫМ1 ПАЧЫНСТВАМ1 БЕЛАРУСКАЙ ССР 1ЧК БССР), дзяржауны орган, яю спа-гау у сваей дзейнаецг функцыг спец-гужбы г праваахоуиага органа Утворана 18 21919 паводле рашэння Вял Прэзщыума выканкома БССР, называйся Мшская губ надзвычайная камгегя па барацьбе з контррэвалюцыяй г саба-гажам (губчэка) Уваходзига у склад Народного камгсарыята унутраных спрау ЬССР Пад яе юрауннггвам працавалг Ьабруиская, 1гуменская г Мазырская Н1ВЯ1ОВЫЯ надзвычайныя камгегг, яктя выбгралгея павятовымг выканкомамг г ацвярджалюя губчэка Пасля утварэння htnoyiM-Беларускай Савецкай Сацыя-
лгетычнай Рэспублгкг (Лпбел) Мшская губчэка ? маг 1919 перайменавана у Надзвычайную камгено Лп -Бел ССР (ЧК Лгтбела) У сувязг з акупацыяй тэр Лп -Бел ССР польсюмг пгтэрвентамг У жн 1919 дзейнасць ЧК Лпбела спынена, а яе супрацоунгю наюраваны на фронт г у тыл акупантау на падп работу Пасля вызвалення Беларусг з 21 7 1920 пачала функцыянаваць нанава створаная Мшская губ надзвычайная камгегя па барацьбе з контррэвалюцыяй, спекуляцы-яй г службовымг злачынствамг У тым жа годзе яна перайменавана у Надзвычайную камгегю БССР (ЧК БССР) Да 1921 склалася яе структура сакрэтна-аператыуная, агульная г адм -гасп час-цг Яны у сваю чарту падзялялгея на падраздзяленнг Так, у сакрэтна-апера-тыуную часць уваходзип сакратарыят, сакрэтнае — па барацьбе з бандытыз-мам, асобае, эканам, асведамляльнае, агентурнае, рэпстрацыйна-статыстыч-нае аддзяленнг г група аператыуных ка-мгсарау ЧК БССР працавала пад юрау-нштвам ВЧК, фактычна на правах яе губ органа Асн нарматыунымг даку-ментамг былг спачатку пастанова СНК РСФСР ад 2012 1917 аб стварэннг ВЧК, потым «Палажэнне аб Усерасгй-скай г мясцовых надзвычайных камгсг-ях», зацверджанае ВЦВК РСФСР 28 10 1918, пастановы Савета Рабоча-еял абароны г СНК РСФСР, яюя рэгу-лявалг асобныя баю дзейнаецг надзвычайных камгстй У 1919 асн юрункамг дзейнаецг Мшскай губчэка, потым ЧК Лгтбела былг выяуленне г лгквщацыя контррэв арг-цый, барацьба з сабата-жам г спекуляцыяй, карупцыяй служа-чых сав дзярж апарата У 1921—22 пасля разгрому аргагпзаваных сгл унутр г знешняй контррэвалюцыг намаганнг надзвычайных камгсгй былг сюраваны на барацьбу з бандытызмам г шпгяна-жам, контррэв дзейнасцю розных партый г арг-цый (эсэрау г гнш ) Асаблгва небяспечны бы? бандытызм На 1 8 1921 на тэр Беларусг дзейшчала 41 банда Большасць з гх фармгравалгея г заюдвалгея у БССР з тэр Зах Беларусг, якая паводле Рыжскага мгрнага дагавора 1921 адышла да Польшчьт (банды Пау-лоускага, Караткевгча, Ката, Панятоускага г гнш ) Бандыты распраулялгся з камунютамг г сав актывам, тэрарызавалг насельнщтва, наносил вял матэрыяль-ныя страты, чым гмкнулгея узмацнгць разруху, выклгкаць голад г у канчатко-вым вынгку скшуць сав уладу У вышку аб’яднаных намаганняу надзвычайных камгсгй, войск, мглгцыг, шш дзярж органау у пач 1922 бандытызм у БССР пайшоу на спад У дакладзе ЧК. БССР аб вынгках работы у 1921 адзначалася «банды былг абмежаваны у сватх пера-мяшчэннях г загнаны у лясы Найбольш буйныя банды былг разбгты г рассыпалг-ся на дробныя частю Частка бандытау у сувязг з аб’яуленнем аб добраахвотнай яуцы прыйшла г здала зброю» Паводле рашэння Прэзгдыума ЦВК Беларусг ад 1 3 1922 ЧК БССР скасавана г на яе базе утворана Дзяржаунае палгтычцае управление БССР ЧК БССР (Мшскую
губчэка, ЧК Лпбела) узначальвалг В А Багуцкг (крас — май 1919), I В Тараш-кевгч (май — жн 1919), АI Ротэнберг (1920—21), Я К Ольсю (Кулгко?сю, 1921—22) Анатолгй Гозгк
НАДЗЁЖД31Н Мгкалай 1ванавгч [5(17) 10 1804, пас Белаомут Лухавгцка-га р-на Маскоускай вобл — 11(23) 1 1856], русю крытык, псторык, этнограф Скончыу Маскоускую духоуную акадэмгю (1824) Праф Маскоускага ун-та (1831—35) 3 1831 выдавау час «Телескоп» з дадаткам газ «Молва», у яюх супрацоушчау В.Р Бялшсю У 1836 «Телескоп» за публпсацыю «Фига-сафгчнага пюьма» П Я Чаадаева закрыты, а Н сасланы У 1843—56 рэдактар «Журнала Министерства внутренних дел», адначасова з 1843 старшыня Аддзялення этнаграфц Рус театр т-ва Адытрау значную ролю у фармтраванш эстэт прынцьгпау рэалтзму, выступгу як папярэднгк Бялгнскага Распрацоувау пытанш этнаграфц славян Беларусг прысвечаны артикул «Пауночна-Заход-нг край гмперыг у мшулым г сучасным выглядзе» (Журн Мин-ва внутренних дел 1843 Кн 2, 3)
Тв Литературная критика, Эстетика М , 1972
Лгт Каменский ЗА НИ Надеждин М , 1984 Генадзъ Каханоускг
НАДЗЁЛ, зямельны участак, дадзены феад улаешкам (памешчыкам, дзяржа вай) у карыстанне сядянам Быу асн формай еял. землекарыстання пры феа-далтзме Надзельнае землекарыстанне заснавана на прымацаванш селянша да зямлг, якая была ?ласнасцю феадала? або дзяржавы За карыстанне Н еяляне неелг розныя павшнаецг на карысць феадала З’яуляуся натуральна# заработной платай селяншу за працу, птто выконвалася тм на землеулаешка, слу-жыу крынщаи генавання селянша г феадала, яю прысвойвау у розных формах прыбавачны прадукг, створаны працай селянша Н спалуча?ся з паза эканам примусам Надзельнае землекарыстанне было найб характерным для ВКЛ г Растйскай гмперыг да сялянскаи рэформы 1861 1снавала у формах гнды-вщуальнага (падворнага) г абшчыинага (сумеснага сялянскага) землекарыстан ня Зямлей, што знаходзглася ? аб-шчынным карыстанш, распараджалася абгичына. якая рэгулявала яе размерка-ванне, устале?вала парадак карыстання зямельнымт ?годдзямт — ворнай зямлей, сенажацямт, пашамт, вызначала се-вазвароты Пасля выдання ?казау ад 1 сак г 2 лют 1863 аб абавязковым пера-ходзе на выкуп сялян Беларусг г Лпвы Н ператвары?ся ? падворнае або аб шчыннае еял уладанне (тл Надзельнае землеуладаннё)
Лгт Голубе? В Ф Сялянскае земле Уладанне г землекарыстанне на Беларусг XVI—XVHI стет Мн , 1992, Козлов с к и й П Г Землевладение н землепользова
270
НАДЗЕЛЬНАЕ
ние в Белоруссии в XVIII — первой полови не XIX в Мн 1982 Вячаслау Панюцш НАДЗЁЛЬНАЕ ЗЕМЛЕУЛАДАННЕ, истэма сялянскага уладання зямлей у Растйскай хмперьп На Беларуст утвары-лася V вышку ажыццяулення сялянскаи рэформы 1861, дзяржауных сялян рэфор мы 1867, чыншаваи рэформы 1886, рэ форм удзельных сялян, вольных людзей, стараверау, праваслауных аранда тарау 3 абавязковым пераходам сялян на выкуп, зацвярджэннем выкупных i люстрацыйных акгау надзельныя i частка арандаваных зямель стал1 вс уладан нем Уласшкам гэтай зямл1 да сталы-тнскай аграрной рэформы з яулялася дзяржава Як 1 панскхя латыфундьп, Н з мела напаУтгрыгоннщю харакгар Про даж, дарэнне надзельнай зямл1 бьип ведьме абмежаваныя Сялянам забара нялася закладваць яе, нават пасля выкупу У той жа час еял надзельныя участи свабодна адчужалюя для дзярж 1 грамадсюх патрэб 1снавала у падвор-най 1 абшчыннай формах У зах i цэнтр паветах Беларуы амаль паусюдна панавала падворнае уладанне ворнай зямлей 1 сенажацям! У 1877 у Маплеускай губ у абшчынным уладанш знахо дзшася 83,7% прыдатнай зямлт, у бел паветах Вщебскай губ — 44,9% Аднак найважнейшы прынцып абшчыннага землеуладання -— перыядычны пера-дзел ворных зямель 1 сенажацей — у пераважнай болыиасщ выпадкау не ажыццяуляуся Да 1904 у Маплеускай губ агульныя 1 прыватныя перадзелы вс яе праводзипся у 88% сельсюх грамад, у Вщебскай губ у большасщ паселпнчау з абшчынным землеуладаннем агульных пазямельных перадзелау таксама не бы ло Пасля адмены прыгону еял надзельныя землг на Беларуы сюгадалт !/з ад агульнай плошчы прыдатнай зямлг (у канцы 1870-х г — 5535,7 тыс дзес ), пансюя 1 казенныя — больш за V5 У 1877 на еял двор прыпадала у сярэдшм 14,6 дзес , у 1905 — 10,2, на памешчы-ка — адпаведна 1097 1 813 дзесяцш За-бяспечыць м1Н1мальныя патрэбы еял гаспадарю пры панаванш 3-польнай ыстэмы земляробства i яго невысокай тэхн узброенасщ мог надзел не меншы за 15 дзес (нтжэй за гэты Узровень на Беларуы у 1877 было 61,9% гаспадарак, у 1905 — 84,5%) Памеры Н з у цэлым таксама был1 неаднолькавыя У бел паветах Гродзенскай губ б прыгонныя еяляне атрымага у сярэднш на рэв13-скую душу 3,6 дзес , дзяржауныя — 5,7, у Вщебскай — адпаведна 3,9 i 5,7, у В1-ленскай — 3,8 1 5,4, у Маплеускай губ — 4,8 1 5,7, у Мшскай — 5,1 1 6,6 дзес Пераважная большасць сялян не магла пракармщца з надзелу 3 памян-шэннем значэння Н з у еял гаспадар-цы вырасла арэнда сялянам, зямельных уголдзяу, асаблша пансюх, якая мела пераважна пауфеад харакгар На мяжы 19—20 ст на Беларуы арандаваныя сялянам! пазанадзельныя земл! складал!
Г М НадтачэеУ
каля '/з ад плошчы еял надзельнай зямл! Адначасова бедната здавала час-тку надзельных угоддзяу заможным вяс-коуцам Поруч з арэндай еяляне актыу-на куплял! зямлю 3 1877 па 1905 на Беларуы плошча тазах зямель павялтчыла-ся у 8,3 раза 1 дасягнула 21,7% у адносшах да надзельных 82,1% купле-най зямл! належала заможным сялянам Земл1, набытыя еял грамадой 1 т-вам1, таксама знаходзипся пераважна У руках заможных гаспадароу 3 часу сталыпш-скай агр рэформы еяляне атрымал! права выхаду з пазямельнай абшчыны i замацавання надзельнай зямл! у асабтс-тую уласнасць, без абмежаванняу За час гэтай рэформы плошча Н з на Беларуы скарацзлася да 43% абшчынных зямель стал! асабютай уласнасцю сялян За 1907—14 па 5 зах губернях 40 820 сялян прадалз свае надзелы (187,8 тыс дзес) атрымання у асабютую улас насць, яюя перайшл! пераважна у рую кулакоу Н з лгквщавана у вышку Кастр рэвалюцы! 1917
Лт Зайончковский ПА Прове дение в жизнь крестьянской реформы 1861 г М 1958, Панютич ВП Социально-эко номическое развитие белорусской деревни в 1861—1900 гг Мн , 1990, Л е н 1 н У I Аг рарнае пыганне У Расп к канцу XIX в // Гв Г 15 (Поли собр соч Т 17) Шабу ня К И Аграрный вопрос и крестьянское дви жение в Белоруссии в революции 1905—1907 гг Мн 1962 Вячаслау Панющч
НАДЗЁЖНЫ Дзмттрый М1калаев1ч [24 10(5 11) 1873, Н1ЖН1 Ноугарад, Растя — 22 2 1945], савецк! ваен дзеяч, удзельшк грамадзянскай вайны У Беларус! Ген -лейт (1940) Скончыу Пау-лаускае ваен вучылпнча (1894), акадэ-мпо Ген штаба (1901) Удзельнтк рус -японскай вайны 1904—05 У час 1-й сусв вайны камандавау палком, дывгзь яи корпусам ген -лейт (1917) 3 1918 у Чырв Арми, нач абароны ФшляндсKara р-на, ваен юраушк Прыуральскага акруговага ваен камюарыята У лют 1918 — лют 1919 камандуючы Паун фронтам 3 19 лют да лш 1919 першы камандуючы Заходнш фронтам 1919— 24, у кастр — лют 1919 камандуючы 7-й армии у складзе гэтага фронту 3 канца 1919 на камандных i штабных па-садах У 1926—41 на выкладчыцкай ра-
боце у Ваен акадэми тмя Фрунзе ЙИ енна-мед акадэми 1мя Кграва 3 1Я|| адстауцы Аутар успамшаУ аб 1-й су<Я грамадз войнах Панцеляйяюн НАДНЁМАН, веска у НемансЮМ Я Уздзенскага р-на, на беразе НемаадВ 25 км на ПдЗ ад Узды, 12 км ад ЧЫЙИ Коласава 9 ж , 6 двароУ (1998) 3
Вядома з 16 ст як уладанне Ради лау (працавау вшакурны заводи] 1823 — Наркевтчау-Ёдкау, яюя СТКи] Л1 тут узорную агародншную гаспаЯ ку, працаваУ паром, была прыстайЯ навакольных пушчау па Немане С1м лял! лес У 1889 паселак, дзе Я А. кев1ч-Едка стварыу метэастанцыю, ПИ ентку адчышу санаторий У 1909 мае, так (14 ж) у Мапльнянскай вол 11 менскага пав 3 1924 веска у Уздзекск р-не У 1962—66 у Дзяржынсюм р > Помнгк архпэктуры — сядзФа 19 ст
Аляксандр Шчарбат
НАДСбН Аляксандр (сапр Б у ч к о 8 8 1926 г Нясвтж), бел рэлшйны грамадсю дзеяч у эмпрацьп У Вш Айч вайну уваходзту у Саюз беларуская моладзг 3 1944 у Германн, Франт служыу у армц ген У Андэрса у hai Дэмабипзавауся У 1946 у Вял1кабры1 ни Скончыу Лондансю ун-т (1953) ступенню бакалаура дакладных навук Прайшоу курс тэалапчнага навучання \ Грэчасюм каледжы 1 Грыгарыянси ун-це у Рыме У 1958 стау святаром канца 1950-х г жыве у Лондоне 1 пр, цуе У Бел каталщкай mich у Англа Адзш з заснавальнпсау Згуртавання бе ларусау Вялгкаи Брытани (з 1946 яю сакратар, у 1951—52 старшыня), Англа бел т-ва (1954) Адначасова у ЮЯ старшыня Бел акад каталгцкага аб я ( нання «Руны> 3 1962 нам дырэкгара i 1964 дырэктар Бел школы 1мя св Ki рылы Тураускага, з 1971 юраушк Бела рускаи бгбл1ятэк1 i музея 1мя Франциша Скарыны у Лондане, з 1982 рэктар Бе i каталщюх Micift у Ашли i Францы, Супрацоушчау з час «На шлях;, (1946—51), «Беларус на чужылст
(1947—50), «Божым шляхам» (1947— 80), «Джэнл оф беларашн стадзи» (1965—88) 3 1986 апостальсю випатар» для беларусау грэка-католгкау замежжж| кансультатар кангрэгацьп усх цэркваЯ пры Ватыкане 3 1989 старшыня Бей к-та дапамоп ахвярам радыяцьп У ВяЛ1' кабрытани Аутар артыкулау пра бел духоуную 1 свецкую л-ру 16—17 ст тэалапчнай працы «Наша вера KapoiKi катэхгзм хрысцшнскай навую Для бс ларусау- каталгкоу» (выд на бел мове у 1988 у 1тали, у 1990 у 1спанп) У 1994 Ватыкан афщыйна зацвердз1у перакла-дзеныя Н на бел мову тэксты для пра-* вядзення лггурп! для беларусаУ-унтятау
Те Сьвяты К1рыла ТураУсю // Спадчына 1996 № 1—7 Дарыса Языкоен
НАДТАЧЭЕУ Теорий Мяфодзьешч (лют 1916, в Красшца Быхаускага р-на — 25 4 1944), Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Маплеусю аэраклуб (1940) У Вял Айч вайну на фронце з чэрв 1941 Летчык-штурмавтк мал, лейт Н зраб1У каля 100 баявых выле-
271
НАЗ I МАУ
н
aj> 31 1 1944 у час налету на варожы ырадром самалет яго камандзтра быу илбтты 1 араб ту вымушаную пасадку Н арматна-куляметным агнем разагнау гглерауцаУ пасадзту сваю машину за->рау экшаж падбхтага самалета i вяр iyyca на свой аэрадром Запнуу пры тызваленнг Севастопаля Яго тмем на шаны вулщы у Быхаве, Маплеве у в Сраснща пастаулены абелтск
1АЁЗД, у ВКЛ напад на маентак, спа-|учаны з гвалтоунымг дзеяннямг, па-цкоджаннем цт рабаваннем маемасцг, ахопам зямель 1 сялян 3 дапамогай Н Задали тмкнулгся павялгчыць свае ула-ДНИ11 маемасць або вырашыць спрэчю дмасудам Звычайна Н учыняу сам [теадал з удзелам сдут або па яго пад-ухторванш гэта рабтлт залежныя ад яго подл Пакаранне за Н не было даклад-ia акрэслена у Судзебнтку 1468, таму у кожным выпадку яго иызначау сам вял князь з панамт-радай У Статуце ВКЛ 1588 Н прысвечана 15 артыкулау, яюя йрозншал! некалью вщау Н , у т л просты, гвалтоУны, крывавы, зроблены У ваенны час Пры вызначэнш пакарання улнвалюя маемаснае становнпча i сас.юуная прыналежнасць злачынцау i пацярпельи Справы пра Н разглядалт гаспадароа суд, Трибунал Вялгкага княс-mea Лтоускага, замкавы суд таго навета дзе адбылося злачынства Злачынцы, схопленыя на месцы щ на працягу 24 вдй1Н пасля Н , падлягалт неадкладнай дастауцы У суд без папярэдняга уручэн-ня позвау Злачынец, яю без уважлгвай прычыны не з’явгуся у суд па позве щ адмовтуся ад яую, мог быць выгнаны за мсжы дзяржавы (пры Умове, што за фобленае 1м злачынства належала кара ьмерцю) За Н , абцяжараны забой стам, смяротнай кары падлягалх i сау-иельнтю, з хх спаганялася таксама (ванная галоушчына 1 кампенсацыя з навязкай За нанясенне ран непасрэдна-и выканаУцу каралг смерцю, а сау-иельшкау — турэмным зияволеннем 111 isixiuh, члены сям’т якога зрабтлт Н лавщеи быу асабтста даставщь гх у суд, такт да адказнасцг прыцягвалг яго самой Пацярпелыя мел1 права на неаб-ходную абарону i не неслг адказнасцг, казн забгвалг каго-небудзь з тых, хто на-падау Пра нанясенне пабояу г ран свсдчыу возны Пасля гэтага рабигася афщыйная заява у суд з абавязковым шясеннем яе у адпаведныя кнпт Па справах аб Н Статут вызначау 3-гадовы гтрмтн даУнасцг Калг на працягу яго пацярпелы не звяртауся у суд, то трацту нрава на судовы разгляд Такт Доунар
НАЖН1ЦЫ, ручны жалезны гнструмент ия рэзання г стрыжю У ЕУропе вядомы з 3 ст да н э Уяулялт сабой 2 клш-ковыя нажы, злучаныя дугападобнай стальной пласцшай (спружынай) У 8 ст на Блгзюм Усходзе з явился шарнгр-пыя Н , у яктх ножападобныя пласцгны т кольцападобнымг канцамг злучалгся у месцы перакрыжавання шарнграм У I уроду трагалг У 10 ст На Беларусг вя-юмы з 13 ст Гар насельнщтва больш карыстаевда шарнтрнымт Н сельсюя
У I На гп мау
жыхары — яшчэ г спружыннымх (больш вядомы як авечыя)
НАЗАРЧУК Мткалай Аляксандравгч [н 5 8 1927, в Санюю Каралгнскага (цяпер Ельскага) р-на], бел жывапгеец, педагог Удзельнтк Вял Айч вайны Скончыу Мшскае мает вучылппча (1952), Бел тэатр -мает ш-т (1961) У 1952—55 выкладчык Вщебскага мает вучылппча, з 1964 — Мшскага арх -буд тэхнгкума, у 1966—74 Рэсп школы-штэрната па музыцы 1 выяУл мастацтве У 1974—75 адказны сакратар праулення Саюза мастакоу Беларусх Працуе у станковай карцше, жанрах партрэта, пейзажа У творчаецт, адметнай выразнай дэкара-тыунасцю каларыту г кампазтцыт, звяр-таецца да ист тэматыю «Ветэраны рэ-валюцыт» (1967), «Партрэт камтсара С Камянца» (1975), «Птсьмо да У I Лент-на ад з’езда Саветау Паташнянскай волаецт Гарадоцкага павета У 1918 годзе» (1977), «Танкавы бой пад Сянно 1941 г» (1986), «Касцюшка перад войскам» (1996) Стварыу вобразы славутых дзеячау Беларуст («М Гусоусю на Радзтме», 1981, «Я Колас г В Бялынщю-Бтруля», 1982, «Душн-Марцшкен1Ч чытае паэму «Над Гслаччу», 1987, «Ф Скарына у Празе», «Кастусь Калхноусю», «Максхм Багдановтч», «Францштак Багушэвтч», усе 1990) Сяргей Пешын
НАЗ А РЭНКА Мткалай Пятровтч (н 9 5 1927, г и Сяменаука Палтаускай вобл, Украша), бел жыватсец, педагог Удзельнтк Вял Айч вайны Скончыу Мшскае мает вучылштча (1954), Бел тэатр.-мает ш-т (1961) Выкладау у Мшекхм пед ш-це (1963—76), БП1 (1978—88) Працуе у тэматычнай карцх-не, пейзажы Падзеям Вял Айч вайны прысвяцху карцшы «На вызваленай зямлг» (1967), «Партызаны» (1968), «Вайной апаленыя» (1975), «3 лшеня» (1981), «Памяць» (1982), «Дарой» (1983), «Вясна 45 года» (1985) Вобразы, створаныя мастаком, адметныя суровай стрыманасцю т унутранай сабранасцю
Гамя Фатыхаеа
НАЗАРЭУСК1 Аляксей Вастлевхч (15 3 1881, в Сгняука Слуцкага пав — ’), дзеяч нац -вызв руху у Зах Белару
сг У 1902—07 служыу чыноунхкам у Мшскай паштова-тэлеграфнай канторы, 1гуменскай пав управе, у кастр 1915 — чэрв 1917 — ва упрауленнт Га-лоУнаУпаУнаважанага па уладкаваннт бежанцау ПаУн -Зах фронту (Масква) У 1922—28 сенатар польскага сейма, член Беларускага пасольскага клуба Працавау у магхетраце г Баранавгчы Арыштаваны НКУС БССР 2 1 1940 у Баранавхчах Асобай нарадай НКУС СССР 9 9 1940 асуджаны на 8 гадоу папрауча-працоуных лагерау «як сацы яльна-небяспечны элемент» г наюрава ны у Схблаг (г Новасхбхрск) У вер 1941 паводле Указа Прэзщыума ВС СССР амнхецграваны г наюраваны у Пауладар скую вобл Далейшы лес невядомы
Уладзитр Мшиок
НАЗАРЭЦЯНК1, рымска каталщю жа ночы ордэн «Згуртаванне сестрау Най свяцейшай сям’х з Назарэта» Засн у 1875 у Польшчы Ф Сядлщкай з блага-славення папы рымскага Птя IX Гал мэтамт ордэна былг клопат пра мараль-нае I рэлхг адраджэнне, выхаванне ду-хоУнасцх у шлюбе На Беларусг у 1908— 1940-я г ордэну належау комплекс Гро дзенскага кляштара брыгипак Кляштар Н у Навагрудку засн у 1929 па штцыя тыве бхекупа 3 Лазтскага 3 1931 пры кляштары працавала школа У 1940 бу дыню кляштара адзяржаулены, школа пераутворана у свецкую У час ням фаш акупацых Н праводзип рэлтг на вучанне дзяцей, настлг манаскае адзен не 1 8 1943 птлерауцы расстралялг ка ля горада 11 навагрудсктх Н , у 1945 тх перапахавалт побач з фарным касцелам, тут устаноулены памятны знак 27 9 1991 тх мошчы перенесены У катил цу Мацх Божай Наватрудскай у фарным касцеле у спец саркафаг У вер 1991 пачауся працэс тх канантзацыг 31 7 1995 абшчына сясцер-Н аднавтла дзейнасць у будынку кляштара На 1998 кляштары Н дзейнхчаюць у Беларусг таксама у Гродне I Лтдзе Генуе больш за 140 кляштарау Н у ЕУропе, ЗША, Аустра лхт, на Фглтпшах Мисалай Гайба
НАЗ I МАУ Уладзхмтр Гванавхч
[10(22) 12 1802 — 14(26) 2 1874), дзяржауны дзеяч Рас тмперыт, ген ад ш-фантэрых (1859) 3 дваран Пскоускай губ У 1818—36 на службе у лейб-гв Праабражэнсюм палку Удзельнтк рус ка-турэцкай вайны 1828—29, у 1833— 34 у лейб-гв Лттоусктм палку 3 1836 хнетруктар па ваен частцы цэсарэвгча Аляксандра Мткалаевтча 3 1838 флт гель-ад’ютант Мхкалая I У 1840 стар шыня асобай следчай камтсп у Втльнх па справе паслядоунткау Ш Канарскага, у 1841 ген -маер свтты 3 лтст 1842 нач штаба 6-га пях корпуса 3 1849 ген ад’ютант, папячыцель Маскоускай на вуч акруп Пасля узыходжання па прастол Аляксандра II прызначаны (10 12 1855) втленсюм ваенным губерна тарам I кхраунхком грамадз частю, тро
тт 272
tl НАЙВЫШЭЙШАЯ
дзенсюм, ковенсюм i мтнсюм ген -губернаторам Па яго шщыятыве паме-шчык1 Втленскай, Гродзенскай i Ковен-скай губ наюравалт прашэнне Аляксандру II аб вызваленш тх сялян ад прыгоннай залежи асцт 20 11 1857 тмпе-ратар даслау на шя Н найвышэйшы раскрыт, у яюм дазволту стварыць у гэтых губернях дварансюя к-ты для падрыхтоую праекга адмены прыгонна-га права У 1861 Н прызначаны членам Дзярж савета з захаваннем ранейшых пасад, у 1862 — камандуючым войскамт Вгленскай военной акруг1 У час паустання 1863—64 праявту нерашучасць у дзе-яннях супраць паустанцау i 1(13) 5 1863 заменены М М Мурауевым
Лгт А С П [Павлов А С ] В И Назимов Очерк из новейшей летописи северо-западной России // Рус старина 1885 № 2—3, 5 Шестаков П Воспоминания о В И Назимове ]] Ист вести 1891 Март, ПаУлов1Ч 1,Лукашэв1Ч А «Шэры рыцар» сялянскай рэформы // Культура 1993 5 кастр Андрэй Лукашэвгч
НАЙВЫШЭЙШАЯ 1ГГОУСКАЯ РАДА, Найвышэйшая рада В я л 1к а г а княства Л 1 т о у -скага, часовы рэвалюцыйны Урад у ВКЛ (Лпве 1 Зах Беларуст) у час пау-апання 1794 Створаны у пачатку паустання пасля вызвалення Выьш ад рас войска Абвешчана 24 крас на Рынач-ным пляцы Выьш пасля урачыстага прыняцця «Акта паустання народу Вялгкага княства Лгтоускага» У склад рады у большасщ Увайшлг прадстаунтю левага крыла шляхецка-бурж блока — «вгленскгя якабгнцы» Я Ясшскг, I Вау-жэцкг, I 1 елгуд г шш , а таксама прад стаунтю з месцау — ваявода навагрудскг Ю Несялоусю, староста mihcki М Ьжастоускт, падкаморы рэчыцю С Ва ловгч, маршалак аршанскг М Храпавщ-K1 дэлегаты ад гарадоу. Слоншскага, Навагрудскага, Лщскага пав (усяго 29 асоб) У першы перыяд паустання (крас —май 1794) кгруючую ролю у ра-дзе адыгрывалг «втленсюя якабгнцы» на чале з Ясгнскгм Рада выступша з больш радыкальнымг лозунгам!, чым юраунщ-тва паустання у Польшчы, якому яна фармальна падпарадкоувалася 24 крас рада звярнулася з адозвай да жыхароу Беларусг г Лггвы узяць у рукг зброю «з мэтай адваяваць свабоду i грамадзян-скае раунапрауе» (чаго не было у акце паустання у Польшчы) 24 г 25 крас рада утварыла паУстанцкгя органы кгра-вання на месцах — цывтльна-вайско-выя парадкавыя камгсц У складзе рады былг утвораны дэпартаменты (пазней — дэпутацыт) парадку (адмтнтстра-цыг г парадку), публгчнай бяспекг, бюджету г таемны (кгравау войскамт) 3 мая рада прызначыла Ясгнскага началь нткам узбр сш Быу абвешчаны набор у войска як шляхты, так т сялян Памяр-коуныя элементы рады выступил супраць спроб ктраунщтва абвясщць свабоду сялянам т за большую падпарадкава
насць юраунщтву паустаннем у Польшчы Абвастрылтся адносшы памтж Т Касцюшкам, агульным начальнткам паустання, г юраунштвам рады Кас-цюшка абнтнанащу раду У дзеяннях супраць «унн братнгх народа^» т у прыхтль-насщ да незалежнтцкай палттыкт 4 чэрв ен адхтлту Яынскага ад ктраунгцтва паустаннем як радыкала 10 чэрв зага-дам Касцюшкт рада распушчана г заменена Цэнтральнай дэпутацыяй Вялгкага княства Лгтоускага, створанай з больш памяркоуных дзеячау Найвышэйшая на-цыяналъная рада $ Варшаве узяла пад свой кантроль ктраунщтва паустаннем у Лгтве г Беларусг, чым скавала тнщыяты-ву мясц ктраунткоу
Лт Пичета ВИ К истории восстания Костютпко 1794 г // Уч зап Ин-та славяноведения М , 1953 Т 7, Грыцкевтч АП Паустанне 1794 т перадумовы, ход т вышкг // Бел пет часоп 1994 № 1, Юхо Я, Емялъянчык У «Нарадзфся я лтцьвт-нам » Тадэвуш Касцюшка Мн , 1994, Емялъянчык У Паланез для касшерау (3 падзей паустання 1794 г пад ктраУнтцтвам Т Касцюшкт на Беларуст) Мн , 1994, Bartoszewicz К Dzieje insurekcji kosciuszkowskiej Wiederi, 1909
Анатоль Грыцкевгч найвышэйшая нацыянАль-НАЯ РАДА, цэнтральны орган цывтль-най паустанцкай улады у Польшчы у час паустання 1794 Яшчэ да яго пачатку ва умовах кансшрацыт было выраша-на перадаць для падрыхтоУкт паустання вайсковую дыктатарскую уладу ген Т Касцюшку, якт знаходзтуся у эмтграцыт у Саксонп 24 3 1794 Касцюшка абвясцту на плошчы Гал рынак у Кракаве Акт паустання, яюм ён прызначауся найвы-шэйшым начальнткам паустання г га-лоунакамандуючым Яму даручалася утварыць Н н р — гал ктруючы орган паустання Мясц органам! улады стана-втлтся парадкавыя камтсп ваяводствау т паветау са шляхты г мяшчан 17— 18 4 1794 паусталт гараджане Варшавы, дзе была створана Часовая замяшчаль-ная рада з ктраунщтва варшаускага паустання Аднак Касцюшка насцярожана паставтуся да яе, як т да Найвышэйшай лгтоускаи рады, баючыся дэцэнтралгза-цыг паустання 28 5 1794 ен утварыу Н н р (засядала у Варшаве) т падпарадка-вау ей Найвышэишую лттоускую раду У яе склад уваходзип начальник паустання, 8 радцау т 32 намеентю радцау Гал ролю у радзе адыгрывау Касцюшка, якому яна афщыйна перадала дыктатарскую уладу Падзялялася на 8 ад-дзелау парадку, бяспекг, юстыцыт, скарбу, харчавання, вайсковых патрэб, замежных гнтарэсау, нац тнетрукцыт Аддзелу скарбу быу даручаны выпуск папяровых грошай, аддзел харчавання забяспечвау харчаваннем армтю т увесь край, аддзел нац тнетрукцыт кгравау школамт устх ступеней, «пашырау нац дух» праз газеты т часоптсы, на публтч-ных сходах т у касцелах Рада пры мала пастановы калепяльна (старшыня змя няуся кожны тыдзень), яе аддзелы выдавал! распараджэнш у сватх галтнах кт-равання Загады т пастановы начальнтка паустання падлягалт безумоунаму выка-
нанню Рада складалася са пшяхтО мяшчан, сярод тх былг прадста^М прагрэстунага шляхецка-буржуазна?4; блока (I Калантай, 1 Патоцкт, I Зак^; шэусю) Памгж рэвалюцыйна настрое* нымт дзеячамт («якабшцамг») т гшмяр-коУнымт рэфарматарамт Увесь час шм пали барацьба У радзе былг прадстф-шк1 розных канфестй, утл ктраУнЙ праваслаунай царкоунай терархн У Рэчы Паспалпай — шумен Вельск- Паддяската манастыра, старшыня Птнскай Ш-грэгацыт Сава Пальмоусю Рада дзейи| чала г пасля того, як цяжка парансны 10 10 1794 у бгтве пад Мацяевщамг Кд,-цюшка трату у рас палон 12 10,179ч яна прызначыла начальнтка паустання Ураджэнца Беларуст ген -лейт Г &$• жэцкага Рада спынига сваю дзейнаств 4 11 1794 перад капгтуляцыяй Варшаве войску А В Суворава
Лт Грыцкевтч АП Паустанне 1S г перадумовы, ход т вышкт // Бел псТ W соп 1994 X» 1, Юхо Я , Емялъянчык У «Парадзгуся я лщьвтнам » Тадэвуш Kat цюшка Мн, 1994, Bartoszewicz К Dzieje insurekcji kosciuszkowskiej Wieden, 1909 Bardach J Lesnodorski I! Pietrzak M Histona panstwa i piawi polskiego 4 wyd Warszawa, 1985
Анатоль 1)>ыцшп
НАЙВЫШЭЙШАЯ рАда бела РУСКАЙ НАРбдНАЙ РЭСП^ЫПК! орган прадстаунгчай улады Беларускш Народной Рэспублгкг у 1919—20 Створа на 13 12 1919 у Мтнску у вышку pacKoiv Рады Беларускай Народной Рэспублгкг з за супярэчнасцей памтж яе дзеячам! ла пытаннг аб адносшах да Полыл ты Прадстаунтю Бел партыт сацыялтс1а\ рэвалюцыянерау (БПС Р) т Бел партьп сацыялтстау-федэралтстау (БПС-Ф) аб втнавачвалг с -д ктраунщтва Рады ЬНР у згоднтцгве г супрацоунщтве з польскт мт уладамг У вынгку большасць Ра ты (50 чал ) абвясцтла сябе Народной Радии Беларускай Народной Рэспублгкг, мен шасць, якая арыенгавалася на Полытт (37 чал ), — Н р БНР Старшыней аб раны сацыял-дэмакрат Я Лестк, у лрЭ; зщыум увайшлг С А Рак-М 1хайлоускт, Я Серада, AM Уласау, К Цярэшчйй ка Раду Мппстрау уз начал ту АI Луцке-вгч Польсюя Улады прызналт Н р БНд аднак мала лгчылтся з ей I эта прымусВ ла Луцкевгча 28 2 1920 адмовщца ад сады старшыш Рады Мппстрау У кра<£ 1920 Найвышэйшая Рада прапанавш Польшчы заключыць дагавор аб федэ-рацыт, паводле якога у Беларуст т ПоШ шчы павтнен быць супольны сейм, але асобныя заканадаУства, урады, войсю т финансы Польскт урад прапнаравау гэ тую прапанову У чэрв 1920 Н р ЬНР патрабавала ад Польшчы прызнаць нс залежнасць БНР, мяркуючы што да выбарау Устаноучага сейма Беларуст будзе знаходзщца пад пратэктаратам Лт п Нацый Гэтую прапанову падтрымау А Луцкевтч, яю павтнен быу выехаць у Парыж, аднак польсюя улады не пусти лт яго за мяжу 3 пачаткам наступления сав войск члены Н р БНР эвакутрава лгея у Полыпчу Сярод тх пачалтся супя рэчнаецт Прыхтльнтю супрацоунтцгва j
юльск урадам падтрымал! «бунт» Л KaniroycKaia 1 утварэнне т зв Сярэдняи Чтвы У Варшаве быу створаны Бел тали к-т пад юраунштвам П П Алек юка, яю пазней выконвау функцьи «беларускага урада» пры С Н Булак-Ьа иховму у час яго паходу Зразумеушы памылковасць арыентацыт на Полыпчу, сацыял-дэмакраты прынялт удзел у нацыянальна-палгтычнай нарадзе 1920 у Рызе (20 101920), якую праводзип БПС-Р 1 БПС-Ф Чл прэзщыума най-выигайшай рады Цярэшчанка ад яе 1мя нрызнау Нар Раду БНР адзшым пауна-моцным прадстаушком бел народа Н.р БНР спышла юнаванне
1Й№ Л у ц к е в 1 ч А За дваццаць пядь 1ДОУ (1903—1928) Вшьня 1928 Тое ж Мл 1991 Октябрь 1917 и судьбы политичес кой оппозиции Ч 2—3 Гомель, 1993 Си юревич А Антон Луцкевич Главы из книга // Неман 1990 № 7, К р э ч э у ск i II Мандаты БНР // Спадчына 1993 К» 1 Byelorussian statehood Reader and bibliography New York 1988 Анатоль Cidapaem
НАЙДЗЁНКАУ Рыгор Паулавм (?— 30 5 1919), дзяржауны дзеяч БССР 3 сак 1918 у Смаленску, старшыня Саве ia нар гаспадарю Зах вобл , старшыня Кадеш па палонных i бежанцах Зах кануны На 1-м з ездзе КП(б)Б (снеж 1918) абраны у склад ЦК КП(б)Б Член Часовага рабоча-сялянскага савецкага урада Беларуа, старшыня камюп па травах палонных i бежанцау (Цэнтра-далонбежа Беларус!) На 1-м Усебел Йездзе Саветау (люты 1919) абраны чл ЩВК БССР 1 яго Прэзщыума, на йЙяднаным з’ездзе КП(б)Л1Б (сак 19) — чл ЦК КП(б) Л1Б Паводле Ьсйновы ЦВК Лпбела 23 5 1919 шшггаваны Вярх рэв трибуналам врь ЦВК Лпбела 29 5 1919 абвшавача-Ин у тым, што выдавау сябе за чл РОДРИ з 1906, што адказныя пасады у &Х вобл выкарыстоуваУ для сваей вы-jasj Расстреляны Рэабиптаваны Прэ жн,чам Вярх суда Рэспублтю Бела ур. 22 9 1998 Н — прататып Най-;нч1 уската у аповесщ А Юношы-Тзоускага «У дзяржаве чырвоных Йюдажэрцау» (Варшава, 1921, на Чюйск мове, першы варыянт пад наз-дй «Аыксандр Мяснтк’янц» надрук у таз «Минский курьер» у 1919)
Ат Круталевич В А Рождение Бе лбрусской Советской Республики Мн 1979
Вячаслау Селяменеу Вгталъ Скалабан
НАЙДЗЙК Язэп (15.5 1909, в Рэпля Ваукавыскага р-на — 13 2 1984), дзеяч би нац руху у Зах Беларусь 3 канца 1920-х г працавау у Бел друкарш гмя Ф Скарымы j Вшьш, быу яе дырэкта-i)jm рэдагавау час «Шлях моладзг» У жн 1939 арыштаваны польсюм! кладам! (зняволены у Бяроза-Картузскт канцла-гер Пасля вызвалення У вер 1939 Чырв Армий вярнууся У Выьню, зай-ы,\.я грамадскай i культ -асв дзейнас-|«]р Восенню 1941 пераехау у Мшск, Ийфацо^иыау з акупантам!, працавау у Ныдавешве падручнгкау i лгтаратуры до ШЫ.Ц31 у Me иску», быу членам Kmp. рады Бел нар самаПбмачы У ДОЗ (на вокл 1944) выда? у Мшску
Накаиечвпа стрэл 10—13 ст з тарадзнпча Кульбачына (Шчучынсю |> н)
Герб «Налеич»
Ян Паленка
падручнгк для вывучэння псторьн Бела-руш 1 бел вызв руху «Беларусь учора i сення», у ягам выкарыстанн звестю з навук прац рас. 1 бел псторыкау розных юрулкау Летам 1944 выехау у
273
НАЛ1
Полыпчу, жыу пад прозвшгчам Алек-сандровн, займаУся выдавецкай спра-вай ПакшуУ рукатс новай працы па псторьп Беларуы
Тв Беларусь учора 1 сяньня Мн, 1993 (разам з I Касяком) Анатоль Грыцкевгч нАЙМГГ, у ВКЛ слуга, парабак, якога наймалт рамеснпа, гандляры Ц1 купцы для працы у горадзе У 15—16 ст Н называл! наемных матросау на рачных суднах («малойцы»), рабочых на гар прыстанях, а таксама нанятых на пэуны час больш бедных рамеешкау У падат-ковых рэестрах 1 пастановах сеймау Рэчы Паспалпай 16—17 ст Н — паста-янная катэгорыя гар насельнштва, для якой 1снавал1 асобныя квота i нормы грашовых падаткау
НАКАНЁЧН1К, элемент ручной ю-дальнаи збро! з каменю, коецт, дрэва, металу Мацаваш да канца дрэука дзь ды, кап’я, стралы, сулщы i шш рэчы-вам, якое звязвала (смала, бярозавы вар 1 шш) Найб старажытныя Н вядомы з эпох! верхняга палеалгту Часцей сус-тракаюцца на помшках эпох мезалгту, неалгту, бронзавага веку, жалезнага ее ку, у часы сярэдневякоуя Форма i па меры Н розныя 1 залежаць ад таго, у якт час ix выраблялт t да якой культуры яны належаць Уладзгмгр Ксянзоу
«НАЛЕНЧ», прыватнаулаешцю герб, яюм у Польшчы, Лпве, на Беларуш i Украше карысталася каля 400 родау, у т л Малахоусюя, Машынсюя, Рачын-ск1я, Чарнкоусюя Мае у чырв пол! вы яву сярэбранаи круглай павязю, якая звяэана ушзе (першапачаткова павязка не была звязана) Клейнод — над прылбшай з каронай жаночая постаць у чырв сукенцы i з сярэбранаи павязкай на галаве, трымаецца рукам! за аленевы рои Вядомы з 14 ст , у ВКЛ — пасля Гарадзельскаи уни 1413
НАЛЕПКА (Nalepka) Ян (псеуд Р э п -кт, 20 9 1912, в Смжаш, Усх Слава гая — 16 11 1943), аргашзатар i юраунтк славацкага партыз атрада, яю дзейшчау на тэр Беларус! i Украшы у Вял Айч вайну Герои Сав Саюза (1945), Герой Славацкага нац паустання (1945) Скончыу афщэрскую школу (1936) У Вял Айч вайну з 1941 у складзе войск марыянетачнага урада Славакн на аку-шраванай ням фашыстам! тэр Беларуш 1 Украшы, нач 101-га славацкага палка Стварыу у палку антыфаш падп трупу, якая у 1942 наладзыа сувязь з партыза нам! Мшскай i Палескай абл У пач 1943 з групай славакау-ангыфашыстау перайшоу да партызан стау камандз! рам атрада укр партыз злучэння А М Сабурава, як! дзейшчау у раене Оу руч—Ельск—Мазыр—Алеуск Запнуу у 6ai У Гльску 1 I п Лельчыцы яго 1мем названы вулщы
НАЛ1 (Н а л е й к а, Н а л 1 у к 1), першая слабада шшаземцау у Маскве Вя-
274
НАЛ1БАК1
дома паводле звестак С Герберштэйна 1снавала з пач 16 ст у раене вул Якт-манка (за сучасным Спасаналтукаускш завулкам) Засн па загадзе вял кн маек Васия III для драбау (пешых вот-нау), у асн выхадцау з ВКЛ Жыхары слабады (у адрозненне ад тншых жыхароу Масквы) мел1 права варыць шва i мед увесь год 1, як мяркуе Гербер-штэйн, назва паходзщь ад слова «налей», якое тут часта гучала Паколыа слабада была заселена вайскоуцамт, яе размясцтлт па суседстве з Крымскш бродам — найб небяспечным месцам у час затарсктх наездау Пры узнткненш слабады сярод яе насельнщтва перава-жал1 беларусы, але з-за наплыву людзей з Зах Еуропы яна паступова страчвала свой бел характер Як мяркуецца, Н знтшчаны у 1571 у час наезду хана Дау-лет-Гтрэя, калт Маскву вынштчыу вялткт пажар
Лт Снегирев В Московские слободы М , 1947, Герберштейн С Записки о Московии М , 1988 Генадзь Прибытка
НАЛ1БАК1, Н а л 1 б о к 1, веска, цэнтр сельсавета у СтаУбцоусктм р-не Аутобусная станцыя на скрыжаванш дарог г п 1вянец — в Шчорсы, Столбцы—На-лгбакт За 45 км на ПнЗ ад Стоубцау 658 ж , 240 двароу (1998)
Вядома з 1447 Да 1485 належала Ге-дыголдавтчам, да 1554 — Кезгайлам, потым Завппам i Шэметам, з 1555 — М Радзтвыу Чорнаму, з 2-й пал 19 ст — Вптенпггэйнам, з 1881 — Гоген-лое У 16 ст цэнтр волаецг Навагруд-скага пав У 1636 А С Радзтвтл пабуда вау тут касцел (у 1699 перабудаваны) У 17—18 ст вакол двара сфармгравалася веска (у 1727 — 62 двары), уваходзша у Ашмянскт пав У 1720-я г каля Н за-снавана гута У 1757 у Н 83 двары, кар-чма 3 1793 у Рас тмперыт, цэнтр волаецт Ашмянскага пав У 1801 у Н 61 двор, касцел, магазтн, бровар, карчма У 2-й пал 19 ст фармтруецца мястэчка У 1897 у гм 270 ж., 42 двары, у весцы 1519 ж , 224 двары, касцел, малттоуны дом, 2 школы, бальнща, валасны суд, карчма 3 пач 20 ст Н — веска, 1789 ж , нар вучылппча, касцел 3 1920 у Польшчы, цэнтр гмшы Стаубцоуската пав , з 1939 у БССР, з 12 10 1940 да 16 7 1954, потым з 86 1963 цэнтр сельсавета У Вял Айч вайну ням -фаш акупанты у лтп 1943 спалтлт веску т затубтлт 109 жыха роу Партызаны правялт тут Натбоцкы 6ai 1942, 1943 У весцы сярэдняя школа, дашкольная Останова, Дом культуры, магазш, аграбуд фтрма ПМК-74 «Налтбокт» Помнтк землякам, што запнулт у Вял Айч вайну Валерий Шабмок НАЛШбЦКАЯ шклянАя мануфактура, прыгонная шкляная мануфактура, заснаваная у 1717 кн Радзтвт-лам у в Налтбакт т Янкавтчы (сучасны Стаубцоускт р-н Мшскай вобл ) Адна з буйнейшых шкляных мануфактур 18— 19 ст у Беларуст Вырабляла люстэркт,
люстры для сцен т столт, жырандолт т падсвечнткт, шмат мастацкага т побыта-вага посуду Створана на высотам тэхн узроунт на узор Дрэздэнскай мануфактуры Тут варылт рэдкае рубтнавае шкло, якое афарбоувалт калощным зо-латам паводле ням тэхналогн 17 ст Шмат посуду на мануфактуры вырабля-лася пад уплывам зах -еурап мастацгва, але былт т самабыгныя узоры, яктя у 18 ст сталт традыцыйнымт — келтхт з пус-тацелымт цылшдрычнымт паддонамт т са звонападобнымт чашамт, розныя формы пацешнага посуду т тнш Асн Маса вы-рабау аздаблялася гравтраваннем, шлт-фоукай г рэльефнай разьбой У гравтра-ваных дэкорах сустракаюцца жартоуиыя надшеы-парады, пажаданнт, вершы, мт-фалапчныя т алегарычныя сюжэты, па-ляунтчыя ецэны, партрэты, гербы, ара-бескт, краявщы, выяви птушак, сабак, аллюстроувалтся самабытныя з’явы по-быту, жартау, забау, сатырычныя ецэнкт з заняткаУ мясц жыхароу, прыгажосць прыроды, флора т фауна Беларуст Гра-втраваныя выявы вылучаюцца рэалтс-тычнай трактоукай фтгур, раслтн, жывел т краявщау Графтчна трактаваны малю-нак пераважае у геральдычнай, геамет-рычнай т раелшнай арнаментацыт У вырабах падкрэслтвалтся тактя улаецт-ваецт шкла, як бляск, празрыстасць, брыльянтавае ззянне Посуд выраблялт не толькг з добраасветленага шкла т хрусталю, але т з празрыстага калярова-та Шмат рэчау рабтлт У гутнай тэхнтцы Каляровы посуд стварауся У нар тра-дыц формах фляшы квартавыя зяле-ныя, цукарнщы стнтя, сальнтчкт белыя, салатнтчкт фаянсавага колеру, келтхт фт-ялетавыя, бутэлькт чырвоныя т г д Посуд аздаблялт каляровай крошкйй, у т л каляровыя сталовыя бутлткт т фляшы Выраблялт посуд, аздоблены рубтнкам (г зн рубшавым штатом), дробную
Да арт Налтбоцкая шкляная мануфактура Келы з накрыукай т кварта 18 ст
пластыку, выразаную са шкла, куаДИ накрыукамт, бакалы, шклянтцы, гаИ ны, куляукт (посуд без стоп), бар^Я збанкт для наптткау т кветак, дзщячвг цацкт, флакончыкт, шлтфаваныя т п ныя аздобы для люстрау, падсвечнтки* жырандоляу, як т на Урэцкай шдоМ мануфактуры Усяго на Н ш м внЯ лялася больш за 100 найменняУ выра*' бау са шкла Рысавальшчыкамт т гравт-роушчыкамт былт выключна беларчт замежныя спецыялтсты займалтся га налапчнымт працэсамт Складан мясц дынастыт майстроу шклянои справы Дубтцктя т Александровым (ММ хадцы са збяднелай „гроб намаяит ком! шляхты), Санцэвтчы, Залесктя, Рым» шэусктя, Адамовтчы, СтльвястровИ? Малтшэусктя, Дашкевтчы, Галубовгп шш Мануфактура тснавала да 18г шлтфавальны цэх у в Янкавтчы — 1798 Вырабы Н ш м зберагаюцца У мттажы (С -Пецярбург), Дзярж пет Я зет (Масква), Музет этнаграфи т май прам-ецт (ЛьвоУ), Кракаусктм т Варе сктм Нац музеях Традыцыт Н пт м тыуна працягваюць сучасныя бел мае такт па шкле
Лт Я н т и к а я ММ Беларускае мл тацкае шкло (XVI—XVIII стст) Мн, 1971 Я е ж. Беларускае мастацкае шкло XIX—тм чатак XX ст Мн , 1984, Я е ж. Гтсто) шкляной вяселкт Мн , 1986
Таццяна Скрытом j
НАЛ1Б6ЦК1Я БА1 1942, 1943, бат па мтж партызанамт брыгады тмя СТалша т ням -фаш захопнткамт у в Налтбакт 1вянецкага р-на 9 6 1942 т 8 5 1 943 т Вял Айч вайну 9 6 1942 партыз атрн 125-ы (камандзтр С А Рыжак) пати разгрому палтцэйскага участка у в На лтбакт устушу у бой з карнткамт, яки вярталтся з в Рубяжэвтчы У вынтк) 2-гадзшнага бою партызаны спалтлт ва ласную управу, магазш, палтцэйскта
сталовую 1 пякарню, захапип грузавую 1 тегкавую аутамашыны, 3 ручныя куля-меты 1 шмат шш збро1, патронау У ноч на 8 5 1953 партыз атрады 1мя Дзяр-жынскага, шя Суворава i «Бальшавтк» разграмип ням -фаш гарнизон (каля 250 ги.тераупау) у в Нал1бак1 Ктравал! апе-рацыяй камавдзф партыз брыгады П I Гулевм, камфар А Г Мурашоу i прад-стаун!к 1вянецкага падп мгжрайпарт-цэнтра РЛ Васшев1Ч У вынтку 2-га-длннага бою партизаны знппчьип знатную колькасць жывой сшы пращушка, спалил электрастанцыю, лесазавод, казарму, усе установи акупантау, захапип 4 станковый 1 13 ручных куляметау, 3 шиаметы, шмат аутаматау, вштовак, патронау Mixaui Шумейка
НАЛ1ВАЙКА Севярын [Семярын, мяст Гусяцш, Падолш—11(21) 4 1597], ираушк казацка-сялянскага паустання на Украше i Беларуст у канцы 16 ст 3 сям 1 рамесшка-кушняра Служьгу у К Лырожскага сотнисам У 1594 аргашза вау на Брацпаушчыне атрад нерэестра-вых казакоу, яюх у 1595 вадзту паходамт у Малдавтю i Транстльвашю Пасля вяр-тання з паходау у 1595 узняу казацка-сялянскае паустанне на Правабярэжжы Украшы (гл Нал1вайк1 паустанне) За-душыць паустанне улады наслала 7 тыс рэестравых казаков, i Н перайшоу на юр пауд Беларуст, дзе да яго далучылт-ся мясц еяляне, мяшчане 1 дробная шляхта Паустанцы узялт Петрыкау, Слуцк Маплеу, Давыд-Гарадок, Турау, Лахву Пшск т пайпиц на Валынь Вяс-иой 1596 паустанцкае войска было ак-Ьана каля мяст Дубны на р Салант-№ 7(17) 7 1596 частка казацкая старинны, каб апраудацца перад каралеу-сим урадам, схаптла Н т шш ктраунт коу паустання т выдала тх камандаван-|юр Урадавых войск Пасля цяжктх ката-Нванняу Н быу пакараны смерцю У Вар-|шаве 11(21)4 1597
НАЛ1ВАЙК1 ПАУСТАННЕ. антыфеа-дальнае казацка-сялянскае паустанне на Укратне т Беларуст пад ктраунштвам ( На/пвайк1 Восенню 1595, вярнуушы-ся з паходау у Малдавтю т Транстльва-шю, Налтвайка узначалту антыфеад рух па Правабярэжнай Укратне Пры пад-трымцы гарадсктх нтзоу казакт захаптлт Луцк, разграмтлт шмат магнацктх т шля-хепюх маенткау на Падоллт т Валынт, у т f маентак кароннага канцлера Я За-моискага Апошнт выслав супраць Налт-мии 7 тысячны атрад рэестравых казакоу на чале з гетманам Р Лабадой Каб паэбегнуць сутыкнення з рэестрауцамц Нмшайка нактравау свой атрад у Бела русь Першым горадам, якт занялт каза-Ki стау Петрыкау 6 11 1595 яны захапт-11 лобраумацаваны г Слуцк, у ваколт-п ix яктма разграмтлт магнацктя т шля-хеция маенткт Адзш з казацктх i'- gay быу разбпы 25 лтст каля Ka-
in войскамг К Радзтвтла Шляхецктя упш сцягвалтся да Клецка, Мшска т
27 лтст казакт пактнулт Слуцк,
•"Й з сабой 12 гармат, 80 гакаунщ, ЩЮ рушнтц, жыхары Слуцка вымушаны
Жанчыны У намттках Фрагмент карцтны Пя-тра Яусеев1ча з Гальшца «Нараджэнне Мащ Боскай» 1649
былт заплацщь тм 5 тыс коп лтт гро-шау Войска Налтвайкт рушыла У на-прамку на Бабруйск, але не дайшоушы да яго, павярнула на Маплеу т 13 снеж штурмам авалодала горадам У Маплеве казакт знаходзтлтся 2 тыднт 25 снеж да горада падышло урадавае войска на чале з рэчыцктм старостам М Буйвтдам Налтвайка 1 2000 казакоу занялт пазт цыю па-за горадам, на 1лынскай гары каля Буйнщкага поля, агаралзтушыся вазамт Войска Буйвща иалтчвала 18 тыс чал , але зустм не мела артылерыт Бттва цягнулася з ранку да вечара т не принесла поспеху нт аднаму з бакоу 3 прыцемкамт казакт, адбтваючы усе атакт працтунтка, пачалт адаход у напрамку Быхау — Рагачоу — Рэчыца — Петрыкау Рухаючыся уздоуж Прыпящ, яны захаптлт Давыд-Гарадок, Турау, Лахву, Пшск На ПдУ Беларуст дзейшчала частка рэестравых казакау пад ктраунтц-твам М Шавулы, якая падтрымала На лтвайку Да вясны 1596 Налтвайка з ат-радам адышоу на Валынь, казакт Шавулы — ад Прапойска праз Быхау на Чарнтгаушчыну 23 3(2 4) 1596 каля Бе-лай Царквы атрады Шавулы т Налтвайкт злучылтся т рушылт унтз па Дняпру з мэтай перайсщ растйскую мяжу Карон-нае войска на чале з гетманам С Жал-кеусктм адрэзала шляхт адыходу, т казакт умацавалтся на р Саланща каля мяст Дубны Аблога працягвалася амаль 2 тыднт У казацктм лагеры абвастрылтся супярэчнасцт памтж рэестравымт т нерэ естравымт казакамт Частка казацкай старшыны, з надзеяй на каралеускую амнтстыю, 7(17) 7 1596 захаптла Налт-вайку, Шавулу т шш ктраунткоУ паустання т выдала тх Жалкеускаму У час перагаворау кароннае войска нечакана напала на казацкт табар Некалькт тысяч казакоу былт забтты, прарвацца Уда-лося толькт невял частцы Паустанне было задушана
Кр Мемуары относящиеся к истории Южной Руси Вып 2 Киев, 1896, ПСРЛ Т 32 М , 1975 В 1 е 1 s к 1 J Dalszy ciqg Krotuki polskiej Warszawa, 1851
Jlim Кулиш ПА История воссоединения Руси Т 2 СПб , 1847, Костомаров Н И Южная Русь в конце XVI в // Костома
275 HAMITKA
ров Н И Исторические монографии и исследования СПб , 1867 Т 3, Эварниц-к и и Д И История запорожских казаков Т 2 СПб 1895 ДоманицькийВМ Ко заччина на прелом! XVI т XVII вв (1591-— 1603) // Зап Наук т-ва im Шевчонка Львиц 1904—05 Т 9—14, Грушевский МС История украинского казачества до соединения с Московским государством Т 1 Киев, 1913, Голобуцкий В А Запорожское казачество Киев, 1957
НАЛЫПЧАНЫ, Нальшаны, бал-цкая ппемянная групоука, пет воб-ласць, якая, на думку некат даследчы-каУ (У Ц Патпута i шш ), знаходзглася на паун -зах ускратне Беларуст Як народ упамтнаюцца у Дублнскш рукатсе Адна з ням хронгк называв Крэва ста-лщай Н У 1258 на ix напал! мангола-татарсктя войскт Бурундая 1 валынскага кн Васшькт Раманавна У мтжусобнай барацьбе памтж Ливой i Жамойцю (1260 я г ) Н сталт на бок апошняй г тх князь Даумонт у 1263 забтУ кн Мшдоу-га У 1264 кн Войшалк заваявау Н i уключыу тх у склад ВКЛ
Мисола Ермалоеш
НАМЁСН1К, 1) у ВКЛ у 14—15 ст прадстаунтк вял князя, якому належала адм -гасп , фшансавая i судовая улада на тэр былых самастойных княстваУ 2) У 16—17 ст памочшкт старосты г вая-воды, яктя ажыццяУлялт адм -судовую Уладу у паветах 1 ваяводствах (гл Замковы суд) 3) У Рас гмперьп Урадавая асоба мясц адмштстрацыт, тое, што генерал -губернатар
НАМЕСИЩТВА 1) у ВКЛ адм-тэр адзшка, якой ктравал1 намеенткт вял князя Большасць Н утворана У 14—15 ст у вынтку скасавання удзельных княствау 1 падпарадкавання тх велпса-княжацкай уладзе Н называл! таксама дзярж воласщ, што Узнткалт пры падзе-ле б княствау Самыя буйныя Н з пач 16 ст стал! ваяводствамг, астатнтя — староствалч 1 дзяржавам! 2) У Рас тм-перыт у 1778—96 Н наз губерт, утл створаныя на бел землях у вынтку па-дзелау Рэчы Паспалпай (МаплеУскае, Полацкае Н ) Вячаслау Насеем
НАМ1СМА, н а м 13 м а (грэч nomis-пта макета, ад nomos закон), у позна-рымскай г ранневиантыйскай тмперыях назва любой залатой манеты, у 8—13 ст у Втзантыйскай 1мперы1 назва солща На тэр Беларуст Н абарачал1ся у канцы 10—2-й ТрЭЦ! 11 ст
HAMITKA, галаУны убор замужнтх жанчын магнацкага, шляхецкага г сялян скага роду, адна з этшчных прыкмет беларусау з канца 13 ст Лакальныя на-звы павойнтк, сярпанка, плат Склада-лася з тонката белага кужэльната палатка шыр 30—60 см, даУж. 2,3—5 м, аб-вггага паверх чапца г тканкг (валтка з кудзелт, абшыгага палатном, на якт на-кручвалт валасы) Беларусак з-за яе называл! белагаловым! У нар касцюме
276 НАМОВА
вядома каля 30 спосабау заншаиня кан-цоу Н завязвалгся ззаду, над глбом ш па баках галавы, найчасцей адзш канец праходзту пад барадой i драшраиауся над плячом, друп спадау на спшу Канцы часам аздаблялг вышываным ц1 на-шканым арнаментам, карункамг, мох-рыкам! Святочную Н аздаблялг зелянг-наи, букетам! жывых ц1 штучных кве-так, папяровым веерам, пер’ем i шш Першы раз у Н уб1рал1 на вяселлг, пасля чаго жанчына не ныходзыа на людз! без яе На Случчыне была пашырана да пач 20 ст , да сярэдзшы 20 ст — на Зах Палесс!
Лт Жывашс Беларус! XII-—XVIII ст Фрэска, абраз, партрэт [Альбом] Мн , 1980, Раманюк М Беларускае народнае адзен не [Альбом] Мн, 1981 Mixacb Раманюк
НАМбВА, а б м о в а, у ВКЛ нарада суддзяу перад вынясеннем выраку (пры-гавору) Адбывалася пасля слухання ба-коу, сведак г адвакатау, тлумачэння воз-нага пра абставшы справы i вынгкг зробленага 1М агляду месца злачынства, ран, шкоды
НАМЫСЛЙУСК! (Namyslowski) Ян Лг-цынш (пач 1560-х г, мяст Намыслау, С1лез1я — памгж 1633—36), мыслщель-гумашст, шсьменшк Скончыу Ягелон-сю ун-т у Кракаве 3 1585 рэктар ары-янскай школы J lyi Распрацавау праг-раму школы, уключыу у яе шэраг новых гумангтарных дысцыплш 3 1593 прапаиедшк арыянскай суполю у Навагрудку Зблгзгуся з С Будным i Ф Со-цынам, прапагандавау сацышянстна сярод бел антытрыштарыяу Быу вядомы як таленавггы публщыст i прамоуца Палемгзанау 1 з езутамг (М. Смтглецк!) 1 з кальвшгстамг (А Волан) У 1615 за атэют погляды выключаны з Навагруд-скай арыянскай суполю Аутар падруч-нжа «Зброя вучэння Арыстоцеля» (Лоск, 1586), у яюм абвяргалася бос-касць Хрыста, i зборшка вершаваных иыказианняу маральна-павучальнага зместу «Сентэнцыт, неабходныя у гра-мадсюм жыццг» (Лоск, 1589, нашсаны на лац , польскай i ням мовах i з’яу-ляуся першым падручнгкам замежных моу у ВКЛ) У 1592 выдау на польскай мове «Анатомпо 1 гарманмнасць хрыс-шянскага чалавека» (не збераглася, у 1636 перакладзена на ням мову) У 1597 напгсау «Зварот да братоу-еванге-лгкау», у яюм аддавау прыярытэт розу-му асобы У палемгчным творы «Каталг-шс» (1598) выстуту супраць кальвшюц-кай шляхты Пераклау з лац на польскую мову юнгу А Бусбекшса «Тры шлях! Фердинанда» (Вшьня, 1598)
Лт Асвета i педагапчная думка у Белару-С1 Мн , 1985, Антология педагогической мысли Белорусской ССР М , 1986, Пара ц к 1 ЯI Сымон Будны Мн , 1975 С 118—122, Подокшин СА Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы Мн, 1970, Chmaj L Bracia Polscy Warszawa, 1957 Сяргей Казуля
Наполеон I
НАПАЛЕбН I, Напалеон Бана-па рт (Napoleon Bonaparte, 15 8 1769, г Аяча, Корс пса — 5 5 1821), француз-ск1 дзярж дзеяч, палкаводзец, першы консул Франц рэспублпа [1799—1804], гмператар французау [1804—1814,
сак—чэрв 1815] Скончыу Брыенскае ваен вучылипча (1784), вучыуся у Па-рыжскай ваен школе (1784—85) 3 1785 у армц За узяцце Тулона, захопленага манарх1сцк1М1 мяцежшкам! i анппчана-Mi, атрымау звание брыгаднага генерала (1793) У кастр 1795 задушыу контррэв мяцеж у Парыжы 1 прызначаны камандуючым Сталиным гартзонам У 1796—97 уз начальна у франц армда, што дзейшчала супраць Аустрьп i Сар-дзшскага каралеуства, у 1798—99 — еппецкую экспедыцыю 9—10111799 здзейсшу дзярж пераварот 1 захашу уладу у краше У 1802 абвешчаны па-жыццевым консулам, у 1804 — гмпера-тарам Ва унутр палиыцы юравауся гн-тарэсам! буржуазн 1 заможнага сялян-ства 3 яго удзелам распрацаваны гра-мадзянсю, гандлевы i крымшальны кодэксы Тмкнууся з дапамогай канты-нентаДьнай блакады Вялгкабрытанп (1806—14) дамагчыся гандл -прамысл перавап Францыг у Еуропе 1 свеце Яму належыць вял роля у развщц! сусв ваен майстэрства Удасканалгу створаную У перыяд рэв войнау масавую армно, стратэпю 1 тактику бою Асновай пос-пеху лгчыу разгром варожых армгй у генеральных бггвах, вял значэнне нада-вау узаемадзеянню пяхоты, артылерьц i кавалеры! Яго талент як палкаводца спрыяу шэрагу перамог Францьц у войнах 1799—1815, у час якгх была створана велшарная напалеонауская гмперыя 12(24) 6 1812 пачау вайну з Рас гмперы-яй (гл Айчынная война 1812). Каб зару-чыцца падгрымкай магнатаУ 1 шляхты Лггвы 1 Беларуш i для юравання акупг-раваным! тэрыторыям! зацвердзгу у Витьш Часовы урад Вялисага княства Лг тоускага Ухипуся ад пацвярджэння ра-шэння Генеральной канфедэрацън 1812
аб аднауленн! Польскага каралеУсйЙИ унгтарнай дзяржавы, але не пагадз1йя| на стварэнне асобнай лггоускай кадИ дэрацыг Частка арыстакратыг х Ш1м1 Лггвы 1 Беларусх, якая спадзявалайЯ аднауленне ВКЛ, падтрымала Н"®т (Л.М Пац, А Сапега, Д Радзшм гнш ) 1 сфармгравала шэраг ваен часни агульнай колькасцю каля 24 тыс (гл Лтоускгя войскг 1812) У ходзе гаи панн 1812 «вялгкая армхя» Н I бщя разгромлена, што выклпсала у ЕУ]$иИ уздым нац -вызв барацьбы Пасм пй| рагу паражэнняу франц войск г УваЙяР у Парыж (сак 1814) армгй антыфраш каалщьп Н I 6 4 1814 адрокся ад трон За гм быу захаваны шператарскг тыц i як уладанне в-ау Эльба Выкарыстаукп незадаволенасць французау рэстаурацп яй у краше Улады Бурбонау, Н I выг дзгуся 1 3 1815 у Францы! г да 20 tat аднавгу сваю уладу Пасля паражли-франц арми пры Ватэрлоо 18 6 1815 с, зноу адрокся (22 6 1815) ад трона i злах ся англгчанам Сасланы на в-ау (i Алены, дзе памер
Те Рус пер — Избр произв М , 1956 Лт Вандаль А. Возвышение Бон парта Пер с фр СПб, 1905, Л е в и ц к и л Н А Полководческое искусство Наполеону М , 1938, Манфред АЗ Наполеон БЯ1 парт М , 1971, Т а р л е ГВ Наполеон Мн 1992, М a d е 1 г п L Historic de Consular et 1 Empire Vol 1—16 Pans, 1932—54 «НАПЁРАД», газета дэмакр юрунхх Зах Беларусг Выдавалася 12 12 1929 3 10 1930 у Вгльнг на бел мове раз у в дзень Рэдактар-выдавец М Сшяус Асн задачай рэдакцыя лныла аб’ядш не разрозненых у вынгку рэпрэсгй ура ц Ю Пглсудскага сгл бел вызв рух\ стварэнне адзшага бел нац фронту 11 зета аналгзавала знешниг г унутр. пр1> чыны крызгснага стану у руху, спраба вала выпрацаваць стратэпю г такгыку адэкватную зменлгвым палгг умовам акцэнтавала Увагу на эканам 1 асв фак тарах як перадумовах развщця вызв ба рацьбы ва умовах аутарытарнага рэ жыму у Полыпчы, прапагандавала щэю стварэння адзшага каардынацыйнап цэнтра нац-вызв руху Пгсала пра эка нам крызгс у краше, выкрывала пал1 тыку польскага урада у справе наса джэння на бел землях асадшцтва (арт «Асаднштва не спыняецца»), адстойвала штарэсы бел працоуных перад мясл адмшгстрацыяй (арт «На самаурадавьш фронце», «Заданна нашай сельскай ш тэлшенцЫ!») На яе старонках змешча ны статут Цэнтр саюза бел культ i гаспадарчых арг-цый i шфармацыя пра яго 1-ы з’езд [нфармавала пра падзе, у 1нды1, Гспанц, СССР, Югаславп i гнш крашах Друкавала асобныя творы А Бартуля, Ф Грышкевгча, X Вгьяшэвна М Машары, М Нгкгфароускага г шш змясцгла фшасофска-лгт эсэ «Янка Ку пала» Большасць матэрыялау падпка ны псеУдашмамг г крыптангмамг або не маюць подпгсау ВыйшаУ 31 нумар За крыта у сувязг з фгнансавымг цяжкасця-мг выдауцоУ АрсеньЛк
НАПРЙЕУ Теорий ЛаУрэнцьевгч (н 1 5 1923, в Ордаць Шклоускага р-на),
277
НАРАУЛЯНСК1
бет псторык, журналтст Канд пет н (1963) Скончыу Рэсп парт школу пры ЦК КПБ (1951), Mihcki пед ш-т (1953) Удзельнтк Вял Айч вайны 3 1948 на парт i журналюцкай рабоце у Маплеускай i Гродзенскай абл, ш-структар ЦК КПБ (1953—58), рэдакгар час «Блокнот агитатора» (1958—64) 3 1964 загадчик, у 1984—90 дацэнт кафедры журналтстыкг, моу 1 л-ры Мшскай ВПШ Асн кгрункт даследавання — партыз рух у Вял Айч вайну, развщце сельскай гаспадаркт у паслява-ен гады, аргантзацыя г планаванне работы рэдакцыйных калектывау Адзш з аутарау калектыуных прац «Псторыя Беларускай ССР» (т 5, 1975), «Усена-родная барацьба на Беларуст супраць |имецка-фашысцк1х захопнткау у гады Вялткай Айчыниай вайны» (т 2—3, 1984—85) т шш , рэдактар-складальнтк кнтг «Памяць» — псторыка-дакумен-тальных хронтк Клтмавщкага (1995) т Шклоускага (1998) р-наУ
7в Журналистскому труду — научную основу Мн, 1976 (разам з Б В Ульянкам) « И коллективный организатор» Мн , 1983 (з тм жа)
парада РЭВАЛЮЦЫЙНЫХ сацы-И-ДЭМАКРАГАУ ПАУНОЧНА-ЗА-ХдДНЯГА КРАЮ Адбылася У канцы BW8 у Втльнт Прысутнтчалт прадстаунт-кт Выенскай, Гродзенскай, Брэсцкай, Дзвшскай 1 Втлейскай арг-цый РСДРП На нарадзе абмеркаваны парадак дня V (Атульнарастйскай) канферэнцьп РСДРП У рэзалюцыях пра сучасны мо-мант вызначаны ктрунак парт работы мясц арг-цый ва умовах сталышнскай рэакцыт, выказана патрабаванне побач са скарыстаннем легальных магчымас-цеи ствараць т умацоуваць нелегальный парт арг-цыг, адзначана неабходнасць удзелу с -д фракции у Дзярж думе, каб скарыстаць яе трибуну для аптацыйнай дзейнаецт, падкрэслена важнасць цес-ната зблтжэння палгт арг-цый з прафе-стииымт саюзамт, уступлення чл партыт у прафсаюзы г Утварэння там сватх груп, абраны дэлегат на V канферэнцыю Р( ДРП (Р Я Беленый) Наряда спрыя-ла разгортванню парт работы у Паун -Зах краг
Jlim Документы и материалы по истории Белоруссии (1900—1917 гг) Т 3 Мн 1953 НАРАДАВблЬЦАУ-АФЩбРАУ ГУР-1KI дзейнтчалт У 1880-я г У 1881 узнтк-ла нарадавольская Ваен арг-цыя з гур-ткамт у Пецярбургу, Кранштаце г Гель-йнгфорсе У канцы 1881 выканком «Народнай волг» пачау пашыраць дзей-пасць Ваен арг-цыг У пач 1882 член Дэнтр ваен групы М Рагачоу наведаУ Мшск, Вщебск, Втльню з мэтай аргант-зацыт з афщэрау мясц ваен гурткоу У 18Я2—83 афщэрсктя гурткт генавалт у Мшску Пшску, Гродне, Бабруйску, Оршы г Маплеве Яны падпарадкоУва-Л1СЯ Ваен -рэв цэнгру «Народнай волг» У Мшску такт гурток тснавау г У 1884— 85 пасля правалу Цэнтр ваен групы (Народной волг» г арышту яе ктраУнт-коу
Лип Лосинский НБ Революцией но-народническое движение в Белоруссии 1870—1884 гг Мн 1983, Волк С С На родная воля 1879—1882 М Л , 1966
Марына Соколова
НАРАНбВ1Ч-НАРбнСК1 Юзаф (’>— крас 1678), картограф, тнжынер Верагодна, вучыуся у пмназп У Кейданах Каля 1644 пастушу на службу да пра-тэстанцкай галгны Радзтвтлау Па дару-чэннг Я Радзтвтла У 1644 склау план мястэчка Любчы т яе ваколгц, у 1645— 53 праводзту геадэзтчныя здымкт г скла-дау карты маенгкау Свядасць, Мерач, Вгжуны, Кейданы, Авангы, Бтржы, Дзя-ляцтчау (каля Любчы), вострава на воз Дрысвяты, пры гэтым выкарыстоУваУ метад мясц трыянгуляцыг, астралябпо, квадрант У 1650-я г наптсау вял 3-томны дапаможнтк «Кнтп матэматыч-ных навук» (не быу надрукаваны, з яго захавалгея толькт кн «Геаметрыя», да якой прыкладзены некат ранейшыя планы, фрагменты кн «Оптыка, або Перспективы», куды Уваходзту т трактат пра ваенную фартыфгкацыю, надрукаваны У 1957) З-за ганенняУ на пратэс-тантаУ у 1650-я г пераехау у Пруспо, складаУ карты староствау г генеральную карту Прусн Распрацавау план каналау для злучэння Мазурсктх азер, р Прэго-ля г Дзейма з Неманам, каб ажывтць гандаль Прусп з ВКЛ г Растяй У 1665 наптсау твор «Артылерыя», пры падрых-тоуцы якога скарыстау кипу К Семяно-впа «Вялткае мастацтва артылерыт» Аутар пет працы «Праудзтвае сведчанне псторый пра найвышэйшую манархпо скгфаУ г сарматаУ» (загшула у 1671)
Тв Budownictwo wojenne Warszawa, 1957 Лип М а р куш е ви ч АИ Новооткры тое произведение польской военно-техничес кой литературы XVII в Ц Книга Исслед и материалы М , 1968 Сб 17, А л е к с ан -д р о в и ч С Картографические труды Юзефа Нароновича-Нароньского на землях Великого княжества Литовского в середине XVII в Ц Археогр ежегодник за 1966 г М 1968 Я г о ж Opis zabudowy nuasteezka Lubcza nad Niemnem z 1644 r // Kwartalnik histoni kultury matenalnej 1962 bb 3/4
11АРАУ.1ЯНСКА-ШЧАКАТОУСКАЯ
АПЕРАЦЫЯ 1943, бат партыз атрадау тмя Кграва (камандзтр У П ЯромаУ), Мазырскага (АЛ Жыльскт), укр партыз злучэння А.М Сабурава, асобнага атрада тмя В Бажэнкг (М А Рудзтч) па разгроме ням -фаш гарнтзонау у г п Нароуля, веских Шчакатова т Слабада Мазырскага р-на у ноч йа 30 8 1943 у Вял Айч вайну Паводле звестак партыз разведкт Нараулянскт гарнтзон (каля 130 птлерауцау) быУ умацаваны блшдажамт т дзотамт, узброены 4 станковым! т 6 ручнымт куляметамт, 3 мша-метамт, аутаматамт т втнтоукамт Партызаны атрадау тмя Кграва т тмя Бажэнкг перакрылт дарогу на Нароулю т захай ин мост цераз р Нараулянка, акружылт т да рантцы знтшчылт гарнтзон, захаптлт тра-фет т без страт пактнулт Нароулю У гэ-тую ж ноч партызаны Мазырскага атрада т злучэння Сабурава атакавалт гарнт-зоны у в Шчакатова т Слабада Перарэ-заушы тэлефонную сувязь з в Козенкт
дзе знаходзтДтся значныя стлы працтунт-ка, т зрабтушы засаду на дарозе у в Ко-зенкт, Рудня т Слабада, партызаны за гадзшу бою знтшчылт гарнтзоны у в Шчакатова т Слабада, яктя больш не функцыянавалт Уладз1мц> Пасэ
НАРАУЛЯНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, бой 415-й стралк дывтзн (палк П I Ма-шчалкау) 61-й армн Бел фронту т партыз брыгады 27-й Нараулянскай тмя Кграва (камандзтр У П ЯромаУ) супраць ням -фаш захопнткау за вызваленне гп Нароуля 28—30 лтст У Вял Айч вайну У паселку знаходзтлася 500 птлерауцау з 13 танкамт, 2 штурмавымт гар-матамт «фердынанд», 2 бронемашынамт Партызаны разведалт умацаванне пра-цтунтка т з камандаваннем дывтзц рас-працавалт план удару 28 лтст сав дывт зтя фарсгравала р Прыпяць т з Пд на блтзтлася да Нароулт, 200 партизан (камандзтр П I Лттоускт) са стралк палком з 3, 160 партизан з узводам салдат з Пн абышлт паселак т у ноч на 30 лтст пача-лт наступление Баючыся акружэння, працтунтк адступту, пактнуушы свае ва ен склады Нароуля была виз валена Партизаны т чаецт Чырв Армтт вызвалт-лт таксама в Верхнт т Нтжнт Млынок, разам з насельнтцтвам пабудавалт мост цераз Прыпяць
НАРАУЛЯНСК1 РАЁН Размешчаны на Пд Гомельскай вобл Пл 1,6 тыс км2, нас 12,2 тыс чал (1998) Цэнтр — г Нароуля Тэр равна у межах Гомельскага Палесся Найб рака Прыпяць з притокам! Жалонь, Мытва, Нараулянка, Славечна Пад лесам 53% тэр равна, пераважна на 3 На тэр равна частка Палескага радыяцыйна-экалапчнага за паведнтка АУтадароп на Мазыр, Ельск—Хойшкт Суднаходства па Пры-пяцт
Утвораны 17 7 1924 у складзе Мазыр-скай акруп (да 26 7 1930) 20 8 1924 па-дзелены на 13 сельсаветау БарбароУскт, БярозаУскт, Вербавщкт, ВуглоУскт, Га-лоучыцкт, Даулядскт, Дзернавшкт, Дзя-мщаускт, Красноускт, Махаедскт, Нараулянскт, Хаткаускт, ЦешкаУскт 4 8 1927 далучаны Бтбткаускт (у 1935 перададзе ны у Мазырскг р-н) т Кустаунтцкт (лтк-втдаваны 23 8 1937), МтхалкаУскт т Тва-рычаУскт (у 1930 перададзены У Мазыр ста р-н) нац польсктя сельсаветы скаса ванага Слабодскага р-на 3 21 6 1935 Н р у Мазырскай акрузе, з 20 2 1938 у Палескай вобл У Вял Айч вайну У жн 1941 акутраваны ням фашистам!, яктя знтшчылт у раене 600 чал На тэр равна вялт барацьбу з акупантамт НараУлян-сктя падп райкомы КП(б)Б т ЛКСМБ, 27 я НараУлянская партыз брыгада тмя Кграва, Нараулянскт партыз атрад 29— 30 8 1943 партызаны правялт Нараулян-ска-Шчакатоускую аперацыю 1943 Выз-валены у канцы 1943 часцямт 415-й стралк дывтзтт 61-й армтт Беларускага фронту сумесна з партизанам! Нарау-
278
НАРАУЛЯНСК1
ляне кай брыгады у вышку Нараулян-скаи операции 1943 3 8 1 1954 Н р у Гомельский вобл 25 12 1962 скасаваны, тэр раена перададзена у Ельскт р-н Ад-ноулены 6 1 1965 у складзе 8 сельсаве тау Вербавгцкага, Вуглоускага, Галоу-чыцкага, Даулядскага, Дзернавтцкага, Завайцянскага, Ктраускага, Красноуска-га Раен пацярпеу у вынтку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, у 1987 скасаваны Вуглоускт, Даулядскт 1 Дзернавщкт с/с Жыхары весак гэтых сельсаветау пераселены у шш населеныя пункты За 1985—95 у вынтку мтграцыт колькасць насельнштва у раене скарацшася на 17,3 тыс чал
На 1 1 1998 у раене 73 населеныя пункты, 5 сельсаветау Вербавтцкт, Га-лоучыцкт, Завайцянскт, Кграускт, Крас-ноускг У раене 5 калгасау, 2 саугасы, 5 базавых 3 сярэднтя школы, 8 дашколь-ных устаноу, 5 б-к, 25 клубных устаноу, 2 бальнщы, 16 фельчарска-акушэрсктх пунктау 2 амбулаторыт, 11 аддз сувяз! Выдаецца газ «Прыпяцкая прауда»
Найб значныя археал помшкт пасе-лтшчы каля в Белая Сарока, Цешкау Брацктя маплы сав вошау 1 партызан, яктя запнулт у гады Вял Айч вайны, у в Вербавтчы, Вуглы, Гажын, Завайць, маплы ахвяр фашызму у в Вуглы, Лу-бень, помшкт ахвярам фашызму у в Аляксандраука, Мальцы, Хтльчыха, землякам, яктя запнулт у Вял Айч вай-
ну, у в Будкт, Бук, Дзяржынск Крас-ноука, Маскалеука, мемар знак на месцы базтравання НараУлянскага падп райкома КП(б)Б г 27-й Нараулянскай партыз брыгады гмя Кграва (за 5—6 км на 3 ад в Хтльчыха) Помшк архпэкту-ры— царква 18 ст у в Вербавтчы
Лип Збор помшкаУ псторыт т культуры Беларуст Гомельская вобл Мн , 1985
НАРАУЛЯНСК1 ЭТНАГРАФГЧНЫ
МУЗЁЙ Засн у сак 1993 у г Нароуля як музей этнаграфц г нар рамествау на базе грамад скага музея пры Доме птяне-рау (1980), са снеж 1996 сучасная назва Пл экспазщыг 220 м2, 475 адзшак асн фонду (1998) Размешчаны у бу-дынку, якт з’яуляецца помшкам драуля-нага дойлтдетва канца 19 ст Сярод экспанатау прылады працы ткацтва (кроены, грабянт, верацены), рыбалоуства (венцеры, каробкг, тапгухт, грузтлы, падсакт), бондарства, вырабы пляцення з лубу, лазы, бяросты (мэбля, кошыкт, лапцг), тканыя арнаментаваныя ручнгкт разнастайнага прызначэння, поецтлкт, драуляныя лыжкт, начоукт г тнш У экспазщыг штэр’ер еял хаты, еял падвор’я канца 19 — пач 20 ст У Чарнобыльскай зале размешчана дыярама пактну-гай веска Дауляды, творы мастака В Шматава, прысвечаныя гэтай тэматы-цы У 2 залах праводзяцца выставка прац мастакоу г майстроу дэкар -пры-кладнога мастацтва Нарауляншчыны
Ршса Бобр
НАРАЧ, веска, цэнтр сельсавета т кал-гаса «Прыазерны» у Мядзельсктм р-не
НАРАУЛЯНСК1 РАЕН
За 20 км на ПнЗ ад Мядзела 29 км а чыг ст Паставы На аут а,таро к Мшск—Нарач 2,7 тыс ж (1998)
Вядома з 15 ст пад назвай Кабылынг (Кабельшкт) у Ашмянсктм пав Выел скага ваяв ВКЛ У 1463 у маентку па будаваны драуляны касцел (у 1736 пт рабудаваны) 3 1527 уладанне AM 1аш тольда, Збаражсктх, Абрамовтчау, М Ат керкт, Свентаржыцкага т тнш У 1641 122 ж, 19 дамоу 3 1793 у Рас гмперьп у Завглейсктм (Свянцянсктм) пав Bi ленскай губ 3 1847 мястэчка, 25 дна роу, уваходзтла у 2 маенткт Свентар жыцкага — 43 ж , вадзяны млын, вша курня (з 1845) т Шышкау — 105 ж 1 1885 цэнтр воласщ, 483 ж, 17 дварот царква, касцел, багадзельня, сшагога, 1 крамы, карчма, штогод 5 ктрмашоу, па ауторках таржок, з 1892 працавала нар вучылгшча У 1897 у мястэчку 1054 ж У 1901—04 пабудаваны Андрэеускт кас цел, плябантя У 1-ю сусв вайну з сак 1916 тут размяшчауся штаб герм узмоцненага корпуса 3 1921 у Поль шчы, цэнтр тмтны Пастаускага пав Bi ленскага ваяв У 1931 — 900 ж, аддз сувязт, касцел, сшагога, царква, цагель ня, гарбарня, млыны, аптэка, штомесяп ктрмаш 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета Мядзельскага р-на У Вял Айч вайну у кастр 1942 партыза ны разграмтлт у весцы варожы гарнтзон V 1960 — 1116 ж , 28 8 1964 пераймена вана у Н У весцы сярэдняя т муз шко ды, Дом культуры, бтблтятэка, бальнтца аддз сувязт, магазшы, працуюць масла сырзавод, з-д безалкагольных нашткау, каап камбшат Мапла ахвяр фашызму Помшк землякам, што запнулт У Вял Айч вайну Помшк археалопт курган ны мопльнтк крывтчоу г дрыгавтчоу 11—12 ст Помнпа. архттэкгуры царква 2-й пал 19 ст , Андрэеускт касцел, зва ища, плябантя пач 20 ст Валъга Князева нАРАЧ, курортны паселак у Мядзель сктм р-не, на беразе воз Нарач За 18 км на ПнЗ ад Мядзела, 31 км ад чьи ст Паставы На аутадарозе Мтнск-Паставы Каля 2,9 тыс ж (1998)
Утвораны 26 9 1964 з весак Баравыя Купа, Малая Сырмеж, Наносы, Садоу шчына, Сцепянева, Урлткт У паселку працуюць санатории «Нарач», «Бела русь», «Будаунтк», «Прыазерны», Дом адпачынку, турыстычна-экскурстйны комплекс, пач т сярэдняя школы, сад яслг, бтблтятэка, амбулатории, аддз су вязт, аптэка, Дом быту, гандлевы цэнтр НАР АЧАН СКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1916, наступальная аперацыя войск 5, 1, 2 i 10-й рус армтй 5(18)—15(28) сак, у ра ене воз Нарач у 1-ю сусв вайну 14 2 1916 на канферэнцыт дзяржау Ан танты у Шантылы (Францыя) было да сягнута пагадненне пачаць наступление супраць Германн на франц фронце 1 лш , а на рустам — 15 чэрвеня Аднак т-за цяжкага становштча франц армтй пад Вердэнам рус камандаванне выра шыла пачаць свае наступление раней каб адцягнуць на сябе герм войскт i франц фронту Аперацыя праводзтлася левым флангам Паун г правым флан
279
НАРБУТ
мм Зах франтоу у раене Дзвшск — воз Нарач I ал удар напоила 2-я армш j мэтай прарваць фронт 2 трупам! 3 карпусам) на Пн ад чыгуню Паставы— Свянцяны 1 3 карпусам! памтж азерам! Нарач 1 Внпиеускае Част 5-й армц лзейшчал! у раене Дзвшска, 14-ы корпус 1-й арми — у раене Вщзау 10-я ар-М1Я вяла бат у напрамку Крэва—-Ашмя-ны Войскт дзейшчал! у складаных ме-маралапчных умовах, у веснавое безда-рожжа, разрознена асобным! карпусам!, без агульнага узаемадзеяння Артыле-рыя не была своечасова падцягнута, цао не забяспечыла наступаючай пяхо-це належнай артыл падтрымкт У канцы сакавтка наступление было спынена з-за немагчымаст далейшага перамя-шчэння войск у неспрыяльных умовах надвор я У вышку Н а русктя войскт агрымал! толью мясц поспех i панеслт вял страты (78 тыс чал) Аднак яны 1казал1 значную дапамогу саюзшкам-французам, адцятнуушы на сябе вял частку войск працтушка 22—28 сак наступление немцау на Вердэн аслабла, а потым спьтшлася
Лип Зайончковский AM Мировая война 1914—1918 гг 3 изд Т 2 Кампании 1916—1918 гг М 1938, Подоро ж цый НЕ Нарочская операция в марте 1916 । на русском фронте мировой войны М 1938 Панцеляймон Семванау
НАРАЧАНСК1Х РЫБАКОУ ВЫСТУПЛЕНИЕ 1935, барацьба сялян прынара-чансктх весак супраць забароны урадам Польшчы свабодна лавщь рыбу Павод-1с прынятага польсюм урадам у 1932 закона аб нацыяналтзацы! рэк 1 азер воз Нарач перайшло да Дырэкцы! вярж лясоу 1 здадзена у арэнду акцыя-нернаму т-ву на чале з памешчыкам Яблонсктм, яю у 1935 забарашу сяля нам рыбны промысел Сяляне нава кольных весак адмовипся выконваць распараджэнш Улад Пачалюя сутычкт т палтцыяй, арышты ЦК КПЗБ наюра-пау на Нарач сватх прадстаушкоу А К Шчасную i А I Багданчука, звярнуу-ся да сялян з адозвай «Брацкае слова да
рыбакоу возера Нарач i устх азер Заходняй Беларуст», выдау лютоуку «Возера належыць вам» У чэрв 1935 выбраны забастовачны к-т, у якт увайшл! рыбакт I П Зарэцкг, К I Субач, М I Субач, I А.Чарняусю т шш , у жн праведзена забастоука, прагнаны арандатар, еяляне не пускал! на працу пггрэйкбрэхерау, вял! аргантзаваную лоулю i продаж рыбы Палщыя правяла новыя арышты Забастоука ахашла раен Ьраслаусктх азер, баставала каля 40 весак Дружыны самаабароны ахоувал! лодкт i сетю Улады вымушаны был! пайсщ на частко-выя уступю павысин цану на рыбу, дазволтл! сялянам лавщь рыбу сватмт сеткам! Барацьба за свабодную лоулю рыбы 1 адмену закона аб нацыяналкза-цы! прадаужалася да вер 1939 Выступ ленню нарачансктх рыбакоу прысвечана паэма М Танка «Нарач» (1937), карцша В Цв1рю «Паустанне рыбакоу на возеры Нарач» (1957) 1 шш
Да арт Нарачансшх рыбакоу выступление 1935. Паустанне рыбакоу на возеры Нарач 3 картины В Цвтрк! 1957
Т Нарбут
Jhm Шчасная АК Барацьба нарачан скос рыбакоу // У суровый гады падполля Ми 1958
нАРБУТ KaaiMip (3 1 1738, маентак Яшнец Лщскага пав — 17 3 1807), мыс-лщель-асветшк, прадстаушк эклектыч-нага юрунку у фтласофц эпохт Асветнщ-тва у Беларуи i Лггве Вучыуся у пшр скай школе у Шчучыне, потым у Любя-шоусюм навщыяце i у пшрсюм калепуме у Дубровщы, з 1759 у шяр-сюм калепуме у Вшьш, каля 4 гадоу — у П1ЯРСК1М вучылппчы у Рыме У 1764 вярнууся на радзтму, прызначаны пра-фесарам i прэфектам тярскага калепу-ма у Дубровщы Пасля жыу у Втльнт, чытау лекцы! па фтласофц, быу прэфек-гам шярскай друкарнт У 1769 выдау у Вшьш падручнтк па логщы («Донка, або Навука разважання т меркавання пра прадметы навую», на польскай мове) Аутар курса «Эклектычнай фитасо-фп» 1 рукашеау на лац мове Пераклау з французскай мовы на польскую кипу «ВаенНая навука прускага караля для яго генералау» (1771) У прадмове да яе выказау свае захапленне грамалсктм! мерапрыемствам!, што ажыццяулялюя у тагачаснай Беларуст, у прыватнасщ бу даунштвам Пшската канала Як член Адукацыинаи камки, займауся рэформай школьнага навучання у Беларуст 1 Лггве Член «Таварыства па складанш элементарных юнг», напюау 2 раздзелы для школьнага «Статута параф1яльных школ» I настауленне «Аб тнепектаванш школ» Выступау за вызваленне фшасо-фн ад схаластыю i багаслоуя, за развщ-це навую Крытыкавау сютэму адукацьп у акадэмтях т калепумах ордэна езуттау, выступау за свецкую стстэму адукацьп
Jhm Дубровский ВВ Казимир Нар бут Мн , 1979, Дорошевич ЭК Фило софия эпохи Просвещения в Белоруссии Мн , 1971
НАРБУТ Людвтк Тэадорав1Ч (26 8 (7 9) 1832, маентак Шауры Лщскага пав, цяпер Воранаускт р-н — 22 4(4 5) 1863], адзш з юраушкоу паустання 1863—64 у Беларуст i Лттве Сын Т Нарбута У 1850 за рэв дзейнасць сасланы радавым на Кауказ Пасля на радзтме, афщэр у адстауцы Дэмакрат, прыхтльнтк «чырвоных» У 1863 паУ-станцю ваен начальнтк Лщскага пав , адзш з першых у Беларуст сфармтравау атрад, з яюм 3 месяцы (люты— крас ) паспяхова веу барацьбу супраць урада-вых войск У атрадзе Н , яю падтрымл!-вал! еяляне, былг мастак М Андрыел! т, магчыма, Ф Багушэшч Паустанцюя улады присвоил Н звание палкоушка Запнуу у 6ai
Jhm Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг Материалы и док. М , 1965, К1 с я л е у Г Радаводнае дрэва Мн , 1994 Kowalewska Z Dzieje powstania lidzkiego Wspomnienie о Ludwiku Narbucie Wilno, 1934 Генадзь KicMey
НАРБУТ Тэадор [Федар Яухтмаврт, 28 10(8 11) 1784, б маентак Шауры Лщ-
НАРВУТ
ската пав., цяпер Воранаусю р-н — 14(26) 11 1864], псторык 1 археолаг Скончыу Втленсю ун-т (1803) У 1803 приняты у Пецярб кадэцю корпус У 1804 удзельшчау у рабоце камюп па распрацоуны праекта рэгуляцыт Немана Удзельшк руска-пруска-француз-скай (1806—07) 1 руска-шведскай (1808—09) войнау (каштан рус армп, ваенны шжынер) Аутар праекта Бабруйскай крэпасцт 1 удзельшк яе будау-шцгва 3 1812 у адстаупы, жыу у сватм маентку, даследавау псторыю ВКЛ Першы на Беларуш дау вызначэнне курганам як месцам стараж пахаван-няу Веу раскопкт у Падияпроуь пазней — на радзгме У 1820 адкрыу ямнае пахаванне непадалеку ад в Шауры Лщ-скага пав Ашсау руты крэпастц на Немане каля в Лыскава Гродзенскага пав Сцвярджау, што дрыгавны невядомага паходжання жниц каля Ктева Памылко-ва адносгу ятвягау да сктфсктх плямен Геральдыку Беларуст не лтчыу стара-жытнаи, бо аналапчная юнавала т у су-седнтх народау Даследавау Лтдсю замак. Збтрау 1 вывучау помнпа археагра-фп Аутар «Исторыт лттоускага народа» (т 1—9, 1835—41, давеу падзет да 1569), у 1-м томе якой змясцту таблицу сватх знаходак Увеу у навуковы ужытак Хрошку Быхауца (1846) Меу багатую калекцыю археал матэрыялау Апублт-кавау шэраг артыкулау пра Лтду, Нава-грудак, 1ндуру т шш Заимауся пытан-нямт стараж мтфалопт, этнаграфц, фалькларыстыкт
Ге О kurhanach Badatue starozytnosci Li-tewskich. // Tygodmk Wilenski 1818 T 7, ,V" 123 Ponunki do dziejow btewskich Wilno 1846 Pomniejsze pisma historyczne Szczegolnie do histoiyi Litwy odnosz^ce si? Wilno, 1856
Jlim KaxaHofcxi ГА Археалопя i пстарычнае краячиаУства Беларуш у XVI— XIX стет Мн , 1984, Яго ж Прадвесне на вук1 Мн , 1990 Тенадзъ KaxanoycKi
НАРВУТ Юстын (каля 1773— 25 9 1845), псторык 3 роду Нарбутау, стрыечны брат Т Нарбута Вучыуся у Втленсктм ун-це У час паустання 1794 камандавау падком пяхоты у бат пад Соламт Пасля падаулення паустання пастаянна жыу у Лщсюм пав у спад-чынным маентку, у 1820 быу членам межавога суда у павеце Апошнтя гады жыцця прысвяцтУ вывучэнню псторыт краю У 1818 у Гродне выйшла яго праца «Нарыс каранеу лттоуската народу», у якой прыведзены звестю пра мясц псторыю т мтфалопю Невял тыраж гэ-тай кнтп хутка разышоуся, т у 1820 выйшла 2-е выданне У Вшьнт надрукавана яго праца «Унутраная псторыя лттоу-скага народу з часоу Яна Сабескага т Аугуста II » (т 1—2, 1842, 2-е выд 1843) Ёсць меркаванне, што яна пад-рыхгавана тм на заказ прадстаунткоу роду Сапегау, таму што амаль цалкам прысвечана зацятай барацьбе памтж втленсктм бтскупам Канстанцшам Бжас-тоУсктм т гетманам Казтмтрам Сапегам у
1693-—1701 У рэцэнзц на гэту кнтгу Ю I Крашэускг абвтнавацту аутара у не-выкарыстаннт важных пет крынтц 1 тэндэнцыйнаецт, з-за чаго вобраз Сапе-п атрымауся залтшне станоучым, а Бжастоускага — адмоуным
НАРБУТЫ, дзярж дзеячы ВКЛ, шля-хецкт род герба «Тромбы» («Трубы») Родапачынальнтк баярын Нарыбут (Нарбут) атрымау ад вял князя ВКЛ Жыпмонта Кейстутавтча [1432—40] ма-ентю Армяны т Калтыняны у Лттве, а ад вял князя Казтмтра [1440—92] — 7 людзей Паводле радавой легенды, Н былт адгал тнаваннем магнацкага роду Осцт-кау, таму часам шсалтся Осцтк-Нарбута-мт
Найб вядомыя Н
Войцех Нарбутавтч (7— 15107), намеентк ясвойнскт, ожскт т пе-раломскт $ 1501, харужы дворны у 1501—05, маршалак гаспадарсю у 1505—09
Войцех Войцехавтч (7— 1540), сын Войцеха Нарбутавтча, харужы вялтю ВКЛ у 1529—40
Мткалай Войцехавтч (7— каля 1556), сын Войцеха Нарбутавтча, староста крэускт з 1538 або 1539, мазырскт (атрымау староства да 1542), маршалак гаспадарсю у 1546—53, ваявода падаясю з 1551 Член Рады ВКЛ Са сватх маенткау у Слонтмсктм, Свян-цянсктм т шш паветах вьтстауляу у войска 1200 вошау
Стантслау Мткалаевтч (7—1596), сын Мгкалая Войцехавтча, староста ашмянскт у 1589, ваявода мсщслаусю з 1595
Ю з а ф (7—пасля 1797), стольшк, пасля харужы лщскт у 1768—94, староста мерацю з 1773 Пасол на сеймы 1773, 1780 Сакратар Таргавгцкаи канфедэра-цыг У 1793 сакратар Камюп палтцыт ВКЛ
А н т о н т (7—пасля 1798), сын Казтмтра (мечнтка, войскага т маршалка лтд-скага) Пасол на сеймы 1764 (падитсау элекцыю караля Стантслава Аугуста Панятоускага) т 1778 (быу абраны у Скарбовую камтстю ВКЛ) Канюшы лтдею у 1770—72, падчашы у 1773—84, стольнтк у 1785—94, маршалак у 1797—98
Дамтнтк (7—пасля 18077), брат Антонтя Пасол на сейм 1764, удзельнт-чау у элекцыт караля Стантслава Аугуста Панятоускага Староста мтжэвтцкт з 1771, чашнтк лщскт у 1770—74 т воискт у 1775—94 У 1789 абраны депутатам Трибунала ВКЛ Пасол на сейм 1782 т Чатырохгадовы сейм 1788—92, чл «Згуртавання сяброу урадавай уставы» Падитсау Вшенсю акт паустання 1794, чл Найвышэйшаи мтоускай рады (яе сакратар, чл крымтнальнага суда) Пасля задушэння паустання яго расшуквалт як адказнага за смяротнае пакаранне гетмана III Касакоускага
Д англа (у манастве Казтмтр, 3 1 1738—17 3 1807), брат Антонтя, фт-лосаф Гл Нарбут К
Юстын (каля 1773—25 9 1845), псторык Гл Нарбут Ю
Т задор (8 11 1784—14(26) 11 1864), псторык Гл Нарбут Т
Л ю д в т к (7 9 1832—4 5 1863), йЯ Тэадора, удзельнгк паустання 1863—64 Гл Нарбут Л Т.
Францгшак (2 4 1842,6 мастич Шауры, Воранаусю р-н — 7.10 1892, сын Тэадора, удзельнгк паУй^ЙН 1863—64 Скончыу Шляхецю ш-т н Втльнт, вучыуся у Пецярбургсктм >i<-UM З-за пагрозы арышту за удзел у 'тайшш маладзежнай арг-цьп выехау у ВИЙ|| пасля У эмгграцыт У лют 1863 далу«и|| ся да атрада М Лангевтча, што дзейДИ у Сандамтрсюм ваяв , атрымау зМм| каштана (паводле шш звестак, ПДВДИ коунтка), потым змагауся на Любе шчыне Пасля паустання жыу у ФрЭД цыт, у Белый атрымау адукацыю гижн-нера Працавау на чыгунках Малдовы т Венгр ыг
Стантслау (4 5 1853, б маетты Шауры, Воранаусю р-н — 11 3 1921 сын Тэадора, урач Скончыу 1-ю виси скую кластчную пмназгю (1871), з 1872 вучыуся у Баварсюм ун-це у Мюнхену дзе У 1879 абарангу доктарскую дысср-тацыю, прысвечаную вывучэнню кау!у-на У 1891 скончыу Дэрпцю (Таргусй) ун-т 3 1904 на пасадзе урача Нова-Аляксандраускага нав Жыу у Ьраславе дзе на уласныя сродю збудаваУ балытт цу Пахаваны на Замкавай гары у Ьраславе, дзе яму пастаУлены помшк
Войцех (1762 Лщскт пав — 26 2 1837), сын Гадэвуша (палкоунм пяцтгорскага, лщекага падстолгя з 1Ж стольнтка з 1778, падкаморага у 1782— 92/ Вучыуся у птярсюм калепуме J Вшьнт, у 1774—76 — у Калепум Ноб[-лтум у Варшаве 3 дапамогай ЧаргарНЙ-стах каля 1775 стау пажам караля Стантслава Аугуста Панятоускага, ттасля яп пакаевец, шамбялян (камергер), ягой вераная асоба Абраны паслом на Чает рохгадовы сейм 1788—92, чл «Зтурп вання сяброу урадавай уставы», пры хтльнтк Канстытуцыг 3 мая 1791 ' 1809—12 маршалак Лтдскага павета
НАРВЕНСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагтч ная культура неалттычных плямен, яюя У 4—3-м тыс да н э жылт на тэр па/д Усх Прыбалтыю г паун Беларуст Назва паходзтць ад стаяню Нарва-1 у Эстонп Насельнштва займалася паляваннем рыбалоуствам, збтральнтцгвам, у канцы эпохт — земляробствам т жывелагадоу ляй Паселгшчы размяшчалтся на бера тах азер i невял рэк па Устм Падзвшш у бас Втлн, у вярхоуях Ьярэзтны Дняи роускаи Выяулены рэштю наземных жытлау з агншгчамт, разнастайныя пры лады працы т зброя з рогу, крэменю i коецт, глтняны посуд, касцяныя упры гожаннт г творы першабытнага мастац тва Шырокаадкрытыя прысадзтстыя гаршю з грабеньчатымт расчосамт пт паверхш сценак звычайна былт упрыпт жаны разрэджанымт узорамг з ямкавых паглыбленняу, адбтткаУ тонкага грэбс ня, насечкамт, наколамт, пракрэсленымт лтнтямт У сярэдзше 3-га тыс да н э па Пн свайго арэала Н к спынша генаваи не а на Беларуст утнарыуся крывшею варыянт Н к Яго асаблтвасцт найб вы явшюя у керамщы прысадзтстыя гаршю мелт прыкругленыя днтшчы г гладкш
281
НАРМАНДЫЯ
У А Наржымск!
|арвенская культура Каеияныя i ра рабы са стаянкх Зацэнне Лагойскага -абломак кхнжала, 2 —гарпун 3 — 4 5,8— матыкх, б — цясла, 7 — хрылада з трубчастай косщ
з захаваннем ракавхнных даме->ыжы венчыкау бьип патоушча-кошаныя у сярэдзхну, паверхнх хся разрэджаным арнаментам, у ий змей, гтгушак, абрысамх рас-мены Н к на тэр Беларусх ад-хтотныя культ уплывы з боку (нага насельнщтва Падняпроуя хойня, а у позшм неалхце — ыбалтыкх Наиб значныя пом-еларусх — Асавец, Галоуск, За-кема Маась Чарняуаа
[MCKI Уладзхмхр Аляксандра-•)2 1915, в Цшкавзчы Слуцкага дпер у Капыльскхм р-не— 18], Герой Сав Саюза (1945) аен н (1967), дацэнт (1969) i Ульянаускую летна-тэхн [1935), Ейскае ваенна-марское чылхшча (1941), Ваенна-паветр ав,им1Ю (1951) У Чырв Арми з 1936 У Вял, Айч ванну на фронце з 1941 у ВН- Чарнаморскага флоту Удзельшк (бароны Крыма, Кауказа, вызвалення Р)мьнн Балгарых, Аустрых, вайны з Японии каштан, нам камандзхра, ка-мандзхр ав1яэскадрылл1 знхшчальнага 1мпалка Зрабху 404 баявыя вылеты, ПравеУ 35 паветр баеу, асабхста збху 13 дамалетау пращушка Пасля вайны у Лчасцях ВМФ У 1958—70 выклад-
Я АНаркевхч-Ёдка
чык Ваенна-паветр акадэмп, нам нач Цэнгр аэраклуба СССР, ст выкладчык Ваенна палп акадэми хмя Ленша, заг ваен кафедры Вышэйшай камсам школы пры ЦК ВЛКСМ
НАРКЁВ1Ч-ЕДКА Вхтольд Аляксандра-вхч [23 12 1834(4 1 1835), в Пукава Слуцкага пав , цяпер в Камсамольская Капыльскага р-на — 12(24) 11 1898], бел урач-афтальмолаг Д-р медыцыны (1859) Бацька В В Наркевта-Едю Вучыуся у Мхнскай гхмназн, Юр’еускхм (Тартускгм) ун-це (1853—58) У 1861 удасканальвауся у галше афтальмалоги у Берлхне У 1860—72 працавау ардына-тарам клшхкх састарэлых у Варшаве, потым (да 1881) у Варшаускхм афтальма-лапчным ш-це 3 1863 дацэнт Варшау-скай медыка-ххрурпчнай акадэмп, з 1869 — Варшаускай гал школы Аутар каля 80 навук прац у галше вечных хвароб Пераклау на польск мову 2-томную працу Векера «Афтальмало-гхя» (1868) 3 1883 жыу у свахм маентку Бабоуня (Капыльскх р-н), займауся сельскай гаспадаркай, рабху аперацьп у арханхзаванай хм тут лячэбнщы
Уладзишр Ккялеу
НАРКЕВ1Ч-ЁДКА Вхтольд Вхтольдавхч [29 4(12 5) 1864, Варшава — 22 10 1924],
дзеяч польскага сацыялхст руху Сын В А Наркев1ча-Ёдк1 У 1884 здау экстэр-нам экзамен за курс Слуцкай пмнази, у 1885 вучыуся у Юр’еускхм (Тартускхм), у 1886—89 — у Парыжскхм ун-тах У 1882—92 веу палхт. дзейнасць як член 2-га «Пралетарыяту» У 1892 у Парыжы удзельшчау у з’ездзе, якх паклау' пачатак Польскай сацыялхст партых (ППС) Разам з Ю Пшсудсктм адзш з яе лщэрау, рэдакгар час «Przedswxt» («Свхтанне», 1893—99) У 1898 у Бернскхм ун-це аба-ранху доктарскую дысертацыю Садзей-нхчау выданню на базе ППС шэрагу бе-ларускамоуных рэв брашур х адозвау Выступау за аддзяленне Царства Поль скага I Беларусх ад Рас хмперых У час 1-й сусв вайны выступау за аб’яднанне намаганняу Японп, Аустрых, Францых х Англп супраць Раен, аднак не быу пад трыманы грамадскасцю У 1919 пасол у Канстанцхнопалх, потым у Рызе Працавау над псторыяй польскага сацыялхст руху Некат матэрыялы пра пачатковы перыяд жыцця х дзейнасщ Н -Е захоу-ваюцца у Нац арххве Рэспублхкх Беларусь Уладзишр Kicsuiey
НАРКЁВГЧ-ЦДКА Якуб Атонавхч [15 12(27 12) 1847, маентак Гурын Iiy-менскага пав , цяпер Пухавщкх р н — 6(19) 2 1905], бел прыродазнавец, вы-находнхк, медык Праф (1900) Скончыу Мхнскую пмназио (1865), працяг-вау вучобу у Маскве, Вене, Парыжы, Фларэнцых Чл -кар Рус геагр т-ва (1889), 1н-та эксперым медыцыны (1892) у Пецярбургу Чл шэрагу шш айч I замежных навук т-вау Аргашза-вау у свахм маентку Над Неман (Уз-дзенскх р-н) метэаралапчную станцыю (1888) Даследавау атмасферную элек-трычнасць Вынайшау лхзхметр (прыла-ду для вымярэння вхльготнаецх хлебы), спосаб вымярэння скорасцх руху вобла-кау Рэпстравау навалыпчныя разрады з дапамогай тэлефонау х прадказвау на блхжэнне навальнхцы (1890), вынайшау спосаб бяспроваднай перадачы электра магнхтных ехгналау на адлегласць (1891) У свахм маентку адкрыу санаторий для лячэння сухотных х нервовых хворых Раснрацавау спосаб лячэння электратокам (элекхратэратя-электра-масаж), метад электрахрафц (1891) для дыягностыкх захворванняу Яго навук працы высока ацэньвалх Дз I Мендзяле-еу, А В Саветау, А I Ваейкау х хнш
Лт К । с я л е у УМ Вучоны шырокага диапазону // Помнхкх гхсторых х культуры Беларусх 1980 №2 Грибковский ВП, Гапоненко ОА Киселев В Н Я О Наркевич-Иодко // Весцх АН БССР Сер фхз -мат навук 1985 А \ Я О Иарке-вич Иодко (1847—1905) Биобиблиогр уках Мн , 1988 Улад<ш1р Ккялеу
«НАРМАНДЫЯ—НЕМАН» назва
французскага знштчальнага авхяпалка якх удзельшчау у вызваленнх Беларусх ад ням -фаш захопнхкау у Вял Айч вайну У лхст 1942 франц добраахвотнхкх
282 П АР М А НС КАЯ
(14 летчыкау 1 58 ав1ямехан|кау) прыбы-Л1 у СССР Паводле ix жадання эскад-рышп прысвоена найменне «Нормандия» У яе склад уключана 1 17 сав ав1ятэхн1кау У сак 1943 эскадрылля устушла у баявыя дзеянш, j 57 1943 разгорнута у 1-ы зшшчалъны авы полк, укамплекгаваны самалетам! сав вытв-сц! 25 5 1944 полк наюраваны на З-i Бел фронт, удзелыичау у Беларускай аперацьн 1944, у тл у разгроме ням аэрадромау Балбасава (Аршансю р-н), Дакудава (Крупсю р-н), пад Талачыном 1 Барысавам Толью за 26 6 1944 летчика зрабип 72 баявыя вылеты, знннчыл! 8 самалетау ворага За баявыя заслуп i мужнасць у час баеу пры фаршраванш Немана палку 28 11 1944 прысвоена найменне «Немансю» i назва «Н —Н » За час Вял Айч вайны 148 франц лет чыкау авыпалка зрабип больш за 5 тыс баявых вылета^, правял! 869 паветр ба еу, збип 273 i пашкодзпп 80 варожых самалетау, страцип каля 90 чал асабо Baia складу 19 2 1 5 6 1945 полк узнага роджаны ордэнам! Чырв Сцяга i Аляк сандра Не^ската, франц урад адзначыу баявыя подзвпт палка 4 узнагародам! у тл ордэнам Ганаровага Лепена Мно-пя франц летчыю палка узнагароджа ны ордэнам! 1 медалям! СССР, а М Альбер, Ж Андрэ, М Лефеур, Р дэ ла Пуап удастоены звания Героя Сав Саюза 20 6 1945 франц добраахвотнпа на 41 ладараваным im баявым самалеце Як-3 вярнутося на радз1му У гонар палка «Н —Н » названа вулща у Барысаве
НАРМАНСКАЯ ТЭОРЫЯ юрунак у пстарыятрафц, прыхшьнтю якога лшаць нарманау (варагау) заснавальшкам! Старажытнарускай дзяржавы Сфарму-лявана у 2-й чвэрш 18 ст ням псторы кам на рас службе I 3 Баерам, потым распрацоувалася Г Ф Митерам, АЛ Шле-цэрам 1 ниц Г1сторыкам-манарх1стам Н т служила для супрацьпастаулення псторы! Раен 1 Захаду Паводле ix сцвярджэнняу, у Зах Европе дзяржавы стваралюя шляхам заваявання, а ва усх славян — харным пазваннем князеу, таму у Расп шбыта не было асновы для барацьбы памтж народам i манархый Н т апраудвала таксама зашлле немцау, якое юнавала у 18 ст У дзярж апараце Раен Зарубежный петорыю-нармашеты выкарыстоУвал! летатснае паданне аб пазванш варагау для антынавук сцвярджэнняу пра непаУнацэннасць славян, шбыта няздатных самтм стварыць дзяр-жаву, таму тм спатрэбтлася дапамога скандынаваУ-варагаУ, яктя належал! да герм моунай групы Таюя сцвярджэнн! вымушал! частку патрыятычна настрое них рас вучоных наогул адмаУляць прысутнасць варагау на Руш i варажскае паходжанне яе першых князеу Супраць Н т выступал! М В Ламаносау, Дз 1Гла-вайскг, С.А Гедэонау i тнш Выказвалася меркаванне, што варап паходэш ад па-морсктх славян Неабгрунтаванасць шэ
Да арт «Нармаидыя—Неман» Французская летчыю рыхгуюцца да чарговага вылету 1943
рагу палажэнняу Н т высвятлялася i сав пстарыяграфшй, але не зауседы аб’ектыуна Сцвярджалася, што стварэнне стараж -рускай дзяржавы, Ктеу-скай Руш, —• ВЫН1К фармфавання кла-савага (феадальнага) грамадства ва Усх славян, адмаулялася пстарычнасць Ру-рыка Большасць сучасных псторыкау прьпрымлтваецца погляду, што у славян да 9 ст юнавал! сац -эканам перадумовы для узшкнення сваей дзяржаунасц! З’яуленне варагау вырашальнага зна-чэння у гэтым працэсе не мела, але паскорыла яго
Асновай Н т паслужыл! звестю «Ано-веецг лчнулых гадоу», у якой паведамля-ецца, ппо славянски i фтна угорски плямены чудзь, наугародсюя славене, мера, весь i крышчы спачатку плацип даншу варагам, а потым прагналт jx за мора Але хутка сярод плямен пачалтся разлады, i тады чудзь, славене, крывтчы 1 весь нактравал! паслоу да варагау са словамт «Земля наша велика и обидна, а наряда (парадку) в ней нет Да пойдете княжит и володети нами» У 862 на запрашэнне адгукнулюя 3 браты Ста-рэйшы, Рурык, стау княжыць у Ноугарадзе, Сшявус — у Белавозеры, а Тру-вар — у Гзборску Праз 2 гады Ситявус 1 1рувар памерл!, 1 ус я улада перайшла да Рурыка Двое «мужоу» Рурыка Аскольд г Дз\р нактравалюя на Пд да грэ-кау Па дарозе яны завтгал! у Ктеу i за-сталюя там княжыць У 879 Рурык памер, а праз 3 гады яго родзтч Алег з дру-жынай т малалетнш сынам Рурыка Барам наюравауся унтз па Дняпры, за-6iy Аскольда 1 Дзфа i завалодау Кивам Цяпер установлена, што Сшявус i Тру-вар асобы прыдуманыя, але адмауляць пстарычнасць Рурыка няма падстау Л1-чыцца, што назва «Русь» прыйшла да славян са Швецы! 1мёны першых пра-вщеляу Клеускай Руш маюць сканды-
наускае паходжанне Алег (Хельп) Вольта (Хельга), 1гар (Гнгвар) ВаявсШк дружыннтк! 1 паслы першых князеу й|| таксама варажски шены Але шшай“ ныя арыстакратычныя вярх! папауня,п ся 1 славянсктм! элементам! племяннп mi старэйшинамт, мясц князям! Адш часова адбывалася славяшзацыя при шэльцау-скандынаваУ Сведчаннем xyrxai зблтжэння са славянам! скандынаускал па паходжанн! дынастьп з’яуляецца ела вянскае тмя сына Irapa — Святаслау? 1мены астатнтх вял князеу юеускг амаль усе славянски Матэрыялы рас копак ГнездаУсктх курганоу каля Сма ленска пацвярджаюнь, што варап-дру жыннтю складалт параунальна невял частку насельнщтва раннесярэдневяко вага Смаленска Паводле леташсаУа скандынаУсюх саг, карманы добра вей Л1 Полацк 1 неаднаразова яго наведи у 9—11 ст На думку некаторых ПСИ рыкау, скандинавам быу полацю кия Рагвалод Варап удзельшчал! у паходое полацкага князя Брачыслава 1зяславма на Ноугарад у 1021, што пацвярджае «Эймундава сага» Археалапчныя дасли даванн! сведчаць, што уплыу скандына вау на харакгар матэрыяльнай культуры стараж насельнштва Беларуш быу не вял1К1 Варап садзейшчал! знаеменв усх славян з мтжнар дасягненням! у га лтне гандлю, вырабам зброт, сродкам; воднага транспарту На гарадзпдчи Маскавшы знойдзены асобныя рунн ныя надшеы на касцях, не выключаю што яны зроблены нашчадкаМ! выхад цау са Скандынавп
Лт Рыдзевская Е А Древняя Русь и Скандинавия в IX—XIV вв М, 1978 Ловмяньский X. Русь и иормаины Пер с пол М , 1985, Лебедев ГС Эпоха викингов в Северной Европе Ист археол очерки Л , 1985, Заяц ЮА Полоцкие со бытия «Саги об Эймунде» // Полоцкий лето писец 1993 К» 1, Штыка? ГВ Псторыя Беларус: ад старажыгных часо? да канца XIII ст Кн 1 Ми , 1994
Сяргей Дзярновп, Георгш Штыхау «НАРбд», газета, орган Бел сялянскаи парты! Выдавалася з 18 8 1927 да лш 1929 у Втльн! на бел мове Рэдактар М Станкев1Ч, з 3-га нумара Б Станке В1Ч Адлюстроувала палп пазщыю пра вацэнтрыецкай групоукт у бел нац вызв руху Зах Беларуш Шмат увал ад давала выбарам 1928 у польею сейм i сенат Апубл1кавала шэраг артыкулау па праблемах бел вызв руху («Не дадзшея зб1ць з беларускай дароп» М Пронска га, «Беларусю рух i бальшавгю», «Дзе выхад7» 1 шш) Надрукавала выступ ленне у? сейме дэпутата ад Навагрудскаи акруп Я Станкевма, крытычны арт «Польские вучыцельства у Заходняй Бе ларуш», водгук на шавшютычна-клеры кальны зварот арцыбюкупа Р Ялбжы хоускага «Да верных ксяндзоУ» Змясш ла нататю пра Паун юрмаш 1 масг выстауку У Вшьш, рэцэнзио на падруч-нтк Любтч-МаеУскага, лют А КаУша некралоп Друкавала паэму «Новая зямля» Я Коласа, аповесць «Абарона зямл» У Рэйманта У бел перакладзе Выйшла 25 нумароу АрсеньЛк
283
НАРОДНАСЦЬ
НАРйДНА-ВЫЗВАЛЁНЧАЯ ВАЙНА
БЕЛАРУСКАГА I У КРАШ СКАГА НА-РбДАУ 1648—54, вайна за вызваленне з пад польскага панавання, супраць феад -пригоншцкага Уцтску На Украпге з канца 16 ст неаднойчы узшкал! сял казацкая паустанн! К Касшската (1591—93), Налгвайкг паустанне, Жмай ли (1625), Федаровтча (1630), П Паулао ка (1637), Я Астранана (1638) Палаткам вызв вайны стала паустанне у студз 1648 у Запарожскай Сечи на чале з Ь Хмяльнацюм, якг у крас 1648 рушыу свае 2-тысячнае войска на Правабярэж ную Украааау Супраць паустанцау вы ступаУ вял каронны гетман М Патоцка Рэестравыя казакт, яктя знаходзалася у складзе яго войска, перайшла на бок паустанцау Авангард польсках войск быу разбаты каля Жоутых Вод (5—6 мая), гал салы — у Корсунскай батве (15—16 мая), Патоцкт а польны гетман М Каланоуска трапала у палон Гэта стала сагналам для усеааульнага паустання У чэрв—лап 1648 паустанцкая атрады на чале з М Крываносам а I Ганжои авалодала Брацлаушчынай У Беларусь была пасланы атрады на чале з Я Гала-вацкш М Гладкгм, М Нябабаи, I Гало таи а ант (пра падзеа у Беларуса гл У арт Антыфеадалъаня вайна 1648—1651) 1ал салай у вайне была сяляне якая змагалася супраць феад а нац прыгнету Ьарацьбой каравала казацкая старшына а пробная укр шляхта, якая амкнулася аб-межаваць рух мэтама, нац вызвалення, але захаваць феад парадка Гэта выкла-кала вострыя супярэчнасца у стане сял -казацках войск Перамога паустанцау пад Паляуцама а аблога у кастр 1648 За чосня вымусала караля Рэчы Паспалатай Яна II Казамара заключыць з Хмяльнтц-кам перамар’е Сял -казацкае войска алышло у ПрыдняггроУе, а 2 1 1649 уступала у Ктеу Асцерагаючыся наступления польсктх войск, Хмяльшцкт нака-раваУ у Маскву паслоу з просьбай пры-ияць Украшу У склад Расп, якая начала аказваць Украане ваен , эканам а дып-имат дапамогу 1мклавае наступленне войск Хмяльнацкага вымусала польская войска адступгць, у Збораускан батве 1649 яны была разгромлены Толыа ) трэда крымскага хана, з яктм быу заключены саюз, прымусала Хмяльнацкага спынщь ваен дзеянна а заключыць Збо-рауска дагавор 1649, паводле якога Полыпча трацала Уплыу на Украану У шч 1651 войска Рэчы Паспалатай раз-арамии сял -казацкае войска каля Бе-расцечка Хмяльнацка быУ вымушаны таключыць Белацаркоуска дагавор 1651, ям пагоршыУ становшгча Украшы Казацкая атрады была выведзены з Беларуса вайна на яе тэрыторыа скончылася Вясной 1652 ваен дзеянна на Украане аднавтлтся 1 працягвалася з переменным поспехам Хмяльнтцкт накаравау у Маскву новае пасольства, каб паскорыць абяднанне з Расаяй Рашэнне Земскага сабора 11 10 1653 аб далучэнна Укр зямель было замацавана Пераяслаускай радай 1654
Him Гл пры арт Антыфеадальная вайна 1648—1651
НАРбДНАЕ АПАЛЧЭННЕ У Вяла кую Айчынную вайну, часо-вае добраахвотнае вайсковае фармара-ванне, якое стваралася для дапамоп рэ-гулярнай Сав Армаа у Вял Айч вайну, форма масавага удзелу народа у абароне Радзамы 3 першых дзен вайны грама-дзяне БССР непрызыунога Узросту звярталася у парт , камсам арг-цьп, ва-енкаматы з просьбай накараваць ах на фронт Таму 2 7 1941 ЦК. ВКП(б) г 6 7 1941 СНК БССР а ЦК КП(б)Б прыняла рашэнне аб фармараванна з добра-ахвотнакау Н а Працэс фармаравання апалчэнцау праходзау з лап 1941 (пры-мала грамадзян ад 17 да 55-гадовага узросту) Ваен акруп а камандаванне франтоу дапамагала камплектаваць фармараванна камсаставам У прыфранта-вых раенах стваралася знггичалъныя ба-талъены, якая несла патрульную службу а ахову тылу ад варожых дыверсантау, пры наблажэнна фаш войск яны улава-лася У дзеючую Чырв Армаю У 1941 было арганазавана больш за 200 атрадау Н а (больш за 33 тыс чал), 78 зна шчальных батальенау (больш за 13 тыс чал ) Атрады Н а Удзельшчала у ства-рэнна абарончых рубяжоу, знашчэнна жывой салы а тэхнака ворага, абясшко-джванна дыверстйных труп працаунака а шш (гл Вгцебскае народное апалчэнне 1941, Гомелъскг полк народного апалчэння, Магглеускае народное апалчэнне 1941) Для мясц самаабароны стваралася камушет рабочыя палка а батальены Пры адступленна Чырв Арми частка байцоу Н а Улавалася у яе рады, частка пасля акупацыт перайшла да партыз або падп метадау барацьбы
Аляксандр Жмуроускг
«НАРбДНАЕ ВЫЗВАЛЕННЕ», газета прагрэсаунага карунку, орган паргыа «Вызволене» Выдавалася з 29 1 да 24 6 1923 у Вальнг на бел мове групай радикальна настроеных дэпутатау польскага сейма, якая у 1924 выйшла з «Вызволеня» а заснавала Незалежную ся-лянскую партыю Выходзала раз у ты-дзень замест закрытай польскамг Улада-мг газ «Wyzwolenie Ludu» («Вызваленне народа») Рэдактар Ф Жарноускт 3 па-зацый сял дэмакратыа крытыкавала урад, мясц адмгнастрацыю (арт «Чаго варты Урад Сакорскага», «Вышка працы новага урада», «Законы, канстытуцыя а некаторыя чыноУнгкг»), выкрывала прадстаунакоУ заможнага сялянства У сейме за угоднштва перад паную чыма класама (арт «Виас прадауся Хасна-Пясту»), прапагандавала адэю палп аб’яднання працоУнага сялянства на Узор рабочых У рубрыцы «Нашы пес-няры» змяшчала нататка пра Ф Багушэ-вача а Я Купалу, тх партрэты г вершы, яктя мела актуальнае значэнне ва Умо-вах Зах Беларусг Асн аУтарска калек-тыу складалт дэпутаты сейма С Ваявуд-скт, Ф Галавач, У Шакун, У Шапель Выйшла 5 нумароу Забаронена поль-скамт Уладамг Арсенъ Jhc
«НАРОДНАЙ вбЛ!» ГУРТК1 Узнгклт у Раси У 2-й пал 1870 — пач 1880-х г 1х удзельнткамг былт разначынцы-на-
роднакт, прыхальнткт тэорыг сял сацыя-лгзму Мелт сувязг з усерас арг-цыяй «Зямля I воля» Пасля яе расколу на «Чорнъг перадзел» i «Народную волю» большасць народнщктх арг-цый перай шла на бок «Народнай вола» У 1881 створана Аргашзацыя «Народной волг» у Пауночна-Заходнш краг на чале з Втлен-скай цэнтр групай Паводле статута Усе гурткт паУн -зах равна аб’ядноувалтся вакол мясц цэнтр групы, падпарадкоу валтся выканаучаму к-ту Найб значны-ма былг шнскгя народнгцкгя гурткг, магг-леускгя народнгцкгя гурткг, гродзенскгя народнгцкгя гурткг, тснавалт таксама у Птнску, Вщебску, Оршы, Слуцку г тнш Дзейнасць тх вялася пераважна сярод рабочай моладзг г навучэнцау, мела сувязт з польскай сацыялтст партыяй «Пралетарыят»
Лгт Лосинский НБ Революциов-но-народническое движение в Белоруссии, 1870—1884 тт Мн , 1983, Нарысы псторыт Беларуст Ч 1 Мн 1994 Самбук СМ Революционные народники Белоруссии (70 е — начало 80 х гг XIX в ) Мн 1972
НАРддНАСЦЬ, моуная, тэрытарыяль ная, эканам т культ супольнасць людзей пераважна рабауладальнтцкай т феад эпох Найб старажытныя Н — еп-пецкая, стараж -грэчаская, китайская 1 шш У Зах ЕУропе Н пачалт шгэнстуна фармтравацца пасля распаду Франкскай дзяржавы з сярэдзшы 9 ст Ва Усх Еуропе У 9 — пач 12 ст У рамках КтеУ-скай Руст склалася стараж -рус народ-насць Агульнай назвай насельнщтва Ктеускай Руст сталт этнонтмы «русты», «рустчы» Усх -слав плямены — крывг-чы, дрыгавгчы т радзшгчы — засялялт тэр сучаснай Беларуст У 6—8 ст , з 9 ст племянная аргашзацыя Усх славян за мянялася на тэрытарыяльна-княжац-кую Толькт на сучаснай тэр Беларуст было больш за 10 княствау, яктя у 9 — пач 12 ст знаходзипся у складзе Ктеускай Руст Пасля яе распаду земл! На-вагрудскага, Полацкага, Тураускага т шш княствау увайшлт У ВКЛ У вышку Узмацнення тнтэграцыйных працэсау у новай дзяржаве т далейшага развщця феад адносш, панавання адзшай стараж бел мовы т культуры, развщця гасп -эканам адносш стварылтся умовы для фармтравання беларускай народнаецг Гэты працэс пачаУся У канцы 13—14 ст г завяршыуся у 15—16 ст Унутрыэтшч-най кансалтдацыт бел Н садзейшчалт захаванне пэунай самастойнасцт у рамках ВКЛ былых Полацкага, Вщебскага, Тураускага, Слуцкага, МсцтслаУскага т тнш княствау, роет гарадоу, развщце ганддю, промыслау т раместваУ, кады-фткацыя т ушфткацыя дзярж -юрыд норм 17—19 ст былт неспрыяльнымт для далейшага развщця бел Н У вышку працэсаУ акаталтчвання т палашзацыт вярхоу г значнай часткт сярэднтх саслоу-яу Палангзацыя бел народнаецт працягвалася амаль да сярэдзшы 19 ст 3 2-й пал 19 ст У працэсе развщця каппа-
284
НАРОДНАЯ
лют адносш бел Н стала ператварацца у нацию У вышку далучэння бел зямель да Рас шперьп палашзацыя беларусау была заменена Уплывам рус куль туры (гл Русгфгкацыя}. а сам факт аб яднання усх славян (русктх, беларусау 1 укратнцау) у адзшай дзяржаве з’яу-ляуся прагрэс з’явай
Некат этшчныя групы людзей свету i сення маюць статус Н i не кансалтдава-люя у нацьп Тэта шматлтюя групы на-сельнщтва Афрыкт i некат раенау Азп, яктя былт калонтямт зах -еурап дзяржау, а таксама невял народы, яюя не маюць выразнай нац i этнасац структуры (эвеню чукчы, ханты, манет т тнш )
Baci/ib Бандарчык «НАРбдНАЯ АСВЁГА». дзяржаунае кнтжнае выдавецтва Беларуст Засн у крас 1951 у Мтнску на базе рэдакцыт выд ва «Беларусь» як Дзярж вучэбна-пед выд-ва Мтн-ва культуры БССР 3 1963 сучасная назва Выпускав падруч-нтю, вучэбныя дапаможнтю, метадыч-ныя т дыдактычныя выданш для агульнаадук школ, навукова-папулярную т даведачную л-ру, вучэбна-метадычныя камплекты За гады тснавання выпуецт-ла 9 тыс назвау кнш агульным тиражом 500 млн экз Сярод выданняу «1люс-траваная псторыя старажытнай Беларуст» М М Чарняускага (1997), «Цт ведае це вы псторыю сваей кратны'’», «Даку-менты т матэрыялы па псторыт Беларуст у сярэднтя вяю (VI—XV стст)» (абодва 1998), фотаальбомы пра жыцце т творчасць Ф Багушэвтча, В Душна-Марцтн-кевтча, Я Купалы, Я Коласа, К Чорнага I Шамяктна т тнш У 1977 «Буквар» для нац школы А К Клышю атрымау зала ты медаль на Лейпцыгсктм ктрмашы
1гар Лапценак «НАРбдНАЯ АСВЕТА», штомесячны навук -пед часоптс, заснавальнтк — Мтн-ва адукацыт рэспублткт Беларусь Выдаецца з чэрв 1924 у Мтнску на бел мове У 1924—29 наз «Асвета», орган Наркамата асветы т Савета працаушкоу асветы Беларуст Аказвау навук т мета-дычную дапамогу пед работнткам у лтк-вщацыт нептсьменнасцт насельшцтва, адукацыт т выхаваннт моладзт, падрых-тоуцы настаунщкгх кадрау Рачглядау пытанш стварэння навуч устаноу устх тыиау, забеспячэння тх падручшкамт т метадычнымт дапаможшкамт, тэхн сродкамт т тнш У 1930—36 «Камунтс-тычнае выхаванне», мабтлтзоувау пед кадры на ажыццяуленне у БССР усе-агульнай абавязковай адукацыт моладзт, гуртавау навукоуцау на стварэнне нац школьных падручнткау У 1937—39 наз «Кансультацыя настаунтку», у 1940—41 т 1948-—59 — «Савецкая школа» У студз 1960 абяднаны з час «У дапамогу настаушку» (выд з 1945 як орган Мтн-ва асветы Беларуст) т стау выхо-дзщь пад назвай «На» Асвятляе пытанш сучаснай пед тэорыт т пракгыю, дзейнасць устаноу' т органау адукацыт,
аргантзацыт навуч -выхаваучага працэсу у агульнаадук , сярэдняй спец т вышэйшай школах, дзтцячых пазашкольных выхавау'чых установах, падрыхтоукт т павышэння квалтфткацыт пед работнг-кау т тнш Аказвае навук г метадычную дапамогу пед грамадскасцт Беларуст па адраджэннт нац стстэмы адукацыт на аснове нар педагопкт т лепшых дасяг-ненняу сав школы Уладзгмгр Якубовгч «НАРОДНАЯ ВблЯ», рэвалюцыйная арг-цыя У Расп у 1879—86 Створана у жн 1879 у вышку расколу «Зялмт г волг» У яе выканаучы к-т уваходзип А Д Мт-хайлау, А I Жалябау, С Л Пяроуская, В М Фтгнер, М А Марозау' т шш Яму падпарадкоУвалася сетка мясц т «спе цыяльных» груп (рабочых, студэнцктх, ваенных) У 1879—83 групы «Нв» тс навалт у 50 гарадах Рас тмперыт Друкаваныя органы — «Народная воля» (1879—85), «Вестник народной воли» (1883—86), «Листок «Народной воли» (1880—86) Нарадавольцы ставил за мэ-ту ажыццявщь сацыялтст перауЧварэн-нт Большасць з тх лтчыла магчымым адначасова ажыццявщь палхт т сацыя лтст пераварот Палгг пераварот мерка валася ажыццявщь шляхам стстэматыч нага тэрору, падтрыманага рухам устх слаеу грамадства У параунантп з «Зям-лей г воляй» нарадавольцы пашырылт змест г сферу сацыялтст прапаганды Формам! пратэсту лтчылтся сходкт, дэ-манстрацыт, адмауленне ад платы па-даткау т гд Разам з тэрорам г прапаган дай нарадавольцы планавалт аргантза-цыю тайных т-вау т згуртаванне тх вакол аднаго цэнтра Аднак тэрор, яю прагра май выканаучага к та вызначауся як адзтн са сродкау барацьбы з самаулад дзем, ператварыуся у яе гал сродак т выцесшу усе тнтиыя Нарадавольцы раз лтчвалт, ттпо забойства цара стане стгна лам для нар паустання у Расп «Нв» падрыхтавала 7 замахау на Аляксандра II Але выкананне гал тэрарыстыч нага плана «Н в » — пакаранне смерцю Аляксандра II 1 3 1881 — паказала бес-падстаунасць такой тактыю забойства не вытолкала хваляванняу у нар масах Працэсы над удзельнткамт замахау' т забойства, правалы, здрадшцтвы т арыш ты абяскровтлт «Н в» У Беларуст т Лттве у канцы 1881 — пач 1882 тснавала абл арг-цыя «Н в », аднак шматлтюя права лы хутка паралтзавалт яе дзейнасць У 1885 у Екацярынаславе адбыуся з езд пауд нарадавольцау удзельнгк! якога адзначалт неабходнасць пашырэння ба рацьбы за палтт свабоды т шырокаи прапаганды у масах Праграма «Н в » была папулярная у рэв колах Боль шасць сацыялтст гурткоу у бел гарадах у 1880-я г вяла прапаганду у адпавед наецт з нарадавольскай праграмай На пазщыях «Нв» стаяла т група «Гоман» У 1884 у Втльнт выдадзена гекгаграфава ная «Праграма рабочых, членау партыт «Народная воля» У Пауночна-Заходшм крат» Нарадавольсюя т блтэюя да тх арг-цыт дзейнтчалт т у 1890-х г, але яны часцей ужывалт тншую саманазву — «сацыялгсты-рэвалюцыянеры»
Лт Архив «Земли и воли» и <Hapoi воли» М 1932, Багдановтч А Да торыт партыт «Народная воля» у Мтнску i ларуст (1880—1892) // Маладосць 199' 11—12, Волк С С «Народная воля» М 1966, Литература партии «Народная но тя М 1930 Нарысы псторыт Беларуст Ч I Мн 1994 Публицистика белорусских нарт ников Мн, 1983 Самбук СМ Ретот ционные народники Белоруссии (70 е — н чало 80-х гг XIX в) Мн , 1972 Сон ш енк о ВИ Из истории распространения марксизма Белоруссии (1883—1904 п ) Ми 1963 Марина Сакаи иг
«НАРбдНАЯ вбля», масавая рдел штодзенная недзярж грамалска шли газета Выдаецца з лш 1995 у Мшсю на бел т рус мовах Заснавальнтк I Ся рэдзтч Асвятляе пытаннт грамадска пт лтт , эканам , культ т духоунага жыши рэспублтю, аператыуна тнфармуе пра мясц г сусв падзет Друкуе матэрыялп па псторыт Беларуст, праблемах нац а т раджэння Распаусюджваецца у рэспФ лщы г за яе межамт
«НАРбДНАЯ ГАЗЕТА», штодзенная рэсп грамадска-палтт газета Выдавши з кастр 1990 у Мшску на бел т рус мо вах Заснавана — Вярх Саветам БССР 12-га склткання Гнфармуе чытачоу аб важных падзеях у палп. жыцш, прабле мах эканомтю, культуры, навую, шыро ка асвятляе мтжнар. падзет Дае магчы масць выказвацца людзям розных паля поглядау, перакананняу Друкуе мал рыялы па псторыт Беларуст, нарысы пра славутых земляков 3 29 снежня 1997 адкрытае акц т-ва «Народная тазе та»
НАРбДНАЯ РАДА БЕЛАРУСКАЙ НА РбДНАЙ РЭСПУБЛ1К1, орган пра I стаунтчай улады Беларускай Народной Рэспублиа у 1919—20 Створана
13 12 1919 у Мшску у вышку раскол* Рады Беларускай Народной Рэспублгкг з за супярэчнасцей памтж яе дзеячИ па пытаннт аб адносшах да ПолышЯ Прадстаунтю Бел партыт сацыялкчИ рэвалюцыянерау (БПС- Р) т Бел партыт сацыялтстау-фед'лралтстау (БПС-Ф) вы ступтлт супраць супрацоунщтва с -д кт раунщгва Рады БНР з польсюмт Уладт мт Рада БНР падзялтлася на 2 част кт большая яе частка (50 чал) абвясшы сябе Н р БНР, меншая (37 чал) Наивышэйшаи радаи Беларускай Народ нац Рэспублгкг Старшыней Н р БНР абраны П А Крачэусю (БПС-Ф), яг<> намеенткамт — П Бадунова (БПС-Р) т В I Захарка (БПС-Ф), сакратарамт — М Козтч т Я Мамонька (БПС-Р) Яны склалт прэзщыум Н р БНР яю у перы яд памтж сестямт выконвау яе пауна мотивы Раду Мшгстрау узначшну Р Ю Ластоускт (БПС-Р) Пастановаю Рады было прадугледжана, што усе дзе яннт Урала узгадняюцца з прэзщыумам Рады Польсюя акупац Улады не пры зналт Н р БНР, выдаят загад пра яе роспуск, Бадунову, Ластоускага т Ма моньку зняволш! у турму У студз 192С патаемна выехалт з Мшска у Бертл Крачэускт т Захарка У мат 1920 Бадуно ва Т Грыб, Ластоускт т Мамонька атры
маш дазвол выехаць у Ригу, дзе да и далучьтся Крачэусю i Захарка 4 7 1920 пача.тося паспяховае наступление Чырв 4рми на сав -польстам фронце Паводле дагавора памж Ливой i РСФСР ад 12 7 1920 Лхт Рэспублщы была перада-даена значная частка бел зямель Гэта выюшсала абурэнне i Найвышэйшай, i Н р БНР Захарка уручыу ноту пратэсту варкому замежных спрау РСФСР Г Чы-чэрыну У адказ Чычэрын сарвау пера-I дворы Стала зразумела, што Сав Расы ш, прызнае БНР Бел эсэры адмовплся суврацо^шчаць з бальшавпсам! i не пад-iiicani Дэкларацыю аб абвяшчэнт неза-пежнасц1 Савецкай Сацыятстычнай Рэс-публиа Беларусь Яны патрабавал! абвяс-цщь поуную незалежнасць Беларус! у яе личных межах, стварыць самастойнае бел войска 1 каалщыйны сацыялют урад, лрызнаць бел мову дзяржаунай Марцымг аказалюя спадзяваюп i Найвышэйшай рады БНР на тое, што бел дзяржаву прызнае Польшча Пасля за-юиочэння 12 10 1920 прэл1мшарнага mi-ру памгж РСФСР j Полыпчай у Рызе 20 кастр адбылася нацыяналъна-палтыч-ная народа 1920 з удзелам прадстаушкоу Ы1С-Р, БПС-Ф 1 бел сацыял-дэмакра-тау Чл прэзщыума Найвышэйшай рана БНР К Цярэшчанка ад яе 1мя пры-juay Н р БНР адзшым паунамоцным пра.ютаушком бел народа 3 гэтага часу Н р БНР стала называцца Радаю ЬНР
Лт Л у ц к е в i ч А За дваццаць пяць i.ijoy (1903—1928) Вмьня 1928, Тое ж. Мн , 1991 Октябрь 1917 и судьбы политической >пполщии Ч 2—3 Гомель 1993, С и д о -п, в и ч А Антон Луцкевич Главы из книги / Неман 1990 № 7, К рэч э с к 1 П Ejara БНР // Спадчына 1993 № 1,
Hissian statehood Reader and bibliography York 1988 Анатоль Cidapaem
.РОДНАЯ СПРАВА». газета рэв -дэ-р юрунку у Зах Беларуш, орган Бе таи сялянска-работшцкаи грамады РГ) Выдавалася 19 6—27 11 1926 у
Вшьш на бел мове 2 разы у тыдзень Выдавец ПМятла Анал ставала сац i нац аспекты палггыю польскага Урада, адностроувала падзе! нац -вызв руху, змагалася за асвету для працоуных, ам тсгыю для палпзняволеных У рубры цы «3 жыцця «Грамады» шфармавала пра сгварэнне новых арг-цый правя пенне павятовых з’ездау БСР1 i шш Апублжавала артыкул пра жыцце i веинасць Цеткх, яе апавядайне «Пры сига над крывавым! разорам!», артыкул лра Я Коласа з нагоды прысваення яму линия нар паэта Беларус!, адзначыла 20 годлзе выхаду газет «Наша доля» i «Наша Н1ва» Друкавала вершы М Ва сиька, АСалагуба, (Л Чачотю), Улад-Нпцката, A Myxt, артыкулы П Пестрака, Я Малайю i шш Выйшла 38 нумароу, з к 7 канфюкаваиы 3 канца лют 1926 ЬСРГ выдавала газ «Наша справа»
Арсень Лк
НАРбДНАЯ ТВбРЧАСЦЬ, вщ мастац-к ш дзейнасщ народа, якая выяуляецца v народных паэтычнай творчасц!, музы-пи тэатры, танцах, дойлщстве, дэкара-муна прикладным 1 выяул мастацгве
важная частка мастацкай культуры ча лавепдва У ей зштоуваецца усе лепшае, рацыянальнае i каштоунае, што назапа-шана у нар культуры на працягу ста-годдзяУ, адлюстроУваецца працоуная дзейнасць, грамадскт i бытавы уклад жыцця, веданне прыроды, культы i ве-раванш, этшчныя, рэпянальныя 1 сац пшхалапчныя асабл1васщ нацьп Для ушх вщау Н т характерна тое, што ства-ральнта гвора адначасова з’яуляюцца яго выканауцам! Адметная рыса Нт — сшкрэтызм 1 высокамастацкае адзшства яе вщау у нар абрадавых дзействах зл1 валюя паэзы, музыка, танец, тэатр, дэкар мастацтва, у нар жылл! непадзель-нае цэлае стварал! архгтэкгура, разьба, размалеука, вышыука, керамтка t шш Н т розных народау мае шмат агульных рыс, яюя узн1КЛ1 у подобных умовах або атрыманы з агульнай крышцы Разам з тым Н т на працягу стагоддзяу увабра-ла асабл1васц1 нар жыцця 1 культуры кожнага народа i таму з’яуляецца скарбшцай нац культуры, выразшцаи самасвядомасц!, уплывае на прафесш нае (1 иацыянальнае, i сусветнае) мае тацтва На Беларус! здауна вядомы паэ тычная творчасць, народныя гулъю, тэ атр, музыка i танец Важныя формы Нт — мастацкш промыслы, дойлщ ства, дэкаратыуна-прыкладное i выяул мастацтва
Тэатр нарадпуся у формах, непа ерэдна створаных самш народам i арга инна звязаных з усш комплексам яго культуры Яго развщце прайшло не калькг этапау Найб ранняму з ix адпа-вядаюць зародкавыя формы драм твор часщ 1 тэатралшацы! Яго вытокх узыхо-дзяць да стараж паляуншых i земляроб чых рытуалау абрадавых гульняу Абрады, што у'знгкл! у часы язычнщтва паступова страцпп сваю мапчную асно ву прайшл! працэс абмфшчэння i па вел1чэння у ix драматична правота па чатку Элементы тэатралиаванага дзе яння есць у мнопх каляндарных (Ку палле, Каляды) i сямейна бытавых абрадах (вяселле, радзшы), у карагодах, танцах i нар гулыгях Наир , ецэнарыи нар вяселля меу кампазщыйна струк турную пабудову аналапчную драме за вязку, кульм1нацыю i развязку, падзел на ецэны 1 этзоды, пэуныя poni, вы працаваныя i замацаваныя традыцыяй Каляды ператварылюя у сапраудны кар навал з разнастайным! тэатралиаваным! гульням!, суправаджалюя наказам! бат
ЛОЗ тгтг
НАРОДНАЯ Х1
л ей кг. нар драмы Ныкацауцы пераап раналюя, карысталшя маскам!, свое асаблгвым грымам 1 рэкшзггам У карагодах тэатралиацыя складалася на аснове песеннага сюжэта Паступова з карагода вылучалюя выканауцы асобных роляу, памж 1М1 1 карагодным хорам веуся песенны дыялог Само кара годнае кола, унутры якога выконвалюя розныя ецэнкг па сутнасщ было нар тэатрал1зацыяй Эвалюцыя абрадаваи сютэмы, куды уваходзип розныя формы правой творчасщ, стварыла перадумовы пет ранняга вылучэння з яго нар 1гры шчау Значную ролю у развщц! разнас тайных форм нар бел тэатра адыгразн вандроуныя скамарохг — нязменныя удзельшю нар свят i прышчау Сярод гх асаблшай папулярнасцю карысталюя павадыры мядзведзяу, музыкт, выканау цы драм ецэнак Нар тэатр развзвауся як тэатр жывога акцера i тэатр лялек Широка бытавала на Беларуш нар дра ма Ставпн «Цара 1рада», ецэны з дра мы «Лодка», «Цар Максзмшян» i шш Нар тэатр не ведау ецэючных пад мосткау 1 дэкарацый, яго паказы вызна-чалюя адкрытай умоунасцю j'cix мас-тацка-выяуленчых кампанентау, непас-рэднасцю каптакту з гледачам!, яюя маглт умешвацца у дзеянне, выконваць разам з удзельнжам! паасобныя ролг i 1 д Усе гэта аргашчна суадношлася з асаблгвасцю выканаучай творчасщ нар аргыстау (гмправпацыя, pyxi i жэсты фарщраваныя гукг, приемы буфанады, гратэск 1 шш ) Нар тэатр — пет папя-рэднпс прафес тэатра У пач 20 ст тра-дыцьп нар тэатра выкарыстоувалг ама тарсгая гуртк! 1 першыя прафес т >атры (I Буинщкага, У Голубка)
Паэтычная творчасць — адзш з вщау духоунай спадчыны бел этнасу Наб стараж яго часткай з’яуля-ецца абрадавая паэзш, якая суправаджа-ла гадавы кругаварот нар святау i най-важнейшыя падзе! % жыцщ чалавека, сям 1 роду радзшы, вяселле, пахаванне 1 памшкх Гал абрадавым святам был! Каляды, a ix састауная частка — нар гульщ, яюя суправаджалюя вял коль-касцю спец песень Важнай ладзеяй было развпанне з зшой i сустрэча вяс-ны, утл масленща, з яе шматлштм песенным пластом Багаццем вылучаецца цыкл веснавых песень, яю пачынауся гуканием вясны i доужыуся да свята са-ракоу 1 Дабравешчання Адметнасцю бел абрадаваи песнятворчасщ з яуля-юцца валачобныя песш 1х спявау гурт валачобнжау, яюя, як i калядоушчыю, рабиц рытуальны абход весю (гл Вала-чобнщтва) Сюжэт большасщ гэтых песень адлюстроувае гал падзе! у пауся дзенным гаспадаранн! У валачобных песнях кожныя святы хрысщянскага пангэона надзелены непауторнай рысай 1 выступав, як калюьш язычнгцкае ба жаство, у рол! ахоушка Юраускгя песш славяць Ярылу, траецюя — ушаноува-
286
НАРОДНАЯ
юць буянне природы Защкаулены дыя-лог з прыродай гучыць у песнях «ва-джэння стралы» i «русальнага тыдня» Апагей гадавога святкавання — Купал ле, якое адзначалася у ноч летняга сон-цастаяння Асн удзельшк! гэтага свята — моладзь, у ix рэпертуары мноства жартоуных 1 баладных песень Пераход-ны да восен! пятроусю цикл святау суттраваджауся песням! пра падрыхтоуку да жшва (зажыню, дажыню) Восень-СК1Я necHi гучал! пры выкананш шмат-Л1ЮХ вясковых работ Цяжюя справы беларусы выконвал! калекгыуна — та-лакои Кожная з гасп падзей поунглася адпаведным! талочнымг песням! Друп вял цикл абрадавай паэзн ахоплтвау жыццевы цыкл чалавека ад яго нара-джэння да пахавання Выключнай з’я-вай бел нар песнятворчасц! з’яуляецца пласт радзшнай паэзн Вялпа цыкл бел паэзп суправаджае самую урачыс-тую падзею у жыцц! чалавека — утва-рэнне новай сям’1, шлюб Вылучаюць некалыа этапау вясельната свята сватание, заручыны, дзявочы вечар, пасад нявесты, падрыхтоука i выпяканне каравая, дзяльба каравая i шш Кожны з этапам суттраваджауся адпаведнымт песням! Складанасцю рытуальнага дзеян-ня вылучауся пахавальны абрад, а таксама памшанне (на трэц1, дзевяты, са-ракавы дзень, у дзень гадавши) У больш познтя часы з’явипся пест, яюя не былт строга прымеркаваны да пэуна-га свята, а магл! выконвацца з любой нагоды Да гх адносяцца лтра-этчныя балады, любоуиыя, жартоуныя песш. песн! сац гучання (бурлацки, чумацюя, турэмныя, плытагонау, рэкруцкгя, пала-нянак, партызансюя, жорстюя гарадсюя рамансы) Разнастайнасцю вылучаецца пласт дзщячага фальюТору, яю ахогоц-вае калыханю, забаулянкт, лнылю, пяс-тушю, скорагаворю, дражншю, заюпч-K1, прыгаворю, яюя суправаджал! дзщя-чыя гульш Адным з вщау паэтычнай творчаецт беларусау з’яуляецца сакраль-на-мапчная паэзи (замовы), якая па-вшна была суправаджаць кожны крок чалавека, кожнае яго дзеянне Празам-ныя творы казю, паданнт, легенды, бы-Л1ЧЮ асэнсоуваюць асабл1васц1 фарм1ра-вання духоунага свету асобы Чарадзей-ныя казю нясуць у сабе фиасофсюя развап, зафтксаваныя У прымауках i прыказках Яны вырашаюць складаныя праблемы узаемаадносш Дабра i Зла, Дня 1 Ночы, Жыцця т Смерцт, фармтру-юць эстэтычныя щэалы, задаюць нормы нар пед этыю На мяжы 19—20 ст фальклор узбагацхуся жанрам рабочага 1 сял фальклору (прыпеукт, анекдоты i тнш )
Музыка (музычны фальклор, ва-кальная 1 музыкальна-шетрументальная Н т ) Асн галша бел музыю — пес-нятворчасць Яна характарызуецца жан-равай разнастайнасцю 1 багаццем мела-дычных тыпау традыцыйных каляндар-на-земляробчых i сямейна-абрадавых
песень Больш позш пет пласт — пес-ш з ярка тндывтдуал1заваным1 напевамт без усякага прымеркавання Нар манера спевау уключае шматлтюя элементы гуказдабыванне, штанацыю, дыялекты, дыхание, дыкцыю, артыкуляцыю т тнш Вылучаюцца 2 втды нар спевау аднага-лосыя т шматгалосыя, яюя у сваю чаргу падзяляюцца на антыфонныя, дыяфон ныя, спевы «з кералтвамт», «з падвод-кай, двух-, трох- 1 чатырохгалосыя У муз практыцы усх славян антыфон вы карыстоувауся пры узнауленнт розных абрадавых т культавых дзеянняу 3 па-шырэннем хрысцтянства антыфонныя спевы пачал! выкарыстоувацца у Бота служэннях Прыкладам дыяфонных спевау з’яуляюцца мнопя купальски спевы, калт 2 гурты спяваюць па чарзе на фоне доугага гуку, яю на працягу выканання не змяняецца па вышынт i цягнецца бесперапынна (напр , «Ой, рана на 1вана>») Дыяфоннае выкананне утвараецца т пры суправаджэннт спевау муз шетрументамт — дудой цт лтрай з тх густымт Н13ЮМ1 гукамт Спевы «з пе-ралтвам» узшк'п на аснове унтсонных групавых спевау у вынтку адхитенняу асобных галасоу ад асн напевау (найб пашыраны на Маплеушчыне т на У Па лесся) Пры спевах «з падводкай» гала-сы свядома раздзяляюць на два, што за-мацавалася у нар тэрмтналогн «баса-ваць» т «падводзшь», выкарыстоуваецца таксама прыем «закщвання» гуку уверх т заканчэнне песш глтсандай Гаки спевы звычайна вялюя на вольнай прасто-ры (на Пн Беларуст) Пры двухголосных спевах друп голас выступав у якаецт уторы першага т гучыць вышэй Трохга-лосы тып выканання узнжае у тым вы-падку, калт трэцт голас запауняе пустую квшту (вядомы у Гродзенскай вобл) Чатырохгалоссе узшкае у выпадку далу-чэння да жаночых мужчынсюх галасоу высотах (тэнарау) 1 нтзюх (басоу) Гэты втд спевау^ стварыу падмурак для дак-ладната падзелу галасоу на харавыя партыт у прафес мастацгве Аснову рэ пертуару нар тнструменталтстау склада-юць песенный т танц найгрышы, знач-ную яго частку Утвараюць вясельныя марты Зафгксаваны тнетрументальныя 1мправ1зацы1, генетычна звязаныя з песняй т танцам, а таксама п’есы гука-пераймальныя («Пад салаУя», «На игу шыным двары») 1 тлюстраваныя (выка-наУца шюструе расказ па ходу дзеяння, пашыраны сюжэт «Цялушачка») Нар шетрументальнае выканальнштва бытуе У сольнай т ансамблевай формах
Танцавальны харэагра фтчны фальклор — адзш з най-старажытнейшых вздау Нт Ён адлюс-троУвае У пластычнай форме уражаннт ад навакольнага свету, жыцце, побит т прац дзейнасць, увасабляе нац харак-тар, спосаб вобразиага мыслення, ен — першакрынтца ецэнтчнага танца, аснова нац харэагр стылю Нар харэаграфгя Узнткла з нар абрадау (напр , карагоды, звязаныя з завиванием бярозкт, пляцен-нем вянкоу, запальваннем вогнтшчау) Паступова яна набивала новы змест, адлюстроувала рухт т прыемы пры выка
нанш рознай працы («Лянок», «ЦЯИ чыю» т тнш ) Шмат танцау прысвечаи тэме кахання Звычайна танцы вы*иЙ| ваюцца пад ака мт та не мент нар ШЙМ ментау (гармошк, цымбалы, бубей^И кат — з бытавым! аксесуарамт (хусиЯ капялюш 1 шш ) Вял уздзеянне натЯ рактар выканання робщь К№ц||1 Значнае месца у бел нар танцах займа юць харэагр элементы цесна зЛИЙИ спевамт, музыкай i драм дзеяннем. ЛтЯ ролю адыгрывал! выяул момантЯИ шгтацыя прац працэсау, пераймЯЯ рухау птушак, жывел НайстараЖЫадИ шы вщ танц мастацтва — карай^И яюм захавана сувязь з каляндарнаЛИ ляробчай абраднасцю, часам — 3>яИ мейна-бытавой На Ьеларуи вЯ£м| больш за 100 карагодау («Мак», «М||| ка», «Халтмон» «Чарнец» «ЯпРйяН «Страла» 1 шш ) Яны вы кон валют» усе поры года, вылучалюя разнаггайт насцю кампазтц малюнкау, рухау. тэтй пау У карагодах развшалтся 2 тэтт итт-ЦЫ1 пэуная стандартизация i сваболтм тмттравтзацыя Распад на асобныя жатг ры унутры карагода адбыуся У 14—1?
ст, але доуп час танцы разв1ваЛ1ся на ралельна з карагодамт (характэрна тела ванне аднайм карагодау i генетычна звязаных з imi танцау «Кола», «Птад_ шачка», «Шастак», «Чарот», «ВерабеВД «Гусары», «Халтмон», «Юрачка» т 1НШ.И Вызначальныя рысы танца — вылучии не пластала, руху, як асн сродку вы-; разнаецт, шетрументальнае суправа джэнне, замацаванасць 1 пауторнасш фтгур Да традыц нар бел таицаУ адно сяцца «Лявониа», «Мяцелща», «Крыжа чок», «Мпата», «Кабыла», «ЖаГю>,-«Каза», «Качан», «Касары», «Бычок». «Кроены», «Лянок», «Гняваш», «Таука* чыю» г шш На Беларуст пераважию® парна-масавыя танцы, але есць i спль-ныя варыянты, мнопя з тх суправал»-юцца прыпеукамх У аснове бел нар. ганцавальнай лекшю дробныя парши pyxi (пераменны крок, балансе, баск, шасэ, падбтука, прытуп 1 шпт) жаночы танец тстотна не адрознтваецца ад мужчынскага У 19 ст пачауся пра цэс аямигяцы! традыц фальклору з танц формам! гар бальнага танца На развщце нар бел танца значим Уплыу зрабип кадрыля 1 полька, мнопя з яктх адлюстроУваюць мясц стылтст асаблт васщ, лакальны каларыт 3 пач 20 ст стал! пашыраным! бытавыя i бальный танцы, фальклор гар ускраш, суседни народау, танцы, сканструяваныя па стандартах i 1мправ1зац сольна-масавыя («Казачок», «Скакуха», «Растрападка» «Завейка» i шш, сольныя варыянты парна-масавых «Лявон1Х1», «Трасух» «ТаукачыкаУ» i шш ) У сольнанмправ! зац танцы мацней, чым у шш жанрах харэагр Н т , развита ешкашраванне
Дойл1дства — галша архтгэкту ры, якая развшаецца пад уплывам нар. буд традыцый, дзе злшаюцца эстэт. 1 утылпарныя функцы! Канструкцыйны^ 1 мает прыемы найб выразна выявился У будаУнштве сял жылля 3 сярэдневякоуя у Беларуш пстарычна склалюя раз настайныя прыемы апрацоУю дрэва
287
НАРОДН1ЦТВА
(icn буд сыравшы), тылы пабудоу (з планам канструкцыям!, дэкар аздо-баю) тылы паселгшчау (веска, засценак, мястэчка, сяло, хутар) 3 старажытнасш вядомы веста бессютэмнай забудовы, ппеинай або радковай плашроую 3 16 г больш пашыранай стала ыстэмная |ул1чная забудова Кожнае паселгшча мела пэуную колькасць сядзгб, яюя шпочал! двор, агарод i гумншша У шары стаял! хата, клець, варыуня, па-вець хлявы, адрына Стараж тылы пла-iiipojKi двара — вянковы i пагонны У нянковым усе пабудовы згрупаваны у пммавугольны у плане «вянок», у два-» пагоннага тыпу хата звычайна ставь Бя тарном або пад вуглом да вулщы, а
у адну лшпо — гасп пабудовы 3 сярэдзшы 19 ст пашырылюя новыя тыны сядз1бнай плашроую П-падобнай, даухраднай, Г-падобнай 1 з нязвязаным! пабудовам! Зрубы ставил з акоранага або ачэсанага бярвення, асн аб’емна-прасторавая адзшка — прамавутольны зруб-клець, суадносшы вышынь зруба i crpaxi залежал! ад яе канструкцыт 3 19 ст на Беларуст пачала шырока ужывацца страха на кроквах, трапляюцца стрэ-Х1 раэнастайных форм (2, 3 i 4-схшь имя а таксама пераходныя памтж imi — j «залобкам» або з «прычолкам») Для крьшця даху выкарыстоувал! салому i дрэва (дошю, дранка), з пач 20 ст — гонту, бляху, чарапщу На пабудову хат шла якасная хваевая драунша Сцены 1мшыл1ся 1 паюдалюя адкрытымг звонку i уцутры Зруб ставил на вуглавыя камя-ш щ драуляныя калоды (штандары), з сярэдзшы 19 ст шырока бытуюць каменный фундаменты Валаковыя вокны з jacajKaMi, што был! характэрны для курных хат, з часам замянштся зашкле |шМ1 вокнамт Асн сродю аздобы нар далля — скразная i краявая разьба, мает раскладка шалеую i палыромш Лит з кутоу хаты займала печ «Белый» цагпяныя печы з комгнам, падлога з колатых 1 тлаваных дошак на лагах стал! традыцыйным! з пач 19 ст У зах beiapyci падлога часта была земляная (г ннабпная) Найб стараж столь скля-пешетая, потым плоская на «траме», пазней на папярочных бэльках i камбг-гпваная Сярод вытв пабудоу своеасаб лшай архпэкгурай вылучалюя млыны i веграк! Своеасаблша развгвалася нар даилщетва У гарадах i мястэчках У гар жьшп 16—18 ст склауся тып дома ра-мссшка, дзе спалучалтся жылыя i вытв части Мнопя гар дамы з 16—17 ст мен мезашны i мансарды Аргашчным сц ивам прафес i нар дойлщетва ад-мстныя мнопя манум збудаваннг зам-Ki палацы, сядзгбы, ратушы, корчмы, гаши рады, гаецшыя двары, брамы, ку плавня збудаваннг У забудове сядзгб иажнае месца займалз лямус, бровар, ва-мшня, тартак, грыднща, саладоуня, сырнща кухйя, пякарня Адметныя рыси нар дойлщетва маюць вясковыя цэрквы 1 касцелы, кашицы, званщы Нар дойлщетва — важная частка су-чаигай бел арх навую i пракгыю
Дэкаратыуна-прыкладное мастацтва цесна звязана з што-
дзенным жыццем народа 1 адлюстроувае яго густы 1 штарэсы Мае прыкладны характар, ахоплгвае усе баю побыту чалавека {мэбля, начынне, адзенне, прылады працы, ткантны мастацюя, зброя, цацю, пттэр’ер жылля, знадворнае аз-дабленне хат i шш ) Яго вщы разнас-тайныя разьба па дрэве, каменю, коецг, лепка з глшы, чаканка, гравгроука, коу-ка, узорыстае ткацтва, набойка, вышыу-ка, пляценне карункау, дэкаратыуная размалеука па дрэве, шкрустацыя 1 гд У аснове нар дэкаратыуна-прыкладно-га мастацтва — утылттарнасць, умелае выкарыстанне дэкаратыуных магчымас-цей матэрыялу, арнаментальная разнас-тайнасць, прастата кампазщый, яснасць мает мовы На палатку псторьп чала-вецгва усе мастацтва было народным 3 падзелам працы i з яуленнем класау нар мастацтва падзялшася на хатнюю вытворчасць (стварэнне рэчаУ для улас-ных патрэб) 1 рамествы (першая форма прам-сц1 на заказ), яюя потым развился У народныя мастацюя промыслы
Развщцю розных вщау Н т садзейш-чаюць рэсп , абласныя i раенныя цэнтры Н т , дамы дзщячай творчасщ На Беларусг працуюць Веткауск! дзяржауны музей народней творчасщ, Музей беларускага народного мастацтва, Бела pycKi дзяржауны музей народного до или)-ства i побыту i шш , студьп. гуртю i ка-лектывы нар самадзейнасцт, вял калекцыя твораУ нар майстроу зберага-ецца у Музея старажытнабеларускай культуры 1МЭФ Нац АН Беларусг Cic-тэматычна наладжваюцца выстаую, агляды, фестывал! Н т 1н-т мастацгва-знаУства, этнаграфц i фальклору з 1970 выдав серыю «Беларуская народная творчасць» (выйшла 33 кн пад асобны mi назвам!)
Лт Сахута ЕМ Народное искусство и художественные промыслы Белоруссии Мн , 1982, Яго ж. Народнае Мастацтва Бе ларуи Мн , 1997, Ц i т о в i ч Г I Анталопя беларускай народнай песн! 2 выд Мн 1975 Я г о ж О белорусском песенном фольклоре Мн , 1976, Ч у р к о ЮМ Белорусский на родный танец Мн 1972, Беларускае народ нае жылле Мн , 1973, Трацевский ВВ Народное зодчество Белоруссии Мн 1976
1ван Крук, Таццяна Скрыпчанка
НА₽6ДН1ЦТВА, 1) спецыфгчная фаза псторы! сацыяльна-рэвалюцыйнага ру ху памгж «хаджэннем у народ» 1872—74 1 тэрарызмам 1878—81 2) Сац дактры-на 2-й пал 19 ст , заснаваная на упэу-ненаецг у тым, што Расгя можа мшуць кашталют стадыю развщця 1 праз ар-цель 1 абшчыну адразу перайсш да са-цыялиму (некат даследчыю лгчаць ро-дапачынальшкам! гэтай дактрыны АI Герцэна i М Г Чарнышэускага i адносяць нараджэнне т зв «аграрнага са-цыялгзму» да 1840—60-х г) 3) Шырою спектр щэй 1 падыходау, звязаных з цг-кавасцю да «народа», пераважна сялян i рабочых, ix норавау, мыслення, звычаяу 1 гд Харакгэрная рыса Н як щэало-П1 — перапляценне рэв дэмакратьп з еял утатчным сацыялимам Н падзя-лялася на рэв 1 лхберальную плын! Рэв Н звязвала дасягненне сацыялгзму
з усерас еял паустаннем, Л1беральнае разливала на мгрны, рэфармюцю шлях Народшю 1860—70-х г у праграмах сац пераутварэнняу зыходзии з форму лы «Усе для народа, усе стам! народа» На разначынным этапе вызв руху у Ра си (1861—95) рэв Н прадстаулял! «Зямля i воля» 1860—70-х г , яе гуртю 1864—75, «Народная воля», «Чорны перадзел», нарадавольекзя групы 1884—95 Гдэолап Н МА Бакунш, П Л Лауроу, П М Ткачоу, М К Мгхайлоусю 1дэям1 Бакунша (анархгзм i апалпызм) з 1870-х г юравалася большасць народнщюх арг-цый Лауроу выступау супраць бунтарски щэй Бакунша, лгчыу неабходнай грунтоуную падрыхтоуку да рэвалюцыг, але у 1870-я г адмоуна ставгУся да па-лгт барацьбы У 1860-я г дзейнгчалг арг-цыг М А 1шуцша г С Г Нячаева («Народная расправа») Лгчылг тэрор сродкам абуджэння рэв шщыятывы мае, рыхтавалг забойства цара г г д У процгвагу нячаеуцам узшкла т-ва чай-коуцау, дзе вял увага аддавалася рэв этыцы Яны падрыхтавалг «хаджэнне у народ» рэв гнтэлггенцыг, якое ахапгла шэраг губерняу еУрап Раен, найб — Паволжа г Украшу, але гм не удалося вьпопкаць паустання Летам 1874 большасць прапагандыстау арыштавана г у 1877—78 засуджана паводле працэсу 193-х У жн 1879 «Зямля г воля» раска-лолася на «Народную волю» г «Чорны перадзел» Пад уплывам Ткачова нарадавольцы прызналг памылковасць анар-хгецкгх адносш да палгг барацьбы г аб-вясцглг першачарговай задачай «палп пераварот з мэтай перадачы улады народу», але «Народная воля» па сутнасцг адмовигася ад тактыю «усе сгламг народа» г звузша пали барацьбу да адзша-борства з царызмам, да шдывгдуальнага тэрору Забойства Аляксандра II (1 3 1881) наказала беспадстаунасць гэ-тых надзей Да 1883 разгромлены вы-канком г асн арг-цыг «Народнай волг» У канцы 1880 перастау генаваць «Чорны перадзел» У пач 1880-х г група б чор-наперадзельцау на чале з Г В Пляхана-вым перайшла на платформу марксизму г дала пачатак с -д руху у Расгг У 1884—95 гал месца у Н занялт лгбе-ральныя народшю, праграма якгх мела бурж -рэфармюцю характар г была раз-лгчана на паляпшэнне становгшча дробных вытворцау пры захаваннт асноу дзярж г грамадскага ладу
У Беларуст щэ1 Н падзялялт К С Кал1-ноускц В Урублеускц 31 Серакоускг г шш юраунгю г удзельшю паустання 1863—64 У канцы 1862 у склад «Зямл! 1 вол!» 1860-х г увайшоу ваенна-рэв Камнпэт русквс афщэрау у Польшчы, 40% чл якога был! ураджэнцы бел -лгг губерняу У 1874—84 юнавалг нелегальный групы бел студэнтау у Пецярбург-сюх ВНУ 1 гнш ун-тах крашы У ства-рэнн! адной з першых бел груп «Народнай волг» у Пецярбургу удзельшчау I Я Грынявгцк! Пазней са студэнтау-бе-
288
НАРОДНЫ
ларусау Пецярбургскага ун-та утворана Ъел сац -рэв ipyna «1оман», якая мела сувяз! У Вщебску, Мшску i шш , гмкну-лася стаць цэнтрам арг-цьи «Народнай волг» у Беларуш, у 1884 выдала 2 нума-ры час «Гомон» У студз 1882 створана Пауночна-Заходняя аргашзацыя «Народнай вол!», якая аб’яднала гурткг Bi-ленскаи, Вщебскай, Маплеускай, Мшскай Гродзенскай, Ковенскай губ У 1881—83 у Вшьш, Мшску, Пшску, В1-цебску, Гродне, Бабруйску, Оршы, Мандаве утвораны гурткг афщэрау-нарада-вольпау, яюя падпарадкоувалюя непас-рэдна ваенна-рэв цэнтру «Народнай вол!» У Беларуы 1снавал1 народншюя гуртю вучнеускай моладз1 Групы бел рэв народшкау нелегальна выдавал! адозвы «Да беларускай нпэлпенцы!» (1883), «Пасланне да землякоу-белару-сау Шчырага беларуса» (1 1 1884), лгбе-ральныя народниц — «Да беларускай мопадз!» (1881), «П1сьмы пра Беларусь Пюьмо першае Даншы Барав1ка» (16 12 1882) Некат щэ1 Л1беральнага Н прапагандавалюя у газ «Минский листок» 3 дзейнасцю рэв народшкау звязаны пачатак распаусюджвання на Беларус! асобных творау К Маркса i Ф Энгельса i узшкненне першых рабочых гурткоу
Лт Аптекман О В Общество «Земля и воля» 70-х и по личным воспоминаниям 2 изд Пт, 1924 Архив «Земли и воли» и «Народной воли» М, 1932, Богучарский В Я Активное народничество 70-х гг М, 1912, Буш В В Очерки литературною народничества 70—80-х гг Л , М , 1931, Тихомиров ЛА Воспоминания М , Л , 1927, К а б л и ц И (Юзов И ) Основы народничества Ч 1—2 СПб , 1888—93, Лосинский НБ Революционно-народническое движение в Белоруссии, 1870—1884 гг Мн ,1983, П л е х а н о в Г О социальной демократии в России // Соч М Л , Б г Т 9, П ы п и н А Народничество // Вести Европы 1884 № 1—2 Серебряков ЕА Очерк по истории «Земли и воли» СПб , 1906, Струве П На разные темы (1893— 1901) СПб 1902, Самбук СМ Револю ционные народники Белоруссии (70 е — начало 80-х тт XIX в ) Мн , 1972, Т к а ч е н -ко П С О спорных проблемах истории народничества // История СССР 1963 № б
Mixacb Ьш, Марина Соколова «НАРбДНЫ ЗВОН» («Narodny zwon»), газета рэв -дэмакр юрунку, орган Бел еяляне ка-работнщкай грамады (БСРГ) Выдавалася з 7 12 1926 да 30 3 1927 у В1льн1 на бел мове лацшкаи Выходзша 2 разы на тыдзень Мела падзагаловак «Сялянска-работнщкая 1азета» Адстой-вала класавыя i нац штарэсы працоуных Зах Беларуш Прапагандавала праграму БСРГ, асвятляла прычыны дыферэнцыяцьц У нац -вызв руху, пюа-ла пра забастоую рабочых у Пшску, В1ЛЫИ, барацьбу сялян за зямлю, вызваленне палпвязняу, рэпрэсц супраць бел паслоу i арганиаваныя imi мпынп працоуных, пра Косауаа расапрэл 19271 шш Значная у вага аддавалася дзейнас-Ш Т-ва бел школы Гнфармавала пра
культ будаунштва у БССР, культ -гра-мадсю рух беларусау у Чэхаславакп, Латвц, Амерыцы На старонках газеты змешчаны п’есы АГаротнага, вершы Я Коласа, М Вашлька, Плебея, Маладо-га, фельетоны Я Маланю, артикулы I Дварчанша пра Я Коласа, С Яцвяга, пра каляндарныя земляробчыя святы i шш Выйшла 12 нумароУ, з ix 5 канфю-каваны Закрыта польсюм! уладамг
Арсень Лк «НАРбДНЫ ЗВОН», газета, орган Цзнтралънага саюза культурных i гаспа-дарчых аргашзацыи (Цэнтрасаюза) Выдавалася з 10 10 да 16 12 1930 у Вшьн! на бел мове Рэдактар-выдавец К Крук Апублгкавала адозву гал выбарчага к-та Цэнтрасаюза да выбаршчыкау у сувязг з выбарам! у польскт сейм 1 сенат восенню 1930, а таксама «Наказ» кандидатам у дэпутаты як праграму дзеянняу Ак цэнтавала увагу на барацьбе за паляп шэнне сац -эканам становшгча насель нщтва Зах Беларуш, бел асвегу Ставг-ла задачу узмацнення грамадскага выха вання народа, павышэння яго сац 1 нац актыУнасц! ва умовах аутарытарна-га рэжыму У Польшчы На старонках газеты змешчана шфармацыя пра арышты дэфензгваи вучняу Клецкай бел пмназп, пратэст Цэнтрасаюза суп раць арыштау работшкау навую 1 куль туры у БССР Выйшла 7 нумароу Вы данне газеты спыншася у сувязг з тым,
што выбары у сейм i сенат не пртвс| поспеху разрозненым бел шлам !
НАРбДНЫ КАМ1САРЫЯГ АС БЕП
БЕЛАРУСГ, рэспублжансю орНВ дзярж юравання Беларуш У Г91 -И 1 26 11 1917 пытаниям! асветы заимей аддзел нар адукацьп Аблвыкамзаха з студз 1919 аддзел, потым камюарн! асветы Часовага рабоча-еял сав у) Беларусг (нарком А Р Чарвякоу) лют -—снеж 1919 Наркамат асветы Сам цыялгет Сав Рэспублгкг Лггвы i Ье®ь руш, яю еггынгу дзейнасць у cyfflni акупацыяй яе тэр войскам! Польипй® 3 лш 1920 працавау аддзел нар ЦЫ1 пры Мшсктм туб ВРК, у жнм| снеж 1920 — аддзел, погым КагщсЛЙЯ ят асветы ВРК Сацыялют Сав РэсПмЯ лист Беларусг Паводле рашэння 1Л з’езда Саветау Беларуш 17 12 1920 Й пераутвораны у Наркамаг асветы ССР® У 1921 ен уключау аргашзац i айф цэнтры, у склад яюх уваходзип 4 ГЯ упрауленнг, 4 упрауленн!, Цэнтр бюр® польск 1 яур секцый, створаны такййЙ пав 1 валасныя аддзелы нар адукаШИ 3 12 1924 ЦБК БССР зацвердзгу ПаД жэнне аб Наркамаце асветы БССР Й падпарадкоувауся вышэишым закаяИ даУчым 1 распарадчым органам рэстб дна, складауся з 4 галоуных упраулс» няу, 1 упраулення, шш струкгурних падраздзяленняу, стваралгся 1 акр ai дзелы нар адукацыг Наркамату нап дзены широкая функцыг юраунщни агульнай, прафес i спец адукацыяи сац выхаваннем, кантролю за выдавец кай справаи, вышэйшы нагляд за ^cimi вучэбна-дапаможнымг, культ -асв на вук 1 мает установам! г арг цыям! 1 1924—34 структура Наркамага асвета i яго мясц органау неаднаразова мяняаа ся, удакладпялюя гх фуггкцьп У 194 пры Наркамаце асветы створана hi спекцыя па праверцы важнейших in стан оу партьп 1 урада у 1934 — У прах ленне цыркавымг, эстрадным! i mvj прадпрыемствамг, якое зацвярджала ix рэпертуар (у 1936 яны перададзены V паднарадкаванне Упрауленню па сира вах мастацтнау пры СНК БССР) У 1920 — 1-й пал 1930-х г Наркамат ас петы актыУна удзелыпчау у правядзенш палпык! беларуазацьн, лгквщацы! не шсьменнасщ Яго дзейнасць знаходзыа ся пад юраунштвам ЦК КП(б)Б, ЦВК СНК БССР, принята вял колькасць пастаноу аб яго рабоце, з 1920-х г на стаяниа праводзигюя меры па ачышчэп Hi цэнтр апарата Наркамата асветы 1 яго падраздзяленняу ад «класавых варо жых элементау». 15 7 1936 зацверджана новая структура Наркамата, створаны 8 упрауленняу (пачатковаи, сярэдняи вышэйшай школы, па навучанш дарос лых, дзщячых дамоу, дашкольных уста ноу бгблгятэчнае, гиганава-фгнансавас) 4 аддзелы (хат-чытальняу, клубау, ла моу культуры 1 паркау культуры i адна чынку, краязнауства i музеяу, будауш чы адмппстрацыйна-таспадарчы) У не дапн! Наркамата асветы знаходзыася Гал выд-ва БССР (Ьелгалоувыдат) 1
1ал упрауленне па справах л-ры х вы-хавецгва (Галоулхт), якое ажыццяуляла функции папярэдняй пали цэнзуры У сувязх з палп рэпрэсхямх у 1936—38 практична Увесь юруючы апарат Нар-ымата асветы i яго структурных падраз-даленняУ змянхуся 13 1 1939 СНК БССР зацвердзху новае палажэнне аб Наркамаце i яго структуры Мясц органам Наркамата асветы стал1 абл , раен-нпя 1 гар аддзелы нар адукацых 31 1 1939 СНК БССР зацвердзху сшс з 33 устаноу, яюя непасрэдна падпарад-юувдлхся Наркамату асветы усе ВНУ, пастаУнщюя ш-ты i ш-ты Удасканален-ня настаунхкау, цэнтр школы прапа-тавдыстаУ 1 шянерважатых, Бел дзярж о ка тмя УI Ленша, Урадавая б-ка М Iоркага, Музей рэвалюцьл i шш Пад жорстй. кантроль ставхлася навуч , навуч выхаваучая, культ -асв работа, падрыхтоука 1 выданне навуч планау, пратрам, падручшкау, дапаможшкау У 1939 —41 наркамат шмат зрабху для стварэння сав стстэмы адукацых на да-|учапай тэр Зах Беларуш Наркамат 1свыы чрабту значны уклад у стварэнне чпэр базы адукацьи, навую 1 культуры падрыхтоуку нац кадрау У сувязт з акупацыяй Беларуш ням фашыстамх Наркамат асветы опыту дзейнасць, ад-itdiny яе у 1944/45 навуч г У лют 1946 рцришзаваны у Мш-ва асветы БССР Наркомамх асветы БССР былх А Р Чар вякоу (1919), УМГгнатоусю (снеж 1920 — люты 1926), АВ Балщю (люты 1926 — жн 1929), АМПлатун (жн 1929 — сак 1933), ААЧарнушэвхч (сак 1933 — люты 1936), АI Дзякау (крас 1936—’), 11 Пхваварау (кастр 1937 — лш 1938), Е I Уралава (лш 1938 — кастр 1946) Васиъ Кушнер
НАРбДНЫ КАМ1САРЫЙТ ДЗЯР-:*АУНАЙ БЯСНЁК1 БССР (НКДБ ДССР), рэспублхкансю орган дзярж ю-равання У 1941 1 1943—46, яка у сваей ИЗейнасцх спалучау функцых спецслуж-он 1 нраваахоунага органа Утвораны щводде загаду НКДБ СССР ад В21941 «Аб аргашзацьп наркаматау
ГржаУнай бяспею у саюзных i аута-помпых рэспублпсах х упрауленняУ ИКДЬ у краях 1 абласцях х назначэннх паркомау х начальнхкау упрауленняУ НКДЬ», выдадзенага на аснове Указа Прзхщыума ВС СССР ад 3 2 1941 аб па ие it НКУС СССР на 2 наркаматы — НКУС СССР I НКДБ СССР Адпавед-ны Указ прыняты ВС БССР 4 3 1941 Ва умовах Вял Айч вайны юраунштва СССР палхчыла немэтазгодным падзел НКУС i НКДБ У адпаведнасц! з Ука-хам Прэзщыума ВС СССР ад 20 7 1941 аб хб’яднанш саюзных НКУС х НКДБ у шшы НКУС Прэзхдыум ВС БССР ишч Указам ад 3 8 1941 таксама аб’яд-xiay наркаматы унутраных спрау i лярж бяспею у адз1ны Народны каш-шрыят унутраных спрау БССР Аднак у овал з акупацыяй да таго часу амаль ;,сеи гэр Беларуш рашэнне на практы-цьх не было рэалхзавана Асн частка эпрщоушкау была выкарыстана пры фармграваннх асобых аддзелау Зах
фронту 1 яго армгй, накхравана на аку-шраваную тэрыторыю, астатнхя папоу-нхлх тэр органы НКУС РСФСР У пач 1942, калх стала вщавочна, што вайна будзе працяглай х неабходна шырэй вы-карыстоуваць магчымасцх нанясення урону працхунхку У яго тыле, 20 1 1942 паводле загаду наркома унутр спрау СССР створана цэнтр аператыуна-чэ-юсцкая група НКУС БССР, потым 5 абл аператыуна-чэюсцюх груп Цэнтр трупа дыслацыравалася у Падольску, Мшская I Вщебская — на Калшхнсюм, Маплеуская, Гомельская х Палеская — на Зах франтах У 1943 у сувязт з ка-рэннай зменай ваенна-палхт становх-шча у краше юраунштва СССР зноу вярнулася да рэалхзацьп хдэх аб дэцэн-тралхзацых НКУС Паводле Указа Прэзщыума ВС СССР ад 14 4 1943 утвораны НКДБ СССР, у мах фактычна адноулены х НКДБ БССР (Указ Прэзщы-ума ВС БССР выдадзены 3 12 1943) Да канца 1943 — пач 1944 на акупхрава-най тэр Беларусх пачалх дзейнхчаць абл аператыуна-чэюсцюя цэнтры 3 вер 1943 па меры вызвалення Беларуш зага-дзя фармхравалхся абл х раенныя апараты НКДБ, яюя рухалхся разам з войска-мх I пачыналх выкананне сватх функцый адначасова з вызваленнем адпаведных абласцей х раенау Да канца 1944 схстэ ма органау дзяржбяспею НКДБ БССР была адноулена На аснове загаду НКДБ СССР ад 22 3 1946 «Аб перайме-наванш органау НКДБ» НКДБ БССР перайменаваны у МУС Беларусх (Указ Прэзщыума ВС БССР прыняты 26 3 1946) Прававой асновай дзейнасцх НКДБ БССР, як I усей шстэмы органау дзяржбяспею СССР, былх пастановы Дзярж к-та абароны, ЦК ВКП(б) х Савета Мшхстрау СССР, загады НКДБ СССР У лют —чэрв 1941 асн кхрунка-мх дзейнасцх органау дзяржбяспею былх выяуленне, прадуххленне х спыненне штенска-дывершйнай, тэрарыстычнай I шш надрывной работы спецслужба^ фаш Германн, барацьба з антысав падполлем у заходнхх I антысав элементам! ва Vex абласцях рэспублхю, контрраз-ведвальная абарона эканомхю х транспорту 3 пач вайны органы НКДБ вы-рашалх наступныя заданы падрыхтоука х заюдванне на захопленую тэрыторыю партыз атрадау, аператыуна-развед-вальных х аператыуна-дыверсшных хруп, стварэнне аператыуных пазтцый у неакушраваных раенах на выпадак хх акупацых, выяуленне х лхквхдацыя ням штенау, дыверсантау х тэрарыстау, да-памога сав органам у эвакуацых прадпрыемствау, устаноу I матэрыяльных каппоунасцей У перыяд акупацых тэр Беларусх практычна усе намаганнх органау дзяржбяспею былх сюраваны на ар-ганхзацыю разведвальнай, контрразвед-вальиай, баявой х дыверсхйнай работы у тыле ворага У 1941—44 на акупхрава-най тэр Беларусх актыуна дзейнхчалх 109 спецатрадау х спецгруп органау? дзяржбяспею рэспублхю Яны правялх 646 баявых аперацый, у вышку якхх за-бхта I паранена каля 73 тыс салдат х афщэрау пращушка, падарваны 1092
289 тт
НАРОДНЫ Н
варожыя эталоны, выяулены 22 (прак тычна усе) разведвальна-дыверсхйныя школы абвера, што дзейнхчалх на акупх раванай тэр рэспублхю, 36 рэзхдэнтур х 6642 агентау фаш спецслужбау Створа на таксама схстэма надзейнай контрраз-ведвальнай абароны партыз фармхра-ванияу Пасля вызвалення усей тэр БССР органы дзяржбяспею вырашалх заданы па выяуленнх агентау спецслужбау Германн, карих кау х шш памагатых акупантау, лхквхдацых бандгруп х арганх-заванага антысав падполля (пераважна у зах абласцях), па абароне тылу дзею чай арми, контрразведвальным забеспя-чэннх аднау>лення разбуранай нар гас-падарю Толью у вынхку агентурных х аператыуна-вайсковых аперацый у 1944—45 лхквщавана 268 бандгруп х абясшкоджана больш за 7 тыс хх удзельнхкау Нар камхеарам НКДБ БССР у 1941 х 1943—46, а таксама ю раунхком цэнтр аператыунай групы НКУС БССР у 1942—43 быу Л Ф Цана ва Анатотй Took
НАРбДНЫ КАМ1САРЫЯ Г ПА ВАГИНЫХ СПРАВАХ БЕЛАРУСКАЙ ССР, рэспублхкансю галхновы орган дзярж юравання у 1920—22 У лхст 1917 створаны ваен аддзел Аблвыкамзаха (нарком АФ Мяснхкоу) 15 1 1918 прыняты Дэкрэт аб арганхзацых Рабоча-сял Чырв Арми, паводле якога створаны Ваен камхеарыят Зах вобл х фронту Займауся фармхраваннем вайск часцей, стварау ваен аддзелы пры Саветах 28 11 1918 створана Мшская, з 14 12 1918 Зах ваен акруга х акруговы ваен камхеарыят з цэнтрам у Смаленску Першымх ахфуговымх камхеарамх былх I Я Алхбегау х У С Селязнеу Ваен камхеарыят праводзху работу па схва-рэннх губ х пав ваен камхеарыятау, новых вайск часцей, ваен падрыхтоуку насельнщтва праз схстэму Усеагульнага вайск. навучання 16 1919 ВЦВК ха-цвердзху дэкрэт «Аб аб’яднаннх савецкхх сацыялхстычных рэспублхк Расп Украх-ны, Латвп, Лхтвы, Беларусх для бараць бы з сусветным хмперыялхзмам» На жыхароу Беларусх распаусюджвалхся законы, пастановы х загады РСФСР па ваен пытаниях 18 7 1919 скасаваны фармальна хснаваУшы Савет абароны Лхтвы I Беларусх, уся пауната Улады перайшла да камандавання Чырв Арми Пасля вызвалення Беларусх ад польск войск 7 7 1920 пачау работу Мшсю губ ваен камхеарыят У снеж 1920 ен рэар ганхзаваны у рэсп Наркамат па ваен справах ССРБ (нарком ЯААдамовхч) Самастойнай ваен палпыю ССРБ не праводзхла Асн увага Наркамата па ва ен справах канцэнтравалася на правя-дзеннх мерапрыемствау па умацаваннх дзярж межау, барацьбе з антыурадавы-мх узбр фармхраваннямх, выкананнх палхт I гасп задач У сувязх са стварэннем СССР у канцы 1922 рэсп Наркамах па
10 Зак 168
290
НАРОДНЫ
ваен справах скасаваны, яго функцы! перададзены саюзнаму Наркамату па ваен 1 марскгх справах Вааль Кушнер НАРбДНЫ КАМ1САРЫЯТ ПА СПРАВАХ НАЦЫЯНАЛЬНАСЦЕЙ РСФСР, Наркамнац РСФСР Створаны паводле дэкрэта 2 га Усерас з’езда Са-ветау [26 10(8 11) 1917] аб аргашзацш Часовага рабочага i сялянскага урада (СНК), нарком I В Джугашвип (Сталш) У аснову дзейнасц! пакладзены «Дэкла рацыя правоу народау Расп» i «Дэклара цыя правоу працоунага 1 эксплуатуемага народа» На Наркамнац РСФСР ус кладвалгся распрацоука мерапрыем ствау Сав улады 1 РКП(б) у галше нац палггыю, абарона правоу нац меншас цеи, аутаномных рэспублгк i абласцей перад цэнтр органам!, вывучэнне пы танняу 1 унясенне прапаноу па стварэн hi новых аутаномных утварэнняу зб! ранне 1 вывучэнне матэрыялау аб жыц Ц1 нацыянальнасцей, стварэнне нац школ, устаноу культуры выданне л ры на нац мовах 1 шш Асц у ваг а канцэн травалася на пали i щэала! рабоце правядзенн! палггык! умацавання РСФСР Наркамнац складауся з нац камгсарыятау i аддзелау 31 1(13 2) 1918 на правах аддзела створаны Беларусю нацыяналъны кашсарыят (Белнацком) KaMicap А Р Чарвякоу Меу аддзелы ап тац -палгг , культ -асв , бежансю, выда вецкг 1 1нш , адцзяленн! у Петраградзе, Вщебску, Смаленску, Саратаве Друк орган — газ «Дзяннща» Супрацоунгк! Белнацкома выступал! за стварэнне не-залежнай Бел рэспублиа, аднак дапус-калг тснаванне Беларус! «як часткг Са-вецкаи Федэратыунай Рэспублиа», вял! палемгку па гэтых пытаннях з кграуш-кам! Паун -Зах абкома РКП(б) 1 Абл-выкамзаха 1х пазтцыя была падтрымана Наркамнацам РСФСР i у ЦК РКП(б), што спрыяла стварэнню Сав Сацыя-Л1сг Рэспублиа Беларусь У сак 1919 Белнацком як аддзел Наркамнаца скасаваны Яго культ -асв аддзел пераутво-раны у Ьелармю пададдзел аддзела асветы нацыянальных меншасцеи Народнага кашсарыята асветы РСФСР (дзейшчау з крас 1919 да сак 1921) У пастанове ВЦВК ад 7 7 1923 адзначана, пгто Наркамнац РСФСР скончыу сваю асн мь сно па падрыхтоуцы стварэння нац рэспубл1К1 абласцей i ix аб’яднання у СССР 9 4 1924 Наркамнац РСФСР скасаваны Вааль Кушнер
НАРбДНЫ КАМ! САРЫ ЯГ УНУТРА-НЫХ СПРАУ БССР (НКУС БССР), орган дзярж юравання у 1920—30 1934—46 Утвораны 17 12 1920 на 2-м Усебел з’ездзе Саветау Да афщ за-цвярджэння з’ездам Савета Нар Камь сарау (СНК) i нар камшарыятау БССР мнопя функцыг НКУС выконвал! на месцах ваенна-рэвалюцыйныя калитэты (ВРК), а першапачаткова — унутраны аддзел СНК Першы нар камгсар
унутр спрау у складзе Часовага рабоча-сял сав урада Беларус! зацверджаны на 1 м з ездзе КП(б)Б у Смаленску (30— 31 12 1918) Да абвяшчэння Л1т -Бел ССР нар камгсар унутр спрау БССР працавау у складзе Вял Прэзщыума ЦВК БССР, пазней — у СНК Лгг Бел ССР Дзейнасць НКУС БССР рэгла-ментавалася палажэннем «Аб народным кам1сарыяце унутраных спрау», прыня-тым у ма! 1922 ЦВК 1 СНК РСФСР Паводле Канстытуцы! СССР 1924 НКУС аднесены да рэсп нар камгса-рыятау Паводле пастановы ЦВК i СНК СССР ад 15 12 1930 «Аб Л1кв!дацы1 народных камшарыятау унутраных спрау саюзных 1 аутаномных рэспублгк» у Беларус! НКУС л1КВ!даваны i утворана Управление мыщыг i крымгнальнага вышуку Функцы! НКУС па юраунштву м!Л1цыяй 1 крымгнальным вышукам ус-кладалюя на Аб’яднанае дзярж палп управление (АДПУ) НКУС БССР зноу утвораны 15 7 1934 паводле пастановы ЦВК БССР на аснове пастановы ЦВК СССР ад 10 7 1934 «Аб утварэнш агуль-насаюзнага Народнага камгсарыяза унутраных спрау», у кампетэнцыю якога у находил а забеспячэнне дзярж бяс-пекг, грамадскага парадку, паграшчнай 1 унутранай аховы Паводле Канстытуцыг СССР 1936 НКУС аднесены да саюзна-рэсп нар камюарыятау, яюя падпарад-коувалюя СНК рэспублгкг 1 адпаведна-му нар камгсарыяту СНК СССР У крас 1941 з НКУС БССР выдзелены Народны калпсарыят дзяржаунай бяспею БССР На чале НКУС стану' нар KaMicap, яю прызначауся Вярх Саветам БССР, а у перыяд памгж сесгям! Вярх Савета — Прэзщыумам Вярх Савета БССР Асн кгруню дзейнасщ НКУС БССР змянялюя у адпаведнасц! з эканам 1 палп задачам!, што стаял! перад дзяржавай На 1-м этапе галопным у яго рабоце было садзейшчанне ВРК у стварэнш мясц сав апарату, аб’яднан-не дзейнасц! розных сав органау, забеспячэнне аховы рэв парадку, барацьба з унутр 1 знешняй контррэвалюцыяй, правядзенне лгнп на усталяванне сав улады у Беларуш Пытанш сав бу-даушцгва знаходззлгся у кампетэнцЫ! НКУС да 1923 Пазней (да пач 1930-х г) задачи НКУС БССР дыкгавал1ся умовамг аднауленчага перыяду, гндус-трыялиацы! 1 калектыв13ацы1 барацьба з крымшальным! злачынствамг, банды-тызмам, кантрабандай, спекуляциям, самагонаварэннем, чыноунщюмг зла-чынствам! 1 1нш Вял дапамогу у ахове грамадскага парадку аказвал! НКУС мясц атрады самаабароны, добраахвот-ныя дружыны, т-вы садзеяння миццы! (пазней брыгады садзеяння мипцы! — брыгадмзлы) 1 1нш Канцэнтрацыя у НКУ С вял. апарату прымусу (ад мипцыг да папрауча-працоуных лагерау, ад АД ПУ да Унутр i пагрангчных войск), наданне паунамоцтвау па нагляду за парт структурам! ycix узроуняу i гнш паставип НКУС над гнш дзярж апара-там Органы НКУС фактычна был! вы-ведзены з-пад кантролю вышэйшых структур дзярж юравання, суда, праку-
ратуры а таксама партьп Усе гэга а дзейшчала выкарыстанню органа)? ЛИ раных спрау у разгортваннг рэирэеЙИ лгтычных Вядучая роля у дзейж|| НКУС належала яго структурам —ЙМ упрауленням дзярж бяспею, папраИ працоуных лагерау i пасяленняу ЗаЯ бай нарадзе пры НКУС (першапг1 ва створана пры АДПУ у 1923 з праШ без суда разглядаць справы г выноса® рашэнш аб вшаватасш асоб i ix ими раннг) з падначаленым! ей «троикамЬа 3 сярэдзшы 1920-х г з удзелам НКАХ начался рэпрэсп у адносшах да замвян ных сялян (гл Раскулачванне), штш генцыц ваен спецыялгстау, парт 1(Ж работшкау У даведцы УпраулеиЙ дзярж бяспею НКУС БССР «Вши разгрому антысавецкага падполля ? БССР (па матэрыялах следства 1937— 1938 гг)» указваецца, што з 2-и пм 1937 да 1 6 1938 у Беларуш было арыш тавана i выкрыта 2570 удзельЛЦ «Аб'яднанага антысавецкага падпомв Агульная колькасць ахвяр палп рэпр? шй з сярэдзшы 1920-х да пач 1950 х 1 склала каля 600 тыс чал Рэпрэой не пазбегл! мнопя гх удзельшю i apiauna тары Паводле няпоуных звестак, голью у 1929—37 з больш чым 100 тыс рэпрэ шраваных суирацоушкау АД11У-НКУС СССР звыш 20 тыс былг врыта вораны да вышэйшай меры пакарання Ахвярамг рэпрэшй стал! амаль усе нар комы унутраных спрау Беларуш 3 пач Вял Айч вайны гал для НКУС БССР стала барацьба са шшенам! i дыверсан тамг, стварэнне знгшчальных багалье нау На 15 7 1941 у Беларуш было арга ниавана 78 знгшчальных батальеяау яюя налгчвал! больш за 13 тыс чал Ж укамплектавання гх кадрам! камаадзци)? толью летам 1941 у прыфрантавыя раё> ны Вгцебскай, Гомельскай, Мшскай i Палескай абл НКУС БССР было паи* равана больш за 500 аператыуных pfr ботшкау Адначасова з часцям! ЧирЬ Армн на вызваленыя ад ням фашиста? тэрыторы! прыбывал! спец аператьфа* чэюсцюя групы 1х задачам! было ft» ляванне грамадскага парадку, дапамыа партыз анам у яшчэ занятых ворагам ра енах, прыняцце неадкладных мер па а: наУленн! разбуранай вайной гаспадарк аргашзацыя садзейшчання войска Чырв Армц, рэпстрацыя i пашпартыц цыя насельнштва, правядзенне улн здрадшкаУ i паслугачоУ ворага, збг трафейнай збро! i гнш У пасля наел и час НКУС БССР выконвау заданы л барацьбе са злачыннасцю, ахове грг мадскага парадку, абароне правоу штарэсау грамадзян У склад НКЗС уваходзип Гал управление М1лщы| yi рауленнг па барацьбе з бандытызмае пажарнай аховы, штабы супрацьнавс ранай абароны 1 знгшчальных баталы нау, аддзелы прафзлакгыю злачынстш. перавозак, тэхн абслугоування, бараш бы з дзщячай беспрытульнасцю i бе нагляднасцю, кадрау а таксама аддзс контрразведка «Смерш» («Смерць шик нам»), створаны яшчэ у гады вайны д i барацьбы з диверсантам! шшенаш « рожай агентурай НКУС БССР Me
291
НАРОДНЫ
пую адстзму гпдрых1оук1 кадрау У di перыяд ztui ук помада Выси > Вщебскую I рол гейскую школы 'С Маплеускую мгжкраявую iiikoiv ''С—НКДЬ Мшскую шко iv мш тмя М В Фрунзе пира! гбысных шко г г школ рззервау Патрыхюука супрацоушкау вялася на гпсиянна 1зс шых курсах мгпцьп крымшинпш! пышуку пажарнаи аховы аховы рз жымных аб сютау 1 шш Птсгя ванны WiaBini дзейнасць Маплсуская г Мш екчя школы мышьи, иасгаянныя карог ыгэрмшовыя курсы пры цэнтр шара цс Камгсарыята унутраных спрау ЬС С В пры абласных УНКУС для сунрацоу шкау крымшалы'аьа пышуку учашко mix упаунаважаных крымш cncriv 1 ши была адкрьпа Мшская афщэрская шко ia НКУС Наводи- Закона Вярх Ciueia СССР ад I 5 7 1946 НКУС псрау пюраны у Мш ва унутраных спрау ЬССР
Нар камгсарам! НКУС ЬССР былг ( В 1ваноу (сгудг—лш 1919) 3 I Лига рцк (лют 1919 — снеж 1920 НКУС In Бел ССР), Я А. Адамовне (стул — сак 1921) С А Мертэнс (сак—снеж 1921) I I Дз Маликовне (1922—23)
Д) С Чарнушзепч (сак—вер 1924)
КХХацкевт (1925 —26) Л В Сташэускл (1926—28) РАЛПляр (1929—30) ШЗакоуске (1934 —35), I М Ляплеуске (1935—36), I -Л Малчанау (1936—37), с.АЬерман (1937—38), ААНаседкт (чаи—Л1сг 1938), Л Ф Цанава (1938— 11) АПМацвсеу (крас—жн 1941) С( Ьельчанка (1943—46 да 25 4 1953 минстр унутраных спрау БССР)
Алексеи Вшшеуск! Мисалаи Чоткау
НА ВОДНЫ САКРАТАРЫЯТ БЕЛА-
РУС!, орган выканаучаи улады сфармт рампы 21 2 1918 Выканаучым камтз там Рады Усебеларускага з езда Стар шипя 1 адначасова нар сакра гар замеж-пнх спрау Я Варонка, нар сакратары В Ьадунова (апск1) Г Ьелкшд (фшан л\) ЯЯБялевгч (юстыцьп), ГТ! рыб рсмляробства) Л I утман (яур спрау), К Ь Laamrav (вайск спрау), П У Злобш (м пкарусктх спрау), А Карач (понггы i штрафа) П А Крачэускг (кантролю), [Макрэеу (унутр спрау), В Рэдзька (ш шхоу зносан), Я Серада (нар гаспа Нркт) А А Смоли (асветы) Казна-си — В I Захарка ктраунгк канцыля-рш — Л I Заяц Членам! урада былг пе-рамжна прадстаунгкт Беларускай сацыя wmumau грамады (БС1) НсБ працавау у цяжктх умовах ням акупа-пп У апазщьп да Урада НсБ знахо ишея па прагерманску настроеныя правый яктя згуртавалтся у «Менскш бе-юрускш прадстаунщтве» 12 4 1918 пра им каагпаваны у склад Рады Беларус-ии Народнай Рэспубмкг 25 4 1918 прайм ад шя Рады БНР нактравалт тэлег-4WV кайзеру Вгльгельму II, у якой 1ЯЛ1 пгго будучыню Беларусг яны ць пад апекаю Германн У вышку у адбыуся раскол утварылгея Бел 1Я сацыялгстау рэвалюцыянерау, партия сацыялгстау федэралгетау i с д паргыя У пач мая сацыялгс
гы рэвалюцыяперы Бадунова [рыб Зшц 1 сацыял дэмакрат Смолю выйгшп г НгЬ Быу створаны 2 I урал ЬНР як1 бо 1ьш вядомы як Рада пяцех Карысга ютыся адсугпасню v Мшску большаегц левых членау Рады ЬНР, нравыя ста ры п v мш 1918 НсБ альт эрнанлупы Раис пяцех У склад яго уваходзип РАСкгрмуш (старшими) К А Кандра lonri (нар сакратар унутр спрау) мш ок, пр тадава Хржантоускт (казпачэи, v чэрв яго замяшу Ф ВсршкоускО 11 11 Аляксюк 1 РКАсгроусю (члены ургда) 3 1 урал снышу свае генаваипе у чзрв 1918 У вышку кампрамюу дасяг nyraia памж левым, i правым! Рада ЬНР сфармфавада 4 ы НсБ, у склад якога уваходзип члены ЫК Ф г Ы1С Р Серада (старшыня), Захарка Заяц, Вер шкоуск! (нар сакратар гандлю i ирам сш) 11 10 1918 НсБ пераймена ваны у Раду народных мгшетрау Бела рускаи Народной Рэспубикс
Jhm la д|яржауиук> неэалежпасць Болару ы Дак г матэрыялы Лсндатг 1960 Byelorussian statehood Reader and bibliographv New York 1988 Анатоль Ctdapjem
НАРОДНЫ СХОД ЗАХбдНЯЙ БЕЛА-РУС! Н а н ы я и а л ь н ы сход Заходняй Ь е л а р у с 1, вярхоуны орган нар улады у Заходняй Белорусе пасля яе вызвалення Чырв Армгяи у вер 1939 Выбары у Нар сход адбылюя згодна з настановай Налггбюро ЦК ВКП(б) ад 1 10 1939 «Пыганш Заходняй Украшы г Заходняй Беларусг» У ей вызначалгея мэты, час працэдура арга шзацыг i правядзення выбарау, а такса ма пытаннг, яктя павшны быць выра шаны дэпутатамг сходу 1 му сакратару ЦК КП(б)Б Н К Панамарэнку даруч г лася ггадрыхтаваць адпаведныя дэклара цыг па парадку дня Нар сходу Паста нова прадутлелжвала праводзщь выбар чую кампанпо пад лозунгам! устанау ленгтя сав улады на тэр Зах Беларуст i
У зале пасяджэння Народнага сходу Заходняй Беларус! Беласток Кастрычнтк 1939
Зах Украшы уваходжапня Зах be tapy ст у склад ЬСС I’ i Зах Украшы у скла i УССР адабрэння канфккацы! иамс шчыцктх тямель награбавання нация иалтзацы! баикау i буйном ирам сш Выбарчая кампашя праходзтла у адна веднаецт з рашэннямг Палпбюро ЦК ВКН(б) Правам вылучэння канды тата\ у дэпутагы Нар сходу забяспсчватпся еял к ты часовня упрауленш гарадоу сходы рабочых на прадпрыемствах чле нау рабочая тардьп прадсгаушко^ ш гэлненцьи З-'ыс выбаршчыкау выбтра Л1 у Нар сход I дэнутата Упершыню у псторьп Зах Беларуст жанчыны агры малт права нс толью выбграць, але i быць абранымт Выбарчае права афы мши таксама усе грамадтяие, iikim споу ншася 18 1адоу нсзалежна ад сац тихо тжання маемасиата шану, нац прына лежнасц! i ианярэдняи налы дзейнаецт Выбары нраводнлгея па тснове усе агульната poynaia i прямота ныбарчша права пры таиным галасаванш У выба рах 22 10 1939 з агульнай колькаецг 2 763 191 выбаршчык у галастнанш удзельнтчала 2 672 280 чал (96 71%) Было абрана 929 дэпутатау С упраць та !асавад> 247 245 выбаршчыкау (9 3%) признаны несапраудным! 14 932 бютс тэш У 2 выбарчых акрутах Высока Ма завецкага пав (з агульнай колькдеш ак рут 929) кандидаты нс атрымазп ьоль шасш, т выбары былг праведзены пау горна Пасяджшпе сходу агбылося 28—30 10 1939 у Белашоку Нрысутнг чала 926 дшугатау, з к паводле сац складу — 563 селяншы, 197 рабочых 112 нрадстаушкоу штэтпенцыт, 29 слу жачых, 25 самагужтпкау, паводле нац складу — 621 беларус 127 палякау 72 яурэг, 53 украшцы, 43 рускгя i шш Сярод дэпутатау былг актыуныя удзельнгкт
тт 292
rl НАРОДНЫМ
рэв 1 нац -вызв руху у Зах Беларуа, у т я ПФ Дзмпрук, I Жыулюк, В Р Калида, В П Ласковтч, I В Малец, С М Малько, М Машара, С П Пацяру-ха, П Пестрак, М Г Пкжун, С В Пры-тыцк1, В АПырко, 11 Райека, Ф Савщ-Ki, М Серада, А Г Свяргун, Р I Сяржант, АI Федасюк, У 3 Царук, Г I Шагун, Л Г Шайкоуск! 1 шш На сходзе прысут-нтчалт прадстаушю урада БССР, нар паэты Беларуа Я Купала 1 Я Колао
Парадак дня аб дзярж уладзе (Пры-тыцк1), аб уваходжанн! Зах Беларуа у склад БССР, аб канфюкацыт паме-шчыцюх зямель, аб нацыяналтзацы! банкау 1 буйной прам-сщ Сход адкрыу старэйшы дэпутат селянш С Ф Струг Нар сход аднагалосна прыняу 4 кан-стытуцыйныя акты (гл Дэкларацш На-роднага сходу Заходняй Беларуа), выбрау Наунамоцную камюпо з 66 чал (3 дэп усгрымалюя пры галасаванш) для па-сылк! у Маскву, каб перадаць яго рашэнне адносна уступлення Зах Белару-а у склад СССР Нар сход абвясцту 17 верасня днем вызвалення працоуных Зах Беларуа ад прыгнету буржу аз и i памешчыкау, днем усенар свята
Jlim Народное (Национальное) собрание Западной Белоруссии 28—30 октября 1939 г Сгеногр отчет Мн , 1946 Уладзишр Ладысеу
НАРОДНЫМ ВЕДЫ БЕЛАРУСАУ, на бытыя народам пазнанш, што тычацца арыентацы! У прасторы i часе, матэма-тычныя, метэаралапчныя, па нар бата-нщы, заалоги, аграноми, медыцыне i везэрынарыт, звесткт адносна працоуна-га с -г календаря i шш , яюя перадава-Л1ся вусна з пакалення у пакаленне
У аснове народнай магэма-т ы к 1 ляжал! патрэбы што-н падлтч-ваць (снапы у полх, падаткт), вымяраць (участкт зямл! 1 гд) Нар матэматыка бел сялян заснавана на дзесяцярычнай стстэме Для лепшага запамшання сумы лтку карысталюя каменьчыкамт, зерням! фасолт, гароху, бобу щ таго тавару, якг у гэты час Л1ЧЫЛ1 Для больш доугага за-хавання вынткау падлтку рабпц зарубк! Ц1 засечю на бтрцы У паусядзенным жыцщ бел селянш меу справу з лжам да ста, радзей i больш Некат прадметы Л1ЧЫЛ1 парам! («пара ботау» «пара рукавиц-) Па тры найчасцей Л1ЧЫЛ1 нпю пры прадзенн! i тканш палатна («тры маткт нггак», «тры полю палатна») Пя-церкам!, дзесяткам! Л1ЧЫЛ1 снапы, став1-Л1 ix у бабкт, копам! (капа — 60 штук) Л1ЧЫЛ1 яйк1, агуркц шкурю лясных звя роу, рыбу, сушаныя грыбы i гд Пэу-ныя геаметрычныя веды неабходны былт пры замерах зямельных участка)?, па-будове дамоу, вадзяных млыноу, кап-Л1ц, цэрквау 1 шш Пры вымярэнщ даужыш карысталюя пядзяй, локцем, аршынам, пазней — метрам Зямлю часам вымярал! крокам! Для больш накладных вымярэнняу плошчы карыстал!-ся шнуром Ц1 «сажнем» (прыстасаванне з 2 палак, змацаваных папярэчынай) Пазнанш бел сялян у галше матэматы-
ю 1 геаметры! мел! шырок! ужытак да пач 20 ст 1 дайшл! да нашага часу У аснове народнай метралоги ляжаць меры, яюя селянш ужывау у пэунай мясцоваецт Напр , вытпю сена-косу вымярал! копамт, вазамт, стагам!, ещртам! Для узважвання таварау 1 пра-дуктау выкарыстоУвалт самаробныя ва-п-бязмен, ЯК1М1 можна было узважыць цэлы пуд, щ 40 фунгау (1 фунт рауняу-ся 400 грамау, пуд — 16 кг) Для вымярэння вадкасцей выкарыстоувал! вядро (каля 10 л вады) 1 емютасц! меншай ц! большай велшын! — кварту, конаУку i гд 3 пач 20 ст часцей ужывалюя гра-мы, юлаграмы, цэнтнеры, тоны, для вадкасцей — лиры, дэкалпры Час т яго вымярэнне на працягу года пераважна вызначал! У залежнасщ ад царк калецдара (напр, «на Каляды», «гыдзень цт два пасля Каляд», «на Юр’я»), а таксама у залежнасщ ад прилету 1 адлету птушак, стану садовых раелш, выспявання збожжавых культур, пладоу Супа звычайна падзяляш на 4 часткт «рангца», «дзень» щ «поудзень», «вечар», «ноч» На працягу светавога дня час вызначал! па Сонцу, па даужы-н! ценю чалавека, дрэва (у залежнасщ ад пары года) У зорную ноч час угадва-Л1 па зорках, тх перамяитчэнш па небе, па Месяцы 3 фазам! Месяца (квадрамД звязвал! змены У надвор’1, да тх пры-мяркоУвал! розныя вщы с -г работ (тл Метэаралогы народная) Земляробства, гадоуля свой стах жывел т птушак, догляд ix, паляванне на дзиох жывел т птушак давал! селяншу пазнанш у галь не б ат а н 1 к 1 т з а а л о г т i 3 раелш 1 шкур выраблялт абутак, адзенне, шэраг раелш выкарыстоувал! як лею 1м былт вядомы вегетацыйныя перыяды прарастання цвщення i выспявання с -г культур, 1 у залежнасщ ад гэтага яны праводзип неабходныя агранаммныя работы Розныя вщы дрэу i мох выкарыстоувал! для пабудовы жылля, гасп будынкау, для вырабу транспартных сродкаУ, байдарных вырабау, посуду i хатняга начыння Бел сяляне Умели прышчапляць розныя пароды садовых дрэу на дзтчках, ведалт, як пасадзщь ча-ранкам! кусты Догляд свойсюх жывел 1 птушак 1 веданне тх анатамтчнай будовы складаш аснову пазнанняу у галше заа-логн 1 ветэрынарыт У народнай медыцыне зафтксавана сукупнасць эмшрычна набытых ведау пра гаючыя сродкт, лекавыя травы i ппешчныя навыка а таксама тх пракгычнае выкарыс-танне для зберажэння здароуя, папяр>-джання 1 лячэння хвароб Збор i спажы-ванне У ежу раелш давал! чалавеку маг-чымасць пазнаемщца з ix уласцтвасцямт, адрознтваць ядомыя трыбы, плады, ка-рэнне, травы, водарасщ ад неядомых 1 атрутных, набываць веды пра Уздзеянне пэунай раелшы на аргащзм чалавека Са старажытнасц! вядомы гаючыя улас -цтваецт крынтчнай вады, сонечных пра-мянеу, цяпла Мнопя са сродкау бел нар медыцыны Увайшл! у скарбонку навук медыцыны
Jlim Дмитриев МА Несколько све дений о домашнем быте крестьян северо-за-
падных губерний Вильна, 1869, ЕержМ И Н Наблюдения нашего северо-запаиИ крестьянства относительно погоды и урОН // Виленский вести 1870 Ns 130, 132, ВмИ д а н о в н ч АЕ Пережитки древнего MgM созерцания у белорусов Этногр очерк ГкВ но, 1895, Никифоровский Д Простонародные приметы и поверия, суяМ ные обряды и обычаи, легендарные скаяВ о лицах и местах СПб, 1897, Романея Е Р Белорусский сборник Вып 8 Биг руса Вильна, 1912, Минько ЛИ №иВ ная медицина Белоруссии Мн , 1969, НяИ ная сельскагаспадарчая тэхнтка белаиИ Мн , 1974, Общественный, семейный м| духовная культура населения Полесья Ми 1987 Леанй) 1М
НАРОДНЫМ ВУЧЫЛГШЧЫ. Л чальныя Установы, яктя дзейшчал! i Рас тмперыт у 1783—1918 Ппцыятао стварэння Кацярына II Статут зацМ джаны У 1786 За аснову узягы НЯ| праграмы аУстр. гар школ ПадпарЙ коувалюя Камтсн па нар вучылшнй Падзялялюя на 4-класныя галоУЯ (тэрмш навучання 5 гадоу) i 2-класнИ малыя Меркавалася адкрыцце гаи| ных Н в у кожным губернсюм i мала Н в ва ycix пав гарадах Рас тмперЯ Утрымлтвалтся за кошт мясц гар дум
У Беларуа галоУныя Н в 1снав;и Маплеве (1789—1809), Полад (1789—97), Вщебску (1794—1809) Ш вуч праграма складалася з рус i «сусе I няй» (на Беларуст — польск i ням моу, катэхиюа, латыш, арыфметык псторыт, геаграфп, геаметры!, архпэкп ры, механгю, фитю, малявання Ma.ii Н в дзейннал! У Полацку (1797—182 Оршы (1791—1821), Чавусах (1791 1830), Чэрыкаве (1791—1837), Mcmci ве (1791—1830), Копыа (1791—97), Be лтжы (1799—1830), Невел! (1799—1820 Акрамя таго, па уласнай шщыяты заснаваны школы са статутам! малы Нв мапстратам у Рэчыцы (1800—ОЯ дамштканцам! у Белщы (1790—183| каношкам! рэгулярным! у Азяранах Ре гачоускага пав (1792—1837) Выклад люя катэхию, рус 1 польск мои арыфметыка, псторыя, маляванне Беларуа Н в размяшчалюя иераважн, памяшканнях правасл манастыроу i д хоуных навуч устаноу, а таксама У С дынках рас адмшютрацьп Выкладч! Ki корпус складауся з выхаванцау h цярбургскай настаунщкай семшар; Ктеускай духоУнай акадэмп, Малле скай праваслаунай семтнарьп i манах мясц ордэнсктх школ Вучылюя пра стаУнткт прыылеяваных i падатных са лоуяу Навучанне сумеснае (дзяучын штогод прымал! каля 10%) Дрэни якасць выхавання, праблемы з фшане ваннем 1 канкурэнцыя з боку манат! школ абумовтл! хутю заняпад бел Н Ктраунштва Вгленскай 1 Бел навуч i руг правило рэаргашзацыю гэтых шк< у вышку якой яны былг пераутвораны туб пмназп (Маплеуская т Вщебск мужчынсктя пмназп), у пав цт прыхо сктя вучылтшчы або зачынены
Адначасова з лтквщацыяй гал i малы Н в у Рас тмперыт стваралюя пачатко выя Н в са статутам прыходсюх вучьин шчаУ Афщыйна тх статус пацверджаш у 1864, калт было зацверджана «Пале
жэине аб пачатковых народных вучыл! шчах» Паводле яго усе пачатковыя Н в иалпарадкоувалюя Мгн-ву нар асветы, губ 1 пав вучылннчным саветам Па-ДЗЯЛМ1СЯ на штатныя (утрымлшалюя за кошт казны) 1 паунггатныя (казна дапа-магала часткова) 3 улгкам узроуню фг-шшсавання Н в был! 1-класныя (3—4 гады навучання) 1 2-класныя (5—6 год) Была падрыхтавана агульнашперская навуч праграма, па якой курс Н в аб-мяжоувауся Законам Божым, рус мо-ваи пачаткамг арыфметыю, царк спе-ваш, рамествамг 1 рукадзеллем Большасць ix выхаванцаУ складалг дзецг ся-гягп Меркавалася адкрыць пачатковыя Иву кожнай воласцг, але адсутнасць на Беларусг земствау (павшны был! апекаваць Н в) не дазволша ажыццявщь гэтыя планы Вял канкурэнцыю пачатковым Н в стваралг царкоунапры-ЮДСК1Я школы 1 гар вучылшгчы Скасаваны у 1917—18
Лт Белецкий АВ Исторический об юр деятельности Виленского учебного округа за первый период его существования 1803—1832 Отд 3 Вильна, 1906, Воронов А. С Историческо-статистическое обо-эрение учебных заведений С Петербургского учебного округа с 1829 по 1853 год СПб , 1854 Рождественский СВ Очерки по истории систем народного просвещения в России в XVIII—XIX вв Т 1 СПб , 1912
Андрэй Самуык НАРбДНЫЯ ГУЛБН1, адна са стараж форм нар творчасцг Зарадзипся у глы-бокай старажытнасщ як вышк тагачас-ных уяуленняу чалавека пра наваколь-иы свет 1 звязаны з яго гмкненнем пры даиамозе мапчных гульнявых дзеянняу, ыпацы! паводзш жывел, працоуных працэсау устутць у сувязь з незразуме-1ЫМ1 природным! сшам! 1 пауплываць КЗ развитием эстэт функции, якая пова замянща утылгтарна-прак-‘ точную, Н г ператваралюя у забавы, у сродак маральнага, эстэт 1 ф1з выха-ння людзей Некат з ix аргангчна звя-. ны з псторыяй народа, яго нрацоунай д фамадскай дзейнасцю, побытам i звы-дам1, упамшаюцца у леташсах i былг-'н^У сукупнасц! Н г сштэзуюць эле-йЖТЫ песеннага 1 славеснага фалькло-р, танца, нар тэатра, працоунага, ваен i спарт майстэрства На Беларус! вядо-ю больш за 400 Н г Не усе яны маюць ропя правили, у розных мясцшах адну жю ж гульню часам ладзяць па-розна-
>1. Найб стараж з ix узыходзяць да ^Ытуальпых 1 мапчных дзеянняу, звяза-з паляваннем на жывел 1 птушак ^3 1ульняу падобнага харакгару нале-ИЦЬ «Каршун», «Мядзведзь», «Пастух 1 ж$к», «Гущ», «Каза», «Журавель» i шш Мнопя гульн! заснаваны на шпацыг ;а,ч працэсау («Проса», «Лен», «Кана-'Ляыа», «Рэдзька», «Млынок» i шш), ^алыиасць з яюх трансфармавалася у Й^гьиявыя карагоды Вытою вял коль-ItKili традыц Н г ляжаць у каляндар-ЧЬабрадавай паэзи, звязаны з нар ка-iciiaapoM Да веснавых гульняу нале-аць гукание вясны, валачобнщтва, Юр я, ваджэнне i пахаванне «страды», провалы русалю, траецюя гульш Шмат ильиявых забау адбывалася на Купал-
ле — скок! праз вогшшча, качание па расе, жыце, пошую папараць-кветю У час ix правядзення выб1рал1 аргашзата-ра — Ку папина Гульнявы характар у час жнша набыл! цырымонц першага 1 апошняга снапа, «завшанне барады» 31-мой у доупя калядныя вечары нала-джвал! шматлгюя забавы, гульш з выка-наннем велгчальных песень, з пераап-рананнем у «казу», «мвдзведзя», «жора-ва», «кабылу», «цыгана», «жашл! Ця-рэшку», гулял! у «Яшчура» i «Шчадраца» Багаццем гульнявых ритуала)? адметнае вяселле сватание, выкуп месца для маладой, дзяльба каравая i шш дзеяннт, страцгушы свой стараж сэнс, стал! висельным! тульнямт Гульн! дал! жыцце мнопм бел танцам («Бычок», «Падушачка» 1 шш ) 3 цягам часу нараджалюя новыя гульш, у яюх знай-ШЛ1 адлюстраванне пет падзе!, сац ад-ношны, канфлткты «Прыгон», «У ака-нома», «Катаржшк», «Русюя i ляхр>, «Казаю-разбойшю» 1 шш 3 развитием прам-сц1 з’явпюя гульш «Жалезка», «Цягшк», «У шашу» Сярод сучасных пазаабрадавых гульняу найб папуляр-ныя на Беларуш «Апанас», «Жашцьба бахара», «Рыбаловы», «Смерць», «Злыд ш», «Мар’янка» 1 шш , яюя маюць вы разна бытавую аснову Мнопя гульш дарослых перайшл! у дзщячую аудыто-рыю 1 стал! дзейсным сродкам нар пе-дагопю, развгваюць здольнаецг да твор чай 1мправ1зацы1 Асаблша папулярныя сярод дзяцей гульш «У гуси>, «Рожа», «Жмурю», «У жорава», «Вецер», «Лось», «Царэуна 1 баяры», «Пячэнне хлеба», «Грушка» 1 шш Мнопя традыц Н г за хавалтся у сучаснай культуры, асаблша у разнастайных формах нар т-ра, мнопя з ix стал! асновай для развщця бел ха-рэаграфтчнага мастацтва, драмы i тэат ра Mixawia Каладз1нск1
НАРбДНЫЯ КАМ1САРЫЯТЫ, нар каматы, цэнтральныя галшовыя органы дзярж юравання у СССР саюз-ных 1 аутаномных рэспублгках у 1917— 46 Падпарадкоувалюя Савету Нар Ка-мюарау (СНК) РСФСР, потым СССР адпаведным саюзным органам Паводле пастановы 2-га Усерас з’езда Саветау ад 26 10(8 11) 1917 «Аб заснаванш Савета Народных Камюарау» створаны К т па ваен 1 марсюх справах 1 12 камгсгй гандлю 1 прам-ецг, юстыцьп, пошт г тэ леграфау, працы, па замежных справах, па справах харчавання, па чыг справах, па унутр справах, земляробства, па справах нацыянальнасцей, нар адука цьп фгнансау, яюя 1 з’яулялюя першы мт наркаматам! Першым! нар камгса-рам! был! толью балыпавтк! Узначаль-вау СНК РСФСР У I Ульянау (Лешн) Са снеж 1917 па сак 1918 некальктм! Н к юравал! левыя эсэры У далейшым наркомам! прызначалюя толью таены РКП(б), потым ВКП(б) са згоды ЦК партьп Канстытуцыя РСФСР 1918 за-мацавала гена ванне 18 наркаматау, у т л ВСНГ на правах наркамата Коль касць 1 назвы Н к вызначалгея ВЦВК (потым Вярх Саветам СССР), адпаведным! органам! саюзных рэспублгк, за
293
НАРОДНЫЯ н
цвярджал1ся на сесгях, потым уносился змены у саюзную 1 рэсп канстытуцы! Паводле Канстытуцы! СССР 1924 Н к падзялялюя на агульнасаюзныя, аб’яд-наныя (з 1936 саюзна-рэсп ) 1 рэспубл!-кансюя У канцы 1920-х—1930-я г колькасць Н к значна павялщылася, асаблша агульнасаюзных 1 саюзна-рэс-публткансюх, што было выкликана развитием новых галш гаспадарю, але сведчыла 1 аб цэнтралгзацыг дзярж апа-рата Пэуныя змены у структуры Н к адбылюя у час Вял Айч вайны 1 пасля яе Законам ВС СССР ад 15 3 1946 «Аб пераутварэнш Савета Народных Камг-сарау СССР у Савет Мшютрау СССР i Саветау Народных Камтсарау саюзных 1 аутаномных рэспублгк у Саветы Мшю-трау саюзных 1 аутаномных рэспублгк» Н к пераугвораны У мшютэрствы
Першым у Беларусг вышэйшым зака-надаучым (памтж з’ездамт Саветау) органам сав улады быу Абласны выканау-чы камтгэт Саветау рабочых, салдацкгх i сялянсюх дэпутатау Заходняй воблаар / фронту (Аблвыкамзах), яю складауся з 15 аддзелау 1х узначальвал! нар KaMica ры, яюя уваходзип У СНК Зах вобласщ 1 фронту Аддзелы лповщаваны у сувяз! са стварэннем Часовага рабоча-еялян-скага савецкага урада Беларуа, на ix аснове у студз 1919 створаны камюарыя-ты Сав Сацыялют Рэспублиа Беларусь (ССРБ), з лют 1919 ix функцы! перададзены аб’яднаным камюарыятам Сав Сацыялют Рэспублиа Лгтвы г Беларусг (Лгтбел) У сувяз! з польск акупацыяй яны фактычна спынщг работу Пасля вызвалення дзейнасць сав органау ад-ноулена У адпаведнасщ з дапаУненням! да Канстытуцы! ССРБ 1919, прынятымг 2-м з’ездам Саветау Беларусг, у снеж 1920 створаны СНК i 13 рэсп Нк замежных спрау, па ваен справах, унутр спрау, юстыцьп, працы, асветы, сац за-беспячэння, фшансау, земляробства, нар сувязг, аховы здароуя, харчавання, рабоча-еял шспекцыг (PCI) Правы Н к мелг Савет нар гаспадарю (з 1924 Вышэйшы Савет Народнай Гаспадарю ЬССР, ВСНГ БССР) 1 Надзвычайная камюгя (ЧК), якая у 1922 пераутворана у Дзяржаунае памтычнае упрауленне БССР (ДПУ) пры СНК БССР Тэр сучаснай Вщебскай, Маплеускай i Го-мельскай абл уваходзита у склад РСФСР 1 падпарадкоУвалася яе органам улады У сувязг са стварэннем СССР змянялася структура органау юравання Узмацнялася роля цэнтр дзярж i парт органау юравання Узмацнялася роля цэнтр дзярж 1 парт органау У сак 1923 аб’яднаны PCI i ЦКК КП(б)Б, PCI значна пашырыла свае функцыг каптролю за работай шш дзярж структур У крас 1923 створана Дзярж пла-навая камюгя на правах Н к , лгквщаваны рэсп Н к ваен, замежных спрау, нар сувяз! 1х функцыг перадавалюя агульнасаюзным Н к У адпаведнаецг з Канстытуцыям! СССР (1924) 1 БССР
294
НАРОДНЫЙ
(1927) на тэр рэспублнс, функцьи дзярж юравання ажыццяулял, 5 а гуль насаюзных Н к па замежных справах на ваен i марски справах зпешняга гандлю, шляхоу зносш пошт , тэлсгра фау 5 аб’яднаных ВСНГ харчавання працы, фшансау PCI 6 рэспубллкан сюх земляробства, унутр спрау, юсзы ЦЫ1 асветы аховы здароуя, сац забес пячэння У склад СНК БССР уваходзип не толью KipayHiKi аб’яднаных j рэсггуб лткансюх але i упаунаважаныя ушх агульнасаюзных Н к шго у далеишым, з иаветчэинем ix колькасщ узмацшла ропо цэнтр opiauay юравання Кампе гэнцыя I структура Н к вызначалтся па-лажэннем аб нар камюарах БССР i па лажэннямт аб асобных камюарыятах Пры Н к сгвараллся калет, яюя маглт абскардзщь рашэнне наркома у ЦВК або СНК рэспублтю Распараджэнш Н к рэспублпа магл, быць адменены ЦВК БССР, яго Прэзщыумам i СНК БССР, распараджэнш аб’яднаных Н к акрамя рэсп оршнау маглт адмяшць , аднаведныя Н к СССР
3 пач 1930 х г адбывауся рост коль касщ Н к । ix служачых, пастаянна рэ-аргашзоувалася ix структура 22 12 1930 ЦВК 1 СНК БССР принял! пасганову аб скасаванш НКУС БССР, 15 7 1934 ен адноулены, у яго уключана ДНУ, якое скасавана як Н к i перайменавана ва Упрауленне дзярж бяспек, У крас 1932 спышу дзейнасць ВСН1 БССР, з вер 1933 Н к працы, яю аб ядноувауся з Цэнтр саветам прафсаюзау 3 лш 1931 пачау працу Н к камунальнай гас падарю Н к легкая прам-сщ створаны у крас 1932 у вер 1934 ен скасаваны i адноулены у снеж 1936 Часта рэаргаш зоувауся Н к гандлю Створаны 8 5 1926 на базе Н к унутр гандлю, 28 2 1931 ен рэарганиаваны у Н к за-беспячэння 3 9 1934 пераутвораны у Н к унутр гандлю, з 3 4 1938 у саюзна-рэсп Н к гандлю У снеж 1936 створаны Н к лясной, харчовай прам-сщ, збожжавых 1 жывелагадоучых саугасау У Канстыгуцы! БССР 1937 адзначалася, што да саюзна-рэсп адносяцца 10 Н к БССР — харчовай, легкай, лясной прам-сщ земляробства, збожжавых i жывелагадоучых саугасаУ, фшансау, унутр сира?, унутр гандлю, юстыцыт, аховы здароуя, да рэсп 4 Н к — асветы, мясц прам-сщ, камунальнай гаспадарю, сац забеспячэння Большасць наркомау, ix намесшкау 1 юруючых работшкау Н к БССР у час рэпрэаи палг-тычных был, знштчаны 3 лш 1939 па-чал! працу Н к мясной i малочнай прам-сщ, буд матэрыялау, аутамаб транспарту, са жн 1939 — мясц пал,у-най прам-сщ, з вер 1939 — тэкстыль-най прам-сщ, у сак 1940 створаны саюзна-рэсп Н к ирам сщ буд матэрыялау у лтст 1940 — Нк дзяржкантро-лю, у сак 1941 — мелтярацьп 3 сак па жн 1941 працавау Н к дзяржбяспею, яю аднавту сваю дзейнасць да снеж
1943 У час Вял Айч вайны Н к БССР працавалт як структурный падраздзя ленш агульнасаюзных, колькасць яюх павялшылася 3 пачаткам вызвалення Н к аднавип сваю дзейнасць на т >р БССР 24 3 1944 створаны саюзна рэсп Н к замежных спрау 4 10 1944 — рэсп Нк жыллева-iacn будаушцтна 15 1 1946 саюзна рэсп Нк тэхн куль тур Да сак 1946 ктраунщтва на т >р БССР ажыццяулял, 25 агульнасаюзных 13 саюзна рэсп i 6 рэсп Н к , створана сгстэма поунага падпарадкавання агуль насаюзным Нк тактх талш, як машы па-, аутамабите т трактарабудаванне xiM нафгавая ирам сць
Лип История государства и права Бело русской ССР Т 1—2 Мн 1970—76 Исто рия Советской Конституции (в документах) 1917—1956 М 1957 Сборник Законов Ье лорусской ССР и Указов Президиума Вер ховного Совета Белорусской ССР 1938— 1955 гг Ми 1956 Органы государственного управления Белорусской ССР (1919—1967 гг ) Мн 1968 Вааль Кушнер
НАРбДНЫЯ МАСТАЦК1Я IIРОМЫ СЛЫ, адна з форм нар мастацкай творчасщ, з вязаная з вырабам прадме тау дэкар-прыкладно|а характару на продаж, галтна народна! а дэкаратыуна прыкладнога мастацтва Вядуць пачагак ад хатшх промыслау, яктя церат варыш ся у дробную таварную вытв сць 1сна вал! звычаина як невидная самагужныя майстэрн! з выкарыстаннем ручной працы, у выглядзе хатняй выгв-сщ (працавала адна сям’я), радзей як арце .и майстроу, што пераходзип з весю у веску Вырабы Н м п ярка выяуляюць эсгэт густы народа, яго шматвяковыя культ традыцыт Залежнасць а.; рынку вымушала нар майстроу прытрымл,-вацца мясц традыцыи, чужое безгус-тоунае не прыжывалася Асноуным! bi дамт Н м п на Беларуш здауна был, ган чарства, пляценне, набтванка, першкар ства, такарнае рамяство, выраб мэбт, часткова ткацтва, вышыука Найболь-шага развтцця дасягнулт у 19 —1-и пал 20 ст У канцы 19 ст , з развитием каш-тал,зму 1 насычэннем рынку тайным, прамысл вырабамт некаторыя промью лы (напр , набтванка першкарст ва) <а няпалт, хоць асн маса сялян з-за шзкаи пакупной здольнаецт па ранейшаму ка рысталася прадукцыяй Н м п У сувяз, са зменамт у канструкцыт, паляпшэн нем знешняга 1 унутр выгляду нар жылля атрымалт патпырэнне промыслы звязаныя з дэкар аздабленнем >нтэр е ра размалеука па дрэве, шкле, палатне, аплжацыя саломай, мает керамтка i 1нш Творы Н м п пачалт збтраць музе, ix дэманстравалт на выстауках саматуж най прам-сщ у Маплеве (1893), Усера-стйскай саматужнщкай у Петра гра дзе i саматужмщка-прамысл у Втльнт (1913) 3 мэтай падгрымю традыц Н м п у асяродках ix развщця земствы аргаш зоувалт школы i майстэрнт ткацкая у Лепелт 1 Севасцянавнах (Маплеушчы-на), лозапляцення у Маплеве 1 Гомелт Было аргантзавана Т-ва дапамоп хатня-му рамяству, якое дапамагала нар май страм у паляпшэннт якасщ вырабау, уз-
багачэнш дэкору т форм, аргашз» збыту прадукцьц Пры сав уладзе лм няты шэраг пасганоу аб садзеяншвИ тужшцкай прам-сщ (1919, 1921), паЯ пачалося аб’яднанне майстроу у арм (керам,чныя маистэрш у Вщебску 1ЪЯ 1и[еве, 1кацка вышывальныя у Случи Вщебску Маплеве Ьабруйску МсД лаве дрэваапрацоучыя у 1 омел,, Вм| ску Жлобше Пшску , ihhi ) Узой Ими цанулярызавагпея у друку выстауках, утл на 1-и УсесаюзнаИ । 1 саматужна прамысл выставим Маскве (1923) У 1938 у шетэме Е>Я нрамсавста створаны Ьелмастнрамйя| якт аб яднау асн Н м п Беларуш У Л| ную стстэму (у 1940 ,х было 1939—40 шэраг арцелси створа!®1 традыц асяродках Н м п Зах Белам У । ады Вял Айч вайны усе яны спи л, сваю працу i адноулены у пасляВа|| ны час У 1960 промыслы у сгаЯ Ьелмастпрамсаюза рэаргашзаванми ф к, Упраулення мает прам сщ МвЯ мясц прам-ецт БССР Мнопя ПЭМ традыц Н м п паслужыл! асновай-Я шварэння ф-к мает вырабау (керами! 1вянцы, тнкрустацьп у Жлобше) цэхт щ апорных пунктау ад ф-к (Моталь I» Haycxaia Неглюбка Веткаускага р пас 3 прыняццем Закона аб шдывщуалыц працоунаи дзейнасщ (1987) адраджакш ца традыц, пашыраюцца новыя вда Н м п У 1992 створаны Бел саюз мйЙ строу нар творчасщ, асн юрунйв дзейнасщ якота з яуляецца зберажэним падтрымка традыц нар мастацтва j промыслау 3 яго дапамо,ай пачалЯ адраджэнне выцшаню, шзання 6iceftffl берасцяных вырабау, цацю i шш СИ ня Н м II 1снуюць у форме шдывщуйЦ нам прац дзейнасщ, у выглядзе розми аб’яднанняу, арцелей, кааиератыиау а 1аксама пры ф ках мает вырабау кап цэрна «Белмясцпром»
Лип Сахута ЕМ Говор BAXvi жесгвенные ремесла и промыслы Бслор' сии Мц 1988 Народный мастацктя рам твы Беларуст Мн 1996 Сахута Я II роднае мастацтва Беларус, Мн 19') Ш к у т НН Белорусские художествевш промыслы (изделия из соломки и лоя Мн 1985 Яуген Caxyi
НАРбДНЫЯ СТРАВЫ I НАШИ ежа 1 Hanoi, яюя традыцыйна ужываю ца насельнщгвам Беларуш У каменнп веку крыяшам! харчавання был, падь ванне, рыбалоуства i зб1ральшцтва. J часоу позняга неалпу стал, ужываш прадукты жывелагадоул, , земляробстд Першыя тсьмовыя звестю пра харча ванне продкау беларусау засведчаны «Аповесц, мтнулых гадоу» Археал i следаванням! устаноулсна, што жыха1 бел зямель у 10—13 ст сеялт тыя збожжавыя культуры, што 1 зараз гаспадарцы гадавал, вядомых , цяпс свойсюх жывел 1 птушак. У рацые, князеу 1 дружыннгкау больш ужывала( мяса Дэнах звяроу 3 шьнянога семя канапель щенул! алей Вырошчвал! ы давшу 3 В,занты1 i шш пауд краш для знац, прывозш вгны, алiyкавы алея прыправы, экзатычныя плады У шыро юм ужытку быу мед, з якога рабьи i
295
НАРОДНЫЙ
хмельныя напитю 3 часоу язычнщтва вядома спажыванне маку Па инвентарях пански маенткау 16—17 ст сярод арчовых запасау згадваюцца соленае i вэнджанае мяса i сала, вяленыя гуя, сыры, масла, рыба, разнастайная ага-роднина 3 ячменнага соладу варыли типа У вайсковых паходах традыц стра пай было аусянае талакно Паводле ау тара «Прамовы Мялешю» (1-я пал 17 ст) спрадвечным! стравами шляхты бы-н «гуска з грыбкамт, кашка з перчыкам, пячонка з цыбулькаю цт часнаком , каша рыжовая з шафранам», з напояу ужывалт мальвазию, якую прывозили з Крыта питны мед i гарэлку У 17—18 сг сярод заможных слаеу грамадства пашыраецца уплыу зах -еурап кухнт На першае ели суп (расол, боршч, грыбную поливку, булены), на другое — мяса, якое нарылI, смажыли або пякли, на дэ-серт — трап, iiepinKi, бтсквтты, садавт-пу У 18 ст з Пруси пераняты бульба i фасоля, якую доул час называл! «ня-мецким гарохам» Да 19 ст захоувалпся градыцы! прыгатавання ттнога меду, пазней — крупника, яю варьип з гарэлю да спирту, куцы дадавал! мед, карыцу, му с kit ны арэх 1 шш прытгравы У 18 ст пры каралеускти двары пачал! гата-»апъ верашчаку, якая потым стала папу ырнай ва усим грамадстве
Харчаванне сялян i гарадсюх низоу было больш сцшлае, а У неУрадливыя зады 1 зусим нишчымным АсноУным прадукгам быу аржаны хлеб, да якога ставился з пашанай Для вясельнай цы-рымони выпякал! каравай 3 глыбокай иаражытнасщ вядома прыгатаванне блшоу, аладак, каш 3 мучных страу широка вядомы жур — вадга юсель з кадсмажанай аусянай мую Значную роию У харчавант адыгрывалг малоч-рыя прадукты 3 16 ст вядомы мал-toHK — сыр з салодкага малака, яю аб-|уиюап1 У масле У 16—18 ст сяляне, Ьаблива на Палесси, шырока выкарыс-ТОУвал! У ежу зерне маншку плывучага (балотная раслша Glycena fluitans), з ЙЕКОГа варыл! кашу 3 мучшстых першых |fpay здауна распаусюджаны полиука, затирка, клецки, кнавау цэлы шэраг су-псу з круп Хлеб традыцыйна быу аржа-^Н, заквашаны Пирап з пшаничнай му-пякли толью на святы Вядомы свя-точпыя печывы — «прышчы», «жауран-н» 1 шш Стараж паходжанне мелт аусяны и гарохавы юсяи Бытавали розныя мучныя цестападобныя стравы квашаныя (кулага, саладуха, кванта), иквашаныя (кулеш, калатуха) i з сола-(у (нутра) Часам пяюп праснаю з ня-ййшанага цеста Агародншу найбольш Ййарыстоувач! для прыгатавання пер-|йЬ( страу, але елт i сырую Капусту, BiypKi бурак! квасил 1 салил, rapox i боб Жрылт ш пражыл!. Агурковы пустацвет пи у халадшк для паху Налнчваюць соли страУ з бульбы Яе варылт абабра-ную т цэлуио, пяюп 1 смажылт 3 малоч них прадуктаУ спажывал! малако салод-кас 1 ктслае, тварог, сыр, смятану, мас-ia сыроватку, масленку, малодз1ва (варожны сыр згадваецца у каляндар-HI абрадавых песнях, ен са старажыт
насщ служыу симвалам дзявоцтва i цнатлтвасщ У ежу ужывал! свшое мяса 1 баранину, мяса свойски птушак ра-дзей — ялавтчыну i цялящну Свежае мяса трапляла на сялянсю стол пера важна З1мой, кал! калош евшей у астат-Н1 час абыходзипся саленым свиным са лам Найчасцей з сырога свшога мяса рабип каубасы, а са свиных вантроб — вантрабянку (сальцисон) 3 ног i галавы гатавал! квашашну (халадзец) Кумпяю пасля засолю прасушвал! i вэндзии Сала ели сырое i смажанае, тм заскварвал! суп Барановы тлушч (лой) абавязкова ператопливал! Са свежай свитой крыв!, змяшанай з крупами, запякал! крывян-ку Найбольш мясных страу надавал! на шчодрую куццю 1 на Вяликдзень У беларусау вядомы калдуны, яюя нагадва юць пельмен!, часам з сушаным! грыба-М1 3 яек гатавал! У асноуным абрадавыя стравы або пачастунак для гасцей Частей ежай у прыбярэжных весках была рыба Усюды спажывал! вараныя i сма жаныя свежыя щ сушаныя грыбы ЗдаУна вядомы адвары i кампоты з са-давшы, меду, з розных ягад, ячменны i хлебны квас У 2-й пал 20 ст у харча вант як гарадскога, так i сельската насельнщтва Беларуш прыкметнае месца занял! стравы, агульныя для Усей ЕУро пы
Jlim 3 ай ко У с к I ЭМ Тычка ГК СтарадаУняя беларуская кухня Мн , 1995 Молчанова ЛА Материальная культура белорусов Мн , 1968 Эдвард Зайкоускл
НАРОДНЫЙ УН1ВЕРС1ТЭТЫ агуль надаступныя грамадския культ - асв навуч установы, адна з форм самааду-кацыи 1снавал1 звычайна на сродю даб-рачынцау Першым Ну у Расп был! Маскоуския Прачысценсюя вячэршя агульнаадук курсы, утвораныя у 1897 Больш пашыраным! были у перыяд рэвалюцы! 1905—07 У 1908 албыуся 1-ы Усерас з’езд дзеячау т-вау Н у имя АЛШаняУскага (у 1915 у im вучыуся Я Купала) У 1909 большасць Ну закрыта, ix дзейнасць адноулена пасля Лют рэвалюцьп 1917 Першыя Ну у Беларущ створаны у Бабруйску (па ши-цыятыве бабруйскага гар галавы са-цыялиста-рэвалюцыянера Дамагарава) i Вщебску (шщыятар старшыня Вщеб-скага сацыялист клуба эсэр Н Асланау) Ва ун-тах вывучалпся сацыялопя, псторыя культуры, пал1тэканом1Я, псторыя эканам навук, физ i эканам геаграфш статыстыка, асновы права, дзярж права, псторыя Расит 1 усеагульная псторыя, рус и сусв л-ра, матэматыка (арыфметыка, алгебра, геаметрыя i тры-ганаметрыя), финка, химия, баташка, заалопя, мщералопя, биялопя, анатомия 1 ф131ялопя чалавека, аграномия Для неадукаваных 1 малаадучаваных пры ун-тах арганизоувалися асобныя занятю па рус мове i арыфметыцы Акрамя Ну эсэры, бальшавию i прадстаушю шш партый наладжвал! для працоуных Беларус! курсы па вывучэнш сацыяло-П1, палитз нашими, исторьп i шш прад-метау Пасля Кастр рэвалюцы! 1917 дзейнасць Н у i курса)?, яюя были утвораны апазщыйным! партиями, забаро-
йена Замест их стваралися камушет ун-ты
У СССР, у тл У БССР, з канца 1950-х г стварал1ся Н у для павышэння узроуню адукацьи працоуных 1снавши на грамадских палатках пры палацах i дамах культуры, клубах, б-ках, ВНУ на прадпрыемствах i шш Працавал! пад юраунщгвам парт , сав , камсамольсюх 1 прафсаюзных арг-цый АдрозниваЛ! Н у культуры, пед , мед , с -г , права-выя, грамадска-палп , прыродазнаучыя, навукова тэхн i эканам ведау, физ культуры 1 шш Мел! адзш ци некалью ф-тау, тэрм1н навучання 1—4 гады
Лт Дубровина ЛВ Народные уни верситеты М 1963 Аляксандр Вараб’еу НАРОДНЫЙ ЧЫТАНШ, форма культ -асв дзейнасц! у Рас имперы! у 2-й пал 19 — пач 20 ст Праводзшся у губ 1 пав гарадах, мястэчках, сельскай мясцовасц! кам1С1ям1 Н ч , яюя дзейшчал! пад юраунщгвам Мш-ва нар асветы У далейшым камки злился з губ i пав камишям! папячыцельствау аб нар цвярозасш Кантралявал1ся дэпартамен-там палицы! и папячыцелям! навуч ак-руг Праходзш у гимназиях, школах, бальнщах, б-ках, царк -прыходсюх школах, цэрквах, турмах, у час вайсковых зборау ЛектараМ! были школьный наставники, выкладчыю духовых семинарий, свяшчэннию Н ч прызначалися для насельшитва з низким узроунем адукацы! -— сялян, рамеешкау, рабочых, моладз!, найчасцей были бясплатныя Мел! на мэце выхаванне у насельнщтва вернападданнщюх адносш да самадзяр-жауя, пакорнасци уладам, рэлипйнасци у духу пануючага праваслауя Большая частка чытанняу прысвячалася рэлиг тэматыцы (библейски запаведзп, падзе! царк псторыи, жыцце Icyca Хрыста i яго апосталау), але были лекцы! па пры-родазнаустве, геаграфн, рус псторыи и л-ры У 1898 у Вщебску праведзена 8 чытанняу, у 1899 — 142, з их 46 на рэ-лп гэмы, 25 на пстарычииыя (з их амаль усе пра жыцце рас цароу и толью 3 на шш тэмы пра нашэеце мангола-татар, вайну 1812, абарону Севастопаля), 7 па геаграфн, 3 па прыродазнаустве, 13 — биграфн рус паэтау, 48 — чытанне лит творау У Маплеве камисияй па Н ч су-месна з губ к-там папячыцельства аб нар цвярозасщ у 1898 праведзена 40 Н ч , у 1899 — 91 Паводле звестак па-пячыцеля Виленскай навуч акруп, ' 1914 у Виленскай губ адбылося 60з Н ч , у Гродзенскай — 745, Мшскай — 399 Маплеускай — 1284, Вщебскай — 1420 Яны были прысвечаны знамяналь-ным падзеям у жыцци Рас империи — аб’яднанню рус зямель вакол Масисвы, 50 годдзю адмены прыгоннага права, 300-годдзю дынасты! Раманавых и да т п У Беларуси Н ч амаль не закранал! мясц тэматыю, мели адносна невял значэнне у асвеце насельнщтва
Лт Отчет о церковно-приходских пиколах и ипколах грамоты Минской епархии за
296
НАРОУЛЯ
1890—91 уч г Мн , 1894, Отчет о состоянии и деятельности Витебского епархиального свяговладимирского братства за 1898 г Витебск, 1899, Отчет о деятельности Комиссии народных чтений в г Могилеве за 1898— 1899 гг Могилев, 1900, Отчет Мстиславского отделения Могилевского церковно-православного братства за 1904 г Могилев, 1905
Анатоль Шулъговгч НАР()УЛЯ, горад у Гомельскай вобл, на р Прыпяць Цэнтр Нараулянскага раена За 125 км ад Гомеля, 25 км ад чыг ст Ельск на лшв Калшкавны— Оуруч, аутадарогам! злучаны з Мазы-ром, Ельскам, Аляксандраукай 7,1 тыс ж (1998)
Вядома з 18 ст як прыватнае мястэчка Належала АсКеркам Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалпай (1793) у Растй-скай гмперы!, мястэчка, цэнтр воласщ Рэчыцкага пав Мшскай губ У 1800 каля Н працавала гута, вшакурны з-д У 1897 у Н 1,1 тыс ж, школа, царква 3 крас 1919 у Гомельскай губ РСФСР, з лш 1924 у складзе БССР, цэнтр раена Мазырскай акруп Працавал! агародш-насушыльная ф-ка, 5 гарбарных з-дау, паравы млын, 78 саматужнгкау У 1931 аргантзавана суднабудаушчая арцель, пабудаваны суднарамонтны з-д, канды-тарская ф-ка «Чырвоны мазыранш», лесазавод 3 27 9 1938 гар паселак у Палескай вобл, 4,7 тыс ж (1941) У Вял Айч вайну 27 8 1941 акушравана ням фашистам!, яюя зншгчыл! у Н 1 раене 600 чал 29—30 8 1943 партизаны правил! у Н Нараулянска-Шчакатоу-скую аперацыю 1943 Вызвалена 30 11 1943 вошам! 61-й армп Бел фронту у вынгку Нараулянскай аперацыг 1943 сумесна з партизанам! 27-й Нараулянскай брыгады 1мя Кграва 3 1954 у складзе Гомельскай вобл У 1959 -— 4,8 тыс ж, у 1970 — 6,6 тыс ж У снеж 1962 — студз 1965 у Ельскгм р-не 3 3 111971 горад Прамысл прадпрыем-ствы кандытарская ф-ка «Чырвоны мазыранш», з-ды буддэталей, пдраапара-туры, малаказавод, дрэваперапрацоучы камбшат, лясгас На 1 1 1998 — 3 ся-рэднгя школы, 4 дашкольныя установи, Дом культуры, кшатэатр, музей, 3 куль-тавыя Остановы, бальнща, 27 магазшау Паселппча бронзавага веку Брацкая мапла сав вошау, партызан i жыхароу, яю. запнул! у Вял Айч вайну Сядз1б-на-паркавы ансамбль 19 ст
Jlim Збор помнгкау псторьн 1 культуры Беларуа Гомельская вобл Мн , 1985 нар^цк! ДзяН1с Сгльвестравш [5(18) 10 1904, мяст Пагост Слуцкага пав , цяпер веска Салшорскага р-на — 4 10 1960], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу АрлоУскую бранятанк школу (1932) У Чырв Армп з 1926 Удзельнгк сав -фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну на фронце з 1941 Самаходны артыл полк на чале з палк Н вызначыуся у 1945 пры вызваленн! Польшчы 14-—17 студз прарвау абарону ворага 1 прайшоу з баям! 80 км, знппчыу 2 тан-
Дз С Наруцкт
АТС Нарушав»
кт, 31 гармату, 114 мшаметаУ i куляме-тау, 6 аУтамашын, шмат птлераУцау 1мем Н названы вулщы У г Салггорск 1 пас М1рны Салггорскага р-на
НАРУШЭВ1Ч Адам Тадэвуш Станюлау (20 10 1733, каля мяст Лапшын, Пшскг пав — 8 7 1796), псторык, паэт, асвет-нгк 3 роду Нарушэвгчау Ахрышчаны у Лапшине як Адам Тадэвуш, з 1781 ка рыстауся гмем Стантслау Вучыуся у П1НСК1М езущкгм калепуме, дзе У 1748 устушУ у ордэн езупау, у 1748—54 — у Вшенскай акадэмп, у 1758—62 — у Л1-ене (Франция) Да 1773 выкладау у Калепум Нобипум 1 Рыцарскай школе у Варшаве У гэты час стау вядомы i па-пулярны як паэт, шсау панепрычныя оды, лтрычныя творы, щылп, байкг, сатиры У 1764 тградстаулены каралю Стантславу Аугусту Панятоускаму i хут-ка стау яго наблтжанай асобай Пасля скасавання ордэна езупау (1773) пры ходею святар у Немянчыне каля Вшьш, потым у Анткштах 3 1774 каад ютар (намеснгк) бюкупа смаленскага, з 1775 бюкуп эмаусю (намшальна), з 1781 ni-сар вялтю ВКЛ 1 сакратар (да 1786)
Пастаяннай Рады Суправаджау кардт У паездках па Беларуст т У краше яи ашсау у кн «Дыярыуш падарожжа ми яснейшага Станюлава Аугуста, к польскага, на Гродзенскт сейм» ( «Дыярыуш падарожжа Сгашслав густа, караля польскага, на Ук| (1787, 2-е выд 1788) 3 1788 бюкуп - ленскт (з сядз1бай у Пшску), з 1790 -луцкт Як сенатар прымау удзел у прДШ Чатырохгадовага сейма 1788—92, умхо дз1У у «Згуртаванне сяброу урадаваи ч тавы» АдмовтУся ад удзелу у Грелки сктм сейме 1793, якт зацвердзгу друп па дзел Рэчы Паспалпай
Праблемы Усеагульнай i айч nciopi вывучаУ з пач 1770-х г Удзельш стварэнш калектыунай працы < тычная псторыя старажытных дзяр (1772), аутары якой лтчылт гал за высвятленне причин развщця т заняшйД ду дзяржау Перыяд дзейнаецг У ВКЯ'Д 1773 стау для Н як историка иаЙД| пленным Тут ен працягвау пачатуйЯ Варшаве працу над перакладам i выдаД нем гворау стараж -рымскага псторыЯ Тацыта (выдадзены У 4 т у 1772—83)!Д 1773—76 напгсау сваю першую буйиуЙЯ пет працу «Жыцце Яна Караля ХадЙЯ В1ча, вшейскага ваяводы, вялткага мана Вялпсага княства ЛпоУскагаЯ (1781) Пачаты тм твор пра Льва Салня застаУся незакончаным Па прапаном Сташслава АУгуста Панятоускага 1 з яйд дапамогай Н пачау выдавацъ «ПстеЯ рыю польскага народа» У 1780—86 выйшлт т 2—7, яктя ахоплшал! падзы ад часоу кн Мешка (канец 10 ст)Я абрання на польск трон Ягайлы (13ЙД т 1, дзе сабраны звесткг пра старажмт нейшую псторыю Польшчы, выйшау пасмяротна (ч 1—2, 1824) Структура гэтай працы традыцыйная, падзе! у ей выкладалюя паводле перыядау панаван*| ня князеУ 1 каралеУ, аутарсюя адносивд да тх выкладзены у заувагах Завяршэм ню «Гтсторьн » перашкаджала адсуЬХ насць сютэматызаваных матэрыяШИ Таму з 1781 Н пры фшансавай naa-lj трымцы караля пачау збтраць пет Кры-” нщы, здымаць когш з пет дакумента|| Сабраны тм 231 том матэрыялау, тЯ «папкт Н », маюць вял каштоунаедь для сучаснай навукт (у большасш збера^ гаюцца у Нац музе! у Кракаве) ИЙ' фарм1раванне яго поглядау пауплывалГ тдэалопя Вальтэра, Мантэск’е i тнш французски асветн1кау Гал рухавткое пет працэсу Н лшыУ чалавечы розум асветнщтва Яго лнаць заснавальшкам «школы Н» у пстарыяграфи, якая вы ступала за манархшны лад дзяржавы моцную цэнтр Уладу i тым самым про цютаяла историкам рэсп -лйеральнаи юрунку «школы Лялевеля»
Лип Бирало АА Философские проб лемы в науке эпохи просвещения в Белорус сии и Литве Мн, 1979 С 91—10' Rutkowska MN Bishop Adam Naiwc wicz and his history of the Polish Nation W,i szyngton, 1941, Grabski AF Perspektyn pizeszlosci Lublin, 1983, Krolikowska M Szkola naniszewiczowska Warszawa 1989
НАРУШЭВ1ЧЫ дзярж дзеячы ВКЛ шляхецкт род герба «Вадв1Ч» Паходзяць
ад ли баярына Мантыгерда (Мантыпрда), намеснтка полацкага У 1396, рода-гичынальнтка Маюпыггрдавгчау Me? сына Петра, маршалка земскага ВКЛ Яго сын Наруш дау тмя роду, а ад уну-ка Войткт Нарушэвтча, пайшлг галшы роду
Найб вядомыя Н
Павел (7—1544), сын Войти, ла-цшскт шсар канцылярыт ВКЛ у 1516— 24 1 з 1532, дзяржауца вщзенскт i аш-мянсм, пасля жыжмарскт, у 1532— 44 — сюрстымонсга, з 1536 — растен ск1 Пасол у Маскву у 1532
Мткалай Ян (7—164 1575), сын Паула 3 1544 вучыуся у Кракаускай акадэми Служыу Жыпмонту II Августу Староста ваукавыскт У 1556, пасля мар-каускт 1 мядзельскт, каралеускт сакратар j 1558, адначасова з 1562 тсар ВКЛ Адди з шщыятарау валочнай памеры У ВКЛ У 1554—55 привод :пу яе у Брэсц-йм старостве, да 1560 — у прыдняп-риусих валасцях (Гомель, Маплеу?, Мсщслау, Орша, Свюлач, Мазыр, Баб-руиск, Крычау) У 1566 прызначаны падскарбтем земсктм ВКЛ Належау? да сшнацкай апазщьп Люблшскай унн ] 596 выступау? за права ВКЛ мець свае законы 1 склткаць асобныя сеймы пры агульным з Полыпчай абраннз караля i вырашэннт пытапняу абароны i знеш-пяи палггык! на сумесных сеймах Пас-га смерш Жыпмонта II Аугуста выступау за кандидатуру царэвна Федара [ваиавма на пасад Рэчы Паспалпай, падшсау элекцыю Генрыка Валезы Валодау Хомскам 1 Жаберам у Пшстом пав маенткамт у Троксктм пав i Жа-Ч4ЙШ
Стангслау (7—1589), сын Пятра, . грауца I арадзенскага староства у 1563, . пвун В1ленск1 з 1564, кашталян мсцю-$скт з 1580 (?), смаленск! з 1588, дяржауца рэжыцк! i люцынскх Кальвад Hict падтрымл1вау груноуку РадзтвтлаУ Падшсау акт Люблшскай унп 1569 Вате tay мястэчкамт Круглае у? Аршане кгм, Вшы у Браслаусюм пав , маенткам! у красцеисюм ваяв i на Падляшшы
М 1 к а л а й (каля 1560 — лют 1603), сын Мгкалая Яна, лоучы ВКЛ у 1582—89, кашталян жамойцкт з 1588 У(1ельн1К Лтвонскай вайны 1558—83 Шчыры кальвшют, якому прысвечана исканью рэЛ1Г творау Валодау Хомскам Жаберам, ПалачанаМ! У Ашмян-CKiM пав, паловай мяст Косава i шш
Я и С? — каля 1613), сын Мткалая Л^ЛоУчы ВКЛ з 1589 Удзельнтк Л1-Мосай вайны 1558—83, аблоп Пско-1582 абраны першым маршалкам 1рыбунала ВКЛ Пасол на сеймы 1601, 1607 1 611 Вызнавау кальвнпзм
К р ы ш т о ф (каля 1570—1630), сын Мпылая Яна Вучыуся за мяжой, пада-рожннау па Германн 1 1талн У 1611 перайшоу з кальвнпзму у каталщтва Лоучы ВКЛ у 1613—24, падскарб! надвории ВКЛ з 1615, падскарб! вялна ВКЛ з 1618 1 адначасова шсар ВКЛ, староста ушпальею 1 навадворск! Валодау Гану-ашкам! у Троксктм пав , Мажэйкавам 1 1ебядой у Лщекш пав
Аляксандр (? — каля 1653), сын Яна 3 1601 вучыуся у? Каралеуцы, з 1608 у Гейдэльбергу 1 Марбургу (Герма-н1я), у 1612—13 у 1талп, у тл у? Падут Пасол на сеймы 1627, 1632 (падшсау элекцыю Уладзюлава IV), 1640 3 1645 кашталян жамойцк! Шчыры кальвшют, старшыня кальвшюцюх сшодау ВКЛ у 1628, 1650 1 1652
Ст ан 1 с л а у (7 —27 5 1650), сын Крыштофа У 1622 вучыуся ва ун-це 1н-галыптата (Германит) Служыу пры двары Жыпмонта III Староста лщею у 1629—46, навадворск! з 1630 Пюар ВКЛ з 1630, адначасова рэферэндары свецк! ВКЛ у 1642—50 Пасол на сеймы 1632 (удзельннау? у элекцьп Уладзт-слава IV), 1633, 1637, 1648, 1649 Быу даверанай асобай Сапегау на каралеу-ск1м двары
Ян (7 — 1663), сын Крыштофа By чыуся у? 1нгальштаце, Паду! i Балонн! Цтвун вяшнянск! з 1638, чашнпс ВКЛ у 1661, падскарб! надворны ВКЛ з 1661
Аляксандр Крыштоф (7— 21 6 1668), сын Крыштофа 3 1631 вучыуся ва ун-це у 1нгальштаце, з 1632 — у Падут, у 1633 — у Балонш Цесна звязаны з дваром караля Яна II Казтмт-ра У 1651—53 у складзе дэлегацыт на М1рных перагаворах са Швецыяй, у 1654—58 тсар ВКЛ, у 1656 адмштстра-тар скарбу ВКЛ, з 1658 падканцлер ВКЛ Староста лщект (з 1646), люба-шанскт, мядзельск!, пянянскт, шара-шоускт Пасол на сеймы 1647, 1648, 1654, 1655 Удзельннау у мтрных перагаворах з Масквой у 1659 —63
К а з 1 м 1 р Адам (3 3 1730— 4 4 1803), рэлгг дзеяч, педагог Вучыуся У езущктх установах Вгльнг, Прап, Варшавы, атрымау ступень доктара тэалогп У 1763 устушУ у ордэн езугтаУ У 1764— 66 загадвау друкарняй Вгленскай акадэ-мц, з 1766 выкладаУ матэматыку i стараж -яурэйскую мову 3 1767 сакратар лп правшцыяла (юраушк ордэна У ВКЛ), з 1769 рэктар Вгленскай акадэми Пасля скасавання ордэна (1773) про-башч у Петрыкаве, Касцяневнах Сакратар Гал школы ВКЛ у Вшьн! у 1780—88
Адам Тадэвуш Станге л а У (20 10 1733—-8 7 1796), псторык, паэт Гл Нарушэвгч А Т.С
НАРЫ МОНТ Нарымунт, Нары-мант (у праваслаут Глеб, каля 1294—2 21348), князь у ВКЛ Друи сын вял князя ВКЛ Гедзичта ад 1 га шлюбу У пет крынщах упамшаецца з 1331, кал! Гедзтмш затрымау на Валыш наУгародскага архтепюкапа Васшя i ад-пуещу яго з умовай абрання Н князем
Пячатка князя Нарымонта (правы i адваро-тны бакт)
297
НАРЫМОНТАВ1ЧЫ
Ноугарада Верагодна, тады ж Н ахры-шчаны Ён прыбыу у НоУгарад у кастр 1333 1 атрымаУ у «кармленне» г Ладагу, Арэшак, Карэлу, палову Капор’я Каля 1335 з’ехау з НоУгарада, верагодна, каб заняць полацю пасад пасля смерцт кн Вота У Ноугарадзе пакгнуу замест сябе сына Аляксандра У 1338 адмовтуся прыехаць на дапамогу наУгародцам для адбщця тпведскай агрэсп г нават адклт-кау Аляксандра з Арэшка Аднак намесила Н заставалюя у Арэшку да 1348 Каля 1338 Н разам з полацтам егаскапам Рыгорам падшсау дагавор з Рыгай (захавауся толькт дадатак, якг абумоултвау вольны гандаль) Пячатка Н на гэтым дакуменце — магчыма, першы вядомы прататып герба «Паго-ня», пра што было вядома i складальнт-кам бел -лтт летапюау, яюя, аднак, блыталг Н з мтф1чным кн Нарымунтам Рамунтавтчам (Раманав1Чам) У дагаво-ры Смаленска з Рыгай (каля 1390) Н згадваецца як полацкт «кароль» Паводле «Летапюца вялгкгх князеу лттоУсктх» па завяшчаннт Гедзгмша Н атрымау Птнскае княства, якое заставалася за яго нашчадкам! да канца 14 ст (гл На-рымонтавгчы) У час праулення вял князя ВКЛ Яунута [1341—45] быу буи-нейшым землеуладальнгкам i, вщаць самым уплывовым князем у ВКЛ Суп раць яго 1 Яунута выступил браты Аль-герд г Кейстут Пасля захопу Альгердам велткакняжацкага пасада у 1345 Н уцек да хана Залитой Арды Джашбека, а Альгерд перадау Полацкае княства свайму сыну Андрэю Полацкаму Н каля 1346 вярнуУся У 1347 удзельшчау у паходзе супраць Тэутонскага ордэна Верагодна, узначальвау войска ВКЛ у бгтве з крыжакамт на р Стрэва, у якой 1 запнуУ
Кр Новгородская первая летопись стар шего и младшего изводов М Л , 1950 С 345, 349, ПСРЛ М , Л , 1949 Т 25 С ПО-176, 1975 Т 32 С 41, 68, 138, 1980 Т 35 С 68, 85, 97, Полоцкие грамоты ХШ — начала XVI вв М , 1977 Вып 1 С 39-41, 1980 Вып 3 С 127—132, Scnptores Rerum Prussicarum Leipzig 1863 Bd 2 S 75 511
Лип Сапунов А Река Западная Двина Витебск 1893 С 276—2П, Krupa К Ksisjfcfta htewscy w Nowogrodzie Wielkun do 1430 r // Kwartalnik historyczny 1993 № 1
Алесь Белы
НАРЫМОНТАВ1Ч Ы, група княжацюх родау у ВКЛ, Наугародскай феадалытай рэспублтцы т Маскоускай дзяржаве, нашчадю кн. Нарымонта, галша Гедзт мшавгчау Найб вядомыя прадстаунжт Н
М т х а 1 л (7—-7), старэйшы сын Нарымонта, князь шнсю у сярэдзше 14 ст Магчыма, тоесны Мтхатлу, затрыма-наму ханам Джантбекам у 1348 разам з шш пасламт ВКЛ у Ардзе, а таксама Мтхатлу, першаму вядомаму (з грэчаска-га Ватыканскага зборшка сярэдзшы 14 ст) друцкаму князю пасля далучэння Друцкага княства да ВКЛ, родапачы-
298
НАСЕВ1Ч
нальшку князеу Друцклх Напауфантас-тычны радавод Друцкгх, ЯК1 захавауся у маскоускай лши гэтага роду, называв Мгхаша Друцкага сынам невядомага па-водае шш крынщ кн Рамана, шбыта сына Аляксандра Уладзгм1рав1ча Бел-зската Верагодна, тэта шфармацыя па-казвае на сапрауднае паходжанне Мгха-ша брат Мгхаша Нарымонтавна Юрый (а не Аляксандр) сапрауды княжыу у Белзе на Зах Валыш i меу сына Рама на Скажэнне радаводу маек галшой Друцкгх можа быць аднесена да сярэдз!-ны 16 ст , калг паходжанне ад Рурыкавг-чау лгчылася у Маскоускаи дзяржаве больш прэстыжным 1 бяспечным, чым ад Г едзгмшавгаау
Аляксандр (9—да 1386), сын Нарымонта Некаторы час да 1338 быу яго намеешкам у г АрэшкА (Вял Ноугарад) Магчыма, яго сынам! был! Дань ла 1 Юрый Аляксандравшы (князг ка-порсктяД , згаданыя у 1407
Юрый (мянушка Нос, ’ — пасля 1398), сын Нарымонта У 1352 князь у Белзе, барашу горад ад венгерскага караля Людвта I У 1354 як васал ВКЛ i Польшчы атрымау Крамянец У 1366 ирызнау сюзерэнпэт Казшнра III над Ьелзам i атрымау ад яго Холмскую зямлю У 1376 выстушу супраць польска-венгерскай гегемонп на Зах Украине, рагам з Кеиапутам i Любартам pa6iy паходы на Сандамлр, Тарнау 1 Кракау У адказ Людвгк I аргангзавау у 1377 карны паход, у вышку якога Юрый страшу свае уладанш на Валыш У 1378—79 у Венгры!, пасля пэуны час служылы князь у Вял Ноугарадзе У 1387 дапа-магау Ягайлу выцеенщь венграу з Tanina У 1390—92 заложнтк Вггаута у Ня-мецюм ордэне У 1398 быу пшекгм князем, падшеау Co/uhcki дагавор 1398 У Хрошцы Ьыхауца i «Хронщы лгтоускай I жамойцкай» паведамляецца пра яго намеенштва ад 1МЯ Вгтауга у Пскове у 1410—20-х г, але гэта не пацвярджаец-ца рус крыюцамг
Патрыкей — пасля 1408), сын Нарымонта У 1383—86 i пэуны час да 1398 служылы князь у Вял Ноугарадзе У 1408 выехау у Маскоускую дзяржаву у евще Свщрыгайлы
Раман (f—1398), сын Юрыя Упершыню згадваецца у 1379 побач з бацькам як служылы князь у Порхаве (Вял Ноугарад) У 1394 узначальвау наущродцау у вайне супраць Пскова, у 1395 — у паходзе на маскоусюя воласщ Кл1чан 1 Усцюжню Запнуу у бггве з маскоусюм войскам на р Шалонь
1ван (мянушка Нос, ’—12 8 1399), сын Юрыя У 1386 атрымау ад Ягайлы г Любачоу на Валыш Запнуу у бгтве на Ворскле 1399
Аляксандр (?— пасля 1410), сын Патрыкея Князь у Старадубе, пасля 1407 у Карцы (Усх. Валынь) У 1402 удзельшчау у бгеве з разанцамг пад Лю-буцкам Заснавальнгк роду князеу Ка-
Да арт Нарымоигюичы. Пячатю князя Аляксандра Носа
рэцюх — адзшай галтны Н , якая заста-лася у ВКЛ (згасла у 1651)
Федар С—1426), сын Патрыкея Князь у Рыльску да ад’езду у Маскву у 1408 У 1420 намесшк вял. князя маскоускага Васшя I у Вял Ноугарадзе, у 1424—26 — у Пскове Заснавальнгк рус княжацкага роду Хаванскгх
Юрый (1—пасля 1446), сын Патрыкея 3 1418 жанаты з дачкой вял князя маскоускага Васшя I (Ганнай щ Марыяй) Удзельнгк феад вайны у Маскоускай дзяржаве 1425—53 на баку Васшя II Цемнага Заснавальнгк рус княжацкгх родау Булгакавьгх, Галщы-ных, Кураюных, Шчаняцевых, Патрикеевых
Аляксандр (мянушка Нос, 7 — пасля 1436), сын 1вана Юр’евиа У 1418 адзш з арганватарау вызвалення Свщ-рыгайлы з Крамянецкага замка У 1431 атрымау ад яго Луцкае княства 1мкну-чыся захаваць Луцк, спачатку падтрым-лгвау Свщрыгайлу у барацьбе з Жып-монтам Кейстутавшам, у 1434 перайшоу на бок апошняга, пазней вярнууся да Свщрыгайлы Памер бяздзетным
Паводле историка Ю Пузыны, да Н належала дынастыя уладальнгкау Давыд-Тарад оцкага княства, заснавальш-кам якой быу Дзмпрый, шбыта сын Нарымонта Да яе належал! Давыд Дзмпрыев1ч Р—да 1431) i Дзмпрый (Мпка) Давыдавш (’-—каля 1442)
Лип Приселков М , Ф а с м е р М Отрывки В Н Бенешевича по истории русской церкви XIV в // Изв Отд-ния рус языка и словесности ими АН 1916 Т 21, кн 1, Шабульдо ФМ Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского Киев, 1987, Зимин А А Формирование боярской аристократии в России во второй половине XV — первой трети XVI в М , 1988, S t a d л 1 с к 1 К Bracia Wladyslawa Jagielly Olgierdowicza Lwow, 1867, Wolff J R6d Gedinuna Krakow, 1886, Яго ж Kmaziowie htewsko-ruscy od konca czternastego wieku Warszawa, 1895, Puzyna J Narymunt Giedynunowicz // Miesi$cziuk heraldyczny 1930 № 3, Я г о ж Potomstwo Narymunta Giedynunowicza // Там жа 1932 № 10
Алесь Белы
НАСЁВГЧ Вячаслау Леанщавгч (п 20 7 1957, г Вщебск), бел псторык Канд пет н (1991) Скончыу БДУ (1982) 3 1983 у 1н-це псторьп АН Беларусг 3 1993 начальнгк аддзела гераль-дыю 1 генеалоги Дзярж к-та па архшах 1 справаводстве Рэспублгкг Беларусь 3 1998 дырэктар Бел н.-д цэнтра элек-троннай дакументацыг. Займаецца праблемам! пет гнфарматыю, пет геа-графгг 1 палгт псторы! Беларуш у перыяд ВКЛ, бел генеалопяй
Тв Пачатю Вялгкага княства Лггоуо^И Падзе! 1 асобы Мн , 1993 ГепеалапчныяТИ лщи старадаунк княжацкгх 1 магнаЦКЙ ЯИ русюх родаУ 12—18 стет Мн 1993, КоМиЯ терная модель в изучении исторически! рИ цессов // Метадалапчныя праблемы ПЯИ. рычнай навую Мн , 1993, Зарница или ЩЯ Компьютерное моделирование ист прадд сов // Круг идей развитие ист инфорИД ки М , 1995, На пути к модели общеСГяД самоорганизующейся системы // МагейЛ ческое моделирование исторических П(ХИИ1 сов М 1996
НАСЕДК1Н Аляксей Алякия (6 2 1897, в Маурына РастоУскайМ Яраслаускай губ — 26 1 1940), адми вышэйшых юраунгкоу НКУС i аргаИЯ тарау палп рэпрэшй у СССР, у 'МИ Беларус! Маер дзяржбяспекг Да*™ вучыуся у гандл школе i камерцыиш вучылшгчы у Маскве. У 1913—17 Щ цавау электраманцерам УдзелЙЯ Кастр рэвалюцьп 1917 у Мдаи| грамадз вайны Удзельнгк падаШИ еял выступленняу на Гамбоушчи (тзв антонаускага мяцяжу) У орган дзяржбяспекг з 1927 3 1934 нач на нач Эканам аддзела Упраулення дзяра бяспею УНКУС СССР па Куйбыги*. скай 1 Маскоускай абл , нач УН К' СССР па Смаленскай вобл 3 мая 19 нарком унутраных спрау БССР 41 Бюро ЦК КП(б)Б з чэрв 1938 Арыга таваны 16 12 1938 Паводле паыапоп Ваен калепг Вярх суда СССР 25 1 1940 прыгавораны да расстрэлу Нс рэабшгтаваны 1гар Валахштч
НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ БЕЛАРУС!,
ЗН1ШЧАНЫЯ РАЗАМ 3 ЖЫ ХАРАМ! У 1941—44 НЯМЕНКА ФАШЫСЦН Ml ЗАХ6ПН1КАМ1 у В ял 1 куй Айч ы иную вайну АжышгяУл# ючы затадзя распрацаваны дзярж органам! фаш Германн план зншгчэий сав людзей (гл Акупацыйны рэжт акупанты планамерна праводзип юр ныя аперацыг, у час яюх масава зншгча Л1 насельнгцтва разам з нас пунктам рабавалг маемасць, ператварыга у луг тыню Асвейсю раен (цяпер у Верхи дзвгнекгм) За 3 гады акупацьп Беларс яны спалшг г р азбур bun 209 гарадоу i р енных цэнтрау, 9200 весак, правя больш за 140 карных аперацый, у ч яюх спалш! 619 весак разам з жыхард (увекавечаны у мемар комплексе «2 тынь»), з гх 188 не адрадзицея паси вайны
Населеныя пункты, не адноулены» пасля вайны (у дужках — колькаг зншгчаных жыхароУ)
Брэсцкая вобласць Ж а б 1 н к a v с к г р-н Драмлева (286), I в а и j в г ц к 1 р-н Вяда (217), Красивы (40), Тушчыцы (143), Пружанск! р-н Канстанщнава (веска спален 185 ж вывезены г не вярнугася)
Вщебская вобл. Бешанковтк, р-н Каранева (39), Браслауск! р-н Лабэцкгя (34), Рэпаушчына (92) Верхнядзвгнскг р-н Абразее ва (36), Агуркг (32), Ангськава (32), Ьа равок (47), Баравыя (25), Бузава (55) ВашлеУшчына (33), Ваую (28), Верхние
VrjiCMBa (58), Вянкелева (48), 1арадз1-даа (60), Тваздова (51), Глшцы (29), lilt I I (32), Жалабоушчына (36), Жар-‘наоею (38), Залешчына (60), Зяныа (40), Кабылыпю (25), Калюты (64), Канстанцшава (17) Карзуны (13), Ку-икова (26), Ладэлева (48) Лагьпава (47), Лецвякова (46), Лшлуи (211), Ма-Же/шчына (70) Маркава (31), Межаны (57) Немцы (22), Н1жмяе Стунжава (64), Папаратнае (34), Пляцы (39), Пус ЙЛЫПК1 (51), ПуIпалаты (43), Рубчыга (51), Равута (45), Скрыпшчына (42), Сокалава (68), Суф’янпа (54), Цагелыц-и (41), Цфшава (23), Шабалы (25), Вщебск! р н Аржавухава (23), Дубайцы (28) Дубрава (99), Лычнева (199) Падзародня (21), Плоти (25), Поддева (28), Сазаны (21), Оукальна (30) Слэськава (20), Шухвасты (61), ШЫЦ1К1 (84), I а р а д о ц к 1 р - п Ах рамеева (20), Вусце (23), I умнпичына (39) Задобрыя (30), Кавал1 (28), Казлы (41) Лачакова (12), Падранда (70) Пег-рачыха (21) Рудзтха (20), Сяменава (51) Чьпавух! (21), Янава (21), Док-ШЫДК1 р-н Шунеука (66), Л е-дельск1 р н Клсцялева (26), П а с г a j? с к i р-н Альцы (72), П о -дадк1 р-н Ардова (21), 1аравыя Й1), Гаурыленю. (13), Глюнаука (28), шорцы (24), Казло^цы (32), Mapibi-денк1 (10), Наркаушчына (22), Патары (24) Царова (19), Чарбамыслы (28), Расонск! р - и Ваукова (25), Вел-Хе (71) Гарэлая Яма (23), Тунцы (26), Птгаук1 (35), Ражнова (23), Се н-Де н с к 1 р-н Марозаука (28), УщацК1 р-н Асавша (40), Мурап (32) Галля (30), Тухащна (68), Чаш-Ниш р-н В1шаньк1 (114), Стайчау-»(26) Шаркаушчынск! р-н Днацэва (8), Падрэзаушчына (10) Ста-дыавопа (2), Сяэпбка (3), Ш у м i-Л1НСК1 р-н Бачканы (30), Дражакх (39) Заазер’е (28), Залессе (43), Зуева (37) Напова (26), Шчамыаука (23), Ямшяа (59)
Гомельская вобл. Акцябр с ki р-н Дежын (72), Перакалле (76), Рудня (341) Селштча (95), Смута (175), ЕльсК! р-н Забалацце (167), Котика (186), Круглае (41), Ж л о б i н -СК1 р н Братка (27), Грушка (20), Завесе (23), Залужжа (17), Кастрычшк (15) Краснаука (45), Р ага ч о у с к i р н Адраджэнне (48), Светла-горск! р-н Ала (168), X о й н 1 ц -К1 р и Зялены Гай (102), Перавессе (34)
Гродзенскай вобл. Ваукавыск! р и Шавулшы (366), Гродзенск! р-н Полымя (39), CiHi Камень (87), (Петенек (83), Гуеуск) р-н Юрау-аш (20)
Маплеуская вобл А с i п о в i ц к i р-н Ьортнае (86), Весялова (60), Май (51), МакаУе (229), Старонка (10), Б я -ЛЫН1ЦК1 р-н Сцефанова (96), I [ у с к 1 р-н Паршчаха (67), К i -jycKi р-н Доугае Поле (135), прыняла (137), пас Пралетарск!
6), Хватаука (285), Чырвоны Араты 2), Кл1чаУск1 р-н Вязень
(80) Силен (60), Кр ы ч аус к i р и Антонаука (92)
Мшская вобл. Ьарысауск! р н пас Люцецю (134), В1Л е и с К1 р н Борка (98), Любча (93), Дзяржын-СК1 р-н Глухое Пярхурава (120), Л1-1авец (196), Любажанка (56), Kail ыльск! р н Масявшы (130), JI а I о ис к 1 р-н Асавшо (25), Гат (121), Дальва (43), Загор’е (81), 1далша (28) Мыльнща (26), Слабада (204), Грысцень (35), 1харнща (43), Хагынь (149), Mme Ki р-н Каланщы (181), Саламарэчча (47), С а л ± г о р с к i р-н Дуброуна (43), Сухая Мия (28), сядз1ба Капаткевщкаи МТС (26), Хадыка (136), Сл у ц к 1 р-н Беразшец (22), Гонда-рава (60), Задоуба (9), Лазарау Бор (20), Лявипча (45), Пераходы (116), Сма л ЯВ1ЦК1 р и Карамша (35), У з длснс ki р-н Рудкова (27), Стары на (47), Чэрвеньск! р-н Буда (59), Напова Града (55)
Населения пункты, зшшчаныя разам з жыхарам! адноуленыя пасля вайны
Брэсцкая вобл Ьаранав1цк1 р н Застарынне Почапава, Б рэ с -ц к 1 р н Дубща, Медиа, Падлессе, Прыбарава Рагозпа, Радванщкае Стра дзечы, Ь яр оз аус ki р и Сялец, I а н ц а в 1 ц к 1 р н Задуб’е, Д раит ы и с к 1 р-н Вял1К1 Лес I алгк, Сварынь Сорацш, Хомск, Ж а б 1 н -ка у с ki р-н Ацячызна, I в а н а у -с к 1 р-н Адрыжын, Вартыцк, Ляда-вны, Моталь, Псышчава, Угирава, I вацэ в щ ki р-н Аброуская Вулька, Бабровшы, Борка, Була, Выгана-шчы, Вялпсая Гаць, Таленчыцы, Пчы-цы, Едчыю, Жытлш, Зацтшша, Зыбай-лы, Козпа, Корачын, Святая Воля, Ула-сауцы, Хадага, Кам я н е цк i р-н Лесю, Кобры нею р н БарысаУ-ка, Каменка, Лука, Наваселю, Рэчыца Чаравацшы, Л у н i н е ц к i р-н Баг-данаука, Вулька 1-я, Вялпая Чучавшы, Дубаука, Кажан-I арадок, Луи, Меляс-шца, Моршчынавшы, Пясчанпа, Cit-нщк1 Двор, Флярова, Л я х а в i ц к 1 р-н Залужжа, Наваселю, Свяцща, Маларыцк! р-н Арэхава, Багус-лаука, Баравая, Борка, Ьрадзяцш, Забалацце, Збураж, Навалессе, Радзеж, Ха-щелау, Хмелшгча, П i н с к i р-н Вулька, Дубнавгчы, Любяльполь, Невель, Пагост-Загарадск, П р у ж а н -с к 1 р-н Байт, Казлы, Клепачы, Краснае, Лгхачы, Лыскава, Нямковшы, Папялева, Пасталова, Сш>чы, Трухана-В1чы, Чадзель, Чахец, С тол 1 н с к i р-н Альманы, Беразцы, Вараш, Кало-Н1я, Манькавшы, Рубель
Шцебская вобл. Браслауск! р-н Азярава, Баравыя, Плетарова, Стайка, Верхнядзв1нск1 р-н Абухава, Азернпа, Ардаускае, БандзеЛ1, Барыса-ва, Валю к!, Вял^кае Сяло, Вял1Кая Выд-рэя, Галькаушчына, Задзежжа, Зашчы-рына, Каралева, Каханавны, Кашалева, К1СЯЛ1, Любасна, Марозы, Марцшава, Матукт, Муквяцща, Мушына, Нтжняе Фамшо, Пятроупгчына, Рудня, Страдна, Сяменава, ЦаркоУна, Ярмолша, В1 -ц е б с к 1 р-н Абухава, Агароднпа, Азаркг, Арэшаню, Брыптполле, Будзян-
299
НАСЕЛЕНЫЯ
ка, Ктсялева, Курына, Малыжапа, Мар чонк1, Мвсалкова, Прашк1, Церахова Цканава, Шапурова, Г а р а д о ц к i р-н Азерк1 (Пруднщк! с/с), AiepKi (Хмяльнщк! с/с), Альтова, Ьалопнца, Баркова, Б1бша Воранава, Дарахь За бор е Задрачча, Ключ, Ляхаука Мар ямполь, Прудок, С1НЯК1, Слабада, Харюва, Шаламова, Г лыбоцк! р и Галубшы, Д о хшыцк! р-н Адру-бак, Азерцы, Впутчы, Вольберашчы, I арэлае Клшпс!, Мшькунь, П яны Лес (цяпер Сасновая), Чарнща 1 я, Дуб ровенск] р-н Расасна Л е и е л ь с ki р-н Пастрэжжа, Слабод ка, Л е з н с п с к 1 р-н Acerki, Aci пова, Асташова, Бель, Бор, Брат кава, Бурак!, Вялпсая Выдрэя, Вялпая Каль навиы, Добрына, Забалацце 1-е, Зата-ране, Тванькава, Клшчонкг, Курценкц Малыя Калшавшы, Мерзлякова, Ор-дзеж, Пагосцппча, Рудаш, Рэчга, Сос-навая Наспа, Сгмашкава Хоцемля, Чаркасы, Чарнытпы, Швяды, Шита, Шугаева, М 1 е р с к 1 р н Сухавежа, Полацк! р-н Ьабышчы, Белас, Булаукз, Варошчы, Тарнаполле, Гомель, Жарцы, Капавшпа, Козшы lopici, Лю-таука, Матавуха, Maxipoea, Hiye Cyxi Бор, Сястроша, Фядоцеша, Чаршя, Чорнае, Р а с о и с к 1 р-н Ьакатха, I арбачзва, Сяляушчына, Фамшо Юха-В|чы, Сен не кс к 1 р н Алексии чы, Галачынск! р-н Слаунае (пас ), У ш а ц к 1 р-н Ьабавплча, За-гавалша Кублпы, Шасцярт, Ч аш-н 1 ц к 1 р-н Вшганью, Красналук!, Лукомль, Шарка?шчынск1 р-н Еды, Куштал!, Трабаушчына, Ш у mi Л1НСК1 р-н Барсук!, Гульбштча, Ужляцша, Цгжма
Гомельская вобл. Акцябрск! р н Альбшск, Гарохавшгчы, Дзербш, Заба лацце, Кавагц, Курын, Лаусыяк!, Ляска-В1чы, Некрашы, Рабкор, Ражаноу, Старая Дуброва, Харомцы, Е л ь с к з р н Вярх!, Кочышчы, М1калаеука, Новае Высокае, Скароднае, Ж л о б 1 н с к i р-н Акцябр, Антонаука, Кароткавшы, Праскурн!, Чорная Вхрня, Ж ы т к а в i ц к 1 р-н Азяраны, Беразняк!, Ьу да, Дзякавгчы, Ельна, Запясочча, Леш-на, Поучын, Старый Залющчы, Старый М1лев1чы, Кал1нкавщк1 р-н Азарычы, Лозкх, Сышчыцы, Лель-ч ы ц к 1 р-н Глушкавшы, I онеж, Мазырск! р-н Каз1М1рауская Буда, Казпшраука, Касцюковны, П е т -р ы к а у с к 1 р-н Багрымав1чы, Ье-разняю, Вялпая Сялющчы, Зарочка, Людзвшоу, Хвойня, Рагачоуск! р - и Каменка, Рыскова, Сялец, Талоч-кау, Фалевмы, Рэчыцк! р-н Бор-хау, Кабылева, Светлагорск! р-н Астроучыцы, Коущчы 2-я, Мал1-моны, Печышчы, X о й н 1 ц к i р-н Алексны, Масаны, Уласы
Гродзенская вобл. Гродзенск! р-н Пузавшы (цяпер Партызанская), Дзятлауск! р-н Вялпсая Воля,
300
НАСОВ1ЦК1
Гарадкт, Дварэц, Лштчанская Путча, Трахтмавтчы, I у е у с к i р-н Ятаута-В1ЧЫ, Кар э л 1цк 1 р-н Новае Ся ло, Ярэм1чы, Л 1 д с к 1 р-н Лесина, М астоуск! р-н Баяры, Задвор е, Княжаводцы, С л о н i м с к i р-н Акупшава, Баравткт, Вастлевтчы, Ни ПаУлавтчы, Сярк1, Шчучынскт р н Агародзшиа, 31няк1
Магтлёуская вобл А с i п о в i ц к i р-н Асавок, Базок, Брыцалавтчы, Буда, Вялцсая Гарожа, Вярбтлава, Лочын, Мяжное, Пагарэлае, Паля дю, Б ы -х а У ск 1 р-н БоУкт, Ветранка, Втля-га, Гарадзец, Дабужа, Краснща 1-я, Смалща, Студзенка, Сял1ба, Хаммы, Б я л ы н щ к 1 р-н БрэнькаУ, By гольшчына, Галоучын, Заазер’е, Мал1 наука, Птлыпычы, Сн ыти, Г л у с к т р-н Славша, Уюнипча, Г о р а ц к т р-н Ленша, НапраснаУка, Д р ы б т н -с к 1 р-н Новае Прыбужжа, Раена, Трылестна, Касцюковтцкт р-н Баравая, Зацтшша, Кавычычы Пань-кауская Буда, Саматэвтчы, К i р а у -с к 1 р-н Ахощчы, Бераснеука, Борю, Гарадзец, Гогаль, Грыбава Слабада, Дзяржынскт (пас ), Збышын, Казултчы, Кострыцкая Слабодка, Кострычы, Новы Гарадок, Нямкт, Пацава Слабада, Чыпрынка, К л 1 м а в 1 ц к 1 р-н Карпачы, Кл 1 ч a f с к 1 р-н Дубно, Круглянскт р-н Бярозка, Вуг-ляны, Гоенка, Дарожкавтчы, Казел, Круча, Стат, Старое Палессе, Цяцерын, Шапялевтчы, Кр ы ч а у с Ki р-н Маляцтчы, Магтлеускт р-н Га-радзштча, Гараны, Дубшка, Залубнтшча, Масток, Пясчанка, Туманаука, Мсцтслаускт р-н Ракгганка, Шамава, Ч а в у с к i р-н Альхоука, Астравы, Аухтмю, Бясчынне, Доул Мох, Дрануха, Зялены Прудок, Капант, Кузьмтнтчы, Радучы, Радучы (пас ), Ра-ман-Втна, Усущак, Чырвоная Паляна, ЧэрыкаУскт р-н Бакунавтчы, Рагальня, Ш к л о У с к i р-н Белая, Праабражэнск, Рабкт
Мшская вобл Барысаускт р-н Валокз, Замошша, 1каны, Крацэвтчы, Крычына, Мсцтж, Новае Сяло, Разлщ-це Старынкт, Цешкаука, Б я р э з i н -с к 1 р-н Баравшо, Краснае, В а ложы н с к 1 р н Вппнева, Козлткт, Кражына, Янушкавтчы, В т л е й с к 1 р н Брыпдава, Гасцтлава, Старынкт, Дзяржынскт р-н Садкаушчына, Сктрмантава, Капыльскт р-н Вялтктя Прусы, Жавалкт, Калодзезнае, Рулева, Крупскт р-н Сомры, Уз-наж, Лагойскт р-н Альхоука, Ганцавтчы, Гарадзнпча, Дунат, Засове, Кандратавтчы, Наваганцавтчы, Нтую, Новае Заполле, Прудкт, Старынкт, Янушкавтчы, М т н с к т р-н Бахме-таука, Вышкава, Камкт, Лястны, П у -хавтцкт р-н Балоча, Беразянка, Валасач, Пристань, Салтгорскт р-н Вейна, Восава, Вялткт Лес, Вя-лтчкавтчы, Даманавтчы, Заброддзе, За-глтннае, Капацэвтчы, Краснае Возера,
11 Насопч
Птсаравтчы, Пузтчы, Старыя Вялтчкавт-чы, Хорастава, Чаланец, Яскавтчы, Слуцкт р-н Адамова, ПалткараУ-ка, Руднаука, Чырвоная Старонка, Смалявтцкт р-н Батута, Кривая Паляна, Хаценава, Чэрвеньскт р н Ачыжа, Дубауручча, Усохт
Jlim Беларусь у Вялткай Айчыннай вайне, 1941—1945 Энцыкл Мн , 1990, Нямецка-фашыецкт генацыд на Беларусг (1941—1944) Мн 1995
НАСбВЩК! РАЁН 1спавау з 8 12 1926 да 4 8 1927 у Гомельскай акр Цэнтр в Насовтчы Падзяляуся на 25 сельсаветау Антонаускт, Гадзгтаускт, Гардуноу-скт, Глыбоцкт, Грабаускт, Дуяпаускт, Запрудоускт, Зябраускт, 1вакаускт, Кан-такузаускт, Клтмаускт, Крауцоускт, Лагу-ноусю, Макау сю, Маркавтцкт, Насовтц-кт, Паддабранскт, Песачнабудскт, Пра-копаускт, Прыбыткаусю, Рог-1лецкт, Рудня-Прыбыткаускт, Старасельскт, Ху-таранскт, Чарацянскт 4 8 1927 раен скасаваны, Антонаускт, Грабаускт, Дуянау-скт, ЗапрудоУскт, ЗябраУскт, КантакузаУ-скт, Клтмаускт, ЛагуноУскт, Насовщкт, Песачнабудскт, Прыбыткаускт, Рудня-ПрыбыткаУскт, Старасельскт, Хутаран-скт с/с перададзены Гомельскаму р-ну, астатнтя — Церахоускаму р-ну
НАСбвГЧ 1ван 1ванавтч [26 9(7 10) 1788 в Гразтвец Быхаускага пав Маплеускай губ (цяпер Чавускт р-н) — 25 7(6 8) 1877], бел мовазнавец-лекст-кограф, фалькларыст, этнограф Скончыу пмназтю т духоуную семтнарыю (1812) у Маплеве 3 1812 выкладчык, тнепектар Аршанскага, выкладчык, рэк-тар Мсцтслаускага духоуных вучылт-шчау, з 1822 загадчык, наглядчык, выкладчык Дынабургскай пмназн, Мала-дзечанскага, Свянцянскага дварансктх вучылшгтау 3 1843 у адстауцы, жыу т займаУся навук працай у г Мсщслау Пераезды па службе, падарожжы па Беларуст далт яму магчымасць сабраць бататы лекстчны, фразеалапчны т фалькл матэрыял Супрацоуитчау з Аддзялен-нем рус мовы т славеснасцт Пецярб АН, Археаграфтчнай камтстяй, Аддзя-леннем этнаграфц Рус геагр т-ва Па тх прапанове склаУ першы пет слоунтк бел мовы «Алфавггны паказальнтк ста-
ражытных беларусктх слоу, выбраны* з Актау, што адносяцца да псторьн За ходняй Растт», дзе растлумачыу кадя 13 тыс слоУ т паняццяу (УвараУская прэ мтя 1865, рукаптс, завершаны У 1867 у б-цы Рас АН у С -Пецярбургу) Асн месца У яго навук спадчыне заимас тлумачальна-перакладны «СлоУшк бе ларускай мовы» (1870, факстмтльна пе равыдадзены У 1983), у якт Уключана больш за 30 тыс слоу, зашеаных у Мн плеУскай, Вщебскай, Мтнскай т [ро дзенскай туб, выбраных з вуснай нар творчасщ, старабел птсьмовых крыши (Дзямтдауская прэмтя 1865) У 1881 вы дадзены «Дадатак да беларускага слоу нтка 11 Насовна» (каля 1 тыс новых слоу) Сярод шматлтктх яго фальклорна этнагр прац, дзе аналтзуютща жыцце i побыт народа, яго духоуны свет т мм раль, важнае месца займаюць «ЗборнЙС беларусктх прыказак» (1867), у Я8 Уключана т растлумачана эквтвалентав з шш моу, пракаменцтравана каля 350® прыказак, прымавак, прыгаворак т 1нИК блтзктх да тх паняццяу (залаты меда® Рус геагр т-ва), «Беларусктя прыказкИ прымаУкт» (1852), «Беларусктя прыказй т загадкт» (1868), «Беларусктя песне (1873, больш за 350 тэкстаУ), збортй «Легенды, пад анш, былтны, баЯ| анекдоты» (лес рукаптсу невядомы)И| пет -лтнгвтстычным даследаванш <Аб пляменах да часоу Рурыка, што засялюп беларускую тэрыторыю» Н даводз1у што назвы плямен «дрыгавтчы», «радзт мтчы», «крывтчы» т шш паходзяць ад бел нар слоу (рукаптс у б-цы АН Рм У С -Пецярбургу) АУтар историка ме муарнай працы «Успамшы майго жьш ця» (рукаптс у 1н-це мовазнаУства тмя Я Коласа Нац АН Беларуст), артыку лаУ, прысвечаных песеннай культуры беларусаУ ПераклаУ з лацшекай мовы 3-томную працу А Тэйнера «Сгаражш ныя помнткт, што асвятляюць псторыю Польшчы т Лттвы», у якой адлюстрава ны узаемадачыненнт Польшчы т ВКЛ асветлена псторыя зямель Беларуст з 1217 па 1696
Jlim Ш е й н П ИИ Носович (Краткий биогр очерк) // Изв Отд-ния рус яз и ело вескости имп Академии наук 1900 Т 5 кн 3 Гултцкт МФ Нарысы псторыт бела рускай лексткаграфи (XIX — пачатак XX ст) Мн 1978 С 50—-83, Ц т ш ч а н к а 1 Пер шапраходзец // Полымя 1983 X» 10 Суд нтк М Р 11 Насовтч т яго слоунтк // Насо втч 1 Слоунтк беларускай мовы Мн , 1983
Тоаф Хауратот
НАСбВ1ЧЫ, старажытнае селтшча ка ля в Насовтчы Добрушскага р-на У вышку археал даследаванняу выяулена паУзямлянка з ямай ад апорнага слупа т адкрытым агнтшчам, якая адносщца да калочынскай культуры Знойдзены ляп ная т ганчарная керамтка розных часоу глтняныя праслтцы, фрагменты жал прылад працы, сердалткавыя г шкляныя пацеркт т шш Селтшча датуецца не кальктмт этапамт I—3 ст , 5—7 ст мат чыма 8—9 ст , 10—11 ст
НАСбНА^ Арсен Мткалаевтч [15(27) 8 1 898, г ЕУпаторыя, Крым — 234 1965], растйскт псторык Д-р ист и
(1944) Скончыу Петраградсю ун-т (1922) 3 1924 працава? у Дзярж Эрм1 тажы, з 1935 у маскоускай ipyne Пето рыка-археаграфтчнага ш-та АН СССР (з 1936 1н-т псторыт АН СССР) Выву-чаУ псторыю Pyci эпохт феадалтзму, пет геаграфпо, крышцазнауства Выя-вху 1 даследавау больш за 1000 стараж рукапюаУ з летаптснымт тэкстамт, выдау миопя рус летаптсы, утл пскоусюя, наУгародск! 1-ы У працы «Руская зям-ля» 1 Утварэнне тэрыторы! старажытна-рускай дзяржавы» (1951) даследавау По-лацкую, Тураускую, Брэсцкую земл1 Меркавау, што У 12 ст Лттва размяшчалася па суседству з Мшскам i плацша даншу Полацку Прааналиавау працэс фармтравання i росту тэр Полацкай зямл1, прычыны барацьбы Полацка з Кивам ВыказаУ меркаванне пра мясц паходжанне пер шага полацкага князя Рагвалода
Тв Монголы и Русь М , Л , 1940, Исто рия русского летописания XI — начала XVIII в М 1969
Лип Кучкин ВА АН Насонов Биогр и творческий путь // Летописи и хроники, 1973 г М , 1974 Мисола Ермоловы
«НАСТАУНЩКАЯ ГАЗЕТА», рЭСПубЛ!-канская газета, разлтчаная на работн! каУ адукацы! Беларуш Выходзщь са снеж 1945 у Мшску на бел мове (да 1957 — 1 раз, з 1958 — 2 разы, з 1998 — 3 разы на тыдзень) Асвятляе дырою комплекс праблем адукацых i выхавання 1нфармуе аб ушм новым, зфеиыуным, што нараджаецца пед нрактыкай 1 навукай, аналтзуе развщце лед думк1 на Беларуст, асэнсоувае i акумулюе шырою спектр нестандартных щэй, адукац тэхналопй i праекгау Расказвае пра рэформу агульнаадук школы, перауладкаванне прафешйнай i вышэйшай школы, пра шетэму адука-ЦЫ1 у крашах замежжа Адрасавана нас таутакам, выкладчыкам, навукоУцам, навучэнцам, студэнтам, бацькам
НАСТАУН1ЦК1Я 1НСТЫТУТЫ, 1) пе-дагапчныя навуч установы у 1872— 1918, яки рыхтавал! настаушкау для га-радаах вучылиичау (з 1912 для вышэи шых пачатковых вучылиичау) Тэрмш навучання — 3 гады (у яУр — 4 гады) Прымалтся пераважна мужчыиы ад 16 да 30 гадоУ, правасл веравызнання, яюя мелг стаж пед працы У пач школе не менш за 2 гады На Беларуш дзейшчал! 5 Н 1, яюя падпарадкоувалтся Bi-ленскай навуч акрузе Вшенсю яУр (з 1873), Вшенсю хрысщянсю (з 1875), Вт-цебск! (з 1910), Маплеусю (з 1913), Мшскг (з 1914) Пры стварэнш Вщеб-скага Маплеускага i Мшскага Н i ма-тэрыяльиую дапамогу аказал! органы гар самаюравання i земски установы Паводле статута 1872—76 Н i павшны был! даваць незакончаную вышэйшую адукацыю Аднак матэрыяльным забес-пячэннем, аб'емам i зместам навуч праграм Н 1 саступал! узроуню пмназтй 1 ратных вучылштчаУ Слухачы ,1грымлшал1 дзярж стыпендьп У Н i выкладалюя педагопка, пшхалопя, лоп-ка плена, рус мова i л-ра, багаслоУ-
сюя дысцыплшы, сусв л-ра, геаграфш, псторыя сусв 1 Раен, матэматыка, прыродазнауства, фтзгка, хтмтя, астраноми, чарчэнне i маляванне, музыка i спевы, пмнастыка т шш , у Вшенсктм 1 Вщебсюм Н1 — 1 ручная праца Значная увага аддавалася гуманпарным прадме-там, методыцы выкладання, правасл выхаванню Для правядзення практичных пед заняткаУ пры Н1 дзейшчал! Узорныя гар вучылшгчы У 1907 пед радам ш-тау пры Узгадненнт з юраУнщ-твам навуч акруп дазволена уноещь змены У навуч праграмы 3 1910-х г у Н 1 Беларуш факультатыУна вьткладаль ся замежныя мовы, пашырыуся змест навуч праграм У 1915 пры Н т створаны аднагадовыя пед курсы з увядзен-нем спецыялпацыт па падрыхтоУцы настаушкау, на яки прымал! i жанчын Пасля Лют рэвалюцьп 1917 пры па-ступленш у ш-ты адменены палп , рэ-Л1Г, нац 1 шш абмежаванш, Н i перау-твораны у навуч установы змешанага тыпу (прымал! 1 мужчын, т жанчын) Паводле рашэнняу Усерас з’езда выкладчыкау Н 1 (Пецярбург, жн 1917) у ш тах уводзшася спецыялгзацыя на ист -славесным, фтз -матэм i геагр -прыродазнаучым аддзяленнях, выпус-кнткам дазвалялася паступаць у ВНУ, навуч праграмы наблтжаны да узроуню вышэйшай школы, уводзшася выкла-данне стараж i замежных моу, фшасо-фп, эканам дысцыплтн, сацыялопт i мш Н г абвяшчалтся аутаномнымт навуч установам! з непаерэдным падпа-радкаваннем Мш-ву асветы Расп, уводзшася выбарнасць пед юраунштва Дазвалялася вывучэнне нац моу, л-ры, псторыт, краязнаУства, выкладанне на роднай мове студэнтау, утварэнне нац аддзяленняУ Асн форма выкладання — лекцыйная Узорныя гар вучылтшчы пры Н т пераугвораны у вышэйшыя пач вучылшгчы У 1918—19 Нт рэфармаваны У педагаггчныя гнетыту-ты 2) Пед навуч установы у 1930— 50-я г, яюя рыхгавалт настаушкау для 5—7-х класау 7-гадовых т сярэднгх школ Створаны у сувязт з пераходам да усеагульнага 7-гадовага навучання У СССР У БССР у 1936 Н 1 аргантзаваны у Мшску (у 1947 пераведзены у Маладзечна), Вщебску, Гомелт, Оршы, Рага-чове, у 1937 — у Маплеве, у 1940 — у Баранавтчах, Гродне, Пшску, у 1945 — у Брэсце У 1950-я г пераугвораны у пед ш-ты або пед вучылшгчы
Лип Асвета i педагапчная думка У Белару-С1 Мн , 1985, Кравцов АИ Педагогическое образование в Белоруссии в дооктябрьский период // Уч зап Минского гос пед ин-та иностр яз Сер пед 1958 Вып 1
Уладзгмгр Ляхо))ск1
НАСГАуНЩКТЯ СЕМШАРЫ!, спе-цыяльныя пед. навуч Установы у 19 — пач 20 ст , яюя рыхгавалт настаушкау для пач школ Першая У Беларуш Нс дзейшчала у Вщебску у 1834—39 Пасля падаулення паустання 1863—64 рас урад пайшоу на стварэнне Неу Беларуст з мэтаю падрыхтоую настаунткау для новаутвораных рускамоУных пач школ Створаны 4 Н с Маладзечанская
301
НАТАЛЕВ1Ч
(1864, першая на тэр Рас тмперыт), Полацкая (1872), Нясвтжская (1875), Свтслацкая (1876) Паводле новага статута у семшарыт прымалт мужчын правасл веравызнання, яюя скончыл! двух-класнае пачатковае вучылгшча з 5—6-га-довым курсам Навучэнцы атрымлшалт дзярж стыпендыт Тэрмтн навучання — 3 гады Выкладалтся багаслоусюя дысцыплшы, рус мова г л-ра, арыфметыка з пачаткамт алгебры, геаметрыя, прыродазнауства, фтзтка, псторыя 1 геаграфш Раен, чарчэнне, маляванне, музыка т спевы, пед дысцыплшы, методыка выкладання У пач школе т шш Пры Н с дзейнтчалт Узорныя пач вучылтшчы для правядзення практычных пед заняткаУ слухачоу Паводле палажэння Мш-ва асветы Раен ад 11 3 1902 у Н с павялтчаны тэрмтн навучання да 4 гадоу, колькасць навуч гадзтн па некат предметах, уведзены занятю па ручной працы Значная увага аддавалася практичным пед заняткам т методыцы выкладання У час рэвалюцыг 1905—07 навучэнцы Н с Беларуш удзельнтчалт у антыурадавых выступлениях, у бел нац -вызв руху У 1908 дазволены жаночыя Н с На пач 20 ст адкрыта яшчэ 5 Нс мужчинская у Рагачове (1909), жаночыя у Оршы (1911), Барысаве т Го-мелт (1915), Бабруйску (1916) У 1-ю сусв вайну Маладзечанская, Нясвтжская т Свтслацкая Н с эвакутраваны у Расно У чэрв 1917 Нс прыраунаваны да сярэднтх навуч устаноу (пмназтй т рэальных вучылтшчау), пры паступленнт адменены Усе абмежаванш палтт , рэ-лгг, нац 1 шш характеру, пераутвора-ны у навуч установы змешанага тылу (прымалт мужчын т жанчын) Гэрмш навучання павялтчаны да 5 гадоУ Уве-дзена выкладанне замежных моу, сусв псторыт, геаграфц т тнш У 1919—20 паводле пастановы Наркамасветы РСФСР Н с Беларуш пераугвораны у 3-гадовыя пед курсы, у 1920-я г — у пед тэхнт кумы
Лт Асвета 1 педагапчная думка У Беларуст Мн , 1985, Кравцов АИ Педагогичес кое образование в Белоруссии в дооктябрьский период // Уч зап Минского гос пед нн-та иностр яз Сер пед 1958 Вып 1
Уладзгм1р Ляхоускг
НАТАЛЕВ1Ч Нтчыпар Якаулевтч [4(17) 5 1900, г Орша — 28 3 1964], дзярж дзеяч БССР Скончыу Ваен-палтт ака-дэмтю тмя Талмачова у Леншградзе (1934) Удзельнгк грамадз вайны У 1919—37 у Чырв Армн палпрук роты, камтсар палка, нач палггаддзела дывтзп 3 лтст 1937 да лтп 1938 в а старшынт ЦВК БССР У 1938—47 старшыня Прэзщыума Вярх Савета БССР т нам старшынт Прэзщыума Вярх Савета СССР У 1948—56 на адказных пасадах у Пен-зенскай вобл У 1956—60 на гасп рабоце У Мшску, Баранавтчах, Брэсце Чл ЦК у 1937—47, Бюро ЦК КП(б)Б у 1938—47 Дэп Вярх Савета СССР у
302
НАТАНСАН
1937—50 Вярх Савета БССР у 1938— 51
НАТАНС АН-ЛЕСЫ (Natanson Lcski) Ян (17 11 1883 Варшава - 27 12 1909) польск! псгорык 1 географ Д р габшгга ваны (1946) праф пал шычаипы (1957) Вывучау прыродазнаучыя навую i сельскую гаспаларку у Берне (Шнеица рыя), Вроцлаве скончыу Кракаусю ун-г (1917) У 1920—36 выкладау геа графио । псгорыю у сяргдшх i ваиско вых школах Варшавы У 1945 —60 у Кракаускш уп це У мапаграфгях < Г ic торыя усходняи гранты Рэчы Паснлп таи Ч I Маскоуская гранща у ягелон скую эпоху» (1922) «Эпоха Сгафана Ьаторыя у пегорыт усходняи гранты Рэчы Паспалгтаи» (1930) лрасачыу зме мы гзярж между ВКЛ 1 Маскоускай дзяржавы у 15—16 ст у вышку поинау памгж гиг I заключэння М1рных дагаво pay Аутар шматлпох пет карг
7 в Zarys gramc i pod/ialow Polski najstaisztj Wroclaw 1953 Panstwo Mieszka Pierwszcgo (Zagadniemi terytonalne) Wroclaw, 1958 Rozwoj terytonalny Polski Od czasow najdawniejszych do okresu przebudowy panstwa w latach 1569—1572 Warszawa 1964
Лип ? e 1 e w s k 1 R fan Natanson I eski (Wspommeme i bjbliognlia prac) // Studn historvczne 1970 7 3
НАТАРЫУС (лац notanus шсар, сакра тар) службоиая асоба у ВКЛ якая мела права сведчыць здзелкг, пералачу спад дынных правоу i шш дзеянш для на дапня im юрыд моцы Пасля свсдчаиня Н прывагнаправавыя дакументы набы ваЛ1 моц публшнаправавых Вядомы з канца 15 ст Н агрымл1вал1 иаунамоц сва ад рымсюх папау (аностальсюя Н ) Ш гмператарау Свяшчэннаи Рымскаи 1мперы1 (цэсарсюя Н ) непаерэдна або праз упаУнаважаных на гэта асоб — протанатарыусау Паводле падшкаУ ЕАхманскага, у ВКЛ у 1492—1525 было больш за 60 Н , пераважна апостольски (звычайна гэта бьин духоуныя асобы, гал ч плябаны) Напр, Н быу паэт лацппст М PycoycKi За выкананне абавязкау Н атрымлгвал! пэуную плату У 16 ст з развщцем судовай стстэмы юрыд сведчанне актау перайшло да т сарау каралеусктх польных, Трибунала ВКЛ teMCKix 1 гродскгх судоу, рэгентау канцылярый У лащнамоуных дакумен-тах шеары называйся Н У Рас тмперьп насада Н уиелзена у 1866 «Палажэннем аб нагарыяльнай частцы»
НАТУРАЛЬНАЯ ГАСНАДАРКА, гаспа-дарка, якая задавольвае свае патрэбы за кошт уласнаи вытв-сцг Пры Н г грамадства складалася з патрыярхальных еял сем’яу, сельсюх абшчын, феад па-месцяу яюя выконвалг усе вщы гасп работ 1снавала пераважна у першабыт-наабшчынным грамадстве, пры рабау ладальшцтве i феодализме, калх грамад-сю падзел працы быу слаба развггы У еял гаспадарцы Беларуш панавала да сярэдзшы 19 ст 3 развщцем прадук
цыиных си, грамадскаха падзелу пра цы гаварна гратовых адносш Нг распадалася, пашыралася таварная вьпв-сць якая стала пануючаи пры ка ппалгзме
НАТУРАЛЬНЫ ПАДА1АК абавязковы падатак на карысць дзяржавы, феадала або царквы яю еяляне плациц натураю (зернем сенам медам, воскам футрам, птушкаю яйкам!, рыбай, пражай i шш) У Беларусг да 16 ст быу асн формаю павшнасцей (гл Аброк, Данша, Дзякла, Джсящна, Стация} 3 развщцем ыварнаи вытв-сцг Н п заменьвауся гра шовым
«НАУЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫИ БЮЛЛЕТЕНЬ АРХИВНОГО УПРАВЛЕНИЯ ПРИ СМ БССР». Выдавауся у 1956—61 у Мшску на рус мове Выхо дз1у 2 разы у год Першыя 7 нумароу (1956—59) назывался «Информацией ный бюллетень Архивного управления МВД БССР» Быу разлнаны на исто рыкау 1 apxiBicray Як i яго аналог «Воп росы архивоведения», шго выдавауся у Маскве меу раздзелы «Дакументы» «Аргыкулы» «Паведамленн! i нататю», <Хрон1ка», «Ь1бл1яграф1я» Акрамя ш фармац метадычных публгкацый па пегорьп арх1унаи справы i археаграфп (А I Азарау, М Ф Залом 1 А Камаро на 1 шш ) у бюлетэш змешчаны гр тыку лы навук характару «Белнацком (пета рнчная даведка)» В А Круталевтча (I960 № 1 (8)], «Нясвтжскг apxiy кн Радзгвыау (Агляд дакументальных ма тэрыялау)» I Я Лявонцьевай, «Архгуная справа на Беларуш да Вялгкаи Кастрыч нщкай сацыялютычнай рэвалюцы!», «Цэнгралтзацыя архтунай справы Беларускай ССР у 1918—1925 п » Азарава, «Рукашс другой частю «Беларускага ар хгва старажытных грамат» Т А Трухшай (усе 1961, № 9—11) Публжавау паведамленн! Трухшай, Л В Аржаевай, В I Гурскага MI Камшскат a i шш даслед-чыкау пра бел дакументы, яюя знаходзяцца у замежных архгвах На старой ках бюлетэня змешчаны таксама паста новы 1 распараджэнш Урала БССР па пытаниях архгунай енравы, падборкг да-кумептау да юбшейных дат, пра дапамогу фронту у гады грамадз вайны 1 за-межнай штэрвенцы! 1918—20 i шш Выйшла 11 нумароу ТУНхась Шумейко НАУГАРбДСКАЯ ФЕАДАЛЬНАЯ РЭ-
СПУБЛ1КА, дзяржава (у 1136—1478) на ПнЗ сучаснай Расп Актыуна каланиа вала земл! на Пн i У да Паун Лелавпа га акина i Урала Югру, Вятку, Перм i шш Да Болатаускага дагавора 1348 намшальна уключала 1 тэр Пскоускай феодальной рэспублпа Органы кграван ня — баярская рада, веча, якое выбгра ла ешскапа (потым архгешскапа), па садшка, тысяцка!а Князг запрашалгея па дагаворы з вечам, был! гал ч воена-чальнгкамт Развгтая сютэма мясц сама-юравання юнавала у розных гар цэн-грах 3 умх зямель Руш Н ф р падтрым-лгвала найб цесныя гандл i культ кан-такты з Зах Еуропай (утл з Ганзой, якая трымала У Ноугарадзе буйную
факгорыю) 1 была самай эканашчЯИ культурна развитий часткаи Руш АмИ на широка гут была рашшусюДиИ шсьменнасць юнавалт багатыя тЙиЦ шш летатисання (гл Паугародскгя МЯП шеи) у канцы 15 ст пачала прайгиИ еурап вучонасць узнгкал! навук гуЯН з явился першыя на Руш epaci Я
Развщце Н ф р адбьгвадася ва УМИ|| пастаяннаи агрэсп з боку суседзйМ|| сваю псторыю 26 разоу ваявагйМ Швецыяй ill — з Лгвонсюм ордэдаи у 1-и пал 13 ст адбгла каля 15 лпотоЯ нападау, але пасля буйно: а иараЖ^И лпоуцау у 1245 усталявалюя парауЛН М1рныя адносшы з ВКЛ Часта саюж| кам Hoyiaparia выступала Палаша княства 3 1330-х г ВКЛ шкну.ю! усталяваць сюзерэштэт нал Нф'.р» (дзейнасць юг Нарымонта) шго в№И-кала нроцщзеянне Маскоускага вялкага княства 1 эта вымушала Н ф р лаМр& ваць пам1ж гэгымг дзвюма буйным; дзяржавам! i працяглы час захоува® незалежнасць Служылымг князяМг J Н ф р часта запрашалгея княз: з ВКД (Лугвен, Нарымонтавмы i шш) ЯКИ традыгхыина аддавал1ся для «кармлрц^ ня» Лада: а Арэшак Карэла Капора: Паралельна юнавала «маскоуская ыси ма кармленняу», куды запрашалгея с ;у жылыя князг з тэрыгорыи падком трольных Маскве Маскоускае ши княства t ВКЛ актыуна умешвалюя у барацьбу наугародсюх «партии» i над трымлгвалг свагх прыхиьнгкау ваен и лай (напр , Альгерд у 1345) На прапяп свайго княжання вял князь ВКЛ Bnayi [1392—1430] пры падгрымцы польск караля Ягайлы 1мкнууся усталяваць кантроль над Ноугарадам i Пскова^ Яшчэ у 1389 кн Лугвен дау васальну^ прысягу Ягайлу як сюзерэну Н ф (У што трымалася у тайне ад сами наугд, родцау Паводле умоу Салтскага даг^ вора 1398 I Раценжскага дагавора /404 прадутледжвалася садзейшчанне ,.li поискана ордэна у далучэнн! Н ф р ВКЛ, у 2-й пал 1410-х г рымскш папй laan ХХШ 1 Марцш V выдал: некалью булау, яюм! прызнавал: В паута i Ягайлу «генеральным: впсарьгям!» Ноугарада i Пскова, але тым удалося захаваць са-мастойнасць Перакананне, што Ягайла 1 Вггаут «валодаш» Ноугарадам, было хоць 1 неабгрунтаваным, але дасгаткова распаусюджаным у ВКЛ i Польшчы на працягу 15—16 ст i доутг час служила падставай для прэтэнзгй на «вяртанпе» Ноугарада у склад ВКЛ Спрабуючы за халщь Ноугарад, Вггаут веу супраць ято войны (асаблгва маштабную у 1428) яюя не мел: рэальных вынткау Най болыпага росквгту эканомжа i культура Н ф р дасягнула пры архгепгекапе Яу фгмгг (1429—58), паслядоуным прыхшь ищу незалежнаецг На працягу 15 ст НаУгародскае архгешскапства толыа фармальна падпарадкоувалася Уладзь мгрскай (факгычна Маскоускай) мггра-полп г мела цесныя кантакгы з Кгеу скай (факгычна Новагародскай) мира пол1яй Архгешскапы, юрыедыкцыя яки пашыралася г на Пскоу, дэманстратыу на ухглялгея ад удзелу у царк саборах у
303
НАЦЫЯ
Маскве, у той жа час прадстаушкз Ноу-гарада уваходзип у дэлегацыю мхтрапа-лпа Цамблака на Канстанцкс сабор 1414—is Аднак пасля Яжэлбхцкага мх-ру 1456 з Масквой ступень незалежнас-Ш Нфр у правядзенш знешняй нал1 1ЫК1 стала значка абмежаваная Пасля смерш арххепхскапа 1оны у 1470 кхрую-чыя колы Нфр адчулх непазбежнасць страты незалежнасш х сххлялхся да зблх-жэння з ВКЛ Яны запрасхлх да сябе з ВКЛ слуцкага князя Мххаыа Алелькавх-ча (гл у арт Алелъкавми), збхралхся за-цвердзщь свайго новага арххетскапа у юеускага мхграпалхта Григория Болгары на 1 былх гаховы прызнаць свахм сюзе рхнам вял князя ВКЛ Казхмхра IV На гяыя «лацшскхя» схмпатьп Вял Ноуга рада, а галоунае на хмкненне пралтхоу скай партьп захаваць наугародскую <даУнхну» Масква адказала паходам, у вышку якога Ноухарад быу вымушаны 118 1471 падпхсаць Карастынскх мхр Каичаткова незалежнасць Нфр лхквх (авана вял князем маскоусюм 1ванам III у 1478
Лип Р о i о в НН Повесть о Новгород ском белом клобуке (идейное содержание время и место составления) // Уч зап ЛГУ Сер филол наук 1954 Вып 20, Л и хач ев Д С Новгород Великий Очерк истории культуры Новгорода XI—XVII вв М , 1959 Вернадский ВН Новгород и Нов!о родская земля в XV в М , Л 1961 Янин ВЛ Новгородские посадники М, 1962 ЯI о ж Новгородская феодальная вотчина (Ист-генеал исслед) М, 1981, Kone cz п у F Jerzy Semenowxcz Ostrogskx w Nowogro dzic W 1458—59 r // Ateneum Wilenskxe 1925 T 3,7 9, Krupa К KsiqZ?ta htewscy w Nowogrodzie Wielkxm do 1430 r // Kwartalnik historyezny 1993 K° 1 Алесь Белы
НАУГАРдДСК1Я ЛЕТА1ПСЫ. помнхкт сгаражытнарускага леташеання 12—17 ci Складалхся у Ноугарадзе Вядома 5 асобных леташеных помнгкау, якхя за-хавалхея у шматлхюх стсах 3 хх найб старажытныя х каштоуныя — Наутарод-СК1 1-ы (звесткх даведзены да 1-й пал 14 ст > 1 Наугародсю 4-ы (да 2-й пал 15 ст) Вылучаюцца змястоунасцю, даку-ментапьнай дакладнасцю, лаканхчнасцю I дэмакратычнасцю мовы х стылю Ад-люстроУваюць храмадска-палхт 1 культ жыцце Ноугарада, яго сувязх з Псковам, Полацкам, Масквою, ВКЛ, Лхвонхяй х шш гарадамх х землямх Падзех апхеаны у пагадовай форме 1 асветлены з паз>-цый агульнанар патрыятызму Н л ад-крываюцца «Аповесцю лннулых гадоу» i змяшчаюць, апрача арыпнальных мясц хвестак, пет -дакументальны i лхтара-|урны матэрыял пра мшулае Русх, запа-зычаны з хнш стараж -русюх крынщ Леташсы багатыя звесткамх па псторых Беларусх 1 ВКЛ, асаблхва Наугародсю 4 ы летапхе, што паслужыу адной з асн крынщ 2-й рэдакцых Беларуска-лтоу скага летатсу 1446 На падставе Н л складзена агульнарус частка леташена-ia зборшка 1-й пал 16 ст., яю захоувау-ся 1 дапауняуся ист запхеамх у Супраслх (хл Супрасльскг рукатс) У 15—17 ст на бел землях бытавалх х хншыя Н л х роз-11ыя летатсныя камшляцых наугарод-
Бропзавыя падковападобныя ф1булы (1, 2, 4 7—10) манетападобная падвеска (3), фрагмент тканхны (5), шыйная грызня (6) з кур-ганнага моплыпка НаУры
скага паходжання (напр , Аурамкл лета-тс)
Публ Новгородские летописи СПб , 1879, ПСРЛ Т 4 ч 1—2 Пг , Л , 1915—29, Т 30 М , 1965, Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов М , Л , 1950 Новгородская харатейная летопись (Текст) М, 1964
Лип Лихачев ДС Русские летописи и их хсультурно-историческое значение М , Л , 1947 Вячаслау Чамярыцю
НАУРЫ, курганны мопльнхк 11—12 ст каля в Науры Мядзельскага р-на Складаецца з 2 хруп (10 х 67 насыпау) Пахавальны абрад — трупапалажэнне на гарызонце галавой на 3, часта на по-пельнай падсыпцы Знойдзены жал на-жы, сякера, рэштю драулянага посуду, 1 анчарная керамхка, пацерю (шкпяныя, бурштынавыя, з горнага хрусталю), бх-сер падвескх, бронзавыя пярсценю, спражкх, вхтая грыуня, сярэбраная бляшка з арнаментам, зорчатая фхбула, бразготю, крыжык, медныя залачоныя плаецхню-драбнщы з выемчатай эмал-лю чырв колеру х шш Мае крывщка-дрыгавхцкую этпхчную прыналежнасць
НАЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, падрыу чыг моста цераз р Нача на лхнхх Бары-сау—Крупкх 277-м партыз атрадам 9 9 1942 у Вял Айч вайну Мост за 8 км на 3 ад ст Крупкх меу стратэпчнае значэнне на чыг мапстралх Мхнск-Ор-ша Яго ахоувау фаш гарнхзон (70 птле-рауцау), на блхжэйшых ст Крупкх, Ба-рысау, Бобр, у в Нача знаходзхлхея буйный ням гарнхзоны Падрыхтавалх план х юравалх аперацыяй камандзхр атрада С А Мазур х камхеар I 3 1зох У ноч на 9 вер партызаны атакавалх х зшхпчыл! ахову моста, заклалх узрыучатку х узар-валх яго У ходзе аперацых пусцип пад адхон састау з падмацаваннем ахове
моста Адначасова партызаны разграмхлх у в Нача атрад карнхкау, адбых падма цаванне акупантам з Крупак У вышку аперацых рух на мапстралх быу перапы-нены на 6 сутак
НАЦЫЯ (ад лац natxo племя, народ), устоилхвая этнасац супольнасць лю-дзеи, яктя пражываюць на аднои тэры-торьп звязаны ахулыхым эканам х сац палхт жыццем, маюць адзхную культу ру, мову 1 самасвядомасць У пет раз-вхццх прыходзщь на змену народнасцс х з яуляецца больш высокий ступенню самааргашзацых х кансалщацьп этносу 1снуюць розныя падыходы да вызна-чэпня Н Прадстаунхю пеххал тэорых разглядаюць Н як суб’ектыунае лачуц-це х волю адвольнай групы людзей, гал прыкметам! якой з’яуляюцца валоданне агульнай пет памяццю х хмкненне жыць разам (Г Кон, К 1глтан, Э Рэнан) Паводле М Вебера х П А Сарокша, Н уяуляе сабой супольнасць, якая аб яд-нана агульнасцю мовы, рэлхпх, звычаяу, займае агульпую тэрыторыю 1 шкнецца да стварэння уласнаи дзяржавы Эта-тычныя тэорых зыходзяць з таго, што Н утвараюць людзх не абавязкова аднаго этнхчнага паходжання, але яны адно-сяцца да дадзенай дзяржавы як да сваей радзхмы Марксхзм-лешнхзм працэс утварэння 1 развхцця Н х нац дзяржау звязвае з характэрнымх для новаха часу палхт х сац -эканам фактарамх (пра-мысл пераварот, гасп хнтэграцыя, па-хлыбленне эканам х культ сувязей, стварэнне матэрыяльных, палхт сац -культ умоу для зблхжэння х канчаткова-га злщця Н пасля перамоп камушзму у сусв маштабе) Сучасныя Н фармхра-валхея разам з развхццем капхталхет ад-носхн У вынпсу развхцця таварнай вытв-ецх, гандлю, складвання рэпя-нальных х агульнанац рынкау пера-адольвалася сярэдневяковая адасобле-насць насельншдва Гэта прыводзхла да эканам х палхт кансалщацых народнас-цеи у Н , да стварэння цэнтралхзаваных дзяржау якхя у сваю чаргу паскаралх кансалщацыю Н Утварэнне адзхнай нац мовы х паглыбленне кансалщацый-ных працэсау у розных сферах жыцця садзейншалх складванню агульнанац культуры, фармхраванню асаблхвасцей нац характеру х ментол тэту, узнхкнен-ню нац самасвядомасцх У Европе нац дзяржавы склалхся на аснове аб’яднання этнхчных груп (немцы, хтальянцы) або хх выдзялення з полхэтшчных хмпе-рый (Аустра-Венгерская, Атаманская, Рашйская) Некат Н узнхклх у вышку трансфармацых адной народнаецх, дру-пя — шляхам аб’яднання у Н шэрагу блхзкхх па мове х культуры народнасцей Напр, франц Н ухварылася У вынхку злхцця галау, германцау, нарманау 1 хнш , паун -амер Н узнхкла з перася-ленцау амаль уехх еурап крахи, з яюмх часткова змешвалхея негры з Афрыкх х мясц хндзейцы У крахнах Азн, Афрыкх
304
НАЦЫЯНАЛ
1 Лац Амерыю працэс фармхравання Н непасрэдна звязан з распадам каланх-яльнай схстэмы 1 утварэннем новых незалежных дзяржау Сацыялхст Н у СССР 1 шш крашах свету базхравалхся на грамадскай уласнасцх на сродкх вытв-сцх, адпаведным палхт ладзе, пэу-наи сац -класавай структуры 1 нац складзе насельнштва асобных тэрыто-рый
Бел Н сфармхравалася у 19 — пач 20 ст на аснове этнхчнай х нац суполь-насцх, характерна# для яе папярэдняй феад эпохх Прыххльнпа стараж -рус канцэпцьп генезхсу х развхцця бел Н лхчаць, што ей папярэдшчала беларуская народнасць. якая разам з рус х укр узнхкла на базе старажытнарускай народнасцх У часы Кгеускай Pyci Генуе пункт погляду, паводле якога аснову бел народнасцх складалх усх -слав пля-мены (крывхчы, дрыгавхчы, радзхмхчы) х асобныя хрупы зах -слав х цюркскай этнхчных супольнасцей Аб’ектыуныя перадумовы для пахлыблення кансалх дацыйных працэсау стваралх пэуны узровень гандл -эканам сувязей х дзярж -тэрытарыяльнай хнтэхрацых, якх-мх адрознхвалася ужо сфармхраваная бел народнасць у перыяд Вялжага княс шва Уртоускаеа х Рэчы Паспалтай Пас ля далучэння бел зямель да Расхйскай хмперых у канцы 18 ст лрацягвауся працэс кансалщацых бел народнасцх х пераход да новага этапу развхцця бел этнасу ад народнасцх да Н На завяр-шальным этапе свайго фармхравання бел Н склалася на тэр 5 зах хуберняу Рас хмперых — Вшенскай, Вщебскай, Гродзенскай, Маплеускай х Мхнскай Паводле перапхеу 1897, тут пражывала 5,4 млн беларусау, 1,2 млн яУрэяу, 493 тыс русюх, 424 тыс палякау, 377 тыс украхнцаУ, 617 тыс лггоуцау, латышоу х прадстаУнхкоу хнш нацыянальнасцей, больш за 90% беларусау жылх у сельскай мясцовасцх, бел мову лхчылх род най 74% насельнхцгва Беларусх Каля /5 беларусау афщыйна адносхлхея да дзярж правасл царквы, 18% — да ка-талхцкага веравызнання У гэты час па-чалася масавая мхграцыя насельнштва х працэс фармхравання бел дыяспары Да канца 19 пач 20 ст канчаткова лхк вщавана гасп адасобленасць уехх абласцей Беларусх, сфармхравауся мясц нац рынак, што прывяло да угварэння асн прыкмет бел Н — адзхнетва эканам жыцця беларусау, бел лхт мовы, тэры-торьп культуры Пасля Касхр рэвалюцых 1917 актывхзавауся працэс нац дзярж будаунхцтва У 1918 абвешчана Беларуская Народная РэспуОлжа, у 1919 створана Беларуская Савецкая Сацыялк тычная Рэспублта У 1922 БССР уваи шла у склад СССР У 1939 з уз яднан нем Заходняй Беларуа з БССР была завершена тэрытарыяльнай кансалщацыя бел Н У 1990 створана суверэнная х незалежная Рэспублжа Беларусь Далей -шае паглыбленне працэсу кансалщацых
бел Н адбываецца на аснове выкарыс тання пет -культ спадчыны х нац каш-тоУнасцей, забеспячэння свабоднаха развщця бел дзяржавы як раУнапрауна-га члена еУрап х ахульначалавечай су польнаецх Гл таксама Беларусы, Нацы яналъная палгтыка
Лип Карскнй ЕФ Белорусы Т 1—3 Варшава Пг 1903—22 Яго ж Беларусю народ 1 яго мова Мн , 1920, Маркс К Энгельс Ф О польском вопросе // Соч 2 изд Т 4, Ленхн У1 Крытычныя за меткх па нацыянальнаму пытанию // Тв Г 20 (Поли собр соч Т 24) Карнейчык Я Беларуская наххыя Мн 1969 Бром лей ЮВ Очерки теории этноса М 1983, Эгнаграфхя беларусау Мн 1985, Пили п е н к о МФ Возникновение Белоруссии Новая концепция Мн , 1991 Б х ч М Беларускае адраджэнне у ХЕХ — пачатку XX ст Гхст асаблхвасщ, узаемаадносхны а хншымх народам! Мн , 1993, ДоУнар-За
польскх МВ Гюгорыя Беларус! Мн , 1994 Л ы я Л М Беларуская нация I мова Лтт -пет арт Мн , 1994, Уайт Ф Л Што есьць нацыянальнасыхь’ Пер з англ // Бел пет агляд 1994 Т 1, сш 1, Нарысы псторьп Беларуа Ч 1—2 Мн, 1994—95, С ми Э Д С Нацыянашзм у двадцатым стагоддз! Пер з англ Мн , 1995, Псторыя Беларусх Ч 1—2 Мн , 1998 Стаюслау Дубянецю
НАЦЫЯНЛЛ-ДЭМАКРАТЫЗМ, кхру нак грамадска-палп думкх, якх спалучае агульнадэмакр щэ! х мэты з задачамх сац I нац вызвалення прыгнечаных на родау У такхм сэнсе тэрмш «Н -д » ужывауся для характарыстыкх рэв -дэ макр 1 нац -вызв руху У Беларусх у канцы 19 — пач 20 ст, скхраванага на дасягненне палхт самастойнасцх, адраджэнне нац культуры х самасвядомасцх бел народа Перадумовы для узшкнен-ня хдэалош Н -д стваралхся У працэс е развшця беларусазнауапва, культ -асв х выхаваучай дзейнасщ патрыят студэнц-кхх арг-цый 1 т-вау фтламатау i фгларэ-тау у Вшенскхм ун-це, нелегальнага Дэмакратычнага таварыства у Вшей скай мед акадэмхх Важную ролю у па-шырэннх гэтых щэй адьпрал! К Калх-ноусю, яго «Лхсты з-пад шыбенхцы», газ «Мужыцкая прауда», час «Гомон» Самастойны характар гхеторых, сац х нац правы беларусау, у тл права на развхцце бел мовы х культуры, стварэнне бел дзяржаунасц!, паказвалх х аб-грунтавалх у свахх творах Ф Багушэвхч, Я Лучына (I Л Неслухоускх), Я Купала, Я Колас, М Багдановхч, А Г Гурыновхч, М В Доунар-Запольскх, вучоныя-славхс-ты I этнографы М А Янчук У М Дабра-вольскх, Я Ф Карею, М Я Нжхфароусха, Е Р Раманау, I А Сербау, А К Сержпу-тоусю 1 хнш Тэарэт абгрунтаванню права бел народа на незалежнае хена-ванне, развхцце сваей мовы i культуры шмат увал аддавалх газ «Наша доля» х «Наша шва» Нац -дэмакр памкненнх бел народа знаходзхл! разумение х пад-грымку сярод рус рэв дэмакратау, прагрэсхунай рас грамадскай думкх (А I Герцэн, М А Дабралюбау, М А Ба-кунхн, укр «Кхрыла-Мяфодзхеускае брахггва» I хнш) На платформе Н -д стажп Беларуская сацыялктычная грома да (1902—18), бел нац грамадскхя арг-цых на чале з Беларускгм народным камтэтам у Вхльнх, нац арг-цьп, т-вы,
хурткх, суполкх I згургаваннх У Петрагра дзе, Маскве, ЯраслаУл! 1 хнш гардах дзе было шмат беларусау-бежанцау, ра бочых, салдат, матросау Яны супраць стаялх створаным у той час арг-цыям (Бел т-ва, Саюз бел дэмакратап Бет нар саюз х хнш), якхя, зыходзячы канцэпцьп заходнеруегзму, не признак лх праьа бел народа на самастойнае па лхт I культ развщце, пабудову незалеж най дэмакр дзяржавы Супраць И г змагалхея таксама польская памепхчык ка-клерыкальныя групоУкх х хх друкам ныя выданш Мэта стварэння бел нац дзяржавы аб’ядноувала ycix прыххлып кау Н -д, усе плынх бел нац руху на якхя ен пачау размяжоувацца паси Лют рэвалюцых 1917 х канчаткова jrat-; калоуся пасля Кастр рэвалюцых ГЛ".' абвяшчэння Беларускай Народнай й&а публжг (БНР) х Утварэння Беларускай Савецкай Сацыялгстычнай Рэспу&ий (БССР) 1дэолап х кхраУшкх БНР (А,1.1 11 Луцкевхчы, В Ю ЛастоУскх, Я ЮЛ&Л ехк, П А Крачэускх, I М Сера®, ААСмолхч 1 хнш) лхчылх, што толпа бел нац улада вырашыць праблему: упарадкавання палхт улады, а федэде-цыя магчыма толыа праз незалежнае!» Беларусх х хнш састаУных частак Рас.' хмперых Практичным увасаблепнем хдэалопх нац дзяржаунасц! была палх-тыка беларуазацыц ажыццяУленне якой у 1920-я г дазволхла сфармхраваць нац схетэму адукацы! сродю масавай хнфар мацых I кнхгавыдавецкую справу, акты вхзаваць удзел беларусау у культ i таен жыццх У сярэдзше 1920-х г Камушст партыя абвясцхла Н -д «контррэвалю цыйнай плынню», правым ухишм, «ва рожай антысавецкай щэалогхяи х прак тыкай» У рашэннях VII (1923) х IX (1925) з’ездау КП(б)Б вызначана нал цыя рашучай барацьбы з любымх адхх ленням! нац палхтыкх, у тл вялхка дзярж шавхшзмам х мясц нацыянали мам, супраць ажыццяУлення нацыяма лхет щэалау, адраджэння бурж -дэмакр дзяржаунасц! Дэталевы аналхз сутнасцх Н -д 1 форм яго праяУлення дау сака-вхцю (1926) пленум ЦК КП(б)Б У яго рэзалюцых «Аб рабоце сярод хнтэлхген цых» адзначалася, што у радах бел хнтэ лхгенцых па абодва баю гранты (БССР 1 Зах Беларусь) адбываецца далейшая крышталхзацыя нацыянал-дэмакр на строяу I щэй, якхя праяуляюцца у ад мауленн! дыкгатуры пралетарыяту, ш кненнх да палхт ураунавання сялян ства з рабочим класам, да т зв «сялянскай» (кулацкай) улады х у наступальпай лшп у адносшах да нац меншасцей Сярод хнтэлхгенцых выдзялалася група, якая прадстауляе Н -д х актыуна варожая па лхтыцы партых У дакументах XI з’езда КП(б)Б (1927) адзначалася, што калх Н -д у Беларусх у мхнулым быу прагрэс з’явай, змагауся з самадзяржауем х да вау адпор прыгнечанню з боку рус ца-рызму, то ва умовах диктатуры пралета рыяту ен стау контррэв з’явай, схарава най супраць яе Неабходнасць узмац нения барацьбы супраць Н -д у нац пытаннх падкрэслхвалася у рашэннях лхетападаушеага (1928) аб’яднанага пле-
305
НАЦЫЯ НАЛЬНА
нума ЦК 1 ЦКК КП(б)Б, XII з’езда КП(б)Б (1929) 1 хнш парт дакументах У 1930-я г V рамках барацьбы супраць Н д органам! НКУС БССР была сфаб-рыкавана справа аб «Союзе вызвалення Ьеларуа» (па ей былг арыштаваны дзярж дзеячы Дз Ф Прышчэпау, А В Балщю, Я Дыла, акадэмхю АН Беларус! Ласточек!, Лес1к, С М Некрашэ-В1Ч, шсьменнпа М Гарэцю, П Галавач, У Дубочка, А Дудар, Я Путча i шш), а гаксама шэраг спрау, па яки да крымь иальнай адказнасщ был! прыцягнуты i потым рэпрэшраваны мнопя прадстау-шп бел хнтэлхгенцых (гл «Беларуская народная громада», «Беларусю нацыя-нальны цэнтр», «Аб'яднанае антысавец-кае падполле») 1шло таксама скарачэн-не беларускамоуных школ, выдання бел кшг 1 газет, замена беларусау на ю-руючых пасадах Непрыххльныя аднош-ны да нац -дэмакр щэалоги захоувалхея 1 у пасляваенныя гады У наш час щэалопя Н -д увасабляе прыярытэт таки кашгоунасцей, як нац дзяржаунасць i правы чалавека У нац заканадаустве Рхпублиа Беларусь знайшл! аддюстра-ванне прынцыпы умацавання дзярж нсзалежнасщ, развщця ycix сфер жыцця грамадства з уликам патрэбнасцей i нац ппарэсау крашы, агульнагуманхет каш хоунасцей сусв цывхлпацы!
Лт Кар ск I Я Беларусю народ i яхо мова Мн , 1920, Т у р у к Ф Белорусское движение Очерк истории нац и рев движения белорусов М , 1921, Вольфсон СЯ [.тюленя 1 методолепя нацдэмократызму Т I ч I Мн ,1931, С т а н к е в 1 ч А Да пс-юры! беларускага палпъгчнага вызвалення 0ЫЫ1Я 1934, Очерки истории Коммунистической партии Белоруссии Ч 1 2 изд Мн , 1968 Ч 2 Мн 1967 Коммунистическая пар гия Белоруссии в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК Т 1—2 Мн, 1983— 84 Б1 ч М Беларускае адраджэнне j XIX— пачахку XX ст Пет асаблшасш, узаемаадно ины э 1НШЫМ1 народам! Мн , 1993, Мяс-н । к о У А Нацдэмы Лес 1 трагедыя Фабхяна Шантыра, Усевалада ЬгнатоУскага i Язэпа Лейка Мн, 1993, Нарысы псторы! Беларус! Ч 1—2 Мв 1994—95 Сташслау Дубянецш
НАЦЫЯНАЛ13АЦЫЯ, пераход з пры вгтаай уласнасщ ва уласнасць дзяржавы (цацьи, адсюль назва) прам-сщ, бан-кау транспарту, сувяз!, зямлх 1 хнш У шежнаецх ад таго, хто, кал! 1 у чьих ш-гарэсах ажыццяуляе Н , яна можа мець розны сац -эканам х пал1т змест Пасля Кастр рэвалюцы! 1917 праводзшася сав уладай бязвыплатна Дэкрэтам ВЦВК ад 14(27) 12 1917 былх нацыяна-хшваны прыватныя камерцыйныя бан-ю установлена дзярж манаполхя на банкаускую справу Дэкрэтам СНК РСФСР ад 23 1(5 2) 1918 банкаусюя ка-Диалы поунасцю i бязвыплатна псрада-валгея Дзяржбанку 9(22) 12 1917 СНК Зах вобласц! х фронту заклхкау працоу-ПЫХ уключыцца ва устанауленне кантролю над выдачам грошай з казначэй-ива 5 I 1918 камхеарыят фхнансау Зах вобласц! х фронту наюравау хеамхеарау доя устаяаулення пастаяннага кантролю Эа дзейнасцю Руска-Азхяцкага х Мвкна-роднага банкау у Мхнску Н прам-сщ з’явшася важнейшым мерапрыемствам
на шляху лхквщацых капхталхет адносш 1 стварэння сацыялхст укладу у экано-мщы крашы У Беларусх Н пачалася у кастр 1917 х працягвалася да канца 1920 Працяглы тэрмш тлумачыуся дробным характерам прамысл вытв-ецх х тым, што большая частка яе тэрыто-рых падверглася варожай акупацы! Н папярэднхчала Увядзенне рабочага кантролю над вытв-сцю 1 размеркаваннем У адпаведнасщ з «Палажэннем аб рабочим кантрол!», прынятым ВЦВК 14(27) 11 1917, рабочы кантроль уво-дзхуся на ушх прамысловых, ганддевых, банкаускхх, с -г , транспартных, каапе-ратыутгых прадпрыемствах, дзе выхеа-рысто^валася наемная праца Пры яе ажыццяулецн! сав урад патрабавау ад мясц упад не прымаць паспешлхвых рашэнняу, пераходзщь да Н прадпрыемствау пасля к спец абследавання з пункту гледжання фшансау, забеспя-чэння сыравшай х палхвам, наяунасщ i стану тэхнал абсталявання Да кастр 1918 было нацыяналхзавана 31 прамысл прадпрыемства Беларусх, утл Вщеб-ская ленапрадзхльная ф-ка «Дзвша», Вх-цебская губ друкарня, 3 кафляныя з-ды у Копысх 1 шш Пасля вызвалення Беларусх ад герм акупацых Н прыняла шыроюя памеры У кастр—снеж 1918 нацыяналхзавана 40 буйных прадпрыемствау, утл папяровая ф-хса «Скгна» (в Смалянцы Лепельсхсага пав), Шклоу-ская х Чашнщюя ф-ю драунянай масы 1 кардону, Выдрыцю з-д сухой перегоню драунхны 1 шш У сувязх з аднауленнем вытв сщ спхрту для тэхн мэт пастановай ВСНГ ад 26 10 1918 у Беларусх на-цыянал1завана 115 сшрта гарэлачных з-дау У 1-й пал 1919 тэмпы Н паско-рьипся Пастановай СНГ БССР ад 16 2 1919 аб’яулены нацыяналхзаванымх усе ф-ю, з-ды 1 хнш прадпрыемствы, уладальшю якхх з надыходам Сав улады уцяклх, адсутнхчал! або не прымалх актыунага Удзелу У юраунхцгве прад-прыемствам У дзярж уласнасць перай-гшп запалкавыя ф-ю у Барысаве, Гоме-Л1, Койданаве, Рэчыцы, кардонна-папя-ровыя у Добрушы, Нова-Барысаве, ф ка драунянай масы х кардону «Друць» у Рахачоусюм пав , ф-ка «Пудаць» у Ве-Л1ЖСЮМ пав (цяпер Вхцебсю р-н), Bi-цебская махорачная ф-ка, вщебсюя маслазаводы, Мшская элехстрастанцыя, Мшсю дрожджавшакурны з д i шш У ши 1919 у Беларус! былх 182 буйныя нацыянащзаваныя прадпрыемствы (без сшртзаводау), што складала больш за палову ад агульнай колькаецх дзеючых на том час Н прам-сщ Беларусх завяр-шылася у канцы 1920 пасля вызвалення яе ад польсюх войск Дэкрэтам ВСНГ ад 29 11 1920 аб’яулялхея нацыяналхза-ванымх усе прыватныя прадпрыемствы, у яюх было 5 рабочых пры мех рухавх-ку або 10 рабочых без мех рухавхка Усяго у канцы 1920 (у фактичных межах таго перыяду) было нацыяналхзава-иа 730 прамысл прадпрыемствау, утл 338 буйных Приватная уласнасць на сродкх вытв-сщ у буйной прам-ецх была у асн лхквщавана Дзярж сектар аб’яд ноувау 94,2% прамысл прадпрыемствау
1 98,7% рабочых, занятых у буйной прам-сщ Нацыяналхзаваныя ф-ю хз-ды падпарадкоувалхея СНГ Приватная уласнасць на сродкх вытв-сщ часова за-хоувалася у дробнай прам-сц1 Паме-шчыцкая уласнасць на зямлю была скасавана Дэкрэтам аб зямт ад 26 10(8 11) 1917 Зямля аб’яулялася агульнанар здабыткам, большая яе час-пса перадавалася у карыстанне еялянам, на астатняй стваралгся камуны, т-вы па сумеснай апрацоуцы зямлх i шш (гл арт Землекарыстанне) Аднак фактычна Н зямлх адбылася разам з правядзен-нем масавай калектывгзацъп $ пач 1930-х г , калх зямля перайшла да сауга-сау х калгасау, якхя былх пад поУным дзярж кантролем Н банкау, прам-сщ, зямл! паклала пачатак стварэнню сацыялхст Укладу у эканомшы крашы, зама-цаванню новых вытв адносш
Лт Социально-экономические преобразования в Белорусской ССР за годы Советской власти Мн , 1970, Гхсторыя Беларускай ССР Т 3 Мн , 1973, История рабочего клас са Белорусской ССР Т 2 Мн , 1985 Нары сы псторьп Беларусх Ч 2 Мн 1995
Мгкалай Сафоноу
НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ПАРГЫЯ БЕЛАРУС!, гл у арт Партьп палтычныя
НАЦЫЯНАЛЬНА-ПАЛТТЫЧНАЯ ПАРАДА 1920, сход членау Народнай рады Беларускай Народнай Рэспублпа, сфармь раванай ей Рады нар мццетрау БНР i дыпламатычных прадстаунгкоу БНР Адбылася 20 10 1920 у Рызе (Латвгя) Мела на мэце выпрацоуку стаулення БНР да «дамовы аб замцюнш х прэл1М1-нарньгх умовах мхру памхж РСФСР i УССР з аднаго боку х Польшчай з дру-гога» ад 12 10 1920, а таксама да акупацых Вшьнх 1 Вшейскага краю войскам! ген Л Жатгоускага (9 10 1920) Заслуха-ла справаздачу старшыш Рады нар ш-шетрау В Ластоусхсага На нарадзе выступил з дакпадамх Я Варонка, К Ду-шэусю (Дуж-Душэусю), К Езавхтау, В Захарка, 11 Крачэусю, Ластоусю, Я Мамонька Акрами сацыялхстау-рэва-люцыянерау 1 сацыялютау-федэралгстау, яюя уваходзип у Нар раду х Раду нар мшхетрау БНР, у нарадзе удзельшчау сацыял-дэмакрат ААусяшк, прысутнх-чалх таксама А Вальковн, Ю Гдадю, У Грунтоу, У Пхгулеусю, I Чарапук На-рада прыняла рэзалюцыю, у якой асу-дзиа падпхеанне прэлхмшарнага мгру i пастанавхла лхчыць яго «для беларускага народу неабавязковым» Выказалася за неабходнасць уехмх спосабамх х сродкамх х надалей веецх барацьбу за незалеж-насць 1 непадзельнасць БНР з уехмх яе ворагам!, патрабаваць абавязковага удзелу дэлегацьп j/рада БНР у рыжсюх перагаворах аб игры Нарада прызнала дзейнасць урада Ластоускага «згоднай з воляй усяго беларускага народа» На нараду прыехау член Прэзщыума Най-
306
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ
вышэйшай рады Беларускай Народной Рэспублгкг К Цярэшчанка Ад гмя Най-вышэйшаи рады ей склау яе паунамоц-твы 1 прызнау Нар раду адзшым пауна-моцным прадстаУнгком бел народа Нар рада зноу стала называцца Радай БНР Было вырашана стварыць вакол урада Ластоускага адз1ны нац блок Тэта рашэнне было ажыццеулена на Пер-шай Усебеларускай канферэнцыг 1921 у Празе Вшенскае пыганне Н п н прызнала справай голью. Беларусг г Лп вы Пасля наряды быу заключаны дагавор памгж урадамг БНР г Лгтвы аб уза емным прызнаннг г сумеснай барацьбе супраць польски акупантау у Вгленскгм краг г Зах Беларусг Пасля Н -п н дзен насць урада Ластоускага у Рызе стала немагчымай, паколькг Латвгя паводле Умоу мгрнага дагавора з РСФСР (жн 1920) абавязвалася не падтрымлгваць сг-лы, скграваныя супраць Расц Урад Лас тоускага пераехау у Каунас — сталгцу Лгт Рэспублгкг Руслан Лобау
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ КН1ЖНАЯ ПАЛАТА БЕЛАРУС!. навуковы цэнтр нац бгблгяграфц, статыстыкг друку, аугама тызаванай цэнтралгзаванай апрацоукг дакументау, галгновай службы стандар тызацыг г навук -тэхн гнфармацыг у галше выдавецкай справы, палнрафгчнай прам-сцг г кнгжнага гандлю Засн 15 9 1922 як Бел кнгжная палата у Мш ску пры Бел дзярж г унгверсгтэцкай б-цы, з 1977 самастойная установа у сгстэме Дзяржкамдруку БССР да 1992 наз Дзярж кнгжная палата БССР Ат рымлгвае г захоувае абавязковы бяс-платны кантрольны экзэмпляр усгх Выданняу рэспублгкг (штогод каля 50 тыс экз кнгг, брашур, перыяд выданняу, аутарэфератау, дысертацый, плакатау, нот, афгш, картау, атласау, паштовак г гнш ), якт пасля бгблгягр апрацоукг захоуваецца у Архгве друку (4,2 млн адз , 1997) 1нфармуе аб гэтых выданнях праз дзярж бгблгягр паказальшкг, аб адна ныя пад агульнай назвай «Леташс друку Беларусг» (выходзгць з 1924), у 1995 па-дзелены на 4 самастойныя выданнг «Кнгжны леташс» (з 1924, скпадаецца з 7 тыпау па вгдах выданняу), «Леташс часопгсных артыкулау (з 1934), «Леташс газетных артыкулау» (з 1937), «Леташс перьгядычных выданняу г выданняу яктя прадаужаюцца» (з 1925) Рыхтуе г выдав штогоднгкг «Друк Беларусг» (з 1976), «Паказальнгк бгблгяграфгчных дапаможнгкау Беларусг» (з 1978), «Кнггг Беларусг» (з 1984), рэтраспекгыуныя па казальнгкг, утл «Музычная лгтаратура БССР» (1963—77), «Мастацкая лгтаратура народау СССР у перакладзе на бе ларускую мову» (1967—97), «Савецкая Беларусь ва успамгнах сучаснгкау» (1973), «Газеты Беларускай ССР, 1917—1975» (ч 1—2, 1984—85), «Пад-польныя перыядычныя выданнг на Беларусг у гады Вялгкай Айчыннай вайны» (1975), «Леташс часопгсных арты
кулау, 1928—1933 гг» (ч 1—2, 1992) г гнш Штогод дае 10 тыс даведак ца за-пытах розных устаноу Ажыццяуляе ра боту па статыстыцы друку распрацоу вае дзярж г галшовыя стандарты па вы давецкай дзейнаецг, палгграфгчнаи прам-сцг Выконвае функцыг нац цэн тра па стандартнай нумарацыг кип г брашур (ISBN) Прысвоивае гдэнтыфг катары выд-вам, приватным выдаупам. яктя маюць выдавецкгя правы, «лгцэн-згг» Супрацоунгчае з ЮНЕСКА, Мгж-нар агеннтвам ISBN г гнш
Анатоль Варанько
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ ПАЛ1ТЫКА, сфера дзейнаецг дзярж , грамадскгх, пали ут-варэнняу па рэгуляванш мгжнацыя-нальных г мгжэтнгчных адносгн, а так сама улгк нацыянальнага паходжання людзей у дзярж будаунгцтве, эканомг-цы, культуры, адукацыг, асветнай г вы-хаваучай працы Тэарэт аснову Н п складае права народа, групы людзей, адной асобы на свабоднае, добраахвот-нае, этнгчнае, нац , нац -дзярж , нац -культ г гнш самавызначэнне Н и , як правша, скгравана на прадухгленне расколу грамадства, узнгкнення войн, розных дыскрымгнацый на нац глебе, на стварэнне г развгцце добрасуседскгх, узаемапаважлгвых, супрацоунгцкгх мгж этнгчных, мгжнац адносгн Служыць для вырашэння нац пытання дастасоу-на да канкрэтных умоу ггст развгцця грамадства, форм г асноу чалавечага су-польнштва Сусв грамадства разглядае нац пытание як стварэнне спрыяльных умоу для прагрэсгунага эканам , культ , духоунага, дзярж, палгт развгцця на-цый, народнасцеи, нац г этнгчных груп, асобных шдывгдуумау, вызваленне людзей ад нац. прыгнету, наслядоуную барацьбу супраць праяу нацыяналгзму г шавшгзму Нац пытанне не залежыць ад вцгу гар амадска-эканам фармации, як лгчылася раней у СССР Як прабле-ма яно генуе разам з нац адносгнамг, пастаянна зменлгвымг задачам! гх усеба-ковага развщця, што робгць Н п не-ад’емнай часткай дзярж, грамадскага г культ жыцця 20 ст з’яуляецца перыя-дам новай акгуалгзацыг мгжнац адносгн, калт мгжнац канфлгкгы сталг адной з прычын развязвання 1-й г 2-й сусв войн У пач 20 ст у Беларусг адбыуся уздым нац -вызв руху Тут дзейнгчалг больш за 20 палгт партый г арг-цый Расгйская сацыял-дэмакрагпыя улгчвала права наций на самавызначэнне, стварэнне дэмакр , а не саслоУнай сгстэмы адукацыг, аргангзацыю аутаномгй для вял груп людзей нярускай нацыяналь-наецг Бел дэмакр арг-цыг патрабавалг аутаномп у рамках многанац федэра тыунага дзярж утварэння Дзейнаецг, бел палгт арг-цый у той час была скгравана на нац выхаванне нар мае Тэту ролю выконвалг таксама бел газеты «Наша доля», «Наша шва», «Гоман» г гнш З-за нешматлгкаецг нац гнтэлгген цыг працэс нац адраджэння праходзгу марудна Калг у агульнай колькаецг ш-тэлггенцыг У 5 зах губернях прадстаунг-кг рус насельнштва складалг 29,83%, яур — 28,81%, то беларускага —
26,12% Нязначнай была доля беларв сярод рабочага кпаса (23%) г гар ® сельнщгва (каля 17,1%) Развщцб вг| нацыг, яе культуры, псторыг было за» волена працэсамг ггалангзацыг г руафп цыг Дэкларацыя ггравоу народау Роа [2(15) И 1917] г Дэкларацыя правоу пра цоунага г эксплуатуемага народе [12(25)11918] паклалг пачатак ажьш цяуленню Н и бальшавгкоу на аснове права нацый на нац г нац -дзярж сама вызначэнне У цэлым нац праграма бальшавщкай партыг уносига пэуны о макратызм, якт спрабавалг выкарысиш непралетарскгя партыг г арг-цыг h си янс у сак 1918 абвясцгу незалежвм» Беларускай Народнай Рэсггублгкг на пры наг най форме уласнасцг, якая супярг чыла сацыялгст щэям Кастрычнпиш рэвалюцыг 1917 1 1 1919 утворана Лем руская Савецкая Сацыялгстычная Л публгка У канцы 1922 БССР разам г РСФСР, УССР г ЗСФСР стала адной г рэспублак-заснавальнгц СССР I зарэг аснову рэгулявання мгжнац адносш г СССР складала марксгсцка-леннии вучэнне (гл Марксгзм-ленгнгзм) аб на цыг нац пытаннг, прыярытэце драк тарскаи класавай салгдарнасцг над шш праявамг грамадскага жыцця Ажыши* ленне Н п у СССР адбывалася у не калькг этапау Вытокг яе фармграванм бяруць пачатак з Кастр рэвалюгпп 1917 звязаны з абвяшчэннем у ггач 1920-х г новай эканамгчнаи палнпыги пераходам ад дзяржавы диктатуры пра летарыяту да агульнадэмакратыииаи стварэннем г удасканаленнем гр ства развгтога сацыялгзлгу Важны мераггрыемствы у галше нац адноои разгледжаны на X (1921), XII (1923) з’ездах РКП(б), 4-й нарадзе ЦК РКП(б) з адказнымг работнгкамг нац рэспубш г абласцей (1923) Сярод гх — лгИ^Ц цыя эканам адсталасцг раней прыЙИ чаных народау, паскоранае развитии культуры, мовы, стварэнне на нац чой кнгжных выдавецтвау, сродкау масгйЯт гнфармацыг, школ, хат-чытальняу вы пучэнне на адказную работу прадстауш коу мясц карэннага насельнштва, пс равод на нац мову справаводства г шш Тэта палгтыка увайшла у псторыю пад назвай карангзацыг Аднак сав Н и бы ла абмежавана класавай щэалопяи адзяржауленнем асноуных форм у; .к наецг Тэта азначала, што любое выступление супраць афщ палгтыю лииЬ лася супрацьзаконным Н п Сав дзяр жавы г Камушст партыг вынгкала г канстытуцый СССР 1924 г 1936, была састаУной часткай курсу на гндустрыгш зацыю, калектывгзацыю сельскай гасв дарю, ажыццяупенне культурной фае люцыг, удасканаленне грамадства У ляваен перыяд У 1960—70-я г у СЮЯ СССР уваходзглг 53 нац дзярж УтНГ рэннг, утл 15 саюзных г 20 аутаном ных рэспублгк, 8 аутаномных абласцей, 10 аутаномных акруг У аснове кожм формы нац дзяржаУнасцг знаходзглИ Саветы, што давала магчымасць меш адзгныя для усгх рэспублгк заканада^ чыя г выканаучыя органы улады Аба гульняльныя высновы Н п адлюстрава
307
НАЦЫЯНАЛЬНЫ
у Кансгыгуцъи СССР 1977 паняц Пях «адзшы иавецк! народ» «щипая шгоганацыянальная савецкая сацыялк, гычная культура» < дружба савецкгх на ро lay», «нацыяналыты гонар савсцюх щродау» 1 ипп За тады сав улады на аснове Н п был1 атрыманы важктя ада быгю у эканомтцы адукацьп кннатты ивсцкаи справе мастацтве кшематот ртфе 1 шш Разам з чым у 1930 я i мслт месца трагтчныя з явы нпо наиперш нртявтлася у правядзецнт рмрэсш пал/ точных 1 звязаных з тмт иарушзннях за коннаецт У насляваен час некат наро на СССР (чэчэнцы тнгушы карачасу цы калмыкт крымски татары т шит ) траптлт пад дэпартацыю Паступова Н ti ператваралася у адзш з элсмснтау прапагандысцюх кампанш Часта за на НЯ1ЩЯМ1 «леншекая» ссталтнская» Н п бы н схаваны абстрактный выразы Пралетарсю тнгэрнацыяналтам вышли и усе став1у яднанне людзей на аснове клтсаваи ирыналежнаищ i сиядомасш I >га, з аднаго боку табяспечвала юна вшне агульнай дзяржавы больш чым ня 100 нацыи 1 народнасцси садзеият 1<ыа я зканам i духоунаму развшцю а ) ipyrora — нярэдка вяло да ппучпаи нтветпроукт ix нац эчнтчных асаблтнас пси Псрапбы у нац сферы праяулялюя мунтфткацыт сац шруктуры грамадства у рамках усяго СССР у якой нс поу цаецю ултчвалтся выгв асабшвасцт гои Hi шш мясцовасщ або ранена Адмоу отю ролю адыгрывал! цэнтралиацыя i aiM камандцыя метады юравання 1а му сусв пет тэндэнцы! у нац адной пах — уздым нац жыцця 1 тмкненне да 1шэрнацыянал1зацы1 — мел1 не зауседы гарминчны характер паступова напау нялюя адмоуным! праявам! Гэта выявт ыся (канец 1980 — нач 1990 х г ) у нац канфлгктах у Алма Аце, Тбытст, Крыме Нагорным Карабаху, Витьнюсе i шш Аднак ктраунщтва крашы не зрабт ла надежных вывадау У вынтку пад уп тывам розных фактарау было пастауле на пытание пра перагляд саюзпага лага вора ад 30 12 1922 I адбылася яго дэнан стцыя 8 12 1991 у Вгскулях
У Беларуш ажыцяуленне Н п прадуг ютвала пераадоленне эканам i культ аюгалаецт, пгго склалася пстарычна развщце нац дзяржаунаецт, удаскана теине нац дзярж будаунштва у цеснаи сувязг з умацаваннем федэратыуных ад пост БССР з РСФСР 1 шш сав рэс-ттублткамт выхаванне моладзт у духу сав вагрыятызму 1 пралетарскага штэрна ииянал1зму Асобным перыядам стала правядзенне палттыю беларуазацыг якая У канцы 1920 — пач 1930-х г су пярэчлтва перапляталася з палттыкай викрыдця нацыянал-дэмакратызму Зцачпае месца у правядзеннт Н и зай м,ш фармтраванне бел тэрыторьп (гл у арт Узбуйненне БССР) Вырашэнне гэ-тага пытания было у асн завершена у вер 1939 пасля уз яднання Зах Белару-с( ) БССР Значнай падзеяй для Бела-руш стау уваход яе у 1945 у ААН У пас-гяваеи перыяд у рэспублтцы больш ЖГИМ1 тэмпам! стал! развтвацца машы-Тйбудаванне, хгм прам-сць, здабыча ка-
лшных солеи навукаемюгая вытв сць Стстэматычна расла колькасць спецыя лтстау з вынпйшай адукацыяй Пашу нова улж асаблтвасцей бел эканомткт стау чысга шмвалшным паколькт Бела русь усе больш ператваралася у рэгтен як1 1батпрауся на пасчаукт з розных кут коу СССР Шзра! абмежаваипяу у нац сферы звязаны з цэнтралиацыяи тара вання У канцы 1950 х i БССР як т шш саюзныя ртспублтю у адпаведнас цт з рашэнням] XX з езда КПСС (1956) t 7 и сесц ВС СССР (1957) пашырыла свае нравы у вырашэннт пытания? адм (эр надзету жапам 1 бюджэтцаи налт 1ыцы Аднак да нрынцыповых дэмакр змен у адносшах памтж саюзным! opia иам1 улады 1 рэснублткамт гэтыя меры нс прывялт У 1970—80 я 1 Н и ? Ье ларуст усе больш абмяжоувалася правя ипшем розных мерапрыемствау у сфе рах щаалотп i культуры Тут таксама нраяулялтся супярэчнасц! палп 1 дзярж cicijm нпо знайшло адпюстраванне у Канстытуцъп Беларускай ССР 1978 Хоць яна дэкларавала пабудову развтго та сацыялют грамадства, стварэнне пет супольнасцт людзей — сав парода шэ pai праблем у матэрыяльным культ 1 духоуным жыццт насельнштва застава ися пявырашанымт Асаблтва гага наз( ралася v сац сферы у параунанш □ миопм! замежным! крашам! звужэнш сферы выкарыстання бел мовы, развщ Ш гуманттарнаи адукацьп Разам з тым атрымалг пашырэнне цткавыя формы мтжнац адносш у культ жыцш дэкады нац культур дн1 л ры сав рэспублж абмен дэлегацыямц сумесцыя пасздю дзеячау культуры л-ры i мастацтва на цовабудоулт, удзел у правядзенш мтж нац свяч 1 шш Але у вышку зааргаш заванаецт ix змест часта выпусгошвауся Н п не перашкаджала масаваму перася ленню людзей у тнш рэпепы СССР у форме правядзення важных эканам ме рапрыемствау Так, у 1950—70 яг? час асваення на У цалшных i абложных зямель, будаунштва Байкала Амурскай мапстрал! за межамт БССР апынулася больш за 900 тыс грамадзян Беларуст (прыкладна 80% з ix беларусы) Перася ленцам даводзтлася прымаць дадатко выя захады каб захаваць градыцыт нац -культ жыцця Моцны щэалаг уцтек адчувалт на сабе грамадскхя наву-
Будынак Нацыянальнага архтва Рэспублпа Беларусь
Ki у задачу якгх унаходзтла распрацоука гэарэт асноу Н и Адм камандпая cic тэма адмоуна уплывала на вывучэнне Tian адносш адводзыа час га аутарам навук прац ролю простых камешагтрау прамоу ктраунткоу крашы У кант жеце працэсау суверэнтгызацыт, яктя у канцы 1980 х г ахании рэспублпа СССР, 27 7 1990 ВС БССР прыняу Дяслар лцыю аб дзяржауным сувертгтэце Беларускай Савецкай Сацыя/истычнаи РэспуОлт Важнас месца ва унутранаи т знешняи тталпыцы Рэспублткт Беларусь адводзщ ца захаваштю неталежнаецт г сувсрэнт тэту бел дзяржавы I эты курс знаишоу адпюстраванне у законах аб мове (26 1 1990), культуры (4 6 1991), атука-цыт (29 10 1991) нац меншасцях (11 1 1 1992) тнш заканадаучых т нар матворчых актах Асн палажэннт Н п замацаваны у Канстытуцъп Ркпублт Беларусь 1994 У наги час суб ектамт Н н у Беларуст з яуляюцца Нац сход Савет Мштстрау т Прэидэнт Рэспублткт Беларусь розныя трамадсктя аб ядпаннт 1 палтт цартыт
Лт Национальный вопрос и Советская Россия М 1921 Шесть лет национальной политики Советской власти и Наркомнац 1917—1923 гг М 1924 Итоги разрешения национального вопроса в СССР М 1936 Формирование социалистических наций в СССР М 1962 Национальная государствен ностъ союзных республик М 1968 Очерки истории Коммунистической партии Белорус сии Ч 1 2 изд Мн 1968 Ч 2 Мн 1967 Многонациональное советское государство М 1972 В И Лепин о национальном вонро се и национальной политике М 1989 Пера будова 1 мтжнацыяпальиыя адносшы Пе рестройка и межнациональные отношения Мн , 1989 Нарысы псторыт Беларуст Ч 1— 2 Мн 1994—-95 Яуген Бараноу<ла
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ СУВЯЗЬ БЕЛАРУ-САУ JIITBbi у Коуне кнавала з снеж 1932 да 1936("2) Каардынавала дзеяннт устх бел арг-цый у Лггве тказ вала юрыд дапамогу т абараняла (шарэ сы бел мепшаецт Паводле рашэння агульната сходу членау ад 26 2 1933 у Цэнтр к т уваишлт адвакат У Боеу, А С Матач К Б Плескачэуская С М Якавюк Юрка BacuieycKi
НАЦЫЯНАЛЬНЫ АРХ1У РЭСПУЬЛ!-KI БЕЛАРУСЬ (НАРБ) Засн у 1927 у Мтнску як apxiy Кастр рэвалюцьп, з 1930 — у Маплеве, з лш 1938 архт? Кастр рэвалюцьп т сацыялют будаунщ тва БССР 3 1944 у Мшску, з мая 1993 Бел дзярж архт?, з чэрв 1995 сучасная назва Захоуваюцца дакументы органау дзярж улады I ктравання Беларуст, рэсп, парт камсам, прафсаюзных, грамадсюх т каап арг цый, ВНУ, уста ноу т арг-цый Часовага урада Расп на тэр Беларуст, бел нац т ням акупац устаноу перыядау акупацыт рэспублпа Полыпчай 1 Германий, асабтстыя фон ды дзярж т грамадсюх дзеячау Беларуст з сак 1917 да наших дзен Мае 2140
308
НАЦЫЯ НАЛЬНЫ
фондау, 906,4 тыс спрау (1998) Дакументы адлюстроуваюць падзех Кастр рэвалюцы! 1 устапаулення сав улады на тэр Беларум, утварэнне БНР i БССР, дзейнасць КПБ i ЛКСМБ, аднаулеиие нар гаспадарк! 1 разыцце культуры у 1920-я г , сацыялхст буд-ва, нац -вызв рух у Зах Беларусх, устанауленне ням акупац рэжыму у гады Вял Айч вайны х барацьбу бел народа супраць птлерау-цау, развхцце партыз руху х патрыят падполля, аднауленне х развпще экано-мгю х культуры у пасляваенны час, станауленне суверэннай Рэспублпа Беларусь Архху займаехща н д дзейнасцю, распрацоувае пытаннх дакументазнау-ства, тэорых х методыкх архгвазнауства Разам з хнш навук Установамх рыхтуе дакумент выданнх Працуюць аддзелы забеспячэння захавання дакументау х фондау, хнфарм -пошукавых схстэм, справаводства, камплектавання х веда-масных арххвау, навук выкарыстання дакументау х хнфармацых, асабхстых фондау, дакументау Вял Айч вайны, навук -тэхн апрацоую дакументау, пуб-лхкацых дакументау, бхблхятэка (8,1 тыс экз кнхг, 1,7 тыс гадавых камплектау часотсау, 1,5 тыс гадавых камплектау газет)
Лип Центральный государственный архив Охсгябрьской революции н социалистическо го строительства БССР Путеводитель Мн , 1967, Архивное дело в БССР (1918—1968) Мн , 1972, Государственные архивы СССР Справ Т 2 М , 1989, Национальный архив Республики Беларусь Мн , 1997
Вячаслау Селяменеу
НАЦЫЯНАЛЬНЫ Г1СТАРБ1ЧНЫ АР Х1У БЕЛАРУС! Засн 5 7 1938 пастановай ЦВК БССР як Цэнтр' ист архху на базе Маплеускага ист арххва У лхст 1963 пераведзены з Маплева У Мхнск, дзе яму перададзены дакументы дарэв фондау Дзярж арххва Мхнскай вобл х комплекс старадаунгх актау з ЦДПА БССР у Гродне У 1992—95 у складзе Нац арххва Рэспублхкх Беларусь 12 6 1995 вылучаны у самастойны Нац ист архху Беларусх Hall 1998 у архгве 3091 фонд, 1 013 256 спрау, 7 005 095 кадрау фотакопхи Захоувае дакументы Нац арххунага фонду Рэспублпа Беларусь з 14 да пач 20 ст Сярод хх стараж акты мапстратау, гродскхх, земскхх, каптуровых, падкаморскгх, камхсарскхх кампрамхсарски, канфедэрацюх, эксдэ вхзарска-таксатарскхх судоу, цывхльна вайсковых парадкавых камхсхй, каралеу-скхх эканомхй ВКЛ, Рэчы Паспалхтай на тэр Беларусх (15—18 ст), дакументы губ , пав х валасных органау кхравання, прам-сцх, буд-ва, транспарту, сувязх, гандлю, сельскай гаспадаркх, фш , судовых, жандарскхх, палщэйскхх, навук, культ -асв, нар адукацых, аховы зда-роУя I хнш устаноу Рас хмперых. б По-лацкай, Бел, МаплеУскай, Мхнскай х Вщебскай губ (за 1772—1918), фамхль-ныя фонды кн РадзгвхлаУ, Любамхрскхх х хнш магнатаУ, дакументы рэлхг куль
ту, грамадскхх х дабрачынных арг-цый, падзей рэвалюцых 1905—07 х Лют рэва-люцых 1917, копи арххУных дакументау на правах арыпналау, мхкрафхльмы х хнш Komi дакументау, яюя захоуваюцца у замежных арххвах Дакументы на стараж -бел , рус , польскай, ням , франц х лац мовах
Тэкставыя 1 графхчныя матэрыялы, яюя захоуваюцца у арххуных фондах, былх выкарыстаны пры распращоуцы праектау кансервацых, рэстаурацых х пашпартызацых шэрагу помнхкау архх-тэктуры Беларусх, утл Сафхйскага са бора у Полацку (11—18 ст), касцела Святога Роха у Мхнску (19 ст), тэатра хмя Я Купалы (19 ст) х хнш Архху су-месна з Дзяржкамархгвам распрацоувае праг-раму «Наш радавод», якая пралу-гледжвае стварэнне агульнанац банка даных генеалапчнай хнфармацых, пы таннх тэорых х методыю арххвазнауства х шш дапаможных ист дысцыплхн, рых туе дакументы да выдання Аддзелы забеспячэння захаванасцх дакументау х фондаУ, хнфармацых, публхкацых х навук выкарыстання дакументау, стараж актау, аутаматызаваных арххуных тэхна-лопй, шфармацыйна-пошукавых схстэм Навукова-даведачная б-ка (25 680 тыс экз кнхг, 11 204 дарэв газет х часо-пхсау)
Лт Центральный государственный исто рический архив БССР в Минске Путеводитель Мн, 1974, Архивное дело в БССР (1918—1968) Мн , 1972 Ала Галубовт
НАЦЫЯНАЛЬНЫ ПСТАРЫЧНЫ АРМУ БЕЛАРУС1 У Гродне Засн У 1940 як фхлхял Цэнтр ист арххва БССР, у I960 пераутвораны у Цэнтр дзярж пет архху у Гродне, з 1993 наз Бел дзярж ист архху, з 1995 — Нац ист архху, з 1996 сучасная назва Раз-мяшчаецца у будынку — помнгку архх-тэкгуры канца 18 ст На 1 1 1988 у архх-ве 1200 фондау, 408 тыс спрау ЗахоУ-вае пераважна дакументы Устаноу б Гродзенскай губ х Вхлейскага, Дзхсен-скага, Лщскага, Ашмянскага пав Вхлен-скай губ Рас хмперых за 19 — пач 20 ст, у асобных фондах — дакументы 16—18 ст Матэрыялы адлюстроуваюць грамадска-палхт жыцце б Гродзенскай губ , псторыю нац -вызв , рэв -дэмакр
руху, маюць звестю пра колькасш i склад насельнщтва, адм -тэр падзы прававы стан саслоУяу, жыцце х дзеи насць вядомых прадстаунхкоУ грамм ска-палхт руху, навую, кулыхры (Т Касцюшю, П Багрыма, Э АжэшиЛ шш ), падзех вайны 1812 Есць дакумв ты пра паустанне 1863—64, дзейнасш К Калшоускага х яго паплечнхкаУ, еял^ рэформу 1861, сталыпшскую агр. рэу форму, дзейнасць палхт партий х прафг-саюзау, устаноу эхеаномхю, гаспад^И нар адукацых, аховы здароуя Захо?м| юцца радавыя фонды Быхауцау х Слхз-няу, фонды органау саслоУнага самаю равання, фхнансава-падатковых уста ноу, рэлхг канфесхй Аддзелы забеспя чэння захаванасцх дакументау х фондау улгку дакументау, шфарм пошукавых схстэм х аутаматызаваных арххуных тэх налопй, выкарыстання х публхкацых да кументау, лабараторыя забеспячэння захаванасцх х мхкрафхльмавання даку ментау Працуюць б-ка (каля 11 тыс кнхг х брашур, 5 тыс перыяд выдан няу), читальная зала
Лип Центральный государственный исто рический архив БССР в г Гродно Путевода тель Мн , 1965 Харына Батраком
НАЦЫЯНАЛЬНЫ КАМ ПЭТ «СВА-БбДНАЯ ГЕРМАН1Я», кхруючы орган руху ням патрыетау-антыфашыстау, створаны па шхцыятыве ЦК КП Герма ни на тэр СССР у лш 1943 На тар Беларуш у сак —лш 1944 дзейнхчалх 2 групы к-та Група № 117 (ням антыфа шысхы Г Генчке, Э Карвхнсю, ГКро науэр, О Меер, К Рынагель, Ф Шэфлер х шш , сав афхцэры А А Казлоу, I А.Ко лас, Г Ф Храмушына) дыслацыравалася У размяшчэннх партыз брыгад хмя Яка лава х хмя Сталхна Баранавщкай вобл Выдала у паходнай друкарнх 40 назвау лхетовак (тыраж некалью тыс экз) з тлумачэннямх мэт к-та, доказамх непаз бежнаецх паражэння птлераУскай арми х распаусюдзхла хх у варожых гарнвонах Баранавхч, Барысава, Дзяржынска Мшска х хнш У час Беларускай аперацыг 1944 чл групы у ролх «рэхулхроуххпы кау» наюроУвалх адступаючыя часщ пт лерауцау па дарогах, якхя кантралявалх ся партызанамх У якаецх парламенце
Будынак Н*цыя-нальнага пстары-хнага арххва Бела-pyci у Гродне
309
НАЦЫЯНАЛЬНЫ
pay i перакладчыкау сустракалхся з салдатамх 1 афхцэрамх вермахта, пера-конвалх ix у бессэнсоунасцх супращу-лення 1 прапаноувалх хм скласцх зброю Другая група (антыфаш Г ШаУэр, А Го-тэ, Т Цымерман, Э Апельт 1 шш ) на чале з палгтработшкам М Дз Дзятлен-кам размяшчалася У раене дзеянняу Ла-гойскай партыз брыгады «Балыпавхк» Чл групы на партатыУным станку над-рукавал! 15 назвау лхстовак тиражом 150—800 эхсз I з дапамогай партызан х падпольшчыкау распаусюдзхлх и у 24 пас пунктах, дзе дыслацыравалхся ва-рожыя гарнхзоны, у тл у Вхлейцы, Красным, Лагойску, Маладзечне, Мхнску, Плешчанхцах
Гмя Барысау нацыянАльны мастАцы музей 1’)СПУБЛ1К1 БЕЛАРУСЬ, рэс-публхканскх музей выяУленчага мастацтва Засн у Мхнску у 1939 (да 1957 Дзярж карцхнная галерэя, у 1957—93 Дзярж мает музей) Да 1941 размя-шчаУся у прыстасаваным памяшканш, фонд складау больш за 4 тыс экспанатау Асновай калекцых сталх творы, якхя паступхлх ад ист -краязн музеяу Мхн-ска, Витебска, Маплева х хнш бел аб-разы (больш за 60), драуляная скульптура 16—18 ст , слуцкт паясы, бел , рус I зах -еУрап жывашс У музех былх знач-ныя калекцых мэблх, утл эпохх Людо-вхка XIV х майстэрнх Жакоб, збор катонных гадзхннхкау, вял калекцыя фарфору рас мануфактур (500 экспанатау), зах-еурап (800 творау), у тл 210 экс-ранатау мейсенскага фарфору, кхтайскх фарфор, больш за 30 творау Урэцкай якляной мануфактуры, 200 поецхлак бел нар ткацтва, кауказскхя дываны, франц габелены 18 ст Асаблхвую каш-юУнасць мелх 48 слуцкхх паясоу, сярод яюх «лпыя» залататканыя паясы фабрик Маджарскага у Слуцку, Пасхалхса у Лшкаве, Ф Маслоускага у Кракаве Бел мастацтва 18—20 ст было прадстаулена Творамх С Богуш-Сестранцэвхча, Л Аль-пяровхча, М Фхлтовхча, Я Кругера Ю Пэна, М Сляпяна, В Цвхркх, У Хрусталева, А Шаучэнкх, А Тычыны, М Та-раехкава, М Пашкевхча, А Мазалева, У Кудрэвхча, Л КрасоУскага, К Касма-чова, В Волкава, Г Вхера, Л Зевхна, АБразера, рас жывашеу — творамх ААнтропава, К Брулова, Ф Рокатава, Дз Лявщкага, У ЬаравхкоУскага, В Тра-пхнхна, I Айвазоускага, М Ярашэнкх, 1Крамскога, В Паленава, I Шышкша, Ф Васхльева, I Рэпхна, В Сярова х хнш Творы сав мастакоу I Грабара, Ф Бага-родскага, П Канчалоускага, М Рамадзх-на, А Рылова У трафхчным раздзеле больш за 700 гравюр, афортау, лхтагра-фхй бел, рас х зах -еурап майстроу, што паступхлх з фондау Эрмхтажа х Музея выяул мастацтвау хмя Пушкша У Вял Айч вайну галерэя разрабавана иям -фаш захопнхкамх Пасля вайны кевял колькасць экспанатау знойдзена I вернута У музей Зноу адкрыты у 1945 (хырэктар у 1944—77 ААладава), з 1957 раэмешчаны У спец узведзеным павод-к, праекта арх М Бакланава будынку
(пл 10 экспазщ залау 1749 м2, больш за 22 тыс творау на 1997) Першымх экспанатамх новага збору сталх скулытг партрэты М Гастэлы работы АБембеля х Ф Смалячкова работы 3 Азхура, жыва-пхены партрэт «Юны партызан» Я Зайцева Былх набыты палотны мастакоу-беларусау I Аляшкевхча, В Бялынщкага-Бхрулх, А Гараускага (гл у арт Гарау-скы), С Жукоускага, С Заранкх, Н Схль-вановхча, I Хруцкага У канцы 1940 — 1960-х г фонды музея папаунялхея творамх клаехчнай айч спадчыны, фармхра-валхея вял калехецых бел мастацтва 16—20 ст абразы, стараж драуляная скульптура, прикладное мастацтва, жы-вапхе, скульптура, графхка, творы рус х сав майстроу, Зах Еуропы х крахи Ус-ходу Экспедыцыйная дзейнасць, збор, вывучэнне I рэстаурацыя помнхкау далх магчымасць сабраць найкаштоУненшую калекцыю нац мастацтва, утл абразы 15—18 ст «Мацх Божая Адзхптрыя», «Параскева Пятнхца», «Мацх Божая Адзхптрыя Смаленская», «Нараджэнне Мацх Божай» Пятра Яусеевхча з Галын-ца, «Выбраныя святыя Васхль Вялхкх, Рыгор БагаслоУ, 1аан Златавуст» з Ша-рашова х хнш АдноУлена калекцыя пар-трэтау са збору Радзхвхлау Сярод новага збору лепшыя творы рас мастакоу Ай-вазоускаха, Баравхкоускага, Брулова, АЛасенха, Рэпша, В Сурыкава, Сярова, Трашнхна, М Урубеля, Шышкхна Музей праводзхць н -д , збхральнхцкую х папулярызатарскую работу, наладжвае выстаукх творау айч х замежных майстроу, ажыццяУляе навук х творчую сувязь з музеямх за межамх рэспублхкх, ар-гашзоувае выставачны абмен, праводзхць лехецых, экскурсп, заняла клубау мастацгвазнаУцау х аматарау мастацтва, памагае ствараць хсарцхнныя галерэх, мает аддзелы у хнш музеях рэспублпсх Выдав каталоп, альбомы, паштоукх, рэпрадукцых (альбом-каталог «Бялынщ-кх-Бхруля», 1974, «Руская х савецкая скульптура», 1977, «Беларуская савецкая скульптура», «Беларуси савецкх жыватс», абодва 1978, «Беларускхя народныя тканхны», 1979, «Жыватс Беларусх XII—XVIII стет», 1980, «Другое нараджэнне партрэтау з Нясвхжа х Гродна», 1981, «Пластыка Беларусх XII— XVIII стст», 1983, «Дэкаратыуна-пры-кладное мастацтва Беларусх XII—XVIII стст», «Руская дарэвалюцыйная х савецкая гравюра I лхтаграфхя У зборы ДзяржаУнага мастацкага музея БССР», абодва 1984, «Музей В К Бялынщкага-Бхрулх», 1988, «1ван Хруцкх», 1990, х хнш ) Мае фхлхялы Музей нар мастацтва у Раубхчах Мшскага р-на, Музей Бялыншкага-Бхрулх У Маплеве, карцхнная галерэя У в Гурыны Мазырскага р-на, аддзелы музея — выставачная зала у б кляштары францыеканцау 17 ст У в Гальшаны Ашмянскага р-на, Мхр-скх замак (Карэлхцкх р-н). Плануецца адкрыць музех у доме бел мастака 19 ст В М Ваньковхча, Лошыцкай сядз!бе, му-зей-майстэрню 3 Азгура (усе у Мхнск>) Мае бхблхятэку, рэстаурацыйную май-ехэрню
Лип Государственный художественный музей БССР М , 1958, Дзяржауны мастацкх музей БССР Кароткх давед Мн , 1969, Дзяржауны мастацкх музей БССР [Альбом] Мн , 1979, Государственный художественный музей БССР Собр живописи XV—XX вв (Альбом] М , 1989, Дзяржауны мастаща музей БССР [Альбом] Мн , 1990
Юрый Карачун
нацыянАльны музей пстдрьн I КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУС! Засн 31 1 1957 у Мшску як Бел дзярж псторьпса краязнаучы музей 3 13 11 1964 Дзярж музей БССР Адкрыты у 1967 3 1992 сучасная назва 10 экспазщыйных х выставачных залау (пл 1214 м2), больш за 250 тыс экспанатау асн фонду (1998) Стацыянарныя экспазхцых- «Ста-ражытная Беларусь» (першабытная эпоха х сярэдневякоуе), «Старадауняя геральдика Беларусх», «3 псторых зброх», «Стары гарадскх побыт» (19 — пач 20 ст). У фондах музея зберагаюцца ка-лекцьп археалопх, нумхзматыкх, сфра-пстыкх, зброх, старадрукау, этнаграфц, керамиа, нар строю, выяул мастацтва, хканашеу, нар мастацтва, фарфору х шкла, фотадакументальных х шсьмовых крышц Да уникальных помнхкау адно-сяцца рэшткх першабытнага жытла з касцей маманта (18—16-е тыс да н э ), неалпычныя прылады працы з крэме-нездабыуных шахт, драуляная фхгурка чалавека (канец 3 — пач 2-га тыс да н э ), стараж язычница щал (6 ст ) Сярод творау сярэдневяковага рамяства х мастацтва Упрыгожанш з коецх, шкла х бурштыну, метал абразкх, разьбяныя алтарныя вароты, драуляная культавая скульптура, слуцкхя паясы, палххромная кафля, урэцкае х налхбоцкае шкло У зборы старадрукау х рукашеау — вы-даннх бел друкарняу )6—18 ст , утл «Мхнея на сакавхк х красави» (1521, Турау), «Служэбнхк х Тылхкон» (16 ст), «1рмалопй» (1651, Куцейна), каралеу-сюя I княжацюя граматы з вхслымх пя-чаткамх 16 ст Музей захоувае больш за 80 манетна-рэчавых скарбау, знойдзе-ных на тэр Беларусх Нумхзмат ычная калекцыя ахоплхвае перыяд ад манет стараж Усходу, Грэцых х Рыма да сучас-наецх Сфрапстычная калекцыя уклю-чае канфесхйныя, фальварковыя, аса-бхетыя пячаткх, у тл пячатку Гал трибунала ВКЛ Гродзенскай кадэнцых 1788 У музех захоуваюцца найб поуныя У Беларусх калекцых нар строю, медна-га посуду, керамхкх уехх этнагр рэпенау Фотадакумент матэрыялы адлюстроу-ваюць шырокх спектр псторых Беларусх, уключаюць асабхстыя матэрыялы дзея-чаУ псторых х культуры Сярод хх каля 200 малюнкау радаводау бел шляхты; вял калекцыя бел фотамайстроу С Юх-нша, М Напельбаума, I Метора, фота-альбом сям’х Ф Багушэвхча, дакументы х асабхстыя рэчы М Багдановхча, фотама-гэрыялы этнагр экспедыцых I Сербава, навук л-ра бел вучоных П Шэйна,
310
НАЦЫЯНАЛЬНЫ
Я Карскага, L Раманава Л Семянтоу скага матэрыялы дзейнаецт вшенскай рэдакцыт "Нашли швы» дакументы, перыяд выданш трафтчньтя работы не рыяду 1 и сусв ванны дакументы пс рыяду станаулення бел дзяржаунасцт (дзейнасць ортанау БНР у Мшску Коуне, Празе, утварэнне ЬССР), периоды ка Зах Беларуш 1920—30-х г Мае б ку (22 тыс тамоу), фогалабараторыю, рэс-таурацыииую маистэрню Нраводзщь н д 1 асв работу Шгогод арганыуе больш за 10 выставак Фипял (э 1992) — Дом-музеи 1 з езда РСДРП (створаны у 1923) /ван Загрышау
НАЦЫЯНАЛЬНЫ НАВУКбВА-АСВЕ-
ТНЫ ЦЭНТР 1МЯ ФРАНЦЫСКА СКАРЫНЫ Засн у 1991 у Мшску у сувязт са святкаваннем 500-годдзя з дня нараджэння Ф Скарыны Напачазку дзейшчау’ як Часовы творчы калектыу у складзе АН ЬССР (распараджэннс СМ ЬССР ад 15 8 1990) Пасля распрацоукт праграмы i ухвалення яе Камштяи па культуры Вярх Савета Беларуы набыу статус дзярж навук -асв установы пры АН Беларуст (30 8 1991), з 7 2 1992 у шс тэме Мтн-ва адукацьп т асветы Рэспублткт Беларусь 3 лтп 1993 размяшчаецца у будынку б 1нбелкульта (Рэвалтоцыи ная, 15) Навук аддзелы псторыт т тэорыт бел культуры, беларусазнаустиа, банк шфармацыт па гумашгарных дыс цыплшах, бел -шшанац ку тьт узаема дзеяння (1992—94), музеязнауства, бтб-лтятэказнауства т краязцауства (1992— 94), навук тэрмшалопт (з 1995) У 1993 засн б-ка з калекцыяи выданняу бел дыяспары, мае рукаптсны аддзел, тэма-тычную картатэку, збор фатаграфтчмых матэрыялау, дасье выразак з перыяд выданняу У час 1-га з’езда беларусау свету (лш 1993) засн музейная экспазт-цыя «Беларусы у евсце» (больш за 600 экспанатау) На базе Цэшра дзеинтча юць Мтжнар асацыяцыя беларустстау (МАЬ, 1991), Бел ш-т Цэнтр т Усх Еуропы (1997), Скарынаускае брацтва (1997) Вучоны савет (1992) Каля 30 супрацоушкау Дырэктар — АВ Малъ-дзге Цэнтр тмкнецца забяспечыць наву-коупау т выкладчыкау Беларуст т замеж-жа тнфармацыяй (бтблтяграфтя, тэрмша-лопя), пашыраць мтждысцыллтнарныя т рэпянальныя даследаванш, спрыяць ду хоунай кансалщацьн бел трамадства, павыптэнню мтжнар аутарытэту Беларуст Спецьг лтзуецца на вывучэннт мтж нац, мтжкульт т мтжканфестянальных адносш Асн ктрункт дзейнаецт псторыя т гэорыя бел культуры, фармтраванне сучаснай бел нацыт, збор бтблт-ягр шфармацыт, распрацоука бел тэр-мшалогп, пошук шляхоу вяртання культ каштоунасцей, вывезеных з Беларуст, вывучэнне бел дыяспары, асв т рэпеназнаучая праца сярод школьнай т студэнцкай моладзт 3 1996 праводзтцца камп ютэрызацыя навук працэсу На
працягу 1991—97 аргашзавау каля 20 мтжнар навук канферэнцыи утл 2 кангрэсы беларустстау (1991 1995) Вы дау 10 кнтг навук зб «Беларуст Ka=Albaruthemca» (1993—98), 4 вып навук зб «Вяртаннс» (першыя тры су месна з Бел фондам культуры 1992 — 96, чацверты — самастоина 1997) 3 1996 пры Цэнтры выдаецца бюлегэнь «Контакты i диалоге» Ажыццяуляе па вук супрацоунштва непаерэдна т праз МАБ з 1н-там славяназнауства т балка нтстыи Рас АН 1н-там Цэнтр Усх Еуропы (Польшча), Бел пт там навукт i мастацтва (ЗША), Ь-каи т музеем тмя Ф Скарыны (Антлтя), навук устаиовамт Тталтт Францыт, 1зратля Украшы, Лггвы т шш, аргашзуе стажыроукт маладых навукоуцау у замежжа Сталую су вязь з Цэнтрам падтрымлтваюць больш за 200 замежных беларустстау з 23 краш свету (бтблтягр шфармацыя, абмен кнтгамт перыедыкай) Выконвае навук даследаванш мш-вау адукацыт, культуры, Дзярж к-та па справах рэлтпй т нацыя-нальнасцей, Дзярж к-та па архтвах т справаводстве Рэспублткт Беларусь т шш Наладжвае навук кансультацыт Ьуинейшы асяродак Беларуст па каар дынацыт мтжвсдамаспых т мтжнар кан тактау у галше гумантстыи
Захар Шыбека
НАЦЫЯНАЛЬНЫ СХОД РЭСПУБЛ1-KI БЕЛАРУСЬ, вышэйшы прадстауш-чы т заканадаучы орган дзярж улады, парламент дзяржавы Уведзены Кан-епгытуцыяй Рэспублпа Беларусь 1994 (са змянепнямт т дапауненнямт), прынятай на рэферэндуме 24 11 1996 Складаецца з 2 палаг — Палаты прадстаушкоу (110 дэпутатау, яки выбтрае насельнщтва рэспублткт на аснове усеагульнага, сва-боднага, роунага, прамога выбарчага права пры тайным галасаваннт) т Савета Рэспублткт (палата тэрытарыяльнага прадстаунщтва ад кожнай воблаецт т г Мшска у яе склад выбтраюцца тайным галасаваннем на пасяджэннях дэпутатау мясц Савета базавага узроуню па 8 членау т 8 членау назначав Прэзгдзнт Рэс-публт Беларусь} Тэрмш паунамоцгвау парламента — 4 гады Палаты збтраюц-ца на 2 чарговыя сесп У год Нечарго-выя сесп могуць склткацца у выпадку асаблтвай пеабходнаецт па шщыятыве Прэзтдэнта або па патрабаваннт не менш як 2/з галасоу ад поунага складу кожнай з палат Палаты выбтраюць са свайго складу старшынь т и намеенткау, яктя вядуць пасяджэннт т ктруюць унутр распарадкам палат, пастаянныя кам юн т шш органы для вядзення законапра-екгнай работы, папярэдняга разгляду т падрыхтоукт пытанняу, аднесеных да ведання палат Палата прадстаунткоу разглядае праекгы законау, назначав выбары Прэзтдэнта, дае згоду Прэзщэн-ту на назначэнне ктраунтка урада, заслу-хоувае яго даклад аб пратраме дзейнаецт урада т ухваляе або адхтляе праграму, разглядае пытание аб даверы ураду, прымае ад ставку Прэзтдэнта цт рашэнне аб зняццт яго з пасады у прадугледжа-ных Канстытуцыяй выпадках т шш Са-
ве г Рэспублткт ухваляе або адхтляе нятыя Палатай прадстаушкоу праекгы законау, дае згоду на назначэнне Прин дэнтам пэуных вышэйшых службовШ" асоб дзяржавы, выбтрае 6 суддзяу КаЛ стытуцыинага суда Рэспублпа Беларусь 6 членау Цэнтр камтец Рэспублткт he тарусь па выбарах i правядзенш рэсп р тферэндумау, адмяняе незаконный ра шлиц мясц Саветау дэпутатау, ирымас рашэнне аб роспуску мясц Савета и ттутатау у выпадку парушэння тм зам надауства, разглядае рашэнне Палаш прадстаунткоу аб зняццг Прэзтдэнта з пасады т прымае па тм канчатковае ра шэнне, прымае рашэннт па шш пьпавд иях, калт гота прадутледжаиа КанстыТ^ цыяй Дэпутатам парламента належьИ® права заканадаучай тнщыягывы РашэИ нт палат прымаюцца У форме закона^ | пастаноу Парадак дзейнаецт палат ВЙ? значаецца тх рэгламентамт *
НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ АДМ1Н1СТРА» ЦЫЙНА-ТЭРЫТАРЫЯЛЬНЫЯ АД31-HKI у Беларуст Гснавагп У 2-й пал 1920-х — 1930-я г Сгваралтся на узроу нт сельсаветау, мястэчак, раенау, каб наунеи забяспечыць штарэсы'нац мен тпасцсй у месцах тх кампакгнага пражы вання у ходзе нац -дзярж будаунштва у БССР у 1920-я г У Пастанове 2-й сесп ЦВК БССР б-та скликания ад 17 7 1924 адзначалася «У мэтах больш поунага забеспячэння правоу нацыянальных меншасцей ЬССР даручыць Саунарко-му пры канчатковым вызначэннг складу раенау т сельсаветау забяспечыць мат-чымасць вылучэння мясцовасцей з не раважна яурэйсктм, польсктм, латыш скгм, лттоусктм т шш насельнщгвам у самастойныя адмтнтстрацыиныя адзшкт у выпадку, калт такое вылучэнне не бу дзе рэзка парушаць асновы т стстамы новага адмштстрацыйнага падзелу рэс публткт» У мат 1925 у Пастанове «Аб савецктм будаунтцтве» HI Усесаюзнага з’езда Саветау сцвярджалася пра неаб ходнасць прыняць меры па забеспячэн нт т абароне правоу нап меншасцей У выпадку значнай колькаецт нац меншасцей прадугледжвалася стварэнне асобных Саветау з ужываинем мовы гэ тых меншасцей, аргантзацыт школ т су доу на роднай мове, вядзення на ей справаводства т гд Дасягненне фак-тычнага раУнапрауя нацый т тх аб яд нанне, згладжванне нац непаразумен няУ, праяуленняу шавштзму т нацыяна-лтзму было лягчэй здзейешць, як тады бачылася, праз аргантзацыю не толью нац абласцей т акруг, але т больш нтза-вых адм -тэр. адзшак — сельски т мес-тачковых Саветау Пастановай Прэзщыума ЦВК БССР ад 24 9 1926 было Утворана 5 латышски, 2 ням , 9 польски, 2 рус , 5 яурэйсктх нац сельски т местач-ковых Саветау На польскт сельсавет у сярэднтм прыпадала 1166 чал , на яУ-рэйскт — 2132 чал Усяго на тэр БССР у розныя гады было утворана больш за 90 нац сельски т местачковых СаветаУ 6 латышски, 1 (факгычна 2) лгг, 2 ням , 41 польскт, 14 рус , 6 укр , 22 яУ-рэйсктя, Полым. нацыяналъны раен У
311
НАШ
2 и пал 1930-х г усе такт адзхню скасаваны, мнопя ix юраунхю рэпрэсхрава-ны па абвшавачаннх у шпинажы на ка-рысць сватх «пстарычных айчын» Гл таксама Латышы, Лтоуцы, Немцы, Па~ мкг, Рускы, Ухрагнцы, Яурэ:
Л1т Административно-территориальное устройство БССР Справ Т 1 (1917—1941 и) Мн 1985 Анатоль Валахановт
НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ МЁНШАСЦ1. групы насельнщтва пэунай нацыянальнас-цх, яюя расселены у шшанац асяроддзх иа-за межамх уласных дзярж утварэн-няУ або не маюць таюх Утвараюць эт-накульт супольнасць, якая пэуным чынам игтэгруецца з тытульнай (часта ка-рэннай) болыпасцю Урэгуляванасць, гармашчпасць адносш дзяржавы з Н м з яуляепца важнай прыкметай цывипза-ванай, прававой крашы На бел землях Н м вядомы з 12—13 ст кал1 пачалося прашкненне мазурау (польская этнагр група) на 3 сучаснай Беларусх Прыблхз-на тады цх раней з’явхлхся першыя групы яурэяу (хандляры, рамеснхкх х хнш ) У 13 ст пад натекам Тэутонскага х Лх вонскага ордэнау х мазурскай экспансп на Падляшша на У перасяпялхся роз ныя трупы балцкага насельнщтва прод кх сучасных латышоу (лотва, латыгола), яцеягц прусы Пасля Люблхнскаи 1569 i асаблхва Брэсцкай 1596 унхй перасялен не з этшчнай Польшчы («Кароны») па лякау, перш за усе мазураУ, яурэяу, на-!>ыло болыи шырокх характар, у наступ ныя стагоддзх адбывалася палашзацыя хначнай колькасш прадстаухпкоу пану-ючых класау У 1-й пал 14 ст пры вял кн ВКЛ Гедзшше бьип запрошаны пер шыя немцы — рамеснхкх, у 16 ст немцы нерасялялхся $ Вхцебск х Полацк Цыга-ны прыйшлх на Беларусь у 15 ст з Польшчы I Германн, у канцы 16 — пач 17 ст — з Венгрых. Татары, якхя з 14 ст сялхлхся тут Як палонныя, а потым х вольныя, трывала замацавалхся у бел грамадстве х захавалх сваю этнакультур ную адметнасць Лтоуцы традыцыйна жылх у шэрагу мясцовасцей на ПнЗ Беларусх На У Беларусх яны х латышы । явхлхся У вынхку перасяленняу у 2-й пал 19 ст Колькасць русых (пераважна старавераУ) доул час была нязначнай, толькх пасля 1863 у Паун -Зах край былх пераселены групы рус сялян х шш У 1860—70-я г на ПнУ бел зямель з явхлхся групы эстонцау У 1897 найб Н м Беларусх яурэх (890 тыс), рускхя (250 шс), палякх (324,2 тыс ) На працягу статоддзяУ у ВКЛ былх талерантныя ад-носшы да Н м (мела месца адно буйное ганенне на яурэяу пры вял кн Аляксандру у пач 16 ст ) Такая палхты-ка у асн працягвалася х у Рэчы Паспа-лпай, хоць у 17 ст у перыяд контррэ-фармацън каталхцкая царква праследава-ла татар У 19 —- пач 20 ст. царскх Урад «е садзейнхчау развщцю нац культур народаУ Беларусх Абмежаваннх у правах Тычылхся пераважна яурэяу (пражыван-не У мяжы яурэйскай аселасцг, працэн-тная норма пры паступленнх у В НУ х хнш) У сав час пачауся уздым нац культ будаунштва Н м У 1920—30-я г
у БССР стваралхся нац адм -тэр адзхн-ю, найперш сельски х местачковыя Са-веты латышски, лхтоускхя, нямецкхя польски, руски, украшски, яурэйсюя, нац калгасы У 1932 створаны Польсы нацыяналъны раен Працавалх нац шко лы, у канцы 1920-х г дзейнхчалх 3 яу рэйскхя, 1 польскх педтэхнхкумы, лхт аддзяленне пры Белпедтэхнхкуме, ад дзяленнх пед ш-таУ, дзярж польскх вандроуны х яур тэатры Пры 1н-це бел культуры (пазней у складзе Бел АН) хснавалх нац н-д установы У 1920—30-я г Белдзяржвыдавецтва выдавала л-ру на мовах Н м (яурэйскай, польскай, лхтоускай, латышскай) Рабочымх мовамх на Бел радые побач з бел былх лхтоуская, латышская, польская, руская, яурэйская, а таксама эсперанта Для 1920-х г характэрна х т зв «экза-тычнае» нац будаУншдва, напр земле-упарадкаванне у Беларусх кипайцау х асхрыйцау, стварэнне асхрыйскай школы, кхтайскага, эстонскага нац калгасау х шш У 1927 праведзена Усебел вы-стаука дасяхненняу нацменшасцей, экспанаты прадстаулялх культ х гасп дзейнасць яурэяу, палякау, латышоу, лхтоуцау Сав Беларусх У 1930-я х ЬССР была рэспублхкай-шэфам яур нац будаунштва на Далекхм Усходзе — Яурэйскай аутаномнай вобласцх з цэнтрам у Бхрабщжане У канцы 1930-х г нац -культ работа сярод Н м згорнуга Фактычна толью яурэх (а пасля уз’яд-нання Зах Беларусх у 1939 таксама палякх, украшцы, лхтоуцы) захавалх свае культ -асв установы У Вял Айч вайну ням -фаш захопнпсамх пад пагрозу было пастаулена само фхзхчнае хснаванне яурэяу х цыганоу, яюя шукалх паратунку у эвакуацых на У СССР Пасля вайны да 1947 працавау Дзярж яур тэатр БССР У 1957 у раенах з лхт насельнщ-твам створана 8 школ з выкладаннем ли мовы (засталхся 3) У 1989 у БССР было 1 342 089 рускхх (13,2%), 417 720 палякау (4,1%), 291 008 украпщау (2,9%), 111 883 яурэяу (1,1%) У вынхку працэсау дэмакратызацых у канцы 1980 — пач 1990-х г аднавхлася нац -культ будаУнхцтва сярод Н м, шэраг Н м (руски, палякх, яурэх, немцы, татары, украхнцы, лхтоуцы, карэйцы, армяне, азербайджанцы, пазней латышы) утварылх уласныя грамадска-культ арг-цых для развхцця нац культуры х моу У 1993—95 хснавала палхт арг-цыя польскага насельнщтва Беларусх — Польскае дэмакратычнае аб’яднанне Арг-цыям Н м аказваецца дапамога фондамх дабрачыннасщ х шш грамад-сюмх арг-цыямх краш, дзе гэтыя мен-шасцх з’яуляюцца титульным! нацыямх (яурэйскхм — Тзрахля, польсюм — Польшчы, лхтоускхм — Лхтвы 1 шш , татарским — Рэспублхю Татарстан у складзе Расп, а таксама буйных мусульмански краш — Турцых, СаудаУскай Аравхх х шш ) У пасляваен час у вынхку мцра-цый адбылося скарачэнне колькасш яурэяу х палякау Беларусх, стала больш рускхх х украшцау Аднак сярод пасля-ваенных перасяленцау з Вшеншчыны,
Чаршгаушчыны, зах абласцей Расп, яюя афщыйна лхчацца адпаведна паля-камх, украшцамх, русюмх, значную ча-стку склалх выхадцы з этнаграфхчных бел тэрыторый Юрыд аснова для за-бесхичэння храмадска-палхт х культ -духоуных правоу Н м закладзена у Законе Рэспублхю Беларусь «Аб нацыя-нальных меншасцях у Рэспублщы Беларусь» (11 11 1992), яю гарантуе свабод-нае развщце ycix Н м , забяспечвае захаванне I развхцце хх культур, садзейнх-чае гарманхзацых мхжнац адносхн, дазваляе ствараць хх нац грамадсюя api-цьп I культ -асв установы Выву-чэннем псторых х культуры Н м займа-юцца 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфи X фальклору I 1н-т псторых Нац АН Беларусх У 1994-—96 выдавауся часопхс «Форум», прысвечаны гэтым пытаниям 3 1993 1снуе Савет па справах рэлхпх х нацыянальнасцей пры СМ Рэспублхю Беларусь, з 1994 — Цэнтр нац культур Беларусх Утворана х працуе Мхжнар акадэми вывучэння Нм, якая выдав з 1997 свой час «Весцх Мхжнароднаи ака-дэмхх вывучэння нацыянальных мен-шасцеи Нацыяналытыя меншасщ на Беларусх х у свеце» 1гар Карашчанка
НАЧА, веска, цэнтр сельсавета у Вора-наусюм р-не, на р Начка За 41 км на 3 ад Воранава, 35 км ад чьп ст Басту-ны, аутамаб дарогай звязана з г п Ра-дунь 445 ж, 173 двары (1998)
Вядома не пазней 16 ст як уладанне Касцевхчау Адзхн з хх, Януш, ваявода падляшсю у 1529 заснавау у Н касцел х перанес сюды цэнтр парафп з Дубхч Пазней належала Кашкам, Радзхвхлам Паводле рэвхзхх 1631, была населена татарам! (цяпер жывуць толью у суседняй весцы Некрашунцы) 3 1795 у Рас хмперых У 19—пач 20 ст у Каняеускай вол Лхдскага пав Вхленскай губ У 1886 мястэчка, 272 ж , 16 двароу, касцел, 3 карчмы, крама, таржок 3 1921 у складзе Полыпчы, у Лхдскхм пав Навахруд-скага ваяв 3 1939 у БССР 3 12 10 1940 цэнтр сельсавета Радунскага равна 3 25 12 1962 у Воранаусюм р-не Цэнтр калгаса «Светлы шлях» Камбшат быт абслугоування Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, дзщячы сад, фельч -ак пункт, аддз сувязт, магазшы Помнхк землякам, яюя запнулх у Вял Айч вайну Маплы Т Нарбута, В А Шукевма, вучонага-натуралхста С Б Юндзхла За 300 м на ПнЗ ад весю ва Урочышчы Плхтнхца помнхк археалопх — стаянка Помнхк архпэктуры — касцел Ушэсця Дзевы Марьи (1910)
«НАШ гбЛАС», газета рэв -дэмакр ю-рунку У Зах Беларусх Выдавалася Беларускай сялянска-работнщкай грамадой з 27 1 да 28 2 1927 у Вхльнх на бел мове 2 разы на тыдзень АдлюстроУвала рэпрэ-сп польскага Урада супраць бел нац -вызв руху, выкрывала паклеп бурж прэсы на яго арыштаваных прадстаУнх-
312
НАШ
коу, дэпутатау сейма, шфармавала пра дэманстрацы! у гх абарону, у т л у Мшску (арт «Буржуазная мараль-насць», «У чым вгнавацяць нашых пасло» Прапагандавала новую тактичную лшно вызв барацьбы у перыяд наступления рэакцых, устаноуку на ак-тывиацыю культ -асв фронту Крыты-кавала пазщыю урада па пытаниях зя-мельнай рэформы i асветы Востра ставим праблему правоу чалавека у Польшчы, паказвала праявы фашызму у краше (арт «Да вызвалення чалавека», «Ц1 есць фашызм у Польшчы») 1нфар мавала пра важнейшим культ падзег у Зах Беларусг г БССР На старонках газеты змешчаны творы М Васглька, Т Кляшторнага, С Галыша, Т Волг г шш Выйшла 10 нумароу, з гх 5 канфгскава-ны Забаронена польскгмг уладамг
Арсень Лгс «НАШ КРАЙ», часошс, орган Цэнтр бюро краязнауства (ЦБК) пры 1н-це бел культуры Выдавауся з кастр 1925 па кастр 1930 раз у месяц у Мгнску на бел мове Рэдактар 3 Бядуля Меу не пасрэднае дачыненне да станаулення краязнаучага руху у Беларусг, яю у канцы 1920-х г дасягнуу значнага узроуню Яга выдауцы ставил за мэту вывучэнне природных г прадукцыйных стл Беларуси духоуных традыцый яе народау Да-следаваннг вялгся па 3 асн юрунках прыродна-геагр, грамадска-эканам г культ пстарычным Матэрыялы часопг-са адлюстроувалг феналапчныя назгран-Н1, даследаваннг флоры г фауны розных рэпенау Беларусг (публгкацыг П Салау-ева, В Перахода, М Збпкоускага, С Мельнжа, В Палянскай, I Сяржанша, А Фядзюшына), актыуна узнгмалг пы-
таннг аховы прыроды (В Купрэвгч, Фя-дзюшын) У театр, пет г эканам аспектах вывучалгея гарады, мястэчю, равны, паасобныя весю (М Азбуюн, 3 Даутяла, Я Крукоусю, Д Васгдеускг, Я Сяргеенка, В Самцэвгч i шш) Змя-шчалюя аналпычныя атсанн! прырод нага ландшафту азер, рэк, балот, паркау (У Уладзтмграу, Я Троська, Ю Лапщ-ю, Е Кушалевгч 1 шш ) Вынгю краязнаучага вывучэння традыц духоунай г матэрыяльнай культуры, побыту беларусау асвятлялг М Каспяровгч, А Нем-цау, Т Мгкалаеу, М Ламака, М Мя-лешка, А Горбач, звычаевага права — I Бонч-Асмалоусю, Р Парэчын, нар медыцыны — К Гурвгч, А Жаурыд, Купрэвгч Лгт краязнауства асвятлялг Васглеусю, Каспяровгч, А Шашалевш (А Мрый) Краязнауцы Самцэвгч, С Нгюфаровгч, У Дзеляшкевгч, Т Кула-коу г гнш змяшчалг даследаваннг пра фабрыкг, заводы, камуны саУтасы г калгасы юрмашы Беларуш Публгкава-Л1ся матэрыялы аб еял г раб руху, рэв падзеях, партыз руху у гады грамадз вайны (I Мгрсю, Е Зырко, I Мацвяе-нак г шш ) Краязнауства нац меншас-цей Беларуш прадстаулена у публжацы-ях I Сошса, Г Аляксандрава, В С кар дзгеа, К Мартэнсона Разглядалгся так сама формы г методика аргангзацыг працы краязнауства ЦБК г яга часошс арыентавал! краязнауцау на збор слоу-нтка жывой мовы, нар тэрмгнау, утл па анатомн пянальных звестак па промыслах, апублжавау больш за 100 праграм, ан кет, тнетрукцый па розных галгнах краязнаучай дзейнасщ, у т л па зборы вусна-паэтычнай творчаецг, нар музы цы, шфармавау чытачоу пра дзейнасць ЦБК, пра ход усебел краязпаучых з ез-дау 1 канферэнцый, працу акрутовых г раенных т вау краязнауства, музеяу пастаянна змяшчау бгблгяграфно па краязнаустве Выйшау 61 нумар, асоб НЫЯ — здвоеныя Арсень Лк
«НАШ КРАЙ», грамадска-палгт г лгг газета лхберальна-бурж юрунку Выдавалася з 26 2(10 3) 1912 да 13(26) 7 1914 у Брэсце штодзенна, з 1913 —-2 разы на тыдзень на рус мове Рэдактар вы давец Г1 Злацоуская-Шгэрн, ) 27 1 1913 В Б Эйдэльшгэйн У праграм ным артикуле абяцала асвятлящ, мясц праблемы, абараняць культ г эканам гнтарэсы гар насельнштва, запраегць да
i заалош, на складанне рэ-геагр слоунжау, збгранне нар мастацтве, рамествах па псторьп тэатра «Н к»
супрацоунгцтва вядомых рус тсьмемИ кау Аднак акрамя крытыка Ф БацюЯ кава, яю апублжавау у «Н к » арг «Я| эзгя К Дз Бальмонта» (11—13 3 19Д нарысы пра стан лп крытыю, з газ^И нгхто не супрацоушчау Асвятляла дзей насць Дзярж думы, крытыкавала пал тыку царызму, губ Улады, чарнасопеп ныя арг-цыц вяла палемжу з газ «Сиг ро-Западная жизнь» Сшшсцю рух ш зывала нерэальнай утопий Друкавм творы мясц аутарау, творы Л Талстои I Тургенева, А Куприна, А Серафшо вгча, А Аверчаню, Шолам-Алейхема Г Апалгнэра, Гг дэ Мапасана, А Уайлыа ЮА Стрындберга, М Гвэна, РМ Рыльке Прапагандавала рэалгетычиая градыцьп г наватарсюя тэндэнцыг > л-ры, станоуча ацэньвала творчасць Бальмонта, А Герцэна, Л Андрэева Дз Мамгна-Сгбхрака, У Гаршина Р Скаварады, Т Шаучэню, жывапге I Рз пгна, народнгцкую публгцыстыку М К Мгхайлоускага, абараняла М Арцыба шава ад нападак крытыю Значнае мес ца адводзша рэкламе На рэдакдыю «Н к» накладвалгея адм спагнаюп, супраць яе вягися судовыя праследавак нг Уладзишр Конан
«НАШ КРАЙ», бел культ -асв г гра мадска-палгт гурток у 1916—17 у Ярас лаулг Утвораны У пач 1916 выкладчы кам! г навучэнцамг эвакуграванага сюды Мшскага настаунщкага шетытута 1нг цыятарам! стварэння гуртка был! У k натоуск: (юраУнгк), Я KapaneycKi, С Бу лат, С Сташэусю, Шымель г гнш 1х мэтай было абудзщь нац самасвядо масць бел бежанцаУ, прапагандаваць культуру г псторыю Беларуш Гурток стаяу на пазщыях партыг сацыял-рэва люцыянерау, працавау канепгратыума Члены гуртка праводзип бел вечарыны, гнгцыцзавалг стварэнне Яраслаускай беларускай рады У маг 1917 пераУтвораны У арг-цыю «Маладая Беларусь»
Уладзишр Ляхо^сю
«НАШ ШЛЯХ», грамадска-палгтычны i лгтаратурны часошс, орган Беларускага студэнцкага саюза Выдавауся у 1922— 23 у Вгльнг на бел мове З-за фгнанса-вых цяжкасцей выхода^ нерэгулярна Адказныя рэдакгары Б Туронак, Л Мазалеусю Гал мэта выдання — адра джэнне нац свядомасщ беларусау, зма ганне за дзярж незалежнасць Беларусг Апублжавау артикулы А Луцкевгча «Вялгкае свята», «Студэнцкая моладзь у беларусюм руху», канспект яго лекцыг «Развщце палгтычнай думкг у Беларусг» Здэйныя пошукг моладз! адлюстраваны у арт «Шляхг беларускай студэнцкай моладзг» М Крывгчонка, «Наш шлях», «Аб нашым месшшзме» С Радзгмгча г шш 1нфармавау пра культ -асв працу студэнтаУ-беларусау Вгленскага ун-та, друкавау хронгку з жыцця бел студэн-тау у Маскве, Мшску, Празе, паведам-ляу пра лес бел асветы у Латвп На старонках часопгса змешчаны вершы Н Арсенневай, 3 Верас, I Дварчангна г шш Часопгс генавау за кошт приватных ахвяраванняу Матэрыяльную дапамогу яму аказвалг дзеячы зах бел
313
НАША
н
штэлггенцыг У Знамяроусю, Я Германовы, А Станкевгч, Б Тарашкевгч i 1НШ Аляксандр Вабиичэв1ч
«НАША БУДУЧЫНЯ» штотыдневая газета Беларускай рэв арг-цыг Выдавалася з 8 12 1922 да 14 1 1923 у Вигьнг на бел мове Рэдакгар А Амельяновгч, рэ-дакгар-выдавец Л Родзевгч. Ставига сабе за мэту абуджэнне у народзе веры ва уласныя илы, у перспекгыву вызв руху (нерадавщы «Булзьма сигьнымг», «Па-за паграшчнымг капцамг», «Верым у буду-чыню») Паведамляла пра поспех Блока нацыянальных меншасцей на выбарах у 1922 у польскг сейм i сенат, стварэнне у гм парламенцкай фракцых Беларускага пасольскага клуба, надрукавала праграм-нае выступление яго старшынг Б Та-рашкевгча Узнгмала пытаннг ваен асаднщтва, драпежнгцкай эксплуатацьп лясных багаццяу краю, пгсала пра га-неинг на бел школу i прэсу (арт «Зма-ганне за беларускую школу», «Сяупы цемры» Лаурыновша, «Куды прапада-юць беларусюя газеты») Важнае зна-чэнне надавала барацьбе за мясц сама-кграванне, выбарам у гмшныя рады i павятовыя сеймгю (арт «Аб самаупрау-ленш» Баутручонка), аргашзацьп каапе-ратыунага руху, сац страхаваннг (арт «Кааперацыя у 1922 годзе», «Закладайце народный выдавептвы» I Канчэускага, «Заданы сацыяльнай страхоую») На яе сгаронках змешчаны творы М Гарэц-кага, Я Коласа, У Дубоукт, У Жылкт, М Запольскага, Родзевгча (пад псеуд Сучасны), П Верлена у пер М Багда-повиа 1 шш Выйшла 9 нумароу, з гх 2 канфгскаваны Забаронена польскгмг уладам! Арсень Jhc
«НАША ВЕРА», культурна-рэлгггйны i истарычны часопгс Выходзщь са жн 1995 у Мшску на бел мове Заснаваль-Н1И Mihcki кафедральны касцел Марьи Нанны 1 дабрачынны фонд «Мацг Бо-жая Фащмская» Першыя нумары выдоены У Польшчы на ахвяравання ордэна францысканцау Асвятляе прабле-
мы духоунасцг сучаснага грамадства, становшгча каталщкай царквы у Рэс-публгцы Беларусь, Друкуе матэрыялы па псторыг хрысцшнства i каталгцызму у Беларуш, жыццяпгсы каталщкгх святых, вядомых бел каталщкгх святароу i вер-нжау, расказвае пра помнгю духоунай архпэктуры, мастацтва i л-ры Упершыню на бел мове публгкуе фрагменты з творау 1 аутабгяграфн папы рымскага Яна Паула II Уладзишр Ляхоуаа
«НАША вбЛЯ», газета рэв.-дэмакр кг-рунку Выдавалася 4—12 3 1927 у Вгльш на бел мове Выкрывала Ю Пглсудска-га як стауленгка буйных памешчыкау i буржуазн Асвятляла барацьбу рабочых Зах Беларусг г Польши t за сац -эканам правы, культ жыцце у Зах Беларусг г БССР На яе старонках змешчаны турэмныя вершы А Салагуба, рэцэнзп, лгст асв -грамадскага дзеяча Я Гаурьии-ка Выйшлг 4 нумары, з гх 2 канфгска-ваны Забаронена польскгмг уладамг Рэдактар М Машара быу зняволены у Луктшскую турму Арсень Jhc
«НАША ВбЛЯ», легальная газета КПЗБ народнафронтаускага юрунку Выдавалася з 24 12 1935 да 23 8 1936 у Вгльш на бел мове Спачатку выходзгла як 2-тыдневгк, з 20 3 1936 раз у месяц Афщыйны рэдактар — студэнт Вглен-скага ун-та В Склубоусю, фактычна кг-
равалг газетай чл КПЗБ С Малько i 1 Будкевгч Садзейнгчала уключэпню у рэв барацьбу новых пластоу грамадства, зблжэнню дэмакр штэлггенцьп з КПЗБ, папулярызацыг лозунгау кампар тыг у барацьбе за стварэнне антыфа-гиысцкага народнага фронту у Зах Беларусг Выступала супраць фашызацьп грамадства, прымусовай палангзацьп бел народа У газеце супрацоунгчалг М Танк, М Вашлек, М Машара, М За-сгм, А 1верс, П Грани, Р Шырма, М Бурсевгч Выйшла 13 нумароу, з гх 3 канфгскаваны Сцяпан Говш
«НАША ДбЛЯ», штотыдневая грамад-ска-палп г лп газета «для вясковага г мясцовага рабочага народа», факгычны орган нелегальнай Беларускай саиыялк-тычнай грамады, першае легальнее перыяд выданне на бел мове Паводле вызначэння цэнзуры, была «сацыял-дэ-макратычнага юрунку» Выдавалася з 1(14) 9 да 1(14) 12 1906 у Вигьнг кгрылг-цай г лацшкай Рэдакгар-выдавед IA Тукеркес, з 18 11 1906 за рэдактара А Гедвтла У заснаваннг г выданнг удзель-нгчалг Цетка, I г А Луцкевгчы У праграмным артикуле «Да чытачоу» абяцала змагацца за сац г нац свабоды, асвету на роднай мове, сац г культ адраджэн-не краю Друкавала вострапублщыстыч-ныя артыкулы г фельетоны, у якгх выкрывала антынар палпыку урада («Што будзе''», «Авечы аптатар», «Натром», «Даход расшскага пара», «Як мужыку палепшыць свае жыцце», «Старое ля-карства», «Аб народных дэмакратах», «Напасць чужынцау», «Колью стояць русюя генералы» г шш ). Рэв.-вызв гдэ-ямг прасякнуты апублгкаваныя у газеце творы Цетю пад псеуд Крапгука (апа-вяд «Прысяга над крывавымг разорами», верш «Наш палетак», «Разумный ды не на дурня напал!»), Я Коласа (вершы «Наш родны край», «Белару-сам», «Асеннг вечар», апавяд «Свабода» пад псеуд Дзядзька Карусь), апавяд Ядвггша Ш «Суд» (26 9 1906) У рубриках «Усяго па троху», «3 Беларусг г Лгт-вы», «Па Расп» гнфармавала чытачоу пра вызв рух, урадавыя рэпрэсгг, барацьбу сялян за бел школу, дзейнасць дэмакр фракции Дзярж думы («Вшьня, 27 верасня», «Аб выбарах у Дзяржауную Думу», «Кандыдаты ад Вигьнг», «Якая будзе Дума», 18 11 г 1 12 1906) Апублг-каваны шэраг с -г г навукова-асв на-рысау («Гутарю аб гаспадарцы», «Як мужыку палепшыць свае жыцце», «Соль») На апошняй старонцы друкавала аб’явы, рэкламу выд-ва «Загляне сонца г у наша аконца» г гнш Пасля 4-га нумара у вышку расколу рэдакцыг г заснавання газ «Наша нша» ли аддзел «Н д» аказауся аслабленым 3 6 нумароу «Н д » 4 былг канфгскаваны, за 1, 3 г 4-ы нумары паводле судовага прыгаво-ру 11 1 1907 яе выданне забаронена, а рэдактар Тукеркес прыгавораны да ту-рэмнага зняволення на 1 год
314
НАША
Лт Александрова С Ггсторыя i сучаснасць Мн 1968 Б i ч М У змаганнх за лепшую долю // Полымя 1966 № 8
Уладзиир Конан
«НАША ДУМКА», штотыдневая гра-мадска-палхтычная i лхтаратурная газета прагрэсхунага юрунку Выдавалася з 24 12 1920 да 8 7 1921 у Вшьнх на бел мове Рэдактар-выдавец М Гарэцкт Мела рубрыю «Штодзенныя вестю», «Эканамхчны аддзел», «Правхнцыяльны аддзел», «Школьны аддзел», «Беларуская хрошка» Асн увагу аддавала палхт х эканам становхшчу Зах Беларусх пад уладай Полыпчы, расиаусюджапню щэй вызв руху Выкрывала палхтыку бурж -памешчыцкхх колау, разглядала зямель-нае пытанне, змагалася за бел культуру х асвету, шсала пра палхт становннча БССР На яе старонках змешчаны творы Гарэцкага (пад псеуд А Мсцхслау-скх, Дзед Кузьма х шш ), А Луцкевхча, М Крауцова, Л Родзевхча, I Канчэу-скага, Ю Лхстапала, V Дварчашна, С Шыманоускага, К Сваяка, У Жылю, П Прадухх, В Сталяронка, К Лейкх, П Прост ага, С Рак-Мххайлоускага, М Чарота, творы з фалькл зборау' А Сер-жпутоускага, нар песш з Саколыпчы-ны Друкавала выступленнх па пытан нях развхцця тэатра, выяул мастацтва, л-ры, псторых бел культуры Выйшла 27 нумароу Забаронена польск улада-мх
Арсень Лк
«НАША ЖИЗНЬ» Выходзхла з 16 сак па май 1918 у Вхцебску на рус мове як «штодзенная сацыялхстычная газета» У рэдкалегхю Уваходзип прадстаунхю арг-цый ПС-Р, РСДРП х Бунда Мела рубрыю «Апошнхя паведамленнх», «За мяжой», «На франтах», «Па Расхх», «Па губерш», «Мясцовае жыцце» х шш , аддзелы аб’яу I шфармацыт аб падзеях грамадска-палп х купы жыцхгя Право-дзхла палхт лхнхю на аднаулсцнс (шляхам перавыбарау) Саветау рабочых дэ путатау як органау абароны дэмакратых Абмяркоувала праблемы прафсаюзнага х сацыялхст руху 3 агульнадэмакр пазх-цый разглядала знешнюю х Унутр палхтыку бальшавхцкага Урада, дзейнасць яго вхцебскхх органау (артикулы «Ягадкх бальшавхцкага мхру», «Паход на друк», «25 кастрычнхка — 25 красавхка» х шш ) У рубрьщы «Палхтычныя партрэ-ты» характарызавала асабхстыя х дзела выя якасцх У I Ленхна х Л Д Троцкага Вядомы апошнх N° 40 за 30 5 1918 Есць падставы меркаваць, што газета закрыта бальшавхцюмх Уладамх Вхцебска
Мисалай Сяменчык
«НАША КАЛЯ1НА», газета, орган культ -грамадскай арг-цых «Папараць-кветка» Выдавалася 6 2 —4 3 1920 у Слуцку на бел мове Рэдактар А Бара-ноусю Апублхкавала апавяданне У Га-лубка «Язэпавы сыны» пра грамадз вайну на Беларусх, пераклад апавядання М Горкага «Макар Чудра», творы мясц
аутарау, утл вершы Валошю, Б-ы, апавядамнх В-т, зашсы фальклору— песш, казю, прыказкх, пет легенду 1н-фармавала пра дзейнасць бел тэатра у Слуцку, утл пра пастаноУку п есы Г а лубка «Праменьчык шчасця» Арсень Лк «НАША ШВА», штотыдневая бел гра-мадска-палхт , навук-асв хлхт-масг га зета нац -адраджэнскага юрунку Выдавалася з 10(23) 11 1906 да 7(20) 8 1915 у Вхльнх на бел мове юрылхцай, да 18(31) 10 1912 х лашнкай Засн лхдэрамх Беларускай сацыялгстычнаи грамады (БСГ) братамх I х А Луцкевхчамх, В
Пхсьмы Б Эшмаха-Шышлы IЯ Кар-скага У рэдакцыю
«Нашай Швы» 1909
1ваноускхм, А Уласавым, А ПаинЦИ (Цетка) х хнш Рэдактары-выдаУщгаМ Вольсю, Уласау (з 8 12 1906), Я Кйи|| (з 7 3 1914 рэдактар, з 16 5 1914 РЭДЛИ тар-выдавец) Рэдактарамх аддзеиЙН розны час былх Я Купала, Я Колю, “ Бядуля, X 1мшэшк (заг канторы х ей ратар рэдакцых да 1909), В Ластоуси 1909 сакратар рэдакцых), Ядвтн Ш Палуян (С Ясяновхч) А Бульба (А Чыж) х хнш Друкавала перадавхцы, иф рэдакцыйныя матэрыялы, вершы, Н рысы, мает прозу, навук -папулярньб артикулы, мела рубрыю «У Думе х кая Думы», «Паштовая скрынка» х шш - > выхаду у свет газ «Белорус» гуртаха вакол сябе аутарау уехх веравызнаиня i юрункау, яюя выступалх за культ -На адраджэнне Беларусх Мела больш за , тыс сталых х часовых карэспандэны у пав х губ гарадах, мястэчках х вески Беларусх, у Раен (Маскве Пецярбур Схбхры), за мяжой Нязменнымх у « , н » заставалхся щэя сац -палхт , экана х культ адраджэння Беларусх, яе суг$ цоунхцтва з шш народамх, апазхцыя и самадзяржауя Тэматыка, змест х харак тар падачы апублхкаваных матэрыялау мянялхея у залежнаецх ад палхт ехтуашп х складу рэдакцых У праграмным арты куле 1-га нумара падкрэслена агульна нац пазхцыя газеты «Наша шва» — ia зета не рэдакцых, але уехх беларусау i уехх тых, хто хм спагадае » У 1906—07 шмаг месца займалх матэрыялы ахтгац i крытычнага зместу Паводле ацэню Bi ленскага ахоунага аддзела у 1908 «Н н» была спачатку больш памяркоуная, чым «Наша доля», але пасля «стала змя шчаць артикулы узбуджальнага харак тару, за што падвяргалася некалыа ра зоу канфхекацьн» На падставе хнфарма цых хнепектара па справах друку Выев ская судовая палата у чэрв 1907 пачала судовае праследаванне рэдакгара Уласа ва за матэрыялы, апублхкаваныя У 8 и нумары (арт «Дума i народ», «Зямель ная справа у Новай Зеландых», верш Я Коласа «Расхйскхя абразы»), 9-м (арт «Работа Думы») х 12-м (перадавща «Дзяржауная Дума»), а таксама за апе-ратыуна-хнфармац рубрыю «3 уехх ста* рон», «3 Беларусх х Лхтвы», «Аб усы патроху» Паводле ацэню цэнзуры, артикулы «напамхнаюць падпольпыя иракламацых» i могуць «моцна усхваля-
315
НАША
ваць малатнтэлтгентната чытача бела рускай газеты i выюпкаць у яго ненава гу да суда, палщыт земската началып ка, памешчыка, войска да закотгау дзяржавы 1 зрабщь яго ахвяраю злачын паи npariai анлы» Рэдактар абипавач вауся за гое ппо анублткавау артикулы, яктя пабуджаюць да буту i «звяржэння тснуючата у дзяржаве грамадскага ладу» Риакцыя «Н н» платила цгграфы, а Утасау у 1910 адбыу тургмнас зияло дине У 1915 па гакгм жа абвшавачанш иаталося судовае праследаванне рэдак iapa Я Купалы (IД Луцэвтча) за арт Л Язмена «Думкт» (16 11915), аднак яио не скончылася у сувязт з акупацыяи Вшьнт ням войскамг Адкрытая крыты ка нарызму г атггацыя на барацьбу за ичакр рэформы (цыкл артыкулау Я Коласа пад псеуд Мариш «Дума i на рог» 24 2 1907, «Партыт у Думе» 9 3 1907 т тнш ) пасля разгону 2 й Дзярж думы (чэрв 1907) нс зпткла са ыаронак газеты але набила больш на чяркоуны асветпщкт характар «Н и» псраарыентавалася на абарону адра тжэнсктх тдэалау Беларуст, мтрнага т иаступовага прагрэсу праз дзмакрагыза иыю цэнтр г мясц органау улады, вы сгупала за стварэнне урада, адказната перад парламентам, выбраним шляхам усеагульната, роупата г прамога галаса ванты, за пквщацыю рэшгкау феад пригонншдва рэаргантзацыю сельскай I тснадаркт (развщце еял землеуладан ия фермерская таспадаркт), культ нац ауганомтю, развтцце адукацыг, друку т ипгавыдання на роднай мове Пад упгывам сац эканам праграмы ЬС1 (И н» заставалася выданнем, арыеша иным на абарону правоу г свабод бел працоунага народа—сялян наемных
рабочых, рамеешкау, нар штэ.цгенцыт, avp беднаты (цыкл артыкулау «Аб жы-тах» 4 5 1907, «Атрантчэннт у законах аб жыдах», 21 12 1907, г тнш , падптсаных крыпт 3 верагодна, 3 Ьядуляи) «Н и » крьпыкавала палпыку П Сталыпша (<Втльня 24 лтстапада», «Аб устм патро ху», 24 11 1906, рэд арт «Па по ваду шерцт Сталыпша», 5 5 1911), асуджала ртпрэсп супраць удзельшкау вызв руху (<Втльня 14 снежня», 14 12 1906, «Аб vcim патроху», 22 12 1906, «Судзебныя г имтнтсграцыиныя кары у 1905—1907 п» 26 10 1907, г шш), выкрывала иярж эксплуатацыю сялянства («Аб -.тужыцктх павшнасцях», 9 т 13 1 1907) титыбел прапаганду т правакацыт чар-насоценных палгт груповак [рубрыкт <3 Ьеларуст т Лттвы», рэд артикулы, парьте Дзядзью Каруся (Я Коласа) «Бела руская мова у казенная школе», 22 12 1906, верш Я Купалы «Ворагам беларушчыны», 6 6 1908, арт «Аб свабо-гах», 25 1 т 2 2 1907, т тнш ] У шэрагу артыкулау г нататкау абгрунтоувала не-абходнасць супрацоунщгва беларусау з нац меншасцямт на аснове раунапрауя
асветы на роднай мове («3 Беларуст г ты», 18 1 1908, «Втльня 25 апрыля»
У тасава, 25 4 1908) «Н н» выступала супраць шавтнтзму польск абшарнтцка-каерыкальных колау, асвятляла сац бяспрауе еялян-беднякоу, рабочых,
эмтграптау у Еуропе т 311 \ Калт рэдак тарам стау Я Купала, газета адмовтлася ад прапаганды хутароу, даказвала бес перспектыунасць для малазямельната сялянства сталышнскай агр палпыкг, акцэнтавала увагу на спецыфтчных умо вах Ьеларуст, дзе з нац праблемаи зля зана «справа сялянская г справа работ нщкая» Выкрывала тмперыялтстычную сутнасць надрыхтоукт 1-и сусв ваины (27 2 1914)
Найважнейшаи задачай «Н н » лтчы ла усебаковае развитие эканомтю, гра мадскай духоунай культуры народа, стварэнне нац стылю культуры т нац школ у бел л ры, тэатр , муз г выяул мастацдвах шляхам засваення айч этна культ традыцыи т творчых здабыткау сусв, найперпг рус , укр т польскай мает культур Падгрымлшала усе фор мы нар эканам г культ -асв самадзей наецт, памагала прафестяналтзацыт у га-лтне л-ры, тнш втдау мастацтва На яе старонках упершыню апублткаваны мнопя творы Я Купалы (паэмы «Кур ган», «Ьандароуна», 170 вершау г каля 30 артикула^), Я Коласа (каля 125 вершау, больш за 40 апавяданняу, нарысау г артыкулау, урыукт з паэмы «Новая зямля»), М Ьагдановтча, Цеткг, А Га руна, лепшыя дарэв верпгы г артикулы 3 Бядулт, М Гарэцкага, Ц 1артнага, К
Каганца V I алубка К Ьуило А 1 ур то, Я Журбы I Леучыка, К Л ей кт А Пауловтча ЯлвтлнаШ А Нстрашксвт ча, Ф Чартгушэвтча 9 Ьудтыг 1 Дзежкт Старога Уласа Л Лобтка 1 Пт лтпава шш шсьметппкау пачагкт virax На старонках тагеты адбывалася станах ленне бет лтт мает крытыю тгублт цыстыкт культуралоти фалькларыстыкт (артикулы, нарысы дас года ваши Я Купалы Я Коласа Ьатдаповтча I 1мырака, А Бульбы М 1арэцката Ластоуската братоу Луцкстичау У С а мойлы Р Зямкевтча т пшт ) Нтсьмсптн кт 1 крытыю «Н н» ариетт [авали я на лгг эсгэтычныя градыцыт крытычнап рэалтзму т прагрэстунага рамаигызму ныкарыстоувалт творчыя тдабыткт тм прэстянтзму, экспрэшянтзму т тнш аван [ардыецктх ктрутткау Яе сунрацоунткт дас гедавалт нар побит т фальклор хат нтя рамествы, праводзтлт арынтзлц т на вук працу па дастедавлши псторыт бе т культуры т яе гагачаспага стану, стара лт муз тэатр гурткт, данамагатп стапау лоцию Першам бел трупы I Ьуинтцка та, заснаван Беларуси музеи у Витый На старонках тазеты складвалтся лскстч ныя г граматычныя нормы нонан бет лп мовы У палемтчных артикулах памфлетах г вершах выкрывалася шты бел палгтыка польсктх т рас шаиппстау, ангыбел ктрунак рэакцыинага друку (газ «Минское слово» «Севера Загадная жить», «Виленскии вестник» г шш ) I а зета прапагандавала здабыгкт тншапац культур, змяшчала у перакладзе на бел мову творы Э Ажэшкт, А Мтцкевтча У Сыракомлт, М Канаппщкай Ю Сла вацкага, С Жаромскага, В Сгафаитка I Шаучэнкт, Л Талстога, А Чэхава, М Горкага, У Караленкт В Ьрусава урыукт з артыкулау В Бялшскага адзначала юбтлет Талсгога М I огаля Шаучэнкт, Славацкага, Ф Шапэпа Ч Дарвша
«Н н » была свайго роду грамадсюм ш там бел культуры, выкопвала ротю каардынацыинага выдавецката н титра У 1907—13 яе наматанпямт ацублткава ны зб-кт «Пест жальбы» т «Апавялашл» Я Коласа, «Вянок» Ьагдановтча «Ья розка» Ядвпша Ш , «Чыжык беларусю» Леучыка, лттаратуразнаучыя брапгуры Зямкевтча, перакладныя творы, яна выпускала шгот адовы «Каляндар «Нашай нтвы», альманах! «Зборнтк «Нашай нт вы», «Калядную шеанку 1913 год» т шш Важнае месца на яе старонках зай-малт праблемы вясковага самактраван-ня, нар адукацыт, этычиай культуры, экалогп (арт Цетю «Як нам вучыцца» пад псеуд Мацей Краптука, 10 11 1906, Гмырака «Жыла, жыве т будзе жыць'», «Мова цт гутарка», «Якой нам трэба школы9», «Аб вясковай штэлтгенцьп», «Пригонная спадчына», «Вясковае бу янства т барацьба з тм», «Земства т во-ласць» за 1913—14, пераклад арт Гар-бунова-Пасадава «Мтласць да жьгвелы»,
316
НАША
19 3 1909) Шмат увап аддавала газета папулярызацьц прыродазнаучых, эканам , с -г 1 прававых ведау Друкавала практычныя рэкамендацых па земля-робсгву, жывелагадоулх, агароднщтву, выхаванню дзяцей Апублхкаваныя у ей даследаванш—аутарытэтныя крынщы па агульнай псторых, псторых л-ры, эт-награфн, мастацтву, псторых нац -вызв руху, рэлхпязнауству Сярод хх— ана-нхмны арт «Сымон Канарсю» (1 6 1907), нарысы А Пагодзхна «Колыа слоу аб нацыянальным адраджэннх за-бытага народу» (25 9 1908), «Владыслау Сыракомля» (9 10 1908), Д Дарашэнкх «Беларусь! х хх нацыянальнае адраджэн-не» (22 1 1909), рэдакцыйны арт «Культурнее значэнне малых нацый» (19 11 1909), Зямкевша «Адам Ганоры Кзркор» (8 12 1911), нарысы Власта (Ластоускага) «Аб беларускхм местачко-вым х вясковым хатнхм рамясле» (11 3 1908), «3 мшуушчыны гораду Бы-хава» (8 9 1911), «Людвхк Кандратовхч» (6 9 1912), «350-летняя гадаУшчына друку у МаскоУшчыне» (20 3 1914), «10-летш юбхлей лпоускага друку» (1 5 1914), «Хрошка Вялхкага Князства Лхтоускага» (5 12 1914) У «Н н» упершыню апублхкавана манаграфхя Ластоускага «Кароткая псторыя Беларусх» (1910) Важнай крышцай па псторых бел л-ры, мовы, журналхстыкх, мастацтва з яуляецца архху «Н н » б Бел музея у Вхльш, рукашсная спадчына Я Купалы, Я Коласа, М Багдановхча, А Гаруна, М Гарэцкага х шш , у т л сен-ня невядомых шсьмеинхкау х дзеячау нац руху, перапхска рэдакцых са свахмх аутарамх, шш эпхсталярная спадчына (захоуваецца у арххвах Лпвы х у Бел дзярж арххве-музех л-ры х мастацгва)
Jlim Александровхч С Гхсторыя х сучаснасць Мн, 1968, Яго ж Пуцявшы роднаха слова Мн, 1971, Конан УМ Развщце эстэгычнай думкх У Беларусх (1917— 1934 гг ) Мн , 1968, Яго ж Демократичес кая эстетика Белоруссии (1905—1917 хт) Мн , ] 971 Дорошевич Э , Кс н он В Очерк истории эстетической мысли Белорус сии М 1972, Пуцяншамх Янкг Купалы Дак I матэрыялы Мн ,1981, Семашке вхч Р Выпрабаванне лхобоУю Мн , 1982, Гм ы -рак Л Творы Мн, 1992 Уладзишр Кинан «НАША HfBA», штотыдневая грамад-ска-палхт х лхтаратурная газета дэмакр кхрунку Выдавалася з 2810 да 20 12 1920 у Вхльш на бел мове Рэдактар У Знамяроусю (з 3-га нумара) Рэ-дакцыя спрабавала аднавщь аднаймен-нае перыядычнае выданне, якое выхо-дзхла у 1906—15 Асвятляла падзех, звязаныя з акупацыяй Беларусх польскхмх войскамх х падрыхтоукай яе падзелу па-мхж суседнхмх дзяржавамх (арт «Трэщ падзел Беларусх» пад крыптанхмам «А Н », «Будаванне Беларусх» Ярашэускага, «Справа Вхленшчыны», «Палхтычныя разважаннх», «Самх сабе», «Кудой хсцх» I Мялешю, «Яшчэ аб дзялщьбе Беларусх» пад крыптангмам «А У », «Незалеж-насць I непадзельнасць», «Беларускае
пытанне») Шмат увап аддавала прабле-мам палп будучынх Беларусх, неад’ем-наецх права беларусау на сваю суверэн-ную дзяржаву 1нфармавала пра утва-рэнне Сярэдняй Лтвы х сац -палхт становхшча у гэтай буфернай дзяржаве, негатыуна ставхлася да дзеянняу ген С Н Булак-Балаховхча (арт «На фронце Балаховхча») На яе старонках змешчаны асобныя творы М Гарэцкага, К Сваяка, Н Арсенневай, I Гумянка, С Чараунхка, Знамяроускага х шш , хронхка, карэспандэнцых з месц Выйшла 9 нумароу Забаронена польскай вайско-вай цэнзурай Арсень JTic
«НАША Н1ВА», газета Выдаецца з мая 1991 у Вхльш на бел мове, з 1994 што-месячнае выданне на 16 старонках Некаторыя матэрыялы х нумары друкухоц-ца лацшкай Асн тэмы публхкацый эт-нагенез беларусау, рэпянальныя культуры Беларусх, сярэдневяковыя войны ВКЛ з Маскоускай дзяржавай, 2-я сусв вайна на Беларусх, псторыя 1 сучасны стан канфесхй, культуралапчнае дасле-даванне бел арххтэктуры, сштэтычная культура Вхльш як спадчына ВКЛ х ма-дэль узаемаадноын народау рэпена, бел -лхтоускх культ абмен У артыкулах на ист тэмы ставхць праблемы Беларусх як суб’екта псторых, аналхзуе пет тзр-мхналопю х прынцыпы бел пстарыя-графн Серыя артыкулау прысвечана манасюм ордэнам картэзхянцау, бене-дыкцхнцау, дамхнхканцау, францысканцау, бернардзшцау, кармелхтау, аутус-цхнцау, брыптак х хх значэннх для Бела русх Разглядае праблемы эстэтыкх ис торых, культуры, палхтыкх х гаспадаркх аддаючы перавагу жанрам эсэ, дзеннхка, гутарю, падарожных нататкау х шш Апублхкавала успамшы А Адамовхча, 3 Каушанкх, В Кшеля, Л Луцкевхча, А Шукелойця, арххУныя дакументы пра дзейнасць Бел нац к-та У Витьнх у 1941, пра жыцце х дзейнасць А Мщке-вхча, К Калхноускага, В 1ваноускага, Ю Вхцьбхча, пра дзейнасць архпэктара Я М Бернардош у Нясвгжы, пра значэнне роду Радзхвхлау для Беларусх Змясцхла першыя публхкацых х перадру кх з рэдкхх крынщ творау X 1льяшэвхча С Юстапчыка, М Абрамчыка надру-кавала план х сшс бел мемарыяльных мясцхн Вхльш Газета змяшчае пераклады на бел мову творау Дантэ, Э А По, Ш Андэрсана, Т Венцлавы х шш
Сяргей Дубивец
«нАша правда», газета рэв -дэмакр кхрунку Выдавалася з 30 3 да 24 9 1927
у Вхльш на бел мове 2 разы у тыдзень Мела рубрыкх «Палхтычная хронхка», jL Польшчы х за мяжой», «У сейме», Ш ТБШ», «Карэспандэнцых», «У Савелии Беларусх», «Юрыдычныя парады» Дана ла агляды палхт падзей у свеце х асобна У Польшчы, асвятляла становхшча ххра цоуных х хх барацьбу у кашталхст крах нах, у т л у Польшчы, узнхмала сац праблемы сялянства у Зах Беларусх выкрывала хтальянскх фашызм х шш Важнае значэнне надавала барацьбе за бел асвету У газеце супрадоУнхча i зах-бел лхтаратары М Васхлек, А Са лагуб, Улад-Тшцкх (ПаУлюкоускх), М Запольскх, В Шкодзхч, С Галыш Я Маланка, В Грывхч Друкавала твори М Чарота, У Лщзхна, Улхцхна Рэши завала час «Родныя гош», рэкламахша новыя перыяд х кнхжныя выданнх Др) кавала матэрыялы аб хатнхх раместиах мает выстауцы у Радашковхцкай пмм зхх, вечары бел паэтау у Вхльш Выиш ха 50 нумароу, з хх 6 канфюкаваны Заба ронена польскхмх уладамх Арсень Jhc «НАША СЛбВА», рэспублхканская гра мадска-асв газета, орган Т-ва бел мо вы хмя Ф Скарыны (ТБМ) Выходзыа з сак 1990 у Мшску як штомесячны бю летэнь, са студз 1991 — штотыдневая газета на бел мове Мела рубрыкх <1>е ларускае адраджэнне», «Жыцце ТБМ» «Падрабязнасцх», «У свеце», «Вучымся» «Культура мовы», «Грамадсю рух», <Ве руем» х шш Змяшчала шфарм , пубххх цыст , ист , палемхчныя, аптац х мова знаучыя матэрыялы па праблемах бе х мовы х культуры Выданне спынена х крас 1997 з прычыны адмовы У дзя,> фшансаванш Адноулена у лхст 1997 Н Лщзе на прыватныя сродкх як штогыд<| невая газета для дзяцей старэйшаП ’j узросту Друкуе пераважна аптац, хи-'] фарм х мовазнаучыя матэрыялы
Уладзинр ЛанЛ
«НАША СПРАВА», газета рэв -дэмакр юрунку, орган Беларускай сялянска ра ботнщкай грамады (БСРГ) Выдавалася 30 11 1926 х з 1 12 1926 па 22 1 1927-fc Вхльш на бел мове замест забароненай уладамх Польшчы газ «Народная спрЯ ва» Выходзхла 2 разы на тыдзень Вы-давец П Мятла АдлюстроУвала грама-' даускх рух на яго заключным этапе, у I,, л павятовыя з’езды БСРГ, арышты дзе* ячау БСР1 Змяшчала матэрыялы аб праявах сац х нац уцхеку У Зах Белару сх Асвятляла культ будаунштва У БССР На яе старонках друкавалх творы М Запольскх, Малады (X 1льяшэвхч, цыкл вершау «3 рабочых матывау»), В. Грывхч х хнш Змясцхла матэрыялы дарэв бел публхцыстыкх (арт «Старое дикарства»), п’есу У Галубка «Суд», ката-лоп кнхг, выдадзеных у БССР х Зах Беларусх, анатацых на бел пераклад паз мы А Блока «Дванаццаць», час «Новы прамень», газ «Беларуская трыбуна» Выйшла 16 нумароу, з хх 3 канфхекава ны Забаронена польскхмх уладамх
Арсень Лк
«НАША ХАТА», беларускае выдавецкае таварыства 1снавала з 15(28) 12 1908 да
317
НЕЗАБЫТОУСК1
1911 у Вшьш Засн групай бел штэлт-генцых У складзе В Бонч-Асмалоускага, Б Даншовтча, I Луцксвтча, Я Мань-коускага, А Уласава, К Цэтэрмана Мела на мэце выданне кшг пра Беларусь на бел 1 шш мовах У 1909—11 выпусцгла творы мает л-ры «Тарас на Парнасе», «Дзед Завала» Ядвтпна Ш , «Дзядзька голад» С Вгткевтча, «Дым» М Канапнщкай, «Архш i Лявонка» М Горкага, падручшк «Другое чытанне для дзяцей беларусау» Я Коласа, на-дук -папулярны нарыс «Як рабщь добрый рамовыя вуллг» Спынша дзейнасць у сувязг з эканам цяжкасцямт
Арсень Лк
«НАШЕ СВОБОДНОЕ СЛОВО», газе-га орган аб’яднанага Рагачоускага Са-вста рабочых, салдацкгх i еял дэпутатау Выдавалася з 31 3(13 4) 1917 да 16(29) 1 1918 у Рагачове на рус мове Да чэрв 1917 орган Рагачоускага Савета сил дэпутатау Мела эсэраусю юрунак (большасць дэпугацюх месцаУ у Савеце належала эсэрам, старшыня сацыялтст-рэвалюцыянер I С Даленка) Са жн факгычна стала друк органам РагачоУ-скай арг-цы1 сацыялгстау-рэвалюцыяне-рау Публткавала афщ дакументы, ма-I >рыялы з пасяджэнняу Савета, хронику мясц жыцця г дзейнасщ Рагачоускай дрг ДЫ1 партьп эсэрау Асвятляла выбары ва Устаноучы сход па Маплеускай выбарчай акрузе г удзел у гх эсэрау Выйшла больш за 120 нумароу Забаро-непа бальшавгкамг за апазщыйны юру-пак Аляксандр Вараб'ey
«НАШЕ УТРО», грамадска-паттычная i лгтаратурная газета бурж -лгберальнага Юрунку Выдавалася з 20 5(2 6) 1912 да 18(31)71915 у Гродне на рус мове Асвятляла Унутр 1 внешнюю палгтыку jpai.i, работу Дзярж думы, грамадскае жнице горада г губернг Друкавала артикулы на эканам , навук г лгг тэмы,
' лтт -яастацюя агляды, рэцэнзн на тэатр папаноУю г муз канцэрты, этнагр ма-Гэрыялы, часам асвятляла пытаннг бел тэатра Неаднаразова цярпела судовыя яиепш г адм спагнанш за крытыку па-/доыкг царизму Адгукнулася на вьгдан-' не творау Л Талстога, прыхгльна, хоць г стрымана ацэньвала творчасць М Гор-ката, Л Андрэева, М Арцыбашава Падтрымлгвала новыя юруню У тэатр мастагггве, творчасць К Сташслаускага Крытыкавала мадэршзм (футурызм, ку-бгзм), але адзначала «зерне гецшы» у наватарсюх пошуках яго прадстаушкоу Крытыкавала рэакц газ «Северо-западная жизнь» 1 «Минское слово»
Уладзишр Конан
HEAJllT (грэч neos новы + lithos камень), новы каменны век, гошю перыяд каменнага веку Пачауся 8-м тыс да н э на Блгзюм Усходзе, потым у 1ндаютаг як эпоха пераходу да пытв гаспадарю У Еуропе працягвауся 6 га да канца 3-га тыс да н э На Бе-ipyci настау у канцы 5-га тыс да н э , опчыуся У 2000—1800-я г да н э У noxy Н пашырылгея шлгхтаваныя каменный прылады працы, вынайдзены
керамгчны посуд, зарадзипся земляроб-ства г жывелагадоуля, дасягнуу росквгту мацярынска-радавы лад На тэр Бела-русг у Н жылг плямены днепра-данец-кай культуры, верхнедняпроускай культуры, неманскай культуры, нарвенскай культуры, культур тыповай грабеньчата-ямкавай ксрамгю, лейкападобных куб-кау, шарападобных амфар г шш
НЕВЯРбУСК! Дзмгтрый Пятровгч [21 10(1 11) 1771, с Прохараука Залата-ношскага пав Палтаускай губ — 21 10(2 11) 1813], расгйсю ваен дзеяч Ген -лейт (1812) Удзельшк рус -турэц-кай вайны 1787—91 г «польскай кампа-нц» 1792—93 У час задушэння паустання 1794 удзельшчау у баях супраць войск Рэчы Паспалпай пад Мацяевща-М1 г штурме Праи (прадмесце Варшавы) У пач 1812 сфармтравау з ураджэи-цау Беларусг 27-ю пях дывгзгю у складзе Адэскага, Вшейскага, Сшбгрскага, Тарнопальскага пяхотных, 49-га г 50-га егерсюх палкоу 3 пачаткам вайны 1812 дывгзгя далучана да 2-й Зах арми У пач жн прыкрывау аршанскую г мецг-слаускую дароп на Смаленск Дывгзгя Н аказала упартае супращуленне франц авангарду маршала Мюрата пад Красным 2(14) жн , што перашкодзига працгунгку узяць Смаленск з ходу, гера-гчна абараняла горад у Смаленскай апе-рацъп 1812 На чале дывгзп Н удзельш чау у Барадзшскай бгтве 24 г 26 жн (5 г 7 вер), у баях каля Тарущна, Мала-ярасла$ща, Краснага г шш У восеньскай кампанп 1812 дывгзгя Н нанесла вя.г страты г таму была пакшута у Вшьш для перафармгравання Вясной 1813 ды-вгзгя далучылася да Сигезскай армц у складзе якой удзельнтчала ва Устх баях У час Лейпцыгскай бттвы 4—7(16— 19) 10 1813 Н смяротна паранеиы Па-хаваны у г Гале (Германгя) У 1912 яго астанкг перапахаваны на Барадзтнсюм полг, дзе яму г 27-й дывгзп пастаулены помнпа
Те Записка генерала Неверовского о службе своей в 1812 г // Чтения в имп О-ве истории и древностей российских М , 1859 Кн 1
Jlim Афанасьев ВА Жизнь и подвиги генерал-лейтенанта Дмитрия Неверовского М 1912 Андрэй Лукашэвт
НЕГАРЭЛАЕ. гарадсю паселак, цэнтр пасялковага Савета у Дзяржынсюм р-не, на р Ператуць, чыг станцыя на лтшг Мшск—Брэст За 10 км на ПдЗ ад Дзяржынска 1,3 тыс ж (1998)
Паводле шсьмовых крынгц вядома з 16 ст у Мшсюм пав ВКЛ як пераса-дачная г паштовая станцыя на конным тракце Мшск—Навагрудак У 1588 у складзе Койданаускага графства Уласнасць Радзгвшау У 1620 веска, 41 двор 3 1793 у Рас гмперыг У Койданаускай вол У 1794 у маентку Н 272 двары, 3 вшакурнг, 2 млыны У 1831 за Удзел Ра-дзштлау у паустанш 1830—31 маентак перададзены ва уласнасць Ю Абрамовг-чу, з 1879 уладанне Э Чапскага У лтст 1871 праз Н прайшла Маскоуска-Брэсц-кая чыгунка, адкрыта станцыя 3 1908 працавала нар вучылгшча У 1921—39
сав пагрангчная станцыя, мела заставу, мытню, КПП 16-га Дзяржынскага па-гранатрада 3 17 7 1924 у Койданаусюм р-не, з 23 3 1932 цэнтр сельсавета Дзяржынскага р-на 3 27 9 1938 гар паселак у Мшсюм, з 4 2 1939 — Дзяржынсюм р-нах 3 28 6 1941 да 6 7 1944 акупгравана ням фашыстамт, яктя у 1941—43 стварылг тут канцлагер, фипял Масю-каушчынскага лагера смерцг, дзейшчала група Дзяржынскага патрыятычнага падполля 3 1988 працуе музей псторыг ст Н У паселку юнатэатр, бгблгятэка, сярэдняя г муз школы, камбшат быт-паслут, гандлевы цэнтр, з-д па вырабе вулляу Брацкая маггла сав вошау, мапла сав ваеннапалонных, помнгк землякам, што загшулг у Вял Айч вайну
Анатоль Валахановт
«НЕЗАБУДКА» («Niezabudka»), лгтаратурны штогодш альманах Выдавауся у Пецярбургу у 1840—44 Я Баршчэусюм на польск мове Выйшла 5 кшг Меу сталае кола аутарау—пераважна ура-джэнцау Вщебскай губ Публткавау ра-мантычныя вершы Г Шапялевгча, паэ-тычныя г празагчньгя творы Г Рэута, артикулы С Ляховгча, Л Плашынскага Асн месца займалт творы БаршчэУска-га балады «Дзве бярозы», «Роспач», «Курганы» (1842, кн 3), «Партрэт», «Зарослае возера», «Рыбак», «Помета» (1843, кн 4), заснаваныя на бел паданиях, санеты «Кветю», «Пакута» (1842, кн 3), «Ноч», «Дзень», «Развтганне», «Час усе знппчае» (1843, кн 4), «Летняя ноч у Фшляндыт», «Нява», «Тры сон-цы», «Жалезны век» (1844, ют 5) г шш , аповесць з кн «Шляхщц Завальня»— «Драуляны дзядок » (1844, кн 5), вершы Широка распаусюджвауся на Беларусг Сярод падптсчыкау былг В. Дунш-Марцшкевтч, Р Падбярэзсю, I Храпа-вщю Уладзишр Мархель
НЕЗАБЫТбУСЮ Аляксандр [2 10 1819, в Смалтчы Нясвгжскага р-на (паводле шш звестак 15 9 1818, в Зубкава Навагрудскага р-на) — 21 3 1849], польскт г бел пгсьменнгк, фтлосаф, псторык Вучыуся у Дэрпцюм (Тартусюм) ун-це (1835—38) У 1844—47 наведау Францию, Аустрыю, 1талгю, 1спашю, Парту галпо, Англгю За спробу перавезцт свае г чужыя нелегальный выданнт быу зняволены У пшекай, мшскай г вгленскай турмах, прыгавораны да пазбаУлення дварансюх г маемасных правоу г 20-га-довай катарп (памер да прыгавору) У анашмных кнггах, яюя выдавау у Вгльнг г Парыжы, у рукатсах, што трапглг у рукз царсюх улад пры арышце, заклгкау на барацьбу супраць сац г нац прыгне-ту, патрабавау скасаваць паншчыну, ад-мауляУ генаванне Бога У крытычным нарысе на курс лекцый А Мщкевгча «Славянсюя лггаратуры» выступтУ супраць клерыкальна-мтстянерсюх гдэй паэта г кансерватыуна-рамант плынт у та-гачаснай польск паэзц Мемуары «Мае
318
НЕЗАЛЕЖНАЯ
зашсю» (Париж, 1845) прысвяцху пау станню 1830—31 у ix нашвау сябе лщ вшам (беларусам)
Jhm А л е к с а и п р о в i i С X Вольна думца ) над Мясника Аляксандр Нсзабыюу сю 3 псюрьа бе 1 иол лп i грамах наш суяяэей у 40 я 1ады XIX ы Мн WTS
( цяпан Александровен
«НЕЗАЛЕЖНАЯ БЕЛАРУСЬ» грамад ска пали i лпаратурная laseia орган Вшенскага бел нац к та Выдавалася з 3 9 да 10 И 1919 у Вхльш на бел мове Выхохплх 3 разы у тыдзень Рэдактары пыдауцы А Карабач К Мядзелка (з 6 га нумара) Мела рубрыкх «Апошшя на вшы» «3 усяго свету», «3 Беларуш», «3 В1льн1» «Беларуская школа» Акнэнта вала увагу на актуальных праблемах грамадека палхт х сац жыцця Зах Бе ларусл Пхсала ира мкрыцце уладамх Будсдаускай бел пмнази (А Ьудзька), геапалхг станошшча Беларусх х яго су вязь з будучым крашы (арт «Усс дароп вядуцхо у Беларусь» А Незалежшка), ст.зар'дше бел войска, аб школьных справах, храмадска кулю жыцщ у I родне (Я Натасешч) х шш Друкавала асобныя творы Яцкевхча, Я Ьелькевх ча, А Пуп, Селянхна х инн Выйшла 14 нумароу Забаронена польская ваен цэнзурай Арсень Jhc
«НЕЗАЛЕЖНАЯ ДУМКА» ппотыдне вая грамадска палхг х лхтаратурная х азе та Выдавалася з 8 6 да 11 7 1920 у Вхлх> нх на бел мове Рэдактар I Ьахданопхч, выдавец У Знамяроускх Мела рубрыкх «На белым свеце» х «Хрошка» Значную увату аддавала праблеме будучата лесу Беларусх (арт «Сучасная вайна х Бела русь» над крынганхмам «А К », «Не ча каице мхру» нац псеуд Cxvxs, «Леши х Брусхл ху»), зямелх>наму пытанию (арт «Беларускае сялянства х зямельнас пы тайне» «Каму зямля’’», «Зямсльная рэ форма на «Усходнхх землях») Выкрыва ла спробы акупац адмшхетрацьп сфаль ехфхкаваць звесткх статыстыкх пра нац склад насельнщтва бел зямель (арх «Мова статысгыкх») Пхсала пра арганх зацыю нац школы х спажывеххкаи каа перацых На яе старонках змешчаны ар тыкул да 20-годдзя з дня смерщ Ф Ба гушэвхча, асобныя творы Я Купалы М Гарэцкага, В Лемехиа, I Бахдановхча, А Пуп, хнфармацыя пра святкаванне 15 годдзя творчай дзейнасцх Я Купалы, фармхраванне бел войска х шш 3 за ваен цэнзуры большасць магэрыялау падшеаны нсеудашмамх х крыптанхмамх Выйшла 6 нумароу Забаронена польс кай ваисковаи адмхнхетрацыяй
Арсень Jhc
НЕЗАЛЕЖНАЯ СЯЛЙНСКАЯ ПАРТИЯ (НСП), радикальная сялянская арганхзацыя у Польшчы у 1924—27 Уз шкла у лхст 1924 у вынхку расколу пар тых «Вызволене», левае крыло якой на чале з С Ваявудскхм, А Фхдаркевхчам, С Ьалшым, Ф Галавачом, А Бонам х А Шапелем утварыла НСП ЦК партьп
АС Неканда-Трэпка
узначальвау Фвдаркевхч У нрахрамс НСП надкрэслхвалася шго партия 6v дзе вссцх барацьбу за зямлю для ся хяп без выкупу, за нацыяналхзацыю хясоу водных бахаццяу, якхя знаходзяцца ва уласнасщ памешчыкау, за вызваленне ад падаткау дробных сял хасцадарак х уехх людзей, што жывуць за кошг сваей працы НСП паграбавала бясплагнаха навучання дзяцей па роднаи мове па лхт свабод аддзялення касцела ал дзяр жавы, для нац меншасцей якхя жыпуиь у Полыпчы, — права на самавызначэн не У галше знешняй палпыкх выступа ла за усталяванне добрасуседскхх адпо сш з СССР Мэту палхт барацьбы ба-чьхла у сгварэннх рабоча-еял урада, якг павшей павеецх барацьбу з памешчыка мх 1 буржуазий, экспрапрыхраваць па-мешчыцкую уласнасць без выкупу х пе раклаецх усе падаткх на эксплуататар скхя класы Партия стварала свае гурткт У весцы 3 сак 1925 арг-цых НСП пача лх узшкаць х У Зах Беларусх, у Брэсц кхм, Вхленскхм, Глыбоцкхм, Лхдсюм х шш наветах НСП разам з Кампартыяй Зах Беларусх х Бел сял работнхцкай трамадой праводзхла палхт кампанп Уплыу НСП рос У 1925 яна налхчвала каля 1 тыс членау, у 1927 — больш за 20 тыс Партия мела у Польсюм сейме сваю фракцию з 7 чал (Ьалш, Бон, Ваявудсю, Галавач, Фщаркевхч, У Ша-кун, Шанель), якая супрацоушчала з фракциям! КПЗБ х БСРГ У чэрв 1925 гэтыя 3 фракцых прапанавал! сейму праект тямельнай рэформы, але ен не быу прыняты Праследаваннх НСП польскхмх уладамх, левина х тактычныя памылкх не дазволхлх партьп аб яднаць болып широки сял масы Распушчана польсюм урадам у сак 1927
Лет Полуян ВА Революционно демократическое движение в Западной Белоруссии (1927—1939 хг) Мн 1978, D у пх е к В Niezahezna partxa clxlopska, 1924—1927 Warszawa, 1972 Петр Зяленске
НЕКАЛАЧ, старажытны горад Полац кай зямл! Упамшаецца у Лаурэнцьеу сюм летапюе пад 1127, у 1пацьеусюм —-пад 1128 «Новгородци придоша со Мстиславичем со Всеволодом к Неко-лочю» (у 1пацьеусюм летапхее к Некло-
чю) Да штага часу Н не лакалмаваяИ У Лепе хьекхм р нс каля н Бор намНЯ 1 ара хэхшча на воэ Некалач рэтитяЯ с гараж населенага месна не выя^лз в Мяркуюць шго названы у летатсах ГМ| агр пункт — воз Некалач на Пн ж| Полацка адтуль бярэ начатак р Палаш (Невельскх р-н Пскоускай вобл ) ха
Jhm Алексеев Л В Полоцкая земля Д? IX—ХШ вв (Очерки истории Северной В₽1 лоруссии) М 1066 ПСРЛ Т 1—2 МА 1962 ]енадзь СемянуЛ
НЕКАНДА- ГРЭПКА Ахион СташслаИ" вгч (11 2 1877 Мшск — 12 2 1942), грамадсю х па ш дзеяч, педагох Скончыу Мшскую ггмназгю, Пецярбургда хэхнал хн т 11903), электратэхн Kvpui у г Льеж (Белыхя, 1904) У час вуч< у Пецярбургу удзельнхк Бел хурткав прасвшы студэнцкаха руху, быу ары таваны Адзхн са стваралънхкау Бел ч цыялхет грамады 3 1905 працавау п жынерам злектрыкам у Варшаве, П' -цярбургу, Маскве 3 1909 у склад выд ва «Загляне сонца i у наша аконщ • У час 1 и сусв ванны у Зах Еуропе восеш 1918 у Мхнску, вхякладау , польский пмназп, Мшскхм настаунш юм хн це Адзхн з хшцыятарау стварш ня 1 чл ЦК Бел с д паргьп Згмои 1919 чл Калет Наркамасветы БССР 17 3 1919 арыштаваны ВЧК як «полый агент», высланы у Смаленск Пасхя вызволения у лхег 1919 увайшоу у про зхдыум Часовага бел нац к та у Мхи ску, з 1 3 1920 нам дырэктара Мхнскдха бел пед ш-та 3 Лета 1920 у Выын выкладау у Вгленскай бел пмнази (\ 1922—-23, 1928—30 яе дырэктар), адзш з заснавальнткау I ва бел школы 1} 1921—24 адказны сакратар) У мхжва ен перыяд працавау у Бел навук т вс Бел выд т-ве, Бел музех хмя I Луцке вхча у Вхльш, супрацоунхчау з газ «На перад» Выдау падручшю па фхзщы i матэматыцы для сярэдшх школ У касгр 1939 арыштаваны органам! НКУС, сасланы на 10 гадоу у Сгбгр Памер па дарозе да арми ген Андэрсд
Те Фхзьхка Механхка х цяплыня Вхлыгя 1922 Фхзьхка Акустика i оптика Ч 2 Выь ня, 1924 Аналхтычная геамэтрыя Курс 8 хсх пмнази Выьня, 1927
Лена Глагоуская, Уладзшер Ляхоусеа
НЕКРАШ'НМЧ
Сцяпан Мххайлавгч (8 5 1883, в Дашлоука Бабруйскага пав Мхнскай губ, цяпер Светлагорскх р-н — 2012 1937), бел мовазнавец х грамадсю дзеяч Акад АН Беларусг (1928) Скончыу Панявежскую настау нхцкую семшарыю (1908), Вшенсю нас хауншкх ш-т (1913) 3 1914 у арми, на румынсюм фронце Пасля Лют рэва люцит 1917 чл армейскага к та 6-й ар мп Далучыуся да бел нац -вызв руху чл БСГ, пасля яе распаду — чл i адзхн з юраушкоу Бел партых сацыялхстау рэвалюцыянерау 3 восенх 1917 у Адэсе, заг бел секцых пры губ аддзеле хир асветы, веу культ асв работу сярод дэ-мабхлхзаваных беларусау-салдат i беларус ау-бежанцау, старшыня Беларускага нацыянальнага цэнтра (створаны 13 1 1919) Пасля абвяшчэння БНР прадстаунхк яе урада на Пд Украшы i
319
НЕМАНЦЭВ1Ч
перад франц камандаваннем Антанты, рабхУ спробы фармхравання бел армн для барацьбы з сав уладай Адначасова вучыуся у Адэскхм вышэйшым мхжнар щ це 3 1920 у Мшску, працавау у апа-раце Наркамасветы БССР заг лхт вы-давецкага аддзела, старшыня навук -тэрмшалагхчнай камхсп, нам старшынх Акадэмхчнага цэнтра, нам старшынх I алоупрафасвсты х хнш Удзельшчау у арганхзацых 1нбелкульта, у 1922—25 уз-пачальвау яго, у 1926—28 старшыня Адаела гуманггарных навук х старшыня сдоушкавай камхсн 1нбелкульта Адначасова У 1923—25 веу беларусазнауства на мед ф-це, з 1927 дацэнт пед ф-та ЬДУ У пач 1925 камандзхраваны для павышэння лшхвхстычнай квалхфхкацых у НД1 мовы х л-ры пры Леншградскхм ун це, дзе да лхп 1926 займауся бел мовай пад кхраунштвам Я Ф Карскага Ушолду ва урадавую камхспо, якая палрыхтавала х праводзхла рэарганхза-цыю 1нбелкульта у Акадэмхю навук 3 1928 вхцэ-прэзщэнт Бел АН, адначасова з 1929 дырэкгар 1н-та мовазнауства, схаршыня камхсхх па укладанш слоунхка живой бел мовы х старшыня правашс-иаи х аспхранцкай камхсхй, з 1 1 1928 х старшыня Галоунавукх пры Наркамасветы БССР Чл ЦВК БССР у 1927—31 21 7 1930 арыштаваны па справе «Саюза вызволения Беларусг», 10 4 1931 асуджа-ны на 5 хадоу высылкх у г Сарапул Уд-дарцкай АССР, потым тэрмхн высылкх црадоужылх на 2 гады У канцы 1937 арыштаваны пауторна, прывезены у Мшск, дзе 19 12 19"’7 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання Рэабхлхта-ваны па 2-м прыгаворы у 1957, па 1м — у 1988
Асн кхрунак навук дзейнасщ Н — лсксхкаграфхя х псторыя бел мовы Аутар 1-га паслярэв «Беларускага леман-тара» (1922), школьнай чьпанкх «Роднае сюва» (1923), сааутар буквара для да-рослых «Наша шла — нгва ды машына» (1925) Разам з М Я Байковым выдау «Ьеларуска-расхйсю слоушк» (1925) х <Рас1йска-беларускх слоушк» (1928), з ПА Бузуком скла? «Праграму для збх-рашхя асаблхвасцей беларускхх хаворак х шорак пераходных да суседнхх мовау» (1927) Гхеторых бел мовы прысвечаны цаеледаваннх «Мова юпп Касьяна Рым-дацхна Ерамхты «О уставах манастир-1 (1928) «Вашль Цяшнскх Яго эва, пераклад евангелля на бела-э мову х мова перакладу» (не ) Каштоунымх для свайго часу навук публхкацых Н «Правапхс тых дзсяслоуных форм» (1922), зггання аб укладанш слоунхка жы аларускай мовы» (1925), «Аб па-хпх акання на чужаземныя словы» , «Да характарыстыкх беларускхх к Парыцкага раена» (1929), «Пра-яарускага правапхеу» (1930), дак-на Акадэмхчнай канферэнцьн па ме бел правапхеу х азбукх 1926 ;ны стан вывучэння беларускай мовы» I «Да пытання аб рэформе паша-И правапхеу» (1927) Звесткх пра культ будаушцтва У 1920-я г змяшчаюць арт Ладовхшча культурна-асветных уста-
С М Некрашэв1ч
иоу на Беларусх пры нэпе» (1924), «Да пяцхгадовага плана навукова-даследчай працы БССР» (1928)
Лт Германовхч IK Аб навуковай дзейнасщ С М Некрашэвхча // Весшк БДУ Сер 4 1972 № 3, Ш ч эр бхн В Ён мот стаць беларусктм Далем Пра лекехкатр дзей насць Сцяпана Некрашэвхча // Роднае слова 1995 № 2, I о ф э Э Першы старшыня 1хх-белкульту // Спадчына 1995 N“ 6
lean Германоегч
НЕЛЮБ6В1Ч-ТУКАлЬСК1 Тосхф (2 ------
1675), праваслаулы царк дзеяч Рэчы Паспалхтай Арххмандрыт Птскага Ле-шчанскага манастыра У 1654—69 ешс-кап маплсускх (зацверджаны каралеу-скхм прывхлеем у 1661) Аднак у 1654— 56 Магыеускай праваслаунай епархгяй фактычна кхраваУ ешскап 1аакш, пры-значаны Маскоускхм патрыярхатам У 1664—75 мхтрапалхт кхеускх х усяе Русх Да 1669 адначасова заставауся х епхека-пам маплеусюм У 1664 па нагаворы гетмана Правабярэжнай Украшы П Цяцеры арыштаваны каралеускхмх ула дамх I разам з б гетманам Ю Хмяль-нхцкхм сасланы у Марыенбургскую крэпасць (Паун Полыпча) У 1667 ап-рауданы х вызвалены Жыу у Каневе х Чыпрыне, дзе х памер У 1669 пасвяшу у ешскапа маплеускага Феадоыя Васх-
левхча I у дыякана — Д Тупталу (буду-чага св Дзхмхтрыя Растоускага) Аутар пасланняу х шеем
Лт Грыхаровхч II Беларуская херарххя Мн 1992 С 22, Mxioixovic/A MeXropoliXa Jo/el Nxelubowxcz Tukalslo BxalysXok, 1998 leap JIvuikih
НЕМАГАЙ 1лья Уладзхмхравхч (н 22 8 1930, Мшск), бел мастак, педагог Скончыу Бел тэатр-мает ш-т (1959), выкладау у хм у 1961—62, у 1962—74 — у БП1 Працуе у кнгжнай х станковай храфщы у тэхншы лхтахрафи Аформху кнхп пет гэматыкх «Старажытны Мхнск» Э Захарульскаха (1963), «Гхсто-рыя БССР» (1967), «Старонкх нашай псторьп» В Вольскага (1969) Сярод станковых графхчпых работ партрэты П Груса (1965), Цеткх (А Пашкевхч, 1966), М Багдановхча (1967), П М Лепяшын-скага (1970), Я Коласа (1974), Я Купалы (1975), АП Чэхава (1976), М Горкага, А С Пушкша (абодва 1977), кампазх-цыя «У I Ленхи х П М Лепяшынскх» (1970) Стварыу шэраг жывашеных кар-щн «Вызваленне Ьрацлава», «Аперацыя «Багращен», «Бой з канфедэратамх», «Набат», «Фарсхраванне Дняпра» (1970-я г), «Якуб Колас у Нясвхжскай семшарых», «Падрыу чыхуначнай станцых Асх-повхчы» (абедзве 1974), «Вызваленне Стоубцау» (1984) партрэт камандзхра партыз брьпады У Баранава (1977) Творам Н улаецхвы узнесласць вобра-зау, глыбокае прашкненпе у гхетарызм тэмы, яе фхлас асэнсаванне
Гамя Фатыхава
НЕМАНЦЭВ1Ч Антон [27 1(8 2) 1893, С -Пецярбург — 1 4 1943], бел ушяцкх царк дзеяч 3 сям’х выхадцау з мяст Саколка Гродзенскай хуб Д-р тэалогн (1927) Скончыу Вхленскую каталхцкую духоуную семхнарыю, Петраградскую каталхцкую духоуную акадэмхю (1918) У 1915 пасвячоны у ксяндза Быу чл бел культ -асв гуртка у акадэмп 3 1918 вхкарый парафхяльнага касцела св Ка-цярыны у Петраградзе У 1921 арыштаваны на некалью месяцау за пратэст
I У Немагай Сга-ражыгны Мхнск 1963
320
НЕМ1РОВ1ЧЫ
супраць арышту бкжупа Цепляка, пасля вызвалення вжарый парафп св Пятра i Паула V Маскве У 1923 зноу арыштава-ны, у 1925 вызвалены у вышку абмену палггвязнямг памж СССР i Полыпчай Вывучау тэалопю У Рыме (1925—27) 3 1929 чл ордэна езутгау, прыняу усх (грэка-каталщю) абрад, настаяцель грэ-ка-каталщкай царквы у Альбярцше, з 1933 — у Сынкавгчах (гл Каталщка-езущкая група у Альбярцше) У 1932— 37 рэдагавау i выдавау ушяцкую бел газ «Да злучэння», большасць артыкулау тсау сам (пад уласным прозвшгчам i псеуданшам Злучэнец) 3 1934 праф тэалоги 1 канашчнага права у Папскай Усходняй семшарьп У г Дубна (Зах Ук-раша) У 1938 рэдагавау у Варшаве час «Злучэнне» 3 1939 узначал1У Ьел грэ-ка-каталщкг экзархат Укр ушяцкай мп-раполц, увеу бел мову як афгцыйную у справаводства i царк жыцце У 1942 па даносе арыштаваны гестапа па дарозе са Львова у Альбярщн Памер у турме у Берлше Янка Трацяк
НЕМ1РбВ1ЧЫ, Н я м I р а в 1 ч ы, дзяржауныя дзеячы ВКЛ Родапачы-нальнж Як Нямфа (’—пасля 1420) упа-мшаецца У 1398 як канюшы вял князя Вггаута, у 1412 намеснж полацкг У час заключэння Гарадзельскай унн 1413 разам з братамг атрымау герб «Ястрабец» Яго сыны Андрэй 1 1ван неаднаразова упамшаюцца у складзе Рады ВКЛ у 1431—52 3 нашчадкау Яна Нямгры найб вызначьипся
Mik ал ай Янав1ч (7—147Р), малодшы сын Нямгры, маршалак гаспа-дарскг, намеснж вщебскг з 1466, смаленск! з 1469, уладальнхк Уселюба, 1ш-калдз! 1 Жухавгчау у Новагародскш пав , Лушна i Луншца па Палесы
Якуб 1ванаыч (7—пасля 1489), унук Нямфы, маршалак гаспа-дарскг у 1483, намеснж брэсцкг з 1483
Андрэй Якубавш (’—1541), разам з братам Юрыем вызначыуся у Клецкай бипве 1506, намеснж мазырсю з 1509, чаркасю з 1511, ваявода кгеускг з 1514 Неаднаразова адбгвау напады татар на пауд землх ВКЛ У вайне Маскоускай дзяржавы з Вял1кш княствам Лтоускш 1534—37 двойчы (1534, 1535) узначальвау войска, якое займала Гомель 1 учыняла аблогу Старадуба i Чар-шгава, у вышку чаго Гомель вернуты у склад ВКЛ У 1536 разам з полацюм ваяводам Я Глябовнам кгравау аблогай Себежа Уладальнж Уселюба i Чэрнгха ва у Новагародскш пав , у 1528 выстау-ляУ у войска ВКЛ 43 коннгкг
Вячаслау Насев1ч
НЕМ1РбУСК1 Яуген Львовы (н 21 4 1925, г Зшоуеуск, цяпер г Kipaea-град, Украша), раыйскг псторык-сла-BicT, даследчык бел л-ры Чл -кар Рас акадэми прыродазнаучых навук (1991), замежны член АН Рэспублпа Чарнаго-рыя (1996), д-р пет н (1972), праф (1975) Скончыу Маскоускг завочны па-
лгграф ш-т (1950) Працавау ва Усеса-юзным НД1 палпраф машынабудаван ня (1950—73), заг сектара псторьи кш п 1 заг аддзела рэдкгх кшг Дзярж б-та СССР гмя У I Ленгна (1973—82), заг аддзела, гал навук суирацоушк Усеса-юзнай кнгжнай палаты (1982—93) 3 1993 гал навук сунрацоунж Рас дзярж б-кг Лаурэат Дзярж прэмп Рэспублпа Беларусь 1994 Даследуе псторыю сла-вянскага кшгадрукавання, тэорыю кш-газнауства
Те Возникновение книгопечатания в Москве Иван Федоров М , 1964, Начало славянского книгопечатания М , 1971, Нача ло книгопечатания на Украине Иван Федоров М , 1974, Начало книгопечатания в Бе лоруссии и Литве Жизнь и деятельность Франциска Скорины Описание изданий и указ лиг 1517-—1977 М , 1978, Иван Федо ров в Белоруссии М , 1979, Иван Федоров Ок 1510—1583 М , 1985, Иоганн Гутенберг Ок 1399—1468 М , 1989, Франциск Скори на Жизнь и деятельность белорусского про светителя Мн , 1990, По следам Франциска Скорины Мн , 1990, Gesaratkatalog der Fruhdrucke in kynlhscher Schnft Bd 1—3 Baden-Baden, 1996—98, Почеци штампарства У IIpnoj Гори Цетинье, 1996
Him E Л Немировский Биобиблиогр M , 1991
НЕМЦАУ ( Н я м ц о у) Аляксандр Гау рылавгч (29 8 1898, Гомель—сак 1938), бел краязнавец, археолаг, этнограф Скончыу настаунгцкую семшарыю у г Яраслауль (1917), Маскоускг пед ш-т (1933) У 1917—38 настаунж, завуч школы у Асшовгчах Зарэпстравау i аш-сау больш за 20 курганных груп i шэраг гарадзппчау у бас шжняй Сшслачы (у асн Асшовщкг р-н) эпохг каменнага, бронзавага, жал вякоу г Кгеускай Руш У 1926 разам з С С Шутавым г М Н Улашчыкам сабрау пад’емны матэ-рыял з археал помшкау Жужлянка, Вяззе, Орча, Усщж г шш 3 1929 карэс-пандэнт Цэнтр бюро краязнауства (ЦБК) ВывучаУ этнаграфгю г фальклор Аыповгцкага р-на Друкавауся у час «Савецкая краша», газ «Савецкая Беларусь» 1 шш Рэпрэыраваны У 1938, рэа-биптаваны у 1957
Те Праца па абследаванш Аапавщкага раену у летн1 перыяд 1926 г // Наш край '926 N° 12, Вяселле Зашсана у в Смык-Слабада Зборската сельсавета 1 в ЗаручэУе ДзераУцоУскага сельсавета у студзеш—лютым 1927 г — Асшавщката раена // Тамсама 1927 № 4, Спосабы лову жывел i пгушак у Асшавщюм раене // Тамсама N° 5, Помниа старасветчыны У Асшавшюм раене // Асша-В1ЦК1 раен Бабруйскай акруп Мн , 1928 Вып 2 Анатоль Валахановгч
НЕМЦЫ (саманазва Deutschen), на-цыя, асн насельнщтва Федэратыунай Рэспублгкг Германн, 74,34 млн чал (1993) Гавораць на ням мове На Бела-руш — 3527 чал (ператс 1989)
Першыя звестю аб Н на Беларусг ад-носяцца да 1-й пал 14 ст , калг вял кн Гедзгмш запрашу у ВКЛ рамеенжау з ганзейскгх гарадоу Брэмен г Любек У 16 ст адбывалгея перасяленш Н у Bi-цебск г Полацк, дзе генавала Нямецкая факторыя. Першыя Н - мигранты даволг хутка ас1мглявал1ся у масе гар насельнштва Новы этап у псторы1 Н на Беларуы пачауся у 18 ст , калг каля 1790
ка тэр Брэсцкага пав выхадцаш I Вюртэмберга былг заснаваны калош НейброУ 1 Нейдорф Паводле перавд 1897, больш за 10 тыс Н жыло У 1ро дзенскай губ (найб значная група у ра ене Беластока), больш за 7 тыс — у Bi цебскай губ (найб у Вщебску 1 Вшеб стам пав ) Да 4 тыс i 1,8 тыс чал пра жывала адпаведна у Мшскай i Маплеускай губ Большасць Н займа лася сельскай гаспадаркай, у Гродзеи екай губ — таксама апрацоукай бава) няных вырабау Значная частка Н га раджан была занята на вайск 1 ДЗЯН-службе Былг сярод гх таксама фаМИ канты, аптэкары, служачыя чьпугаи аканомы маенткаУ, рамеенна (булачнЙ кг, каубаенжг i шш ) У 1908—10 п| шла новая хваля перасялення Н з Bi-) лынг на Бел Палессе Большасць вызнавала лютэранства ЛютэранЙИ цэрквы (кгрхг) былг у Вщебску, Гроди Маплеве, Мшску, Полацку, пры ix ie наващ прыходсюя ням школы У 1910 у Вщебску дзейшчала Ням дабрачын нае т-ва У пач 20 ст сярод Н би таксама прадстаУнжг баптыстау, евангельски хрыецгян г асаблгва адвенты( nri семага дня (у 1913 адзш з гал тара...-коУ гэтай плынх у Рас гмперьп Г .!.<• сак быУ гх прапаведнжам у Мшску i Мшскай губ) У пач 1-й сусв вайны многгя Н з Беларуы быт прымуюм выселены у глыб Расп, аднак шеля вайны большасць з ix вярнулася У сярэдзше 1920-х г у БССР было 7075 чал. Н , з гх 3,5 тыс у Мазырскай акру,- V 1926 хенавалх 2 ням нац сельсавегы Бярозаускг у Нараулянсюм 1 Анзельма;-скг (пазней гмя Р Люксембург) у Кара лшсйм раенах, язейшчал! ням нац школы У канцы 1930-х г нац -кульг работа згорнута, у 1937 скасаваны нац сельсаветы У 1940-я г у вынжу мпра цый ням насельнщтва значка скараш лася, у пасляваенны час павольна ад наулялася за кошт перасяленняУ з роз ных рэпенау СССР Цяпер пытаниями этнакультурнага адраджэння Н Белару ы г наладжваннем сувязей з пет радз1 май займаецца створанае У 1990 Г-ва Н Беларусг «Wiedergeburt» («Адраджэнне») Разам з тым назхраецца ад’езд Н у Гер мангю 1гар Карашчанка, Аляксандр Маиснер
НЕНАДАВЕЦ Аляксей Мххайлавхч (н 12 2 1958, в Чухава Пгнскага р-на), бел лггаратуразнавец Д-р фшал навук (1995) Скончыу Гомельскг дзярж ун-т(1980) 3 1992 навук суирацоушк 1н-та мастацтвазнауства, этнаграфц ' фальклору Нац АН Беларуы Даследуе бел М1фалопю, краязнауства, фальклор, узаемасувязг л-ры з мхфалопяй Адзш з аутарау псторыка-дакументальных хро нж «Памяць» Бабруйска (1995) i Баб руйскага р-на (1998)
Те Крэпасць на Бярэзше Мн , 1993 Па кланщеся дубу Мн , 1993, Святло таямхпчага вопишча Мн , 1993, Брэстчына Мн , 1995 Каму пакланялхея продю Мн , 1996, Тэадор Нарбут Мн , 1996, Адкуль родам чорт Мн , 1998, Леташс горада на Бярэзше (1387— 1917) Мн , 1998, Мшшчына у легендах i па даниях Мн , 1998 Алесь Карлюкеыч
НЕПАХОЖЫЯ» Л16Д31, гл Людзг «непахожыя»
НЕПАЧАЛ0В1Ч 1ван Барысавгч (н 15 1 1922, в Арэхаука Слуцкага пав , ияпер у Старадарожскгм р-не), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Mihcki аэракпуб (1941), Тамбоускае авгяц ву-чылшиа (1943), Ваен -паветр акадэмпо (1955) У Чырв Армп з 1941 У Вял Айч вайну з лгет 1943 на 3-м Укр фронце Удзельнгк вызвалення Украг-ны, Малдовы, Румынп, Балгарыг, Югаславп, Венгры! летчык-штурмавж Зрабху 179 баявых вылетау, удзельшчау у 17 паветр баях, збгу самалет, знппчыу 12 танкау, 7 бронетранспарцерау, 37 ау ммашын 1 шмат шш тэхнгкг пращУнг-ка Да 1965 у Сав Армп
НЕСТАР, старажытнаруск! шсьменнгк г псторык канца 11—пач 12 ст Манах Кгева-Пячэрскага манастыра Аутар -Чытання пра жыцце 1 пбель Барыса i 1леба» 1 «Жыцгя Феадосш Пячэрскага» У сваи творах побач з пропаведдзю хрысщянства право дзгу щэю адзшства i ниалежнасцг Руш ад Вгзантьн, асуджаУ мшкняжацкгя Усобщы Ашрауся на кн1жныя традыцьн, спалучау лп умоу-насць 1 схематызм апяграфгчнага канона з канкрэтнасцю рэальнага жыцця ге-рояу Адзш з заснавальнгкау леташсна! а жанру на Руш (гл «Аповесць мгнулых га-доу»), узняу майстэрства пет апавядан-ня дасягнуушы у гм высокай даклад-насщ прастаты i жывасш выкладу Яго творы быт шырока вядомы на Белару-u
Ге У кн Памятники литературы Древней Руси Начало рус лит XI—нач XII в М 1978
Лт Еремин И П К характеристике Нестора как писателя // Литература древней Руси М, Л 1966 Приселков МД Нестор-летописец Опыт ист -лит характеристики Пт , 1923 Вячаслау Чамярыща
НЕСЦЕРАУ 1ван Фгрсавгч [26 6(7 7) 1904, в Таукачы Маплеускага пав , цяпер у ШклоУскгм* р-не — 24 12 1989], Герой Сав Саюза (1945) У 1924 аргаш-загар 1 сакратар камсам ячэйк! у Таука-чах У Чырв Армп з 1941 У Вял Айч вайну з 1942 на Сталшградскгм, 2-м i 3 и Укр франтах Нам камандзтра ба-гальена па палггчастцы каштан Н вызначыуся у 1944 пры фаршраванн! Дуная у Венгры! 4 снеж на чале роты увар-вауся на прыстань, у рукапашным 6ai рога зшшчыла каля 100 птлераутдау, ад-быа 4 контратак!, што паспрыяла пе-раправе батальена Да 1962 на сав i парт рабоце
НЕСЦЯРОВ1Ч Павел Уладзгмгравгч [256(87) 1913, в Енцы Рагачоускага пав цяпер Кармянскага р-на -— 79 1974], Герой Сав Саюза (1943) У Вят Айч вайну на фронце з 1943 Уиетьшк Курский бпвы 1943, вызва-теняя Рэчыцы, Бабруйска, Асшовгч, Ьаранавш, Польшчы, баеу ва Усх Пру-01 Сапер сяржант Н вызначыуся у 1943 пры фаршраванш Дняпра каля Лоем 15 лют з групай байцоу пераадолеу раку 1 нацягнуу канат для парома, на
I Б Непачалов1ч
I Ф Несцерау
П У Несцяров1ч
наступим дзень пад агнем ворага пе-раправгу 9 прощтанк гармат, 6 мша-метных батарэй Пасля вайны у органах МУС БССР Яго 1мем названа вулща у в Енцы
НЕСЦЯРУК Уладз1М1р Сцяпанавгч [4(16) 2 1900, в Бушмачы Брэсцкага пав, цяпер Камянецкага р-на — 5 11 1991], генерал-лейтэнант артылерьп
321 НЕСЯЛОУСК1Я
(1944) Скончыу Ваен акадэмпо гмя Фрунзе (1936) У Чырв Армн з сак 1918 Удзельнгк грамадз 1918—20, сав-фгнл 1939—40 войнау камандзгр узво-да, нач артылерьп дывгзц У Вял Айч вайну на Карэльскш, Бранскгм, 2-м Прыбалт 1 3-м Укр франтах камаиду-ючы артылерыяй армп, нам камандую-чага артылерыяй фронту, камандзгр артыл корпуса Удзельнгк абарончых баеу у Карэлп, Курскай бгтвы, Дзвшскай, Рыжскай, Балатонскай, Венгерскай аперацый Да 1956 на камандных паса-дах у Сав Арми
НЕСЯЛОУСК1Я, палгт дзеячы Рэчы Паспалпай, шляхецю род герба «Кош-бак» Паходзглг з Памор’я, з 17 ст аселг на У краше, пасля на Беларусг Найб вядомыя
К аз 1 м 1 р I гн а цы (каля 1676— пасля 1752), на сейме 1697 галасавау за абранне на пасад Рэчы Паспалпай Аугуста II У час Пауночнай вайны 1700— 21 падтрымлгваУ Стангслава Ляшчын-скага, удзельнмау у Тарнаградскай кан-федэрацы! Пасля змяшу палгт арыен-тацыю на карысць Аугуста II г пара Пятра I Пасол на сеймы 1722, 1735, 1736, 1738, дэпутат Трыбунала ВКЛ у 1724 Удзельшчау у абранш на пасад Аугуста III (1733) У 1734 прызначаны ваяводам мсцгслаускгм, але ад гэтай па-сады адмовгуся Кашталян смаленск! у 1738—52, староста цырынскг з 1718 (2) У 1743 выдау у Пшску кн «Публгчныя забаую», у 1752 — «Хатшя забаую», дзе змясшу свае вершы, эшеталярна-мему-арныя матэрыялы, прамовы, пет паве-дамленш, утл легендарнага характеру, дакументы, адозвы Кнгга з’яуляецца важнай пет крынщай i карысталася па-пулярнасцю У сучаснгкау, 2-е выданне выйшла У Супраслг пад назвай «Хатшя забавы шкаунага» (1783)
Ю з а ф (1728—8 3 1814), пляменнгк Казишра 1гнацыя Напачатку прыхигь-нгк Чартарыйскгх Пасол на сеймы 1756, 1764 (удзельшчау у абранш на пасад Стангслава Аугуста Панятоускага), 1766 Дэпутат Трыбунала ВКЛ у 1762, маршалак Скарбовага трыбунала ВКЛ Староста цырынсю У 1756, прэнскг г прапойею з 1769, падкаморы навагрудсю, чашнгк ВКЛ у 1765, кашталян на-вагрудсю у 1765—73 i ваявода з 1773 У 1766—75 г 1793—94 уваходзгу у Скарбовую камгегю ВКЛ, у 1775—76 1 1793 — у Вайсковую камгспо ВКЛ, у 1788— 92 — у Вайсковую камгспо абодвух народау (яе старшыня у час вайны 1792 з Рас гмперыяй) Чл Пастаяннай Рады з 1778 Палп працгунгк падскарбгя А Тызенгауза Удзельнгк падрыхтоукг паустання 1794 Вигене кгм актам паустання 24 4 1794 прызначаны старшыней Най-вышэйшай ттоускай рады Пасля яе роспуску Найвышэйшая нац рада прызначыла яго старшынею скарбовага аддзела Цэнтральнай дэпутацыг Вялжага княства Лтоускага Аргангзавау эвакуа-
II Зак 168
н НЕУ РАУ
паяявяишшшвп>шшишм^мимашвамиаашм1аямшвшшашашамшвижимившп*вши1
цыю касы 1 дакументау у Гродна i Варшаву У лют 1794 скоплены казакам!, адпушчаны пад нагляд Кацярына II амнюцгравала яго i вярнула секвестра-ваиыя маентю. (Новая Мыш, Варонча i шш ) У Варончы у яго служыу акано-мам (1807—09) А Чарноцю (3 Дален-га-Хадакоуаа)
Франщшак Ксаверы
(18 12 1771, мяст Ляхав1чы—15 9 1845), сын Юзафа У 1785—88 вучыуся У Гал школе ВКЛ у В1льн1 3 1788 шэф 6-га рэпмента (палка) пяхоты войска ВКЛ Удзельшчау у вайне 1792 з Рас гмперы-яй, у бпвах пад Брэстам i Кабылянам!, узнагароджаны крыжам «Vntuti Militan» Удзельшк падрыхтоую пау-стання 1794 Вызначыуся са свагм пал-ком 7 5 1794 у бггве пад Палянамг (каля Ашмян), у рэйдзе па Курляндьп у чэрв —лш 1794 У вер 1794 па загадзе Т ВаУжэцкага рушыУ з Гродна да Варшавы Трашу у палон, адмовгуся прыся-гаць Кацярыне II 1 выехаУ у Германпо У 1796 вярнууся У 1798 абвшавачаны у падрыхтоУцы новага паустання, знахо-дз1Уся у зняволенн! У Вшьш Падтрымау план А Чартарыйскага пра адбудову Польск дзяржавы пад суверэштэтам Расп 3 1807 у складзе судова-адм камг-С11 Вшейскага ун-та У 1812 прызначаны Напалеонам чл Вайсковага к-та у Вшь ш, пазней у званш генерала брыгады шспектар пяхоты арми ВКЛ, паспалпа га рушэння Адступгу з напалеонаускгмг войскам! за мяжу У 1814 пасля амте ты! вярнуУся на Беларусь, прадаУ рода-выя маентю (Варончу 1 шш ) 1 з’ехау у
М В НеУраУ Раман Галщю прымае паслоу папы 1накенщя III Нац мает музей Рэспублпа Бела РУсь
Польшчу У 1830 абраны паслом сейма Каралеуства Польскага У час паустання 1830—31 намеешк губернатара Вар шавы, камандавау брыгадай пры абароне горада, быу сенатарам-кашталянам Пасля задушэння паустання на некаль-ю гадоу дэпартаваны у Волагду
НЁУРАУ Мгкалай Васшевш [1830, Мас ква — 3(16) 5 1904], русю жывашеец Вучыуся у Маск вучылгшчы жывашеу, скульптуры 1 дойлщетва (1851—-56), выкладау у гм у 1887—90 Чл Т-ва не расоУных выставак (з 1881) Працавау у жанрах бытавым, пстарычным, партрэ та Жанравым карщнам уласщвы вы крывальная вастрыня, пераканаучасць сац харакгарыстык, падрабязная рас-працоука сюжэтных штуацый «Хатняя сялянскай ецэна» (1856), «Торг» (1866) «Выхаванка» (1867), «Пангхща на сельс юх моплках», «Пахаванне селянша», «Протадыякан абвяшчае даугалецце на 1мяшнах купца» 1 шш 3 1870-х г шеау пераважна пет карцшы «Князеуна П Р Юсупава перад пострыгам» (1866), «Раман Галщю прымае паслоу папы 1накенц1я III» (1875) i шш У канцы 19 ст перасял1уся у Беларусь, жыу у в Лыскаушчына (Круглянсю р н), дзе i пахаваны (скончыу самагубствам) Тут 1М нашеаны творы «Эшзод з жыцця Пятра», «Чым был! моцныя шлюбныя вузы» 1 шш Творы Н зберагаюцца у Дзярж Траццякоускай галерэ!, Нац мает музе! Рэспублпа Беларусь, музеях С -Пецярбурга, К1ева, Рып, 1ванава (Рашя), Саратава
Лт Дановская РВ НВ Неврев М , 1950, Н В Неврев [Альбом] М , 1964, Памяць Круглянсю р-н Мй , 1996 С 185— 187 Вистар Баброегч
НЕУРЫ (грэч Nevroi), стара*1П1| племя, Якое паводле звестак Герам жыло у 6—5 ст да н э У басеинах, Гарынь 1 ПаУд Буг Аб Н i й Kpai! НеУрыдзе згадвал! таксама Эфар Да Нюш, Плгшй, Амин Марцэлш 1 й антычныя аУтары 1нфармацыя 1 ерад та пра тое, што кожны неУр штопа 1 некалью дзен ператвараецца У ixiVU дала падставу шматлгкгм аутар^ (П Шафарык, П Шпшеусю i шш ) за® шчаць Н на тэр Беларуш, дзе уь. кш| аб вауках-пярэваратнях было вел w Si шырана 3 развщцем археалогп 11 КЦ самлгвал! з носьбиамг высоцкай у 3« чарналескай ва Усх Украше i aca&al мшаградскай археал культур Аднак герадотавым! Н можна атаясамлим не усю миаградскую культуру, а зольк асобную яе групу у бас р Гарынь i кур ганныя мопльшю КурылоУка i Мши у паун частцы бас р Пауд Буг 3 а крытых на тэр Беларуш мшаградск помшкаУ герадотавым Н можа адпаю даць курганны мопльшк каля в Дубай на Столгншчыне
Лип Рассадин СЯ Аб «недрах» «змеях» Герадотавай «Псторьп» // Вест А Беларуа Сер гумашт навук 1994 N» Яго ж. Земл! амаль невядомыя Будуч Беларусь паводле антычных манускрышч Мн , 1996 ди
Сяргей Расо|М
НЕУСКАЯ БПВА 1240, бпва што наУгародсюм 1 шведсюм войска 15 7 1240 у сутоках р Нява 1 1жора тай шведау было захапщь вусце Н|ДЯ г Ладага, што дало б магчымасць акта лодаць важным участкам шляху з •еара^ гау у грэю», яю знаходзгуся пад кайфо-™ лем Ноугарада Разам са шведам! У ЛВД ходзе удзельшчал! нарвежцы i фЙПГ Шведскае войска узначальвау зяць к раля ярл Biprep Наугародсю кня Аляксандар Яраславгч на чале нем коннага войска з наУгародцау 1 ладам! рушыу да Нявы Напад на шведсю ла гер быу раптоУны i нечаканы, у вышю шведскае войска было разгромлен Наутародцы 1 ладажане страцип уся 20 чал Пасля Н б кн Аляксанда, Яраславгча стал! называць Неусюм 11 домы 1мены 6 найб храбрых воды адзш з гх Якау Палачангн, лоУчы кня J яю з мячом уварваУся у шведсюя шэр и 1 «мужествовав крепко»
Лип Пашуто ВТ Героическая борьба русского народа за независимость (Х1П в) М , 1956, Тихомиров МН Борьба рус ского народа с немецкими интервенгами в XII—XV вв // Тихомиров М Н Древняя Русь М , 1975
НЁУСК1 Мгкалай Арсенавгч (22 2 192.: Гомель — 27 10 1989), Герой Сав Саю за (1945) Канд ваен н (1953), дацэш (1955) Скончыу Кгеускае артыл вучы лгшча (1941), Ваен артыл акадэмпо гмя Дзяржынскага (1950) 3 1940 у Чырв Армц У Вял Айч вайну з сак 1943 на ПаУн -Зах, 2-м Прыбалт , 1-м Бе i франтах Камандзгр артыл дывглена маер Н вызначыуся у Люблш-Брэарсаи аперацыг 1944 29—31 лш дывшен па i яго камандаваннем трапным агнем са дзейнгчау захопу плацдарма на левым
323
НЁМАН СКАЯ
беразе Втслы каля г Пулавы, 16—26 жн у баях за пашырэнне плацдарма па-ранены не пакту? поля бою У 1972— 82 выкладчык ваен акадэми, потым супрацоунтк НД1
НЕЧК1НА Минца Вастлеуна [12(25) 2 1901 г Нежын Чарнтгаускай вобл, Украша — 16 5 1985), савецкт пс-горык Акад АН СССР (1958), правадз чл АПН СССР з 1947 Скончыла Ка-занскт ун-т (1921) 3 1921 у ВНУ т НД1 Казаш 1 Масквы, у 1934—54 праф пет ф та Маскоускага ун-та 3 1935 у 1н-це псторыт АН СССР Асн творы па праб-темах псторыт рэв руху т грамадскай тумкт У Расп 19 ст , па псторыт дзекаб-рыецкага руху «А С Грыбаеда? т дзе-кабрысты» (1947, Дзярж прэмтя СССР 1948), «Рух дзекабрыстау» (т 1—2,
1955) Пад яе ктраунтцтвам апублткава-ны матэрыялы «Паустанне дзекабрыс гау» ( т 7, 9—12, 1950—69), ажыццеу-тены факстмтльныя выданнт помнткау фамадскага руху 1850—60-х г — «Ко-юкола» (вып 1—11, i960—64) т «По-шртюй звезды» (кн 1—9, 1966—68), иначапьвала праблемныя групы па вы-вучэннт рэв сттуацыт у Расп 1850—60-х 1 А?гар прац па пстарыяграфтт т мета-талопт псторыт Гал рэд т аутар «Нары-сау псторыт гтстарычнай навукт у СССР» (т 2—4, 1960—66)
1в Общество соединенных славян М , Л , 1927 В О Ключевский История жизни и пюрчества М, 1974, Встреча двух поколений Из истории рус рев. движения конца 50 х—мач 60-х тт XIX в Сб статей М 1980, День 14 декабря 1825 г 3 изд М , 1985
Лип М В Нечкина (1901—1985) М , 1987
«НЕМАН», лттаратурна-мастацкт т наву-ковы часоптс Выдавауся у 1932 у Втльнт на бел мове Рэдактар П Серпевтч Ставту задачу кансалтдацыт бел лтт -част т навук стл Зах Беларуст у перыяд зканам крызтеу у Польшчы Друкавау гворы М Машары, М Вастлька, Н Ар сенневай, X Ьтьяшэвтча, Г Леучыка, А Воинтча (А Войцтк), Я Втлькоушчыка, та спадчыну Я Лучыны, артыкулы пра ВпаУга, з псторыт бел асветы А Савтча, пра копныя суды, лес бел школы у Зах Беларуст, традыцыт У бел выяул мас-гатггве (Серпевтч), пра кнтгу М Шчака-щхша «Нарысы з псторыт беларускага часгацтва» (У Самойла), нарыс С Стапкевтча пра творчасць Машары т Арсеиневай, эцюд В Багдановтча пра бел песню Змяшчалтся рэпрадукцыт творау мастакоу Я Драздовтча, Серпевт-ча нотный запасы песен, сабраных Р Шырмай, А Стаповтчам т тнш фальк-ирыстамт, водгукт на выступленнт бел хору Шырмы Меу сталую рубрыку «Культурная хронтка» Выйшла 5 нумароу Выданне спынтлася з-за матэры-яльных цяжкасцей Арсень Jhc
«НЁМАН», штомесячны лттаратурна-масгацкт т грамадска-палттычны часо-тс Заснавальнткт — Саюз бел птсь-ченнткау т калектыУ рэдакцыт Выдаецца j 1945 як альманах рус секцыт Саюза птсьменнткаУ Беларуст, напачатку меу назву «Отчизна», з 1947 «Советская Отчизна» Друкавау пераважна пераклады
М A Hejcid
беларускамоуных аутарау 3 1952 лттара-турна-маст т грамадска-палтт альманах, орган Саюза тсьменнткау Беларуст, вы-ходзту 6 разоу на год 3 1960 сучасная назва Гал рэдактарамт часоптса былт 1 Шамяктн (1952—53), М Калачынскт (1953—54), П Панчанка (1954—58), Я Вастленак (1958—66), А Макаенак (1966—77), А Кудравец (1976—96), з 1997 А Жук Сярод публткацый на пег тэматыку пераклады з беларускамоунай прозы «Споведзь» Л Генпош, «На тм-перыялтстычнай вайне» М Гарэцкага, «Зона маучання Спавядальная ало-весць» С Грахоускага, «Заходила» Г Далтдовтча, «Хрыстос прызямлтуся у Га-роднт», «Чорны замак Альшанскт», «Дзт-кае паляванне караля Стаха» У Карат-кевтча, «Тутэйшыя» Я Купалы, «Як агонь, як вада» т «Францыск Скарына» А Лойкт Змяшчае творы т рускамоунай мает прозы Пад рубрыкай «Зашскт Успамтны Дакументы» надрукава? «Я — з вогненнай вескт» А Адамовна, Я Брыля, У Калеснтка, «Успамтны» К Б Езавттава, «Беларуская Краевая Абарона» А Лттвша, «Ударыць больш моцна , ябо Як шукалт «ворага? народа» Р Платонава, М Сташкевтча, А Гесь, «Сняцца сны аб Беларуст » Загадка смерцт Янкт Купалы» Б Сачанкт У рубрыцы «Гтсторыя Культура На-цыя» змешчаны працы I Адбзтраловтча («Спрадвечны шлях Вопыт беларускага светапогляду»), Антона Адамовна («Бе-ларускае лттаратурна-мастацкае аб’яд-
Да арт НЕманская культура Посуд з паселт-шча Лысая Гара каля в Круглща Сга?бцо?-скага р-на (1) i паселттпча каля в. Русакова Слоншскага р-на (2)
нанне «Узвышша»), М Доунар-За-польскага («Асновы дзяржа?насщ Беларуст»), А Стдарэвна («Антон Луцке-вн»), Я Шыраева («Беларусы псторыя т тэрыторыя») Алесь Пашкевт
«НЁМАН», шклозавод, якт склауся у 1913 на базе з-дау «Неман-А» (хутар Бяроза?ка, 1883) т «Неман-Б» (хутар Новая Гута, 1894, гл Неманскля шклоза-воды) у пас Бяроза?ка (зараз горад) Лщсказа р-на
Да 1944 наз гута «Неман» У пач 20 ст адзтн з найб на Беларуст (1023 рабочых), былт паравыя шлтфавальнт т ванный печы, механтзаваныя цэхт Асн прадукцыя посуд сталовы, гаспадарчы, аптэкарскт, хтмнны, тарны, лямпы т лямпавае шкло, люстры т люстэркт, лтс-тавое шкло аконнае т люстэркавае, частка посуду выраблялася ? тэхнтцы тра?-лення шматслаевага шкла У 1920—30-я г у вырабах прасочваюцца уплывы ням школы «Ба?хауз» (заснавальнтцы сучаснага дызайну) — прастата форм, выраз-ныя прамыя лшп, адсутнасць арнамен-тацыт У Вял Айч вайну разбураны, адноулены ? 1944 як шклозавод «Неман» Адзтн з двух на Беларуст з-дау, яктя спе-цыялтзуюцца на мает шкле У 1948 тут працавала скулытгар т першы у СССР мастак па шкле — В I Мухтна Дасяг-неннем шклозавода у 1950-я г былт вырабы кластчных форм, афарбаваныя у масе медным рубшам, т выкарыстанне шырокай грант на хрусталт У канцы 1960-х г пачалт спалучаць дымчатае шкло з бясколерным т каляровым, бяс-колернае дэкарыраваць люстравым па-крыццем, каляровай крошкай, марблт-тавым (глушаным чорным) шклом, ужываць пескаструменныя выя?ленчыя дэкоры, щхавыдзтманыя формы посуду, матавую гравтроуку Адраджаецца гут-ная тэхнтка т тра?ленне дэкору 3 1969 выкарыстоуваецца новы метад дэкары-равання гутных вырабау танюткай суль-фтдна-цынкавай нтццю — т зв «неманская нщы> (аутар А Федаркоу) На заводзе працуе мает лабараторыя з экспериментальным участкам, з 1980 — брыгада па вырабе масавых рэчау у тэх-нщы пракатнага малтравання Аутарсктя вырабы мастако? шклозавода У Мурах-вера, Л Мягковай, У Жохава, Г Icae-втч, А Абрамавай, С Ра?двеэ, К Вакса, В Дзвтнскай, Т Малышавай, А Ант-шчык, В Сазыктнай, Т Арцемавай, Г Стдарэвтч т тнш неаднаразова адзначалт-ся залатымт медалямт т прызамт мтжнар выставак Акрамя разнастайнага асар-тыменту посуду завод вырабляе элек-траарматурнае шкло, каляровае шкло для мает вттражо?, гутавую скульптуру, мает шкло Таццяна Скрыпчанка
НЁМАНСКАЯ КУЛЬТУРА, археалапч ная культура неалттычных плямен, яктя ? 4—3-м тыс да н э жылт у Бел Па-нямоннт, на верхний Прыпяцт, ПнУ Польшчы г ПдЗ Лттвы Культура сфар-
324
НЁМАНСКАЯ
мтравалася на мясц мезалпычнай аснове (гл Неманская мезалгтычная культура) У яе развщцт вылучаюць 3 этапы Для ранняга (дубтчайска-га) этапу характэрны крамяневы швентар з мезалттычнымт рысамт i вас-традонная слабапрафтляваная керамгка з раслтннымт дамешкамт У глше, з гра-беньчатымт расчосамт на паверхнт сце-нак, посуд пад краем венчыкау меу шэраг глыбоюх круглых ямак, арнамент складауся з гарызантальных паясоу гра-беньчатых адбтткау, насечак, наколау, пракрэсленых рысак С я р э д н i (лысагорсп) этап культуры сфармтравауся пад уплывам лейкападоб-ных кубкау культуры 1 пры Удзеле неалт-тычных перасялендаУ з Павюлення Крамяневыя вырабы гэтага этапу набы-ваюць неалггычны характар, гаршю маюць выразную шыйку, раслшныя да-мешю у ппне спалучаюцца з жарствой, паверхня пасудзш робщца гладкай, ямкг пад краем венчыка замяняюцца глыбо-К1М1 наколамт У арнаменце з’яуляюцца адбттю лшейнага штампа, тэкстылю, часта сустракаюцца наколы П о з н i (дабраборскт) этап складвауся пад уплывам шароподобных амфор куль туры, пазней — шнуровой керамиа культуры Назтраецца росквтт крамяневай шдустрьп, шырока распаУсюджваюцца дасканала рэтушаваныя трохвугольныя наканечнпа стрэл, лтстападобныя нака нечнпа дзщ, сярпы, паяуляюцца сякеры са звужанымт абушкамт 1 прышлтфоукай на лязе Форма посуду у большасщ за хоУваецца ранейшая, але у глше знтка юць раслшныя дамешкт, на паверхнт сценак з’яуляецца заштрыхоука, пад краем венчыкау зноу узнгкаюць крут-лыя ямкг, у арнаменце шырока выка-рыстоУваюцца адбггк! лшейнага штам па Насельнштва займалася паляван-нем, рыбалоуствам, збтральнтцтвам, у позн1м неалще — земляробствам i жы-велагадоУляй Мела наземныя жытлы на берагах рыбных вадаемау Найбольш значныя помнпа Н к на Беларуст Круглтца (Лысая Гара, Стаубцоусю р-н), Камень (Птнскт р-н), Добры Бор (Баранавщю р-н), Русакова (Слонтмскт р-н), Ярэмтчы (Карэлщкт р-н), стаянкт каля в Русаковтчы (Стаубцоускт р-н) Моталь (1ванаускт р-н) т шш
Mixacb Чарняуск!
НЁМАНСКАЯ МЕЗАЛ1ТЫЧНАЯ КУЛЬТУРА, археалапчная культура плямен, яктя у 8—5-м тыс да н э жылт на тэр Лттвы, пауд -зах Беларуст т некат суседнтх раенау Узнткла у вынтку кантактау нашчадкау познасвщэрсктх плямен з насельнтцтвам тнш мясц культур Для яе характэрны лтстападоб-ныя наканечнпа стрэл, ланцэтападоб-ныя вастрыт, укладышы, трапецыт, авальныя сякеры, касцяныя вырабы Носьбтты яе прынялт удзел у фармтра-ваннт на тэр пауд -зах Лттвы т зах Беларуст неалттычнай неманскаи культуры
Я Нёманск!
НЁМАНСК1 Янка [сапр П я т р о в i ч 1ван Андрэевтч, 31 3(12 4) 1890, в Шчорсы Навагрудскага пав Мшскай губ, цяпер Навагрудсю р-н — 30 10 1937], бел птсьменнтк, эканамтсг, грамадсю дзеяч Акад АН Беларуш (1928) Скончыу Нясвтжскую настаунтц-кую семтнарыю (1909), вучыуся у Пет-раградсктм ун-це (1915—16, 1918) 3 1916 у арми, пасля заканчэння школы прапаршчыкау на фронце У 1918 сак ратар культ -асв, заг выдавецкага ад дзелау Беларускага нацыянальнага komi сарыята Удзельшк Усерас з’езда бе-жанцаУ Беларуст (1918, быу яго сакрата-ром) Разам з Ц Гартным выдаваУ газ «Дзяннща» (1918—-19) У 1918—20 ува-ходзту у прауленне Беларускага вольна-эканамгчнага таварыства У Петраградзе У 1919—21 у Чырв Арми 3 1922 у Мтнску, працавау у планава-эканам органах БССР, нам старшынт Дзяржпла-на БССР Быу членам 1нбелкульта, чл праулення лтт -мает аб’яднання «Полымя» (1927—32) У 1929—31 неадмен-ны сакратар Бел АН, потым заг аддзела эканомтю НД1 прам-ецт У 1933—36 узначальвау кафедру фтн дысцыплш у Бел дзярж ш-це нар гаспадарю Чл ЦВК БССР у 1927—36 У снеж 1935 выключаны з партыт 27 4 1937 арыштаваны, 29 10 1937 асуджаны да вышэйшай меры пакарання Рэабтлттаваны у 1957
Друкавацца пачау у 1918 у газ «Дзян-нтца» дзе апублткавау шэраг артыкулау па псторыт, эканомтцы т культуры Беларуст «Да культурна-асветных задач Беларуст» (1918), «Значнасць апавяшчэння Беларуст Радаваю Рэспублткай», «Пат-рэбнасць прадстаунтцтва Беларуст пры Расейскай Радавай Рэспублгцы» (абодва 1919) т тнш У зб-ку апавяданняу «На зломе» (1925), аповеецт «Партызан» (1927), рамане «Драпежнткт» (1928—30, не скончаны, рукаптс 2-й частю запнуу пасля арышту) адлюстравау жыцце сялянства У дарэв перыяд, падзет часоу сталыпшскай рэформы, рэв рух напя-рэдаднт 1-й сусв вайны, барацьбу бел народа супраць польск акупантау у грамадз вайну
Те Творы Мн 1984
НЁМАНСК1Я ШКЛОЗАВбДЫ Гкр шая гута заснавана у 1875 каля хутарл Устрынь Борю Лщскага пав (цяпер урочышча Устронь Навагрудскага р та) тснавала да 1913 Вырабляла посуд гас падарчы, аптэкарскт, Хрусталевы лям павае т аконнае шкло У 1894 каля хув ра Новая Гута Лщскага пав (цяпер г БярозаУка Лщскага р-на) заснаваш шклозавод МеУ паравыя машины, ш равы кацел, шклоллавшьную печ пи фавальныя станю ВырабляУ акопна» шкло, бутэлькт, посуд сталовы т aim карею, прадметы раскошы, хрусталевш вырабы, лямпавае шкло З-ду папярэ! нтчала гута ва Урочышчы Маладзша (j 1883), якая тснавала паблтзу лугараЛИ вая Гута 3 1913 дзейнтчае шюгояИ «Неман» Я
«Н1ВА», тыдневж беларусау у Пи шчы Выходзщь з 4 3 1956 у Беласй| на бел мове (выданне спыняласйВ некалыа месяцау у час ваен стаям шча, уведзенага 13 12 1981) У ПНРт|| давалася Бел грамадска-культ 1ЯН (БГКТ), з 1992 — праграмнай pail тыдневжа «Нтва» Старшыня — ЯМ рановтч (з 1997), гал рэдактар — В Лт ба Фтнансуецца Мш-вам культуры мастацтва Польшчы Змяшчае тнфарм. цыю пра эканам, грамадска палп культ жыцце Беласточчыны, дзейнаа розных бел арг-цый — БГКТ, Бел л макр аб’яднання (БДА), Бел аб’ядтш ня студэнтау (БАС), Бел пет т-ва, пра васлауных брацгвау т тнш Шырока ас вятляе муз т песенный фестывалт, сшп каваннт Купалля, Каляд, выступленш артыстау або вядомых дзеячау культЦЦ Беларуст Рэгулярна друкуюцца кражи, матэрыялы, утл мясц легенды, паДйм нт, аптсаннт колтшнтх звычаяу т тх бьп> вання у сучасным жыццт Значная Увш| аддаецца старэйшым людзям тх леей перажытае У гады вайны т тнш Пытадн! псторыт, асаблтва 20 ст , нярэдка вый» каюць на старонках тыдневжа даскУЯ Часта публткуе матэрыялы пра Бе i русь, найперш грамадска-палтт т ку.и юрунку, утл палемтчныя, крытычныя Друкуе старонку лтт -мает аб ядианпя «Белавежа», старонку для дзяцей «Зст ка» У 1986—91 тснавала старонка БАС «Прысутнасць»
Балянцша Трыгубм
Н1ЖН1 ЗЁМСК1 СУД (пазней -земскт суд), калепяльны выбарш адм -палтцэйею орган на тэр уезда Растйскай тмперыт (павета у Беларуа) 1775—1863 Створаны на падставе «5 танаулення для юравання губерняу Ус . растйскай тмперыт» 1775 Павшей бы. забяспечваць у павеце «добрапрыстои насць, добрыя паводзшы т парадак выкананне законау, пастаноу губерпы тара т губ устаноу, сачыць за гандлем станам цэн, займацца вышукам збеип сялян, сачыць за станам дарог т мае, т шш Праводзту папярэдняе расслс ванне па пэунай катэгорыт крымтнал! ных спрау т выконвау рашэннт, вынесс ныя судовымт органамт На Беларуст м ктя суды Уводзтлтся на працягу 1775
Н1КАЛАЕУ И
96 Напачатку У тх уваходзип земскт cnpayHiK i 2—4 засядацелт ад дваранства, яктх выбтралт на дваранскгх выбарах на 3 гады 1 зацвярджау губернатар 3 1832 земсктх спраунткау выбфалт на 6 гадоу Прадугледжвалася 1 выбранне 2 гасядацеляу ад сялян (фактычна гх вы-бгралг толыа У Вщебскай 1 Маплеускай губ) Скасаваны У 1863 на падставе «Часовых правит аб аргашзацыт палщыт у гарадах i паветах губерняу» ад 25 12 1862 1 заменены павяговым! палт-ЦЭЙСК1М1 Упрауленням!
Кр Учреждения для управления губерний // Российское законодательство X—XX вв Т 5 Зтховодательство периода расцвета абсолютизма М , 1987
Jlim Анучин ЕН Исторический обзор развития адм -полицейских учреждений в России с Учреждения о губерниях 1775 г до последнего времени СПб, 1872, Вилен с кий Б В Подготовка судебной реформы 20 ноября 1864 г в России Саратов, 1963
Аляксандр Марыскт
Н1ЖНЯЕ БЕРАЗШб, адна з назвау г Неравно
Н1ЖНЯЯ тбшчЫЦА, селштча 1 бес-кургаяны мопльнтк каля в Нгжняя То-шчыца Быхаускага р-на Селштча нале жыць да зарубгнецкай культуры, банца раускай культуры т ранняга сярэдневякоуя Датуецца 2—5, 6—8 т 10—11 ст Выявлены паузямлянка, фрагменты ляпнога посуду (глянцаванага i з расчо-саш) I ганчарнай керамил, жал нож, бгканннае тлшянае праслща, сярэбра-пы пярсценак Бескурганны мопльнтк датуецца 1 -м тыс н э , яго пл каля 2 и Пахавальны абрад — трупаспаленне Пахаваннт ямныя, урнавыя т мяшаныя Знойдзены фрагменты ляпнога посуду, тлшянае бткантчнае праслща з вял ад тултнай
HI3, стаянка эпох! неатту (5—2-е тыс ла н э ) каля в Н1з Слонгмскага р-на Пры даследаванш знойдзены крамяне ми прылады працы, фрагменты ляпно га вастрадоннага посуду, арнаментава-naia наколкам! i адбтткамт лгнейнаш штампа, вял колькасць крамяневых не-рлушаваных абломкау, адптчэпау i п гасцшак Ёсць знаходк! бронзавага веху Выяулены агнгшчы i пахаванне У ямс Пахавальны абрад — трупаспален-пс Побач з пахаваннем знойдзены ча Iарохгранная крамяневая падтшпфава имя сякера 1 б1кан1чная пасудзша з шгампаваным арнаментам
Н1КАД31МАВА, гарадзштча 3-й чвэрш 1 ia тыс н э каля в Нгкадзтмава Го-ряпкага р-на Узведзена на беразе р Быстрая (прыток Прош), на мысе па-ми 2 ярам! Купалападобны насып 1 амилы вал падзяляюць гарадзштча на 2 чипа памерамт 40 х 36 м 1 48 х 48 м Учацавана валам! вышыней 4,5 м Пры истедаванш выяулены рэшпа замкне-паи кругавой пабудовы слупавой кан-шрукцыт, падзеленай на асобныя па-мяшканн! (жылыя 1 гаспадарчыя) Уиугры жылых захавалюя рэшпа агнт-пга? Аналапчныя збудаванш вядомы на 1арадзипчах-схов1шчах 5—1 ст н э Смаленшчыны (Тушамля, Слабада-Глу-
шыца, Дзямщаука) Знойдзены жал утулкавыя наканечшк! коп’яу i дроцт-каУ, двухшыпныя, ромбападобныя 1 тронкавыя наканечшк! стрэл, лязо ся-керы, нули, шпоры, спражкт, нажы, шылы, крэсгвы, пшцэты, сярпы, спру-жынныя нажнщы, ф1булы, долаты, бронзавыя пальчатыя 1 двухпласщшс-тыя ф1булы, бранзалеты, кольцы, пад-веск! у выглядзе званочкау, бляшка, спражка, сярэбраныя бранзалет i пад-веска, шкляныя, бурштынавыя 1 паста-выя пацеркт, глгняныя праслшы, льяч-K1, лщейныя формачкт, грузшы, фрагменты ляпнога керамшнага посуду, каменный тачыльныя брускт, церачнпа 1 шш Знойдзены скарб скураны пояс з бронзавым! спражкай 1 накладкам!, пакрытымт серабром, 2 нажы у ножнах 1 крэства у футарале, злила 1 шматлцая бляшкт з алавянюта-свшцовага сплаву Выяулены зерне, косщ свойсюх 1 дзиох жывел Гарадзштча запнула ад пажару Верагодна, тут знаходзтуся адм -тэр цэнтр значнай акруп, сядзйа правадыра 1 яго дружыны Анатоль Сердян
Н1КАЛАЕВ1Ч Аляксей Мжалаевш [1(14) 2 1904, мяст Астроуна Сеннен-скага пав, цяпер веска Бешанковщкага р-на — 2 3 1965], генерал-лейтэнант (1958) Скончыу Маскоускую артыл
Я.М Н1калаевка
I С Нйсалаеу
школу (1927), Вышэйшыя акад курсы пры Ваен акадэмп Генштаба (1954) У 1919—20 на камсам рабоце 3 жн 1920 у Чырв Арми У 1922—23 у Вщебстом губваенкамаце У Вял Айч вайну на Волхаускгм, Леншградсктм, Дане кгм, 1-м 1 2-м Укр франтах камандзф арт-палка, нам нач артылеры! арми, нам камандуючага па тыле Удзельнтк абароны Ленинграда, вызвалення Украшы, Яска-Кштынеускай, Стлезскай, Берлш-скай 1 Пражскай аперацый У 1945—63 на кфуючых пасадах у Сав Армп, нам нач Ваен акадэмп гмя Фрунзе
НГКАЛАеНКА Яуген Маркавш [4(17) 9 1905, в Удога Чэрыкаускага р-на -— 16 4 1961], Герой Сав Саюза (1939), ген -лейтэнант автяцы! (1945) Скончыу Ваен акадэмтю Генштаба (1952) У 1935—41 камандзтр звяна, атрада, автяэскадрылл!, нач ваен автя-школы, камандзф ашядывгзп, нам камандуючага, камандуючы ВПС акруп Вызначыуся пры выкананн! спец ура-давага задания У Вял Айч вайну на Пауд , Крымсктм, Зах , Пауд -Зах , 3-м Бел франтах Удзельшк баеу пад Мас-квой, у Крыме, Усх Пруси камандуючы ВПС арми, фронту, нач автяшколы, курсау, нам камандуючага паветр армий Да 1955 на адказных пасадах у ВПС
ШКАйАеУ 1ван Стафанавтч (крас 1926, г Кл1мав1чы — 11 4 1945), Герой Сав Саюза (1946) У Чырв Арми з 1934 У Вял Айч вайну з 1942 на Калт-H1HCK1M, Барон ежсктм, 1-м 1 2-м Укр франтах камандзф эскадрылл! штурма-вога ав1япалка Зрабту 135 баявых выле-тау Маер Н 5 11 1943 у баях за Ктеу на чале групы штурмавгкоу правеу 15 атак на ворага, чым спрыяу поспеху наступления наземных войск, 15 2 1945 на ст Ясберэнь (Венгрия) зиштчыу паравоз, 7 вагонау, 10 аутамашын Запнуу у бат Шем Н у Клтмавтчах названы вулща 1 школа, дзе ен вучыуся
ШКАЛАЕ'У Мткалай Втктаравтч (21 11 1955, г Шчучын Гродзенскай вобл ), бел псторык т грамадскт дзеяч Д-р фтлал навук (1997) Скончыу пет ф-т БДУ (1977) 3 1978 жыве у С -Пе-Цярбургу Працавау у Леншградскгм ад-дзяленн! 1н-та археалопт АН СССР, удзельнтчау у раскопках стараж Нава-грудка, Старой Ладап 3 1978 у Растискай Нац б-цы — навук супрацоушк, заг аддзела Даследуе псторыю культуры Беларуст, бел мастацгва, псторыю правасл царквы У Беларуст Пераклау на бел мову працу 11 Грыгаровма «Беларуская терархтя» (1992) АУтар мана-графц «Палата кнтгашеная» (1993), прысвечанай пытаниям традыцый кнтжнай культуры Беларуст, псторыт стараж кфылтчнай кнтп, богаслужэб-ных кип на лац мове, бел рукашенай кнтп Адзш з заснавальнткау т чл Прэ-
тт 326
tl Н1КАНЛУСК1
зщыума Мгжнароднай асацыяцыг белару астау Адзш са стваральшкау i член правления Бел грамадска-культ т ва у С -Пецярбургу
Те Несвижская библиотека князей Радзи-виллов И Книга в России XVIII — середины XIX в Л , 1989, 1ван Грыгаровн — псторык беларускай царквы Знаходка у Аддзеле рука-nicaf // Наш радавод Гродна, 1992 Кн 4, ч 1, Кц>ыл1Чнае кнп ашсанне у Выьш у XV в — першай палове XVI ст // Спадчына 1993 № 3, Экзэмпляры РадзшыаУскай Бхбли 1563 г у Пецярбургсюх кнвгасховгшчах // Badarua Ksiggozbidrow Radziwittow Warszawa, 1995
Лариса Языковгч HiKAHAYCKI Л ETAIIIC, раийсю лета-пхсны звод 16 ст Назва ад прыналеж-насш аднаго са сшсау патрыярху Нхка-ну Асн частка складзена у канцы 1520-х г пад юраунштвам мпрапалгта Данила Н л — вс л парная камшляцыя, створаная на аснове выкарыстання шматлпох крынщ ранейшых леташс-ных зводау, мясц леташсау, аповесцей, сказанняу, жыцгй святых, зашсау нар эпасу, арххуных дакументау Складаль-HiKi Н л у значнай ступеш адрэдагавалх ист матэрыялы i стварылх канцэпцыю, згодна з якой кгруючая роля У стварэнш Рас дзяржавы належала маек князям, яюя дзейшчалх у саюзе з царквой, аб-грунтоувалася права маек князеу на земл! Ктеускай Руш Н л пачынаецца з «Аповесцх мшулых гадоу» Шмат звес-так, асаблгва за 13—15 ст, маюць унх-кальны харакгар Сярод к зашсы пра вайну юеусюх князеу 9 ст Аскольда i Дзхра з палачанам!, паходы манголау i татар на Ливу у 1282, 1289, 1325, 1408, мор у Полацку у 1349 i Лпве у 1366, па-ход вял князя ВКЛ Альгерда супраць немцау у 1371, знаходжанне кн ВпаУта у немцау, яго паход на Лпву i выданне гм дачю замуж за вял князя маскоуска-га Васшя I у 1391, мяцеж 1 голад у ВКЛ у 1407 Шмат звестак Н л прысвечана узаемадачыненням рус зямель з ВКЛ 3 2 й пал 1550-х г леташс папоунены матэрыялам! афщыйнай пстарыяграфп У 1560—70-я г на падставе Нл скла-дзены Лщавы леташены звод, дзе пра-сочваецца тэндэнцыя надаць Нл ха-ракзар афщыйнага тлумачэння пет падзей
Публ ПСРЛ Т 9—13 М , 1965
Лип Клосс Б М Никоновский свод и русские летописи XVI—XVII вв М , 1980, Муравьева ЛЛ Об «избытке» известий Никоновской летописи (конец XIII — начало XV в) // Древности славян и Руси М , 1988
HI КАП ДРАВА Ганна Аляксееуна (13 10 1921, в Барашюна Краснагорска-га р-на Пскоускай вобл, Рас1Я — 23 6 1944), удзельнща вызвалення Бела-руш У Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1945) На фронце з 1941 Камсорг стралк батальена ст лейтэнант Н вы-значылася у 1944 у баг пры прарыве абароны праШушка У Дубровенсюм р-не 23 чэрв у час наступления палка каля в Кхраева з-за моцнага агню пра
ГА. Шкандрава
В К НШфарау
П П НШфарау
щушка пяхота залягла, Н першая пад-нялася у атаку i павяла за сабой байцоу Запнула у гэтым 6ai Яе гмем названы вулщы у Дуброуне i Оршы, на яе мапле У Дуброуне устаноулены бюст Подзвгг Н увекавечаны У мемар комплексе Ры-ленкг
Н1К1ФАРАУ Вячаслау Кандратавхч (1909 — люты 1943), адзгн з аргашзата-рау 1 юраушкоу Мшскага патрыятычна-
га падполля у Вял Айч вайну Перн вайной працавау у Бел канторы Гаю> нафтазбыту, з першых дзен акупаиьп Мшска адзш з шщыятарау стварэнпя i юраушк падп групы з работнхкау кап торы Прымау па радые i распаусю джвау зводю Саушфармбюро, удзелып чау у выратаванш 1 адпраУцы у парил атрады сав ваеннапалонных, на яго кватэры падполыпчыю праводзШ! нара ды, хавал! шрыфты, падп л-ру (а студз 1942 член, з 26 мая заг аддзеха аптацьп i прапаганды Мшскага пи гаркома КП(б)Б, у жн — вер шраму падрыхтоукай матэрыялау i выпускам N° 2—4 падп газ «Звязда» 25 9 1942 схоплены фашистам!, зшшчаны У Трас цянецюм лагеры смерщ
Н1К1ФАРАУ Петр Паулам I [16(29) 7 1917, Вщебск — 7 4 1971], 1с рой Сав Саюза (1945) Скончыу Бары саглебскую школу летчыкау (1939) У Чырв Арми з 1938 У Вял Айч вайну з мая 1942 на 1-м i 2-м Укр франтах, штурман зшшчальнага ашяпалка-Удзельшк баеу пад Сталшградам, Кур-* скай бггвы, вызвалення Украшы, Поль шчы, Румыны, Чэхаславакп Зрабху 297 баявых вылетау, правеу 69 паветр баеу збху 20 самалетау ворага Да I960 у Сав Армц, да 1971 на гасп рабоце .1
Н1К1ФАРАУСК1 ЛЁТАШС, помнж бе ларуска-лггоускага летапхеання апош няй чвэрцх 15 ст , cnic 2-й рэдакцых Белоруска лгтоускага летапгсу 1446 Пера-дае яго тэкст хоць х няпоуна (без пачат ~ ку I канца, з пропускам! у сярэдзхне), але больш дакладна, чым шш спхеы Заканчваецца атсаннем падзей у ВКЛ пасля смерш ВпаУта «Похвала ту» 1 «Летатсец вялгкгх князеу лтоу-' CKix» з «Аповесцю пра Падолле» у гэтым-стсе не збераглхея Н л грунтуецш на скарочаным агульнарус леташее, у яюм' ецхела выкладаецца псторыя Кхеускай i Маскоускай Pyci, ВКЛ (канец 14—1-я трэць 15 ст) У im змешчаны каротки пагадовыя запхеы, апавяданнх пра знач ныя ист падзе! (паход Батыя на Русь Неуская бпва 1240 i шш ) Упершыню апубл 1каваны у 1898 С Белакуравым перавыдадзены М Улашчыкам у Поу ным зборы русюх леташсау (т 35 1980) Зберагаецца У б-цы Рас АН у С -Пецярбургу Вячаслау Чамярыуа
Н1К1ФАРОУСК1 Мткалай Якаулевн [5(17) 5 1845, в Вымна Вщебскаха р-на — 28 5(10 6) 1910], беларусю эт нограф 1 фалькларыст Правадз чл Т-ва аматарау прыродазнауства, антра налоги 1 этнаграфц Маскоускага уи за (з 1890), Рус геагр т-ва (з 1897) Скон чыУ духоуную семшарыю у Вщебску (1867) Працавау настаушкам нар ву чылппчау 1 пмназц у Вщебску Г Вщеб скай губ , у Свклацкай 1 Маладзечан скай семшарыях 3 1860-х г вывучау побит 1 культуру Беларусх Больш за 20 гадоу быу карэспандэнтам П В Шэина з 1890-х г выступау з самастойнымх працам! АпублпсаваУ каля 20 даследа ванняу па этнаграфц, фальклоры 1 не торьп Вщебшчыны, утл «Нарысы Вх
327
ШС1МКАВ1ЧЫ
цебскай Беларусх» (ч 1—8, 1892—99), «Нарысы простанародната жыцця-быц ця у Вщебскай Беларус! i ашеанне прадметау ужытку (Этнаграфгчныя твесткт)» (1895), «Старонкг з нядауняй старыны горада Вщебска» (1899) Скла дальние зборнгка? «Простанародныя прыкметы 1 павер’1, прымхлтвыя абрады । зяычаг, легендарныя паданш пра асо-бы 1 мяещны» (1897, 2307 зашсау), «Простанародныя загадю» (1898), «Ня чыешк! Збор простанародных у Вщебскай Беларус! паданняу пра нячыстую сшу» (1907), «Напаупрыказю 1 напау-нрымаУк!, яктя ужываюцца у Вщебскай Беларус!» (1910—13), «Беларуски пес-ш-частушк!» (1911, 2356 частушак), «Напа?прыказкт — напаупрыслаукт» (1928)
Лт Карский Е Ф Белорусы Т 1 Вильна, 1904, Стукалич ВК НЯ Ни-кифоровский, 1845—1910 гг Вильна, 1910, Бондарчик ВК, Чигринов ИГ Н Я Никифоровский Мн , 1960, Бандар-чык В К Псторыя беларускай этнаграфц ИХ ст Мн , 1964 Вааль Бандарчык
Н1КЩ1Н Федар Пракопавгч [313(13 4)1913, в Шпылеушчына Бабруйскага пав , цяпер Ктра?скага р-на — 3 11 1979], Герой Сав Саюза (1945) Удзельшк сав -фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну з 1943 партызан 540-га асобнага партыз атрада Маплеускай вобл, з 1944 на фронце Камандзгр пралк аддзялення сяржант Н вызначыуся у чэрв 1944 пры вызваленн! Ча-вускага р-на на чале аддзялення пра-брауся ? тыл ворага, знппчыу 15 агня-вых кропак, шмат жывой сшы прашУнт-ка кал! аддзяленне тратла У акружэнне 1 иг,нул1 усе байцы, адзш адбтва? атак! ппераУца? У 1945—63 старшыня кал-пса? на радз1ме, да 1973 на гасп рабоце
ШКбЛЬСКАЯ Рахтль Абрамауна (н 1811 1904, г Бярдзгча?, У кратна), бел псторык Канд пет н (1947) Скончы-)и Харка?скт пед ш-т (1931) У 1944— 48 працавала у 1н-це псторы! АН БССР, у 1949—68 на кафедры стараж снегу 1 сярэднтх вякоу БДУ (з 1957 да-пин) Даследавала псторыю стараж свету, античных Афш, першабытнай рэлшт
ft Раннегреческая тирания // Уч зап БГУ Мв , 1953 Вып 16, Социально-полити-iecx и борьба в Афинах в конце V в до н э II Там жа 1955 Выл 23, Право // Никольский Н М Культура древней Вавилонии Мн , 1959, Происхождение религии и ее первобытные формы Мн , 1968 МЬипл Корзун
МЯ ШкЗфароуск!
ФП Н1к1цш
уплывам бацыа — вядомага усхода-знауща М В Нткольскага Даследавау праблемы псторыт Стараж Усходу, рэ-Л1П1, этнаграфц т фальклору Беларусг Даказа? юнаванне абшчынната ладу 1 хатняга рабства у Стараж Двухрэччы i Фпикц Распрацоува? псторыю ранняга хрысцгянства, царквы г сектанцтва у Расп Даследава? паходжанне бел абрада-вых песень, прасачыу псторыю ?знтк-нення 1 вщазмянення бел шлюбных рытуалау да канца 19 ст Дэп Вярх Савета БССР у 1947—59 У Мшску на доме, дзе жы? Н , мемарыяльная дошка
Те Древний Вавилон М , 1913, Дохристианские верования и культы днепровских славян М , 1929, Полгтэгзм г монатэгзм у я?рэй-скай рэлтгд Мн, 1931, Частное землевладение и землепользование в Древнем Двуречье Мн , 1948, Этюды по истории финикийских общинных и земледельческих культов Мн , 1948, Происхождение и история белорусской свадебной обрядности Мн, 1956, Культура древней Вавилонии Мн , 1959, История русской церкви Мн , 1990
Лип Ботвинник М НМ Никольский Мн 1967
Н1ЙМКАВ1ЧЫ, комплекс археалапч-ных помнгкау (гарадзгшча, селгшчы, курганны 1 бескурганны мопльнпа) каля в Н1С1мкавгчы Чачэрскага р-на У працэсе даследавання? на гарадзштчы памерам 62 х 52 м выяулены рэшткг пабудовы (15 х 2—2,5 м), 4 агнтшчы, фрагменты ляпной керамткг, глшяныя праслщы г грузна, бронзавае скроневае кольца, зерняцерка г тнш Заснавана на-сельнщтвам мигаградскай культуры (7— 3 ст да н э), пазней асвоена носьбтта-мг зарубенецкай культуры (2 ст да нэ — 1 ст н э) На пяцг селгшчах 5—7 г 9—11 ст выявлены рэшткг пабу-доу камчынскаи культуры (паузямлянкт, гасп пабудовы г ямы), фрагменты ляп-нога т ганчарнага посуду, жал нажы,
ШКбЛЬСК! Мгкалай Мгхайлавгч 11(13) 11 1877, Масква — 19 11 1959], бет псторык, усходазнавец, даследчык псторьп рэлгпт Акад АН БССР (1931), п кар АН СССР (1946) Скончыу Маск ун-т (1900) Праф Смаленскага (1 1918), Беларускага (з 1922) ун-та? 3 1931 узначальва? сектар этнаграфц г фальклору 1н-та псторыт АН БССР, у 1937—53 дырэкгар гэтага ш-та У Айшину» вайну звязаны з мшскш пад-ноллем, бы? у партыз зоне (1943—44) Навук щтарэсы Н сфармтравалюя пад
М М Нгкольск! Работа мастака М Та раегкава 1940
328 НОБЛЬ
цвткт, цуглт, бранзалеты, падвескт, брон-завыя упрыгожаннг, сярэбраныя зва-ночк1, глтняныя праслшы 1 тыглт, рэш-ткт мегалурпчнай вытв-сщ 1 шш У курганным мопльнпсу 43 насыпы (па звестках 1873 гх было 225) дыяметрам 5—12 м, вышыней 0,7—2 м Пахавальны абрад — трупапалажэнне у насыпе на попельна-вугальнай падсыпцы у дубовых калодах Знойдзены ганчарны посуд, бронзавыя сямшрамяневыя скроневыя кольцы, бранзалеты з завя-занымг канцамг, луннщы, фгбулы, пад-вескг, сярэбраны пярсценак, пацеркг (бурштынавыя, сердалгкавыя, паставыя, золата- 1 сярэбрана-шкляныя) г шш Належау радзингчам, датуецца 10—12 ст Бескурганны моГшьнтк знаходзщца на месцы селштча-1 Пахавальны абрад — трупаспаленне па-за межамг мопльнгка г трупапалажэнне у яме Знойдзены крамяневыя вырабы, ляпная керамгка, бронзавыя скроневыя кольцы, шыфер ныя праслщы 1 шш Пахаваннг з тру-паспаленнем датуюцца першымт ст н э , з трупапалажэннем — 12—13 ст НОБЛЬ (англ noble высакародны), ан-глтйская залатая манета Упершыню выпушчана пры Эдуардзе III у 1344 Агульная маса 8,97 г (1344), 8,33 г (1346), 7,97 г (1351—77) На аверсе — пагрудны партрэт караля з мячом i шчытом на караблт у моры, на рэвер се — шщыялы караля г назва манетна га двара Выпускал! таксама манеты У */2 1 */4 Н У 1465 уведзена разнавтд-насць Н — разенобль, або рыял У Бе ларусг у канцы 14—16 ст Н вядомы як «карабельнтк» або «карабельны» Гут ен выкарыстоувауся пераважна як грашо-вы падарунак, у шэрагу выпадкау як спосаб узнагароджання
НОВААЛЯКСАНДРАУСК1 ПАВЕТ 1с-навау у 1836—1921 у Вшенскай, з 1843 у Ковенскай губ Рас тмперыт Цэнтр г Вщзы з 1842 — г Новааляксандрауск (б мяст Езяросы) ПадзяляУся на 28 валасцей (1886) Абельскую Акнтсцкую Анталепцкую, Антузаускую, Бахмац кую, Браслаускую, Вщзскую, Друискую, Дрысвяцкую, Дукшанскую, Дусяцкую КвяткоУскую, Краснагорскую, Крэу ненскую, Опсаускую, Панядзельскую Панямунскую, Папельскую Ракпп скую Рымшанскую, Скашшскую, Сла бадскую, Смолвенскую, Салоцкую Таурогшскую, Тыльтышскую, Чадос кую, Южынцкую Скасаваны у 1921, большая частка увайшла у Браслаускт павет (Польшча), меншая адышла да Лггвы
НОВААПбсТ АЛЬСКАЯ ЦАРКВА, пра тэстанцкая рэлш арг-цыя Засн у 1863 у Англн Члены Н а лшаць сябе адзшы mi 1 сапрауднымг паслядоунгкамт пер шых апосталау Хрыстовых (адсюль на зва), таму маюць права перадаваць св Дух вершкам У цэлым дагматыка па-дзяляе асн палажэнш пратэстанцюх
Шкляныя пацеркг 1 касцяныя «качачкг» г мопльнгка Н1с1мкав1чы
плыней баптыстау, адвентыстау, пящ дзесятнжау (аб хрышчэннг св Духам) 1 тнш Вярх улада над устмт новаапос тальскш! абшчынам! належыць перша-апосталу (выбарная пасада) Акруговыя апосталы (каля 200) кгруюць асобнымг акругамт У свеце Н а пашырана у 180 кратнах (каля 7 млн чал ) У Беларусг начала распаусюджвацца з пач 1990-х г у вышку дзейнасш ням мгегянерау На 1 1 1998 было 18 абшчын
Аляксандра Верашчагта
Н6ВА-В1ЛЁЙСКАЯ НАСТАУНЩКАЯ
СЕМШАРЫЯ, педагапчная навуч установа у 1914—15 Засн 1 7 1914 у г Нова-Вшейск Вшейскага пав Вшенскай губ Размяшчалася у прыватным будынку Штогод на яе Угрыманне вы-даткоувалася 34 300 руб з казны т 250 руб ад горада Пры семшарыт было адкрыта пач вучылппча 1снавау адзш падрыхтоучы клас з плануемым пашы-рэннем курсау праз год, чаму перашко-дзша 1-я сусв вайна У канцы 1914 ву-чылася 36 юнакоу Прымалтся асобы з 16 гадоу ушх саслоуяу правасл веравы-знання, яктя вытрымалт уступны экзамен у аб'еме праграмы 2-класных пач нучылгшчау Выкладалтся псторыя, рус г царкоунаслав мовы, матэматыка, фтзт-ка, геаграфтя, прыродазнауства, чыста-птсанне Сярод настаушкау выхаванцы
ун-тау 1 духоуных акадэмгй Масквы С Пецярбурга, Кгева, Вшейскага нас тауншкага ш-та, Маладзечанскай нас таунщкай семшарьп Закрыта У час ням акупацы! у канцы 1915 Андрэй Сануси
«НОВАЕ ЖЫЦЦЕ», штотыдневая гал та Выдавалася Бел рэв арг-цыяй з 3 да 21 5 1923 у В1льн1 на бел мове Pj дактар Я Лагшовтч Адлюстроувала па Л1т настро! сялян г радыкальнай гнтэл генцыс Зах Беларуш Пад рубрикам «Палпычныя падзе!», «3 газет», «Весг-з сейму» з рэв -дэмакр пазтцый асвя! ляла мтжнар жыцце, палы становии! у Польшчы, барацьбу у парламенте прадстаунгкоу левых сш, змяшчала вМ ступленн! дэпутатау, тх палтт заяви Друкавала матэрыялы аб праявах сац f нац утеку працоуных Зах Беларуст асвятляла культ жыцце у Зах 1 Сав Ье ларуш 3 артикулам! пра заданы выл барацьбы выступал! Лагшовтч, Л Род к В1ч Серыю артыкулау «Беларуси п сольскт клуб у польсюм сейме», «Што такое «Wyzwolenie» з беларускага пун* кту гледжання» апублткавау У Самойла. Пра стан асветы у Зах Беларус! nicay С, Рак-Мтхайлоуск! На старонках газеты змешчаны лгт творы У Жылкт, Родзс втча, I Канчэускага, Ф Чарнышэвгча i шш , артыкулы Р Зямкевтча пра развщ це бел л-ры, рэцэнзп на кнтп Э Мао Я Коласа Выйшла 13 нумароу, з и канфюкаваны Закрыта польсктмт уладт мт Пасля забароны выхода тла газ «На ша жыцце» (з 27 5 да 25 6 1923, выйшь 6 нумароу) 6 7 1923 выпушчана адна дзенка «Наша новае жыцце» Арсень Jhc
НОВАЛУКбмЛЬ, горад у Чашнщюм р-не, на беразе Лукомскага возера За 23 км на Пд ад Чашнгкау Таварная чыг станция, за 20 км ад пасажырскаи чыг ст Чашнна на лпш Орша—Ле пель 15,7 тыс ж (1997)
Узнтк у сувязт з буд-вам Лукомскаи ДРЭС (пачалося у 1964) на месцы рабо чага пас Пгянерны Бешанковтцкага р-на Са студз 1965 у Чашнтцктм р-не 3 31 12 1965 гар паселак, з 31 7 1970 го рад 6,7 тыс ж у 1970 Працуюць Лу ко мекая ДРЭС, хлебазавод, з-ды малоч ны, аб’емнага домабудавання, керами тавага жвгру, «Этой» т «Эласт» па вы пуску электратэхн прадукцьн, доследная азерна-рыбная гаспадарка У горадзе ПТВ будаунгкоу, 2 сярэдшя школы, дзщячая школа мастаитвау 4 дашкольныя установы, Дом быту, 2 бгб лтятэк!, Палац культуры, кшатэатр, тэ рытарыяльнае мед аб яднанне, спарт комплекс Брацкая мапла сав вошау i партызан Каля Н (ва урочышчы 1ара док на р Лукомка) стаянка эпох! поз няга мезалпу (5—4-е тыс да н э ) нбВАЯ БЕЛ1ЦА, Нова-Белгца былы павятовы цэнтр i прадмесце г Гомеля, цяпер адм раен г Гомеля
Засн паводле указау Кацярыны П ад 28 3 1 7 10 1785 у сувязг з пераноса^г пав цэнтра з Белтцы (цяпер в Старая Беле ца) блтжэй да Гомеля На супрацьлег лым беразе р Сож была куплена за 28 тыс руб серабром мясцовасць пад на
329
НОВАЯ
звай Шчокат з в Сеурукг (140 рэшзскгх душ, 4594 дзесяцшы зямлг) у памешчы-кау Кшьчэускк i Усцгновгча Новы горад паводле указау належала называць «по-прежнему Белгцы» 10 3 1791 Сенат яаручыу магшеускаму намеснгку П Пасеку перасялщь 302 сялян с Прыбытю 1 в ДуянаУка на пасад Н Б У 1786— 1852 Н Б — цэнтр Белщкага павета У 1828 пабудавана Васшьеуская (пазней згарэла), у 1842 — Никольская (не заха-валася) правасл цэрквы У сярэдзше 19 ст навабелщкгм жыхарам перададзена царква скасаванага у 1850 стараверскага Пахом’ева манастыра ва урочышчы Чонка, якая перабудавана у Аляксан дра-Неускую царкву (не захавалася) У 1854 Н Ь далучана да Гомеля як прад месце У 1880—1646 ж, 305 дамоу Су вязь з Гомелем ажыццяулялася па драу ляным мосце цераз Сож У 1897 у Н Ь 2957 ж, 405 двароу, 2 царквы, 2 малг-тоУныя стараверскгя дамы, 3 яур мази юуныя школы, прыходскае вучылгшча (з жаночай зменай), 2 чыг станцыг на лйш Лгбава-Роменскай 1 Палескай чыг , крупадзерка, вятрак, запалкавая ф-ка, канатны з-д, пенькатрапальня, пякар ня, 26 крам, 6 корчмау г шш У пач 20 сг гснавалг лесапшьная ф-ка 1 лесапшь-на-бандарны з-д У 1940 утвораны На-вабелщкг р-н г Гомеля (у 1948 быу скасаваны, у 1951 адноулены)
Лт Кгштымау А Псторыя з театра фий Белтца старая i новая // Палессе 1997 V» 2
«нбвАЯ ВАРТА» («Novaja varta»), гра мадска-навуковы г лгтарагурны часошс бел студэнцкай моладзг Вгленскага ун-та, аб’яднанай у арг-цыю «Скары шя» Выдавауся у 1931—32 г 1934 у Вгльнг на бел мове лацгнкай Выходзгу ненерыядычна Рэдактары-выдауцы К Глшскг, Т Грышкевгч (з 3-га нумара) Асвятляу грамадскую г культ -асв дзен насць бел студэнтау, узнгмау пытаннг нац -вызв руху, супрацоунштва з польскгмг студэнцкгмг арг-цыямг (арг «Ад рэдакцыг», «Абавязак хвшгны» Я Зенюка, «Адно з пьпанняу» А Бартуля, «Чэцьверць веку гснавання беларускай прэсы») Публгкавау дыскусгйныя матэрыялы, у яюх разглядалгся розныя палп кгрункг развшця сусв грамадства (арт «У дарозе да новага ладу» Бартуля, «Барацьба з штэлектам») Друкавау хро-шку культ -грамадскага жыцця моладзг Зах Беларусг, даследаваннг па псторыг г л ры («Леу Сапега — вялгкг канцлер лг-юускг» пад крыптангмам «Ш », «Кры-гычныя моманты з жыцця Купалы г Коласа — паводле к твораУ» Ант Навг-иы, «Заходнебеларускгя заувап Прага»), творы X Ьтьяшэвгча, В Багдановг-га (Вщяблянша), Бартуля, Дж Свгфта Ныйшлг 3 нумары Выданне спынена у сувязг с самалгквщацыяй «Скарынп»
Сяргей Ёрш, Арсень Л1с
нбВАЯ ПСТбРЫЯ, перыяд сусветнай псторыг з 16 да пач 20 ст Гл у арт Новая i новейшая ггсторыя
«нбвАЯ ДАРбГА», штотыдневая газе-ia Выдавалася у 1942—44 у Беластоку
на бел мове з дазволу герм улад у перыяд акупацыг Беларусг ням -фаш за-хопнгкамг У Вял Айч вайну Выда-вец — беластоцкае Бел нац згуртаван-не Гал рэдактар X Гльяшэвгч Публг-кавала ваен зводкг, артыкулы на мгжнар тэмы, агляды сац -эканам сгту-ацыг на Беларусг, матэрыялы антысе-мщкага, антырус г антыпольскага ха-рактару На старонках газеты змешчаны артыкулы пра МшдоУга, Л Сапегу, П Крачэускага г шш ист асоб, пра падзег мшулага, стараж каштоунасцг, успамг-ны К Езавпава пра Ф Аляхновгча, М Сяднева пра А Цвгкевгча, звесткг па ге-аграфи Беларусг, рэцэнзп, асобныя творы бел пгсьменнгкау Друкавала хронг-ку культ жыцця, дапаможны вучэбны матэрыял, с -г парады Выйшла больш за 100 нумароу
Лт Жумарь СВ Оккупационная периодическая печать на территории Беларуси в годы Великой Отечественной войны Мн , 1996 Сяргей Жумар
НбВАЯ I НАВЕЙШАЯ ПСТбРЫЯ, 1) асобы перыяд сусветнай ггсторыг ад канца сярэднтх вякоу да нашых дзен, калг чалавецтва Упершыню усвядомыа унткальнасць свайго гснавання 2) Галг-на пет навукг, якая вывучае гэты перыяд У адрозненне ад папярэднгх эпох у Еуропе сфармгравалася уяуленне пра сусв характар развгцця, адзшетва г раз-настаинасць ист працэсу Рэлгпя, разумение прыроды, грамадства, дзярж лад — усе транша пад жорсткую кры-тыку г моцны Уплыу розуму Вял геагр адкрыццг, рэлгг войны, прамысл г сац рэвалюцыг непазнавальна змяншг аблгч-ча Еуропы У свагм гмклгвым руху яна вырвалася за рамкг уласных ист -геагр межау Адбывалася зблгжэнне краш г народау, якое, аднак, не было добраах-вотным Пачынаючы з 15 ст ЕУропа ажыццявгла грандыезную экспансию г устанавша свае панаванне над светам У вышку ггсторыя сапраУды стала сусветнай
Паняцце «новы час» узшкла у эпоху Адраджэння (14—1-я пал 15 ст) Рос-квгт навукг г мастацтва таго перыяду еу-рап гумангсты назвал! «новай эпохай», бо лгчылг, што Eypona устушла У асобы перыяд свайго развгцця Гумашсты звязвалг з ей вял надзег г нават падзялг-лг псторыю чалавецтва на стараж , ся-рэднюю г новую Гэтыя паняцщ у ист навуцы трывала замацавалгея да нашага часу У 20 ст яны дапоунены паняццем «сучасная» цг «навейшая псторыя» Ггсторыя новага часу пачынаецца з 16 г за-канчваецца пачаткам 20 ст За гэты час чалавецтва прайшло шлях ад безагаво-рачнай веры у щэю прагрэсу г светлага будучага да знгшчальнай 1-й сусв вайны (1914—18) Ггсторыкг падзяляюць новы час на 2 вял перыяды За пункт адлгку 2-га перыяду звычайна бяруць Франц рэвалюцыю канца 18 ст , якая завяршыла папярэднг этап развгцця г адкрыла новы, што закончыуся 1-й сусв вайной г Кастр рэвалюцыяй 1917 у Раен У сваю чаргу 1-я сусв вайна стала рубяжом новага г навейшага часу У сав ггст навуцы навейшая псторыя
харакгарызавалася як эпоха крушэння капгталгзму г перамоп сацыялгзму У сапраУднасцг навейшая псторыя прак-тычна не мае канца г з’яуляецца праця-гам Новай псторыг Так званыя гла-бальныя праблемы чалавецтва бяруць пачатак у эпосе, аддаленай ад нас сама меней на 3—4 стагоддзг Адзшетва г Узаемазалежнасць сучаснага свету былг б немагчымыя без Вял геагр адкрыц-цяу, навук -тэхн дасягненняу, прамысл рэвалюцыг г многага шш , што зараджалася i эвалюцыянгравала У Новы час Асн змест Новага часу — хуткг рост г Умацаванне Заходняй цывшгза-цыг На Захадзе раней, чым дзе-небудзь, узшк асобы г унгкальны тып грамадства — капгталгзм Яго з’яУленне часта характарызуецца як «еурапейскг цуд» Менавгта пры капгталгзме еУрапейцы стварылг шдустрыяльную сгстэму пра-дукцыйных сш, якая процшаставша гх усяму дакапгталгет свету Дзякуючы ваен г тэхн перавазе Захад стау гаспада-ром свету, падпарадкаваУшы сабе у 16—18 ст народы Азп, Афрыкг 1 Аме-рыкг Доул час пра тэта гаварылг як пра загадку Усходу Аднак больш правгльна было б сказаць пра вял тайну Захаду, паколькг нщзе за межамг Зах Еуропы не адбылося самастойнага г натуральна-га узнгкнення капгталгзму Дасягнуушы небывалага росквгту г моцы, Eypona стала лгдэрам свету Развщце кашталы му, якое суправаджалася калангяльнай экспансий еурап дзяржау, прывяло да устанаУлення цеснай узаемасувязг памгж крашамг г цывшгзацыямг Гэты пра цэс быу зусгм не мгрны 1 не добраахвот ны Ен суправаджауся шматлгюмг вой намг г калангяльным грабяжом Нават некалг магутныя крашы Усходу не зма1-лг процгетаяць настойлгвай i прадпры-мальнай Еуропе Упершыню у псторьп адна цывшгзацыя усталявала своеасаблг-вы «кантроль» над усгмг шш , навязала Усяму свету шдустрыяльную мадэль развшця У адрозненне ад папярэднгх эпох псторыя перастала быць арыфме тычнай сумай гзаляваных адна ад адной краш г цывшгзацый ЕУрапейцы прый-шлг на шшыя кантыненты не толью са зброяй Разам з гмг прангкалг навук г тэхн веды, чыгуню г паравозы, газеты г парламент, мнопя гнш атрыбуты еурап ладу жыцця Дауно начаты дыялог цывшгзацый працягваецца Не без цяжкас цей 1 паступова крашы Азп, Афрыю г Лац Амерыкг засвойваюць мнопя еу pan адкрыццг г дасягненш, што маюць агульначалавечае значэнне У ходзе гэтага складанага г супярэчлгвага працэсу Японгя, напр, нават абганяе у наш час свагх еУрап настаушкау, як некалг еура пейцы абганялг Азпо Нягледзячы на войны г рэвалюцыг, асобае месца у пс торы1 Новага г навейшага часу заимае 19 ст У Еуропе узшкла шдустрыяльная цывшгзацыя Г эта было, магчыма, самае алтымгстычнае стагоддзе у еурап пето-
330
НОВАЯ
ры1, калт люд31 так шчыра 1 глыбока ве-рыл1 у лепшую будучыню чалавецтва Трапчную рысу пад гэтымг спадзяван-ням1 падвяла 1-я сусв вайна, якая бяз лггасна высвецша адмоуныя бага, шдус трыяльнай цыв1Л1зацы1 i падарвала не-пахюную веру людзей у неабмежаваныя магчымасщ навукова-тэхн прагрэсу 20 ст — эпоха навейшага часу —- адрозш-ваецца выключнай супярэчлгвасцю 3 аднаго боку, найвышэйшае праяуленне духу 1 стваральная праца, з другого — разбуральныя войны, рэвалюцы!, нац 1 мгжканфешйныя канфлткты Невыпад-кова гэтае стагоддзе называюць самым крывавым у псторыг чалавецтва 1-я 1 2-я (1939—45) сусв войны знппчыл! каля 70 млн чалавек 20 ст характары-зуецца надзвычайным паскарэннем тэмпау сац -палп змеи Хваля сац рэ-валюцый, якая пачалася у Расп, прака-цтася па моих крашах свету Выра-шальны уплыУ на лесы устх людзей Зямлг зрабгла перамога над фашызмам у 2-й сусв вайне Вял ролю У псторы! грамадства стал! адыгрываць масавыя pyxi —- сацыял-дэмакр г камушстычны Лес апошняга, яга прайшоУ шлях ад найвышэйшага уздыму да заняпаду 1 крыпсу, склауся асабл1ва драматична Уплывовай сшай стау нац -вызв рух народау Азц 1 Афрыю, у вышку чаго на пали карце свету з’явшася больш за 100 новых незалежных дзяржау У канцы 20 ст Заходняя цывглгзацыя з yciMi яе вартасцям! 1 недахопам! прадэман-стравала, што менавгга яна з’яуляецца гал стай сучаснасщ
Станауленне бел пстарыяграфц новага 1 навейшага часу адбывалася у 1920—30-я г Вял уклад у гэты працэс зраб1У псторык 1 аргашзатар навую У I Пгчэта Да нядауняга часу метадалаг асновай пет даследаванняу з’яуляуся марказм-лениизм 3 пач 1990-х г пачал! выкарыстоувацца шш метадалапчныя падыходы Буйным вучоным мгжваен перыяду быу У М Перцау, яю даследа-вау праблемы узшкнення i развщця пруска-мшггарысцкай дзяржавы, асоб-ныя аспекты Франц рэвалюцы! 1 эканам псторыю Англц 19 ст У паслява-ен час цэнтрам вывучэння Н 1 н г замежных краш стала адпаведная кафедра БДУ Агульнапрызнаным юрункам яе навук дзейнасщ з’яуляецца вывучэнне псторыг мгжнар адносш 1 разнастайных праблем герм псторы! 19—20 ст Знешнюю палггыку еурап дзяржау у апошняй трэщ 19 ст даследавау Л М Шнеерсон, дылламат падрыхтоУку i прычыны 1-й сусв вайны — МП Па-летыка, сав -герм адносшы 1920—30-х г — Р М Трухноу 3 1970-х Г пытанн! Н 1 н г вывучаюцца у Гомельсгам 1 Гродзенсюм ун-тах, 1н-це псторы! Нац АН Беларуш, шэрагу пед ш-таУ рэспуб-Л1К1 Больш разнастайнай стала прабле-матыка герм псторы! (М Г ЕлюееУ, В А Космач, Г А Космач), польск пс-торЫ! (Д С КлгмоУсЮ, Л В Лойка, А М
Мацко), исторьп арабские краш (У С Кошалеу), Лац Амерыга (А А Чаля-дзшега), асобных краш i рэпенаУ Еуро-пы (Ю Я 1вонш), мгжнар сувязей Беларус! (С Д Вайтовм, Д Б Мельцар, А А Разанау, УЕ СнапкоУсю) У 1990-я г упершыню у рэспублщы падрыхтава-ны 1 выдадзены вучэбныя дапаможшга i падручнпа па Н i н г замежных краш для сярэдняй школы (IB Аржахоусга, Космач, Кошалеу, Р Р Лазько, П Г Лук’янау, В I С1нща, У У Тугай)
Лт Вебер М Избр произв Пер с нем М , 1990, Тойнби А Дж. Постижение истории Пер с англ М, 1991, Яго ж Цивилизация перед судом истории Пер с англ М , 1996, Ясперс К Смысл и назначение истории Пер с нем 2 изд М , 1994, Бродель Ф Материальная цивилизация, экономика и капитализм XV—XVIII вв Пер с фр Т 1—3 М , 1992, Сорокин П Человек Цивилизация Общество Пер с англ М , 1992, История Европы Пер с фр М 1996, Всемирная история М , 1997, Новая история стран Европы и Америки Первый период М , 1997 Уладзиир Кошалеу
нбВАЯ МЫШ, веска у Баранавщюм р-не, на р Мышанка Цэнтр Навамыш-скага с/с За 2 км на 3 ад Баранавгч, 212 км ад Брэста 1827 ж, 691 двор (1998)
Вядома з1-й пал 15 ст як еяло Мыш у Навагрудсктм пав У 1563 Жыпмонт II Аугуст перадау еяло за ваен заслуп Я Хадкевгчу У 1566 Мыш згадваецца у дакументах як мястэчка У 16—17 ст тут генавау замак У 17 ст -— касцел, школа У 1-й пал 17 ст У двары (Старая Мыш) генавау кляштар езупау У 2-й чвэрцг 17 ст мяст Мыш перайшло да Сяняусгах, потым да Юдзщюх У сярэдзше 17 ст разбурана маек войскам! у час вайны Расп з Рэччу Паспалпай 1654—67 У 2-й пал 17 ст кашталян навагрудсга М Юдзщга заснавау у мяс-тэчку езущга калепум У 18 ст уладаль-нгкам! мяст 1 двара Старая Мыш был! Масальсюя i Несялоусюя У пач 18 ст Масальская заснавал! тут шкляную гуту У 1725 у НМ больш за 100 двароу, дзейнмал! касцел, царква, шппаль, карчма, млын, школа 3 1795 у складзе Рас 1мперы1, мястэчка, цэнтр воласц! Сло-
ншекай, з 1791 Лггоускай, з 1801 ГроЯ дзенскай губ 3 1843 цэнтр воласш №я| вагрудскага пав Мшскай губ У 1&яЯ Сапен пабудавалг тут новы мураваШЯ касцел У 1860-я г — 884 ж, 132 дЯ ры, царква, касцел, малпоуны дмЫ штотыдневыя тарп, 1 гармаш у год.
1921—39 у складзе Польшчы, цэнфа гмшы Баранавщкага пав Навагрудскага ваяв 3 1939 У БССР 3 27 6 1941 да 8 7 1944 акутравана ням -фаш захопш кам!, яюя загубил У Н М 1 раене 1Ю чал У 1940—57 цэнтр Навамышскаг^ раена Баранавщкай, з 1954 — Брэсцкай; абл 3 1957 цэнтр сельсавета Баранавин кага р-на Цэнтр Дзярж коннага заво-/ да-камбшата «Mip» i племзавода «Пры-азерны» Цэх Мшскай ф-кг цацак, камбшат быт абслугоування, дзярж гыем станцыя, Баранавщю фипял дзярж племяннога прадпрыемства, вучэбна вытв школьны камбшат, вучэбна-кур савы камбшат райсельгасхарча Пачат ковая 1 муз школы, ПТ В мехашзацы: сельскай гаспадарю, Дом культуры б-ка, ясл1, дзгцячы сад, бальнща, амбу латорыя, аддз сувязг, магазшы Брацкая мапла сав вошау 1 партизан, яюя зап нулг у Вял Айч вайну Помниа apxi тэктуры Праабражэнсю касцел (1825) Праабражэнская царква (1859)
Валерий Шаблкж
НОВАЯ ЭКАНАМ1ЧНАЯ ПА'ПТЫКА (нэп), цыкл мерапрыемствау Сав дзяр жавы па выхаду з крызгсу, яюя дыкга валгея аб’ектыуным! абставшамг 1 афар млялгея у спробу вызначыць праграму пабудовы сацыялиму эканам метадам! Пасля X з’езда РКП(б), яю у сак 1921 абвясщУ замену харчразверстк.1 харчпа даткам, палггыка Сав дзяржавы рэзка змяншася Новыя праблемы, што узшк Л1 перад крашай, не маглг быць выра шаны толью ваенна-адм метадам! Бальшавпа вымушаны бьиц адмовщца ад беставарных i безграшовых пастула таУ маркшзму 19 ст Ад «ломю» капта Л1зму, ад ваеннага камушзму давялося перайсцг да ажыулення гандлю 1 дроб нага прадпрымальнштва Нэп меу на мэце умацаванне саюзу рабочага класа i
Да арт Новая Мыш Праабражэн сю касцел 1825
331
НОВАЯ
сялянства на эканам аснове, развщце прам-сщ на базе электрыфткацыт, каа-пераванне насельнщтва, выкарыстанне таварна-грашовых адносш, укараненне гасп разлзку, асабтстай защкауленасцт у пышках працы, часовы допуск капгта ист элементау у эканомтку, удаскана-ленне дзярж планавання 1 юравання, барацьбу з бюракратызмам, адм -каман-днымт звычкамт 1 камчванствам, павы-шэнне культуры ва ycix сферах чалаве-чай дзейнасщ Пры гэтым улнвалюя эканам , палп , нац i прыродныя умо-вы рэпенау
У Беларус! правядзенне нэпа пачало-ся У надзвычай неспрыяльных умовах Разруха, разрыу цт аслабленне раней-шых гасп сувязей, распыление рабоча-ia класа, бядотнае становшгча усяго на-сельнштва праявтлюя туг значка вас-:рэй, чым у шш рэпенах крашы Пра-мысловасць i сельская гаспадарка знаходзился у занядбаным стане 3 815 буйных прамысл прадпрыемствау бяз-дзейнтчалт 470 Прамысл вытворчасць скарацтлася у 5 разоу, валавая прадук-цыя сельскай гаспадаркт складала крыху болып за палову даваеннай Своеасабль васць нэпа на Беларусг была абумоУле на шэрагам умоу Да 1924 БССР скла-далася з 6 паветау б Мшскай губ , зай-мала тэрыторыю 52,3 тыс км2 Большая частка тэрыторьц, заселенай беларусам!, уваходзша у склад Вщебскай, Гомель-скай 1 Смаленскай губ РСФСР На дканомщы рэспублпа адбгися i выюи Рыжскага лирнага дагавора 1921 Захоп зах раенау Польшчы парушыу эканам сувязт, што склалгся пстарычна Неаб-ходна было шукаць новыя рынка збыту i крынщы сыравшы Узамен страчаных Цяжкае эканам становшгча рэспублткт угмацнялася масавым палп т крымт-пальным бандытызмам За 1921—22 было Учынена больш за 2,1 тыс бан-дыцктх нападаУ Да сак 1921 антысав аграды, сканцэнтраваныя паблтзу польска-сав 1ранщы, налгчвала звыш 13 тыс чал Як адзначау ЦК КП(б)Ь, увесь 1921 працягвалася жорсткая ба рацьба з бандытызмам Толыа з 1922 пачапася сапраудная праца па аднау-леннт эканомгю Спецыфгка нэпа у Бе дарует тлумачылася i сац -эканам сгруктурай гаспадаркт Сельская гаспадарка пераважала над прам-сцю, у асн дробнай 1 часткова сярэдняй Сярэднш прадпрыемствы займалтся гал чынам перапрацоУкай прадукцьп сельскай i дясной гаспадаркт Каля паловы Усей прамысл прадукцьп выпускал! сама-тужнгкг 1 рамеенгю У такгх умовах у БССР даводзшася аднауляць прам сць, транспарт, промыслы, ажыУляць ган-даль, умацоуваць сувязь памтж горадам i вескай Тым не менш гасп механтзм нэпа заахвочвау да больш высокай пра дукцыйнасщ г добрасумленнай працы, стымуляваУ спалучэнне асабтстых тнта-рэсаУ з грамадсюм! Натуральны пада-гак паступова знтжауся, а потым наогул заменены грашовым 3 мэтай большага заахвочвання селянша бьип гарантава ны яго правы на валоданне зямлей, хоць дзярж уласнасць на зямлю заста-
валася Былт санкцыянаваньг з некат абмежаваннямт наемная праца i арэнда зямл1 Вынгю нэпа у хутктм часе стал! адчувальным! У 1925 сельская гаспадарка у асн дасягнула даваен узроуню У 1926 кошт усей валавой прадукцы! у даваен ацэнцы склау 384,8 млн руб i псравышу сярэднегадавыя паказчыю 1911—13 на 9,8% Насельнщтва рэспублпа было забяспечана хлебам (прыклад на 180 кг збожжа на 1 чал у горадзе i 220 кг у весцы) Гараджане стат спа-жываць больш за 41 кг мяса пры сярэднш спажыванш яго на душу 29 кг у 1913 3 1921 па 1926 спажыванне мала ка у сельскай мясцовасцг павялтчылася у 2 разы, масла — у 3, мяса — у 2, цук-ру — больш чым у 8, рыбы — амаль у 12 разоу Гал асаблгвасць нэпа — эканам рэформа, заснаваная на дэцэнтра-лгзацыт 1 шырокай аутаномп прамысл прадпрыемствау, пераведзеных на гасп (у рамках дзяржбюджэту i цвердых цэн) г камерцыйиы (атрыманне прыбытку за кошт дагаворна-рыначных цэн) разлткг Усе глаукт, яюя раней юравалт нар гас-падаркай, был1 скасаваны Створаныя замест гх трэсты i сшдыкаты падпарад-коУвалюя непаерэдна Вышэйшаму саве-ту нар гаспадаркт Праводзшася рэарга-нтзацыя рэсп , губ 1 павятовых саунар-гасаУ, стваралтся новыя формы юравання прам-сцю Зыходзячы з таго, што дробныя 1 сярэднтя прадпрыемствы было немэтазгодна аб’ядноуваць у трэсты, асн формам! юравання першапачаткова былт групавыя аб’яднанн! 1 Упрауленнт, яюя аб’ядноувал! прадпрыемствы па прынцыпу аднароднасц! вытв-сщ 1 тэ-рытарыяльнага размяшчэння Аднак пасля 1-га узбуйнення БССР (сак 1924) былт створаны на усей тэр БССР трэсты У 1922 для забеспячэння работы дзярж прадпрыемствау ва умовах неда-хопу матэрыяльных, сыравшных т гра-шовых рэсурсау у непаерэдным падпа-радкаванн! бел саунаргасаУ з 595 прадпрыемствау паюнул! толью 167 Каб падрыхтаваць тх для выхаду на рынак ва умовах канкурэнцы!, была уведзена калькуляция сабекошту Каля 300 прадпрыемствау, пераважна дробных, было здадзена у арэнду прыватнткам Гэта мела асаблтва вял значэнне для Белару-ш, дзе У 1926 дробнасаматужная вытв-сць складала 42,1% усей прамысл пра-дукцыт 1 раунялася 88,7 млн залатых руб Арэнда У прам-сщ была адзшай формай дзярж каптталтзму У БССР, канцэсп 1 акцыянерныя т-вы тут не ат-рымал! развщця Прыватны каштал, яю валодау 96,4% ycix прадпрыемствау у дробнай прам-сщ, садзейшчау умаца-ванню эканам сувяз! памтж горадам i вескай Палттыка нэпа спрыяла коль-каснаму росту рабочых i павышэнню прадукцыйнасщ працы Ужо У 1922/23 гасп г выпуск прадукцьп на 1 рабочага у буйной прам-сщ Беларуст перасягнуу узровень 1913, а у 1927 прадукцыйнасць працы перавысша даваен Узровень амаль у 1,8 раза У 1926/27 гасп г за-вяршыУся працэс аднаулення прам-сщ рэспублпа Гэтаму садзейнтчалт пераход з пач 1923 на здзельную аплату працы 1
выплату зарплаты з 1924 не натурай, а грашыма У зарплату Уключауся i кошт камунальных паслуг для сем’яу рабочых 1 служачых Адначасова была знята за-барона на гандаль Гал рэгулятарам эканам дзейнаецт стау рынак У 1922/23 на долю прыватнтка прыпадала 90% устх гандл прадпрыемствау 1 85% тавараабароту Пераадольвалася шфля-цыя, умацоувалася грашовая шетэма Вял сетка бтрж, юрмашоУ, розных ганда прадпрыемствау умацоувала сувязь прам-сщ з рынкам, еялянамт Пасля завяршэння грашовай рэформы вяс-ной 1924 у абарот быу выпушчаны чыр-вонец, яю забяспечвауся золатам Вяр-танне да агульнапрынятай фшансавай палттыю пачалося у лтст 1921 з аднау-лення Дзярж банка i працягвалася шляхам развщця традыц падатковай стстэмы, крэдыту, ашчадных кас i бан каускай справы Палттыка нэпа застава лася у стле 7 гадоу, да наступления «вя-лткага перелому» У 1928—29 Аднак па меры завяршэння аднауленчага перыяду стстэма нэпа пачала «працаваць» са збоямт Нэп разняволту стлы рынку, са-дзейнтчау уздыму эканомтю кратны т адначасова стымулявау далейшую маемас-ную няроунасць Фабрыкт т заводы за-працавалт, але зноу з’явтлтся гаспадары Масавае беспрацоуе у гарадах ператва-рылася у вострую сац праблему Яшчэ больш радыкальна нэп ламау адносшы У весцы, у якой працягвалася глыбокае расслаенне Напр, даход у бядняцктх гаспадарках быу у 4,6 раза, а у серад-няцктх у 2,3 раза нтжэйшы, чым у заможных (кулацюх) Жывучай была т «ваенна-камунтстычная» щэалопя у ася-роддзт парт -дзярж апарату Па меры таго, як нэп ставту усе больш цяжктя пытаннт перад палтт стстэмай, усе часцей узнткалт тэндэнцыт да яго згортван-ня Мнопя юраушкт партыт, радавыя яе члены лтчылт, што нэп з’яуляецца не переходам да прынцыпова новай мадэлт сацыялтзму, якая адпавядала б яго гума-нтст прыродзе, а толью тактыкай пры-мтрэння з сялянствам Больш таго, нэп патрабавау не столью «класавага чуц-ця», колью прафестйнага ведання той справы, юраунщгва якой на тх было Ускладзена Але у асяроддзт юраунткоу панавала пагарда да авалодання тэхн т эканам ведамт I «выхад» быу знойдзены у вяртаннт да стстэмы камандна-адм метадау, яюя не Уптсвалтся у нэп
Jlim Белорусская Советская Социалиста! веская Республика Мн , 1927, Промышлен ность БССР Итоги и перспективы Мн 1928, Белорусская ССР в цифрах К 10-летаю существования БССР, 1919—1929 Мн , 1929, Экономика Советской Белоруссии, 1917— 1967 Мн , 1967, Белорусская ССР за 50 лет Стат сб Мн , 1968, Экономическая история БССР М , 1969, Псторыя Беларускай ССР Т 3 Мн , 1973, Коммунистическая партия Белоруссии в резолюциях н решениях съез дов и пленумов ЦК Т 2 1928—1932 Мн 1984, Горинов ММ Нэп поиски путей развития М , 1990, Карр Э История Со
332 HOBIK
ветской России Пер с англ Кн 1 М , 1990, Валентинов Н (Н Вольский) Новая экономическая политика и кризис партии после смерти Ленина Годы работы в ВСНХ во время нэп М , 1991, На путях к рыночным отношениям В И Ленин о нэпе М , 1991, Нарысы исторьн Беларуш Ч 2 Мн , 1995 Уладзишр Асмалоуаа
НбВ1К Яуген Канстанцхнавхч (и 17 8 1939, в Рахавец Любчанскага р-на Баранавщкай вобл , цяпер Навагрудскх р-н), бел псторык Д-р пет н (1989), праф (1991) Скончыу Мшсю пед ш-т (1962) 3 1962 працавау настаУшкам, выкладчыкам Навагрудскага гандл -эканам тэхнхкума 3 1970 у Мшсюм пед ш-це, Мхнскхм ш-це культуры, Рэсп мхжгалшовым ш-це павышэння квал1фткацы1 юруючых кадрау i спецы-ялютау талхн нар гаспадарю 3 1990 заг кафедры гумангг дысцыплш Бел дзярж ун-та шфарматыю i радыеэле-ктронхю Даследуе псторыю культ бу-даунщтва, палхт партый, арг-цый 1 ру-хау, сац -эканам , палхт х культ развщця Беларусх Адзхн з аутарау вучэбнага дапаможнхка «Псторыя Беларусх» (ч 1— 2, 1998)
Те Минский Ордена Трудового Красного Знамени государственный педагогический институт им А М Горького, 1922—1972 Мн 1974 (у сааут), Участие Ленинского комсо мола Белоруссии в борьбе за подъем народ ного образования (1920—июнь 1941 гг ) Мн , 1979 (у сааУг), Формирование кадров народного образования Белоруссии (1917—1941 гг ) Мн , 1981, Содержание, форма и методы работы по обучению и коммунистическому воспитанию молодежи (1941—1980 гг) Мн , 1982 (у саауг)
НбвГКАУ 1ван Рыгоравхч (н 26 1 1918, в Нязнань Клхмавщкага пав Маплеускай губ, цяпер Клхмавщкх р-н), бел пхсьменнхк, журналхет Засл дзеяч культуры Беларусх (1967) ВучыУся у Аршан-скхм настаушцкхм хн-це (1938) х У Ле-нхнградскхм хн-це журналхетыкх (1939— 41), скончыу БДУ (1955) Удзельнхк Вял Айч вайны Працавау у газ «Ка-муна» (Клхмавхчы, 1935—38), «Советская Белоруссия» (1946—57), «Правда» (1957—86)
Друкавауся з 1948 Пачау з дакумент нарысау, у тл «Дзесяць тыдняУ у Злу-чаных Штатах Амерыкх» (1958), «Палес-кае золата» (1959), «Побач сябры» (1960), «Вера Харужая» (1962) х хнш Ус-лауленне барацьбы бел падпольшчыкау I партызан у Вял Айч вайну У дакумент аповес цях «Рухны страляюць ва упор» (1962), «Дароп скрыжавалхся у Мхнску» (1964, Лхт прэмхя Я Коласа 1965), «Да евхтання блхзка» (1974), яюя склалх трылопю «Мхнскх фронт» (у пер на рус мову, 1977—78, лхт прэмхя А А Фадзеева 1980), аповеецх «Тварам да не-бяспею» (1967, Дзярж прэмхя Беларусх хмя П М Лепяшынскага 1968), пет на-рысах «Бяссмерце Мхнска» (1977) х «Мхнск—горад-герой» (1986) Аутар зб-ка фельетонау «Уласны хншаземец» (1960), рамана «Ачышчэнне» (1987),
ЦП НовОД
С Нов1к-Пяюи
кнхп аповесцей х апавяданняУ «Паране-ная памяць» (1990) Дзярж прэмхя Беларусх 1974 за ецэнарый шматсерыйнага тэлефхльма «Рухны страляюць » (з I Чытрынавым, паст 1973)
Н6В1КАУ Цхт Парфенавхч (18(31) 3 1907, в Салтанаука РагачоУ-скага пав , цяпер Чачэрскага р-на — 5 3 1974], Герой Сав Саюза (1943) У Чырв Армхх з 1929 У Вял Айч вайну з 1941 на Цэнтр , 1-м Укр франтах, камандзхр стралк узвода, роты Вызначыуся у 1943 пры фарсхраваннх Дняпра 27 вер рота на чале са ст лейтенантам Н пераправхлася цераз раку на Пд ад Кхева, на наступны дзень авалодала с Яснагародка, фарсхравала Дняпро каля ст Глебаука х замацаваушыся у в Каза-ровхчы, стварыла Умовы для пераправы хнш падраздзяленняу Да 1946 у Сав Армп, да 1958 на гасп рабоце
нбвТКАУ Якхм 1ванавхч [9 (21) 9 1874, в Дарынполле Рагачоускага пав , цяпер у Веткаусюм р-не — *>], кавалер 4 Геор-пеусгах крыжоу Працавау сталяром 3 1898 у армп на тэрмшовай, потым на звыштэрмхновай службе За мужнасць х храбрасць у руска-японскай вайне 1904—05 узнагароджаны Георпеусюм крыжам 4-й ступеш У 1-ю сусв вайну
за асабхстую адвагу у баях ва Усх Пруса У жн 1914 узнагароджаны ГеорпеУсхйН крыжамх 3-й, 2-й 1 1-й ступеней Ви тройчы паранены У 1916 прапаршчык, 97-га пях Лхфляндскага палка
НбВ1К-ПЯ1бН Сяргей МххайлавМ (14(27) 8 1906, в Лявонавхчы Слуцка»; пав Мшскай губ, цяпер Нясвжй; р-н—26 8 1994], бел пхсьменнхк СконИ чыу Нясвхжскую пмназхю (1924), ву чыУся на бел настаУнхцкхх курсах у Вхльнх (1925—26) У 1926 стварыу у Ля вонавхчах бел нар хор (хенуе х цяпер) х тэатр, бел б-ку, аргашзавау гуртой ТБШ, за што на 5 гадоу высланы польск Уладамх у г Свеце над Вхслай Пасля вяртання зноу арыштаваны, вы сланы пад нагляд палхцых у Слонхм 1939 зняволены У турму У Баранавхчад адтуль вызвалены Чырв Армхяй У 1939 хнепектар Слонхмскага райаддзела нар адукацых, дырэктар Слонхмскага краяз-наУчага музея У час Вял Айч вайнй выратаваУ экспанаты х б-ку музея У 1943 арыштаваны слонхмскхм СД х прЫ* гавораны да пакарання смерцю У чай расстрэлу 4 7 1944 паранены, прыгва рыуся мертвым, што выратавала яго 14 12 1944 па лжывым даносе арыигга» ваны сав карнымх органамх х зняволены У турму 24 3 1945 ваен трыбуналам асу» джаны на 10 гадоу пазбаулення вод адпраулены на Калыму Рэабхлхтаваны j 1958 3 1959 жыу у Слонхме, Нясвхжы, з 1960 у Мхнску
Друкавауся з 1925 Выдау у Вхльнх п’есы «Елка Дзеда Мароза», «Пакой у наймы», «Цудоуная ноч» (усе 1927) «Прадка пад крыжам» (1939) У 1927— 31 супрацоушчау з вхленскхм час для дзяцей «Заранка», у 1940—41 друкавау-ся у слонхмскай газ «Вольная праца» 3 1960 выступау у бел рэсп друку Аутар зб-кау лхрыкх «Зауседы з песняй» (1984), «Зорачкх ясныя» (1986), успамх нау пра Я Купалу, Г ЛеУчыка, I Стаб роУскага, Я Карскага, ген Я Леашэню Найб поспеху дасягнуУ у жанры пеенх Папулярныя пеенх на словы х музыку Н -П «Зорачкх» I «Над Шчарай» («Сло нхмскх вальс») лхчацца народным! Кнхга вершау «Пеенх з-за кратау» засталася у рукапхее Займауся перакладамх на бел мову Лювоу Гарзмк
«НОВ1НЫ ВГЛЁНЬСКЕ» («Nowxny Wileriskie», «Вхленскхя навхны»), што дзенная газета Выдавалася з 4(17) 1 да 20 2(5 3) 1906 у Вхльнх на польскай мове Рэдактар — 3 Багдановхч, уладапь-нхк — вхленсю бхекуп Э Ю Роп Падзех палхт , сац -эканам х культ -рэлхг жыц ця Беларусх х Лхтвы асвятляла з пазщыи хрысцхянскай дэмакратых Значнае месца адводзхла навхнам з жыцця католжау Вхленскай дыяцэзп Адыграла прыкмет-ную ролю у стварэннх Канстытуцыйна каталщкай партьп Лтвы i Беларуа Кх-раунхк партых Роп у шэрагу артыкулау выстуту з тлумачэннем асн палажэн-няу парт праграмы У нац пытаннх ад-стойвала права палякау, лхтоуцау х бела-русау на самастойнае культ развхцце х свабоду у межах Рас дзяржавы Свабода разумелася як дасягненне ауганомп эт-
нагр Лпвы 1 Беларус! Выйшл! 32 нума-ры У лютым 1906 Роп стау уладальн! кам газ «Кур 'ер Лгтэускг» i далучыу «Н В » да сваей новай газеты
Алесь Смалянчук
«НОВОЕ ВАРШАВСКОЕ УТРО», газета Выдавалася у Мшску штодзенна, акрами панядзелка, у 1915—17 на рус мове, належала М Дворжацу Рэдактар 1Я Радштэйн, з лют 1916 па лют 1917 — М Ш Усман Да Лют рэвалю-цы! мела выключна шфарм -камерцый-ны змест. Асвятляла гар жыцце (рубрика «Мшск»), падзе! на франтах («Па-ведамленш са СтаУю», «На фронце i у тыле») Змяшчала урадавыя распара-джэнн! 1 загады мясц ул ад 3 сак 1917 набыла палп афарбоуку У новых рубанках «Партыйнае жыцце», «Рабочае ЙИВДе», «Па крах», «Па губерш» i шш асвятляла ход усталявання новага ладу, фаршравання i дзейнасц! нац рухау, партийных, грамадска-палтг , прафестй-ных 1 шш арг-цый Паведамляла аб важнейшых падзеях грамадска-палтг жыцця Расп Не заяуляючы аб сваей прыналежнаст да пэунай сацыялют партьн, абвясцша праграмай дзейнасц! платформу Петраградскага Савета (ЬГ° за 25 чэрвеня) Вяла щэйную барацьбу супраць мясц шяшстау i кадэтау На выбарах у гар думу падгрымлшала кандыдацк! cnic сацыял-дэмакратау Кастр рэвалюцыю сустрэла варожа У сувяз1 з высылкай бальшавщкш! улада-М1 з Мшска М Ш Усмана у снеж 1917 выданне газеты спынена
Мисалай Сяменчык
НОВЫ БбЛЕЦК, гарадзиичы жал веку 1 ранняга сярэдневякоуя каля в Новы Ьолецк Гарадоцкага р-на Гарадзшхча-1 (8 ст да н э — 5 ст н э ) днепра-дзвш-скай культуры памерам 45 х 30 м, з паун боку умацавана валам 1 равам1 Выяулены рэштю жылых пабудоу слу-павой канструкцы!, жалезаапрацоучай майстэрш, гасп ямы, жал сякеры, сирин, наканечнпа стрэл, посахападобныя шпшыа, касцяныя долаты, глшяныя праслщы, бронзавыя Упрыгожанн!, фрагменты ляпнога посуду гладкасцен-naia 1 арнаментаванага адбпкам! ткат-ны ямкам! 1 перакрэсленым! лш1ЯМ1 1арадзшма-2 у жал веку было сховь шчам, у 10—12 ст функцыянавала як паселшма, у 14—15 тут бьип моплю Складаецца з 2 пляцовак памерам адпа-ведна 45 х 30 1 36 х 25 м Знойдзены на-жы, праслщы, шкляныя пацеркх, фрагменты ганчарнага посуду 10—15 ст , бронзавыя пярсценк!, падвесю, звано-яак, каменны крыж памерам 40 х 30 см i шш ВыяУлены мапльныя агароджы, складзеныя з вял камянеу, камень з антрапаморфнай выявай
ндвы БЫХАУ, комплекс археалапч-ных помнгкау (стаянк! каменнага веку, сслшгча 1 бескурганны мопльшк) каля в Новы Быхау Быхаускага р-на На сгаянцы-1 сожскай культуры (6—5-е тыс да н э,) выяулены крамяневыя скрабю, разцы, свщэрощны наканечнж страды, праколка, вастрьп, пласшны-
Укладышы, адшчэпы, нуклеусы, адбой-Н1К1 На стаянцы-2 эпох! неалпу (4—3-е тыс н э ) знойдзены нуклеусы, пласщ-ны, адшчэпы, скраби, нажы, фрагменты ямкава-грабеньчатай керамик! На селхшчы (2 ст да н э — 5 ст н э i 9— 11 ст) выяулены розначасовыя гасп ямы, фрагменты ляпнога i ганчарнага посуду Бескурганны мопльшк належау пляменам зарубшецкай культуры (1 ст да н э — 3 ст нэ, 100 пахаванняу) Пахавальны абрад — групаспаленне Рэштю крЭмацы! змяшчал1ся у ямах, трапляюцца адзшкавыя урнавыя паха-ванн! У 4 пахаваннях знойдзены цэлыя гаршю, у 6 — бронзавыя 1 жал рэчы НбВЫ ДВОР, веска, цэнтр сельсавета Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл На аУтадарозе Астрына—Радунь За 30 км на ПнЗ ад Шчучына, 55 км ад Гродна, 36 км ад чыг ст Ражанка 695 ж, 275 двароу (1998)
Вядома з 15 ст У 1480 тут пабудаваны касцел 3 1720 мястэчка У 1749 пабудаваны драуляны Юр’еускз касцел (захавауся) 3 1795 у Растискай 1мперы1 3 1 843 у Лщск1м пав Вшенскай губ Жыхары мястэчка прымал! удзел у пау-станн! 1863—64 У сак 1863 каля Н Д царсюя войск! разбил паустанцю атрад Лщскага пав на чале з Л Нарбутам У 1897 у мястэчку 822 ж, касцел, 2 малт-тоуныя дамы, капдща, вадзяны млын, 3 крамы, 2 карчмы 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр гмшы Шчучынскага пав Навагрудскага ваяв У 1937 у Н Д 655 ж , касцел, царква, паштовае аген-цтва, праводзился тарп 3 1939 у БССР 3 1940 цэнтр сельсавета Василшкауска-га р-на Баранавщкай вобл 3 20 9 1944 у Гродзенскай вобл 3 20 1 1960 у Шчу-чынск1м р-не (у I960—61 у Радунсюм р-не) Ляснштва, цэх кансерваваных вырабау Сярэдняя школа, дзщячая дашкольная установа, б-ка, Дом культуры, амбулатория, аддз сувяз!, магазшы Помнпа архттэктуры Юр’еусю касцел, каплща (1882) Уладзишр Мальцау
НОВЫ МЙДЗЕЛ, назва частю г п Мя дзел да 1921
Да арт Новы Свер-жань Царква Ушэс-ця 17 ст
333 новы
НбВЫ ПАГбСТ, веска, цэнтр сельсавета у Мтерсюм р-не За 18 км на ПдЗ ад Miepay, 4 км ад чыг ст Зоры На аУтадарозе Мюры—Шаркоушчына 583 ж , 286 гаспадарак (1998)
У шсьмовых крынщах вядомы з кан ца 15 ст пад назвай Пагост як месца збору даншы У 1498 прывиеем вял князя ВКЛ Аляксандра перададзены ш-сару ВКЛ 1вашку Сапегу, у 1500 — немцу Клоту У 1566 вял кн ВКЛ i польсю кароль Жыпмонт II АУгуст перад ау двор Пагост 1 Пагосцкую вол рус ваяводу М1калаю С1няУскаму 3 1593 мяст Пагост — уласнасць Льва Сапеп, на сродю якога у тым жа годзе тут пабудаваны касцел св Тройцы 3 1693 дзейшчала мытная застава — камора У 1775 пабудавана унтяцкая царква (у 1839 пераабсталявана у праваслауную, не захавалася) 3 1777 маенткам Пагост валодау кашталян смаленсю Стантслау Бужынсю, з 1797 — падкаморы гро-дзенскт Францтшак Юндзы 3 1 795 мястэчка у складзе Рас гмперьп У 1818 маентак Пагост падзелены, частка Стары Пагост (за 7 км на У ад Н П ) мела 284 ж, 31 двор У 1859 было 119 ж , 32 два ры, з 1862 працавала школа (56 вучняу) цэнтр воласцт Дзюенскага пав У 1878— 79 пабудавана Мжалаеуская царква У 1897 — 607 ж 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр воласц! Браслаускага пав 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр Нова-пагосцкага с/с М1ерскага р-на У Н П сярэдняя школа, клуб, бальшца, б-ка, дзщячы сад, ляснщгва, аддз сувяз!, 3 магазшы Касцел (1989) Брацкая мапла сав вошау i партызан, яюя запнул! у Вял Айч вайну Помнж архггэюгуры — Мжалаеуская царква Язэп Бунто
НОВЫ СВЁРЖАНЬ, веска, цэнтр сель савета Стаубцоускага р-на, на левым беразе Немана, на аУтадарозе Стоуб-цы—Нясвтж За 3 км на Пд ад г Стоуб-
334
НОВЫ
цы, 5 км ад чыг ст Столбцы 2205 ж 864 двары (1998)
Па тсьмовых крынщах вядома з 1568 як мяст Свержань Навагрудскага пав мела царкву i млын, на правым беразе Немана — замак Мястэчкам сумесна валодалт А Урэлеусю, М Слушка i А Валов1ч, пасля 1578 стала уладаннем Мткалая Крыштофа Радз1В1ла, якт у 1588 заснавау тут касцел, у 1592 — унг яцкую царкву У 1647 у мястэчку 5 ву-Л1ц, 84 двары, у 1681 — 44 крамы У 17—18 ст у складзе Мтрскага графства У 170о у час Паун вайны 1700—21 спа лена шведамг У 1747 — 160 двароу У 1-й пал 18 ст заснаваны базыльянскг кляштар (у 1833 скасаваны) з семшары яй, у 1742 Mixaui Казгмф Радзтвгл пабу давау Свержанскую фаянсовую мануфак туру У сярэдзше 18 ст дзейшчалт 3 млыны, на беразе Немана знаходзтлася 20 складоу для таварау, адсюль пачы-науся немансю гандл шлях у Караля вец (1 Кентгсберг) У 18 с г мястэчка атрымала назву Н С , а суседняя вес ка — Стары Свержань У канцы 18 ст было каля 200 двароу 3 1793 у Рас тм перьи У 19 — пач 20 ст цэнтр Свер жанскай воласш Мшскага пав У вайну 1812 каля Н С адбылася бггва памгж рус г франц войскамг У 1860-я г у мястэчку 178 двароу, нар вучылшгча, школа, царква, касцел, кашица, сшаго га, 2 млыны, каля 20 крам, карчма, паштовая станцыя, штогод 2 ктрмашы У 1897 — 1749 ж, 297 двароу, у пач 20 ст 2432 ж, 487 двароу У 1921—39 у складзе Польшчы у Стаубцоускгм пав 3 1939 у БССР 3 12 10 1940 веска, цэнтр Навасвержанскага с/с Стаубцоускага р на У Н С лесазавод, Стаубцоуская райаграпрамтэхнгка, сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, 2 дашкольныя установы, амбулатория, аддз сувяз!, магазины Помнпа архггэктуры Петра-паулаусю касцел (сярэдзгна 16 ст ), царква Ушэсця (пач 17 ст )
Лт Сыракомля У Вандро/кг па ма-1х былых ваколщах Пер з пол Мн , 1992 С 124—126 Валерый Шаблюк
нбвы ТАЛАЧЫН, гл у арт Талачын
«нбвы ШЛЯХ», часотс, орган Беларускай нацыянал-сацыялктычнай партьп (БНСП) Выдавался у лют 1933 — лют 1937 у Вшьш на бел мове юрылтцай i лацшкай Меу падтрымку ведамства за-межнай палгтыкг Нацыянал-сацыялгс-цкай рабочай парты! Германн Рэдак-тар-выдавец У Казлоускг Часотс пра-пагандавау щэ1 нацыянал-сацыялпму, друкавау дакументы i матэрыялы БНСП, рэзка крытыкавау нац i эканам палггыку, будаунштва сацыялтзму у БССР, дзейнасць Камгнтэрна i КПЗБ Шмат увап аддавау падзеям у свеце, асаблгва у Германн, узнгмаУ яур пытание, праблемы асветы i жыцця бел вес ю, палемиавау з час «Золак», газ «Наша воля», «Родны край» На старонках часошса змешчаны бгяграфц лтдэрау
БНСП Ф Акшчыца, Казлоускага i К Юхнев1ча, лгг i публщыст творы Каз лоускага i А Стэпов1ча, крытычныя агляды асобных нумароу час «Маладая Беларусь», «Калоссе» У рубрыцы «На нашым фронце» публ1каваУ хрошку Выйшла 26 нумароу (апошнгя 3 у Лт-дзе), з гх некаторыя канф1скаваны, з-за чаго Казлоускг неаднойчы меу справы з судом Забаронены польсюмт уладам!
Сяргей Ёрш
«нбВЫ ШЛЯХ», часотс Выдавауся у студз 1942 — маг 1944 у Рызе з дазволу 1 пры падарымцы герм улад у перыяд акупацы! Латвн i Беларусг ням -фаш захопнгкамг у Вял Айч вайну 1снавал1 2 варыянты — на рус («Новый путь») i бел мовах Матэрыялы агульнапалтт характару былт аднолькавыя Рэдакцыя бел варыянта знаходзитася У Мшску (гал рэдактар У Сядура) У Рызе выданне рыхтавау да друку К Езавггау У падрыхтоуцы матэрыялау прымау удзел аддзел прэсы рэйхскамтсарыята «Ост-ланд» Друкавау агульнапалгг i ваен агляды, артикулы, у якгх усхвалялгся лад жыцця, навука i культура фаш Германн, нарысы г фотанарысы пра розныя крашы г рэпены свету На старонках часопгса змешчана шмат публгкацый пра бел нар творчасць, архгтэктуру, жывагас, музыку, тэатр, дзейнасць Беларускага культурного згуртавання, матэрыялы да юбглеяу Ф Аляхновгча, К Каганца, А Ктркора, I Насовтча, Е Ра-манава г шш , успамшы Аляхновгча, Я Лесгка, некралоп пра Аляхновгча, В 1ваноускага, В Захарку, лгт творы Н Арсенневай, Я Богдана, У Дудзгцкага, М Кавыля, У Клгшэвгча, Т Лебяды, А СалаУя, М Сяднева г шш Каштоунымг пет крынгцамг з’яуляюцца фотанарысы «Вулщам! Менска» (№ 1, 1943), «25 год Вгленскай беларускай пмназн» (№ 1, 1944), «Першае пасяджэнне аб урачыс-тым адкрыцщ г дзейнасщ Беларускай цэнгральнай рады» (N° 3, 1944) г гнш У рубрыцы «3 беларускага жыцця» друкавау хронгку з гарадоу Беларусг Выйшла 45 нумароу Сяргей Жумар
«нбвЫЙ ВЕСТНИК», газета Выдавалася у Мшску з мая па снеж 1918 што-дзенна з нядзельным тлюстраваным да-даткам, на рус мове Была неафщ органам герм акупац улад, але не мела вшавочнага палп або шэалаг юрунку Змяшчала дырэктыуныя матэрыялы герм камандавання 10-й армц, гар ка-мендатуры i гнш, яюя датычылг мясц насельнщтва г рус ваеннапалонных 3 № 208 ад 13 лют г да канца генавання выдавалася пад кантролем Савета солдатах дэпутатау названай арми Асн увага аддавалася шфармаванню насель-нгцгва, асвятляла гасп i грамадска-па-лп , культ жыцце горада пад рубрикам! «Хроника горада Мшска», «Гандаль г фт-нансы», «Тэатр г музыка» Мела аддзелы аб’яу, рэкламы г пошты Значнае месца адводзтла дзейнасщ урада БНР г органау мясц самаюравання Матэрыялы рас г мтжнар жыцця дастаткова аб’ектыУна асвятлял! сутнасць тагачас-ных падзей 3 сярэдзшы лгет у сувязг з
рэвалюцыяй у Германн павялгчнЗИ аб’ем матэрыялау аб захадах резня грамадска-палгг стл па фармгравайЯ новых органау улады у Беларусг Що| эвакуацьп герм войск г прыбыцц^| Мшск часцей Чырв Армп газета слыл ла свае тснаванне Мисалаи Сяменч
«НбВЫЙ ПУТЬ», назва газет, яктя bi давалгея у 1942—44 у Бабруйску, Бар навнах, Барысаве, Беластоку, Втцебск Гомелг, Лепелг, Маплеве, Оршы г Ч» венг на рус мове з дазволу г пры дан мозе герм ваен улад у перыяд акул цыг Беларусг ням -фаш захопнткам. Вял Айч вайну Выходзшг 1—2 ра на тыдзень Выданне газет курыра! аддзел прапаганды штаба тылавога р, на групы армтй «Цэнтр» На старою газет друкавалгея ваен г мгжнар аг л ды, зводю г карэспандэнцыг з фронту, навшы гар г правшцыяльнага жыцця, культуры, антысав г антысемщкая пуб лпдьгетыка, лп творы, гасп парады г тнш Бабруйскг г Вщебсю «Нп» йен шматтыражныя дадатю «Женский лиг ток», «Сельскохозяйственный листок «Новь» г шш Сяргей Жулщ
нбвЫЯ ГРАМЫК1, археалапчнн шматпластавы помнтк каля в Ноши Грамыкт Веткаускага р-на У вышкт даследаванняу выяулены рэштю 2 по зямлянак эпохт мезалпу (6—5 тыс i назад), паузямляню 5—6 ст н > рэштю драулянай гасп пабудовы часох сярэдневякоуя, сляды 24 вогнштчау ai крытага тыпу, шмат адходау крамянс ваи вытворчаецг г прылад працы (раз цы, скрабкт, сякеры, цеслы, праколк! свердлы, скрэблы, лтстападобныя нака нечнтю стрэл г тнш), 3 тыс велз mi дробных фрагмента^ ляпнога nocyiy жал веку
«НбВЫЯ КН1Г1», штомесячны бтбп ягр бюлетэнь, яю рыхтуе г выдав з 1960 навук -бгблтягр аддзел Нац б-ю Бела руст Да 1991 наз «Новыя киш БССР », з 1992 да лш 1995 — «Новый кнш Беларусг» Прызначаны у дапамогу работнгкам бтблтятэк г асв устаноу!, ctv дэнтам г устм, хто щкавшца беларуса знаучай тэматыкай Уключае пераважна л-ру на бел г рус мовах У раздаете «Навтнкт бел друку» шфармуе пра кнш бел выдавецтва^ (утл недзяржауных) што пастутлг у Нац б-ку Беларусг, зна емгць з найб значнымт артикулам; з рэсп часоптсау г газет Матэрыялы раз дзела прадстаулены у 5 частках У ас ноунай — «Пра Беларусь г яе жыха роу» — падборка беларусазнаучых кзгц г артыкулау, яюя сабраны у падраздзе лах «Мшулае далекае г блгзкае», «Эт награфтя Фальклор, фалькларыстыка» «Дзень сенняшнт», «Ураджэнцы БеЛару ст за яе межамг», «Ггсторыя, культура i сучаснае жыцце шшых народа^ Белару ст», «Культура Беларусг учора г сення» «Наша родная мова», «Рэлтпя ад стара жытнасц! да наших дзен», «Природа Экалопя», «Спорт» Калт назва публтка цыг не раскрывав яе змест, ен удаклад няецца анатацыяй, у якой звяртаетща Увага на пет перыяд, геагр назвы, бт
ягр звестю пра асобу Назва наступных 4 частак — «Папулярна аб ушм» (л-ра у дапамогу прадпрымалыпкам, абпуры-ентам, настаушкам-прадметшкам i шш, а таксама па ycix галшах ведау i ихапленнях), «Мастацкая лгтаратура» (пра творы, выдадзеныя асобна i надру-каваныя У бел часопгсах), «Книг i пуб-пкацы! — дзецям» (навук -папулярныя выданн!, творы мает л-ры, казю), «У ПОЛ1 зроку рэцэнзента» (рэцэнзп з бел перыяд друку на бел выданш) Кожны нумар выходзщь пад адной вокладкай з дадаткам У адным з ix (часцей у 2-м паутоддз!) змяшчаецца стс памятных дат бел калевдара на наступны год Тры дадаткт знаемяць з матэрыялам! да наиб значных памятных дат, яны скла-даюцца з б1ягр щ пет даведю i emea л ры, прысвечанай асобе ц1 падзец астатная 8 — значныя па памеры б1бл1Ягр сшсы цт агляды (у асн беларусазнаучай тэматыю), яюя можна выкарыстоуваць ях самаст б1блтягр дапаможшю
1рына Нарчук
НОЖ, унтверсальная рэзальная прылада у выглядзе падоужанай плаецшю з адным завостраным бокам Выкарыстоу-вауся У гасп мэтах i як халодная зброя У каменным веку Н рабиц з крамяне-иых адшчэпау i пласщн Самыя стараж Н на тэр Беларуст знойдзены у Берды-жы (датуюцца 24—23 тыс г назад) Жал Н з’явипся у пач 1-га тыс да п э у плямен ммаградскай культуры Паступова (да першых ст н э ) сфармп раваУся выразны трохвугольны клшок Н аддзелены ад дзяржання 2 Уступам! Касцяная або драуляная ручка Н наб1-млася на дзяржанне щ мацавалася да яго заклепкам! Найб пашыраным! бы-Л1 универсальный Н , у эпоху ранняга феадалвму з’явипся спецыялпаваныя (баявыя, шавецюя, сталовыя, для апра-
Да арт Нож. 1—2 — крамяневыя нажы, 3 — захаляуны нож (Вщебск 14 ст )
цоую дрэва, Х1рурпчныя — суцэльнаме-ТаЛ1ЧНЫЯ 3 ВуЗЮМ! 1 ТОНЮМ! клшкам!) 3 канца 11—12 ст вядомы складаныя Н з 2 лезам! У 17 ст з’явипся Н для рэ-зання старонак юнг, зробленыя з каля-ровых металлу щ косц! Н звычайна насип на поясе (у 10—12 ст у бронза-вых ножнах, пазней — у скураных) Жанчыны насип невял Н на грудзях Баявыя Н мел! больш доул клшок, насип ix за халявай бота (т зв захаляуны Н ) У познтм сярэдневякоу! Н захоува-юць у хатн1х умовах
«Н6ЙБУРГСК1Я МАЁНТК1», уладанш князеу НойбургаУ (дынастыя у ням княстве Нойбург) у ВКЛ у 1695—1744 Слуцкае i Капыльскае княствы, Себеж-скае 1 Невельскае графствы, Копысь, Раманава, Белща, Кейданы, Б1ржы, Заблудау Пачатак утварэнню гэтага своеасаблгвага анклава на тэр ВКЛ паклау 2-1 шлюб (10 8 1688) адзшай дачю Б Радз1В1ла Людвтю Каралшы (ням Лупа Шарлота, 27 2 або 9 3 1667—25 3 1695) з князем нойбург-сюм Карлам Фишам (4 11 1661— 31 12 1742), яю У 1697 быУ прэтэндэн-там на польскую карону, з 1716 курфюрст-пфальцграф рэйнсю Пасля смерЦ! Людв1К1 Каралшы яе уладанш у ВКЛ (спадчына Б Радшвша) перайшл! да яе дачю Лпаветы Аугусты Сафи (17 3 1693—30 1 1728), якой апекавауся бацька 3 1717 яна была замужам за пфальцграфам зульцбахсюм Езэфам Карлам Эмануэлем (1693—1729), пасля яе смерщ «Нм» перайшл! да 3 дачок ад гэтага шлюбу Лпаветы Аугусты (17 1 1721—17 8 1794), Мары! Ганны Шарлоты (22 6 1722—25 4 1790) i Марьи Францысю Даратэ! (16 6 1724— 15 И 1794), яюм! зноу апекавауся Карл Фиш Нойбургсю Яго смерць у 1742
335 »»
НОРДМАН ti
прыспешыла аднауленне спадчынных правоу Радз1ВиаУ на «Н м», яки на працягу паУстагоддзя был! сталым аб’екгам судовых разборау i узбр наез-дау прэтэндэнтау з буйных магнацюх родау ВКЛ Пасля працяглых nepaiaBO-рау з Нойбургам! 1 шш зашкауленым! бакам! тх уладальшкам 22 5 1744 стау Г Ф Радзтви, яком у давялося заплацщь 230 тыс дукатау кампенсацы! новаму курфюрсту-пфальцграфу рэйнскаму Карлу Тэадору (1724—99), мужу Лпаветы Аугусты, а таксама 2 млн злотых Сапегам, 1 млн злотых прускаму кара-лю Фрыдрыху II 1 шш у якает кампенсацы!
Цэнтрам «Нм», у яктх пасля Людвпа Каралшы шхто з Нойбургау не бывау, быу Слуцк Ктраванне вялося праз ака-номау (у 1682—1714 гэтую пасаду зай-мау С Незабыоусю) 1х злоУжыванш выюпкал! рэзюя пратэсты мясц насельнщтва, яюя часта перарастал! у пау-станн! (1684, 1685, 1695, 1699 1 шш) Нягледзячы на высоки падатю i зло-ужыванш, Слуцк пры Нойбургах быу буйнейшим эканам цэнтрам Беларуш, па колькасш мануфактур 1 цэхау 1 аб е ме тх вытв-сщ далека пераузыходз1у 1нш гарады Экстэрытарыяльнасць «Н м » спрыяла рэлтпйнай талерантнасш праваслауным Слуцкага княства было дазволена засгавацца па-за уний (толь ki у Слуцку нал1чвалася 14 праваслау-ных цэрквау) Людвтка Каралша, гара-чая прыхиьнща кальвшнму, надтрым лтвала гэту канфеспо, якой у 1693 пада равала слуцкую друкарню, выдаткавала значныя сродю на выданне тут Нова! а Запавету на Л1Т мове Працяглая эка нам 1 культурная адасобленасць «Н м » у ВКЛ праяулялася i пазней туг быу гал асяродак рэлтпйнага дысщэнцтва, што выявиася у стварэнн: Слуцкай канфедэрацьп 1767
Лт Грицкевич АП Части овладель веские города Белоруссии в XVI—XVIII вв Мн , 1975 Яго ж Древний город на Слу чи Мн, 1985, Яг о ж Марпнальныя тэры торы! Беларусг Невель i Себеж у XVII— XVIII стст Ц Спадчына 1995 N° 1, 1 е 1S k 1 A Neuburskie dobra па Litwie // Slowmk geografiezny Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich Warszawa, 1886 T 7 M о r z S Die letzte Kurfursterin Elisabeth Augusta von der Pfalz, die Gemahlin Karl Theodors Stuttgart etc 1997 Алесь Белы
нбРДМАН Эдуард Баляслававгч (и 25 2 1922, в Рэчыца Гомельскай вобл ), адзш з арганпатарау i юраунжоу камсам - маладзежнага падполля 1 партыз руху у Пшскай вобл у Вял Айч вайну Ген маер (1969) Скончыу ВПШ пры ЦК КПСС (1958) 3 1939 на камсам рабоце У Вял Айч вайну з лш 1941 нам сакратара, з 1 1 да 3 6 1943 сакра тар, потым чл Пшскага падп абкома, адначасова з 14 7 1941 да 1 7 1943 сакратар Пшскага падп гаркома ЛКСМБ, у лш 1943—лш 1944 пам камюара атра
НОУКА
да В 3 Каржа, нам камтсара па камса-молу партыз брыгады 1мя Молатава (дзейшчала на тэр Драпчынскага, Жабчыцкага, Гванаускага, Лагштынска га, Птнскага, Целяханскага р-нау) Пасля вайны на камсам, парт i сав рабоце, у органах дзярж бяспею Дэп Вярх Савета СССР (1974—79) Ганаровы гра мадзянш г Пшск
нбУКА, шклопрадпрыемства на Бела-pyci V 1861—1942 Засн у маентку Ноу-ка пад Вщебскам Вырабляла бутэлью, лямпы, лямпавае шкло (з 1884), рэзер-вуары, посуд (з 1910) i шш У 1903 вы пушчана иырабау на 75,8 тыс руб У 1913 на яго базе заснавана акц т-ва шкляных, хрусталевых i лесашльных з-дау «Заходняя Дзвша» (акцыянерны капитал 600 тыс руб), куцы Увайшлт i лесашльны з-д маентка Ноука 1 пабудаваны у 1913 хрусталева-шкляны з-д у Смаленскай губ У 1913 на Н (разам з лесапшьным з-дам) працавала 500 чал , выраблялася прадукцыт на 300 тыс руб Разбурана у Вял Айч вайну У 1942
Лт Список фабрик и заводов Европейской России СПб, 1903, Фабрично-заводские предприятия Российской империи СПб , 1914 Вадзгм Сяховгч
НУКЛЕУС (ад лац nucleus ядро), ка-менны, найчасцей крамяневы абабгты жаулак, ад якога у каменным веку адбт-вал1 або адщскал! пласщны цт адшчэпы для вырабу прылад працы Жаулак ачы-шчал1 1 фармавалт асн яго рабочыя частю — ударную пляцоуку i плоскасць сколвання У сярэднгм палеалтце был1 пашыраны дыскападобныя адна- i двух-баковыя Н , яюя аббтвалт па акружнас-Ш, у познгм палеалще — прызматыч-ныя Н з адной або некальктмт Ударны-mi пляцоукам!, у канцы палеалтту, у ме-залтце 1 неалще — птрамщальныя, клшацадобныя i аморфный Н Часам сам Н выкарыстоувалт як ударную припаду працы Вгктар Кудраигоу
НУМ13МАТЫКА (ад грэч nomisma ма-нета), спецыяльная пстарычная навука, предметам якой з’яуляецца даследаван-не манет 1 шш плацежных знакаУ i ix узаемасувяз! з псторыяй, эканомжай, палпыкай, правам, культурай i тэхш-кай Вывучае псторыю грашовага абарачэння 1 фарМ1равання грашовых стс-тэм розных эпох, народау i дзяржау i ix узаемасувязь з рынкам, арг-цыю 1 тэх-нжу манетнай вытв-сщ i медальернага мастацтва, грашовыя рэформы, умовы фармгравання скарбау т к ролю у фар-MipaeaHHi рынку грашовага абарачэння Да Н прымыкаюць розныя спец дысцыплшы медальернае мастацтва, фале-рыстыка, бангстыка, сфраггстыка, геральдика, генеалоггя, метралоггя ггста-рычная, а таксама раздзелы этнаграфц i палп эканомц, яюя вывучаюць т зв «прымгтыуныя грошы» (таварагрошы)
Нумтзмат крынщы падзяляюць на 2 групы Да першай, асноунай, адносяць
Нуклеус (1) 1 пласцша (2), адбггая ад яго
асобныя манеты, макетный знаходю (адзтнкавыя манеты, злттю, скарбы), матэрыялы 1 шструменты па чаканцы манет, макетный вап i прю, да другой, дапаможнай, — розныя шсьмовыя крынщы (дакументацыя макетных двароу, пастановы аб рэформах манетнай справы 1 грашовага абарачэння, вальва-цыйныя таблщы — курс валют, мыт-ныя кнтп, тастаменты 1 акты аб куплт-продажы), пячатю, таварагрошы, меда-лт, жэтоны 1 узнагародныя знаю 3 19 ст Н Л1ЧЫЛ1 часткай археалопт (у шэра-гу выпадкаУ манеты дапамагаюць дата-ваць стратыграфшныя пласты, пабудовы 1 асобныя рэчы, выяуленыя пры раскопках) У той жа час Н з’яуляецца самастойнай навукай, бо абатраецца на спецыфшныя крынщы (манеты, скарбы, злпю), мае сваю тэрмшалогпо i методику даследаванняу Як навука Н трансфармавалася з калекцыянтравання манет 1 шш плацежных сродкау Ка-лекцыяшраванне узнткла у эпоху тмпе-ратарскага Рыма, пашырылася у эпоху Адраджэння 1 стала асаблша папуляр-ным з 15—16 ст На Беларуш псторыя нум1змат даследаванняу прайшла той жа шлях, што 1 у шш крашах У 16—18 ст буйная нумпмат калекцыя захоува-лася у Нясвтжы У князеу Радз1В1лау, у 1820-я г у Гомел1 М П Румянцевым сабрана вял калекцыя, якая уключала некалью бел скарбау манет каралеуства Польскага 1 ВКЛ, куфщюх дырхемау (у 1831 перевезена у Пецярбург, з 1861 у Румянцаускгм музе1 у Маскве) У 1840—50-я г значную калекцыю сабрау вядомы археолаг, псторык i этнограф Я П Тышкевгч, якую перадау у створаны у 1855 па яго шщыятыве Вгленсю музей старажытнасцей У 1870—90-я г на Мшшчыне вял калекцыю сабрау псторык, археолаг i краязнавец Г X Та-тур, частка якой пастутла у Беларусю музей у Вмьн1 i у Беларусю дзяржауны музей у Мшску На Гродзеншчыне манеты 1 драпчынсюя пломбы збтрау М П Авенарыус, на Вщебшчыне — М Ф Кусцшсю, на Маплеушчыне 1 Го-мельшчыне — ЕР Раманау i шш Большасць калекцыянерау публткавалт артыкулы па Н i сфрапстыцы У сярэдзше 19 ст рэпстрацыяй, зборам i да-
следаваннем макетных знаходак на 1 Ларуш займалтся Вгленская Археалаггчншг камгегя, стат к-ты Вщебскай, Мшскай, Гродзенскай, Вшенскай i MarmeJcwJ губ 1 створаныя 1М1 музец Вщебская чоная архгуная камгегя 1 Вщебскае аддтя ленне Маскоускага археалаггчнага гнеты тута Нумгзматычныя матэрыялы, вы яУленыя на Беларуш у 19—пач 20 о зберагалтся у Вшенсюм музе1 старажыт насцей, Вщебсюм i Мшскш царк -архс ал музеях Цяпер манетныя калеки и захоуваюцца у Нацыянальным музег гк торыг г культуры Беларусг (Мшск), м устх абл 1 мнопх раенных краязн му к. ях Вял калекцыя зберагаецца у Нуми матычным кабшеце пет ф-та БДУ 1а пач 20 ст на Беларуш практична не было прафешйных нумтзматау Ашеанне манет, скарбау, акгавых пячатак, rami пломбау, медалеу, складанне каталогу! к публ1кацыт правоД31Л1СЯ археолаг амт i калекцыянерам! У 2-й пал 1920 х i нум1зматычным1 даследаванням! таи мауся дырэкгар Бел дзярж музея II В Харламповтч У 1933 С А Дубгнскг апуб Л1кавау «Бтблтяграфтю па археалош Ьс ларуст 1 сумежных краш», у якой знач нае месца займау матэрыял па Н У пасляваенныя часы асаблша з 1960 х i даследаванш па Н праводзяць вучо ныя-выкладчыю ВНУ i супрацоушю 1н-та псторыт АН Беларуст В Н Рабцт bih, I Н Колабава, Л Д Побаль, Ш1 Бекцшееу, I I Сшчук т шш У сучаснш нумтзмат даследаваннях выявился 2 ю руню — пераважнае вывучэнне манет 1 скарбау 1 даследаваннт грашовага абара чэння 1 грашовых стстэм, у асн 10—16 ст Спец курсы па Н чытаюцца у ЬДУ Бел ун-це культуры, Бел пед ун-lic i тнш ВНУ Беларуст Распрацаваны т it нуюць 2 варыянты перыядызацыт ipa шовага абарачэння на Беларуст Першы заснаваны пераважна на тыпах манет яюя выкарыстоувалтся у Беларуш у рот ныя перыяды рымскага дэнарыя (ка нец 2 — пач 3 ст н э ), куфщкага дыр хема (9—10 ст ), заходнееурап дэнарыя (канец 10 — канец 11 ст), «безманс! ны» (канец 11 — пач 14 ст), пражскага гроша (14—15 ст ), канца 15 — сярэдз! ны 17 ст , 2-й пал 17 ст — канца 18 ст, канца 18 ст — 1917, савецю 1918—91, з 1992 (з абвяшчэння супера нттэта Беларуст) Друп абатраецца на грашовыя стстэмы (перыяды) стара жытнарусю (9 — сярэдзша 13 ст), ку фщкага дырхема (9 — канец 10 ст), за ходнееурап дэнарыя (канец 10 —- пач 12 ст), першы этап «безманетна! а» (пач 12 — сярэдзша 13 ст ) ВКЛ (ся рэдзша 13 ст — 1569) друп этап «без манетнага» перыяду (сярэдзша 13 — пач 14 ст), уключае пачатковы этап рэпянальных грашовых стстэм (2 я чвэрць 13 — пач 14 ст), пражската троша (пач 14 ст — 1492), уключае за вяршальны этап рэпянальных грашовых стстэм (1300—1305—94) т перыяд ранняй агульнадзярж грашовай стстэмы ВКЛ (1394—1492), 1492—1569, Рэчы Паспалпай (1569—1795), Растйскай тм-перыт (1795—1917), савецю (1918—91), з 1992
НумЬматыка. 1 Златщк (золата); 2—4. Сярэбранткт (серабро), канец 10 — пач. И ст , 5 Грызня (рубель) чарнпаУскага тыпу (серабро), 2-я пал. 13 ст , 6 Грызня (рубель) ктеускага тыпу (серабро), 11—13 ст , 7 Грызня (рубель) наУгародскага тыпу (серабро), 13—14 ст , 8 Палова грыуш нау-тародскага тыпу («палцтна»); 9. ГрыУня (рубель) эаходнярускага (лпоускага) тыпу (серабро), 14—15 ст ; 10 Солщ (бион) 1652, И. «Барашнка» (медзь) 1665; 12—14 ПаУгрошы (бтлон), 1494—1506, 1509, 1565, 15—23. Грошы (бтлон), 1536, 1546, 1555, 1580, 1607, 1608, 1612, 1627, 1652, 24 Два грошы (серабро) 1565, 25—27 Тры грошы (битон 1 серабро) 1546, 1562, 1562; 28 Чатыры грошы (серабро) 1566; 29—31. Шэсць грошау (бтлон т серабро) 1547, 1562, 1664; 32—33 ПаУкопк! (серабро) 1564, 1565; 34 Талер (серабро) 1580
Лт Марков AK Древняя нумизматика Ч 1—2 СПб, 1901—03, 3 о граф АН Античные монеты М , Л , 1951 (Материалы н нсслед по археологии СССР, № 16), Кропоткин ВВ Клады римских монет на территории СССР М, 1961, Яго ж. Клады византийских монет на территории СССР М , 1962, Спасский ИГ Русская монетная система Л , 1970, Янин ВЛ Денежно-весовые системы русского средневековья Домонгольский период М , 1956, Рябцевнч ВН О чем рассказывают монеты Мн , 1968, Яго ж Основные итоги нумизматических исследований в БССР // Белорусские древности Мн , 1967, Яго ж. Нумизматика Беларуси Мн , 1995, Археало-пя 1 нумгзматыка Беларус! Энцыкл Мн, 1993, Бектннеев ШИ Периодизация денежного обращения на территории Беларуси с IX в до Люблинской унии 1569 г Ц Пет -археал зб Мн , 1994 N° 4
Шамгль Бекцгнееу НЭЙ (Ney) Мгшэль (10 1 1769, г Саар-луг, Франция — 7 12 1815), француз-СК1 ваен дзеяч Маршал Франции (1804), герцаг эльхшгенск! (1808), князь маскоускг (1812) 3 сям’г бачара, адстау-нога салдата У 1788 пачау службу У гу-сарскгм палку каралеускай армп, у 1789 падтрымау рэвалюцыю Вылучыуся у час рэв войнау (1794—95) Прымау удзел ва усгх напалеонаусюх войнах, вызначауся асабгстай храбрасцю г ка-рыстауся вял папулярнасцю у салдат У 1808—11 камандавау франц войскамг у 1спанп У вайну 1812 супраць Расп камандавау 3-м корпусам «вялгкай арми» Летам 1812 праследавау 1-ю рус Зах армгю М Б Барклая дэ Талг, удзельшчау у Смаленскай бгтве (гл Смоленская операция 1812), Барадзгнскай бгтве г гнш Пры адступленнг французау з Масквы з 2210 (3 11)1812 камандавау ар’ергар-дам, у баг пад Красным 3—6(15— 18) 11 1812 ар’ергард Н быу амаль палкам знгшчаны 3 невял атрадам (каля 3 тыс чад , з гх уцалела 800), адышоу да Оршы, дзе прарвауся цераз рус заслон, перайшоу па тонким ледзе Дняпро г аб’яднауся з Напалеонам Працягвау камандаваць ар’ергардам аж да пераходу рэшткау армп цераз Неман Удзель-нж кампангй 1813 1 1814 Пасля адра-чэння Напалеона перайшоу на службу да Бурбонау Пэр Францыг (1814), чл Ваен савета У час «Ста дзен» (1815) быу прызначаны каралем Людовгкам XVIII камандаваць армгяй супраць Напалеона, але перайшоу на яго бок Удзельшчау у бгтве пры Ватэрлоо 18 6 1815 Пасля 2-й рэстаурацыг Бурбонау арыштаваны г паводле прыгавору суда расстреляны за здраду каралю Помнгк у Парыжы на месцы пакарання смерцю (1853)
Лт Жилин ПА Отечественная война 1812 г М, 1988, Тар ле ЕВ Нашествие Наполеона на Россию, 1812 г М , 1992, Виноградов А Род французских «князей московских» // Родина 1992 № 6—7
Андрэй Лукашэвш
«НЮРНБЕРГ» («Ntimberg»), кодавая назва карнай аперацыг ням -фаш за-хопнгкаУ супраць партыз атрада «Спар-
так», атрадау брыгад «Няулоуныя» i гмя Варашылава, спецгруп ЦК КП(б) Лгтвы г Латвц у Браслаусюм г Шаркаушчын-скгм р-нах (памгж азерамг Боггнскае г Дрывяты) 22—28 11 1942 у Вял Айч вайну Мэта аперацыг закончишь агуль-ны план (уключау таксама карныя аперацыг «Трохвугольнпс», «Карлсбад», «Клетка малпы» г гнш ) лгквгдацыг партыз руху на тэр т зв генеральной акругг Беларусь Праводзтлася стламг 1-й мата-рызаванай брыгады СС, 14-га, 16-га па-лщэйсктх г падраздзяленнямг 75-га стралк палкоу, матарызаваных узводау жандармерыг пад юраунштвам нач па-лщыг бяспекг г СД «Остланд» опергру-пенфюрэрау СС Екельна i ген палгцыг Бах-ЗалеУскага (спец упаунаважаны Гтмлера па барацьбе з партызанамг) Каршкг не змаглт акружыць г знгшчыць партызан, але загубил каля 3 тыс мясц жыхароу (без улгку спаленых у хатах), разрабавалг маемасць насельнщтва, за-хапглг жывелу, спалшт з жыхарамг 12 весак, утл Баравыя (загубил 196 чал ), Стайкг (127) Браслаускага, Трабаушчы-на (192) ШаркаУшчынскага р-нау Пасля вайны не аднавглюя весю Бялкова, 1гнацэва, Падрэзаушчына, Сташславо-ва, Строна, Сялгбка ШаркаУшчынскага р-на Уладзшгр Пасэ
ШбРНБЕРГСК! ПРАЦЭС судовы працэс над групай гал нацысцкгх военных злачынцау у г Нюрнберг (Германгя) 20 11 1945 — 1 10 1946 Працэс право-дзгу Мгжнар ваен трибунал, створаны Лонданскгм пагадненнем памгж СССР, ЗША, Вялгкабрытангяй г Францыяй ад 8 8 1945, да якога далучылгся яшчэ 19 дзяржау Ад СССР у яго увайшлг I Ц Н'гютчанка г А Ф Валчкоу Гал абвша-вауцам ад СССР выступау Р А Рудэнка, яго намеснгкамг г памочнгкамг былг Ю В Пакроускг, Н Д Зора, М Ю Раннею, Л М Смгрноу, Л Р Шэйнгн Пад суд былг аддадзены 24 ваен юраушю фаш Германгг Г Герынг, Р Гес, I фон Рыбентроп, В Кейтэль, Р Лей (атры-маУшы коптю абвгнаваучага акта, скончыу самагубствам у турэмнай камеры), Э Кальтэнбрунер, А Розенберг, Г Франк, В Фрык, Ю Штрэйхер, Ф Функ, К Дзенщ, Э Рэдэр, Б фон Шы-рах, Ф Заукель, А 1одль, М Борман (судзип завочна), Ф фон Папен, А Зейс-1нкварт, А Шпеер, К фон Ней-рат, Г Фрычэ, Г Круп (прызнаны не-вылечна хворым, справа аб гм была прыпынена, потым спынена у сувязг са смерцю) Падсудныя мелг адвакатау на свой выбар, усе правы падсудных былг строга захаваны Ход Н п падрабязна асвятлялг акрэдытаваныя пры трибунале 249 карэспандэнтаУ сродкау масавай гнфармацыг Адбылгся 403 судовыя па-сяджэннг, на якгх былг заслуханы пака-заннг падсудных (за выключэннем Геса г Фрыка), 116 сведак, разгледжана больш за 5 тыс дакументальных доказав утл пра злачынствы ням -фаш захопнгкау на тэр Беларусг паведам-леннг г акты Надзвычайнай дзяржаунай камки, пра знгшчэнне сав людзей шляхам заражэння сыпным тыфам у 3 канцдагерах на тэр Палескай вобл ,
расстрэлы жыхароу у Гомель Пгнск Лгдзе, знгшчэнне дзяцей у Брэсцкай вобл Вша падсудных у змове супраш мгру г чалавечнаецг, ва учыненнг найм жэйшых ваен злачынствау была даказ i на У прыгаворы трибунала было ада и i чана, што абвгнавачванне супраць па, судных грунтуецца у больший ступи» на дакументах, складзеных гмг самгм аутэнтычнасць якгх не аспрэчвалася Д| пакарання смерцю праз павешаши прыгавораны Герынг, Рыбентроп, Кеи тэль, Розенберг, Франк, Фрык, Кази тэнбрунер, Штрэйхер, 1одль, ЗаУкель Зейс-1нкварт, Борман (завочна), да па жыццевага турэмнага зняволення Гес Функ, Рэдэр, да турэмнага зняволення на 20 гадоу Шырах г Шпеер, на 15 -Нейрат, на 10 — Дзенгц, апраУдапы Папен, Фрычэ, Шахт Нтютчанка заяшу асобную думку на прыгавор, лгчачы што Папен, Фрычэ г Шахт апраУдапы беспадстаУна, а да Геса павгнна быць применена пакаранне смерцю Ваенги») трибунал прызнау злачыннымг дзярж тайную палщыю (гестапа) г службу бяс пею (СД), юруючы склад Нацыянал-са цыялгецкай партии г яе ахоУныя атрады (СС) Прыгавор да пакарання смерив здзейснены у ноч на 16 10 1946, целы пакараных г Герынга (скончыу самагуб ствам за гадзгну да пакарання смерцю) сфатаграфаваны, спалены г прах развея ны Так упершыню у ггсторыг бьиц па караны аргангзатары агрэсгунай вайны агрэсгя признака найцяжэйшым мгж нар злачынствам На працэсе былг выкрыты агрэсгуная г чалавеканенавгс шцкая сутнасць фашызму, жудасныя злачынствы нацыстау у акупграваных крашах, устаноулена вгна гал юрауш коУ фаш Германгг у аргангзацыг г учы неннг найцяжэйшых злачынстваУ суп раць чалавецтва 1ван Пацяружа
НЯБАБА Антон, юраушк казацка-ся лянскага атрада на Беларусг у час анты-феадальнай вайны 1648—51 Родам з г Карастышава Кгеускага ваяводства Летам 1648 атрад (загон) Н дзейшчау на тэр уздоуж р Прыпяць, грамгу маенткг шляхты г каталгцкага духавенства У вер 1648 далучыуся да паУстаушых гараджан Панека (гл Пшска абарона 1648), разам з тма 5—9 10 1648 абараняу горад ад войск ВКЛ на чале са стражш-кам ВКЛ Марсюм Дакладных звестак пра лес Н няма
Лт Абецедарскнй ЛС Белорус сия и Россия Очерки рус -бел связей второй половины XVI—XVII в Мн , 1978
НЯБАБА Марцгн [?, г Карастышау Кгеускага ваяв — 26 6 (6 7) 1651], чарш-гаУсю палкоунгк казацкага войска у час народна-вызваленчай вайны беларускага г украгнекага народау у 1648—54 (гл таксама Антифеодальная война 1648—51) У 1648 пасланы Б Хмяльнщюм на Пд Беларусг, дзе аб’яднауся з паустаушымг еялянамг г гар нгзамг Авалодау Лоевам, Гомелем г гнш На працягу 1649 неаднаразова штурмавау Гомель У 1651 на чале чарнггаускага г нежынскага палкоу (15 тыс чал ) пасланы для аховы лоеу-сюх перапрау цераз Дняпро, каб не да-
пусцщь войск! ВКЛ на чале з гетманам польным ВКЛ Я Радзтвтлам на Украшу С гаука Н размяшчалася каля в Рэпю, та 5 М1ль на ПнУ ад Лоева Частку войска (7 тыс чал ) ен наюравау пад Гомель (гл Гомеля аблога 1651), атрад у 3 тыс чал — на ахову лоеусюх перапрау 6 7 1651 частка войска ВКЛ на чале са стражнткам Мтрсктм (2500 чал ) разбита казацкую «старожу» каля перапрау 3 камерам знштчыць атрад Мтрскага Н рушыу да Лоева, куды ужо падышло войска Радзтвтла У час бттвы (гл Лоеу-ская 6imea 1651) некалыа тысяч казаков у т л 1 Н , былт забтты У знак па-вап да мужнасцт Н Радзтвтл загадау «над яго маплай зрабщь вялтю насып»
Лт Белоруссия в эпоху феодализма Т 2 Ми 1960, Документы об освободительной войне украинского Народа 1648—1654 гг Киев 1965, Kotlubaj Е Zycie Janusza Radziwrtla Wilno, Witebsk, 1859
Вааль Мялешка
НЯГНЕВ1ЧЫ веска, цэнтр сельсавета у Навагрудскгм р-не За 20 км на ПнУ Ьй Навагрудка, 44 км ад чыг ст Нава-ельня 1129 ж, 414 двароу (1998)
Упершыню згадваецца у 1401 У 1428 сяло Навагрудскай зямл1, уласнасць feJJSOl КН ВКЛ Вттаута, якое ен падаравау пажыццевае уладанне сваей жонцы Ульяне Гальшанскай 3 сярэдзшы 15 ст да пач 19 ст належалт Радзтвтлам, трнтр маентка «Нягневтчы» Навагруд-скага пав У мястэчку Н з 1600 право-дзшся ктрмашы У 1706 у Паун вайну 1700—21 спалены шведам! У 1757 дамоу хрысцтямсктх 67, яурэйсюх 29, карчма 3 1795 у Рас тмперыт, у Навагруд-сюм пав 3 1809 Н кушу граф АХрап-ТОВ1Ч 3 1861 цэнтр волаецт У 1897 мястэчка, 575 ж , 90 двароУ, 98 дамоу, нар вучылппча, 2 царк -прыходсктя школы, 2 царквы, сшагога, яУр малгтоуны дом, хлебазапасны магазш, мяшчанская управа, 8 крам, сыраварня, карчма У 1-ю сусв вайну каля Н праходзтла лштя фронту 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр гмшы Навагрудскага пав , 406 ж, 53 жылыя будынкт У 1932 у час выступления сялян некалькгх весак дру-жыны сял самаабароны разграмтлт у Н палщэйскт участак 1 захапиц зброю 4 актыУныя Удзельшкт нападу был: навешаны, 49 чал асуджаны на розныя тэр-М1НЫ зняволення 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета у Любчан-аам раене У Вял Айч вайну 27 7 1942 ням -фаш захопнтю расстралял! 49 жыхароу Н 3 17 12 1956 у Навагрудскгм р-не У Н аграрнае прадпрыемства тмя АМтцкевтча, сярэдняя школа, дзщячы сад, б-ка, Дом культуры, урачэбны участак, аддз сувязт, дом быту, магазт-ны 3 брацюя маплы 2 рас салдат, яюя запнулт 23—25 9 1915, т сав вошау, яюя запнулт 7 7 1944 пры вызваленнт Н , г ахвяр фашызму Помнтк архттэктуры Мткалаеуская царква (1853)
Him Сптрыдонау М Нягневтчы // Памяць Гтст -дак. хронгка Навагрудскага р на Мн , 1996 Mixaui Стрыдонау
НЯДЗВЕЦК1 Восш Маркавтч [10(23)6 1908, г Маплеу — 26 12 1959], Герой Сав Саюза (1940)
В М. Нядзвещо
Скончыу 1-ы курс Прамакадэмтт (1941) Служыу машынтстам на ледаколе «Яр-мак», яю у 1938 удзельнтчау у вырата-ваннг ледакольных параходау «Садко», «Малыпн», «Георпй Сядоу» Апошнт карабель вывесцт з лядовата палону не удалося, таму частку эюпажа замянтлт члены «Ермака», у т л Н У цяжкгх умовах 812-дзеннага дрэйфу эюпаж з 15 маракоу правеу цыкл назтранняу у не-даследаванай частцы Арктычнага басей на, за што кожнаму члену эюпажа было прысвоена звание Героя Сав Саюза У Вял Айч вайну з 1943 на фронце Пасля вайны у Запаляр’г Запнуу на палярнай станции
НЯДЗЕЛЬНЫЯ ШКОЛЫ найбольш ранит тып пазашкольнай адукацьи Стваралтся для вучобы у выхадныя днт дарослых т працуючых дзяцей па царк грамадскай т прыватнай шщыятыве Падзялялтся на канфестянальныя школы розных веравызнанняУ (у хрысцтян нядзельныя, у тудзеяу суботнтя, у мусульман пятнтчныя) для рэлтг -мараль-нага выхавання т свецктя Канфестянальныя Узнтклт У сярэдзше 16 ст (першая пры Мтлансюм саборы) г распау-сюдзтлтся у 17—18 ст Свецктя Н ш з’явипся У сярэдзше 18 ст (першая у 1756 у Базелт, Швейцарыя) У 19 ст ва Умовах развщця каптталтзму У Еуропе т неабходнасцт павышэння агульнаадук УзроУню рабочых Н ш адыгралт важ ную ролю у нар асвеце У пач 20 ст тх колькасць скарацтлася у сувязт з удаска-наленнем дзярж школьнай сетю, увя-дзеннем абавязковага пачатковага навучання У Рас тмперыт г на Беларуст кан фестянальныя Н ш эшзадычна узнткалт з пач 18 ст Найб стабтльнымт бьип лютэрансюя (гл Лютэранства) У кан цы 1850 — пач 1860-х г у вышку дэ макр уздыму у краше пачалт з’яуляцца свецктя Н ш у Палтаве (1858), Ктеве т Пецярбургу (1859) т шш Навучанне было бясплатнае, праца настаушкау (вы-кладчыю школ т пмназтй, студэнты, журналтсты, чыноУнтю, афщэры т тнш) не аплачвалася, выкарыстоувалтся пера-давыя метады навучання (напр , гукавы Метад навучання птсьменнасцт) У 1861
339
НЯКАСЕЦК
паводле палажэння аб Н ш яны пры рауноувалтся да пачатковых навуч устаноу, вучэбны курс абмяжоувауся читан нем, птсьмом, лтчэннем 1 царк спевамт, псторыя г геаграфтя выключалтся Н ш павшны былт адкрывацца з дазволу аду-кацыйнага ведамства т пры удзеле губ адмтнтстрацыт, нагляд за школамт ускла-дауся на правасл святароу У пач 1862 у 178 гарадах была 331 Н ш Спробы выкарыстаць Н ш для рэв прапаганды прывялт да тх паусюднага закрыцця у 1862 У 1864 зноУ дазволена адкрываць Н ш , гал чынам пад кантролем духа-венства На Беларуст у параУнаннт з цэнтр губернямт т Украшай з-за мен-шай колькасцт дэмакр тнтэлтгенцыт т узмоцненага кантролю улад атрымалт меншае пашырэнне У 1859 Н ш адкрыты у Маплеве (пры гарнтзоне) т Мтнску, у 1860 — у Гродне (пры жаночай пмнази), у Брэсце (у будынку два-ранскага вучылштча, 90 хлопчыкау), Втльнт «Палажэнне аб пачатковых народных вучылтшчах» 1874 аднесла Н ш да пачатковых нар вучылштчау «Правт-лы аб царк -прыходсюх школах» 1884 дазвалялт праводзтць у тх штотыдневыя урокт для дарослых т адкрываць Н ш для асоб, яюя не маюць магчымасцт ву-чыцца штодзенна Гэта азначала, што Н ш увайшлт у стстэму царк -прыходсюх школ У пач 20 ст у Рас тмперыт было каля 290 Н ш 147 жаночых, 95 мужчынсюх, 41 сумесная 3 1914 стварэнне Н ш рэгламентавалася «Правт-ламт аб приватных навучальных устано-вах, класах т курсах Мштстэрства народнай асветы, яктя не карыстаюцца правам! урадавых навучальных устаноу» У Беларуст у 1870-я г Н ш не было 3 1888 у вытку грамадскай штцыятывы пачалася новая хваля тх стварэння У 1893 адкрыта Н ш у Втльнт, у 1893 — жаночыя у Мшску т Вщебску, у 1894 — жаночая у Гродне (у 1896 — 185 вуча-нщ, у 1895 — у Бабруйску т Велхжы, у 1896 — Мшская жаночая М т Л Ка-мышансюх, у 1897 — у Маплеве (220 навучэнцау), у пач 20 ст — курсы для рабочых пры майстэрнт Палескай чыгуню у Пшску т шш У 1904 у Беларуст працавала 20 Н ш т курсау з 1950 наву-чэнцамт, у т л 1148 жанчын
Лип Абрамов Я В Наши воскресные школы Их прошлое и настоящее СПб , 1900, Асвета т педагапчная думка У Беларуст Са старажытных часоу да 1917 г Мн , 1985 С 382—383 М1калай Марчанка
НЯКАСЕЦК, гарадзштча т селштча каля в Някасецк Мядзельскага р-на Гарадзштча авальнай формы, памерам 47 х х39 м На тм выявлены тры культ горизонты штрыхаванай керамиа культуры, банцараускай культуры г ранняга сярэдневякоуя Датуецца адпаведна 1—4, 6— 8 т 10—11 ст Знойдзены праколка, фрагменты штрыхаваных рабрыстых слоткападобных, слабапрафтляваных т цюльпанападобных гаршкоу, гончарная
НЯКЛЮДАУ
керамгка Селшхча банцараускай культуры 1 ранняга сярэдневякоуя Датуецца 6—8 1 9—И ст Выяулены рэшткх пау-зямлянкх (3,4 х 3, 85 м), печы-каменкх, абломкт ляпнога посуду, бронзавыя пярсценак i посахападобная шпшька, льячка з рэшткам! свшцу, глшяныя праслщы, тыгл1, гончарная керашка, жал гарпун, бронзавая бразготка i шш
НЯКЛЮДАУ Валянцш Леанхдавхч [17(30)7 1910, г Омск, Расы — 20 5 1979], адзш з юраушкоу партыз руху Вщебскай i Вшейскай абл у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Новашбфск! камушст ш-т (1931) 3 1933 у органах НКДБ У Вял Айч вайну на фронце з кастр 1941, удзельшк абароны Масквы 3 лют 1942 хамхсар, з жн камандзхр партыз спец-атрада НКДБ БССР «Баявы», якх дзейшчау на тэр Асвейскага, Дрысенскага, Полацкага, Расонскага, Ашмянскага, Докшыцкага, Мядзельскага р-нау У 1944—58 на адказных пасадах у органах МДБ БССР, МУС Малдовы
«НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦК1 ГЕНАЦЫД НА БЕЛАРУС! (1941—1944)», зборнгк дакументау i матэрыялау пра злачын-ствы ням -фаш захопшкау, хх масавыя зверствы у адносшах да цывшьнага на-сельнщтва i ваеннапалонных, нацыс-цкую палхтыку генацыду на акупхрава-най тэр Беларусх у Вял Айч вайну Выдадзены у 1995 у Мхнску З’яуляецца удакладненым i дапоуненым перавы-даннем зб-ка «Нацысцкая палгтыка генацыду х «выпаленай зямлх» у Беларусх 1941—1944» (1984) У зборшку пералх-чаны 5454 нас пункты, зшшчаныя у час карных аперацый разам з усхмх цх часткай жыхароу, асобна паказаны тыя з ix, якхя не адрадзхлхся пасля вайны Названа больш за 220 месц прымусова-га Утрымання х знхшчэння цывшьнага насельнхцгва, утл гета, лагеры ваеннапалонных Упершыню апублхкаваны спхс 380 вохнау-ураджэнцау Беларусх, якхя загшулх у «Шталагу 352» (гл Масю коушчынскг лагер смерц!) Дадзена карот-кая характарыстыка буйнейших карных аперацый акупантау супраць партызан х насельнхцгва рэспублхкх У асобным раздзеле прыведзены сведчанш дакументау х вщавочцау аб злачынствах ням -фаш захопшкау на бел зямлх У кнхзе адзначана, што вышкам мэтанакх раванай х метадычнай рэалхзацых зла-чынных акцый стала знхшчэнне нацыс-тамх на тэр Беларусх больш за 2,5 млн грамадзян Зборнгк хлюстраваны фота-здымкамх ваен часу Расщслау Платонау
НЯМЁЦКАЯ ФАКТбРЫЯ у По
л а ц к у Тснавала У 13—16 ст Служила пераважна ням купцам з Рып, якхя маглх гандляваць у Полацку х з мясц жыхарамх, х з гандлярамх з шшых краш Сярод прадметау гандлю былх соль, сукно з Лондана, Нщэрландау (утл з
1пра, Валансьена) х Вестфали, жалеза, медзь, цынк, свшец, а таксама селядцы, вхно, шва, прыправы х шш Полацкая зямля у сваю чаргу экспартавала воск, футра, шкуры, гарбарныя вырабы, сала, дзегаць, лен Тавары рыжскхх купцоу захоувалхся у ням каталхцкай царкве х ням дамах горада Дзейнасць Н ф на-кхроувалася х строга кантралявалася Ра-дай Рып Нямецкх гандаль квггнеу у Полацку у 14 ст , асаблхва пасля заклю-чэння у 1323 «вечнага мхру» памхж вял кн Гедзшшам х Рыгай х у часы Втаута У 1466—78 у вынхку канфлхкту памхж Полацкам 1 Рыгай Н ф часова прыпы-нхла сваю дзейнасць У 1511 вял кн Жыпмонт I выдау прывшей Полацку, паводле якога дзейнасць ням купцоу абмяжоувалася Полацкам, гандляваць яны цяпер маглх толькх з гараджанамх У 1-й пал 16 ст Н ф У Полацку спынхла хснаванне
Jlim Hildebrand Н Das deutsche Kontor zu Polozk // Baltxsche Monatschrxft Bd 22 Уладзимр Канановм, Анатоль JhmeiHoeiH НЯМЁЦК1 6РДЭН, Тэутонскх ордэн, Крыжацкх ордэн, ка талщкая рыцарска-манаская арг-цыя х дзяржава Засн у Палесцхне У 1198—99 у час 3-га крыжовага паходу Яго задачам! былх апека над пшпрымамх, хво-рымх I барацьба з «нявернымх» (мусульманам!) Хоць у статуце нхчога не гава-рылася пра абмежаванш членства х ордэн быу адарыты для Усхх, незалежна ад нац х сац паходжання, у хм ад пачатку дамхнавалх немцы Назва ордэна па-ла-цшску каротка фармулявалася як Ordo TheutoiHcoruin, афщыйнае ж яго най-менне паходзхла ад шшталя Марьи у 1ерусалхме («Ордэн шшталя найсвяцей-шай дзевы Марых у Терусалхме») х не мела азначэння «нямецкх» («тэутонскх») У склад Н о уваходзхлх браты-рыцары, капеланы х працаунхкг (абслуга) Пасвя-чэнне у рыцары суправаджалася кас-цельнай цырымонхяй х Урачыстай присягай, у якой неафхт абавязвауся пры-свяцщь жыцце змаганню за веру, засту-пацца за слабейшых х г д На чале ордэна стаяу пажыццева выбраны вял мапстр (Hochmeister, magister generalxs) Яму падпарадкоувалхся цэнтр Ураднх-кх — комтур, маршал х шш Рэзхдэнцы-яй спачатку быу Акон у Палесцхне, пасля яго падзення У 1291 — Венеция, а у 1309 — Мальбарк (Марыенбург) Ула-данш ордэна падзялялхся на вобласш (Ballexen) на чале з краевым! магхстрамх (Landmagister) Нхдэрланды, Багемхя, Аустрыя, Цюрынпя-Саксонхя, Эльзас-Бургундыя, Латарынгхя, Кобленц, Марбург, Боцэн х Вестфалхя У 1221 вял мапстр Герман фон Зальцэ атрымау пап-скх прывшей, якх пазбавху ордэн кан-тролю свецкхх упад У Еуропу жыццевыя хнтарэсы ордэна сталх пера-мяшчацца У пач 13 ст У 1211 яго рыцары былх паклхканы венгерскхм кара-лем Андрэем II для абароны Сямхград-дзя ад полауцау, але у 1224—25 бьип выгнаны адтуль Усталяванне ордэна у Прусп пачалося на падставе прышлея хмператара Фрыдрыха II (1226), Круш-
вщкага дагавора з кн Конрадам I Ма завецкгм (1234), якх згадзхУся на ства рэнне самастойнай рыцарскай дзяржа вы у Прусп, х булы папы Рыгора IX (1234), якх перадау зямельныя уладанш ордэну у якасцх папскага лена Па просьбе мазавецкага князя рыцары па чалх барацьбу з прусамх, яюх яны каи чаткова падпарадкавалх да 1283 У 1233 да Н о далучылася частка Дабжынска га ордэна, а у 1237 — Бнфлянцза ордзи Пры падтрымцы хмператарау х папау на уладаннях ордэна была створана ордэн ская дзяржава, якая хмкнулася пашы рыць сваю тэрыторыю 3 1283 пачашся войны ордэна з ВКЛ У 1308—09 Н о падпарадкавау Гданьскае Памор’е, таму У вайну з крыжакамх Уступша х Поль шча, але пасля гх зам1рэння у 1349 ва енны патэнцыял ордэна быу скхраваны гал ч супраць ВКЛ У гэтых паходах удзельнхчала мноства зах -еУрап рыцар ства (гл Походы Нямецкага ордэна на Беларусь) Н о быу важным факторам палхт I гасп жыцця Еуропы, у т л Ье ларусх У цэнтр -еУрап рэпене у 14 —-пач 15 ст ен быУ самай моцнай ваен най сшай, хоць на пач 14 ст ордэнски уладанш складалх не больш за 58 тыс км-2 Хуткх заняпад ордэна пачауся пас ля Вялшай вайны 1409—11 х Грунвалы) скай бипвы 1410 У 1454 рыцарства х га раджане паУстал1 супраць ордэнсих улад х передал! прускхя землх польскаму каралю Казхмхру IV 13-гадовая вайна 1454—66, у якой ордэн хмкнуУся атры маць сатысфакцыю, скончылася пера могай Польшчы, замацаванай Тарун скш мхрам 1466 У 1519—21 адбыиася новая вайна У 1525 апошш вял мапстр Альбрэхт Брандэнбургскх секулярызавау ордэн х ператварыу яго У свецкае гер цагства (на яго аснове у 1701 створаиа Прускае каралеуства) х стау васалам польскага караля Жыпмонта I Старога Як каталщкая арг-цыя Н о хснуе х ця пер На 1981 у хм 74 браты, 407 сясцер 12 ганаровых рыцарау х 436 фамхльярау (сяброу) Сядзхба х арххУ ордэна знахо дзяцца у Вене Ён вядзе рэлхг -асв i дабрачынную дзейнасщ,, з 1960 выдае серыю «Крынщы х даследаваннг па пс торыг Нямецкага ордэна»
Лип Maschke Е Donxus Hospxtalis Teutonxconim Bonn, Godesbexg, 1970 Biskup M Labuda G Dzxeje Zakoau kizyiackxego w Prusach Gdansk, 1986 Samsonowicz H KxzyZacy Waxszawa 1988, Boockmann H Der Deutsche Orden Zwdlf Kapiteln aus seiner Geschichtc Munchen, 1994 Генадзь Сага ноет
НЯМ1ГСКАЯ Б1ТВА 1067, адна з пер шых бгтвау пачатку феад раздробленас цг Русг Адбылася 3 3 1067 на р Нямхга (’) памхж войскамх паУд -рус князеу Тзяслава, Святаслава, Усевалада Ярасла вхчау I полацкага кн Усяслава Браны славгча Прычына — намер кхеУска(а князя падпарадкаваць Полацкае княс тва, якое да гэтага часу стала фактычна незалежным ВыкарыстаУшы захоп х ра зарэнне Усяславам НоУгарада, войск пауд -рус князеу захапип Мшск Н б скончылася паражэннем войск Полад
н
кага княства М1рныя перагаворы вышка? не дал1, Усяслау бы? зняволены Н б асуджана ангарам «Слова аб палку 1гаравым», яю атсау яе як жорсткае паботшча. «На Немизе снопы стелют головами, молотят чепи харалужными, на тоне живот кладут, веют душу от тела Немизе кровави брезе не болотом бяхуть посеяни — посеяни костьми рускИХ сынов» Эдуард Загарулъаа
нямцбвш (Урсын-Нямцэ-втч) Юльян (16 2 1758, в Скою Брэсцкага р-на — 21 5 1841), шсьменшк, па-игычны дзеяч, псторык 3 роду Нямцэ-в1чау У 1770—77 вучыуся ? Рыцарский школе у Варшаве 3 1777 ад’ютант А К Чартарыйскага Падарожтчау па Европе Пасол на Чатырохгадовы сейм 1788—92, удзельшчау у распрацоуцы Канстытуцыл 3 мая 1791 3 1791 чл Адукацыйнай камтсп Пасля перамоп 1аргавщкай канфедэрацыл у 1792 у эмтграцыт ? Саксонц, Аустрыт, 1талп У час па?стання 1794 ад’ютант i сакратар 1 Касцюшю БыУ паранены у Мацяе-втцкай бгтве i зняволены у ПетрапаУла?-скаи крэпасщ у Пецярбургу У 1796 разам з Касцюшкам выехау у ЗША У 1807 вярнуУся, займа? пасаду сакратара Сената Варшаускага княства 3 1813 сакратар Сената Карале?ства Польскага У сватм маентку Урсынау каля Варшавы сабраУ значную б-ку (4 тыс та-моу) Чл Т-ва сяброу навук у Варшаве (старшыня з 1827) Зрабгу некалью па-дарожжа? з мэтай адшукання 1 атсання <нацыянальных помнткау», па Беларуст — у 1809, 1816 1 1819 У час паустання 1830—31 увайшоу у Часовы Урал, абраны сенатарам-кашталянам Пасля у эмтграцыт у Парыжы Быу звязаны з кансерватыуным лагерам эмтграцыт на чале з А Е Чартарыйсюм Адзтн з най-выдатнейшых шсьменнткау польскага Асветнщтва, аутар драматичных i паэ-тычных твораУ, аповесцей, падарожжау У палп камедыт «Вяртанне пасла» (1790) выказауся за сац рэформы У Рэ чы Паспалпай, вызваленне сялян ад пригону Аугар зборнткау «Лпоусюя птсьмы» (1812), дзе адлюстравана мясц бел тэматыка, цыкла «Гтстарычныя песш» (1816), раманау «Два паны Сяце-Х1» (1815), «Ян з Тэнчына» (1825) т тнш
У кн «Гтстарычныя падарожжы па польскгх землях, што адбылтся ад 1811 да 1828 гг » (1858) атсау Брэст, Гродна, Навагрудак, жыцце бел сялян Наптсау «Псторыю панавання Жыпмонта III» (т 1—3, 1818—19), «Сучасную псторыю» (1863), «Жыццт значных людзей XVIII ст» (1904) 1нтцыятар г рэдактар выдання «Збор пстарычных мемуараУ пра старажытную Полынчу» (т 1—1, 1822—36), у якт уключыу «Дыярыушы» С т Б Маскевтчау Гтстарычныя погля-ды Н абаптралтся на канцэпцыю школы А Нарушаема з яе тдэямт пра унут-раныя прычыны заняпаду Рэчы Паспалпай АУтар шматлтюх мемуарау, утл «ДзеншкаУ часоУ матх» (1848, дапоуне-нае выд , т 1—2, 1957)
Те Dziela poetyckie wierszem т proza T 1— 12 Lipsk, 1838—43
Jlim Грицкевич ВП Путешествия наших земляков Мн , 1968 С 76—95, D т h пт J Niemcewicz jako polityk т publicysta w czasie Sejmu Czteroletniego Krakow, 1928, Яго ж. Niemcewicz jako historyk // Sprawozdama Polskrej Akadenui Nauk 1961 Z 1, Grabski AF Mysl historyczna polskiego oswiecenia Warszawa, 1976
НЯМЦЭВ1ЧЫ Урсын-Нямцэ-в т ч ы, палттычныя дзеячы ВКЛ, шля-
НямНекая бТтвя
1067 Мштятцора Радзштлаускага ле-ташсу
341
НЯРАЖ
Ю НямцэвТч
хецю род герба «Равгч» Вядомы з 16 ст , валодалт маенткамт У Брэсцкш, На-вагрудсюм, Втленсюм ваяв 3 17 ст ка-рысталтся прыдомкам Урсын (алюзтя на выяву У гербе мядзведзя — лац ursus) Найб вядомыя
Францтшак (1718, в Клейнгю, Брэсцю р-н? — 30 12 1795), чашнтк брэсцю у 1750, судцзя каптуровы у 1764 1 земсю з 1770, староста равяцщю з 1770-х г Пасол на сеймы 1750, 1764 (падптсау элекцыю Стантслава Аугуста Панятоускага), 1773—75 У 1769 збуда-вау базыльянскую царкву У в Непля Брэсцкага р-на
Стантсла? (1753, в Клейшю, Брэсцю р-н — 22 11 1817), сын Фран-цтшка, стрыечны брат Юльяна У 1768—73 вучыуся у Рыцарскай школе у Варшаве Уваходзту у склад камюп па дэмаркацыт мяжы з Растяй пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалпай 3 1776 рэгент па справах ВКЛ у вайсковым дэпарта-менце Пастаяннай Рады Пасол на сейм 1782, дэпутат Трибунала ВКЛ у 1781— 82, староста равяцщю У 1786 абраны чл Пастаяннай Рады, да 1788 у дэпар-таменце палтцыт 3 1790 пасол на Чатырохгадовы сейм 1788—92, выступа? супраць Канстытуцыт 3 мая 1791 На чале харугвы кавалерыт удзельшчау у вайне з Растяй 1792, у бгтве пад Мтрам 11 6 1792 Далучыуся да паустання 1794, праводзту мабтлтзацыю У Брэсцкш ваяв Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалпай заняу лаяльную пазщыю да рас улад Падтрымлгвау планы А Чартарыйскага адбудовы Польскай дзяржавы пад сюзе-рэнпэтам Расп У 1801—07 гродзенсю маршалак, з 1816 губернатар Выдау «Зборнтк законау г Указа?, як у дзеннт-ках, так г асобна агалошаных аб прэра-гатывах шляхты » (т 1—3, 1805)
Юльян (16 2 1758, в Скою, Брэсцю р-н — 21 5 1841), гл Нямцэвм Ю
Кароль (1797—9 2 1867), скончыу Свтслацкую пмназтю, вучы?ся у Втленсюм ун-це У 1830 абраны вщэ-мар-шалкам Гродзенскай губ У часе паустання 1830—31 на 4 месяцы тнтэрнтра-ваны у Гродне, уцек пад Беласток дзе стаУ на чале невял атрада 16 5 1831 атрад разбпы т адышоУ пад Белавежу, пасля рассеяны Кароль далучыуся да дывтзп ген М Рыбтнскага У жн 1831 увайшоу у склад Сената Каралеуства Польскага як прадстаУнтк ад Гродзеншчыны Пасля каштуляцыт Варшавы у эмтграцыт у Парыжы, звязаны з Ю Нямцэвтчам, А Чартарыйсюм А?тар мемуарау «Успамтны з 1831 г» (1863), «Успамтны пра паустанне У Брэсце Лт-тоУсюм» (1869)
НЯРАЖ, стаянка сожскай культуры (6—5-е тыс да н э ) каля в Няраж Бы-хаускага р-на Пры даследаванш зной-дзены наканечнтю свтдэротднага тылу, вастрыт, праколкт, разцы, разнастайныя скрабкт, сякерка з двухбаковым выцт-наннем, цеслы т шш Прылады працы
342
НЯСВ1Ж
выраблял! на стаянцы з мясц цемна-шэрага крэменю, пра што сведчаць больш за 1000 дробных асколкау i лус-кавш, адшчэпау, пласцш, нуклеусау, ка-валкау i канкрэцый крэменю Паселт-шча было сезонным лагерам стараж паляунтчых 1 рыбаловау
нясвЬк, горад, цэнтр Нясвтжскага р-на, на р Уша За 112 км на ПдЗ ад Мшска, 14 км ад чыг станцьп Гарадзея на лип Мшск—Баранавны Аутадаро гам! злучаны з Баранав1чам1, Клецкам, Навагрудкам, з аутамагтстраллю Мшск—Слуцк 15,1 тыс ж (1998)
Упершыню упамшаецца у 1446 як уласнасць Сяляукт, перададзеная вял кн ВКЛ Каз1М1рам М Нем1ровтчу 3 1492 уласнасць маршалка ВКЛ ПЯ Мантыпрдавша, з 1523 — Радзтвтлау У 1547 з атрыманнем М Радзтвтлам Чор-ным княжацкага тытула Н стау цэнтрам Нясвжскага княства У сярэдзше 16 ст у Н дзейшчау кальвтнскт збор, заснавана Нясвжская друкарня для выпуску пратэстанцкай л-ры, дзе друкавау бел кнтп С Будны У канцы 16 ст М К Радзтвтл С1ратка ператварыу Н у буйны асяродак распаусюджання ката-лтцгва у Беларуш, надау гораду шматлт-К1я прывтлет Па яго шщыятыве 23 4 1586 Н атрымау магдэбургскае права, герб шчыт, на адной палове якога палова чорнага арла (элемент герба РадзпилаУ), на другой — 10 палое блакттнага, чырвонага i залатога коле-рау Горад быу перабудаваны паводле зах -еурап прынцыпау прамавугольная плашроУка з 2 мураванымг брамамт на вощ гал вулщы (пазней зроблена яшчэ некалыа брам), у цэнтры Н — прамавугольная гандл плошча з ратушай, го-
Рынак у Нясв1жы Пач 20 ст
рад быу умацаваны валам i ровам У 1586 засн Нясвжскг езущк1 каленум, у 1591 — Нясвжскг кляштар бенедыкцг-нак, у 1598 — Нясвжскг кляштар бер-нардзшцау У 1583 распачата буд-ва Нясвжскага замка У 1586 Н стау цэн трам зямельнага уладання Радзтвтлау — Нясвтжскай ардынацьи з рысам! дзярж адзшк! у Навагрудскгм ваяв У 1625 горад зведау мор, што паспрыяла адкрыц-цю тут у 1627 аптэкт, у 1651 мор паута-рыуся У 1626 у прадмеецг Новае Места збудавана езущкая каплща св !зыдора У вер 1655 у час вайны Расп з Рэччу Паспалггай 1654—67 Н заняты укр
казакам! i рас войскам!, але замак аб-логу вытрымау У 1660 Н зноу разбураны, замак выстаяу У 1672 засн Няс-вжекг кляштар дамшгканцау У 1673 у Н каля 2,4 тыс жыхароу, 366 «дымоу» Паводле каралеускага прывтлея у 1681 заснаваны Нясвжскг кгрмаш Моцна пацярпеу Н ад шведау у час Пауночнай вайны 1700—21 (гл Нясвгжа абарона 1706) Горад 1 замак адбудаваны у 1720-я г М К Радзтвтлам Рыбанькам, яю у 1740-я г заклау мануфактуру Шайковых паясоу (пазней пераведзена у Слуцк), у 1747 — Нясвгжскг кадэцкг корпус, у 1750 аднавгИ друкарню, у 1750—53 адбудавау езущю касцел, у 1752 заснавау Нясвгжскую дывановую мануфактуру i Нясвгжсгсую суконную ма ну фактуру Па шщыятыве яго жоню Францтшкт Уршулт пачау дзейшчаць Нясвгжскг тэатр Радзгвглау з капэлай i балетнай школай У прадмесш Альба, дзе з канца 16 ст знаходзтлася загарад-ная рэзтдэнцыя Радзшшау, былт Изведзе-ны мураваны палац «Эрмпаж», шш па-будовы, зроблены набярэжныя каналау У 1764 1 1768 Н заняты рас войскам! з-за антырас пазщыг К С Радзшша Пане Каханку у час выбарау новага караля 1 удзелу у Барскай канфедэрацыг пет i
мает каштоунаецт замка был! канфкй® ваны, бтблтятэка (10 тыс кип) у вывезена у Пецярбург т пастушла У дэмпо навук У якасщ кампенсаци и гэта у 1775 Радзшш атрымау ад рас !> да 6 млн злотых У 1773 з утварэння ‘ Адукацыйнай камтсп У Н аргантзамн павятовая падакруговая школа У е вайны з Растяй 1792 Н заняты рас в скамг 3 1793 у Рас тмперыт, да 1 цэнтр Нясвжскага павета, пасля штатны горад Слуцкага пав У канцы 1» ст тут 2,7 тыс ж , 490 дамоу У JM 1812 як уладанне Д Радзтвтла, ни з IF ' радам дзейшчау у складзе войск На® леона, заняты рас армий, каштоунаЯ замка канфгскаваны калекцы! медалвж манет адпраулены у Харкаускт уНг1 прадметы культу — у Маскву, шш ста ражытнасц! — у розныя зборы Пася паустання 1830—-31 у 1835 закрыта в мштканская школа У 1875 адкрыга Нясвжская настаунгцкая семшарыя J 1897 у Н 8446 ж У лют 1917 тут ai быуся Другг з ’езд салдат 2-й арми г А ходняга фронту, створаны атрад Чир» гварды! У лютым—снеж 1918 акупцм ваны ням войскам! 6 8 1919 заняты польск войскам!, у лш 1920 — Чырв Армий, 29 7 1920 створаны пав ВРК т кастр 1920 зноу заняты польск войска mi 3 1921 у складзе Польшчы, цлтгр павета Навагрудскага ваяв Адкрыта Нясвжская беларуская ггмназгя, гарадсх! музей у будынку ратушы, дзе збераыи ся стараж пергаментный документ залатыя ключи ад гарадсктх брам i шш У кастр 1926 у Н адбылася сустрз'м маршала Ю Пшсудскага з буйным! землеуладальшкам! 3 вер 1939 т БССР, з 15 1 1940 цэнтр раена У 1939 — 8,5 тыс ж У Вял Айч вайну J 28 6 1941 акутраваны ням фашистам! яюя загубил у горадзе больш за 6 гыс чал, у 1943 дзейнтчала падп трупа Вызвалены 2—4 7 1944 часцям! 65-и ар мп 1 -га Бел фронту ва ^заемадзеянш а партизанам! у ходзе Мшскай аперацьи 1944 У 1959 — 6,7 тыс ж Працуюць хлебазавод, швейная ф-ка, малочны за вод, камбшат быт паслуг, рыбгас «Аль ба», пед вучылппча, 4 сярэдшя, вячэр няя, муз 1 дзтцяча-юнацкая спирт шко лы, школа-пмназтя, 7 дашк устаноу Дом шянерау, Дом культуры, ктнатжр 2 б1блтятэк1, бальнща, палтклштка, рад дом, санаторый «Нясвтж», стадиен Ма пла ахвяр фашизму, брацкая мапла саз вотнаУ т партизан, мемар знак на мес цы расстрэлу ахвяр фашызму Помнна С Буднаму, Вызвалення ад ням-фаш захопнткау Помнпа архпэктуры канца 16—19 ст касцел езуггау, гшябашя кляштары бенедыкцшак, бенедыкшн цау, ратуша i гандл рады, гар абарон чая замкавая вежа, Слуцкая брама, дом рамеентка, жылы дом (вул Савецкая) палацава-пар кавы комплекс, парк
«Альба»
Лип Г рицкевич АП Частновладель ческие города Белоруссии в XVI—XVIII вв Мн , 1975, ДеленковскиЙ НИ Нес виж Ист -экон очерк Мн , 1979, Збор лом нткаУ псторыт т культуры Беларуст Мшская вобл Т 2 Мн, 1987, Сырахомля У ВандроУкт па матх былых ваколщах Пер з
343
НЯСВ1ЖСКАЯ
н
Будынак ратушы У Нясшжы Здымак 1980-х г
пол Мн , 1992 Т au г og in ski В Z dziejow Nieswieza Warszawa, 1937, Яго ж NicswieZ Warszawa, 1937, Ciechano w i с c k 1 A S NieswieZ mi? dzynarodowy osrodck kultury na Biatorusi (od XVI do XX w ) Warszawa, 1994 Валерый Пазднякоу
НЯСВ1ЖА АБАРбНА 1706 Адбывала-ся У сак —мах у ходзе Пауночнай вайны П00—21 У пач 1706 ваен дзеянш з Польшчы перакгнулюя на тэр ВКЛ Шведскг кароль Карл XII, стаушы лагерам пад Гродна, пасылау войскг нг-пныць гарады i замкг прыхгльнткау караля польскага i вял князя ВКЛ Августа II Моцнага У сак 1706 атрад пад-палк Траутфэтэра быу накграваны У Нясвгж, уласнасць канцлера ВКЛ К С Радзгвтла У горадзе, акрамя радзшглау-скага гаршзона, стаяла 2000 укр казакоу палк М1халоВ1ча 14 3 1706 Траут-фэтзр трыма батальенам! драгун атака-пау адначасова браму з боку Mipa i rap валы Захашушы з ходу браму, шведы уварвалгся у горад У вул иных сутычках быу забгты Миаловгч i каля 300 казаков 500 казакоу зачынглгся у езущкш калепуме, авалодаць якш Траутфэтэр не здолеу з-за адсутнасщ гармат вял кгнбру Рэппа казакоу вяла агонь па шведах з гар дамоу Шведы падпалглт горад, у arm 1 сутычках запнула некаль-Ki соцень казакоу, каля 180 здалюя Добра умацаваны Нясвгжсю замак Граугфэтэр не стау штурмаваць i рушыу на Ляхавны 10 5 1706 у Нясвгж увайшл! войскг на чале з Карлам XII У Нясвгжскгм замку знаходзгуся гарнгзон над камандаваннем Балицана, з 200 чал якога 90 бьип прафешйнымг вайскоуца-М1, астатнтя — мяшчане 1 еяляне Да Батмана был1 пасланы Траутфэтэр i ген -ад’ютант Расенштэрн з патрабаван-
нем праз 1 гадзгну здаць замак Не ма-ючы надзег на падгрымку, камендант выканау патрабаванне Шведы спалил ваенны рыштунак з арсенала, пат ап ин 21 захопленую гармату, каменданта i увесь гаршзон адпуецглг на волю Зам-кавыя умацаваннт был! разбураны, горад спалены, за выключэннем касцелау 1 кляштарау
НЯСВ1ЖСКАЕ КНЯСТВА, буйное феад зямельнае Уладанне князеу Радзтвг-лау у 16—18 ст у Навагрудскш пав Цэнтр — г Нясвгж У л-ры выказвала-ся меркаванне, што Н к тснавала у 13 ст , бо у бггве на р Калка У 1223 манго-лы сярод шш князеу забил «Святослава Шумьскаго, Мстислава Чернеговськаго с сыном, Юрья Несвежьскаго» Вера-годна, кн Святаслау i Юрый мел1 ула-данн! ва Уладзтмгра-Суздальскай зямЛ1, дзе, паводле «Стеа русктх гарадоУ далеки 1 бл1зки» канца 14 ст, знаходзипся гарады «Шумьскыи, Несвежьскыи» У ВКЛ у 14—16 ст юнавал! княз1 Несвщ-юя, яюя мел1 г Несвм на Валыш (цяпер у Луцюм р-не Украшы) Беларусю г Нясвж 1 яго уладальнгю вядомы з сярэдзшы 15 ст У 1492 вял кн Аляксандр падаравау двор Нясвж з с Круты Бераг 1 Чучэвгчы П Я Мантыпрдавгчу У 1-й пал 16 ст маентак перайшоу да Ра-дзшглау У 1547 М Радзшгл Чорны атрымау ад гмператара Карла V княжацю тытул «Свяшчэннай Рымскай гмперьп» («князь на АлыцЫ 1 Нясвжы»), яю у 1549 прызнаны вял князем ВКЛ 3 гэтага часу да Нясвжскага маентка Радзгвглау ужывалася назва Н к У пач 1560-х г у Н к праведзена валочная памера М Радзшгл Чорны зрабгУ невял зямельныя набыцш у ваколгцах Нясвжа (земл1 с Лша) У буйную латы-фундыю Н к ператварыУ сын Чорна-
га — М К Радзгвгл С1ротка У 1566—87 ен набыу у приватных улаешкау Лшу, Свержань, Алекавгчы, Лань, Кукавгчы, Юшавшы, Задзвею, Быхаушчыну, Ча-навгчы, Салтанаву Гаць г шш У 1568—-69 да яго У спадчыну перайшло г далучана да Н к Мгрскае графства У 1587 тэта латыфундыя падзялялася на 7 клю-чоУ (Нясвжсю, MipcKi, Свержансю, БыхаУшчынсю, Чанавщю, Салтанаусю, Затур’янсю), наливала каля 40 сел У 1587—1602 набыты г далучаны да Н к Белгкг, Кунаса, МгкалаеУшына, Гара-дзея, Мапльна, Лунгн, Андрушы, Атцэ-да г гнш На поуднг Н к межавала з Клецкш княствам Радзгвглау На аснове Н к у 1586 створаны буйны маяраз —-Нясвжская ардынацыя, правы на якую перадавалгея у спадчыну старэйшаму прадстаУшку Радзгвглау па мужчынскай лшп У далейшым княства расшыралася за кошт новых набыццяу У пач 17 ст яго памеры дасягнулг 5810 валок, тут было каля 3600 «дымоу» (25 тыс чал насельнштва) М К Радзгвгл Строчка шмат зямель Н к аддавау шляхце ва УмоУнае трыманне (пераважна па 5 валок), з яюх шляхцгц павгнен быу вы-стаУляць у войска коннпса Без уеяляюх умоу былт падараваны землт Нясвжска-му езущкаму калепуму (с Рудаука, Ужанка), Мтрскаму касцелу (19 валок каля Мгра, с Возера), Нясвжскаму бе-недыкцшекаму кляштару (с Гавязна) г тнш У Нясвжы знаходзгуся замкавы суд, якому падлягала усе насельнштва, утл шляхта
Лгт Jakubowskr J Czy istrueh kmaziowie meswiescy9 // Ateneum Wrlenskie 1923 № 1, S i e ki e rs ki M Landed wealth in the Grand Duchy of Lithuania the economic affairs of pnne Nicholas Christopher Radziwill (1549—1616) // Acta Baltico-Slavica Wroclaw etc , 1991—92 T 20—21
Валерый Пазднякоу
НЯСВ1ЖСКАЯ БЕЛАРУСКАЯ ПМ-нА31Я, сярэдняя навуч установа у Зах Беларусг Утворана летам 1921 на базе б жаночай прыватнай рускамоунай пм-назгг (канцэсгянер Ю Жауняркевгч) Напачатку сфармтраваны 2 першыя бе-ларускамоуныя змешаныя класы, на працягу 1922—24 навучанне пераведзе на на бел мову У пед раду уваходзип К Шчансновгч (у 1921—22 дырэкгар, юраунтк рускамоуных класау), Я Шнаркевгч (юраунтк беларускамоуных класау, выкладчык бел мовы, беларуса-знауства i спевау), Н Шчансновгч (ням мова), Я Смолтч (польск мова), свя-шчэннгк В Валасовтч (рэлгпя для пра-васлауных), М Андрыеуская (маляванне 1 ручная праца), Р Якубенак (бела-русазнауства), Г Малойла (псторыя, геаграфгя т бел мова), Эпштэйн т шш Ггмназтя тснавала на грошы бацькоу i ахвяраваннт добраахвотных фундатарау Яна цярпеЛа уцтек ад польск афщ улад ей было адмоулена у фгнансавай дапамозе, забаранялася прымаць дзяцей
344
НЯСВ1ЖСКАЯ
н
небеларусау 1 бел катошкау, не дазва лялася рэфармаваць пмназпо з жан у змешаную, у вер 1921 адабраны буды нак, занятю на працягу 2 гадоу право-дзиися У 2—3 змены на прыватных ква-тэрах добраахвотных фундатарау II Bi тушю, Н Дылеускага i М Кулакоуска-га У 1922—23 пададзена каля 150 заяу ад жадаючых вучыцца у пмназц Пры пмназц дзейючаш тэатральны гурток i хор, яюя праводзип бел вечарыны з тэатр пастаноукам! п’ес Я Купалы «Пау Л1нка», Ф Аляхновша «Чорт i баба» i «Дзядзька Якуб», з нар спевам! i дэкла мацыям1 вершау бел паэтау У 1923—24 навуч I польск школьная адмнпстра-цыя адмовша Шнаркевну У канцэсн на дзейнасць Г1мназ1Я працавала нелегальна, навучэнцы был! падзелены на 8 груп (класау), занятю праводзипся на квагэрах выкладчыкау Летам 1924 Шнаркевн атрымау канцэсно на аргаш-зацыю бел пмназц У Клецку, куды был! пераведзены 1—4-я класы (гл Клецкая беларуская гшназгя) Навучэнцы старэй-шых класаУ бьиц уладкаваны у бел пм-назп у В1льн1, Навагрудку i Радашковь чах Уладзишр Ляхоуса
НЯСВ1ЖСКАЯ ДРУКАРНЯ Тснавала у Нясвтжы У 16 1 18 ст 1) Друкарня 16 ст засн М Кавячынскш i Л Крышкоускш, щэйным юраунтком у першыя гады яе юнавання быу С Будны Першая на тэр Беларус! друкарня, якая карыстала-ся юрылаусктм! шрыфтам! Друкар ю-рылнных выданняу невядомы У 1562 выдадзены творы Буднага «Катэхйк» (першая на Беларуш йша на бел мове) 1 «Пра апраУданне грэшнага чалавека перад богам» (не збярогся) У 1563—71 на польск 1 лац мовах надрукавана И выданняу, пераважна палемнная пра-тастанцкая публщыстыка Друкар Д Ланчыцю Спынша дзейнасць паводле загаду М К Радзшша CipoTKi Апошняе выданне — «Бтбли» у перакладзе на польск мову Буднага — дадрукавана у 1572 у Заслау! щ у маентку Кавячынсюх у Уздзе Маемасць друкарш у 1572 кушу Я С Клика, яю заснавау Лоскую друкарню Большасць юпг Н д аформлена проста, без шюстрацый Ужывалшя на-борны арнамент, разнастайныя шрифты, щщыялы з дэкаратыУна-раслшным фонам У мает аздабленн! юрылаусюх кшг выразна прасочваецца сувязь з дру-карскш! традыцыям! Ф Скарыны 2) Друкарня 1750—90-х г засн Радзшша-Mi V 1751 падаравана мясц калепуму езуггау Граверам працаваУ Г Ляйбовш Надрукавана каля 70 белетрыстычных, рэличйных, палемнных i вучэбных творау, панепрыкау на польск i лац мовах, утл «Пра жыцце i справы Аляксандра Вялгкага» К Руфа (1763), «Жыцце 1 ераш Вальтэра» Ф Нано (1781), «Артикулы вайсковыя» (1754), альбом медзярытау «Партрэты сям’1 Радзшь лау » (1757, уключае 165 гравюр на ме-
Д31)
Хор НясвЬкскай беларускай ВмаазИ
Лт М а л ь д з 1 с AI Кшгадрукаванне Беларус! У XVIII ст // Книга, библиотечное дело и библиография в Белоруссии Мн 1974, Шмата) В Ф Беларуская кшжная гравюра XVI—XVIII стст Мн , 1984
Георгш Галенчанка
НЯСВ1ЖСКАЯ ДЫВАНбВАЯ МАНУ
ФАКТУРА Засн у 1752 у прадмесш Нясвджа Альбе уладальшкам горада М К Радз1вшам Рыбанькам як мастац-кая майстэрня У ей працавала некалью ткачих (ташеерак) мясц паходжання У кожнай з ix было па 4—5 памочнщ-дзяучат, яюя пасля навучання таксама станавипся майстрыхамт Мяркуецца, што майстэрня была аргантзавана для выканання разам з аналапчнай у Mip-сктм замку (адкрыта у 1747) задуманай Рыбанькам серьи шпалераУ са ецэнамг з псторы! роду Радз1вшау У 1757 яшчэ адна майстэрня створана у Камянцы У 1762 усе майстэрн! пераведзены У Карэ л1чы, дзе праца над шпалерам! прадоу-жана (гл Карэлщюя шпалеры)
НЯСВ1ЖСКАЯ НАСТАУШЦКАЯ СЕ-М1НАРЫЯ, навучальная Установа, якая рыхтавала настаушкау для пач школ Утворана У 1875 у Нясвтжы замест за крытага дамшпсанскага кляштара па
шщыятыве MiHicTpa асветы Раса Д А Талстога i папячыцеля Вшенсш навуч акруп М А СерпеУскага як -ас ветны 1 адукацыйны фарпост, яю 6vne служыць адпорам польскаму каталшш му, што гняздзщца у Нясвокы i яго м колщах» Тэрмш навучання 3—5 гаю) У розны час у семшары! выклапл К Ф Шчанснов1ч, С А Кулапн ) Ф Н1калаеусю, П Р Бывалькевт, IК Лычкоусю, Ф В Лукашэвк, С А Гури нови, Ф А Кудрынсю, ксендз В Гадиу CKi 1 шш Мелюя ф131чны, прыродазиа! чы кабшеты, xim лабараторыя, актам» зала, клас для заняткау ручной працаи вучнеУская дамавая правасл царква ш тэрнат для навучэнцаУ Пры семшарьп дзейшчала узорнае пач вучылиич! ' пач 1900-х г утворана метэаргым станцыя, у 1910 — музей наглядных па вуч дапаможнткау i прыстасаванняу ! 1914 фундаментальная б-ка семпирм мела 1850 найменняу кнш (3630 тамоу) вучнеУская б-ка — адпаведна 980 1 1710 Фшансавалася з дзярж бюджзп Грашовую дапамогу навучэнцам акаава Л1 мясц сельсктя грамады У 1911 — 14 Нясвтжская пав земская управа nxroroi выдзяляла семшарьп па 300 руб У 1 ю сусв вайну навучэнцы працавал! саш
Нясв1жская наставши кая семЬшрыя Капер 19 ст
345
НЯСВ1ЖСК1
ырам1 у мясц вайсковым шшталт, пед Ша штомесяц ахвяроувала сродю Рас Чарв Крыжу У жн 1915 семшарыя эаакутравана у г Вязьму Смаленскай 1уб У час бежанства на вучобу прыма-лвя пераважна выхадцы з Беларусх У М.5—17 сярод навучэнцау дзейшчала !уиопка партых сацыялтстау-рэвалюцы-янерау Пасля Лют рэвалюцьп 1917 дазвалялася прымаць асоб неправаслау-нага веравызнання i жаночага полу У Mai 1917 пры семшары i утвораны бел аучнеуск! культ -асв гурток «Просвета» Летам 1917 па просьбе Нясвжска га гар самаюравання семшарыя рээва-!1равана У Нясвж У час ням акупа-
1918 фшансавалася акупац улада-гар самаюраваннем Утворана бел ка-чытальня У 1919 у час польск акупацьц падпарадкоувалася Мшскай беларускай школьной радзе Пед рада семшары! распрацавала праграмы i курсы 1екцый па псторЫ1 Беларуш (Кулагш), геаграфп Беларуш (Гурыновтч) Гадлеу-w чытау курс бел мовы, для навучэнцау католжау выкладау па-беларуску асиовы рэапш У кастр 1919 Гадлеуска-му даручьиц правесш беларушзацыю •ймназм У снеж 1919 закрыта з-за ад-мовы фшансавання польск акупац В^адамт У розны час у семшары1 вучы шея Антось Галша, Адам Богдановы, Павел Дземгдовы, Якуб Колос, Вайль Камлкж, Вашль CmaiuaycKi, Аляксандр Сташэусю, Кузьма Чорны i шш J
Уладзишр JiPxoycKi
НЯСВ1ЖСКАЯ СУКбННАЯ МАНУФАКТУРА Дзейшчала У 1752—1867, заснавана уладальшкам Нясвжа М К Радзштлам Рыбанькам Мела 3 будыню дя ткання сукна, пастрыгальню, ва-иошню У вадзяным млыне каля Слуцкая брамы, фарбавальню, шшхлер пад склад гатоваи прадукцьн i сыравшы Абсгаляванне было звезена з княжацкгх фальвйркау i весак, у 1752 мелася 5 (кашйх станау, 3 сталы для стрыжю ванна для вымочвання сукна, 3 катлы
для фарбавання, вял валюшны кацел i шш У 1-й пал 1750-х г працавала да 6 майстроу-ткачоу, фарбавалыпчык, па стрыгач 1м дапамагал1 «хлопцы» з мясц мяшчан (да 11 чал) Дзяучат-пра-дзшыпчыц прымусова наб1рал1 з кня-жацюх уладанняу (да 37 чал ), спачатку на 3 месяцы у год, потым працавал1 пастаянна Рабочы дзень складау да 15 гадзш, пдац1Л1 натурай i грашыма Частку воуны раздавал! для прадзення ся-лянам у весю Некаторыя майстры был! запрошаны з Германн У 1756 дзейшчала 25 ткацюх станау, працавала да 152 чал Вырабленае сукно пило на патрэбы княжацкага двара, на продаж, вырабля-лася на заказ У 1753—55 прададзена сукнау на 35 тыс злотых, у т л на 25 тыс злотых на патрэбы царквы 1 радз1-вшаускага войска 3 1765 пры мануфактуры дзейшчала капялюшная майстэр-ня
Лт Болбас МФ Развитие промышленности в Белоруссии (1795—1861 гг ) Мн , 1966 Kula W Szkice о manufakturach w Polsce XVIII wieku Cz 1—2 Warszawa, 1956
НЯСВ1ЖСК1 пст6рыка-края-
ЗНАУЧЫ МУЗЕЙ Адкрыты 14 1 1995 у г Нясвж Пл экспазщы! 390 м2, каля 2,7 тыс адзшак асн фонду (1998) Мае 7 залау, з ix 2 выставачныя Сярод экспанатау археал знаходю (кафля, урэц-ка-налтбоцкае шкло, дахоука 16—18 ст), солщы ВКЛ 1 Рэчы Паспалпай, рас дзенга i капейю, акупац марю часоу Вял Айч вайны, напольны гадзш-Н1К 1 фартэтяна з замка РадзшшаУ, ся-рэбраны кубак пач 18 ст з выявай Ба-гуслава Радзшша, б1бли, малпоушк! 19 ст , кавальсю мех (найвялткшы на Бела-pyci), карцшы 1 асабктыя рэчы М К Сеурука У экспазщыт нац адзенне, вы-шываныя ручшкт, выраб ч з саломю i лазы, бандарныя вырабы 19 — пач 20 ст Музей праводзщь выстаую карцщ бел мастакоу (утл мясцовых), выра-бау дэкар -прыкладнога мастацтва, ка-лекцый тнш музеяу У днт фестываляу
камернай музыкт адбываюцца навук-практычныя канферэнцьн, прысвеча-ныя муз 1 тсьмовай спадчыне Нясвж-чыны Вольга Шкрабта
НЯСВ1ЖСК1 ЕЗУЙ1К1 КАЛЕПУМ Дзейшчау у 1586—1773 у Нясвжы Засн М К Радзшшам С1роткам, яю падаравау калепуму маентак Лшск з 6 вескам! Даходы калепума у 1603 скла-дал! 1600, у 1639 —6000, у 1749 — 5569 злотых Корпус калепума пабудаваны у 1586—88 паводле планау з Рыма, у 1593—99 павялманы У 1587—93 узведзены касцел Божага Цела (арх Я М Бернардош), у 1601 асвячоны Нясвж-сюя езупы стварыл! свае micu у Белай, Копыт, Крывогиыне, Лшску, М1калаеве, Ужанцы, на базе тх мтстй узнтюп таксама Бобруйская езугцкая рэзгдэнцыя, Mihcki езущм калегеум, Навагрудсю езущю калепум, Слоншская езущкая рэзгдэнцыя У 1586 адкрыты класы граматыю, потым — паэтыю, рыторыю т тнш У пач 17 ст было каля 300 вучняу Пры Н е к дзейшчалт з 1610 муз бурса, з 1620 канвисг (штэрнат) для дзяцей збяднелай шляхты, з 1627 аптэка, з 1750 Нясвкж-ская друкарня Радзштлау Б-ка у канцы гснавання наливала каля 15 тыс тамоу У 1773 калепум са скасаваннем ордэна езупау пераугвораны у свецкую школу Касцел ператвораны у парафтяльны (помнгк архпэктуры барока, у тм знахо-дзгцца склеп з пахаваннямт членау роду Радзтвтлау) 1нш будыню не захавалтся
Лт Paszenda J Kosciol BoZego Ciala w Nieswieiu // Kwaitalnik architektwy i urbanistyki 1976 T 21
НЯСВ1ЖСК1 ЗАМАК Закладзены кн M К Радзтвтлам Стрелкам у 1583 на ПдЗ ад г Нясвжа на месцы драУлянага замка (1533) У першапачатковым вы-глядзе адлюстраваны на гравюры Т
Касцел НясМжскага езуЬшаг* калейума
Касцел Нясв1жскага езушкага калепума Фрэскг скляпення? цэнтраль-нага нефа
346
НЯСВ1ЖСК1
Макоускага (пач 17 ст ) Замак меу у плане форму чатырохвугольшка (170 х х 120 м), быу абкружаны высоюм земляным валам з бастыенам1 па вуглах, вадзяным ровам (унутранае кальцо), шырокай дарогай з невысоюм земляным насыпам (гластсам) з вонкавага боку 1 штучным! вадаемам1 на р Уша (вонкавае кальцо) Вал выш да 20 м бы? абмураваны каменем, уверсе пера-ходз:у у мураваны бруствер з дадатко-вым1 умацаванням! Унутры вала был! мураваныя стайн! i 4 патаемныя увахо-ды У 17 ст па вуглах бастыенау пабудаваны 4 абарончыя вежы (вядомы па швентарах) Падыход да замка з 3 ума-цаваны трохвугольным шанцам, да якога вял! 2 пад’язныя дароп Уздоуж гал вое: знаходзипся мураваная брама з рас-соуным мостам 1 3-павярховы палац з 8-гранным1 вуглавым! вежачкам: Злева ад брамы стая? 2-павярховы гасп корпус, справа — 3-павярховая казарма з вял дазорнай вежай У 1706 замак разбураны шведам: Адноулены i перабуда-ваны пасля 1726 Мураваныя бастыены заменены земляным: умацаванням: Паводле швентара 1767, замак складауся з палаца i дапаможных карпусоу абапал
НясвЗжск! замак 3 гравюры Т Макоускага Пач 17 ст
уязной брамы Злева i справа ад замка-вай брамы па-за межам: умацавання? каля ставоу был: 2 комплексы жылых, гасп : вытв пабудоу (жылле прыслуп св1рны, стайн:, вазоут, парахавая I ка-рэтныя майстэрн:, кузня i шш ) Каля аднаго з ix размяшчауся тэатр У замка вых бастыенах был: арсеналы, алькежы 1 каморы 3 1945 у замку — санатории «Нясвгж» Маасъ Ткачоу
НЯСв1жСК1 КАДЭЦК1 КОРПУС (школа, а к а д э м : я), ваенная наву чальная установа у Нясвгжы у 18 ст для падрыхтоую кадрау войска Радзгвглау — мищы: Засн вял гетманам ВКЛ Мзха-лам Каз1м:рам Радзгвхлам Паводле яго «Пастановы, служачай да адукацы: ка-дэцкага корпуса» ад 25 5 1747 на наву чанне прымал:ся 14-гадовыя падлетю са шляхты Выкладалюя франц, ням лац, рус мовы, геаметрыя, матэматыка, цывшьная 1 вайсковая архпэктура, маляванне, айч права, айч : агульная псторыя Кадэтау абучал: верхавой яз-дзе, фехтаванню, танцам Вучн: павш-ны был: размауляць памгж сабой на замежных мовах Яны адбывал! вартавую службу У лк: 1751 было 13 вучня? В1-даць, корпус заняла? у 1750-я г Адро-джаны Каралем Сташславам Радзгвхлам Пане Каханку у 1767 Паводле яго ш-струкцы: ? корпус прымал: ужо адука-ваных падлеткау — дзяцей мяшчан з радз:вша?сюх гарадо? i шляхецкую мо-ладзь (у шш кадэцюя корпусы крашы прымал: толью шляхту) Меркавалася набраць 48 чал, але фактычна было значка менш (у кастр 1770—17 кадэ та?) Выкладчыкам! бьип пераважна немцы, а таксама кадэты папярэднк га-до? набору Выкладалюя франц , ням мовы, матэматыка, геаметрыя, лопка, маляванне, артылерыя, архитектура Корпус месщ?ся ? Нясвгжсюм замку Кадэтам штомесяц выплачвалася па 24 злотыя У сярэдзше 1770-х г корпус заняла?
Jim Lech MJ Mihcje RadziwiHow jako orjz feudalow w walce z rucharm chlopskum na Bialorusi i Litwie // Rocznik Bialostocki Bialystok, 1962 T 3, Koscialkowski S Kdka szczcgdow о korpusie kadetow w NieswieZu Wilno, 1912 Валерый Паэднякоу
Фасад гало?нага корпуса палаца НясвЬк-скага замка
Фота пач 1990-х г
НЯСВ1ЖСК1 К1РМАШ, М I х а и л а у с к 1 к 1 р м аш 1снавау у канцы 17 — пач 20 ст пад Нясвжам каля Mi халовай тары Засн ? 1681 Праводлуся штогод на свята св Mixaina (29 вер) до?жы?ся звычайна 2 тыдн: З’язджал! ся гандляры : пакушпю з Пшска, Ма зыра, Мшска, Брэста, Вгльнг, Кюва, Масквы, Варшавы : :нш Прывозыася рыба з Палесся, рас мануфактура, шкляны : фарфоравы посуд, люстры, галантарэя, мыла, свечю, папера, чаи, тьпунь, мясц с г прадукты i вырабы (скуры, шчацшне, смала, воск, ыьня ное семя i шш ) Напр , у 1837 прывезе на тавару на 73 тыс руб , прададзена на 45 тыс руб, колькасць наведвальш ка? — 4 тыс чалавек У сярэдзше 19 ст , паводле сцверджання? П М Illni ле?скага, Н к — «для беларускага краю ледзьве не тое ж, што Нгжагарод сю для велжарусюх туберня?» На мр маш прыязджал: вандро?ныя артысты музыю, павадыры мядзведзяу Пасту!ю-ва страшу свае значэнне
НЯСВ1ЖСК1 КЛЯШТАР БЕНЕДЫК
Ц1НАК Кнавау у 1591—1877 у Нясв: жы Засн М:калаем Крыштофам Ради вшам з жонкай Альжбетай Эуфемшй Актам: фундацы: 1591—95 : 1602 яны дал: бенедыкцшкам фальварак Гавязна з вескам: Ахрымавгш, Вязавец, Зарэч ча, Петухо?шчына (170 валок зямл:), а таксама тэрыторыю у 11 марго? у пауд зах частцы горада 1 9 тыс злотых на пабудову кляштара Першыя манашю прыбыл: з Хелмна (Полыпча), прыяры са М Мартэнская атрымала папсю прывшей на змякчэнне суровага статута ордэна Пазней няевгжеюя бенедыкцш ю стал: першым! насельнщам: кляшта ра? у Вшып, Коуне, 'Мшску, Оршы Смаленску Сярод манашак был: прад-ста?нщы вядомых магнацюх i шляхец их рода? (Война?, Нарбута?, Радзгвшау, Слушка?, Тышкевкау, Халецюх i шш), яки пры паступленн: ? кляштар павш-ны былт ?носщь грашовы «пасаг» У 1627 бенедыкцшю купил фальварак Вя-лешын : в Талядовыы Крыстына Э?-фемш Радзшхл (прыярыса у 1632—58) адсудзша у Завппау на карысць кляштара весю Лучыца i Слабада Грашовыя наданн: кляштару працягвалюя Радзш-лам: 1 пазней У Н к б пастаянна вы-хоувалася 25 свецюх паненак, яюх ма-нашк: навучал: мовам, музыцы, мастац-каму шыццю : шш У 1804 было 22 вы-хаваню, 48 чал жаночай прыслуп, 16 рамеешкау, у 1828 — 33 манашю, пераважна з Мшскага i Навагрудскага пав, б-ка мела 437 юиг на польскай : 79 на лац мове, был: муз инструменты 5 скрыпак, басэтля, 2 флейты У 1784 кляштар наведа? кароль Рэчы Паспат-тай Сташслау Аугуст Корпус кляштара змураваны у 1593—96, касцел св Э?фе-мц (архиэкгар Я М Бернардон:) асвя-чоны ? 1595 Вежа над касцелам пабудавана у 1720-я г , уваходная званща — у 1760-я г У 1877 кляштар скасаваны, апошшя 20 манашак высланы ? Вгльню 1 Гродна, будыню адцадзены пад Няс-
347
НЯСВ1ЖСК1
HflcebKOd кляштар бенедыкцЫак. 3 малюнка Н Орды 19 ст
вжскую настауюцкую семгнарыю У 1920—45 кляштар зноу дзейшчау Цяпер у комплексе Н к б размешчана пед вучылипча Аляксандр Ярашэвт
НЯСВ1ЖСК1 КЛЯШТАР БЕРНАР ДЗ!НЦА5^ Дзейшчау у 1598—1864 у Нясвжы Засн М К Радзшыам (С1рот-кам) па вол1 сваей памерлай жоню Галыша Эуфемн (з Внпнявецюх), якая завяшчала на пабудову кляштара даход ад маентка Карэлны С1ротка перадау бернардзшцам даход ад маентка Чано вны, агарод у 3 марп i 20 прутоу, 28 мартов лугоу 1 5 валок, 6 мартов лесу у иаваколлях Нясвжа У 1617 Я Ю Радзь вш да$? кляштару млын, сажалку 1 лес каля Пагарэлага Касцел св Кацярыны
НясЫжск! кляштар бервардзЬоцаУ 3 карты 1750-х г
(названы у памяць памерлай дачю М К Радзхвхла, у 1603 асвячоны пшене гам бтскупам Б Войнам) i корпус кляштара пабудаваны па праекце пальян архтгэк-тара Я М Бернардом У 17 ст да касце-ла прыбудаваны каплщы св Францыс ка 1 св Ганны 3 1628 пры кляштары працавала школа тэалош, у 1654 заменена на школу фгласофц У 1655 кляштар спалены, да 1662 адбудаваны У 1731 школа адноулена, дзейшчала да 1864 У касцеле знаходзипся надмагоип фундатарау з вядомых магнатах i шля-хецюх родау Статуя «Укрыжаванне» Л1-чылася цудадзейнай Прь касцеле дзейшчал! 3 брацгвы У 1793 касцел св Кацярыны 1 корпус кляштара цалкам згарэл!, у пач 19 ст касцел нанова пабудаваны у класшыстычным стыл!, вутлавы камень закладзены бюкупам Дэдэркам у 1802 У 1804 у кляштары было 15 манахау, 12 студэнтау, у б-цы — 1199 кшг У 1864 няевгжекш бернардзшцы абвшавачаны у падтрым-цы паустання 1863—64, i кляштар быу закрыты (перададзены ваен ведамству) Манахау выслал! у Крэтынгу (Лива), Кшбарауку (прыгарад Мазыра), Гара-дзппча 1 у Нясв1жск1 кляштар дамшисан-цау У 1870 касцел пераабсталяваны пад Георпеускую царкву, у 1950-я г разбуравы
Jlim Klasztory bemardynskie w Polsce w jej granicach historycznych Kalwana Zebrzydowska, 1985 S 228—233 Аляксандр Яраисэвм
НЯСВ1ЖСК1 КЛЯШТАР ДАМ1Н1-K АН ЦАУ Дзейшчау у 1672—1877 у Нясвжы Засн у 1672 падчашым сма ленсюм Б Баканоусюм i М К Радз1В1 лам, яю, верагодна, выдзелху месца для пабудовы кляштара У 1842 кляштару належала 268 валок зямл1 i 12 тыс руб кашталу 26 8 1680 асвячоны мураваны, 3-нефавы, з 2-вежавым фасадам касцел Яна Хрысцщеля Яго скляпенш 1 сцены
был! размаляваны вядомым мастаком Д Гесюм У алтары знаходз1уся абраз Маш Божай Ружаннавай, яю лшыуся цудатворным Да касцела прымыкау 2 павярховы мураваны корпус кляшта ра Пасля закрыцця у 1773 Нясвжскага езугцкага калегсума дамшжанцы утрым Л1вал1 пры с ваш кляштары пмназшныя школы, пазней павятовыя (зачынены у 1835) У апошш перыяд юнавання кляштара сюды адпраулял! ксяндзоу, яюя не хацел1 правщь 1мшу на рус мове У 1877 скасаваны, касцел перабуда-ваны у правасл храм Будыню кляштара да нашага часу не захаватся
Лт Сыракомля У Вандроук! па ма-1х былых ваколщах Пер з пол Мн, 1992
Аляксандр Ярашэвш
НЯСВ1ЖСК1 ПАВЕТ 1снавау у канцы 18 ст 1 У 1920—40 Створаны у 1793 у межах Мшскай губ Рас 1мперы1 Цэнтр — г Нясвгж Скасаваны 12(23) 12 1796 Зноу утвораны 29 7 1920 у Мшскай губ БССР Уключау 12 валасцей I авязнянскую, Гарадзейскую, Грыцэвщкую, Клецкую, Ланскую, Ма-пльнянскую, Пацейкаускую, Свержан-скую, Сшяускую, Сноускую, Цтмкавщ-кую, Цялядавщкую 6 8 1920 да павета далучаны Жухавщкая i М1рская вол Навагрудскага пав 3 18 3 1921 у складзе Полыпчы, за выключэннем Мапльнян-скай вол , частак Пацейкаускай, Ц1мка-вщкай 1 Цялядавшкай вал 3 4 12 1939 у БССР, у Баранавщкай вобл 15 1 1940 скасаваны, утвораны Нясвгжаа раен, частю тэр павета адышл1 Ганцавщкаму, Капыльскаму, Клецкаму, Навагрудска-му, Стаубцоускаму 1 Уздзенскаму р нам
НЯСВ1ЖСК1 РАЁН Размешчаны на ПдЗ Мшскай вобл Пл 0,9 тыс км2, нас каля 45 тыс чал (1998) Цэшр — г Нясвгж Паун ч тэрыторьп раена размешчана на Стаубцоускай раунше, пауд — у межах Капыльскай грады Працякаюць рэю Уша, Тур’я, Лань, Сноука Пад лесам 10% тэрыторы! Праходзяць чыгунка i аутадарога М1НСК—Брэст, аутадароп на Баранавз-чы, Капыль, Клецк, Навагрудак, Слуцк, Стоубцы
Утвораны 15 1 1940 у складзе Баранавщкай вобл 12 10 1940 падзелены на 17 сельсаветау Астроусю, Быхаушчынсю, Гарадзейсю, Грыцкавщю, карцэвщю, Качановщю, Квачоусю, КазлоУсю, Ланею, Л1ПСК1, Лысщю, Лявонавщю, Наваселкаусю, Пагарэльсю, Сейлавщю, СноУсю, Юшавщю, утвораны г п Гара-дзея У Вял Айч вайну з чэрв 1941 акушраваны ням фашыстам1, яюя загубил у раене 10 тыс чал , дзейшчал! партыз брыгады 27-я 1мя Чапаева, 300-я 1мя Варашылава, асобны атрад 1мя Жданава, Нясвжсюя райкомы КП(б)Б i ЛКСМБ Раен вызвалены у пач лшеня 1944 войскам! 1-га Бел фронту у ходзе Беларускай аперацыг 1944 3 8 1 1954 у Мшскай вобл На 1 1 1998 у раене 124
348
НЯСВ1ЖСК1
нас пункты, утл 1 горад, гар пас Га-радзея, Гарадзейсю гарпассавет, 13 сельсавета^ Астроусю, Гарадзейсю, Грыцкавщю, Казлоусю, Карцэвщю, Ланею, Лшсю, Лявонавшю, Навасел-каусю, Нясвжсю, Сейлавщю, Сиоусю, Юшавщю, 1 саугас Працуюць прамысл прадпрыемствы крухмальны з-д (Сноу), торфабрыкетны з-д (Каралш), райаграпрамтэхшка (в Рудаука), 15 сельгаспрадпрыемствау У раене 15 ся-рэднк, 7 базавых, 5 пач , 3 музычныя, 1 школа-штэрнат, 18 дашкольных уста-ноУ, 40 б1бл1ятэк, 9 юнаустановак, 15 дамоу культуры, 23 аддз сувяз1, 3 баль-нщы, 5 амбулаторый, 22 фельч -аку-шэрсюя пункты, Нясв1Жск1 гкторыка-краязнаучы музей Раенная газ «Чырвоны сця» Помнж археалогн — гарадз!-шча у в Качановны Маплы ахвяр фашызму У в Вялткая Лысща, Еськав!-чы, Раковны, брацюя моплю салдат рус арми 1-й сусв вайны i сав вошау 1 партизан (в Сноу) Помнна землякам, што запнул! У Вял Айч вайну (Аношю, Высокая Лша, Грыцкавггы, Казлы, Лань, Лявонавшы, Новыя Наваселю, СалтанаУшчына, Саская Лшка, Юшав1-чы) Помшю архпэктуры касцелы 18 ст (Сноу) 1 19 ст (СалтанаУшчына), цэрквы канца 18 ст (Вялпсая Лша), канца 19 — пач 20 ст (Кунаса), М1ка-лаеУская мяжы 18—19 ст (МацылеУ-шчына), Казьмадзям’янауская 1836
(Новы СноУ), Раства Багародзщы 1844 (АстроУю), Трощкая канца 19 ст (Лань), сядз1ба 19 ст (Вялхкая Лша), сядз1бныя дамы 19 ст (Заазер’е, Новы Сноу), палацава-паркавы ансамбль 19 ст (Сноу)
НЯСВ1ЖСК1 ТЭАТР РАД31ВЕ1АУ прыдворны тэатр кн Радзшыау у 1740—91 3 1746 пры кн ФУ Радз1В1Л юнаваУ як аматарсю у спектаклях разам з прыгонным! спевакам!, танцорам!, музыкантам! Удзелыпчал! члены кня жацкай сямТ, шляхта, кадэты няевнк-скага корпуса (першы спектакль — «Узор справядлиаасщ») Паказы У супра-ваджэнн! капэлы Радзившау ад бывал 1ся У спец будынку — «камедыенгаузе» (пабудаваны у 1747—48, арх К Жданова), яю стаяу за замкам на беразе штучнага вадаема на р Уша Паводле швентара 1767, цэнтр памяшканнем тэатра была вял партрэтная зала, выра-шаная амфиэатрам, у якой размяшчал1-ся ложы УздоУж адной з бакавых сцен стаяла доУгая лава Сцены i столь бьип аздоблены размаляваным! палатняным! шпалерам! Сцэна была адгароджана ад залы жоутай тканай заслонай з выявам! герба Радз1В1лаУ 3 абодвух бакоу ецэны бьип хоры для капэлы Тэатр залу ас-вятлял! 53 металкныя литары Спек-такл! ставился таксама у Альбе (прад-месце Нясвгжа) пад адкрытым небам у «зяленым тэатры» i у палацы «Кансаля-цыя» (пабудаваны у 1748, арх М Педэ-Ш, перабудаваны у 1770-я г , арх Л Лут-нщю, рэстаурыраваны у 1809 М Цэйз1-
кам, не збярогся) Спектаюп стаи на польск, тгальян , ням , франц вах У рэпертуары творы ФУ Рал камедьп «Дасцшнае каханне» (1 «Убачанае не мшае» (1749), «И Фартуны» (1750), трагедш «ЗолатауДм| Н1» (1750), «Несумленнасць у паспИ (1751), оперы «Сляпое каханне не змМ жае на вышю» 1 «Шчасливае няшчасЯН (1752) 1 шш , перакладзеныя i перддИ леныя Ф У Радз1В1л творы МальмН Вальтэра, балеты, пантамшы У ШЯВ 62 кн М К Радз1В1л Рыбанька папсгаМ трупу нанятым! акцерам!, ствары? пД| капэле музычную (з 1751), вакальнуДИ 1751), балетную школы (з 1758) 1 дЦ кестр нар шструментаУ (т зв скую музыку»), павялмыУ прыдворад| капэлу У гэты перыяд тэатр набыУ nil фесшны характер i стау прыдворньйД Рэпертуар папоУнгуся творам! ФдИЦ Д31В1Л, камедыям! Мальера. Валыэй|| С Мыцельскага, В Ржавускага, пад||И| 1 ням Каминым! операм! i балетайЯИ атр выязджау у Слуцк (памж 17§И| 59), Белае (1753, 1761), Жоукву (17Я Алыку (1753, у 1755 працавау у «новдН тэатры») Пры кн КС Радзшшу 1аД Каханку у складзе тэатра (1762—64.) 1777—86) была драм трупа акцераУ п«1 юраунщгвам Л Перажынскага (з 17ЯР сярод акцерау К Аусшсю, В Ясшси Я Закжэусю, М ВерняруУна, М Пера жынская, Т Маруноуская, М Лазанская а таксама група пальян спевакоу, новы склад капэлы (44 чал , з 1780 капель майстары Я Голанд, Дж Альберцш1), ба лет (больш за 20 прыгонных танцорау балетмайстары з 1750 Л Дзюпрэ, з 1761 АПуцШ!, з 1762 ЯАл1Уе, з 1779 А Лои ка 1 Г Петынещ) 3 1786 тэатр працавау нерэгулярна За 50 гадоу юнавання ен перажыу эвалюцыю ад аматарскага и прафестйнаьа, стварыу свой арыпналь ны рэпертуар, падрыхтавау вял трупу прыгонных артыстау-беларусау, мнопя з яюх пазней працавал! у прафес гарад сюх тэатрах i капэлах
Лт Барыша? Г1 Тэатры Радаиыа?? Яясвскы 1 Слуцку // Псторыя беларускага тэатра Мн, 1983 Т 1
НЯСВ1ЖСК1Я ПАЛКЕ вайсковыя фар: мфаванн! у рас арми у 19—20 ст
Нясв1жск1 караб1нернЫ полк, юнавау у 1817—33 СфарМ1рава ны 7 12 1817 у складзе Лтоускага асоб нага корпуса У 1825 у гонар перамоп русюх войск пад Нясвжам у вайну 1812 названы Нясвжсюм карабшерным пал ком 3 1825 у складзе Зводнай гвардзей скай 1 грэнадзерскай дывии Лпоускага асобнага корпуса, з 1830 — 6-га пях корпуса Полк удзельшчау у задушэнш паустання 1830—31 У im служьиц аф1 цэры-дзекабрысты, члены т-ва ваенных сяброу М Ф Вхльканец i П I Гофман У 1833 расфарм1раваны
Нясв1жск1 4-ы грэна-дзерск! полк, юнавау у 1857— 1918 Створаны на аснове 2-га Егерска-га палка пад назвай Нясвгжсю 4-ы грэ-надзерсю генерал-фельдмаршала князя Барклая-дэ Тол! полк (у гонар перамоп русюх войск пад Нясвжам у 1812) Полк удзельшчау у руска-турэцкай вай
не 1877—78, вызначыуся пры штурме Аладжынсюх вышынь i крэпасщ Карс, у 1 ю сусв вайну на Зах фронце ваявау у складзе 3-й армн на Палессг, у кастр 1914 адбтвау наступление 11-й аустра-венгерскай армп У крас —мат 1916 разам з Грэнадзерсюм корпусам пераве-дзены на Баранавгцю напрамак, дзе удзельшчау у баявых дзеяннях супраць ням войск 1 3 1918 расфармзраваны паводле Указа сав Урада
Лт Иванов К> С Несвижский 4-й гренадерский генерал-фельдмаршала князя Барклая-де-Толли полк // Иванов Ю С Боевая летопись белорусских полков Мн , 1994, Керсновский А.А. История русской армии М , 1993 Т 2 С 19—20
Шамьль Бекщнееу
НЯСЁЦК1 (Niesiecki) Каспар (31 12 1682, Вял Польшча — 9 7 1744), польсю псторык, генеалог ВучыУся У езущюх навуч установах у Кракаве, ЛюбЛше, Луцку, Кросне, Яраславе У 1699 устушУ у ордэн езупау, з 1710 свя-гар Выкладау у навуч установах у Быд-киичы, Хойнщах, Калины 3 1715 пра-паведнгк у Раве Мазавецкай, Кракаве, Люблше, Калины, Львове, Краснаставе, г 1724 загадваУ у Краснаставе езутцкай духоунай семшарыяй i касцелам (з пе-рапЫнкам у 1740—41, кал! Узначальвау шляхецю канвткг у Сандамтры) СклаУ гербоушк «Карона польская» (т 1—4, 1728—43), генеалапчныя артыкулы якога заснаваны на багатым, крытычна апрадаваным арх1Уным матэрыяле Праца змяшчае дзярж гербы Польшчы 1 ВКЛ, ваяводстваУ, стсы манархаУ Рэвы Паспалпай, сенатарау, мшгстрау, маршалкаУ Пасольскай гзбы 1 трибуналу Асн месца адведзена вогасу шля-хецкгх гербау i радаводау, утл бел родау Звестк! некат артыкулау выклгкалг судовыя спрэчю з магнатам! 1 шляхтай 3 часам праца набыла аутарытэт даку-ментальнай крынщы i выкарыстоУвала-ся для пацвярджэння шляхецюх правоу у рас 1 аУстрыйскай частках былой Рэчы Паспалпай пасля яе падзелау У 19 сг гербоунгк з дапаУненням! А Нарушэ-шча, I Красщкага, I Лялевеля, звесткамг з шш крынщ перавыдадзены Я Н Ьаб-роускгм пад назвай «Польсю гербоушк» (т 1—10, 1839—45, перавыд 1979)
НЯС1ЛАВ1ЧЫ, стаяню каменнага 1 бронзавага вякоу каля в Нястлавиы Дгятлаускага р-на Датуюцца 6—1-м гыс да н э Пры даследаваннг знойдзены ланцэтападобныя вастрыт, пласцш-К1 разцы, нуклеусы, керамтка розных этапаУ неманскай культуры i шнуровой kepoMiKi культуры Выяулены рэштю аг-шшчаУ-кастрышчаУ i агшшчау, выкла-иеных камяням!
НЯСТАННАЕ, у ВКЛ штраф на ка-рысць ютца 1 суда за няяуку на суд па нершай позве Н плашУ пазваны, кал: ta не мог спаслацца на сур’езную пры-чыну. якая перашкодзтла з’явщца Паводле Статута ВКЛ 1588 Н складала 4 Капы (гзн 240) грошай 1стцу i 1 калу — суду
А А Нячаеу
НЯТЫЛЬКШ Аляксандр Траф1мав1ч (н 18 5 1922, в Лапацша Гомельскага пав, цяпер Гомельсю р-н), бел псторык Д-р пет навук (1976) Скончыу Мтнскт пед 1Н-т, Рэсп парт школу пры ЦК КП(б)Б (1949) Удзельнгк Вял Айч вайны 3 1946 на парт рабоце У Пгн-скай вобл, нам заг аддзела Мшскага абкома КПБ У 1956—90 ст навук су-працоушк 1н-та псторыг партыг пры ЦК КПБ Асн тэматыка даследаванняу — Кастр рэвалюцыя 1917, грамадз вайна г ваен штэрвенцыя 1918— 20, сацыялтст шдустрыялтзацыя, навук-тэхн прагрэс у прамысловасщ у пасляваен перыяд, пстарыятрафтя псторыт КПБ г БССР Адзш з аУтарау ка-лекгыуных прац «Ггсторыя Мшска» (1957), «Нарысы псторыт КПБ» (ч 2, 1967), «Нарысы псторыг прафсаюзау Беларуст» (1970), «На чале навукова тэхнгчнага прагрэсу 3 вопыту работы КПБ (1959—1977 гг)» (1979)
Тв Пинск Ист очерк. Мн , 1961, В борьбе за индустриализацию Мн , 1970, Осу ществление ленинской политики индустрии лизании в Белоруссии (1926—1941 гг) Мн 1979
НЯФЁД Уладзгмгр 1ванавгч [14(27) 1 1916, г Шахты Растоускай вобл — 23 4 1999], бел тэатразнавец, педагог, птсьменнгк Чл -кар Нац АН Беларусг (1972), д-р мастацгвазнаУства (1963), праф (1964) Засл дз мает Беларусг (1975) СкончыУ Маскоусю дзярж гн-т псторыг, фшасофп г л-ры (1940) Працавау ва Упрауленш па справах мастац твау пры СМ БССР (у 1942—47 нач аддзела тэатраУ) 3 1951 у АН БССР з 1954 заг сектара мастацтва 1н-та л-ры г мастацтва, з 1957 заг сектарау тэатра г юно, збору помнгкау псторыг г культу ры Беларуст, з 1977 заг аддзела тэатра, з 1988 гал навук супрацоУнтк аддзела тэатральнага мастацтва 1н-та мастац-твазнауства, этнаграфп г фальклору гмя К Краптвы Адначасова выкладчык Бел тэатр -мает гн-та (1947—90) 3 1940 даследуе пытаннт псторыт, тэорыт г су-часнай практыкг бел тэатра, праблемы драматурги г творчаецт майстроУ ецэны Значны яго уклад у падрыхтоуку кадрау
№ ту
НЯЧАЕУ И
тэатразнаУдаУ АУтар аднаактовых п’ес Дзярж прэмгя БССР 1966 за кнгп «Тэ атр у вогненныя гады» (1959), «Сучасны беларусю тэатр (1946—1959)» (1961), «СтанаУленне беларускага савецкага тэатра, 1917—1941» (1965) Адзш з аУта-раУ «Гтсторыг савецкага драматычнага тэатра» (т 1—6, 1966—71), аутар раз-дзелаУ г гал рэдактар «Гтсторыг беларускага тэатра» у 3 т (т 1—2, 1983—85)
Те Шлях беларускага савецкага драматыч нага тэатра Мн , 1954, Народны артыст БССР УI Уладамгрсю Мн , 1954, Народны артыст СССР П СМалчанаУ Мн 1958, Бе ларусю тэатр Нарыс псторыг Мн 1959, Бе ларусю акадэмгчны тэатр тмя Я Купалы Мн , 1970, Беларусю тэатр гмя Я Коласа Мн 1976, Ггсторыя беларускага тэатра Мн 1982 Николай Ковязин Жизнь и творчество Мн , 1990, 1гнат Буйшцкг — банька беларускага тэатра Мн , 1991, Францгшак Аляхновгч Тэатральная г грамад -палгт дзейнасць Мн , 1996 Таццяна Гаробчанка
НЯЦЁЦК1 Язэп Сцяпанавтч (1883, Шчучын — 7), дзеяч бел нац г рэв руху, адзш з заснавальнгкау КП(б)Б Кт-раУнтк бел сацыялтст грамады г Бел бежанскай камтец у Гомелг, старшыня гал выканкома Палескгх чыгунак (1918) У маг 1918 ктраУнтк дэлегацыт гомельсюх чыгуначнгкау г прамыслоу-цау ва Урадавыя органы Укр Нар Рэс-публгкт У чэрв 1918 прызначаны на-меенгкам Нар сакратарыята БНР на Гомельшчыне г Палессг У жн 1918 арыштаваны ням акупац Уладамт за Удзел у забастоУцы гомельсюх чытунач-нткау 3 восенг 1918 у Маскве, старшыня Бел чытуначнай грамады, дзеяч Бел секцый пры ЦК РКП(б) Удзельнгк канферэнцьн бел секцый РКП (б) (21— 23 12 1918), на якой выстушу з абгрун-таваннем тэт спалучэння камунгстыч-на-сав г бел нац -вызв рухаУ у Беларуст, супраць гдэалопт г пракгыю «за-ходнерустзму» з боку Аблвыкамзаха Выказвауся за нац -дзярж самавызначэнне Беларуст як сав рэспублтю У фе-дэрацыг з РСФСР г тнш сав рэспублт-камг на тэр Рас гмперыг, за «беларусг-зацыю савецкай улады на беларускгх землях» г вяртанне у афщ Ужытак эт-нгчнай назвы «Беларусь» замест «Заход-няя вобласць» г «Заходняя камуна», падкрэслтваУ, што да камунтзму «можна прыйсцт толью праз нацыяналгзм» У 1921—Т1 у Мшску, пам нач аддзела Зах чыгуню, чл Бел рабочага клуба Далейшы лес невядомы
Те Белорусское движение в Гомельском уезде // Бел слово 1918 15 крас
Лип Т у р у к Ф Белорусское движение Репринт Мн , 1994, Лебедзева В Беларуская Народная Рэспублтка г Гомельшчына // Гомел ведамасщ 1994 25 сак, Яе ж Год 1918 барацьба за Гомель // Бел пет ча-соп 1995 JN° 1
Юрка Васиеуск1, Алексеи Каука
НЯЧАЕ^ Арсен Аляксеевтч [27 11(10 12) 1910, в Блеучыцы Слуцка-га пав, цяпер Капыльскага р-на —
н
350 НЯЧАЙ
7 4.1989], Герой Сав Саюза (1946) Скончыу ваен школу у Пухавнах (1939) У Вял Айч вайну з 1941 на Волхаускчм, Леншградсюм, 1-м Прибалт , 2-м 1 1-м Бел франтах, удзельнтк прарыву блакады Леншграда, вызвалення Пскоускай вобл , Эстонн, Латвп, ба-ёу ва Усх Пруса Камандзф гаубшнай батарэ! ст лейтенант Н вызначыуся У 1945 у баях за Берлш 24 крас яго бата-рэя адбша контратаку ворага, захапхла квартал горада Да 1971 на сав , парт 1 гасп рабоце
НЯчАи 1ван (?—пасля 1669), палкоУ-Н1К казацкага запарожскага войска у Беларуш у час вайны Расп з Рэччу Пас-палтай 1654—67 Са шляхецкай сям’1 з МсцюлаУскага ваяв, якая перад паустаннем 1648 на Украше перасялшася у КгеУскае ваяв Жанаты з дачкою Б Хмяльнщкага Стэфашдай У 1649 у брацлаусюм палку, яюм камандавау яго брат Дан1ла У 1650—54 казацю прад-стаУн1К пры двары крымскага хана У 1655 удзельшчау у аблозе Старога Быха-ва У войску I Залатарэнкг. Стращушы надзе! на поспех, казаю адьпшп на Ук-ратну, паюнуушы у Беларуш Н 1 частку войска 29 1 1656 Хмяльнщю прызна-чыу Н «палкоУн1кам беларусюм» У 1657 Н узяУ Стары Быхау, яго полк ма-сава папауйяуся бел насельнщтвам, у асн сялянам! На словах падпарадкоУ-ваючыся царскаму ураду, на справе Н. праводз1У паллтыку, выгодную гетман-скай Украше, наюраваную на пашы-рэнне яе тэрыторыц масавае аказачван-не сялянства Царскт урад, занепакоены дзейнасцю Н, прымау меры для вывя-
Ф М. Нячай
дзення яго войска з Беларуш, аднак безвынткова У 1658, услед за 1.Выгоу-сюм, Н адкрыта перайшоу на бок Рэчы Паспалпай Атрады Н. дзейшчал! у Ар-шансюм, Дубровенсюм i Маплеусюм пав. У лит. 1658 Н. зраб1у 2 няУдалыя спробы Узяць Маплеу У снеж 1658 па-цярпеу паражэнне ад рас войск каля в Благовтчы Мазырскага пав, 11.3 1659 — каля Мсщслава Пасля узяцця рус войскам Старога Быхава (у ноч на 4 12 1659) трашу у палон i ад-праулены у Маскву 6 10 1660 сасланы У Табольск Вядома, што, вярнуушыся са ссылка, М у 1669 неаднаразова ездз1у на Украшу да гетмана Дарашэню У якасш палкоУнжа лп казацкага палка Далейшы лес невядомы
Лгт Похилевич ДЛ Белорусское казачество // Питания icropn СРСР Львш, 1957 Вып 6, Мальцев АН Россия и Белоруссия в середине XVII в. М , 1974
Вааль Мялешка
НЯЧАЙ Федар Макаравм [24 2(9 1905, в Дзяражычы Рэчыцкага шк Мшскай губ , цяпер у ЛоеУсюм р-не Ч 17 12 1990J, бел псторык Д-р пег. ffi (1965), праф (1966) Скончыу РастоЗД пед ш-т (1937). Працавау дэканам ЙЯ ф-та (1941—43), нам дырэктара W вашскага пед ш-та (1943—45) 3 194м БДУ Дэкан пет ф-та (1946—53), кафедры исторьи стараж свету (19' 55), кафедры псторы! стараж свет сярэдшх вякоу (1961—77) У 1977-праф гэтай кафедры Навук працы псторы! Стараж Рыма
Те Рим и италики Мн , 1963, Образга i ние римского государства Мн , 1972
Пётр Баранов и НЯЧЬ1СЦ1К1, зборная назва дэмапа-и пчных гстот у стараж. вераваннях усх славян Як правша, гэта уяуныя варо жыя сшы, як!я шбыта жывуць у баю тах, гушчарах (чэрщ, злыдш, вадзянш) хатах (дамавйа), хлявах (хлеунпа), ivm нах (гуменн1ю), еунях (еунш), лясах (лесавна, русалкг) i шш. 1снавала такса ма павер’е у ведзьмау, яюя усялямся у чалавека 1 рабип яго шкодным для лю дзей 1 свойскай жывелы Ведзьмаю 1 »с дзьмы шбыта мел! звышнатуральную и лу насылаць хваробы, нярэдка з фатам ным вышкам Гэта знайшло адлюстра ванне у бел казнах, асаблша мгфалапчных, прымауках, былнках i 1нш вшах фальклору Ёсць выпади, ка Л1 Н дапамагаюць чалавеку, кал! алом Hi перахггрыць злую сшу (казю «Чорт i баба», «Чорт 1 пастух») М Я Ннафароу сю адзначае, што Ужо У яго часы (пач 20 ст ) людз! нераставал! баяцца «нябач ных ворагау» Гл таксама Дэманалоггя
Лгт НиКифоров с кий НЯ Нечис тики Свод простонар в Витебской Белорус сии сказаний о нечистой силе Вильна, 1907 С е ржпут о У с Ki АК Прымх! i забабопы беларусаУ-палешукоУ Мн , 1930
Вааль Бандарчык
351
ОДЭРБОРН
О шаснаццатая лггара бел алфавита Паходзтць з юрылщкага О («он»), што ,'зшкла на аснове грэка-втзантыйскай /стаунай О («омшрон») У старабел граф1ку пераишла са стараж -рус пюь-менства Абазначала галосны тук «о» пасля цвердых зычных («народъ», «столь») Мела таксама лзчбавае значэнне «севдзесят» У рукашсах 14—17 ст у .увял з функцыянаваннем розных шсь мовых школ 1 выкарыстаннем розных гыпау шсьма (устау, пауустау, скоратс) ужывалася у некальюх варыянтах, яюя памагаюць вызначаць час 1 месца напт-сання помшкау У 16 ст акрами рука-шснай набыла друкаваную форму Па-чынаючы з Ф Скарыны, стала адрознт вацца малая т вялткая, хоць ужыванне вял лггары ва уласных тменах, геагр назвах 1 у пачатку сказав не было яшчэ паслядоуным Паралельна з ей для абазначэння гука «о» пераважна У пачатку слоу выкарыстоувалася лгтара <в (<оть», лнбавае значэнне «восемсот»), утвораная на аснове грэка-втзантыйскай ® («амега») олово, оратт У сучаснай бел мове лттара «О» абазначае лабтялт-заваны галосны гук «о» задняга рада ся-Кдняга пад’ему У пачатку слоу 1 пасля цвердых зычных пад нацюкам («Орша», йродны») Бывае вялткая 1 малая, мае уукашсную 1 друкаваную формы Пры ЗЙастфткацыйным падзеле мае значэнне «шпиатшаты» (група «О»), пры лтчбавай нумарацыт — дадатковае значэнне для размежавання прадметау пад адным ну-марам (шыфр № 5о) Аляксандр Булыка
бБАЛЬ, гарадсю паселак у Шумтлтн-ск1М р-не, на р Обаль Чыг ст на лшп Вщебск—Полацк, на аутадарозе Вт-цебск—Полацк За 23 км на ПнУ ад Шумшна 3,9 тыс ж (1998)
Упершыню Упамшаецца у пет крынт-цах у 1503 як сяло У Полацюм ваяв ВКЛ Належала Зяновтчам 3 1772 у Рас шперьп 3 пач 19 ст цэнтр Петра-паулаУскай вол Полацкага пав Росту О садзейнтчала пабудова Рыга-Арлоу-скай чыгуню (1886) У канцы 19 ст У О былт царк -приходская школа, вадзяны млын, бровар У пач 20 ст — 30 ж 3 1922 пачау выпуск прадукцыт торфаза-вод тмя ДаУмана 3 1924 О — цэнтр сельсавета Строцтнскага (з 1961 Шумт-лшекага) р-на У лют 1924 у б маентку адкрыта школа еял моладзт 8 12 1924 аршнвавана камсам ячэйка з 15 чал (да пач 1927 мела 106 членау) У час лям фаш акупацьп О у Вял Айч вайну дзейшчала Обалъскае камсамольска-маладзежнае падполле У снеж 1962 — 1Ш 1966 О у Полацюм р-не 3 30 9 1968 гар паселак Брацкая мапла сав вошау, яюя запнулт У Вял Айч вайну, мапла ахвяр фашызму Помшк падпольшчыкам, помнтк архттэктуры 19 сг — сядзтба Цэнтр калгаса «Обаль-скт» Працуюць керамтчны з-д, торфа-црадпрыемства, ляснштва У О сярэдняя т муз школы, дзщячы сад, Дом культуры, музей камсамольскага падполля, 2 б-ю, бальнтца Галта Новкава
ОБАЛЬСКАЕ КАМСАМОЛЬСКА-МА-
ЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПОЛЛЕ («Юныя мс цтуцы ») Дзейшчала з пач 1942 да жн 1943 у Строцшсюм р-не Створана па тнтцыятыве Строцшсюх падп рай комау КП(б)Б т ЛКСМБ з моладзт пас Обаль, весак Ушалы, Зут, Масцтшча, Ферма Аб’ядноувала каля 40 чал , мела
О М 0 6
1 2 3 4 5
о 0о Оо
6 7 8
Й Оо Оо
9 Ю 11
Лттара «О» 1 — устау 11 ст , 2 — паУустаУ 15 ст , 3 —пауустау 16 ст , 4 — пауустау 17 ст , 5 — скорашс 15 ст , 6 — скорашс 16 ст, 7 — скорашс 17 ст, 8 — шрыфт Ф Скары ны 16 ст , 9 — шрыфт Статута ВКЛ 1588 10 — друкаваная 17 ст , 11 —грамадзян-ская 18 ст
Н
3 групы (Обальскую, Масцтшчанскую, Ушальскую) Узначальвау падполле камсам к-т Е С Зянькоеа (сакратар), Н А Азолша, М С Дзяменцьева, У I, IB т Я Я Езавттавы, М П Лузина, 3 М Портнова, В М Шашкова Пад-полыпчыю здабывалт т перадавалт партизанам зброю, медикаменты, развед-даныя пра размяшчэнне варожых войск, рух эшалонау, забяспечвалт партыз разведчыкау дакументамт, рабтлт дыверстт на аб’ектах ворага, знтшчалт яго тэхнтку, вялт палтт аптацыю сярод насельнштва, распаусюджвалт лтстоую т зводю СаУтнфармбюро Дзякуючы звесткам падпольшчыкау сав самалеты знтшчылт на чыг ст Обаль 4 эталоны з танкамт, пасля узрыву вадакачю на гэ-тай станцыт 11 ням вотнсюх эшалонау былт затрыманы тут на некалью дзен, у вышку падрыву цыстэрны на ст ЛоУжа згарэлт эталон з боепрыпасамт, будынак станцыт, прадуктовы склад Усяго падполыпчыю учынтлт 21 дыверстю (спалтлт льнозавод, птлараму, электра-станцыю, некалью мастоу т тнш ) Гттле-рауцы арыштавалт т пасля катаванняу расстралялт амаль усе юраунтцтва арг-цыт т мнопх падпольшчыкау, тыя, хто пазбег арышту, пайшлт да партызан Зяньковай т Партновай прысвоена звание Героя Сав Саюза У гонар падп арг-цыт у Обалт пастаулены помнтк У 1965 створаны Музей Обальскага камса мольскага падполля Paica Чарнаглазава
ОДРСК, горад, яю упамшаецца у «Па-вучаннт» Уладзтмтра Манамаха У сувязт з яго паходам на Полацк у 1078 3 Я Да-ленга-Хадакоуск1 выказау меркаванне, што О знаходзтУся на р Адроу (правы прыток Дняпра), на Аршаншчыне, але гэта не пацверджана раскопкамт Рус псторык М М Карамзтн лтчыу, што у крынтцы памылкова наптсана Одрьск замест Дрьютеск (Друцк)
6ДЭРБОРН (Oderbom) Пауль (каля 1555, Барт у Зах Памор’т — 1604;, дзе яч лютэранскай царквы у ВКЛ, птсь меннтк 3 1577 служыу прапаведнткам у Втльш, удзельшчау у рэлтг диспутах т палемтчнай пераптецы з прадстаунткамт тнш канфестй ВКЛ, у т л з Я Ласщкгм У 1582 выдау у Ростаку (Германтя) на лац мове трактат «Апавяданне пра рэ-лтпю г звычат русктх», у яктм выклау свае уражаннт ад побыту т рэлтг жыцця беларусау т русктх, адным з першых сярод зах -еурап аутарау ужыу назву «Бе лая Русь» у дачыненнт да ПнУ Беларуст Трактат О перавыдавауся разам з па добнай па назве т змесце працай Ластц кага т у складзе выданняу камптлятыу нага зместу У 1587 у Гродне вттау аб ранне каралем польсюм т вял князем ВКЛ Жыпмонта III, атрымау ад яго па саду лютэранскага пастара у Рызе Паз ней служыу пастарам у сталтцы Курлян дыт Мттаве
352 ОКРАИНА
Те De Russonim religions et ntibus narratio // Histonae ruthemcae scnptores exten saeculi XVI Berohni et Petropoll, 1842 T 2
Алесь Белы
«ОКРАИНА», штодзенная грамадска-палп 1 лпаратурная газета л1беральна-радыкальнага юрунку Выдавалася з 30 7(12 8) 1907 да 25 5(7 6) 1908 у Мшску на рус мове Рэдакгар-выдавец Л I Глоба-Мтхайленка Развшала праг-раму забароненай газ «Жизнь провинции» Цэнзура харакгарызавала яе як выданне «рэзка апазщыйнага юрунку без ясна i пэуна вызначанай праграмы якой-небудзь партьп» Друкавала апош-юя звестю, артыкулы трамадска-палгт 1 Л1т мает зместу, белетрыстыку, паэзпо, мясц хрошку, рэкламу, йю страны! Крытыкавала урадавую палпыку П А Сталышна, злоужыванш мясц упад, выступала супраць дыскрымшацьл «шшародцау» (палякау i яурэяу) Рэдак-цыйныя арт «Рэвалюцыя 1 халера» (31 7 1907), матэрыялы пра шшянаж рэ-дактара газ «Минское слово* 1 лщэра мшеюх чарнасоценцау Г К Шмща, «Па-лпыка 1 пастыры» (11 9 1907), верш-фельетон «Шпж» (23 9 1907), АСюр-мунта «Паклешнкам, «псторыкам» мшскай вышукной газеты» (8 9 1907) 1 шш садзейн1чал1 дыскрэдытацьн рэакц Ус-крашнага саюза рус народа, выключэн-ню яго лщэра Шмща з Дзярж думы на аснове прытавору Сената (6 2 1908)
Праблемам пстарыяграфп, исторьи, культуры прысвечаны даследаванне Д Бохана «Польская народная паэзш» (5 1 24 8 1907, 7 9 1907), М Метэрлшка «Пшхалопя няшчаснага выпадку» (1 8 1907), «ВЯЛ1К1 мастак» (пра Л Тал-стога, 8 9 1907), М Каралщкага «1дэя творчасш у творах Тургенева 1 Гауптмана» (13 И 1907), «Салагуб i ПрыбышэУ-ск1» (17 1 1908) 1 шш Аутары лп -мает аддзела арыентавалюя на традыцьп рэа-лиму 1 асветнщкую эстэтыку, прапаган-давал! спадчыну рус , польск 1 зах -еурап л-ры 1 мает культуры, станоуча ацании наватарства Л Андрэева, КБальманта, 3 Гпнус, У Меерхольда, М Мшскага, Г Гауптмана, М Метэрлшка, Ф Салагуба Асвятляла тэатральнае i муз жыцце Мшска Выдавала вячэрн! выпуск «Окраина» (№ 1—^4, 14— 1 5 1908)
За публжацыю антыурадавага арт «На лягу Аб ун1верс1тэце» i люта у рэ-дакцыю «Лша свабоднага кахання у Мшску» (И 4 1908) № 212-ы быу кан-фюкаваны, выданне газеты прыпынена, пазней забаронена
Лт К о н о н В М Проблемы искусства и эстетики в общественной мысли Белоруссии начала XX в Мн , 1985 Уладзитр Конан «ОКРАИНЫ РОССЙИ», газета Выдавалася на рус мове 6(19) 3 1906— 29 12 1912(11 1 1913) у С -Пецярбургу Орган «Рускага ускрашнага саюза* Вы-
валькевм Сярод удзельшкау выдання прадстаушк! вышэйшага правасл духа-
венства, члены Дзярж савета 1 Дзярж думы, грамадсюя дзеячы i шш Пачала выдавацца у час выбарчай кампанц у 1-ю Дзярж думу, кал! польск земле-улаенпа узнял! пытанне пра аутаномпо краю Газета разгарнула аптацыю супраць палякау, каталщкага касцела i яурэяу з мэтай адлучыць их ад удзелу у выбарах, патрабавала ад урада лпевща-ваць эканам панаванне 1 аслабщь палп уплыу польск землеуладальшкау i яур буржуазии Рэзюм нападкам падвяргалюя бел нац рух, газ «Наша нша», яюя аб-вяшчалюя «штрыгай» польсюх паноу i касцелау, наюраванай супраць адзшетва Рас империи Газета ухваляла новы вы-барчы закон ад 3 6 1907, у яюм пад-крэслгвалася, што «Створаная для ума-цавання 1мперы 1 Дзяржауная дума па-вшна быць рускай i па духу» Паколью Урал «усе больш стау аддаваць увап ста-новппчу ускраш 1 прымаць належныя меры не толью супраць абмежавання правой Рускай дзяржаунасц], але i для падтрымання правой рускага народа — гаспадара на ускрашах дзяржавы», вы-дауцы газеты паличыли сваю micho выка-нанай 1 у снеж 1912 газета спынша свае юнаванне
Лт Нарысы псторы! Беларуш Я 1 Мн , 1994 Масалой Забаусю, 1рына Забауская бПАЛЬ, 3 стаяню i крамяневая майстэрня каменнага веку каля в Опаль Тванаускага р-на Стаянка 1 адносщца да свгдэрскай культуры, датуецца 9—5-м тыс да н э Знойдзены крамяневыя на-канечн1ю стрэл, разцы, скрэблы, нажы 1 шш Выяулены рэштю моплыпка жал веку з пахавальным абрадам трупаспа-лення Стаянка-2 1 крамяневая майстэрня адносяцца да эпох! мезалту, шэраг знаходак да Лтгбг культуры (9— 8-е тыс да н э ) Выявлены рэштю агн1-шчау, абкладзеных камяням!, макраль тычныя сякеры, трохгранныя niKi, грубый разцы, скрэблы, СКОбЛ! 1 шш, шмат крамяневых адшчэпау i нуклеусау Стаянка-3 адносщца да неманскаи куль туры (8—5-е тыс да н э )
ОПСА веска, цэнтр сельсавета у Брас лаУсюм р-не, на усх беразе воз Опса На аутадарозе Браслау—Паставы За 18 км на ПдЗ ад Браслава, 48 км ад чыг ст Друя 778 ж, 238 двароу (1998)
У шсьмовых крынщах упершыню упамшаецца у 1500 7 8 1500 вял кн ВКЛ Аляксандр перадау у часовае ка рыстанне смаленскаму кн Глазыню, земл! якога у той час был! заняты маек войскам!, «двор наш Опсу со всею во-лосткою Опекою» Згадваецца i 20 10 1500 у прывше! Аляксандра брас лаускаму касцелу У 1-й пал 16 ст О — велжакняжацю двор 1 цэнтр во-ласщ, з 2-й пал 16 ст цэнтр староства У розны час опсаусюм! старостам! был! А Морштын, Ю Осщк, Я Розен, Т Ду-сяцю-Рудамша, Зяновщ, Цеханавецюя, граф М Мануз! Паводле швентара 1779, Опсаускае староства падзялялася на 5 ьойиаУстяаУ У мяслэнкя 9 vacwasta.
•рак м.-л у "7 ваугоусах, 2 валы
касцел, 2 вадзяныя млыны, карчма bi-накурны з-д, пансю двор з сядз1бным
домам 1 гасп пабудовам! 3 1777 у О к навала парафыльная школа (у 1781 -21 вучань) У 1790 у О 19 гаспадарак каля 130 ж, у 1797 — 9 гаспадаракА ж У ма! 1792 пад О адбыуся бой Нем рас войскам! 1 удзелынкам! Таргавшгаг канфедэрацьп Пасля 3-га падзел (1795) Рэчы Паспалггай О У скии. Рас империи 3 1798 асн рэзщэнцы) графа Мануз! 6 7 1812 у О размяшчв$ ся штаб камандуючага 1-й рус Зах ф М1ЯЙ ген М Б Барклая дэ Тей 1171812 — штаб камандуючага фраИ( кав корпусам маршала I Мюрата. 1 1823 О — уладанне Плятэрау У ТИ жа годзе пажар знтшчыу значную час» мястэчка У сярэдзше 19 ст О -и цэнтр воласш НовааляксандраУскм пав Ковенскай губ, у 1859 — 11 яйц роу, 163 ж У 1864 (паводле шш звесйК у 1866) заснавана нар вучылпича (v 1866/67 навуч г 2 настаун1Ю, 47 вуч няу) У пач 20 ст У мястэчку 415 ж j маентку 55 ж , нар вучылппча пазыко ва-ашчаднае т-ва, мураваны касцел, узи ведзены новы сядз1бны комплекс, якр уключау палац (пабудаваны у 1904), гасп будыню, парк, сад У 1-ю суою вайну у мястэчку, маентку 1 навакои размяшчал1ся штабы, рэзервовыя чаой-рас войск, сан i тылавыя установы/ шштал! У 1916 з Дру1 у О пракладзена вузкакалейка 3 1921 О у складзе Поль-1 шчы, цэнтр гмшы Браслаускага пав Навагрудскага ваяв, чыг станцыя на вузкакалейцы Друя—Дукшты Дзейю чал! касцел, синагога, школа, дом для шрот, пошта, крамы, млын, каап мала чарня, фипял Браслаускага кааператыва «Rolnik» («Аграрник») У 1927—39 юна вала с -г школа У 1930-я г дзейшча\ ткацю цэнтр У 1931 у О 907 ж, 153 двары 3 1939 У БССР, з 1940 веска цэнтр сельсавета у БраслаУсюм р не У Вял Айч вайну 1941—44 ням -фаш за хопн1ю загубил у О больш за 200 жыха роу 22 4 1944 партызаны брьпады «Спартак» разграмип У О гаршзои во рага У 1950-я г у О знаходзыася вучы лппча мехашзацьи сельскай гаспадарю (пераведзена У Вщзы) У весцы сярод няя школа, школа-штэрнат, клуб, б ка бальнща, дзщячы сад, аддз сувяз!, 3 магазины, паграшчная камендатура Брацкая мапла партизан i сав воша Курган Бессмяротнасц! на мапле ахвяр фашызму, помн1к землякам Помшю архпэктуры касцел св Яна Хрысцшеля (пач 20 ст), сядз1ба з паркам (рэстаУ рыруецца) За 3 км на Пд ад весю кур ганны мопльшк балта-слав насельнш тва 8—11 ст Кастусь Шыдлоускг
ОРДА Напалеон (11 2 1807, в Варацэв! чы Пшскага пав Мшскай губ , цяпе, 1ванаУсю р-н Брэсцкай вобл 26 4 1883), П1ЯН1СТ, кампазпар, мастак Творчасць звязана з мает жыццем Бе ларус! 1 Польшчы Вучыуся У Выенсюм ун-це, належау да тайнага студэнцкага т-ва «Заране» Удзельнпс паустання 1830—31 пасля эмхтрыраваУ У Фран
УУЫУС» Л7 х г О ---дырэк
тар Ттальянскай оперы У Парыжы 3 1856 жыу у Варацэвнах, у 1862—63 —
у Гродне, потым на Валыш Лепшыя муз творы О , асаблгва паланэзы, вылу-чаюцца мапггабнасцю i вгртуозным стилем Аутар «Граматыю музыю» (Варшава, 1873), высока ацэненай С Манюш-кам О шмат падарожнгчау па Беларуш, Украше, Польшчы i Ливе, рабгу зама-леукг мясцш, звязаных з жыццем вядо-мых людзей 1 арх помнпсам!, у тл ботьш за 200 у Беларуш Камянецкай вежы, Горы-Горацкага земляробчага ш-та, замкау, сядзчб i палацау? у М1ры, На-пагрудку, Нясвжы, Камянцы, Гродне 1 шш Малюнк! вызначаюцца строгай да-кументальнасцю, маюць вял каштэУ-насць для псторы! архггэктуры Вял колькасць малюйкау зберагаецца у? Нац музе1 у Кракаве (Польшча) Помшк у г [ванава Брэсцкай вобл (1997, скульптар IГолубеу)
Лт ДробаУ ЛН Напалеон Орда — мастак i зб1ральшк // Помнпа псторьп i культуры Беларуш 1971 № 3, А х в е р д о -ва Е Друг Мицкевича и Шопена // Неман 1983 № о, Я е ж Пачынальшк, беларускага шяниму // Мастацтва Беларус! 1985 № 2, Я к 1 м о в 1 ч ЮЛ. Беларуская архпэктура У мпювках Напалеона Орды // Там жа 1983 №7
ОРДЭНЫ (ням Orden ад лац ordo шэраг, разряд), ганаровыя дзярж узнага-роды за асобыя заслуп Паходжаннем звязаны з ордэнам! прыдворнымт (кар-парацыямг) 14—16 ст, яюя паходзып ад ордэнау рыцарсюх 12—13 ст Доул час характэрная рыса придворных ордэнау — ордэнсю касцюм — была элементам узнагароднага О (17—18 ст) У 19 ст знаю О (стужка, крыж, зорка) пачалг гснаваць асобна ад ордэнскай вопратю У 20 ст зорка як абавязковы элемент вышэйшай ступен! О знпсла Звычайна знаю вышэйшай ступен! узнагароды насип на стужцы цераз пля-чо разам з зоркай на грудзях, другой ступеш — на шыг, нжэйшых — у пят-лщы (пазней — злева на грудзях) Паралак узнагароджання рэгламентавауся статутам О 1снавала традыцыя уручаць 0 у час ордэнскага свята Справам! О веда)? капнул Пры юнаванн! у дзяржаве иекалькгх О выпрацоувалгся правглы ордэнскай паступеннасш Звычайна О быу шдыввдуальнай прыжыццевай узна-1ародай У 20 ст з'явипся традыцьп насмяротных 1 калею ыуных узнагаро-джанняу Да 2-й пал 19 ст знаю аднаго 0 розных ступеней адначасова не наш-’ll знак нжэйшай ступен! замяняуся на знак вышэйшай Звычайна кавалеры О меп пэуныя матэрыяльныя выгады (пеныен, камандорства, шьготы)
Першыя О , звязаныя з псторыяй Беларуш — О Рэчы Паспалпай Першы 1 вышэйшы О Рэчы Паспалпай — О Ьслага Арла (1705—95) Функцыянавау ен на аснове праекта О Бязгрэшнага Зачацця Дзевы Марьи 1632 Першае уручэнне ордэнсюх знака)? у выглядзе залатых эмалевых нашыйных медалье-нау адбылося У час спаткання Августа II з Пятром I у Тыкощне У 1709 О на-быУ выгляд нашыйнага крыжа з брильянтам!, падобнага да французскага О
Св Духа 3 1713 свецюя асобы насип таю крыж на стужцы цераз левае плячо разам з шытаи зоркай з брыльянтамг на левым баку грудзей, духоуныя асобы насип нашыйны варыянт О , мапстр — на ланцугу 3 1760-х г крыж i зорка (шыгая 1 каваная) былг без брыльянтау Ордэнскае свята прымяркоувалася да дня гмянгн пануючага караля Ордэн-ская стужка спачатку была белая з чырв палосам! па краях, з 1713 — бла-ютная, дэвп «Pro Fide, Rege et Lege» («За веру, караля 1 закон») О адзнача-на каля 900 асоб О св Сгашслава (1765—93) быу узнагародай за цывшь-
Да арт Ордоны Урачысты ордэнсю строй кавалера ордэна св. Сгашслава 2-я пал 18 ст.
353
ОРДЭНЫ
Н Орда
ныя заслуп Статут патрабавау ад ор дэнсюх кавалерау фшансавых ахвяраванняу на дабрачыннасць Ордэнскае свята адзначалася 8 мая Стужка О была чырвоная з белым! иалосам! па кра ях Свецюя асобы насип крыж на с гуж цы цераз правае плячо з шытай зоркай на левым баку грудзей, духоуныя асобы — нашыйны варыянт Дэвгз «Ргас-miando micitat» («Узнагароджваючы за-ахвочваю») О адэначаны 1774 асобы Пасля адрачэння у 1795 Станicлава Аугуста Панятоускага ен пэуны час трак тавау гэты О як свой приватны О Вайсковага крыжа (1792—94) спачатку меу выгляд медаля «Virtuti Militan» («Ваеннай доблесцг») з серабра 1 золата (1792), пазней уведзены крыж i зорка Факгычна генавау аднаступенны О (крыж або залаты медаль) i знак адроз нення О (сярэбраны медаль) Пазней гэты О падзелены на 5 ступеняу (кры-жы вялгю з зоркай, камандорсю шыи ны, кавалерсю пятлгчпы, медалг залаты 1 сярэбраны) Яго статут быу складзены на узор аустрыйскага вайсковага О Марьи Тэрэзп Першапачаткова ордэнская стужка была чырвоная з белым! палоса-мг па Kpai, пазней — цемна-блакггная з чорнымг палосамт У 1792 гэты О адме-нены Таргавщкай канфедэрацыяи, адноулены I родзенсюм сеймам 23 11 1793
Значная група фалерыстычных пом-нгкау бел псторьп — О Рас 1мперьп i Часовага урада Першы г вышэйшы О Рас тмперыг — О св Андрэя Перша званага (1699) 1-ы вядомы праекг яго статута складзены у 1720, афщыйны статут — у 1798 Меу 1 ступень Крыж насип на блаютнай стужцы цераз правае плячо, зорку — на грудзях злева Яго дэвгз «За веру 1 вернасць». 3 1855 за ваенныя заслуп на знаю дадавалгея мя-чы, генавау варыянт з брыльянтамг, з 1870-х г — варыянт для гншаверцау Наданне О аутаматычна рабгла яго ула-дальнгка кавалерам вышэйшых рас О (за выключэннем св Теория г св Ула-дзгмгра) О св велгкамучангцы Кацяры-ны (1714) прызначауся для жанчын МеУ 2 ступенг Яго статут распрацаваны У 1713, стужка спачатку была белая, з 1797 чырвоная з сярэбраным беражком, дэвгз «За каханне г Бацькаушчыну» Крыж 1-и ступенг насип на стужцы цераз правае плячо з зоркай, 2-й ступенг — на банце на левым баку грудзей О св Аляксандра Неускага (1722) быу узнагародай для асоб з чынам ад гене-рал-лейтэнанта або тайнага саветнтка У 1736 кавалерам гэтага О стау кароль польскт г вял кн лгт Аугуст III Меу 1 ступень, стужка чырвоная цераз левае плячо, зорку насип злева, дэвгз «За працу г Бацькаушчыну», генавау варыянт з брыльянтамг, з 1855 дадавалгея мячы за ваенныя заслуп (маглг дадавацца г на ужо нададзеныя знаю); гснаваг г брыль-янтавыя мячы, быу варыянт О для ш-шаверцау О св. Ганны (1742) паходзгу
12 Зак 168
354
ОРДЭНЫ
ад адпаведнага гальштэйн-гаторпскага О (1735—42) Першапачаткова меу 1 ступень, з 1797 — 3, з 1815 — 4 (на стужцы цераз плячо, на шы1, у пятлщы, на збро!). Яго стужка была чырвоная з жоутым беражком, дэвхз «Amantibus justitiam, pietateret, fidem» («Тым, хто любхць прауду, набожнасць, верцасць»).
Да 1828 кнавау варыянт О. з брильянтам!, пазней да 1874 — з хмператарскай каронай на знаках 1-й i 2-й ступеням За ваенныя заслуп з 1855 да О. дадава-люя i мячы, з 1857 — мячы i бант за ваенныя заслуп для вайскоуцау да 3-й ступеш; юнавау варыянт О. для хнша-верцау, 2-я ступень для шшаземцау была з зоркай. Крыж Hacini на стужцы цераз левае плячо, зорку — на правым баку грудзей, знак шжэйшай ступеш — на халоднай зброх (т.зв. ганншская
зброя). 1снавал1 спец, правшы спа чэння знака шжэйшай ступеш 1 залаюа зброх (гл. У арт. Узнагародная зброя) 1м ператарск! ваенны О. св. велхкамучанш i Пераможцы Георпя (1769) быу вы ключна вайсковай узнагародай за бая выя заслуп або за выслугу гадоу (и 1855). Меу 4 ступеш (на стужцы Од" плячо з зоркай на грудзях, на шь зоркай на грудзях, на шьп, у пятлп Яго стужка з 3 черных i 2 аранжа палое, дэхпз «За службу i храбрасць»
Ордэны Рэчы Паспалпай (1), Рас. гмперьп (2—9), СССР (10—20), БССР (21): 1 — Вайсковага крыжа (правы i адваротны бак!); 2 — св. Андрэя Першазванага (крыж з брильянтам!); 3 — св. велхкамучанщы Кацярыны (крыж 1-й ступен!); 4 — св. Аляксандра Неускага (крыж з мячам!), 5 — св Ганны (крыж 1-й ступен! з мячам! i каронай); 6 — св. велгкамучашка i Пераможпы Теория (крыж 1-й ступен!); 7 — св роунаапостальнага князя Уладз!м!ра (крыж 1-й ступен! з мячам!); 8 — Белага Арла (крыж з мячам!); 9 — св. Сгашслава (крыж 1-й ступен! з мячам!); 10 — «Перамо-га», 11 — Суворава 1-й ступен!; 12 — Ушакова 1-й ступен!; 13 — Кутузава 1-й ступен!; 14 — Нахшава 1-й ступен!; 15 — Багдана Хмялыпнкага 1-й ступен!; 16 —Аляксандра Неускага; 17 — «За службу Радзхме ва Узброеных С!лах СССР» 1-й ступен!; 18 — Айчыннай вайны 1-й ступеш, 19 — Айчыннай вайны 2-й ступен!; 20 — Чырвоиай Зорза; 21 — Працоунага Чырвонага Снята.
знаках 4-й ступеш за выслугу змяшчаш надшсы «25 год», «18 кампангй», «20 кампаний», да гх мог дадавацца бант за баявыя заслуп (сведчанне пауторнага узнагароджання), зснавау i варыянт для шшаверцау Пасля ЛютаУскай рэвалюцы! 4-й ступенню узнагароджвазп таксама салдат (меу лауровую галшку на ка-лодцы) О св роунаапостальнага князя Уладзш1ра (1782) давауся за выслугу гадоу 1 асаблгвыя Учынкх цывыьным 1 вайсковым чынам Меу 4 ступен! (на стужцы цераз плячо з зоркай на грудзях, на шы1 з зоркай на грудзях, на шш, у пятлщы) Яго стужка была чырвоная з чорным беражком, дэвзз «Ка-рысць, гонар 1 слава» На знаках 4-й ступеш за выслугу у класных чынах змяшчалт надшсы «25 год», «35 год», ic-навау 1 варыянт для шшаверцау За баявыя заслуп у 1789—1855 да О мог дадавацца бант, пазней — мячы, з 1857 да 4 й ступент для вайскоУцау — бант Месца для мячоу на цывшьных знаках вышэйшых ступеняу адводзшася над зоркай 1 над крыжам пры наданш раней шжэйшай ступент за ваенныя заслуп (1855—70) О св 1аана Терусалтмскага (1798—1817) меу мальтыйскае паходжанне, у 1798—1801 рас тмператар бы? яго вял майстрам, у 1801—03 — иратэктарам) 3 1797 у Рас шперьп ic-навалз праваслаунае 1 каталщкае прыер-ствы, пазней з’явипся родавыя каман-
дорствы, ганаровыя камандоры 1 кавалеры Камандорскт крыж насип на шы1, кавалерскт — у пятлщы, тснавалз вял i малы крыжы для жанчын, стужка чор-ная Пасля лгквщацьп О яго кавалеры мапп насщь ордэнсюя знак! 1 мець ад-паведныя тытулы, але у сувязт са скаса-ваннем спадчынных камандорствау на-шчадкт ix уладальнткау пазбаулены гэ-тых тытулау Адной з вышэйшых рас узнагарод быу О Белага Арла (1815) Ён паходз1у ад адпаведнага ордэна Варшаускага княства (1807—12) Да 1831 прызначауся толыа для Царства Польскага у складзе Рас шперыт, пазней зна-ходзтуся у Кагитуле рас О Прызначауся для асоб з чынам ад генерал-лейтэнанта або тайнага саветшка Меу 1 ступень, стужка цемна-шняя, дэв13 «Pro Fide, Rege et Lege», з 1855 О за ваенныя заслуп дадавалтся мячы, юнавау варыянт з брыльянтамт для шшаземцау 1 варыянт без кароны перыяду Часовага урада (1917) О св Станюлава (1815) паходз1у ад адпаведнага ордэна Варшаускага княства (1809—13) Да 1831 ен прызна чаус я толыа для Царства Польскага МеУ 4 ступен!, стужка чырвоная з 2 бе лым! палосам! па краях, дэв13 «Praemiando micitat», з 1855 за ваенныя заслуп дадавал1ся мячы, з 1857 — бант да 4-й ступен! для вайскоуцау, юнавау варыянт для шшаверцау, 2-я ступень для шшаземцау была з зоркай О
355
ОРДЭНЫ
«Virtuti Militan» (1815—31) паходзту ад адпаведнага О Варшаускага княства (1807—12) Да 1831 ен прызначауся толыа для Царства Польскага, у перыяд паустання 1830—31 масава надавауся удзельшкам яго падаулення (з датай «1831» 1 пящвугольнай калодкаи) Меу 5 ступеней, стужка цемна-блакггная з чорным! беражкамц дэвтз «Rex et Patna» («Кароль 1 БацькаУшчына») Паустанцы таксама надавал! 5-ступенны О «Virtuti Militan», але ен адрозшвауся наяунасцю герба «Пагоня» (3763 узнагароджаных) У 1797 у Рас 1мперы1 зроблена спроба увесщ «Адзшы расгйскг кавалерск! чын» з мэтай ушфжацы! Узнагароднай шстэ мы 1 практычнага звядзення ордэнскай паступеннасш да аднаго шматступенна-га О з розным! назвам! 1 ступеням!, але хутка адбылося вяртанне да рэгламента-ванай Табелем аб рангах паслядоунасщ надання О (за выключэннем О св I е-орпя) 3 1870 дазволена насщь ордэп сктя знакг нжэйшых ступеней, атрыма ныя за ваенныя заслуп, адначасова з ВЫШЭЙШЫМ!
О мтжваеннай Польскай Рэспублпа працягвал! папярэднш традыцьц уве дзены О Белага Арла (1921), «Virtuti Militan» (5 сгупеняу, 1919) 1 новы О
Ордэны СССР 1 — Лента, 2 — Кастрычнщкай Рэвалюцьп, 3 — Чырвонага Снята, 4 — ПрацоУнага Чырвонага Снята, 5 — Дружбы народа^, 6 —«Знак Пашаны», 7 — Славы 1-й ступеш, 8 — Славы 2-й ступеш, 9 — Славы 3-й ступеш, 10 — ПрацоУнай славы 1-й ступеш
~ 356
О __________________ ОРДЭНЫ
Адраджэння Польшчы (5 ступеняу, 1921) Для к характэрна вельмз рэдкае наданне першых ступеней 1 масавае узнагароджанне нзжэйшымз
Пасля Кастр рэвалюцьп усе папярэд-шя узнагароды бьип скасаваны дэкрэ-там ВЦВК 1 СНК ад 10(23) 11 1917, але хутка узшкла неабходнасць ва увядзеннз сав О У 1918—33 1снавал1 О у шэрагу сав рэспублгк (звычайна У выглядзе чырв сцяга на Узор О Чырвонага Сця-га РСФСР), у тл О Працоунага Чырвонага Сцяга БССР (1924—32) Нашэн-не ix працягвалася пасля скасавання ш-стытута рэспубл1канск1х О Як правша, кавалеры О мел1 права на пэуныя льготы Агульнасаюзныя О з’явипся пара-лельна з рэспублзкансюмз i паступова выцеснип ix цалкам Бьип уведзены О Чырвонага Сцяга (1924), Працоунага Чырвонага Сцяга (1928), Ленша (1930), Чырвонай Зорю (1930), «Знак Пашаны» (1935, у 1988 перайменаваны У О Пашаны), Айчыннай вайны (2 ступеш, 1942), Суворава (3 ступеш, 1942), Куту-зава (2 ступенз, 1942, 3 ступенз, 1943), Аляксандра Неускага (1942), Багдана Хмяльнзцкага (3 ступенз, 1943), Славы (3 ступенз, 1943), «Перамога» (1943), Ушакова (2 ступенз, 1944), Нахзмава (2 ступенз, 1944), «Мацз-геразня» (1944), «Мацярынская слава» (3 ступенз, 1944), Кастрычнзцкай Рэвалюцыз (1967), Дружбы народау (1972), Працоунай славы (3 ступенз, 1974), «За службу Радззме ва Уз бровных Сзлах СССР» (3 ступенз, 1974), «За асабзстую мужнасць» (1988) Спецыфзкай О СССР як частю узнага-роднай сзстэмы было фармальная ад-мова ад прынпыпау царсюх О з фак-тычнае следаванне зм, дэклараванне роунасцз з фактичная сац стратыфзка-цыя, зснаванне «партрэтных» О , яюя мелз прататыпам даравальныя змпера-тарскзя партрэты, адначасовае нашэнне знакау усзх ступеней, адсутнасць зорак як дадатковых адзнак вышэйшых ступеней О з зснаванне зоркападобных О , знаю для пауторных узнагароджанняу,
Ордэны СССР- 1 —«Маш-герашя», 2 — «Маззярзянская слава» 1-й ступенз
адсутнасць фармалззаванай зерархп узнагарод рэспублзк з СССР, падвойныя узнагароджаннз за адзш учынак, адсутнасць ордэнскай стужю у 1918—38, зснаванне «ордэнскай» стужю аднаго колеру для розных узнагарод у 1938—43, увядзенне О Працоунага Чырвонага Сцяга як фактычны падзел адззнага (вышэйшага да 1930) О Чырвонага Сцяга на вайсковую з цывзльную разна-взднасцз, зорыдычны статус медаля («Залатая Зорка», «Серп з Молат») як вышэйшай узнагароды крашы з фактычны яго статус як зорю вышэйшага ордэна з магчымасцю неаднаразовага уручэння, зорыдычны статус асобнага О як знака да ганаровага звания «Мацз-геразня» з яго фактычны статус як вышэйшай ступенз О «Мацярынская слава», суцэльнаметалзчныя эмалевыя калодкз-банты (без ордэнскай стужю з матэрьп) О «Мацз-герашя», «Мацярынская слава» 1 «Медаль мацярынства», наданне нагрудных знакау О як калек-тыуных узнагарод, зснаванне аказзя-нальных О , нац мова у легендзе саюз-нага О Багдана Хмяльнзцкага
Аддзеленая ад дзяржавы Руская правасл царква мае свае О Св Роуна-апостальнага князя Уладззмзра (3 ступенз, 1958’), Прападобнага Сергзя Рада-нежскага (3 ступенз, 1972’), Андрэя Першазванага (1 ступень, зорка з знак, 1988), Св Роунаапостальнай княгзнз Вольгз (3 ступенз, 1988), Благавернага кггязя Данззла Маскоускага (3 ступенз, 1988), Св мучанзка Трыфана (3 ступенз,
1996), Свяцщеля 1назфнц1Я (3 ступеш 1997) Па шзцыятыве Бел экзархат зацверджаны О Крыжа Прападобнай Ефрасзннз Полацкай (2 ступенз, 1998) Польская аутакефальная правасл пар ква мае О Святой Роунаапостальнай,. Марыз Магдалзны (3 ступеш) 3 узнага-i род бел эмзграцыз вядомы О «Гонар Айчыны», установлены «Камзтэтам ша-навання» (1997)
Законамз ад 13 4 1995 з 2 7 1997 уве дзены О Рэспублзю Беларусь Айчыны (3 ступенз, 1995), Вознскай Славы (1995), «За службу Радззме» (3 ступенз 1997), «За асабзстую мужнасць» (1997) Кастуся К ал зноу сказа (1995), Францис ка Скарыны (1995), Мацз (1995) Асаб лгваецз О з узнагароднай сзстэмы Бета русз адсутнасць зафзкеаванай магчы маецз пауторных узнагароджанняу, прынцып сац роунасцз, фактычнае вы вядзенне за ордэнскую сзстэму вышэи шай узнагароды (медаль Героя Белару сз — знак асобай адзнаю г уручаецца асобна, без О ), права на льготы толью у Герояу Беларусз, кавалерау О Айчы ны з «За службу Радззме» г адсутнасць и у кавалерау знш О , працяг узнагарод*] ных традыцый СССР (да Узнагароджак-ня О Айчыны прадстаУляюцца асобы, узнагароджаныя раней О цз медалей Рэспублзю Беларусь або О СССР, прадстаУляюцца да Узнагароджаныя О Мацз мнагадзетныя мацз, яюм раней присвоена звание «Мацз-геразня» або Уручаны О «Мацярынская слава» щ «Медаль мацярынства»), узнагароды Рэспублзю Беларусь носяцца перад уз-нагародамг СССР У адпаведнаецз J Канстытуцыяй дзярж у.з нагар одам)
узнагароджвае Прэзздэнт Рэспублзю Беларусь па хадайнзцтву працоуных ка-лектывау з зн-тау улады Вызначаны тэрмзн магчымага прадстаулення да наступнай узнагароды — не раней чым праз 5 год пасля папярэдняга узнагаро-джання Да дзярж узнагароды выдаецца пасведчанне
Лт Учреждение орденов и других знаков отличия СПб, 1892, Винклер П фон Очерзси истории орденов и знаков отличия в России от Петра Великого до наших дней СПб , 1899, Сборник высочайших повелений и циркуляров о наградах СПб 1902 Сбор-
Ордэны Рэспублзю Беларусь 1 — Айчыны 1-й ступенз, 2 — Айчыны 2-й ступенз, 3 — Айчыны 3 й ступенз, 4 — Вознскай Славы 5 — Франш i ка Скарыны, 6 — Мацз
jfc законодательных актов о государствен ВВ наградах СССР М , 1987, Дуров В А Русские и советские боевые награды М
№9 Я г о ж Ордена России М , 1993, К у с и к о А,Смирнов Ю Ордена Совет s их республик Донецк, 1996, Sadowski 1 Ordery i odznaki zaszczytny w Polsce irszawa, 1904, Loza S Ordery i 1/naczema polskie Lwow, 1938, В о n c z a -omaszewski W Kodeks orderowy '.irszawa, 1939, Wesolowski Z Polish rders, medals, badges and insignia military and civilian dekorations, 1705—1985 Miami, 1986, hndolenko S,Werlich R, Badges of ’npenal Russia Washington, 1972 lijoszewsta W Polskie ordery i Jznaczenie Warszawa, 1989 lean Сшчук
ОРДЭНЫ МАНАСК1Я, цэнтралтзава-иыя манасюя аб’яднанн! у каталщкай иркве, дзейнасць яюх рэгламентуецца татутамт (рэгуламт), зацверджанымт па им рымскгм Маюць уласную аргант-лц структуру На чале ордэна стать снерал (ген мапстр), пры яюм есць аштул — калепя юруючых асоб Звы гаина О м падначалены папе рымскаму не падпарадкоуваюцца епгскапам на чссцах Тэрытарыяльна падзяляюцца на чравшцш ордэна Адрознтваюцца адзш । аднаго традыцыйным ладам жыцця, чламт, закладзеным! criaiMi заснаваль-икам1 1 задачам!, вызначаным! пап-гвам, а таксама колерам i кроем адзен-ня Маюць свае звыча! i абраднасць Члены большасцт О м жывуць у кляш-•парах Старэишым О м лгчыцца ордэн тедыкцгнцау (засн каля 530) Па меры пашырэння хрысцгянства павялтчвалася колькасць О м 1 «спецыялтзацыя» ix всйиасцт У 11—12 ст у сувязт з Крыловым! паходам! на Блтзю Усход узнгк шэраг духоуна-рыцарсюх ордэнау, чле-1Ы яюх былт адначасова рыцарамт 1 ма-нахам! гасппальеры—1аанпы—маль-
гыйцы, Тэутонск! ордэн 1 шш , а таксама цыстэрцыянцы У 12—13 ст узнтклт ксабрацш ордэны аугусцшцы, бернар-Йличы, дамгшканцы, кармелиты, францисканцы Ватикан выкарыстоувау О м ия барацьбы з ерася.ш i для мгстянер-txaft дзейнаецт О м мел1 вял уплыу на Беларуст У 16—18 ст у перыяд Рэфар-чацьц 1 контррэфармацън Найб ролю у развщцт навую 1 адукацьп адыгралт езу1-ты 1 тяры На Узор рымска-каталщюх Ом у 17 ст быУ створаны грэка-ката-пцк! ордэн базыльян У 19 ст дзейнасць оольшасщ Ом на Беларуст спынена, нешматлтюя кляштары падначалены оюкупам У 2-й пал 19 — 20 ст Ом j исканальваюць т пашыраюць сваю иеииасць, прыстасоуваючы яе да пат-рэб сучаснага жыцця 1 сац -эканам 1 палп змен Цяпер паводле Кодэкса ка-нанинага права 1983 О м могуць быць иен на папсюм 1 дыяцэзтяльным пране У першым выпадку яны знаходзяцца 1 распараджэнш папы, у друпм — пад дакай дыяцэзтяльнага бтскупа У канны 1990-х г у Польшчы больш за 150 0 м яюя пачалт аднауляць сваю дзейнасць 1 на Беларуст Mixaui Дабрышн
«ОРКА» («Огка», «Ворыва»), газета, op-tan ЦК КП(б)Б Выдавалася з 28 3 1926 1а 22 6 1937 у Мшску на польскай мове
1—3 разы у тыдзень Прызначалася У асноУным для еялян-палякау (у 1926— 29 афгцыйна лтчылася еял штотыдневт-кам) Рэдактары Рагшсю, БАВансоУ-сю, Прынц, Клыс, ГЖарсю Асвятляла пытаннт калекгывтзацыт, щдустрыялтза-цы1, культурнага будаунщтва У весцы 1 горадзе, у асяродку кампакгнага пражы-вання палякау у Беларуст Дапамагала праводзщь выбарчыя Кампани У польсюя нац сельсаветы (з 1926), змяшчала матэрыялы пра жыцце, побыт 1 звыча! польскага насельнщтва Беларуст 3 газе-тай актыуна супрацоУнтчалт польсюя т бел журналтсты г птсьменнтю У Ка-вальею, Г РаманоУская, Я Машынская-Гельтман г шш У газеце працавалт Я Ктрштэйн, С Гелътман, Кашэусю, Ю Мтрэцю, РБржазоусю (1931—34) г шш Закрыта У сувязт з пачаткам палтт -прапагандыецкай кампанп супраць польскгх юруючых кадрау у БССР Выйшла 1340 нумароу
Анатоль Валахановт
dPJIIK Птлш Сцяпанавтч [22 10 1672, в Касута Ашмянскага пав (цяпер Втлей-си р-н) — 1742], украшею дзярж дзеяч 3 бел шляхецкага роду герба «Навт-на» Пасля смерцт бацькт У бгтве з туркам! пад Хоцшам (1673) мацт О 1рэна МалахоУская пераехала з сынам у Ктеу Вучыуся У Кева-Магиянаам калеггуме Да 1702 служыу у Ген вайсковай кан-цылярыт, у 1702—08 ген птсар Пасля шлюбу з дачкой палтаускага палк П Герцыка атрымау у пасаг значныя маенткт Паплечнтк гетмана I Мазепы, пасля Палтаускай бтвы 1709 разам з тм г шведсюм каралем Карлам XII уцек у Турцыю Там у 1710 пасля смерцт Мазепы казацкай старшынай абвешчаны гетманам, прыхтльнтк шведскага пра-тэктарата над Украшай У 1711 удзель-нтчау у паходзе крымсюх татар на Украшу У 1714—20 жыу у Швецыт, потым — у Германн, Польшчы, Францыт, Турцьи ПадбтваУ мнопя дзяржавы на штэрвенцыю супраць Раси Аутар «Ды-ярыуша Птлша Орл1ка», у яюм даУ свой радавод г падвеу вынткт сваей дзейнаецт, т шш мемуарау 1мя О згадваецца ва Укр народных думах
Герб Оршы 1620
357 ОРША
Лип Костомаров НИ Мазепа М , 1992, Скальковский А Филипп Орлик и запорожцы // Киевская старина 1882
4 Генадзь Каханоусю
бРЛЯ, веска, цэнтр сельсавета Шчу-чынскага р-на Гродзенскай вобл, на правым беразе р Неман, на аУтадарозе Жалудок—Курыловтчы За 25 км на ПдУ ад Шчучына, 17 км ад чыг ст Ра-жанка 552 ж, 219 двароу (1998)
Упершыню упамгнаецца У ЛттоУскай метрыцы як маентак Арлея, уласнасць Ю Сташэускага, потым П Берасцейска-га г шш У 17—18 ст уваходзтла у Лтд-сю павет Втленскага ваяводства ВКЛ У 1783 пабудавана ПакроУская царква 3 1795 у Растйскай тмперыт, у Слонтм-скай, з 1796 у ЛттоУскай, з 1801 у Гродзенскай, з 1843 у Вгленскай губернт 3 1886 мястэчка, цэнтр волаецт, 598 ж , драуляная царква, яурэйею малттоУны дом, прыстань У 1897 — 804 ж У 1905 цэнтр волаецт, 726 ж , урачэбны Учас-так, нар вучылтшча У 1909 у О 436 ж , 29 двароу, валасное прауленне, царква, сшагога, школа, 2 крамы, 2 корчмы, шынок 3 1921 у складзе Польшчы, у Л1ДСЮМ пав Навагрудскага ваяв У 1933 у мястэчку О 579 ж, 127 двароУ, царква, сшагога, пошта, клуб, школа 3 1939 у БССР 3 15 1 1940 цэнтр сельсавета Жалудоцкага р-на Баранавтцкай вобл , з 20 9 1944 у Гродзенскай вобл 3 17 4 1962 у Шчучынсюм р-не У О сярэдняя школа, дзщячая дашкольная установа, Дом культуры, б-ка, царква, бальнща, аддз сувязт, магазшы Брацкая маггла сав вошау г партызан, помнтк землякам, яктя загшулт у Вял Айч вайну За 2,5 км на ПдЗ ад О селтшча 12—13 ст Уладзишр Мальца}
ОРТ (ням Ort чвэрць), манета Рэчы Паспалпай г Прустт, першапачаткова роуная 'Дл. талера У 16 — 1-й пал 17 ст выпускауся германсюмт дзяржавамт, у 18 ст Дантяй г Нарвепяй У Рэчы Паспалпай першы О выпушчаны У 1608 у Гданьску На аверсе меу партрэт караля, на рэверсе — дзярж або гарад-сю герб, з 1650 па баках якога лтчбы «1» г «8» (18 грошаУ) Маса ад 7 да 5 г Па прыкладу Гданьска з 1618 О выпускал! У Быдгашчы, пазней на шш макетных дварах Рэчы Паспалпай, углу 1664 у Втльнт Гл таксама Тымф
6рша, горад, цэнтр Аршанскага р-на, на Дняпры пры Упадзеннт у яго р Ар-шыца За 80 км на Пд ад Втцебска Ву-зел чыгунак (лшп на Мшск, Маплеу, Крычау, Смаленск, Вщебск, Лепель) г аУтадарог 125,7 тыс ж (1998)
Дзядзшец стараж О (пл 0,57 га) ра-змяшчауся У сутоках рэк Аршыца г Дняпро, дзе выяулены паселшгчы брон-завага г жал вякоу Як адзш з паграшч-ных фарпостау на Усх рубяжах Полацкай зямлт О Узнткла, верагодна, каля 1021, калт юеускт кн ЯраслаУ Мудры устушу полацкаму кн Брачыславу 1зя-
ОРША
слав1чу Вщебск i Усвяты Упершыню упамшаецца у «Аповесщ мшулых гадоу» пад 1067 як горад Рыла Полацкага княства У сувяз! з мжусобнай бараць-бой памж полацктм кн Усяславам Бра-чыславзчам i сынам! Яраслава Мудрага У пач 12 ст, кал! Полацкая зямля падзялшася на княствы-удзелы, О увай-шла у склад Вщебскага княства 3 палатку княжання у Вщебску Альгерда Гедз1М1нав1ча (1320) О у складзе Вщебскага княства далучана да ВКЛ У сувя-31 з прыграшчным размяшчэннем горада тут у 1 й пал 14 ст па шщыятыве кн Альгерда узведзены Аршанскгя га-радскгя умацаваннг, у 1398—1407 паводле загаду кн Вггаута пабудаваны Аршан ск1 замак 15 7 1410 аршанская харугва у складзе войска ВКЛ удзельшчала у Грунвалъдскай бгтве 1410 Паводле пет крынщ за 1555, М К Радзгвы Чорны заснавау у О кальвшек! (пратэстанцкг) збор — адзш з першых на Беларуш 3 1560-х г О — дзярж уладанне, цэнтр павета У 16—20 ст кнавау Аршанскг павет Упершыню О пазначана на «Карце Вялгкага княства Лпоускага, Л1 вони 1 Маскоускага княства», складзе най у 1589 М Струбнам У 16 ст у хо дзе шматлтюх войнау i аблог рус вой скам! (1500, 1507, 1519, 1534, 1535, 1561—64, 1580) гораду нанесены вял страты У час вайны Маск дзяржавы з ВКЛ 1512—22 пад О адбылася Аршан ская бгтва 1514, у Лгвонскую вайну 1558—83 — Аршанская бгтва 1564 Горад займау выгаднае становгшча на водным шляху на Дняпры Меу гандл сувяз! з Рашяй, Польшчай, Прыбалтыкай, Украшай, быу транзпным цэнтрам, па-чатковым пунктам вял гандл шляху «гаецшца купецкага», яю праходззу па тэр Беларуш з Рус дзяржавы у Поль-шчу 1 Прибалтику У 1573 у О з’явипся езуггы, у 1590 канцлер ВКЛ Л Сапега заснавау тут езущю касцел У 16 ст у О 1снавал1 23 вады рамествау, у 17 ст — 26, да канца 18 ст — больш за 50 У сярэдзше 17 ст у О каля 5 тыс ж У 1620 горад атрымау магдэбургскае пра ва, прадвесн1кам1 якога был! грамата
Гарадзппча старажытнай Оршы 1994
Жыпмонта III ад 23 11 1593 аб гар органе самаюравання (войт i 4 cothiki), а яшчэ раней — увядзенне аршанцамг у 1559 частковага самаюравання (абранне войта 1 6 памочшкаУ) 13 12 1620 О атрымала герб — у блакпным пол! залаты паумесяц, памж рагам! якога ся-рэбраны крыж Складанне гар статута («Вилкер места его королевское милое ти Орши»), зацверджанага 3 3 1621, да поунша фарм1раванне аршанскага права У 16—18 ст О з’яулялася значным рэ-Л1Г цэнтрам 3 1592 юнавала правасл брацгва Был! заснаваны i дзейнгчал! Аршанскг езущкг калеггум, Куцегнскг Бо гаяуленскг манастыр, Куцегнскг Успенскг манастыр, царква 1лы Прарока (1505), манастыры бернардзшцау (1636), ба-зыльянак (1642), дамшгканцау (1649), францыеканцау (1680), уншцю Пакроу сю манастыр (1758), саборная царква Раства Мац! Боскай (1691), касцелы св Антонгя (па шш звестках Прачыстай Багародзщы, 1680), трынпарыяу (1714), мюгянераУ (1752), марыявггак (18 ст), базыльян (2-я пал 18 ст), цэрквы Ушэсця (1757), 1аана Багаслова (1790) i шш У 1630 пры Куцешсюм БогаяУлен-скгм манастыры бел асветшк Сшрыдон Соболь заснавау Куцегнскую друкарню, якая з’яулялася асн цэнтрам бел юры-Л1чнага кнггадрукавання У 17 ст О была адным з буйных мает цэнтрау Бела-руш Тут працавал! разьбяры 1пал1т, I е-
рашм 1 Арсешй, цесляры Вост
1 Андрэй Федарау, гравер Пагсв Л1р 1 чаканшчык Афанашй ВоУча-стры-збройшю, мастак! 3 О наг рукашеныя помнтю бел шсь\ «Люты» Ф С Км1ты-Чарнабы (1567—87, па 1нш звестках 1572—Ч «Збор польсюх 1 русюх вершау» (капе 17 ст ), «Аршанскг кодэкс* (1693), у 14 у О знойдзена «Ар ша некое еваигаг (канец 12 — пач 13 ст ) У вайну Рас з Рэччу Паспалггай 1654—67 т у Пам вайну 1700—21 горад моцна па колькасць насельшцгва скау больш чым у 5 разоу Пасля 1-га на лу Рэчы Паспалггай (1772) О У склад Рас шперьп, цэнтр Аршанскай правш» Маплеускай губ , 793 ж У 1776 гор пазбаулены матдэбургскага права, Г ж, 309 будынкау У 1781 нададзеныи вы герб уверсе — палова герба Рас а1 перыг, унве — «в голубом поле па стрел, потому что сей город пост?»: еще древними скифами, которые выми орудиями похвально дейсЗДиИ ли» У 1791 адкрыта 2-класнае нар.Д чылгшча 3 1796 О стала цэнтрам лиМ та Беларускай, з 1802 — Мапле|гаИ губ 6(18)7 1812 горад захапшг фрЛ войскт Тнтэндантам О быу прызиДИ А Бейль (пазней вядомы тсымИ Стендаль) У лтст 1812 у час алсшМ ня французы спалил горад У 1848 Д| няты новы план забудовы 3 2-й Пд!ш ст пасля будаунштва чыгунак 0м| буйны чыг вузел, аршанская 1й|| тань — значны транспартны пушИВ Дняпры, адкуль штогод адпраЙ^М каля 100 суднау, з 1881 наладжанмИ гулярны пасажырск! рух па рацэ дад| плева 28 8(9 9) 1863 паводле прытИИ ваен суда у О расстраляны I М ловгч — юраунтк паусганцкага атрада яю дзейнгчау у Аршансюм пав j Ш паустання 1863—64 У 1881—83 1Сш|| нарадавольею ваен гурток У 1881 И 5025 ж , 82 купецюя сям’т 1-й 12-й (Я дый, 229 асоб з пасведчаннямт на ДОК ны гандаль, 113 — на промысла!! пач 1890 у горадзе 15 прамысл ПД прыемствау (тльнотрапальнае, гарМ нае, крухмальнае, цагельнае, птваварИ 1 шш ), 9 навуч устаноу (657 вучнят 1894), бальнща, 6 урачоу, 2 аптэкт б-ю, 2 кнггарн!, друкарня Былг адкры
Арачны мост т млын у Оршы Пач 20 ст
Пецярбургская вулша У Оршы Пач. 20 ст
1Ы тэлеграфная станцыя (1869), гар (ублтчная б-ка тмя А С Пушюна (1899) 1 1897 у О 13 161 ж 3 канца 19 да пач О ст дзейшчал! Аршанская аргангзацыя РСДРП, Аршанская рабочая аргашзацыя ’898—1900, Аршанская аргашзацыя сэрау Пад юраунштвам мясц арг-цый РСДРП 1 Аршанскага сацыял-дэмакра-'пычнага камгтэта Бунда адбьипся Ар-шнскгя выступленнг працоуных 1905 У 900 заснаваны мех 1 жалезалгцейныя иайстарш (гл Аршанскг станкабудаунгчы iaeod «Чырвоны барацьбгт») 3 1906 працавала рэальнае вучылшгча, з 1911 — ‘^шанская жаночая настаунщкая семг-нарыя 3 лют 1915 выдавалася газ «Ор-ианский вестник» У лют —кастр 1918 О часткова акушравана ням войскам! 1 перыяд усталявання сав улады 1 гра-мадэ вайны (1917—20) у горадзе дзей-оталт органы i арг-цьп розных палгг ол Аршанскг Савет рабочых, салдацкгх г оглянскгх дэпутатау, Аршанскг камггпэт грамадскай бяспекг, Аршанск1 саюз эсэ-рау-марксгстау, Аршанскг часовы ваенна-малюцыйны камгтэт, Аршанскг павя-пювы рэвалюцыйны камгтэт 1 гнш 3 ’21919 О у складзе Гомельскай, з .,•2') — Вщебскай губ РСФСР 3 1924 I4tp Аршанскага раена БССР, да 1935 — Аршанскай акругг 3 173 1938 Юрал абл падпарадкавання У 1939 у О
тыс ж За першыя пящгодк! у го-тадзе пачал! дзейшчаць тльнокамбтнат, чиашчны 1 лесаптльны з-ды, мясакам->шаг Былг адкрыты настаун!цкт ш-т, 1сд 1 чыг транспарту тэхнткумы, краязн чузеи, шэраг б1бл1ятэк У пач Вял \ич вайны У баях пад О 14 7 1941 першыню былт выкарыстанн рэактыу-шя Установка «БМ-13» (гл «Кацюша») 16 7 1941 акуптраваны ням фашистам!, яки стварыл! У О некалью канцлагерау для сав ваеннапалонных т насельнщ-тва, у яюх ЗН1ШЧЫЛ1 19 тыс чал , у горадзе 1 раене загубил 37,4 тыс грама-тян Дзейшчала Аршанскае патрыятычнае падполле Горад вызвалены ’7 61944 войскам! 3-га Бел фронту У «дзе Вщебска-Ариганскай аперацыг 1944 41 вайск злучэнню т часцт, яюя вызна-1И1ся у баях за горад, нададзены гана-ровыя найменн! «Аршансюх» На дзень шзвалення у О было каля 3 тыс ж , орад быу ператвораны У рушы Пасля >айны адноулены У 1959 у О 64,4 тыс *, у 1970 — 100,6 тыс ж Працуюць фаддрыемствы машынабудаУшчай т ктмаапрацоучай (заводы станкабудау-ячы, легкага машынабудавання, ш-грументальны, прылад аутам кантро-ю, форм 1 тэхнал аснастю для прад-фыемствау зборнага жалезабетону, рдктарарамонтны 1 шш), тльняной льнокамбшат, фабрыю трыкатажных парт вырабау, швейная, мает выра-ау) харчовай (мясакамбшат, камбша-п хлебацрадуктаУ, шваварны, малочны шш), буд матэрыялау (камбшаты верных жалезабетонных канструкцый, шкатных вырабау, завод жалезабетон-1ЫХ вырабау 1 шш ) прамысловасщ У орадое тэхнгкумы чыг транспарту т ме-штка-тэхналапчны, мед i пед вучылт-ны, 6 ПТВ, 20 сярэднтх, 3 муз , 4 дзт-
М Б OcinaB*
цячыя т маладзежныя спарт школы 8 школ рабочай моладзт, школа-тнтэрнат, 50 дашкольных устаноу, 12 бтблтятэк, 14 клубау т дамоу культуры, Музей псторыг г культуры горада Орша, Заслонава К С музей, этнагр музей «Млыны», музей драулянай скульптуры нар майстра С С ШаУрова, 4 балънтцы, 4 палтклштю Выдаецца «Аршанская газета» Брацюя моплю т брацюя маплы сав вошау, падпольшчыкау, ахвяр фашызму, ваеннапалонных, помшкт Вызвалтцелям, Курган Славы, мемар комплекс «Ка-цюша», ахвярам палтт рэпрэстй, у гонар вошау-землякоу, яюя запнулт у Афга-нтстане, Герою Сав Саюза К С Заслона-ву, бел птсьменнтку У Караткевгчу Помнтю архттэктуры Куцешсю Богаяу-ленсю манастыр (1623), манастыр ба-зыльян (2-я пал 18 ст ), Ьтынская царква (1880), вадзяны млын з арачным мостам (1902), будынак рэальнага вучы-лштча (1906) На левым беразе р Ар-шыца курганны могтльнтк 11—12 ст (гл Гразгвец)
Лгт Севергин В Продолжение запи сок путешествия по западным провинциям Российского государства СПб , 1804
Без-Корнилович МО Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии СПб , 1855, Живописная Россия Т 3 СПб , 1882, Россия Поли геогр описание нашего отечества Т 9 СПб, 1905, Орша Ист -экон очерк 2 изд Мн , 1967, Штыхов ГВ Города Полоцкой земли (IX—XIII вв) Мн, 1978, Ткачев МА Замки Белоруссии Мн , 1987, Ш ы н к е -в 1 ч AM Аршанская даУнтна Мн , 1992, AciHoycKi С Орша Залатыя стрэлы на блакттным полт Мн , 1997, Беларуская мтнуУ-шчына 1997 N° 2 Аляксандр Шынкевгч «ОРШАНСКИЙ ВЕСТНИК», газета Выходзтла з лют 1915 па крас 1918 у Оршы штодзенна (па панядзелках у скарочаным аб’еме) на рус мове Належала прыватнаму выдауцу-рэдактару X М 1оселевтчу Друкавала урадавыя распараджэннт, мтжнар паведамленнт, агляды сталтчнай прэсы, асвятляла падзет на франтах Мела рубрыкт «Мясцо-вае жыцце», «Здарэннт», «У павеце» г шш Змяшчала справаздачы пасяджэн-няу 4-й Дзярж думы, лтт нарысы, фельетоны, шсьмы, рэкламу т аб’явы
359
ОС I ПАУ
о
Вттала ЛютаУскую рэвалюцыю 1917 3 чэрв 1917 т да канца гснавання мела падзагаловак «Штодзенная дэмакратыч-ная газета» Пад рубрыкамт «Партыйнае жыцце», «Друк» публткавала паведамленнт пра дзейнасць палтт партый, у асн левага ктрунку Падтрымлтвала унутр т знешнюю палттыку Часовага урада 3 31 кастр па 4 лтст 1917 не выходзтла з прычыны рэквтзщыт Аршан-сктм ВРК друкарш Пасля гэтага да балыпавщкай улады ставтлася памяр-коуна, захоувала ранейшы дэмакр юру-нак Значную увагу аддавала мтрным перагаворам з Германий Выканком Аршанскага Савета, зыходзячы з таго, што газета «мала адпавядала устм тым патрабаванням, яюя б спрыялт развщ-цю т Умацаванню Савецкай улады», 15 3 1918 пастанавту лтквтдаваць «О в » г выдаваць замест яе «Известия Совета рабочих, крестьянских, батрацких и красноармейских депутатов Оршанского уезда» Апошш вядомы 1040-ы нумар выйшау 9 красавтка Мгкалай Сяменчык бСШАВА Марыя Барысауна [27 12 1908(9 1 1909), пас Серкавтца Сеннен-скага пав , цяпер Талачынскага р-на — 5 2 1999], удзельнтца Мшскага патрыя-тычнага падполля у Вял Айч вайну, I е-рой Сав Саюза (1943) Скончыла ВЫ-шэйшую камушст с -г школу Беларуст (1935), Мшскг юрыд тн-т (1940) 3 1926 на сав т парт рабоце У Вял Айч вайну з лш 1941 аргашзавала у Мшску падп групу з б выкладчыкау т студэнтау юрыд ш-та Прымала Удзел у рабоце падп камсам арг-цыт на гарбарным з-дзе «Бальшавтк», аргашзоувала рата-ванне, забеспячэнне дакументамт т ад-праУку У партыз атрады сав ваеннапалонных, вязняу гета, дастауку партизанам зброт т боепрыпасау, была сувязной партыз атрадау М Нткщша, «Дзтма», «Мясцовыя», брыгады «Дзядзью Колт» Адна з аргашзатарау зншгчэння ген ка-мтсара Беларуст В Кубэ Да 1959 на сав рабоце Дэп ВС БССР у 1947—63 Га-наровы грамадзянтн Мшска Яе тмем названа вулща у г Давыд-Гарадок
бСШАУ Ктрыла Нтчыпаравтч [2(15) 2 1907, в Збароу Рагачоускага р-на — 16 8 1975], Герой Сав Саюза (1941) Скончыу артыл вучылппча (1935), Вышэйшую афщэрскую артыл школу (1947) У Чырв Армп з 1929 Удзельнгк сав -фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну на фронце з чэрв 1941, сакратар партбюро артыл палка, старты палпрук У лш 1941 у складзе групы войск («лясной дывтзц») на чале з ген -лейт I В Болдзгным прабтвауся з Навагрудскага «катла» на У, у жн пе-райшоУшы лштю фронту, наладзтУ сувязь з камандуючым 19-й армтяй I С Коневым, удзельшчау у распрацоу-цы г ажыццяуленнт плана прарыву фронту для злучэння групы з Чырв Армтяй У 1942—43 у штабе партыз руху
360
OCT
пры Ваен савеце Зах фронту Удзель-Н1К вызвалення Беларуси, баеу ва Усх Прусн, вайны з Японгяй Да 1965 у Сав Арми, да 1974 на грамадскай рабоце Яго 1мем названа вулща у Гомел1 «ОСТ», генеральны план «О с т», нямецка-фашысцю план кала-шзацьи 1 герман1запы1 Усх Еуропы Распрацаваны у Тмперсюм упрауленш дзярж бяспею, першы варыянт —- пад юраунщгвам рэйхсфюрэра СС Ггмлера (датычыУ у асн тар Польшчы) Пасля нападу на СССР бьип распрацаваны асн фундаментальныя палажэнш i прынцыпы калашзацьп акушраваных тэрыторый Першапачаткова намячала ся да зыходу 1942 «высяленне» 31 млн чал, потым зроблена удакладненне зншгчыць 46—51 млн чал, утл 75% беларусау Паводле плана «О » на пра-цягу 25—30 гадоу прадугледжвалася зшшчыць 120—140 млн чал на тэр Польшчы 1 СССР Калашзацш i поунай гермзщзацьн падлягал! Беларусь, Лггва, Латй1я, Эстошя, 1нгерманландыя (Ле-ншградская i Пскоуская вобл ), Готэн-гау (Крым 1 Херсонская вобл) У ходзе вайны птлерауцы прымалт акгыуныя захады для ажыццяулення свахх наме-рау У сак 1942 у паведамленн! СД з Мшска У Берлш гаварылася «У зоне Мшскага камюарыята (генеральная акруга Беларусь) жыве каля 15 000 асоб ням паходжання Есць намер выселщь русюя селы 1 пасялщь туды асоб ням паходжання, каб стварыць замкненыя ням пасяленн!» Мясц насельнщтва падлягала знннчэнню або ператварэнню у рабоу На карце германский каланиа-цы1 Беларуст 1 Прыбалтык! (17 11 1942) пазначана запланаваная колькасць мясц насельнщтва i ням каланютау у найбольшых апорных цэнтрах У Мш ску планавалася пасялщь 50 тыс нем цау 1 часова пакшуць для выкарыстання у якасщ рабочай илы 100 тыс мясц жыхароу, у Гомел! адпаведна 30 тыс 1 50 тыс , у Маплеве — 20 тыс i 50 тыс , Вщебску — 20 тыс 1 40 тыс , Полацку — 10 тыс 1 25 тыс , I родне — 10 тыс 1 20 тыс , Баранав1чах — 10 тыс i 20 тыс , Барысаве — 5 тыс t 15 тыс , Навагрудку — 5 тыс 1 15 тыс У Мшску прадугледжвалася будаунштва казарм для эсэсауцаУ, будынкау ваен юраунщ-тва, жандармеры! i шш карных орга нау, турмы, крэматорыя з пляцоукай для расстрэлаУ 1 спец пад’язнымт пуця-М1 У 1942 намячалася стварэнне 3 п-ганцюх канцлагерау у Рызе, Кгеве i Бабруйску Восенню 1941 на Беларус) i 1нш акушраваных тэр СССР фашисты пачал! механиаваць тэхналопю масавых забойствау, утл з выкарыстаннем спец абсталяваных машын —- «душагу-бак» Праводзшася масавае зншгчэнне населеных пунктау разам з жыхарам! На Беларуш з 9200 весак, спаленых пт-лерауцам!, больш за 5290 зщшчаны разам з yciMi або значнай часткай жыхароу За гады акупацы! фашисты загубил
на Беларуш больш за 2,2 млн црама дзян, каля 380 тыс вывезлт У Гермашю Акгыуны падп 1 партыз рух, разгром фаш Германн перашкодзцп захопнткам ажыццявщь план «О » Гл таксама Аку-пацыйны рэжым, Геноцид, Карныя апе рацыц Лагеры смерщ
«6СТЛАНД», рэйхскамтсары-ят Остланд, адм -тэр адзшка, устаноуленая у 1941 ням -фаш акупан-там! на захопленай imi тэр СССР Адм цэнтр «О» — Каунас (да жн 1941), Рыга (да восент 1944), Берлш (да мая 1945) Узначальвау «О » да восент 1944 Г Лозе, пазней Э Кох Складауся з 4 ген акруг Беларусь, Латв1я, Лива, Эстоны Межы акруг не заУседы супадал! з межамт сав рэспублж да акруп Лггва акупанты далучыл! паун -зах равны Bi-лейскай вобл, генеральная акруга Беларусь (узначальвау гауляйтэр В Кубэ, потым фон Готберг, з 1 4 1944 падпарад-кавана мшлстру усх зямель Ф Розен-бургу) складала толью тэр БССР
(гл У арт Акупацыйны рэжым)
бСТЭРМАН-ТАЛСТбЙ (да 1796 Т а л с т о й) Аляксандр 1ванавтч [1770—14(26) 2 1857], расшсю ваен дзеяч Ген ад шфантэрш (1817), граф Остэрман (1796) Службу пачау у 1784
КНОсйшу
AI Остэрмжн-Талстой
прапаршчыкам Удзельнтк рус турэн кай 1787—91, рус -аустра-франц 180' рус -пруска-франц 1806—07 воивд вызначыуся У 1807 у битвах каля Чарй| ва, Пултуска, Пройсгш-ЭйлаУ У 18Мя| 10 камандавау Праабражэнсюм пади 1 1-й гв дыв131яй У пач вайны Ца пры корпусе П X Випгенштэйна 3 йЯ” ца чэрв (пач лш) 1812 камандуюч! 4-м пях корпусам 1-й Зах арми У б« каля Астроуна 13—14(25—26) 7 1812 и сутю затрымау пращушка, шго ди магчымасць гал шлам арми адысцг и Вщебск Удзельшк Барадзшскай бот 26 жн (7 вер ), асенне-згмовай кампаш 1812 У 1813 у час замежных пахол вызначыуся у бттвах пад Баушнг. Дрэздэнам, Кульмам [17(29) 8 1813J, в страшу руку У 1815—18 шэф Паулас скага палка, камандуючы Грэнадзерсш корпусам 3 1818 у бестэрмшовым вод пуску Жыу у Зах ЕУропе, з 1837 ) Швейцары!, дзе памер
Лип Жилин ПА Гибель наполео^И ской армии в России М, 1968, Metff* тич Г П Исторические записки войны рос сиян с французами и двадцатью племенам 1812 1813, 1814 и 1815 гг // 1812 г ВоспЙ минания воинов рус армии М , 1991
Андрэй Лукаш»
6СЩКАВ1ЧЫ, О с ц 1 к 1, дзяржауны дзеячы ВКЛ, шляхецкг род герба «1рь бы» («Тромбы») Найб вядомыя
О с ц 1 к (у катал1цгве Крысщн, ’ 1442 або 1443), родапачынальнгк О Па ходзгу з заможнага лгт баярства з пи Вгльн! Як староста ушпальсю падшсат Салшск1 дагавор 1398, пасля — акт Bi ленска-Радамскай уни 1401, Раценж< дагавор 1404, Тарунсю Mip 1411, акт 1 радзельскай у ни 1413 (у час яе заклк чэння атрымау герб «Трубы»), Мельне дагавор 1422 Да 1418 атрымау паса кашталяна вшейскага НалежаУ да наи уплывовых магнатау ВКЛ, выступау с юзнгкам Вгтаута у барацьбе за самастои насць дзяржавы Падтрымлшау вял князя Свтдрыгайлу [1430—32], але пас ля перайшоу на бок яго пращушка вял князя Жыпмонта Кейстутавгча [1432 40], падтрымау абранне на пасад BKJ Казгмгра IV [1440—92] ВалодаУ шма) ЛЖ1М1 маенткам! у Лпве i Жамойщ Ми некалью сыноу, з яктх ад Станькт (Ста нгслава) пайшоу далейшы род О, a i Радзтвша — магнацю род Радзгвлау
Рыгор Станькавгч (’ 1519), унук Осщка, маршалак гаспадар сю у 1492—94 1 надворны у 1494—1510 староста анжштынсю з 1494, мерацК! j 1495, ушпальсю i пенянсю з 1510, вая вода троксю з 1510 Удзельшк вайны Маскоускай дзяржавы з ВКЛ 1492—94 У бтве на Вядрошы 1500 трату у палон вярнууся у 1509
Юрый Рыгоравгч (>—1546 або 1547), сын Рыгора Станькавнл дзяржауца анжштынсю, дарсунгшсю маршалак гаспадарсю у 1546
Стангслау Рыгоравгч (9— 1519), сын Рыгора Станькавтча, старое та пенянсю i ушпальсю, крайчы ВКЛ j 1517—19, ваявода полацю у 1519
Рыгор Рыгоравгч (мянушка Вгршыла, 9—1557), сын Рыгора Стань
361
отчычы
кашча, крайни ВКЛ у 1519—42, староста ковенсю У 1539, уптцкт у 1546, ваявода новагародсю у 1542—44, кашталян ииенскг з 1544 Быу у апазщыг да клана РадзтвтлаУ
Юрый Юр е в 1ч (каля 1530— 79) сын Юрыя Рыгоравтча Кальвштст Староста браслауск! з 1558, дзяржауца ипцю у 1-й пал 1560-х г, ваявода мсшслаУсю у 1566—78, ваявода смален-сп д 1578 Удзельшк Л1вонскай вайны 1558—83 Пасля смерцт Жыпмонта II Августа (1572) выступау за абранне на пасад Рэчы Паспалпай царэвгча Федара 1ванавтча, падпюау элекцыю Генрыка Валезы Пасля уцекау апошняга у 1574 выступа^ супраць абрання на каралеускт пасад цара 1вана IV Грознага
Рыгор Юр’евтч (каля 1535— 18 6 1580), сын Юрыя Рыгоравша Кальвштст Каралеусю дваранш з 1569 У час бескаралеуя 1572 выступау за абранне на пасад царэвгча Федара 1вана-шча у час 2-га бескаралеуя — за цара 1вана IV (прапаноувау яму падтрымку взамен за г Ковель, Вельск г пасаду «гетмана дворнага») У 1580 зняволены у Выьш з-за падазроных кантактау з рас паслом, абвгнавачаны у дзярж здрадзе, замаху на жыцце караля Ста-фана Баторыя i пакараны смерцю На яго сыне Яне, суддз! земсктм вшенсюм у 1606—09, род О скончыуся
«бГА» («Otto»), кодавая назва карнай анерацы! ням -фаш захопшкаУ супраць партизан i мясц насельнштва, яюя выйшл! з-пад ударау карнткау у лхст 1943 у ходзе карнай аперацьц «Генрих» Праводзшася У Дрысенсюм i Асвейс им р нах 20 12 1943—1 1 1944 баявым! гру памт Екельна i Готберга Мэты апера цьп зндпчыць партыз сиы на тэр па-ьпж т Дрыса 1 Себеж (Псковская вобл ), наладзщь бесперашкоднае забес-пячэнне правага фланга групы армтй «Неудач» па дарогах Дрыса—Себеж i Полацк—Себеж 20 снеж з Себежа, 1д
рыцы 1 Шкяуне (Латвш) на Пн, з Даугавпилса на 3, з Полацка на Пд пращу-нтк пачау наступленне супраць партыз абароны, якая праходзша па р Нштча, Дрыса 1 Свольна, адцяснту партизан да апошняй лшп тх абароны — лагерау у раене в Роунае Поле Расонскага р-на, дзе сканцэнтравалтся штабы устх бры-гад, шттал! з параненымт, тысячы жан-чын, старых 1 дзяцей На сумесным па-сяджэнш камандавання брыгад было прынята рашэнне у ноч на 28 снеж прарваць блакаду i вывесц! жыхароу i параненых у сав тыл Каб адцягнуць ст-лы пращушка i прарваць лтнтю фронту (ст Дрэтунь — воз Нешчарда — г Пустошка Пскоускай вобл), бьиц створаны 2 ударныя групы першая у складзе партыз брыгад Асвейскай, 1-й i 2-й Дрысенсгах, Латышскага партыз атрада (узначал1У I К ЗахараУ), другая у складзе 1, 7, 11, 12, 20-й Калштнсюх брыгад (В М JIicoycKi) 26 снеж першая Ударная група нанесла моцны Удар па карнтках каля в Канюхова (Расонскт
р-н), што стварыла магчымасць 30 снеж каля 10 тыс жыхароу пад прык-рыццем партизан пераправщца цераз р Дрыса 1 увайсцт У размяшчэнне часцей Чырв Армп Другой ударнай групе пра-рыу у раене в Клясцтцы—Юхав1чы (Расонскт р-н) не Удауся, таму пасля 2-дзенных баеу партизаны i мясц жыхары, што пшп з ши, адышлт у лясы на Пн 1 3 ад в Роунае Поле, частка насельнштва выйшла за лшпо фронту па маршруце першай ударнай групы У ходзе аперацы! «О» птлерауцы (паводле даных баявой групы Готберга) расстра-лялг каля 2 тыс чал , захапхлг для выва-зу у Германгю больш за 500 чал , спалил в Барысава (загубил 76 чал), Ктсялг (ИЗ), Кашалева (37), Стралю (122), Яр-молгна (39), Мельнща (не аднавшася) Верхнядзвшскага р-на У 1974 у в Канюхова Расонскага р-на пастаулены помнгк партызанам г жыхарам, яюя за-пнулг пры прарыве блакады
Уладзгмгр Пасэ
6TPAKI, у И—13 ст на Pyci княжацюя 1 баярскгя слуп, члены тх двара, улас-ныя дружыншкт Был! асабгста свабод-ным1 Мяркуецца, што у буйных князеу колькасць О магла дасягаць мнопх со-цень Тураусю князь Святаполк 1зясла-втч, як толыа стау у 1093 вял князем юеусктм, казау «Имею отрокь своихъ 8 соть, иже могуть противу имъ (полау-цаУ) стати» Як члены княжацкай ма-лодшай дружыны О нагадвалг дзецкгх, аднак у адрозненне ад гх мелг больш шырокгя правы У судова-адм апараце Паводле Падрабязнай праУды, О былг памочнгкамг втрнтка, мостнгка, верагодна, мечнгка, а таксама самастойнымт службовымг асобамг па выбграннг вгр (у 1-й пал И ст )
Лгт Свердлов МБ Генезис и структура феодального общества в Древней Руси М , 1983
61ЧЫЧЫ, 1) у ВКЛ у 15—18 ст адна з асноуных па харакгары асабтстай за-лежнасцг ад феадалаУ катэгорый сялян Не мелг права пераходу ад аднаго феа-дала да другога г таму называлгся яшчэ людзг «непохожих», або «отчизные» лю-дзг, гзн атрымання феадаламт У спад-чыну У О ператваралгся тыя людзг «похожих» г гх нашчадкг, яюя пратэрмша-валг («заседели») 10-гадовы тэрмш дау-насцт 1 не маглг заплацщь за выхад Прыгоннае права феадалаУ на О зака-надаУча аформлена Прывьчеем 1447, Статутам! ВКЛ 1529, 1566, 1588 Феада-лы маглг О перадаваць у спадчыну, да-рыць,закладваць г прадаваць з зямл ею г без зямлг 2) У ВКЛ у 15—16 ст назва сялян г феадалаУ, яюя атрымлгвалг у спадчыну зямлю або маентак бацькт («отчину»)
Лгт Спиридонов МФ Закрепощение крестьянства Беларуси (XV—XVI вв ) Мн , 1993 Мгхагл Спгрыдонау
п ПААЛЕЙ
П, семнадцатая пиара бел алфавита Паходзщь з юрылщкай П («пакой»), утворанай на аснове трэка-вгзантый-скай устаунай П («га») У старабел графику перайшла са стараж-рус тсьмен-ства Абазначала зычныя гую «п», «п’» («палаць», «праца», «пятно») Мела таксама лмбавае значэнне «восемдзесят» У рукашсах 14—17 ст у сувяз! з фун-кцыянаваннем розных шсьмовых школ 1 выкарыстаннем розных тыпау пюьма (устау, пауустау, скорашс) ужывалася У некальюх варыянтах, яюя памагаюць вызначыць час i месца натсання пом-нткау У 16 ст акрами рукапюнай набы-ла друкаваную форму Пачынаючы з Ф Скарыны, стала адрознгвацца малая i вялшая, хоць ужыванне вял ляары ва Гласных 1менах, геагр назвах i $ пачатку сказа!) не было яшчэ паслядоуным У сучаснай бел мове абазначае шумныя глухш выбухныя губна губныя зычныя гукг «п», «п’» («парог», «правда», «пя-сок»—«п’асок») Бывав вялткая 1 малая, мае рукатсную i друкаваную форму Ужываецца у афхц абрэвтятурах («ПАРП», «ППШ») Пры кластфткацый-ным падзеле мае значэнне «шаснацца-ты» (група «П»), пры лгчбавай нумара-цы1 — дадатковае значэнне для разме-жавання прадметау пад адным нумарам («палтца № 4п») Аляксандр Булыка
ПААЛЕЙ ЦЫЁН (Р а б о ч ы я Сге-н а), палггычныя партыт i мтжнар тава-рыствы сацыял-стянюцкага ктрунку, ар-ганюацы! яюх з пач 20 ст да канца 1920-х г дзейшчал! У шэрагу краш, у т л У Расп Абвясцтушы сябе прыхитьнт-камг некат тэарэт палажэнняу маркстз-му (напр , аб вядучай рол1 рабочага кла-са), дзеячы П Ц разам з тым шкнулюя распаусюджваць i ажыццявщь щэг «тэ-рытарыяльнага» i «духоУнага» стяшзму сярод яур рабочых, дробных гандляроу, прадстаунткоу штэлтгенцш Найб поУ-на здэалопя 1 палпыка П Ц увасоблена У дгейнасцт Яур с-д рабочай партьп (ЯСДРП, засн у 1906, праграма зацвер-джана У 1907) У 1906 наливала каля 16 тыс членау У 1907 у г Гаага (Нщэр-ланды) утвораны Сусв яур сацыялтст рабочы саюз П Ц , вядомы таксама пад назвай «Вельтфарбанд» П Ц У яго увайптлт акрами растйскай ЯСДРП ад-найменныя партыг ЗША, Аустра-Вен-грыь Палестины, Англп, Румыни Фак тычна паалейцыянтзм выстушу як мтж-нар левасгишсцкая плынь ЯСДРП лт-чыла яУр рабочых «перадавым элементам» усяго яурэйства, аднак была пераканана, што толыа «прагрэсгуны нацыяналтзм» можа наблгзщь яур працоуных да сацыялтзму Партыя разгля дала стянтзм як «пстарычную неабход насць» 1 ставита сабе за мэту стварыць дзяржаву яур пралетарыяту У Палесць не ЯСДРП дамагалася таксама нац -палгт аУтаномгй з усеабдымнай эканам , культ г фгнансавай кампетэнцыяй ва Усгх унутр нац справах для тых народ
насцей, штарэсы якгх, на яе думку, не могуць быць дастаткова задаволены тэ-рытарыяльнай (абласной) аутаномгяй У рэвалюцыю 1905—07 такгыка ЯСДРП супадала з меншавщкай, у 1-ю сусв вайну яна выстушла з заклжам «Далоу вайну», вяла прапаганду г аггтацыю за стянтзм, эмпрацыю яур працоуных у Палесцгну, каб потым будаваць там са-цыялгзм Пасля Лют рэвалюцыг 1917
пп тг п п
1 2 3 4 5
П Qin Пп
6 7 8
Пп Пп
9 10 11
Лгтара «П» 1 —устау 11 ст , 2 —паУустаУ 15 ст , 3 —пауустау 16 ст ; 4 —пауустау 17 ст , 5 — скорашс 15 ст , 6 — скорашс 16 ст , 7 — скорашс 17 ст, 8 — шрыфт Ф Скары-
ны 16 ст, 9 — шрыфт Статута ВКЛ 1588, 10 —друкаваная 17 ст, 11 —трамадзянская 18 ст
ЯСДРП падгрымлшала палпыку| вага урада Усерас канферэнцыя (крас 1917) пацвердзгла щэг нац.-, аутаномгг, падкрэслгла, што «свай Растя можа быць толью на аснов цэнтралгзацыг» Паалейцыянгсты вг
палт за утварэнне федэрацьп яур сани ялгст партый
У Беларусг першыя арг-цыг ПЛ стварылг У пач 20 ст прыхгльнгкг «iqfl летарскага сгянтзму» У 1902 у Мшск1 адбыуся 2-г Усерас з’езд сгянгсда арг-цый На гм былг прадстаулены u/i' гаты ад будучых гурткоу П Ц , як» i той час прызнавалг толью эканам ба рацьбу Арг-цьп П Ц былг створам таксама у Бабруйску, Баранавгчах Вг цебску, Гомелг, Лщзе, Маплеве, Орши шш гарадах П Ц уваходзгУ у и®, створанага у маг 1917 Савета нац сада ялгст партый Расп разам з рас г vxp эсэрамг, Бел сацыялют гранатой польск сацыялгстам! г шш Летам )91
прадстаунгю П Ц былг абраны у гар думы Вщебска, Гомеля, Мшска, Оршы ЯСДРП варожа сустрэла Кастр рж люцыю 1917 На выбарах ва Устаноучг сход (лтст 1917) у Мшскай губ за ок П Ц прагаласавалт 6136 чал (0,7% а усгх выбаршчыкаУ), у Маплеускм туб — 2596 (0,4%) У сак 1918 пред стаунгкг ЯСДРП увайтшн У склад Ради БНР, аднак разам з эсэрамг г дзеячш» Аб’яднанай яур сацыялют па^И Устрымалтся пры галасаваннг 3-й УЛИ най траматы, якая абвяшчала незаиИ насць Беларуст Пасля падтрымю боИ шай часткай Рады БНР (крас 1918)"Я шэння аб наюраваннг на гмя кайй|| Вгльгельма II тэлетрамы, у якой гавары лася, што добрую будучыню Беларусг Рада бачыць «толью пад апекай герман скай дзяржавы», прадстаунгю П Ц ра зам з шш яур сацыялютамг, эсэрами меншавткамг выйшлг з яе складу У жн 1919 на канферэнцьн у Гомелг ЯСДРП раскалолася Левыя паалейцыянюты ар гашзавал! т зв Яур камунгст партию (ЯКП), якая разам з ей падобнымг пар тыямг у жн 1920 стварылг тзв Суса яур камунгст саюз П Ц (Камунютыч ны Вельтфарбанд) ЯКП паставгла сабе за мэту утварыць у Палесцше яур ка мунют дзяржаву з дыктатурай пратетто рыяту у вытлядзе Саветау НягледзячВг на адмауленне у приеме ЯКП у Каму-'' шстычны 1нтэрнацыянал, механгзи1 апошняга выкарыстоУвауся па наира-ваннг паалейцыяшсцкгх атрадау для ка-лангзацы! Палесцшы У снеж 19Д ЯКП заявтла пра адмову ад сгянтсшай щэалоги Невял частка яе членау усгу шла у РКП(б), шшыя злился з ЯСДРП, якая у 1923 змянита назву на ЯУр каму шст рабочую партыю (ЯКРП) i фак тычна працягвала стяшсцкую прапаган ду У 1928 ЯКРП у СССР лтквщавана У 1920—30-я г паалейцыятсцюя партыг дзейнтчалт у Польшчы, утл Зах Бела руст 1дэалопя П Ц садзейнтчала фармг раванню сацыял-сгитсцкгх партый, яюя У наш час дзейнгчаюць у 1зраглт
Лт Программа Еврейской социал-демок ратической рабочей партии («Поалей Ци он») М,Бг,Агурский СХ Еврейский
рабочий в коммунистическом движении Й1?—1921) Мн , 1926, 1905 Еврейское ра-йе движение М , Л , 1928, М а л а ш к о А.М К вопросу об оформлении однопартийной системы в СССР Мн , 1969, Ч е м е -рЮгский ИА Партия Поалей-Цион в го-ТН революции и в первые годы Советской кисти // Непролетарские партии и организа-зга национальных районов России в Октябрьской революции и гражданской войне М , 1980, Дадиани ЛЯ Критика идеологии и политики социал-сионизма М , 1986
Уладзгмгр Казлякоу
ПАБОРЦА, службовая асоба у ВКЛ па збору падаткау Спачатку прызначауся вял князем У 16 ст шляхта дамаглася Евыбзрадь П на павятовых рэля-
ЫХ сеймшах з аселай у адпавед-Павеце шляхты Атрымлгвалг узна-гароду з сабраных сум, яюя перадавалг гшоскарбгю ВКЛ
1НБУДОВЫ НА ПАЛЯХ, старажытныя ?• та жылля г гасп збудаванняу на драуляных палях па берагах рэк, азер, залтвау i у забалочаных месцах
На Йрыбярэжных 1 прыазерных лугах, каля мора у зямлю або дно вадаема убт-валг палг так, каб верхнш канцы к уз-вышалтся над вадой нават у выпадку падняцця Узроуню вады Палг, забгтыя вертыкальна або з невял нахглам, мелг 1ыям ад 5 да 25 см г вышыню не полый за 1 м 1х рабип з дубу, хвог, райей з вольхг цг бярозы Вяршынг паляу пучалгся гарызантальнымг бэлькамг, на яктя насцглалася падлога, часцей за усе । (рауляных плах На пабудаванай пля-tojrm ставился жытлы цг гасп збуда-1анш прамавугольнай формы з бярвен г грутоу, яктя часам абмазвалг глшай Шэраг цэнтр слупоу падтрымлгваУ вухехшьны дах г унутраную перагарод-\у Унутры жытлау на каменных пипах и глшянай пляцоуцы рабглгся адкры-ыя агшшчы Пабудовы злучалгся з су-'ий масткамг Вядомы з эпохг неалгту Упершыню адкрыты у 1853—54 пры шйжэнш Узроуню Цюрыхскага воз, салг былг выяулены рэшткг драуляных галяУ, убгтых у тоУшчу глею Найболып гараж такта пабудовы пактнулз неалт-ычныя земляробы У 3-м тыс да н э у 1113 Германн (Айхбюль), Францыт 10рэ), Швейцарыт (Картае), Пн 1талц 11агоцца) г Расгг (Мадлон, Усвяцкае воз) Да ранняга г сярэдняга перыяду ронзавага веку належаць помнткт Па-ца на воз Гарда г Тэрамары у Гталц [скат паселтшчы характэрны г для на-i гьнтцгва жал веку (Краннап у 1рлан-Щ1) На Беларуст падобныя пабудовы, верагодна, тснавалт на тарфянгкавых па-I. пинах Паазер’я
Лт Брей У, Трамп Д Археологи-1СКИЙ словарь Пер с англ М 1990, Микляев AM Неолитическое свайное вселение на Усвятском озере // Археол сб ос Эрмитажа 1971 Вып 13 leap Язэпенка
ПАВАБЕННЕ, вызывание на у к у, у ВКЛ выклтк на паядынак грога забараняуся Статутам ВКЛ 1588 калт паядынак заканчвауся смерцю аднаго з удзельнгкаУ, другого, каралт таксама смерцю Выключэнне складалт пая-
дыню, яктя адбывалгея з дазволу вял князя («за великими и знаменитыми причинами паходити маеть»), а у войску — гетмана
ПАВАЛАННЕ, у ВКЛ заява або данос у суд пра крадзеж Западозраны або абвг навачаны у крадзяжы называуся пава-ланым
ПАВЕЛ I [20 9(1 10) 1754 —
12(24) 3 1801], расгйсю тмператар [1796—1801] Сын Пятра III г Кацярыны II Выхоувауся гзалявана ад бацькоу пры двары сваей бабулг Лгзаветы, якая хацела зрабщь яго наследникам замест Пятра III Уступленне на прастол Кацярыны II узмацнгла адчужэнне памгж ею г сынам 3 1783 П жыУ у Гатчыне, дзе меу свой двор г невял армгю Ад другой жоню Марыт Федарауны (Соф’т Даратэт Вюртэмбергскай) меу 4 сыноу [Аляксандра (гл Аляксандр Г), Мткалая (гл Мгкалай I), Канстанцма, Мтхагла] г 6 дачок Першыя 2 сыны былт узяты на выхаванне Кацярынай II, якая нават меркавала перадаць трон старэйшаму унуку Аднак яе раптоуная смерць пе-рашкодзша гэтым планам Стаутны тм-ператарам, П I заканадауча зацвердзту прынцып пераходу прастола па праву першародства па мужчынскай лшп (дзейшчау да 1917) Праводзту курс на узмацненне рэжыму асабтстай улады Другой асобай пасля тмператара стау ген -пракурор Сената, была створана Уласная яго тмператарскай вялжаецт канцылярыя Пры П I принята 2179 заканадаучых акгау, аднак яны не маглг быць хутка засвоены г часта парушалтся Прауленне П I выглядала як ломка ка-цярыншеюх парадкау пераймяноувалт-ся гарады, амнтецтраваны зняволеныя пры Кацярыне М I Навгкоу, А М Радзт-шчау, Т Касцюшка г гнш, адноулены скасаваныя Кацярынай калеги, памен-шана колькасць губерняУ Указам ад 12 12 1796 Полацкая г Маплеускай губ аб’яднаны у Беларускую з цэнтрам у Вщебску, а Вгленская г Слонгмская — у Лттоускую з цэнтрам у Вгльнг (пра кожную гл асобны арт ), узмацнглася палт-цэйская апека над приватным жыццем уск пластоу грамадства Далейшыя Указы рэшаменгавалт юраванне г судавод-ства на бел землях на аснове Статута Вялгкага княства Лгтоускага 1588 3 1799 у Бел , Мтнскай г Лгг губ уводзт-лася пасада фтскалаУ, яюм ставтлася у абавязак «разведваць аб уеяляюх злоУ-жываннях улады г мауюпвым уцтеку абывацеляу» Лепшым рашэннем праблемы узаемаадностн з падданымт П I лтчыУ роунае бяспрауе саслоуяу перад асобай манарха Факгычна была скасавана свабода дваран ад цялесных пака-ранняу, абмяжоУвалася к свабода ад абавязковай службы, ламалася дваран-скае мясц самаюраванне губернсюя сходы адмянялтся зустм, калектыуныя прашэннт забаранялтся Указам ад 5 4 1795 упершыню забаронена прыму-шаць прыгонных сялян да працы у ня-дзелю, рэкамендавалася скарацтць пан-шчыну да 3 дзен у тыдзень Аднак П I
363
ПАВЕЛ
не быу працгУнжам прыгону Увогуле, таму еял хваляваннт У 1796—97 ахапш 32 губернт Прыхгльнасць П I да кага-лщкай царквы прыпынтла пачаты Кацярынай И перавод унгятау у права-слауе г у той жа час спрыяла ксяндзам пашыраць каталщызм Рыме каму папу, зняважанаму Вял Франц рэвалюцыяй 1789—94, П I прапанаваУ перасялтцца у Распо Дау прытулак у Раса мальтый-скаму ордэну, апекавау езугтау Няна-вгець да Франц рэвалюцьп прывяла да задушэння любого вальнадумства г да ганення на франц культуру У 1798 П I удзельнтчау у антыфранц каалщыт, але у 1800 заключыу пагадненне з Н Банапартам, якога пасля перавароту 18 брумера (9 11 1799) не лгчыУ больш рэвалюцыянерам Прэтэнзп цара на не-абмежаванае усеУладдзе, абмежаванне саслоУных прывитеяу дваранства, зтгзап у знешняй палттыцы, асабютыя крыуды дзярж г ваен дзеячау, дапоуненыя неУ-раунаважаным характарам ПI, паско-рылт выспяванне змовы сярод вярхоу гвардыт У вынгку палацавага перавароту 12 3 1801 П I быу забтты, да улады прыведзены яго сын Аляксандр I
Кр Семена Порошина записки, служащие к истории его императорского высочества Павла Петровича СПб , 1881, Время Павла и его смерть Зап современников и участников событий И марта 1801 г М , 1908, Мемуары князя Адама Чарторижското и его переписка с императором Александром I Т 1 М, 1912
Лт Шильдер НК Император Павел I СПб, 1901, Трефильев ЕП Очерки из истории крепостного права в России Царствование императора Павла I Харьков, 1904, Шумигорский ЕС Император Павел I СПб , 1907, Клочков М В Очерки правительственной деятельности времен Павла I Пг , 1916, С о р о к и н ЮА Павел I // Вопр истории 1989 № 11, Эйдэльман НЯ Грань веков Полит борьба в России М , 1986 Сяргей Пазняк ПАВЕЛ 3 В13НЫ, дзеяч Рэфармацыг у ВКЛ 2-й пал 16 ст, адзтн з щэолагау радыкальнай левай плынт антытрыш-тарыяу — лтт братоу, яюя адмоуна ст а-вглтся да тснуючых дзярж г грамадсюх ш-тау, найперш да прыгоннщтва Быу сярод тых, хто У снежит 1565 на сшодзе лтт г польскгх братоу у Венграве (Пад-ляшша) ухваляу сац радыкалвм мюн-стэрсюх анабаптыстау На сшодзе лтт братоу у 1ут (студз 1568) разам з Ягсубам з Калгнаукг з пазщый плебеискага эгалт-тарызму палемтзавау з лаяльнымт, сацы-яльна памяркоунымт поглядамт С Буднага т В Цяпгнскага Як сведчыць прата-кол стнода, апублткаваны Будным у сваей працы «Пра свецкую уладу» (Лоск, 1583), П з В сцвярджау «Я так разумею т так веру, што сапрауднаму хрыс-цтянтну нельга мець падданых, а тым больш нявольткау г нявольнщ, бо гла паганства панаваць над сватм братам карыстацца з яго поту г крывт Святое птсанне ясна сведчыць, што Бог стварыу род чалавечы з адной крывт, таму Усе мы роуныя, усе браты» На сшодзе
364
ПАВЕТ
у Пелешнщы (пад Кракавам) у кастр 1568 падтрымау сацыяльна-радыкаль-ную прамову свайго аднадумца Гжэгажа Па^ла
Л1т Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии Избр произв XVI — нач XX в Мн , 1962, Подокшин СА. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина XVI — начало XVII в) Мн , 1970
Семен Падокшын
навет. 1) адм -тэр адзшка у ВКЛ Тэрм1н польскага паходжання, палау ужывацца на Беларусг з 15 ст спачатку як сшонгм стараж -рус тэрмтна воласць У 1-й пал 16 ст пад П звычайна разумел! буйную воласць, цэнтрам якой быУ горад або замак, што належау дзяржаве, у т л скасаванае удзельнае княства Першапачаткова не меу афщ статуса i органау юравання Буйныя землеула-дальнтю (паны) на тэр П падпарадкоу-ва-ися ваяводу, дробныя (баяры-шлях та) — намеснгку пав цэнтра Часам пад П разумел! толью тэрыторыю, падкая трольную намеснгку, у гэтым сэнсе П быУ сшонгмам намеснщтва Упершыню статус П афгцыйна акрэслены у вышку адм -тэр рэформы 1565—66 (гл AdMi-нктрацыйна-тэрытарыяльны падзел Белорус!) П уваходзип у склад ваявод-ствау Усе намеснщгвы i воласш, яюя не атрымал! статус П, увайшлг у к склад у якасщ звычайных маенгкау 3 гэтага часу усе землеУладальнтю на тэр П падлягал! юрысдыкцьн пав органау улады грамадсюя справы разглядау земскг суд, крымшальныя — замкавы суд, справы аб межах маенткаУ — пад-каморы, ваенна-мабиизацыйным! справам! ведау харунжы У час вайны шля-хецкае апалчэнне (харугва) знаходзглася пад юраунштвам маршалка, а калт цэнтр П адначасова быу цэнтрам ваяводства — пад юраунщгвам кашталяна Пав шляхта збгралася на сеймгю, дзе выбрала дэлегатау на агульнадзярж вальны сейм 1 У галоуны лггоусю трибунал Структура пав юравання замацава-на Статутам! ВКЛ 1566 i 1588 Аднак тэрмш «П » зрэдку ужывауся у перша-пач сэнсе, як вызначэнне пет воласщ з цэнтрам у горадзе, яю неабавязкова меу пав установи (у таюм сэнсе У крынщах сустракаюцца назвы «МаплеУсю павет», «Крычаусю павет» 1 шш) 2) Адм -тэр адзшка Расшскай 1мперьп, як эюиваленг рус тэрмша «уезд» Пасля далучэння да Расп П Уваходзип у склад губерняу На падетаве «Палажэння аб установах для юравання губерний» 1775 замест гродсюх, земсюх 1 падкаморсюх судоу уведзены агульныя пав суды, маршалю заменены прадвадзщелям! дваранства У 1797 адноулены земсктя 1 падкаморсюя суды, у 1831 зноу заменены павятовым! Пасля рэформы 1861 П падзялялгея на воласщ, уведзены новыя дзярж установи пав палщэйсюя управы, вайсковыя началыпю, з’езды мтра-вых пасрэдшкаУ i шш Падзел на П у
БССР скасаваны 20 6 1924 3) Адм -тэр адзшка у Зах Беларусг у 1919—39 Пасля заняццй частю тэр Беларусг у 1919 польск Улады захавалг падзел на П, яюя былг уключаны у склад акруг П падзялялгея на глины На працягу 1919—20 утвораны шэраг новых П , 4 2 1921 яны увайшлг у склад новаУтво-раных Навагрудскага г Палескага ваяв Пазней межы г колькасць П у Польшчы мянялгея Падзел на П у Зах Беларусг скасаваны 15 1 1940
Вячаслау Насеем
ПАВЁЦЬ, паветка, у традыцыйнай забудове сял двара навес на слупах цг прамежак памтж хатай г хлявамг, яю меу з гмг агульны дах ВыкарыстоУваецца для захоування гасп швентару, дроу, сена Вядома з глыбокай старажытнас-ц1 У раннесярэдневяковых слав гара-дзгшчах г селгшчах П выкарыстоувал! як месцы утрымання хатняй жывелы У найб простых типах традыц сял жыл-ля Палесся П часам замяняла сенцы г мела назву падсень На Палессг, у цэнтр Беларусг i Панямоннт, дзе традыцыйнай была лгнейная (пагонная) забу-дова двара, П злучалг жылыя г гасп па-мяшканнг у лшп (шэрагг, шаруню) за-будовы У Паазер’1 г Падняпроут, дзе пераважалг замкненыя (вянковыя) двары, П часам падзялялг Унутр тэрыторыю на чысты г гасп двары У вянко-вым двары П часта былг г месцам дзен-нага адстою кароу (дзеннгком) У комплексе гуменных пабудоу П выкарыстоувалгся для захоування сена г кармоУ Аляксандр Лакотка
ПАВ^ННАСЩ, прымусовыя асабгстыя i маемасныя абавязю насельнщтва ВКЛ г Рэчы Паспалгтай на карысць дзяржавы, феадалау г царквы Падатковай адзшкай у сельскай мясцовасщ была абшчына (грамада), якая абкладалася даншай г шш Унутры абшчыны П размяркоува-Л1 па дварышчах, дымах Паводле принципу кругавой парую абшчына адказва-ла за спраУнае выкананне усгх П Большасць П складалася на падетаве мясц звычаяу, з часам замацаваных закана-дауча Найб пашыранымг сялянсюмг П былг дзякла г мезлева, яюя спаганялтся натурай (збожжа, фураж, мяса, жывела, мед г шш ) Павелгчэнне феад эксплуатации суправаджалася узмацненнем аса-бгетай залежнасщ сялян, увядзеннем дадатковых П (гл Прывглей 1447, «Устава на валок1» 1557) Дзярж сяляне выконвалг тыя ж П , што г сяляне пры-ватнаулаенщюя 1 царкоуныя выконвалг падводную П (бярэма павознае), будава-лг г рамантавалг замю, дарогг, маеты, грэблг г шш Гараджане таксама выконвалг на карысць дзяржавы П , памер г характер яктх залежау ад эканам маг-чымасцей пэунага горада Да пач 17 ст У ВКЛ г Рэчы Паспалгтай было больш за 30 розных падаткау г П , утл згоны, падарожчына, стацыя, талона г шш 3 цягам часу 1 развщцем таварна-грашо-вых адносш П паступова заменены па-даткам1 Генадзь Маслыка
ПАВЯ1ОВЫ Д ВАРАН CKI СХОД п ! арт Дварансю сход i
II АВИЛОВЫ Я ВУЧЫЛ1ШЧЫ, тачай ковыя навуч установи павышанага W пу
Публгчныя павятовыт вучылгшчы У Беларусг з’явипся ' Мшскай губ У 1799—1801 Mihcki при каз грамадзянскага апякунства адкры ix у Мазыры, Бабруйску 1 Слуцку на ба зе б падакруговых вучылгшчау Павод ле плана рэфармавання сгстэмы адука цы! у Рас гмперыг у пач 19 ст П в па вшны былг адкрывацца у пав гарда для выхаванцау «усякага звания» ми 2 класы г рыхтаваць выхаванцау АД наступления У гшназпо Яны павши былт стварацца з малых народных вуч/ лиичау Але у Втенскай навучальнаи ® рузе П в (згодна з асобным! статутам! ад 18 5 1803 i 20 8 1804) мелт шэра! асаблгвасцей стваралтся не толью у пав гарадах, але 1 У мястэчках, тэрмш нав\ чання быу да 6 гадоу у 4—6-м класа' захоувалг праграмы Адукацыинаи ками падзялялгея на свецктя г манасюя (кан лщюя г унгяцюя), выпускнгю мелг права паступаць у вышэйшыя навуч Уставе^ вы У адрозненне ад рас аналагаУ афщыйным справаводстве для бел П».: генавау тэрмш «павятовыя вучылгшчы® пмназтяльным курсам навук» У параЫ наннт з растйсюмт тут у большим aff^H вывучалтся прававыя навую, фтзтка, геаметрыя, прыродазнауства, лопка О'; мест фтласофн), дадаткова выкладал» польская мова (рус мова вывучалася як замежная), псторыя Рэчы Паспалгтай i ВКЛ, практычнае каморнштва, астр номтя, стэрэаметрыя, хгмтя, садаводств баташка, тэорыя вакцынацыт, сельская гаспадарка г архттэктура У 1803 у Беп руст дзейнтчалт 23 П в Пазней нека школы атрымалт статус пмназги 3i бельскае дамппканскае (1811, Дрыш сю пав), Любяшоускае тярскае (18 Пшсю пав) Пасля рэартантзацьп 1826 праграмы бел П в наблтжапы агульнатмперсюх Толью П в дамш канцау у Гродне г базыльян у Жырош чах атрымалт статус пмназп У Выси скай акрузе П в была пазбаулены прана рыхтаваць да наступления у вышэйшпя навуч установы, што выюпкала гх заия пад Паводле агульнагмперскага craiyi 1828 П в Вщебскай г Маплеускай iyf былг рэаргаюзаваны у 1830—31, Мш скай, Гродзенскай г Вгленскай губ -1834 Падзялялгея на 3—4-класныя щ чьглтшчы для мяшчан г 5-класныя дм дваран (фглгялы пмназтй) Перавага \ гарадах бел губерняу яур насельницw зрабгла П в для мяшчан непатрэбным: з-за невял колькасщ вучняу, што пры вяло у 1834—35 да пераутварэння гх у дварансгая пяцткласныя 3 дазволу Мш-ва нар асветы пры гх маглт адкры вацца дадатковыя курсы, дзе вучнт ат рымлгвалт пач прафес навучанне Да 1850 дварансюя П в юрыдычна адпавя далт малодшым класам пмназтй (паса мелт аднолькавыя правы з уласнарасш сюмт) У 1858 замест 19 5-класных Пи Вгленскай акруп было вырашана а
крыць 7 новых пмназтй i 12 трохклас-ных вучылшгчау (пры некаторых гсна-вау 4-ы падрыхтоучы клас) Пасля па-даУлення паустання 1863 праводзглася мэтанактраваная палгтыка улад па унг-ф1кацы1 праграм навуч устаноу у зах губ з уласнарасгйскгмг (у 1864 приняты новы школьны статут) У 1865 трох-кдасныя П в на бел землях былг рэар-гангзаваны У 2-класныя У 1884 у Беларусг дзейнгчала 21 П в , у гх выкладалг-ся закон божы каталщкага г правасл веравызнання, геаграфгя, матэматыка, рус мова, ггсторыя, чыстапгсанне, чарчэнне г маляванне Дрэннае фгнанса-ванне школ з казны прыводзгла да пас-таяннага недахопу выкладчыкау (часта па гэтай прычыне не было заняткау па большасцг прадметау) г малой колькасцг вучняУ У 1890—1909 П в пераутвора-ны У 4-класныя гар вучылшгчы
Духоуныя павятовыя Бучил ш ч ы стваралгся у Рас гмперыг г пач 19 ст У адпаведнасцг з планам рэаргангзацыг правасл духоунай адука-цьг1 Паводле статута ад 26 6 1808 мер-кавалася адкрыць широкую сетку 4-класных П в (на кожную епархгю 10 школ) Падзялялгся на 3 разряды вышэйшыя, сярэднгя г нгжэйшыя (адроз-швалгся памерамг фгнансавання), пад-парадкоувалгся Камгсгг па справах духоуных вучылгшчау пры св Сшодзе Выкладалгся рас г слав граматыка, арыфметыка, царк спевы, асновы грэч мовы г латынг, ггсторыя, геаграфгя, ка-тэхгзгс, царк статут, суседняя мова (на Беларусг — польская) Рыхтавалг свята-роУ г жадаючых паступгць у семшарыг З-за недахопу сродкау планы Сгнода выкананы не поунасцю Магмеуская духоуная семшарыя з дапамогай архгепгс-капа маплеускага г вгцебскага Варлаама у 1810—11 заснавала толькг 4 П в — у Маплеве (пры семшарыг), Вщебску, Оршы г Гомелг, а семшарыя у Слуцку (гл Мшская духоуная семшарыя) адкры-ла толькг 1 — пры семгнарыг, бо не было жадаючых вучыцца 3 сярэдзшы 1820-х г распрацоувалгся праекты ства-рэння духоуных П в для унгятау Для ажыццяУлення гэтага плана канфгскава-на большасць публгчных школ базыль-Янскага ордэна У 1830 такт ж лес на-цаткау вучылшгчы у Брэсце (пераведзе-йа У Кобрын) г Талачыне, у 1831 — у Варунах Ашмянскага пав , у 1834 — Бе-развеччы Дзгсенскага пав г Лядах 1гу-менскага пав Пасля лгквщацыг у 1839 унгяцкай царквы гэтыя навуч установы зачинены цг пераугвораны у праваслаУ-ныя 3 сярэдзгны 19 ст пачалг адкры-вацца жаночыя правасл П в (Вгльня, Полацк, Мшск) 3 1860-х г правасл П в атрымалг назву духоуных вучылгшчау, хоць гх праграма засталася без змен У пач 20 ст на Беларусг дзейнг-чалг 9 мужчынскгх г 3 жаночыя духоуныя школы Скасаваны у 1917
Jlim Воронов А Историко-статистическое обозрение учебных заведений Санкт Петербургского учебного округа с 1829 ПО 1853 включительно СПб , 1854, Лебедев Н А Исторический взгляд на учреждение училищ, школ, учебных заведений и учебных обществ, послуживших к образованию рус-
ского народа с 1025 по 1855 год СПб , 1874, Памятная книжка Виленского учебною округа на 1915 г Вильна, 1915, Погодин А Виленский учебный округ, 1803—1831 СПб, 1901, Сборник сведений о средних учебных заведениях Виленского учебного округа Вильна, 1873, Щеглов И К столетию Витебского духовного училища Витебск, 1911, Пастухова ЗА Среднее образование в дореволюционной Белоруссии Мн , 1963, Beauvois D Szkolructwo polskie na zrenuach Litewsko-Ruskrch, 1803—1832 T 2 Rzym, Lublin, 1991 Андрэй Самуак
ПАВЯТбВЫЯ ПА СЯЛЯНСК1Х СПРАВАХ УСТАНбвЫ (Уездные по крестьянским делам присутствия), мясцовыя кгрую-чыя органы па рэалвацьп сялянскай рэформы 1861 у Рас гмперы! Утвораны пасля лгкв1дацы1 пасады мгравога па-срэдниса там, дзе дзейнгчалг земскгя г мгравыя судовыя Остановы, у 1874, у Вг-цебскай, Мшскай 1 Маплеускай губ у 1878 Разглядалг зямельныя спрэчю памгж сялянамг г памешчыкамг, прымалг скарп на органы валаснога г сельскага еял юравання, распрацоувалг i зацвяр-джалг шетрукцы! па юраунщтве гмг, зацвярджалг валасных старшын Падпа-радкоувалгея губернски^ па сялянсксх справах установам, узначальвалгея павя товым маршалкам, у склад к уваходзип спраунгк, старшыня пав земскай управы г т зв «неадменны член» з мясц дваран, яю прызначауся мшгетрам унутр спрау Гэтыя установы былг яшчэ больш цесна звязаны з памешчыкамг, чым мгравыя паерэднгкг, а гх паунамоц-твьг — яшчэ блгжэй да правоу будучага земскага участкового начальнгка Скаса ваны з увядзеннем шетытута земсюх участковых начальнгкау (1889)
Лт Катаев М"М Местные крестьян ские учреждения 1861, 1874 и 1889 гг Ч 2 СПб , 1911, Дружинин НМ Русская де ревня на переломе 1861—1880 гг М , 1978 Ерошкин НП История государственных учреждений дореволюционной России 3 изд М , 1983 Вячаслау Панющч
ПАГАДНЕННЕ 1408 Заключана памгж вял кн ВКЛ Вгтаутам г вял кн маскоусюм Васглем I 14 9 1408, завяршыла вайну 1406—08 Ваенныя дзеяннг былг выклгканьг бояззю Масквы далейшага узмацнення ВКЛ пасля канчатковага падпарадкаваггня Вгтаутам у 1404 Сма ленскага княства У лют 1406 Вгтаут напау на Пскоу, што выклгкала беспас пяховы паход Вашля I на Вязьму г Сяр-пейск У адказ Вгтаут зрабгу рэйд утлыб маек тэрыторыг, ваявау у ваколщах Мажайска, захапгу Варатынск г Ка зельск, дзе пасадзгу намеснгкаУ У вер 1406 маек войска з дапамогай татар г вял кн цвярскога 1вана Мгхайлавгча рушыла да межау ВКЛ г выйшла да войска Вгтауга на р Ака каля р Плава Не пачынаючы бгтвы, баю заключььп перамгр’е да 15 5 1407 Ужо 20 5 1407 Вгтаут спалгУ АдоеУ, ваявау на тэр На-васшьскага княства, у маек землях Ва-шль I у жн 1407 рушыу з войскам гга Уладанш Вгтаута, спалгУ г Дзмгтравец г падышоУ пад Вязьму, дзе зноу без бою заключана перамгр’е да 29 6 1408 Уво-
365
ПАГОД31Н
сень 1408 працгунгю сышлгся у вусцг р Угры г пасля некальюх дзен стаяння «взяша мир вечный» У леташеах адзна-чана, што мгр быу заключаны «по дав ному», г зн захавалася старая мяжа па мтж Маскоусюм вял княствам г сма-ленскгмг землямг ВКЛ (утл па р Угра), аднак у час вайны Вгтаут здолеу замацавацца на землях Верхний Аю, падпарадкаваць сабе Мцэнск, Любуцк, Карачау, Бялеу г шш
Лт Полное собрание русских летописей М , 1965 ТИС 207, СПб, 1863 Т 15 С 482, М , Л, 1949 Т 25 С 234—236, К л юг Э Княжество Тверское (1247—1485 гт) Пер с нем Тверь, 1994 С 261—266
Валерый Пазднякоу
ПАГАРЭЛЬШЧЬЩК! СКАРБ Знойдзены на левым беразе р Бярэзгна каля в Пагарэльшчына Валожынскага р-на у 1955 Ухаваны у 910-я г Складаецца з рэчаваи частю бронзавы корпус з накладным верхнгм медным абадком г жал вушкамг для падвешвання, пала-вшны фрагмент сярэбранай грыут шый-най (звгтая з 3 дроцгкау з конусападоб-нымг канцамг), сярэбраны фрагмент г загатоука для бранзалета з 2 скаваных палое (чатырохгранныя у сячэннг, скру-чаныя у 2,2 вика) г манетнай частю — 1904 цэлых г фрагментаваных куфщюх дырхемау Арабскага халгфата Зберага-ецца у Нумгзматычным кабгнеце БДУ (Мгнск)
ПАГ1РЙЙЧЫК Васгль Паулавгч (1900, в Козырава Мшскага пав , цяпер у межах Мшска — 7 5 1920), удзельнгк партыз руху на Беларуст у грамадз вайну 3 1918 у Чырв Армн Удзельнгк баеу супраць Калчака, знаходзгуся у падп арг-цыг, якая вяла барацьбу супраць за-байкальскага атамана Сяменава У час акупацыг Беларусг польскгмт войска-мт У Мшскай раеннай паустанцкай арг-цыг — пам камандзтра партыз падрыунога атрада (гл Козыраускгя партизаны) 27 4 1920 арыштаваны г з 7 партызанамт расстреляны у Камароу-сюм лесе
Лт Памятник борцам, погибшим за освобождение Белоруссии Мн, 1925 С 89— 90, 132—133
ПАГОДЗШ Мгхагл Пятровгч [11(23)11 1800, Масква — 8(20) 12 1875], рускт псторык, публтцыст, птсьменнгк Акад Пецярбургскай АН (1841) Скончыу Маскоусю ун-т (1821), у 1826—44 праф гэтага ун-та ВыдаваУ час «Московский вестник» (1827—30) г «Мос-ковитянин» (1841—56), даследавау
стараж -рус г слав псторыю, быУ историкам афщ ктрунку, прапаведавау «праваслауе, самадзяржауе, народ-насць» Прыхгльнтк бел псторыка г археолага 3 Я Даленп-Хадакоускага, высока цангу яго працы, часткова апублткавау зроблены тм атлас стараж гарадзгшчау Беларуст Сабрау вял б-ку рукаптсау г старадрукау, сярод яюх былт
366
ПАГОНЯ
п
выданы! Ф Скарыны У л-ры выступау як лйеральна-дварансю шсьменшк. У 1820—30-я г нашсау некалью празак-ных 1 драматичных творау У публщыс-тыцы таксама быу прыхиьнгкам тэоры! «афщ народнасщ», у пет працах — паслядоушкам нарманскай тэоры! i панславизму
Те Исследования, замечания и лекции о русской истории Т 1—7 М , 1846—57, Древняя русская история до монгольскою ига Т 1—3 М , 1871, Исторические афоризмы М , 1936
ПАГбНЯ, ваенная павшнасць у ВКЛ Згадваецца у прывше1 караля польскага 1 вял князя лп Ягайлы 20 2 1387 баяр-ству ВКЛ «У тым выпадку, кал1 прый-дзецца пераследаваць ворагау, непрыя-целяу нашых, яки б збягалг з нашай Л1-тоускай зямЛ1, то дзеля гэтага роду пе-раследа вання, якое па-народнаму завецца пагоняй, абавязаны адпрауляц-ца не толью рыцары, але i кожны муж-чына, якога б ен hi быу паходжання або стану, толью б ен быУ здольны насщь зброю» У лацшеюм тэксце акта слова «пагоня» прыведзена у форме «pogonia», што сведчыць пра юнаванне гэтай па-вшнасщ на слав землях ВКЛ
«ПАГбНЯ», герб, выява коннгка з за-несеным над галавой мячом На узнгк-ненне «П » i замацаванне яе на стараж землях Беларуш пауплывала спалучэнне шэрагу фактарау атаясамлгванне яе з выявай абаронца Бацькаушчыны; уплыу грэка-вгзантыйсюх хрысщянскгх традиций, культау св. Дзмгтрыя — заступш-ка усяго славянства, св Теория — за-ступшка рыцарства, а ва Усх славян — 1 земляробства, адаптация к вобразау на мясц глебе 1 фармтраванне пад гх уплывам гканаграфц Гласных пакутн!-кау, спалучэнне у адзтн вобраз язычнщ-кага бажаства Ярылы 1 св Барыса, пэу-ны уплыу прав польскую i крыжацкую геральдику зах.-еурап традиций ад-люстравання коннай постащ рыцара на пячатках феад lepapxay ФарМ1раванне «П » адбывалася на працягу 13—16 ст Леташсцы 16—17 ст паюнул! некалью верщй паходжання «П» У «Хронщы Лггоускай 1 Жамойцкай» паведамляец-ца, шго «Наримонт, яко старший будучи, в Великом князстве Лиговском пановал . Той Наримонт мел герб, або клейнот, рицерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, а то такий в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, меч голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть отголя названый «Погоня» Густынсю летатс звязвае Узнпсненне «П » з вял князем Вщенем «В лето 6786 (1278) Виген нача княжети над Литвою, измысли себе герб и всему княству Лиговскому печать рыцер збройны на коне з мечем, еже ныне наричут Погоня» 1нш леташсы панедамляюць, што герб «П» быу прыняты па шщыятыве Ры-
Да арт «Пагоня» Гербы ваяводстваУ ВКЛ i суседни зямель у 16—18 ст
367
ПАГОНЯ
манта-Васигя, сына, па адных звестках, Грайдзеня, па шшых — Прайдзена (апошнт названы банькам Вшеня) Вайль napaiy Вщеню перамянщь герб па прикладу Нарымонга, якг пагануу свой ранейшы герб братам, а сабе «уделал герб — человека на кони с мечом, а то знаменуючи через тот герб пана дорос -лого, хто бы мог боронити мечом отчи ны своее» Усе летатсы з некаторым! зрухам1 храналогц датуюць узнгкненне «П » 1270—90-1 г 3 гэтага часу «П » за мацавалася у якает рэпрэзентагыуна! а сшвала за асобам!, яюя ажыццяулшн вярх уладу у ВКЛ
Выява коинтка на пячатках была да вол1 пашырана на землях Паун -Усх Еуропы Вядома 5 пячатак кн Аляксан дра Неускага (1220—63) з выяваи кон-Н1ка, узброенага мячом Мяркуецна, што на 3 пячатках гэта выява само! а князя, на 2 змешчаны яго застуннгк св Аляксандр Конныя посташ есць на пячатках яго сыноу Дзмггрыя (выява св Дзм1трыя) 1 Андрэя (саколынк) Перыяд юнавання гэтых нячатак амаль нал кам супадае з часам абрання герба «II» паводле бел -шт летагисау I эта ускосна пацвярджае юнаванне у 13 ст сшвала «П » на бел землях Пячатка М|ндоуга з выявай «П » не можа брацца у ради к, бо гэта фальифжацыя канца 19 сг Коннтк есць на пячатцы полацкага кн Глеба (Нарымонта) на дагаворы 1330 з Рыгай, ен блию па жанаграфн да св Дзмггрыя, св Юрыя або св Глеба 3 1370-х 1 «П » прысутннае на пячатках уладароу ВКЛ
Статут ВКЛ 1566 юрыдычна замена вау выкарыстанне герба «П » за этна графитным! бел землям! У адпаведным яго артикуле сцвярджалася «Теж мы Господарь даем под гербом того пань-ства нашого Великого князства Литовского, Погонею, печать до каждого повету» Гербоушкт 16—18 ст вылучалг 5 разнавшнасцей герба «П » У кдашчным варыянце гэта у чырв полг узброены рыцар на белым каш Правай рукой ен трымае уз пяты над галавой аголены меч, на левым плячы шчыт з падвой-ным залаты м крыжам Конь пакрыты 3-канцовай гунькай Афарбоука збрут 1 шчыта рыцара на найб стараж малюн-ках блакттная У 2-м варыянце герба такт ж коннгк, але у руцэ ен трымае кап'е Не выключана, што у гербоунгках маец-ца на уваэе 1канаграф1чнае увасабленне св Глеба, маскоускт герб (вот заб1вае
Да арт «Пагоня» (1—13) 1—пячатка кн Сямена Альгердав1Ча (1388—89), 2 — «Пагоня» з рукаптснага гербоУнгка Э Комтна (1575), 3 —шщыял «О» з прывыея г Велтжу (1653), 4 — «Пагоня» з гербо0пка Б Папроц-кага (1578), 5 — спражка формы войска
ВКЛ (1-я пал 18 ст), 6 —шапка 17-га улан-скага палка войска ВКЛ (1812), 7 — харутва
Слонтмскага пав (1588’, рэстаУрыравана У 1747), 8 — рынграф (нагрудны знак) афщэра войска ВКЛ (1-я пал 18 ст),
368
ПАГОНЯ
п
кап’ём змея) або выява коннлка, яю трымае кап’е наперавес (таю варыянт надзе, акрамя як на гербе Лшнннак, па-куль не знойдзены) З-i варыянт — выява голага ездака на кат без сядла, яю над галавой трымае меч; вядома падоб-ная верс!я 17 ст. маскоускага герба. У гербоуи!ках згадваюцца таксама 2 вары-янты «Малой Пагот», кал! на шчыце прыведзены не увесь герб, а толью яго гал. дэталь — узброеная рука з аголе-ным мячом Яны адрозшваюцца колерам поля (залаты або чырвоны) i клей-нотам! (упрыгожанням! на шлемах- nay-тор узброенай рую з мячом або паясная выява рыцара з узнятым мячом). Акрамя гэгых, згадваецца i «Татарская Паго-ня»: у зяленым пол! яздок, яю страляе з лука у сва!х праследавацеляу Клас!чны варыянт герба «П.» раэмяшчал! на сця-гах 1 харугвах ВКЛ. Яго выява прысут-шчала на павятовых, ваяводсюх ! кан-цылярсюх пячатках ВКЛ, знаходзглася разам з шш. гербам! у зале пасяджэнняу сейма Рэчы Паспалггай.
Пасля далучэння Беларус! да Рас. !м-перьп Урад Кацярыны II надаУ герб «П » шэрагу бел гарадоу, Бел. гусарска-му палку (1775). «П.» карысталюя таксама Гродзенск! лейб-гварды! гусарск! полк, Полацк! мушкецёрск! полк i шш. У час паустанняУ 1794, 1830—31, 1863—64 «П.» выкарыстоувал! шсурген-ты «П.» знайшла адлюстраванне 1 У губернски гербах. Першы герб Гродзенскай губ. (1802) меу выяву «П.» У верхний частцы шчыга i зубра У н!жняй (пры «рэдагаванш» герба у 1845 паюну-ты толью зубр). Гербы з «П.» атрымал! В!ленская i Вщебскай губ. У 1845 пача-лося наданне павятовых гербау, яюя, з аднаго боку, падкрэсл!вал1 прыналеж-насць павета да адпаведнай губерн!, што рабшася размяшчэннем у верхний частцы поля губернскага герба, а з другого — адлюстроувал! пэУныя асабл!-васц! паветау (выявы У нгжняй частцы поля). Ашмянсю, Вихейсю, Дзюенсю, Л!дск! пав. Вшенскай губ. атрымал! гербы з «П.» у верхний частцы. Паколью гербы шшых бел. губерняу да гэтага часу ужо был! зменены, то на астатных павятовых гербах «П.» не было. Але яна засталася на гарадсюх гербах, нададзе-ных царсюм урадам адразу пасля далучэння Усх. зямель Беларус! да Рас. !мпе-ры! Пет. гербы гэтых гарадоу пазней заменены новым! з агульнадзярж. шм-волпсай, пры гэтым у кожным з нована-дадзеных гербау шчыт быу падзелены на 2 частю: у верхний размешчаны двухгаловы рас. арол, а у шжняй — «П.». Герб «П.» прысутшчау у Вял. дзярж. гербе Рас. iMtiepbii, дзе атаясам-
9 — ювериы герб Гродзенскага лейб-тварды! гусарскага палка (1818); 10 —герб мяст. Лш-
HiniKi (1792); 11 — герб Гродзенскай туб. (1802); 12 — герб князёу Сангушкау (сярэ-дзша 19 сг.); 13 —пячатка мшскай гарад-ской палщы! (1812).
369
ПАД
пваУся з Полаччынай, Вщебшчынай, Втленшчынай i Беласточчынай Пасля абвяшчэння У 1918 Беларускай Народ-пай Рэспублпа гербу «П » быу надарены статус дзяржаунага 3 мэтай пад-крэслщь пет -юрыд пераемнасць з ВКЛ герб «П » У 1918 Сыу абвешчаны тзярж гербам Лггоускай рэспублпа Пасля развалу СССР Лива, каб пад-крэслщь пет пераемнасць з б Лггоускай рэспублткай, аднавша герб «П » як вяржауны пад назвай «Вщтс» У час 2 й сусв вайны былг няудалыя спробы оел калабарантау лепты мтзаваць яго
3 19 9 1991 да 7 6 1995 «П » была дзяр-жауиым гербам Рэспублгкг Беларусь
Лип ЗаканадаУчыя акты аб дзяржаунай Молты Рэспублпа Беларусь 2 выд Мн , 1994 Ц1 т о у А. Наш скмвал — Пагоня [Илях праз стагоддзт 2 выа Мн , 1993, «Па-оия» У сэрцы — тватм i магм Мн , 1995, Янин ВЛ Актовые печати Древней Руси X—XV вв Т 1—2 М , 1970, Соболева НА Российская городская и областная геральдика XVII—XIX вв М , 1981,
Gumowski М Piecz?cie ksiqiqt htewskich / Ateneum Wilenskie 1930 Z 3—4, Kaczynski SK Orzet Bialy i barwy bialo-czerwone w polskich powstamach narodowych ИХ wieku // Niepodlegtosc i paniifc 1998 № 10 Анатоль Lltmoy
«ПАГбНЯ», грамадска-палггычная газета, орган Мш-ва бел спрау ва урадзе Ътвы Выдавалася штотыдзень з 29 7 па 3112 1920 у Коуне на бел мове Асоб-иыя нумары выйшлт У Витью Гнфарма-нала пра кадравы склад Мш-ва бел спрау, пра ваен падает на польска-лгг фронце, утл пра бел роту пад каман-таваннем маера АРужанцова У рубрыцы «Ваенна-палггычны агляд» асвятляла пата на франтах Усх Еуропы, палп сттуацыю У розных крашах Асн Увагу твяртала на грамадска-палтт падзет у Пт дзяржаве, перагаворы памж лп 1 сав урадавымт дэлегацыямт, ход рэалт-задыт заключанага памж тмт пагаднен-ня Апублткавала тнфармацыю аб ра-шэннт Лш Нацый правеецт плебтецыт патент спрэчных тэрыторый памж Полыпчай 1 Ливой т заяву прадстаУнтка ЬНР у сувязт з гэтым рашэннем, паве-даштенне аб перагаворах урада В Лас-тоускага з прадстаунткамт лп урада Змясщла зварот да грамадзян Лттвы у сувязт з пагрозай акупацыт крашы дольсктмт войскамт Пастаянна друкавала весткт з Витьнт, Гродна, Мшска аб бел аргантзацыях, друку, лесе асобных трамадска-пали дзеячау У бел перакладзе надрукавала верш лп паэта Тур-чынишаса «Лттвш — беларусу» У цэ-лым рэдакцыя «Пагонт» праводзтла тдэю бел -ЛП яднання дзеля адбудовы дзяр-жаунаецт абодвух народау Выйшла 18 цумароУ Арсень Лгс
ПАГбНЯ», грамадска-палп газета нац-дэм ктрунху Выдаецца з 1992 у Гродне на бел мове Выходзита раз у 2 тыднт, з мая 1993 раз У тыдзень, з лтпе-ня 1997 два разы на тыдзень Засна-вальнтк — культ -асв фонд «БацькаУ-шчына» Гал рэдактары С Астрауцоу, з лтст 1993 М Маркевтч Друкуе матэрыялы на палп , грамадскд-сац , эканам тэмы, асвятляе мясц культ , канфестй-
нае, спарт жыцце Аддае Увагу пет праблематыцы, друкуе краязнаУчыя до-птсы, мемуары, успамтны дзеячау бел руху розных часоу Пастаянныя рубры-кт «Грамадства», «Палттычная ецэна», «Сумежжа», «Вайна 1 людзт», «Лесы», «Наш каляндар» т шш Распаусюджва-ецца па Усей Беларуст
Уладзгмгр Хгльмановгч «ПАГбНЯ», назва «Баранавщкай газэ-ты» у студз —чэрв 1944
ПАГбсТ, распаусюджаны у старажыт-нарусюх крынщах тэрмш, якт на працягу 10—18 ст меу рознае значэнне Пер-шапачаткова П называлт сельсктя аб-шчыны на перыферыт Стараж Руст, а таксама цэнтры гэтых абшчын, дзе вя-лася «гасцьба» (гандаль) Першае Упамт-нанне адносщца да 947, калт княгшя Вольта «устави погосты» У НаУтарод-скай зямлт Паступова П сталт называю» адм -тэр адзтнкт, яктя складалтся з некалыах паселтшчау, а таксама цэн-тральнае паселтшча гэтай акруп На чале П ставит спец службовых асоб, яктя адказвалт за рэгулярны збор даншы 3 распаусюджаннем на Руст хрысщянства У П будавалт цэрквы, пры якгх знахо-дзтлтся моплкт Велтчыня П у розныя часы была розная у 11—14 ст яны складалтся з дзесяткаУ т нават сотняУ весак, у 15—16 ст гэта невялтктя пасе-лтшчы з царквой т моплкамт У 19—20 ст слова «П» ужывалася у значэннт сельскага прыхода, участка шляху т асаблтва часта моплак На Пд Беларуст тснавалт да пач 16 ст (Пшскае княства), потым ператварылтся у вескт т мяс-тэчкт (арх -плантровачная структура традыцыйная) Былое значэнне П заха-валася У назвах весак Пагост (Аршан ста, Бярэзтнскт, Втлейскт, Гарадоцкт, Глусю, Жыткавщкт, Салтгорскт р-ны), Пагосцтк (Аршанскт р-н), Пагосцтшча (Лезненскт р-н), Пагост-Загороде кт (Птнскт р-н)
Лгт Воронин НН К истории сельского поселения феодальной Руси Л , 1935 ПАГбСТ-ЗАГАРбДСК1, група стаянак каменнага веку каля в Пагост-Зага-родск Птнскага р-на Датуюцца 8—4-м тыс да н э Ёсць стаянкт эпохт мезалпу, большасць належыць да неманскай культуры Знойдзены мткралттычныя вырабы, прылады працы з крэменю, утл шлтфаваныя сякеры, дробныя кавалкт т фрагменты ляпных гаршкоу Выяулены рэштю жытлау
II АГ ОШ ЧА, веска У ОпсаУсктм с/с Браслаускага р-на, на зах беразе воз Пагошча За 13 км на ПдЗ ад Браслава, 43 км ад чыг ст Друя 627 ж , 204 гас падарю (1998)
У пет крынщах упершыню згадваецца у 1529 як уласнасць браслаускага дзяржауца П Сапен Да 19 ст наз По шча (ад слова «пушча»), бо Уладанне знаходзтлася на ускраше вял ляснога маству У 16 ст П валодалт таксама Пяткевтчы, ЯкушэУсктя 3 пач 17 ст маентак перайшоу да Апнсюх У 1790 кашталян М Апнскт пабудавау тут ся-
мейную каталтцкую каплгцу 3 1795 у Рас тмперыт У вайну 1812 маентак раз рабаваны франц т рус войскамт У кан цы 19 ст П — маентак у Браслаускай вол Новааляксандраускага пав Ковен-скай губ , 25 ж У 1-ю сусв вайну У бу-дынку маентка размяшчалтся штабы рас вайсковых злучэнняу, у грамадз вайну раэбураны 3 1921 у складзе Польшчы, веска У Опсаускай гмше Браслаускага пав У 1931 у П 15 ж, 2 гаспадарю, млын 3 1939 у БССР, у Оп саУсктм с/с Браслаускага р-на Цэнтр калгаса «Маяк» Веска штэнстуна развт-ваецца з 1970-х г Буйны свшагадоУчы комплекс, Дом культуры, б-ка, дзщячы сад, аддз сувязт, 3 магазины Мапла ахвяр фашызму (за 3 км на Пд ад весю) Помнтк землякам, яюя загшулт У Вял Айч вайну Захавалтся рэштю парку т гасп пабудовы б маентка (пач 19 ст )
Кастусь Шыдлоускг
ПАГРАН1ЧНЫ, рабочы паселак у Бе раставщюм р не За 8 км на Пд ад г п Вял Бераставтца Чыг ст Бераставща на лтнтт Ваукавыск—Бераставтца 1456 ж , 575 двароу (1998)
Узнтк як чыг ст Бераставтца з будау-нщгвам у 1885 участка Ваукавыск—Бе-ласток, у Гродзенсюм пав У 1921—39 у складзе Польшчы, чыг станцыя У Вялт-ка-Бераставщкай гмтне Гродзенскага пав Беластоцкага ваяв 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 паселак у ХамантоУсюм с/с Крынкаускага раена, з 20 9 1944 у Берас-тавщктм р-не У 1950—78 у Цецяроу сюм с/с 3 30 12 1975 рабочы паселак 28 3 1978 перайменаваны у П Аутабаза, пункт мытнага дагляду «Бераставща 1-я», бурака- т збожжапрыемныя пункты, эл станцыя, павтльен райкамбша та быт абслугоУвання Сярэдняя школа, дзщячы сад, б-ка, амбулатория, аддз сувязт, аптэка, магазшы
«ПАД СЦЯГАМ КАМУ1ПЗМУ», часотс Цэнтральнага Камгтэта КПЗБ Выдавауся у 1927—30 на бел мове раз у 3 месяцы Рэдакцыя знаходзтлася У Мыску, на тытульным лтеце месцам выдан-ня пазначалася Вшьня Меу рубрыю «Тэарэтычныя артикулы», «Наша трибуна», «Практика партработы», «Хронт-ка мтжнароднага жыцця» т шш Ставту за мэту узброщь камунтстау леншеюм вучэннем, распрацоУваць новыя тдэалаг т пали праблемы для парт актыву, зна-емщь з дзейнасцю Камтнтэрна, ВКП(б), КПП, КП(б)Б т КПЗБ Шмат увап ад-давау сацыялтст будаУнтпдву у БССР На яго старонках разглядалтся пытаннт пралет рэвалюцьп, нац, сялянскае, гар буржуазн, расстаноую т суадносш кла-савых сш у Зах Беларуст т шш 3 1930 пад рубрыкай «Пад сцягам камунтзму» выдавау серию брашур «Аб УКП(б)», «Вынтю пленумаУ ЦК КПЗБ», «Аб прафсаюзах», «Аб нацыянальна-вызва-ленчай барацьбе», «Аб правым ухие У УКП(б)» т ШШ Пётр Зялгнскг
370
ПАДАКРУГОВЫЯ
ПАДАКРУГбВЫЯ ВУЧЫЛ1ШЧЫ, дзейшчал! на Беларусх у 1783—95 Утвораны паводле школьнага статута 1783 з экс-езущкхх навуч устаноу 1 школ шш манаскхх ордэнау (тяры, да-мхнхканцы, францысканцы, базыльяне) Яны былх размеркаваны памж 3 навуч акругам! У Лггоускуто акругу (галоунае Гродзенскае акр вучылппча) уваходзип П в у Buibhi, Ваукавыску, Беластоку, Втшневе, Паставах, Вхдзах, Жодзхшках, Мерачы, Шчучыне, Лхдзе, у Палескую (галоунае Брэсцкае акр вучылппча) — у Жыровхчах, Пшску, Слонине, Любя-шове, Дубровхцах, у Рускую (галоунае Навагрудскае акр вучылппча) — Бераз-вечы, Мазыры, Мшску, Нясвтжы, Слуцку, Халопешчах, Лужках, Бабруйску, Ушачах, Дзхсне Мел! 3 класы (у Вхльш 1 Мшску — па 6 класау) з тэрмх-нам навучання 6 гадоу Колькасць вучняу да 4 тыс юнакоу штогод (пераважна са шляхты) Выкладалхся катэххзхс, польск , лацшская, франц х ням мовы, мараль, матэматыка, геаграфхя, чарчэн-не, псторыя, садаводства, геаметрыя, фхзхка, каморнщтва, батанхка, мхнерало-пя, права, гхгхена, лопка, музыка, маляванне У базыльянсктх П в (Жыровхчы, Беразвеч) дадаткова вывучалх царк -слав мову Сярод выкладчыкау экс-езу-хты х выхаванцы Вхленскай Гал школы Пасля лхквхдацых Рэчы Паспалхтай сталх асновай для мясц павятовых вучылх-шчау I пмназхй
Лт Учебные заведения Литвы до присоединения ея к России // Журн Мин-ва нар просвещения 1862 No 10—12, Nowozytna mysl naukowa w szkolach Komxsjx Edxxkacji Narodowej Wroclaw, 1973, S z у bi a k I Szkolmctwo Konusjx Edxxkacji Narodowej w Wxelktm Ksifstwie Litcwskxm Wroclaw, 1973
Андрэй Самуак
ПАДАРАВЛНН! СЯЛЯН на Ьела-p у с I Масавыя П с на Беларусх прак-тыкавалхся царсюм урадам адразу пасля падзелау Рэчы Паспалхтай на працягу 1773—1801 Прычынамх П с былх неда-хоп зямель у Цэнтр Расп, якх стау адчу-вацца да 1770-х г, а таксама хмкненне царскага урада стварыць апору з рас дваранства х чыноунхцгва на далучаных землях Фонд разданы склалх буйныя каралеусюя эканомхх х староствы, землх адабраныя у царк устаноу х канфхскава-ныя у апазхц шляхты Ва усх Беларусх (з 1802 — Вхцебская х Маплеуская губ ) у 1773—75 атрымалх ва Уласнасць буйныя маентю з сялянамх (або хх част-ю) — 85 чал Напр, ген -аншэф кн Р А Пацемкш атрымау КрычаУскае староства (11 тыс душ), ген-фельдмаршал граф П А Румянцау — Гомельскае староства (14 тыс прыгонных), ген -фельдмаршал храф 3 Р ЧарнышоУ — Чачэрскае староства (больш за 5 тыс сялян) Вял памеры прынялх П с у цэнтр х зах Беларусх У Мшскай губ розным асобам падаравана 42 299 душ, у Гродзенскай — 33 052, у Вхленскай — 5319 душ мужч полу Сярод 37
асоб, яюя атрымалх падараванш У Мхнскай губ У 1773—95, было 16 генера-лау, 3 ст афхцэры, 6 саноушкаУ, 7 чы-ноунхкау, 5 афхцэрскхх удоу Таю ж кан-тынгент асоб, што атрымалх маентю, быу х у хнш губернях Усяго пры Каця-рыне П х Пауле I у перыяд з 1773 па 1801 падаравана каля 208 550 бел сялян Вышкам такой палхтыю стала рэз-кае скарачэнне колькасцх дзярж сялян на Беларусх (прыкладна У 3 разы) Пе-раход сялян у прыгонную залежнасць адмоуна адбхуся на хх матэрыяльным становхшчы Пасля 1801 П с спынены Урадам Аляксандра I па усей хмперых
Лт Козловский П Г Землевладе ние и землепользование в Белоруссии в XVIII — первой половине XIX в Мн , 1982 «ПАДАРбЖШК», штомесячны навуко-ва лхтаратурны хлюстраваны часотс для географау, краязнаУцаУ, псторыкау, ту-рыстау, выкладчыкау, вучняу х студэн тау, на бел х рус мовах Выдаецца з 1996 у Мхнску Заснавальнхк х выда-вец — вытворча-камерцыйнае прад-прыемства «АРТЫ-ФЕКС» Мае рубры-ю «Клубок падарожжау», «Сафары па-беларуску», «Жыцце знакамхтых па дзей», «Беларуская пстарычная бхблхя тэка», «Свет прыроды», «Псторыя ад ной хлюстрацьн», «Залатавуст» (афарыс тыка), «Смехалекцыя» (хумар), «Мастацтва выжывання», «Арыенцхр» х шш Выходзщь спец дадатак «Наш край» — мемарыяльны працяг вядомага выдання 1930-х г, дзе прадстаулены «Беларусь на старажытных картах», «Нашакраеу-скхя чытанкх», «Мхнулае У асобах х па дзеях», артыкулы чытачоу-краязнауцау
Леу Казлоу
ПАДАРбжЧЫНА, вхд феад павхннасцх У ВКЛ у 16—18 ст Бралася феадалам з сялян як храшовы эквхвалент падводнай павшнасцг Памер П вызначауся павод ле мясц звычаго х фхксавауся У твента-рах Часам П — разнавхднасць грашо вага чыншу, яю плацху кожны сял двор (т зв падвароушчына)
ПАДАТК1, абавязковыя грашовыя пла цяжы юрыд г фхз асоб, прадпрыемствау, устаноу у дзярж цх мясц бю-джэт Матэрыяльная аснова П — част ка нац даходу, якую дзяржава забхрае у прадпрыемствау х насельнххггва на агульнадзярж патрэбы П выконваюць фхскальную х стымулюючую функцию У залежнасщ ад спосабау спагнання бываюць ускосныя (уключаюцца суб’ектамх гаспадарання у цану тавараУ, паслуг х работ) х прамыя
У ВКЛ х Рэчы Паспалхтай П — уста-ноуленыя плацяжы на карысць дзяржа вы, феадалау х царквы Падатковай адзхнкай у сельскай мясцовасщ была абшчына Дзярж сяляне плацхлх тыя ж П грашовыя х натуральный, што пры-ватнауласнхцюя х царкоуныя 3 гарадоу спаганялася ардыншчына, сярэбшчына, карчомны чынш Да пач 17 ст у ВКЛ было больш за 30 розных П х павгннас цей байдачнае, дзесяцша, купца, кастовое, пастожнае, прапшацыя, саха, чоп х шш У Рас хмперых, потым у б СССР П вызначалхся х спаганялхся у адпавед-
насцх з дзеючым заканадауствам У 19 ст дзярж П — падушны падатак х рл Руцкая павшнасць, грамадсюя зборы i грамадскм павшнасц! (на мясц патрз бы) У пач 20 ст у 5 паУн зах губернях дзейнхчалх пераважна ускосныя П (ак цызы, пошлшы, даходы ад вхннай ма наполи), якхя складалх больш за 60% ycix паступленняУ у бюджэт Прамыя П (пазямельны, прамысловы, памаемасин 1 хнш ) не перавышалх 9% 3 утварэппем БССР змест падаткаабкладання змяшу ся У 1920-я г колькасць П павялны лася (павышаныя П плацхлх прадцры емствы недзярж форм маемасщ, за можныя сяляне, аднаасобнхкх, лыют мелх дзярж сектар, калгасы х маламаем ныя грамадзяне) У 1930 у сувязх з па датковай рэформай шматлхюя П прал прыемствау (больш за 80 вхдау) аб’ядна ны у П з абароту х адлхчэннх ад пры бычку Пазней П у асноУным спаганялхся з даходау грамадзян, каап грамадсюх прадпрыемствау х з калхасау бралхся у форме падаходнага П Наесть нхцтва, акрамя таго, плацхла П с х з маласямейных х адзшоюх грамадзян мясцовыя зборы Асн крынхцай даходау бюджэту быУ П з абароту —- ушвер сальны акцыз, яю плацхлх прадпрнем ствы 3 яго дапамогай ажыццяулялася рэгуляванне фхкеаваных рознхчных х ап товых цэн Уведзеныя у I960 плата за фонды, фхкеаваныя плацяжы, плата за прац рэсурсы па сутнасцх былх абавяз ковымх П 3 1992 у Рэспублщы Бета русь заканадауча зацверджана новая па датковая схстэма П , як х аб’ектау аб кладання, шмат, але яны гарантуюць прыкладна роуныя умовы уехм субек там, незалежна ад форм уласнасщ Юрыд асобы абавязаны плацхць ускос ныя П (на дабауленую вартасць, на па лхва, а па асобных таварах х акцизы) 1 адначасовыя прамыя П [на прыбытак даходы, нерухомасць, надзвычайны для лхквхдацых вышкау катастрофы на Чар нобыльскай АЭС, за карыстанне ххры роднымх рэсурсамх (экаланчны), трап зхтны, мытныя пошлшы, плата за зям лю] Насельнщтва плацщъ П падаход ны, на нерухомасць, зямельны, а прадпрымальшю, акрамя таго, х П на дабауленую вартасць (калх хх выручка за месяц перавышае 250 мхнхмальных ме сячных заработных плат) х акцизы па падакцызных таварах У абавязковых плацяжах юрыд асоб асн месца займае П на дабауленую вартасць Сярод пра мых П — асн П на прыбытак, якш абкладаецца балансавы прыбытак (за выключэннем сумы П на нерухомасць х льготнай яе частю) У схстэме П з па сельишдва гал застаецца падаходны, яю налхчваецца па прагрэсхунай стауцы з ус хх заробкау грамадзян (заработнай платы, аутарскага узнагароджання, шш заробкау, даходау прадпрымальнхкау) Аб’екгы падаткаабкладання, парадак платы, стаую х шш прадугледжваюцца законам! «Аб падатках х зборах, яюя збх-раюцца У бюджэт Рэспублхю Беларусь», «Аб падаходным падатку з грамадзян», «Аб падатку на дабауленую вартасць» (усе 1991) х ШШ Генадзь Маслыка
НАДБАЙЛА (Пад аба йл а, П а б а -айла) Сцяпан ('> — лш 1654), ка-ЩК1 палкоунхк, юраушк казацгах атра-iy на Беларусх у антифеодальную вайну 648—51 У 1648 атрад П i тгалкоушка аркушы знаходзгуся у Бабруйску, ад-'.,1Ь у верасш рушыу да Беразшо, а у ач снежня да Старога Быхава Пасля яудалага штурму крэпаецх i непрацяг-,1и аблогх казакт адступип У 1649 П на не 6 тыс казакоу Чаршгаускага палка мраняу т зв Лоеускхя пераправы, каб ъ дапусцщь войска Я Радзшла на Ук-ахну Пасля Лоеускай Лтвы 1649 захашу Гомель 1 асадзху Чачэрск У 1651 на-праваны Б Хмяльншюм у якасщ пасла а Радзхвхла Удзельшчау у Лоеускай шве 1651, дзе пацярпеу паражэнне i icryni? да Чарншава Памхж Чарнтга-m i Любечам нанес паражэнне атраду рокскага ваявода Служкх У вайну Расп 1 Рэччу Паспалтай 1654—67 узначальвау Чарнхгаускх полк казацкага войска 13матарэнк1 Запнуу у бах пад Гоме-хем
Лт Абецедарский ЛС Белорус-м и Россия Очерки рус бел связей второй новины XVI—XVII в Мн , 1978
АДКЯРЭСК1 (Друцкх-Падбя-JCK1) Рамуальд Андрэевхч [1812 цх 1813, Вхльня — 10(22) 10 1856], бел х польскх выдавец, публщыст, фалькла-рыст Скончыу Вхленскую пмназхю 1830) Вучыуся У Маск ун-це (1836— ffl) 3 1840 адзш з актыуных удзельнхкау юл гуртка у Пецярбургу, падгрымлхвау увязх з Т Шаучэнкам, рус славянафх-имх 3 1847 у Вхльнх Выдавау лхт -на vk альманахх «Roczmk Lxteracki» («Лх-ратурны штогоднтк», т 1—4, Пб, дани, 1843—49) х «Pamigtixik Nau-owo Literacki» («Навукова-лхтаратурны Винк», т 1—2, ч 1—6, Вшьня,
849— 50), у яюх публхкавау бел аута-чау 1 матэрыялы, звязаныя з Беларуссю друку выступау з допхеамх пра культ дах, водгукамх пра творы мастацтва, ш крыт артикулам!, напхеанымх пад хиывам щэй В Р Бялшскага х «нату-цьнай школы» У арт «Беларусь х Ян нршчэускх» (прадмова да т 1 кн >1 Ьардиэускага «Шляхцхц Завальня », 844) з дэмакр пазхцый харакгарызавау чи л ру 1-й пал 19 ст х упершыню пхэиачыУ рысы яе народнасцх Аутар Ьалькл -этнагр нарыса «Беларускае вя-
хле» («Иллюстрация», 1848, т 6, 1), «Лхстоу з Беларусх» («Tygodtnk Atexsburskx» — «Пецярбургск! штотыд-евп» 1844, № 79, 81, 82) Вида? зб I 1ады Заблоцкага «Паэзхя» (1845), публхкавау «Дыярыуш» С Бельскага Athenaeum», 1842, т 4) На польск юву псраклау «Кауказскага палоннхка»
С Пункта, рус нар казкх х хнш У 850 за атыУрадавую лхт дзейнасць рыштаваны х высланы у Архангель-кую губ , дзе х памер
Ляп Варановлч С (А лексан хровхч С) РДруцкх-Падбярэскх // Велась 1958 No 11, КхсялеУ Г Загадка бе-арускай «Энехды» Мн , 1971, Кахано?-кх Г Лес Рамуальда Падбярэскага // ЛлМ 976 6 жн Уладзишр Мархель
ПАДБЯРЭСК1Я дзяржауныя дзеячы ВКЛ, шляхецкх род герба «Газдава» Ро-дапачынальнхк, полацкх баярын Яцка Сенькавхч (Р — пасля 1520), быу жана-ты з сястрой кн Сямена Ямантавхча-Падбярэзскага Ульянай Пасля смерцх бяздзетнага князя (1540) Ульяна адсу-дзхла маентак Падбярэззе у Аршанскхм пав х хнш уладаннх на карысць сватх сыноу' Рыгора I 1вана Яцкавхчау 3 хх Рыгор (1510 7 — пасля 1585) атрымау пры падзеле з братам Падбярэззе х Ба-чэйкава х пачау ужываць прозвтшча П Яго нашчадю неаднаразова займалх па-вятовыя пасады, пераважна у Аршанскхм пав 3 хх найб вызначыуся Рыгор Казхм1р (16201 — 1677), сын Аляксан дра, ротмхетр казацкай харугвы ВКЛ з 1643, удзельнхк Лоеускай бтвы 1649 з укр казакамх, вайны Расхх з Рэччу Пас-палхтай 1654—67, ваявода смаленск! з 1667 1снавау шшы род П , яюя карыс-талхея гербам «Тарнава» змененая
Вячаслау Насевп
ПАДВАЯВбДА, службовая асоба у мясц адмхнхетрацых ВКЛ у 15—18 ст, намеенхк ваяводы Звычайна юрава? дваром ваяводы (адсюль другая назва П — каморнхк ваяводскх), назхрау за гандлем х спаганяу падаткх з гандл за-няткау У ваяводствах ВКЛ, за выклю-чэннем Брэсцкага х Мшскага, лхчыуся земскхм чыноунхкам х па даручэнню ваяводы замяняу яго у судзе ваяводства Кантралявау наяунасць х спраунасць эталона? мер х вап на тэр ваяводства, аб’язджау гарады, кантралюючы мясц гандаль Пасада П давала магчымасць атрымлхваць грашовыя прыбытю, на яе зауседы было шмат жадаючых, але вял значэння яна не мела
Лт G 1 о g е г Z Encyklopedxa staropolska Т 4 Warszawa, 1978, Bardach J, Lesnodorski В, Pielrzak M Hxstona paxxstwa x prawa polskxego Warezawa, 1976 Анатоль Грыцкетч
ПАДВЕСКА, вщ стараж падвесных уп-рыгожанняу да адзення (часцей жано-чата), збрут 1 тнш Служьип таксама амулетам Найчасцей хх насхлх разам з каралям! I пацеркамх, на ланцужках, шнурках, прышывалх на адзенне На Беларусх найб стараж П адносяцца да палеалхту (з зубоу лхеа, ваука х хнш жывел) У бронзавым веку выкарыстоувалх бурштынавыя П з вял адтулшай пася-рздзше, а таксама медныя акулярапа-добныя П сярэднедняпроускай культуры
ПадаескБконхкх з гарадзшгча Маскашчы (БраслаУскх р-н) 13 и
371 НАДВОДНАЯ
У жал веку пашыраны П металхчныя, касцяныя I глшяныя круглай, трохву-гольнай I трапецападобнай форм Muia-градскай культуры, бронзавыя х жал плаецхнхетыя х трапецападобныя зарубг-нецкай культуры, упрыгожаныя сшраля-мх I паглыбленнямх, плаецхнхетыя трапецападобныя х драцяныя акулярападоб-ныя штрыхаванай керамиа культуры У 10—13 ст з каляровых х каштоуных метала? выраблялх П у выглядзе плоскхх ехмвалау нябесных свяшл (манетапа-добныя, луннщы), жывел, птушак, бы-тавых рэчау (ключы, лыжи), крыжы-кау, званочка? П знаходзяць на пасе-лппчах, у пахаваннях Найб цхкавыя з хх полня П -конхю з бшону (Барысау, Вщебск, гарадзхшча Маскавшы), скан-дына?сюя у выглядзе фпурак вшита? (курганный мопльнпа ? в Лудчыцы Быхаускага р-на i в Калодзецкая Кас-цюковщкага р-на) Людмсча Дучыц
НАДВОДНАЯ АРХЕАЛбпЯ, гхдра-археалоня, галша археалош, якая займаецца вывучэннем стараж аб’ектау, затопленых вадой Узнткла у сярэдневя-коух з мэтай пошукау затанулых караб-ле? Першыя у Раен даследаваннх па П а праведзены у 1905 у бухце г Феа-доси у Чорным моры У 1930 пад кхра?-нщтвам праф К Э Грынешча вадалазы даследаваЛ! рэштю пабудоу стараж -грэ-часкай калонп Херсанес 3 1937 пад кх-раунщтвам акадэмхка РААрбелх право-дзхлхея даследаваннх антычнага г Оль-вхя Далейшае развхцце П а звязана з вынаходствам у 1943 французсюм да-следчыкам Жакам-1вам Кусто х Э Баньянам акваланга, што дало магчымасць свабодна працаваць на глыбхнях да 50 м На Беларусх больш за 100 пдраархе-ал помнхкау кашшчы, стараж маеты, месцы былых бхтвау, культавыя камянх, затопления паселхшчы, чауны х хнш У 1907 у р Ясельда каля в Жабер Драп-чынскага р-на веуся пошук гармат, затопленых у 17 ст (знойдзена 8 гармат) У 1920-я г падводныя расколю право-дзхлхея на месцы пераправы войск На-палеона цераз Бярэзхну каля в Сту-дзенка Барысаускага р-на Планавыя падводныя пошую археал помнхкау па-чалхея у 1979 У 1982 пры Дзярж музех БССР (зараз Нацыяншьны музей псторы! I культуры Беларусх) створаны клуб надводных псторыка-археал даследаванняу, а у 1987—91 група «Акванауты» пры Мхнскхм пед ш-це (зараз Бел пед ун-т) разам са спецыялхстамх 1н-та псторых Нац АН праводзхлх археал даследаваннх каля гарадзхшча Маскавты, у рэчышчы Зах Дзвхны на месцы знахо-джання Барысавых камянеу, у р Свхслач у Мшску, у р Лукомка каля гп Лу-комль, у воз Гказнь каля сцен замка
Людмыа Дучыц
ПАДВбдНАЯ ПАВ1ННАСЦБ, вщ феад павшнасщ у ВКЛ у 16—18 ст, паводле якой еяляне абавязаны былх
372
ПАДВОРНАЕ
даваць землеуладальнхкам падводы для перавозю прадукцых да рачных пристаней 1 У горад
ПАДВбРНАЕ АБЛАЖЭННЕ, гл у арт Падымнае
ПАДГОР’ЕУСК! СКАРБ Знойдзены у в Падгор’е Мшскага р-на У 2-й пал 1960-х г Ухаваны каля 1501—06 Скла-дауся з 450 сярэбраных манет грош пражаа часоу Карэла I [1346—78] — 3 экз, Вацлава IV [1378—1419] — 222 экз (з ix 1 манета кантрамарюраваная г Аугсбурга), nayiponi ВКЛ (Виенсю манетны двор) часоу Аляксандра Казх-М1равна [1492—1501] — 224 экз Збера-гаецца У Нумиматычным кабшеце БДУ ПАДДАВЛШКШ Аляксандр Васхлевхч (25 9 1919, ст Карпава Адэскай вобл , Украша — 23 1 1976), Герой Сав Саюза (1945) Беларус Скончыу Палтаускае танк вучылпича (1943), Вышэйшую афщэрскую бранятанк школу (1947) У Вял Айч вайну з 1941 на Пауд -Зах , Пауд, Паун -Кауказсюм, 1-м i 2-м Укр, 1-м Бел франтах Камандзф танк роты лейтэнант П вызначыуся у 1945 у Берлшскай аперацых 24 крас каля г Бернау рота на чале з П разграмхла ва-рожы апорны пункт, зншхчыла 3 дзоты, у баях за г Патсдам — 40 куляметных кропак, 8 дзотау, шмат птлераУцау Да 1967 у Сав Арми
ПАДДАНЫЯ, у феадальным i бурж праве назва людзей, падпарадкаваных манарху як кхраУнхку дзяржавы, а таксама сялян, што жыЛ1 у маентках феада лау 1 бьип гм падпарадкаваны На Беларусх П называл! прыгонных сялян У актах упамшаюцца «П айчызныя» (от-чычы), прымацаваныя да вотчыны i ма ешкаУ, а таксама П «пахожыя», або «вольныя», якхя мелх права вольнага пе-раходу Падданства характарызавалася амаль поунай адсутнасцю правоу у сялян 1 некат абмежаванымх правам! мяшчан П павхнны был! выконваць шматл1К1Я павшнасш у адносшах да дзяржавы Схстэма падданства была за снавана на асабхстай залежнасщ i па-слушэнстве васала сюзерэну, прыгонна-га — свайму пану, усяго насельнщ тва — уладару дзяржавы У актах ВКЛ сустракаецца выраз «падданыя Рымска му касцелу», г зн католпа
Анатоль Лрыцкевн
ПАДДУБН1К1, гарадзппча (6—1 ст да н э ) днепра-дзвтскай культуры каля в Паддубнхю Мхерскага р-на Памеры 58 х х 28 м, з Пд умацавана 5 валамх выш 1,5—2,5 м I 4 равамх Выяулены сляды наземнага жытла слупавой канструкцых некалыа гасп ям, рэшпа каменных аг-нгшчау Знойдзены вырабы з косцх — прылады для пляцення сетак, нажы, праколкх, шпхлькх, наканечнхкх дроцхкау I стрэл, вырабы з жалеза — сярпы, ся-керы, шылы, нажы х шш Належала баллам
АВ ПаддавшшПн
ПАДДУБСК1 Р — 12(22) 2 1649], кхраУ нхк казацка-сялянскага атрада на Бела русх У час антыфеадалънай вайны 1648— 51 У 1648 атрад П падгрымау паУстан цау Бабруйска (гл Бобруйска абарона 1649) 1 з 1мх адбхвау спробы войска ВКЛ на чале з У Валовхчам захашць горад У час штурму П узяты у палон х пасаджа-ны на кол
Лт Абецедарский ЛС Белорус сия и Россия Очерки рус -бел связей второй половины XVI—XVII в Мн , 1978
ПАДЗВ<ННЕ, П а а з е р ’ е, псторыка-этнаграфхчны рэгхен Беларусх у сярэд-Н1м 1 верхнхм бас Зах Дзвшы На 3 распасщраецца Да воз Нарач, на Пд умоуная мяжа праходзгць па лясных ма-схвах на Пн ад Лагойска х Барысава х далей па водападзеле Дзвхны х Дняпра Тэр П адпавядае асн масхву стараж Полацкай зямл1 У 7—11 ст П заселена полацкхмх крывмамг (палачанам!) Пала-чане стварылх самабытную х арыгхналь-ную культуру, аб чым сведчаць стараж помнхкх мясц дойлхдства, традыцыйна-бытавой культуры х нар творчасцх, узоры якхх захавалхся У этнагр матэрыяле 19-—20 ст 3 14 ст уваходзша у ВКЛ, у складзе якога Полацкая х Вхцебская землх захавалх абласную аутаномхю За-цяжныя войны з Рас дзяржавай 16—17 ст прывялх да вял спусташэнняу х абязлюдзення рэпена, пасля чаго Полацкая зямля не магла вярнуць б ма-хутнасць I ролю важнага этнакансалхду-ючага х культ -эканам цэнгра Пасля Люблшскай у ни 1569 узмацнхуся поль-ска-каталхцю культ уплыу, пашырылхся зямельныя уладаннх каталхцкай царквы Паун -усх памежжа з Рас дзяржавай засялялася польскхмх асаднхкамх У П перасялялхся таксама сяляне з памеж-ных раенау Раси х стараверы з розных рас тэрыторый Пасля 1-га (1772) х 2-га (1793) падзелау Рэчы Паспалхтай у складзе Рас хмперых Тут у 1776—77 ут-ворана Полацкая губерня, у 1796 — Беларуская губерня, у 1802 замест скасава-най Беларускай — Вщебская губерня, зах частка П увайшла у Вгленскую гу-берню Найб густа заселена здауна была левабярэжная частка П Пераважалх ма-
ладворныя сельскхя пасяленнх (3-41И дзхб), засценкх, хутары, раскхданыяи род лясных пагоркаУ паблхзу рэк i ая У вынхку Сталытнскай аграрной рзфя мы у пач 20 ст больш за чвэрцьЗ| гаспадарак П выдзелшася з абшчыиЫ1 выселшася на хутары Народный шор кх П вылучаюцца у асобныя полацхЛ I вхцебскую групы у складзе паУн<Я дыялекгу бел мовы Для вусна-пааш? най творчасцх побач з агульнабел 1} уласцхвы валачобныя, маслешчныя, ха лочныя, шьнаробчыя, ярынныя песш якхя у шш рэгхенах не сустракаюцда й маюць абмежаванае бытаванне Гасп Уклад 1 традыцыйна-бытавая культура П складвалася у зоне кантактау ела вянскхх, балцкхх, фша-угорскхх плямев адлюстроуваючы УзаемаУплывы, мхкеа цыю I ехмбхез розных этнакультурных плыней, спецыфхку мясц геапаихт экалапчных умоу Виста? ZH)
ПАДКАМбРСК! СУД, судова арбп ражны орган у ВКЛ у 16—18 ст па раз глядзе памежных зямельных спрэи» феадалаУ Утвораны у 1565 у кожные павеце, зацверджаны статутам ВК. 1566 Суд ажыццяуляла адна асоба -падкаморы, якх наймау сабе памочхп кау — аднаго або двух каморнкау гра бароу, шеара Судовая справа наюрох валася У П с земскш судом або заш вым. судом адххаведнага павета Падкамо ры дасылау позвы бакам з пазначэннс тэрмхну, калх яны павхнны былх з явшн на спрэчнай тэрыторых Справа разгая далася на месцы Падкаморы асабхс вывучау дакументы, аглядаУ межавы знаю, прыводзху да прысяп х дапытва сведак, пазначау новыя межы уладаи няУ умоунымх знакамх Свае рашэни (гранхчны лхст) пад уласным подшсам пячаткай перадавау у земею або гроди (замкавы) суд Апеляцых на рашэш П с падавалхея у Трыбунал ВКЛ Ак выя кнхгх П с захоувалхея у падкамораз х замацоувалхея яго пячаткай, пасля ям смерцх перадавалхея У земскх суд 1скх бакоу аб праве землеуладання не бш кампетэнцыяй П с х разглядалхея зе\ сюм судом, а спрэчю аб межах нами землеуладаннямх шляхты х вял кня зя — камкарсюм судом П с лхквхдава ны ва Усх Беларусх у 1772, у цэнтр i зах Беларусх -— у 1795 Адноулены ука зам ПаУла I 6(17) 2 1797 У 1809 падка морым дадзена права радглядаць зя мельныя спрэчю приватных улаешкау х духоУнымх установамх Апеляцых лада валхея У губернская галоуныя суды, да лей — у Сенат Канчаткова П с лхквх даваны Указам Мхкалая I 11(23) 5 1832
Лт Л а п п о И Подкоморский суд в Be ликом княжестве Литовском в конце XVI и начале XVII в // Журн Мин-ва нар просве хцения 1899 № 8
ПАДКАМбРЫ, службовая асоба ВКЛ П прыдворны адказвау л парадак х убранства У пакоях вял князя быу яго дарадчыкам х Уваходзху у склад Рады Вялисага княства Липаускага Прызначауся з буйных феадалаУ П павятовы разглядау зямельныя спрэчю памтж шляхтай у падкаморсюм
судзе, удзельнхчау у разглядзе спраУ у каптуровым судзе Прызначауся вял князем з 4 кандыдатаУ, выбраных шляхтай на павятовым сейм1ку Тэту насаду мог займаць толыа шляхцщ-хрысцхянш, ураджэнец ВКЛ, яю валодау маенгкам у гэтым павеце, ведаУ права П прызначау сабе з мясц шляхты 1—2 памочнхкау — каморнжау, яюя вымяралт спрэчныя земш, а таксама па яго даручэнню разглядал! дробный справы Язэп Юхо
ПАДКАНЦЛЕР, службовая асоба У ВКЛ у 15—18 ст , намеешк канцлера П замяшчау канцлера У юраваннх дзярж канцылярыяй, веу (як 1 канцлер) за-межныя 1 Унутр справы, юравау працай пхеарау 1 сакратароУ у канцылярыг ВКЛ, быУ захавальнгкам малой дзярж пячат-и Паводле загаду вял князя ВКЛ П выдаваУ асобам дзярж дакументы за сват подтсам i малой пячаткай Першым вядомым П быУ кн Б Глшсю — П вял кн Свщрыгайлы У 1446 Афх-цыйна як пастаянная пасада П была Уведзена У ВКЛ 11 3 1566 На яе быу йрызначаны А Б Валов гч, яю займау тэту Пасаду да 1579, калг быу прызначаны канцлерам Пасада П была уведзена у сувяз! з пашырэннем справаводства у випкакняжацкай канцыляры! 1 неабход-насцю знаходжання канцлера у сталщы Для зацвярджэння найважнейшых дзярж дакументау Канцлер або П су-праваджал! вял князя у шшыя гарады 1 мясцовасц! або за мяжу, каб зацвяр-джаць дзярж дакументы П прымал! Удзел у падрыхтоуцы дзярж законапра-ектау 1 ix канчатковым рэдагаванш, ю-равал! каМ1С1яй па падрыхтоуцы Статута ВКЛ 1588 На пасаду П прызначалхея буйныя феадалы, яюя спалучалх з ей хнш дзярж пасады, мелх адукацыю х пракгычны вопыт дзярж, судовай цх канцылярскай службы 3 16 ст П быу хавальнхкам дзярж арххуных акгау — Метрыю Вялгкага княства Лгтоускага П уваходзху у склад Рады ВКЛ На працягу 16—18 ст пасаду П займалх 25 асоб, найб вядомыя з хх Валовхч (1566—79), К М Радзгвы (1579—85), Л Сапега (1585—89), Г Война (1589— 1615), М К Радзхвхл (1668—80)
Лт Л ю б а в с кий М Литовско-рус-ский сейм М , 1900, Л а п п о ИИ Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Бато-рия (1569—1586) Т 1 СПб, 1901, Малиновский И Рада Великого хсняжества Литовского в связи с боярской думой древней Руси Ч 2, вып 1 Томск, 1912
Ляа/иснь 1}>ыцкеегч
ПАДКАНЮШЫ, пасада (урад), пры двары Вял князя ВКЛ, вядома з пач 17 ст Першапачаткова прызначауся каню-шым Нах-лядау за велхкакняжацкхмх та-бунамх I стайнямх, юравау конюхамх
Уладжлау Вяроукгн-Шэлюта
ПАДКЛЕЦЬ, мураваная цх драУляная асНова пад клеццю, евхрнам Выкарыс-гоУвалх як дапаможнае памяшканне, склеп, кладоУку Свхрны з мураванымх П найб пашыраны У Панямоннх П , як правша, утваралх нхжш ярус лямусау,
сховхшчаУ, скарбцоУ фальваркау х пан-сюх сядзхб, будынкау маенткау (у апош-нхх у П размяшчалхея клуня, жылле для прыслуп х хнш ) Аляксандр Лакотка ПАДДЙПСК! Аркадзь Мххайлавхч (н 18 3 1946, г Вхцебск), бел краязнавец Скончыу Вхцебскх пед хн-т (1968) 3 1968 на пед працы, з 1986 кансультант Вщебскага абл, з 1988 адказны сакратар Вхцебскага раеннага аддз Бел т-ва аховы помнткау псторых х культуры, з 1991 карэспандэнт, заг аддзела газ «Народнае слова» Адзхн з заснавальш-кау (1995) х старшыня КраязнаУчага фонду хмя А П Сапунова Даследуе псторыю Вхцебшчыны 19 — пач 20 ст , псторыю кнхгадрукавання х калеюхыянх-равання у Беларусх Даследчык творчас-цх А П Сапунова, I Я Рэтна, М 3 Шагала (вхцебею перыяд) Адзш з аутарау кн «Храналопя псторых Вщебшчыны» (1987)
Те Белоруссия на почтовых открытках Мн , 1988, Летапхсехх Вщебшчыны Мн , 1993, Витебская Александровская гимназия (1908—1918 гг) Витебск, 1994, ЗдраУнева Тут ходу IЯ Рэпхн Мн , 1995, Васильковые годы Марка Шагала Витебск, 1997
Алена Трусава
ПАДЛ^ЖЖА, комплекс паселхшчау каменнага х бронзавага вякоу каля в Пад-лужжа Чачэрскага р-на Адносяцца да эпохх верхняга палеалхту (гл Бердыж), верхнедняпроускай культуры (5—3-е тыс да нэ) х соснщкай культуры (1,5—1-е тыс да н э) Знойдзены наканечнхю коп’яу, разцы, ножападобныя плаецхны, скрэблы, нуклеусы, адшчэпы, фрагменты ляпнога посуду х шш
ПАДЛЯШСКАЕ ВАЯВбДСТВА, адм -тэр адзхнка у ВКЛ 1 Польшчы у 16—18 ст з цэнтрам у г Дарапчын Надбужсю Утворана у 1520 Складалася з Бельскага, Берасцейскага, Дарапчын-скага, Камянецкага, Кобрынскага, Мельнщкага пав. Паводле адм -тэр. рэформы 1565—66 Берасцейсю, Камя-нецю I Кобрынсю пав увайшлх у Брэс-цкае ваяводства Паводле Люблхнскай унп 1569 П в адышло да Польшчы Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалхтай (1795) увайшло у склад Прусхх Гл таксама Падляшша
ПАДЛЯШША, П а д л я с с е, пстарыч-ная вобласць на 3 этнхчнай тэр белару-сау у бас Зах Буга х Нарава Назва тлу-мачыцца як «зямля пад ляхамх», часам — «пад лясамх» (апопшяя часцей сустракаецца У польсюх крынщах) У канцы 1 — пач 2-га тыс П — зона рассялення яцвягау, побач з хмх церас-палосна жылх славяне — дрыгавгчы, волыняне (бужане), мазуры У 11—13 ст было аб’ектам спрэчак памхж галщка-валынсюмх, лхтоУсюмх, польсюмх князя-мх х ТэУтонсюм ордэнам У 13—14 ст цалкам увайшло у ВКЛ, адыгрывала важную ролю У бел этнакультурным працэсе Супрасльсю манастыр, засн гетманам АХадкевхчам у канцы 15 ст, быу духоУным цэнтрам бел праваслауя (з пач 17 ст — унхяцтва), у Заблудаве працавалх друкары I Федарау, П Мсцг-
373
ПАДНЯПРОУЕ П
славец, Г /вановгч 3 1413 у складзе Трокскага ваяводства, у 1520 створана Падляшскае ваяводства У час Тнфлян-цкай вайны 1558—82 напярэдаднх Люб-лгнекай унн 1569 перададзена у склад Польшчы (Кароны) Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалхтай (1795) большая частка П дасталася Прусп Пасля паражэння апошняй у вайне з Францыяй паводле Тыльзщкага мхру 1807 перададзена Рас хмперых, у 1808 тут створана Беластоц-кая вобласць (у 1842 скасавана, тэр да-лучана да Гродзенскай губ ) Мясц жыхары яшчэ у 19 ст наз «падляшане» щ «падлясяне» х разглядалхея як асобная ист група бел насельнщтва, якая вы-лучалася своеасаблхвымх рысамх трады-цыйна-бытавой культуры Паводле пе-ратсу 1897, у Беластоцюм, Сакольсюм 1 Бельсюм пав жылх 154 892 беларусы, 128 753 паляю, 65 347 украхнцау, 25 530 русюх, 98 528 яУрэяУ Паводле Рыжска-га мхрнага дагавора 1921 П засталася У Польшчы, у 1939—44 у складзе БССР, у 1944 большая частка П адышла да Польшчы Вгктар Цтоу
ПАДМАЙСТАР цэх а вы, непаУна-прауны член феад рамеснага цэха, па-мочнхк майстра Статус П атрымлхвалх вучнх, яюя наймалхея да майстра х пра-ходзхлх у яго курс навучання, сыны майстра Пры выкананнх пэуных патра-баванняУ П пераводзшхея у паунапрау-ныя члены цэха — майстры У 17 ст У Гродне хенавахц асобныя арг-цых П — кавалеу х кацельнхкау
ПАДНЯПРбУЕ, гхеторыка-этнаграфхч ны рэгхен у бас верхняга Дняпра х яго прытокау Сажа, Друцх, часткова Бярэзх ны У 9—12 ст П у этнхчных адносшах было зонай кантактау смаленсюх х по-лацюх крывгчоу, радзгмгчау, дрыгавгчоу, севяран Тут адбываУся працэс дыфузхх х Узаемапрашкнення культур, ецхрання племянных рыс Арэал рассялення кры-вхчоу распасцхрауся на У да вярхоуяУ Дняпра, сучасных Ржэва х Вязьмы, а радзхмхчау — да Дзясны х Бранска Ме-навхта да гэтай мяжы рас даследчыю 19 — пач 20 ст вызначалх на У этнхч-ную тэр беларусаУ [этнахр карты А Ры-цхха (1875), Я Карскага (1903), аутарау Маскоускай дыялекталагхчнай камхехх (1915), М ДоУнара-Запольскага х шш ] Аналхз этнагр матэрыялу 1 мясц гаво-рак выяУляе шмат агульных рыс х тра-дыцыйна-бытавой культуры бел П , су-седнхх Смаленшчыны х Зах Браншчы-ны У раннефеад перыяд усх частка П уваходзхла У Смаленскае, паУдневая — у Чарнхгаускае княствы У канцы 12 ст са Смаленскага вылучылася Мсщслау-скае княства, якое у сярэдзше 14 ст Увайшло у склад ВКЛ Пасля 1-га па дзелу Рэчы Паспалпай (1772) П далу чана да Рас хмперых На яго тэр утворана Магглеуская губерня, якая у асн су-падала з межамх Падняпроускага пет -этнаграфхчнага рэгхена Паводле
374 1ШНЯПР0УСК1Я
nepamcy 1897, тут проживала 82,4% беларусау, 12,1 — яурэяу, 3,4 — русих, 1,4 — палякау Найб заселенай i асво-енай пад земляробства была левабярэж пая частка П — Аршанска-Маплеу ская 1 Горацка-Мсцюлауская рауншы Сютэма рассялення i аблтчча весак Правабярэжжа выяуляюць пераходныя рысы ад паун -усх да палескай частак Беларуш Найб слаба быу заселены во-дападзел Бярэзшы i Друц1, дзе шчыль-насць насельнштва т зараз шжэйтпая, чым у суседшх раенах У мжрэччы Друщ 1 Дняпра найб населенай была паун частка ад Друц1 на 3 да Маплева 1 Копии на У, што рэтраспектыуна пацвярджаецца пет картам! (карта М Радз1вша CipOTKi, 1613) За П разам з Падзвшнем з канца 16 да 2-й пал 19 ст замацавалася пет назва «Белая Русь», якая потым была пашырана на усю тэр Беларуш Нар гаворю П вы-значаюцца рэпянальнай дыялектнай структурай, што адлюстроУваецца у ба-гатай мясц лексщы i фанетычным гу-чанн1, яны Утвараюць усх -маплеускую трупу з пераходам на Пд да сярэднебел гаворак Рэпянальныя рысы мае i вус-на-паэтычная творчасць — абрадавыя дзеяннз, пеенх, карагодныя гулью, пры-меркаваныя да разнастайных каляндар-ных 1 сямейных свят У песнях, абра-дах, легендах, паданиях захавалася шмат язычнщкк матывау, М1фалапчных вобразаУ i сюжэтаУ (гуканне вясны, уп-рыгожванне зеляншай жылля на Сему-ху, гулянн! моладз! у Купальскую ноч, пахаванне стралы, варажба, тлумачэнне сноу 1 шш ) BiKmap Ципоу
ПАЩЯНРОУСКГЯ I ПАДЗВ1НСК1Я ГАСПАДАРСК1Я вбЛАСЩ, адм-тэр , падатковыя i гасп адз1нк1, зямельныя уладанш вял князя ВКЛ Размяшчалюя на У Беларуш па цячэнш Дняпра i Зах Дзвшы 1 ix прытокау Складалюя з Баб-руискай, Барысаускай, Бярэзшскай, Брагшскай, Бчыцкай (Пцщкай), Гомельскай, Горвальскай, Крычаускай, Любашанскай, Маплеускай, Мазыр-скай, Прапойскай (Прапошаскай), Рэ-чыцкай, Св1слацкай, Чачэрскай i шш валасцей Утварал! тэрытарыяльны кан-гламерат «русктх валасцей» ВКЛ Аргашзацыя жыцця У ix вызначалася «старыми», а з 16 ст фнссавалася у велтка-княжацктх граматах гаспадарсктм валас-цям (гл Граматы валасныя) Яны вылучалюя пэУнай своеасаблшасцю у параунанн! з ппп рэпенам! i вщам! феад уладанняу Беларуш Асн павш-насцю залежнага насельнштва была банта, таму насельнштва называлася дан-нисам! У канцы 15—16 ст аснову выплат складала дантна «грошовая и бобры и куницы и мед пресный», жытам, тусом, сенам i тнш , якая нярэдка спа-тучалася з пэуным! нерэтулярным! ра-тотамт (падводы, рамонт гаспадарсюх )амкау) Другой своеасаблшасцю гэтых заласцей было захаванне абшчынных
С А Падокшын
М Г Падсадшк
традиций Данша тут звычайна раскла-далася пароУну сярод насельнщтва, потым збфалася агулам з воласц! i адвоз!-лася у спец прызначаныя месцы Нярэдка У валасцях захоувалася i абшчын-нае землекарыстанне Насельнщтва называлася мужамц юраунпа грамад — старцам! Нават у 16 ст вял князь у сватх граматах да насельнштва гэтых валасцей абавязкова падкрэшпваУ, што адрасаваныя яны «старцом и всим му-жом Поднепровским» Пасля агр рэформы 2-й пал 16 — 1-й пал 17 ст (гл Балочная памера) асн вщам зямель-нага надзелу i адзшкай абкладання па-вшнасцям! была Уведзена блтзкая да ва локт служба, вядучай формай феад рэнты стала грашовая рэнта — чынш у спалучэнш з даншай (у адрозненне ад паншчыны у фальварках зах i цэнтр Беларус 1)
Лт Любавский М Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута М , 1892, Довнар За польский МВ Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах Т 1 Киев, 1901, Г о л у б е у В Ф Сялянскае землеуладанне i землекарыстанне на Беларус! XVI—XVIII стст Мн , 1992, Спиридонов МФ Закрепощение крестьянства Беларуси (XV—XVI вв) Мн , 1993 Валянцш Голубеу
ПАДОКШЫН Сямен Аляксандравн (и 8 3 1931, г Гомель), бел фитосаф i пс торык-медыявют Д-р фшас н (1987) Скончыу Мшскг пед ш-т (1953) 3 1960 у 1н-це фшасофп i права Нац АН Бела pyci Даследуе рэфармацыйна-гуманк, рух 1 рэлтг-царк жыцце Беларусг 14 17 ст, псторыю фшас i грамадска-ла лп думкт эпох! Адраджэння i Рэфарма ЦЫ1, праблемы культуры, фшасофп пс торы!, нац самасвядомасщ бел народа Вызначыу спецыфгчныя рысы айч Ад раджэння 1 гумашзму, стварыу цэлас ную псторыю станаулення 1 разящи» рэнесансава-гуманютычнай думкт Бела руш Адзш з аутарау «Гюторьп Беларус кай ССР» (т 1, 1972), прац «Францис» Скарына i яго час» (1988), «Статут Вял, кага княства ЛггоУскага 1588 Тэксты даведшк, каментары!» (1989), «Скарыти 1 яго эпоха» (1990), «Мыслщел! i асвет ина Беларуш, X—XIX стст» (1995) Дзярж прэмш Беларуш (1984) за цык работ па псторыт фшасофскай i грамад ска-палп думкт Беларуш
Тв Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина XVI — начало XVIII в ) Мн , 1970, Скорина и Будный Очерк филос взглядов Мн , 1974 Франциск Скорина М , 1981 Фтласофская думка эпох! Адраджэння У Беларуа Ад Францыска Скарыны да С1мяона Полацкага Мн , 1990, Памятники философской мысли Белоруссии XVII — первой половины XVIII ст Мн 1991 (у сааут), Канцэпцыя исторьи Вялпсага княства Л1ТоУскага У даследаваннях Мацея ЛюбаУскага (XIII першая — пал XVI ст) // Весщ АН Беларуш Сер тумана на вук 1996 4, Уны ДзяржаУнасць Культу
ра (Фыас -пет анали) Мн , 1998
ПАДШСАК, памочшк тсара, за дзеи насць якога апошш нес поуную адказ насць Рыхтавау дакументы, перашевау тх у кнш, афармляУ чыставпа У дзярж канцылярыт ВКЛ называуся дзякам Статуты ВКЛ 1566 т 1588 дазвалял! мець земсюм 1 гродшом шеарам 1—2 ц! бо лей П Алесь Груша
ПАДПбЛЬНАЯ ШКОЛА КПЗБ у Мтнску, гл Мшская школа КПЗБ
ПАДРОСЬ каменны мопльшк 11—12 ст каля в Падрось ВаУкавыскага р на Складаецца з курганоу i грунтавых ма пл, шчыльна абкладзеных вял камяня мт Пры даследаванн! памтж каменным! вымасткам! знойдзены фрагменты ган чарнага посуду, аздобленага хвалютым або лшейным арнаментам Пахавальны абрад — трупапалажэнне 1нвентар жал нажы, калачападобныя крэшвы бронзавыя пярсценкг, шкляныя пацерю 1 1нш На думку некат даследчыкау, мопльшк пактнуты мазавецка-дрыгавщ ктм насельнщтвам
ПАДСАДШК М1калай Георпевтч (1 1 1922, в Вуглы Лепельскага пав, цяпер Полацкага р-на — 24 11 1975), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Арэнбургскую школу шлотаУ (1942), Маскоускую вышэйшую школу прафру ху ВЦСПС (1959) У Вял Айч вайну з 1943 на Варонежсюм, 1, 2 i 3-м Укр франтах Удзельнгк вызвалення Украт-
375
ПАДЫМНАЕ
ны, Малдовы, Румыни, Югаславц, Венгры! Камандзф звяна летчык-штурма-В1К лейт П зраб1у 106 баявых вылета? на разведку, штурмовку i бамбардзфоу-ку жывой сшы 1 тэхн1К1 ворага Пасля вайны на парт , прафс i адм рабоце
ПАДСВ1ЛЛЕ, гарадск! паселак у Глы-боцкш р-не Вщебскай вобл , на берагах азер Алаиберг i Белае Чыг ст на лшп Маладзечна—Полацк За 26 км на У ад [лыбокага, 194 км ад Вщебска 3000 ж (1998) Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалпай (1793) веска ГЪпскай вол Дзюен-скага пав Мшскай, з 1842 Вгленскай губ У1913уП 9 двароу i фальварак Алмзберг з 3 дварам! 3 пабудовай чыг Маладзечна—Полацк у пач 20 ст веска значна вырасла У 1921—39 у складзе Польшчы, у Дз1сенск1м пав Вшейскага ваяводства Тут пабудаваны гасп пабудовы 1 канюшн! для паграшчнага rapHi-зона польскгх войск 3 1939 у БССР у ItaicKiM р-не Вшейскай вобл 3 чэрв 1941 да 2 7 1944 акушравана ням фашистам! 3 20 9 1944 у Полацкай, з 81 1954 у Маладзечанскай вобл 3 8 6 1950 цэнтр Плкжага р-на, з 28 6 1958 гар паселак, з 25 12 1962 у Глыбоцюм р-не Прадпрыемствы шь-нозавод, з-д харч прадуктау, Дзвшская эксперым база 1н-та лесу Нац АН Беларусь ПМК № 48 Мшсельбуда, вытв участак Глыбоцкага камбжормавага з да Сярэдняя школа, дзщячы сад, 2 б кг, бальнща Брацкая мапла сав boi-нау 1 партизан, яюя запнулг пры вызва-ленн! П ад ням -фаш захопшка?
Язэп Бунто ПАДСКАРБ!, службовая асоба у ВКЛ у 15—18 ст 1) П земск! (у 17—18 ст II вял 1 к 1 л 1 т о у с к 1) Першапа-чаткова захоувау’ скарб ВКЛ, выконвау фш , гасп , а таксама судовыя i дыпла-мат даручэнн! вял князя i Рады ВКЛ 3 1520 адначасова i тсар (у 1509 — толыа часова) Уваходз!? у склад Рады ВКЛ У 1530—36 П земсю I Гарнастай атрымау права судзщь арандатарау дзярж маен-тка? у адсутнасць вял князя i выдаваць даты на граш i рэчавыя жалаванш Аднак гэтыя паунамоцтвы не мел! службо дата характару 3 2-й пал 16 ст П зем-ЙК1 набыу самаст рас парадна- выканау-Чыя функцы!, веу улис крынщ дзярж Захода?, збфау 1 распараджауся дзярж даходамг, адказвау за чаканку манеты, прызначау мытшкау i зборшчыка? розных плацяжоу 1 падаткау, праводз!? рэ-В13Д 3 1569 з’я?ляуся членам Сената Рэчы Паспалпай Буйным! дзярж дзея-чам! был! П земскгя Б Багавщшавн, КВаловгч 1 шш 2)П дворны (у 17—18 ст П надворны л i то у -cKi) Спачатку намеснгк П земскага 3 вылучэннем сталовых маентка? у 1588 IX фшансавы i эканам юраунж Найб вядомы П дворны А Тызенгауз, яю шляхам рэформ павял1чы? даходнасць сталовых эканомгй у 2—3 разы 3) П трокск! (скарбовы) У 16 ст памочнгк П земскага, хавальнж аддзя-лення скарбу, якое знаходзшася у г Трою Свае П бьиц таксама ? приват
ных асоб ВКЛ, напрыклад у вшейскага кашталяна, гетмана ВКЛ КI Астрож-скага, вшенската ваяводы, канцлера ВКЛ М М Радзгвша i шш
Лт Любавский МК Литовско-русский сейм М , 1900, Л а п п о ИИ Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Бато-рия (1569—1586) Т 1 СПб, 1901, Uiz?dnicy centralni 1 dostojmcy Welkiego Ksi?stwa Litewskiego XIV—XVIII wieku Kornik, 1994
Алесь Груша ПАДСбЛТАВА, веска, цэнтр сельсавета у МсщслаУсюм р-не, на р Белая Натала За 20 км на ПнЗ ад Мсщслава, 115 км ад Маплева, 35 км ад чыг ст Хода-сы на лшп Орша—Сураж 326 ж, 116 двароу (1998)
Па шсьмовых крынщах вядома з 18 ст У 1781 еяло Поцалтава у МсщслаУсюм пав , мел1ся млын i карчма У 1897 еяло Поцалтава у Старасельскай вол Мсщсла?скага пав Маплеускай губ , 13 жыхароу, 4 двары, дра?ляная царква, царк -приходская школа, 2 разы на год праводзипся таржю Побач бы? фальварак, 8 жыхароу, 1 двор, вятрак, кузня, карчма У 1909 — 104 ж , 20 дваро?, казенная вшная крама, млын, кузня 3 20 8 1924 цэнтр сельсавета МсщслаУска-га р-на Калшшскай, у 1927—30 Аршан скай акруг 3 1938 у Маплеускай вобл У 1990 — 311 ж, 112 двароу Сярэдняя школа, б-ка, Дом культуры, фельчар-ска-акушэрсю пункт, аддз сувяз! Брацкая мапла сав воша?, помшк землякам, яюя запнул! у Вял Айч вайну
Марат Батвштк
II АД СТАРО СТА, намеснгк старосты, яю тм прызначауся асабюта Часта спа-луча? сваю пасаду з пасадай гарадннага Ц1 столъниса Фактычиы юраунж замка-вага суда У час паспалтага рушэння павшей бы? заставаЦЦа у замку (як i вой-CKi), яму падпарадкоувалюя усе жыхары замка У гэты час П належала таксама ?ся судовая улада У горадзе
Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта
ПАДСтбЛ!, пасада у ВКЛ Вядома з сярэдзшы 15 ст Намеешк столыака, дапамага? яму сервграваць вешкакня-жацю стол 3 часам яго функцы! стано вяцца намшальным! 3 сярэдзшы 17 ст вядомы павятовыя П
Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта
ПАДСУДАК, намеешк, потым памочшк суддз! земскага Пасада уведзена У час адм-тэр рэформы 1565—66 Выб1ра?ся шляхтаю Разам з тсарам уваходз!? у склад суда Рыхтавау справы да суда
Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта
ПАДСУСЁД31, падсуседн1К1, падсуседк!, беззямельныя еяляне У ВКЛ у 16 -— 1-й пал 17 ст Жыл1 у весках i гарадах на чужых дварах (адсюль i назва) Гл У арт Каморюкг
ПАД^ШНЫ ПАДАТАК, асноуны пра-мы падатак у Рас гмперыг У 18—19 ст Уведзены у 1724 Пятром I Абкладалася усе мужчынскае насельнщтва падатко-вых сасло?яУ паводле перашеа?, яктя праводзипся перыядычна (гл Рэвгзи)
На Беларус! замена падворнага абкла-дання (гл Падымнае) П п адбылася У канцы 18 ст Яго памер склада? каля 1 рубля серабром 3-за слабай плацежа-здольнасц! насельнщтва i каб паступова прызвычащь да рас падатковай шетэмы насельнщтву на некат час давалюя льготы У снежн! 1772 жыхары ?сх частю Беларуш был! вызвалены ад П п на паугода, у красавжу 1793 у цэнтр Бела-pyci — на 2 гады 3 1797 на працягу 10 гадоу ва устх бел губернях афщыйна дзярж падатю бралюя у меншым паме-ры, але да 1811 яны збгралюя тут не аеггнацыям!, як гэта было у рус губернях, а серабром, рэальны курс якога быу намнога вышэйшы П п быу цяж-юм 1 яго спагнанне адбывалася з нарас-таючымг недаплатам! Напрыклад, казенный еяляне спачатку адносна паспя-хова спраулялюя з выплатай П п Па Мшскай губ нядогмка, што сабралася да 1812, складала менш за [/ю ад сумы няунесеных палатка? гэтага года Да 1839 НЯДО1МК1 у выплаце падаткау i зем-сюх зборау у дзярж весках Вщебскай, Маплеускай, Мшскай, Вгленскай i Гродзенскай губ складал! у сярэднгм 1,8, 1,2, 0,3, 0,8 1 0,2 акладу на душу Вял нядогмка па П п 1 адмовы насельнщтва плацщь вымусш! з 1887 адмянщь яго У еурап частцы гмперы! (з мяшчан i цэ-хавых — з 1863)
Лгт Руковский ИД Историко-статистические сведения о подушных податях // Тр Комиссии для пересмотра системы податей и сборов СПб , 1866 Т 1,Неупоко-е в ВИ Государственные повинности крестьян Европейской России в конце ХУ1П — начале XIX в М , 1987 Уладзишр Сосна
ПАДЧАШЫ, пасада у ВКЛ Першапа-чаткова аб’ядноува? функцы! П i чаш-нгка У 15 1 16 ст часам тытулавауся чашшкам Павшен бы? падаваиь вял князю ВКЛ налог, папярэдне пакапгга-ваушы гх сам Пасада Л1чылася ведьм! ганаровай, яе займал! толью прадстау-Н1К1 магнацюх рода? Першы вядомы П ВКЛ—Алехна Мантыгердав1ч (1410) 3 канца 16 ст вядомы павятовыя П
Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта
ПАДЫМНАЕ, асноуны дзярж пазя-мельны падатак у Рэчы Паспалпай, у тл на Беларус!, у 17—18 ст Уведзена у 1649 Адзшка абкладання — двор щ дым, ста?ка 1 П складала 0,5 злотага (15 гро шау за год) Памер падатку не залежа? ад заможнасщ гаспадарю i вы-знаЧауся сеймам у 1650 — 16 П, у 1653 — 12 П з дыма Плацип еяляне, мяшчане 1 дробная шляхта Феадалы ад П вызвалялюя (да 1775) i збщал! яго з насельнщтва у сван уладаннях Для на-Л1ЧЭННЯ П перыядычна праводзипся перашсы дымо?, пры гэтым феадалы нярэдка утойвал! частку дымо?, а падатак з гх прысвойвал! Пасля далучэння Беларуш да Раен заменена шш падат-кам! Павел Казлоускг
376
ПЛЕУСК1
ПАЁУСК1 Леу Сяменав1Ч (1850—1919), бел псторык, бацька Мелхкедэка Скончыу Люблинскую духоуную семтна-рыю Служыу святаром у приходах Холмска-Варшавский, потым — Гродзенскай праваслаунай епархп (с Шчыт-HiKi Брэсцкага пав, Слонтм, Камянец-Лттоускт 1 шш ) Аргащзатар т зв рухо-мых школ (штодзень у новай хаце), яюя У 1870—80-я г набылт папуляр-наець сярод сялян Удзельнтк 7-га Мас-ко?скага (1890), 9-га Втленскага (1893) i 10-га Рыжскага (1896) археал з’езда? 3 1903 чл Гродзенскага губ статыст к-та Даследава? царк псторыю 18—19 ст , псторыю гарадоу i мястэчак Беларуст, пытаннт археалопт Аутар прац, змешча-ных у перыяд царк т свецктх выданнях Гродна, Втльнт, Холма, Масквы
Тв О церквах Брестской капитулы в начале второй половины XVIII в Вильна, 1887, О церквах древней Брестской епархии, входивших в состав Мельникского благочиния в 1775 г (На основании древних церковных визитов) Гродно, 1892, Наши провинциальные архивы и их значение для Западно-Русского края Гродно, 1894, Древнее сказание о Жировипах и о чудотворном образе Жиро-вицкой богоматери Гродно, 1897, Город Брест-Литовск и его древние храмы Гродно, 1894, Сближение старой Литвы с древним Новгородом Гродно, 1914
Лип Ч ар а пт д а В М Са скарбнтцы кнтжных палщ (Нарысы пра автографы да следчыка? псторыт Беларуст У канцы XIX — пачатку XX стст) Мн , 1994
Валерый Чарапща
ПАЗАСУД6ВЫЯ бРГАНЫ, дзярж органы у СССР т рэспублтках, надзеленыя у неканстытуцыйным парадку правам ажыццяулення рэпрэстуных мер без прыгрымлтвання крымтнальна-працэсу-альных норм Ва умовах грамадзянскай вайны дэкрэт Са?наркома РСФСР «Са-цыялтстычная айчына у небяспецы» ад 21 2 1918 дау Усерас надзвычайнай ка-мтстт (ВЧК) т яе органам права пазасу-довага разгляду спрау за контррэв, службовыя т некаторыя тнш агульна-крымшальныя злачынствы аж да рас-стрэлу на месцы злачынства Пасля замаху на жыцце УI Ленша на аснове пастановы СНК РСФСР ад 5 9 1918 «Аб чырвоным тэроры» ВЧК магла саджаць класавых ворагау у месцы пазбаулення волт, а асоб, яктя Удзельнтчалт У бела-гвардзейсктх арг-цыях, змовах т мяця-жах, расстрэльваць 17 2 1919 пазасудо-вая дзейнасць надзвычайных камтстй рэгламентавана пастановай ВЦВК РСФСР «Аб правах ВЧК т рэУтрыбуна-лаУ» Пасля заканчэння грамадзянскай вайны, лтквтдацыт ВЧК т утварэння Дзярж палтт упраУлення (ДПУ) пры НКУС РСФСР (6 2 1922, гл Дзяржау-нае паЛ1тычнае управление БССР) права пазасудовага разгляду спраУ органамт дзяржбяспект было адменена Але 16 10 1922 паводле пастановы ВЦВК РСФСР ДПУ зноу дадзена права «паза-судовай расправы аж да расстрэлу У ад-ностнах да устх асоб, злоуленых з дока-
замт на месцы злачынства пры бандыц ктх налетах т Узброеных грабяжах» Гэ тай жа пастановай Асобай камтстт НКУС па высылках дазвалялася высы лаць т знявольваць у лагеры прымусо-вых работ дзеячау антысав палтт пар тый т рэцыдывтстау 28 3 1924 у сувязт са стварэннем Аб’яднанага дзярж палп упраулення (АДПУ) ЦВК СССР зац вердзту «Палажэнне аб правах АДПУ v частцы адмтнтстрацыйных высылак, ссылак т зняволення у канцэнтрацыйны лагер» Вынясенне пастаноу аб гэтых мерах ускладалася на Асобую нараду пры АДПУ у складзе 3 членау калепт АДПУ з абавязковым удзелам праку-рорскага нагляду Адначасова з Асобай нарадай пазасудовую дзейнасць ажыц-цяуляла т калепя АДПУ Циркулярам! АДПУ ад 29 10 1929 т 8 4 1931 у цэнтр апараце былт Утвораны «тройкт» для па-пярэдняга разгляду закончаных следчых спрау т наступнага тх дакладу на судовых пасяджэннях калепт цт Асобай наряды «Тройкт» разглядалт следчыя справы, яктя падавалт цэнтр апарат т мясц органы У пасяджэннях «тройкт» таксама прадугледжвауся абавязковы Удзел прадстаунтка пракуратуры 3 2 1930 Прэзтдыум ЦВК СССР дау АДПУ права на час правядзення кампа ни па «лтквтдацыт кулацтва» перадаваць свае паУнамоцтвы па пазасудовым раз-глядзе спраУ паунамоцным прадстаунтц-твам (ПП) АДПУ у рэспублтках, краях т абласцях Паводле пастановы ЦВК СССР ад 10 7 1934 АДПУ як самастой-ны дзярж орган лтквтдаваны, а яго функцыт перададзены НКУС СССР, утворанаму гэтай жа пастановай (гл Народны камкарыят унутраных спрау БССР) Пры наркоме Унутр спраУ СССР была створана Асобая нарада, якой давалася права выносщь прыгаво-ры аб зняволеннт У папрауча-працоуныя лагеры, ссылцы т высылцы да 5 гадоу цт высылцы за межы СССР асоб, яктя «прызнавалтся граМадска небяспечны-мт» У склад Асобай нарады, якую Узначальвау нарком, уваходзип яго намеснт-кт, упаунаважаны НКУС СССР па РСФСР, нач Гал упраулення рабоча-сял мтлтцыт т нарком унутр спрау саюз-най рэспублткт, на тэрыторыт якой узнт-кала крымтнальная справа У пасяджэннях прадугледжвауся абавязковы Удзел пракурора СССР або яго намеснтка 3 пачаткам Вял Айч вайны правы Асобай нарады былт значна пашыраны Паводле рашэння Дзярж к-та абароны ад 17 11 1941 ей дадзена права па справах «аб контррэвалюцыйных злачынствах т асаблтва небяспечных дзеяннях супраць парадку юравання СССР» вызначаць меру пакарання аж да расстрэлу Асобая нарада працягвала тснаваць т у складзе МУС СССР (пасля пераутварэння у 1946 наркамата? у мш-вы т пасля злтцця у сак 1953 МДБ т МУС), скасавана Указам Прэзщыума ВС СССР ад 1 9 1953 27 5 1935 загадам НКУС СССР у НКУС рэспублтк, упраУленнях НКУС па краях т абласцях, падпарадкаваных непасрэдна цэнтру, былт аргантзаваны «тройкт» НКУС, на яктя распаусюджва-
лтся правы Асобай нарады У тх увязай) дзтлт старшыня — нарком унутр слра| рэспублткт (начальнтк УНКУС) цт намеснтк, члены — нач упраулення тй лтцыт т нач аддзела, чыя справа разбцм лася «тройкай» Удзел пракурора у па сяджэннях быу абавязковы «Тройкт прымалт рашэннт аб высылцы, ссыши цт зняволеннт у лагеры на тэрмш да гадоу У сувязт з правядзеннем масавых аперацый у адносшах да «былых куй* коУ, членау антысавецктх партый, W* лагвардзейцау, Жандарау т чыноУнты царскай Расп, бандытау, рээмтгранта; удзельнткау антысавецктх аргантзацыи царкоУнткау т сектантау, крымтналт нткау-рэцыдывтстау» загадам НКУ( СССР ад 30 7 1937 створаны рэсп , кра явыя т абл «тройкт» для разгляду спрт' на названых асоб, яктя па мерах пакт рання разбтвалтся на 2 катэгорыт Да 1 и адностлтся «найбольш варожыя з пера лтчаных вышэй элемента?», яктя падая галт расстрэлу, да 2-й — астатная, што падлягалт зняволенню У лагеры або тур мы на тэрмш ад 8 да 10 гадо? Гэты*. жа загадам зацвярджауся персанальнп склад «троек» нарком унутр cnpaj (нач краявога, абл упраулення НКУС) — старшыня, 1-ы сакратар ЦК кампартыт саюзнай рэспублткт (1-ы сак ратар краявога, абласнога к-та) т рэсп пракурор (краявы, абласны) — члены У адпаведнасцт з загадамт НКУС ат 11 8 1937 т 20 9 1937 сптсы асоб, яктя падлягалт рэпрэсгям палгтычным, разгля далтся таксама «двойкам!» — наркомамт унутр спра? рэспублтк т началыикамт УНКУС сумесна з адпаведнымт праку рорамт Адначасова тснаваУ парадак раз гляду спрау без выклтку абвтнавачваема га т сведкау у суд т зв «вышэйшаи двойкай» у складзе Старшынт Вярхоу нага суда СССР т Пракурора СССР Пастановы гэтага органа пры наяУнасш падстау маглт адмяняцца т пераглядацца пленумам Вярх суда СССР 3 мэтай выканання пастановы СНК СССР т ЦК ВКП(б) ад 17 11 1938 «Аб арыштах пракурорсктм наглящзе т вядзеннт след ства» 26 11 1938 загадам НКУС СССР «тройкт» т «двойкт» пры НКУС скасава ны Паводле Указа Прэзщыума ВС СССР ад 16 1 1989 «Аб дадатковых ме рах па аднауленнт справядлтвасцт у ад ностнах да ахвяр рэпрэстй, што мелт месца у перыяд 30—40-х т пачатку 50 х гадоу», зацверджанага ВС СССР 31 7 1989, усе грамадзяне, за выключай нем здраднткау Радзтмы т карнтка? пе рыяду Вял Айч вайны, нацысцктх зла чынцау, удзельнткау бандфармтраванняу т тх памагатых, фальстфткатара? крымт нальных спрау, яктя прыцягвалтся да крымтнальнай адказнасцт П о, былт рэабтлттаваны, а названый вышэй По прызнаны антыканстытуцыйнымт
Анатомй Тож
ПАЗДНЯКОУ Валерый Сяменавтч (62 1963, г Втлейка Мшскай вобл), бел археолаг, псторык Канд пет н (1991) Скончыу БДУ (1985) 3 1985 у 1н-це псторыт АН Беларуст 3 1994 навук, з 1997 вядучы навук рэдакгар выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя» Праводзт?
377
ПАКЛОНСК1
археал даследаванш Клецка, Нясвтжа, Пшска Высветлту, што Клецк узшк у канцы 10—11 ст, прасачыу развщце гар умацаванняу, плангроукт, матэры-яльнай культуры Даследуе псторыю матэрыяльнай культуры феад Беларуст, праблемы яе этнтчнай псторыт, генеалоги, пет геаграфи
Тв Паходжанне т ранняя псторыя Клецка // Вест АН Беларуст Сер гумангг навук 1993 № 3, Умацаванн! Клецка XI—XVIII стст // Гтсг -археал зб Мн , 1993 Ч 2, Пау-дневая Беларусь у складзе ВКЛ // Бел пет часоп 1993 № 3, Татары Клецкага княства XVI ст // Татары-мусульмане на землях Беларуст, Лпвы 1 Польшчы Першая мтжнар навук-практыч канф Мн, 1994 Ч 1, Хрыс-цтянсктя святынт Клецка XV—XIX стст // Гют -археал зб Мн, 1996 № 10, Zalozenia urbanistyczne miast Bialorusi Pohidmowej w XVI—XVIII wieku // Arehaeologia Histonca Polona Toruii, 1996 T 3
ПАЗНИК Вадзтм Нтчыпаравтч (14 2 1920, в Слабодка Бешанковтцкага р-на — 20 9 1997), грамадскт т дзярж дзеяч Беларуст, адзш з аргантзатарау т ктраунткоу камсам -маладзежнага падполля 1 партыз руху у Вщебскай вобл у Вял Айч вайну Засл дзеяч культуры БССР (1966) Да вайны вучыуся у БДУ, скончыу ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1948) У 1941—42 працавау у Стара-Томнткау-скай школе ГамбоУскай вобл 3 чэрв 1942 адказны сакратар, з 1 12 1943 да 26 6 1944 сакратар Вщебскага падполъна-га абкома ЛКСМБ, пам камтсара па камсамоле партыз злучэнняу Аршан-скай зоны 3 1944 сакратар Вщебскага, 1 ы сакратар Мшскага абкомау, сакратар ЦК ЛКСМБ, нам заг аддзела, ю-раунтк лектарскай групы ЦК КПБ У 1958—71 1-ы нам старшынт праулення т-ва «Веды» БССР У 1971—85 нач Гал управления БССР па замежным турызме
Лип Подпольные комсомольские органы Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (1941—1944) Мн , 1976
ПАЗНИК Зянон Стантслававтч (и 24 4 1944, в Суботнткг Гуеускага р-на), бел грамадска-палтт дзеяч, мастацтва -знавец, археолаг Канд мастацгвазнау-ства (1981) Скончыу Бел тэатральна-маст ш-т (1967) 3 1972 навук супра-цоунтк 1н-та мастацгвазнауства, этнаграфц г фальклору, у 1976—96 — 1н-та псторыт АН Беларуст Даследавау архт-тэктуру т археалопю гарадоу Беларуст, бел мает культуру, займауся пытаннямт аховы т аднаулення культ -пет спадчы-ны Мшска Праводзту археал раскопкт у Мтнску, ва урочышчы Курапаты, Мя-дзеле, Лоску (Валожынскт р-н) т шш Старшыня сойма Беларускага народнага фронту «Адраджэнъне» (з 1990) т партыт БНФ (з 1993), т-ва памяцт ахвяр сталт-нтзму «Мартыралог Беларуа» Дэп Вярх Савета Рэспублткт Беларусь у 1990—95 лтдэр апазщыт БНФ у Вярх Савеце 3 1996 у эмтграцыт
Тв Рэха даУняга часу Мн , 1985, CanpaJT-даае аблтчча Мн , 1992, Курапаты 2 выд Мн, 1994 (у сааут ), У суладдзт з прыродай т
чалавекам Праграмагворная функцы я помнт-кау дойлтдетва // Мастацтва Беларуст 1986 К» 4
ПАЗН&К Инка (Ин Аляксандравтч, 1887, мяст Суботнткг Ашмянскага пав Вшенскай губ , цяпер веска у Гуеускгм р-не — пасля кастр 1939), бел грамад-ска-палтт т культурны дзеяч, публщыст, адзш з лщэрау нац -вызв руху у Зах Беларуст Служыу аргантстам у Лава-рышкаусктм касцеле каля Вшьнт, потым у касцеле св Ина у Вшьнт 3 пач 1910-х г удзельшчау у бел гуртках хрыецтян-ска-дэмакр асв ктрунку У 1913—15 разам з А БычкоУсктм, Ядвтгшым Ш , Б Пачопкам выдаваУ у Вшьнт бел ката-лщкую газ «Беларус» 3 моманту арга-нтзацыт У мат 1917 у Петраградзе Хрыс-щянскай дэмакр злучнаецт (ХДЗ) т пасля перанясення дзейнаецг бел хрыецт-янекзх дэмакратау (1921) у Вшьню Удзельшчау у гэтым руху Веу культ -асв работу сярод сялян, аргантзоувау бел тэатралтзаваныя выступленш, зма-гауся за адкрыцце бел школ, выступау супраць нац Утеку беларусау праз польскт касцел г асаднщтва На 3-м (1928) т 4-м (1931) з’ездах Беларускай хрысцгянскай дэмакратъп (БХД) абраны сакратаром Прэзщыума яе ЦК Пасля перайменавання БХД у Бел нац аб’яд-нанне (БНА) са студз 1936 старшыня Прэзщыума ЦК БНА У 1928—36 рэдактар органа БХД — газ «Беларуская крыюца» У 1936 газета канфтскоувалася 11 разоу На П было заведзена больш за 30 судовых спрау, ен па некалыа ме-сяцау сядзеу у турме 3 1938 рэдагавау час «Хрыарянская думка», дапамагаУ у выданнг с -г час «Самапомач» Высту-пау у друку з аргыкуламт, у яктх асвят-ляу тагачасныя палтт падзет, аналтзаваУ сац, рэлтг г культ стан вштча бел на-сельнтцтва пад уладай Польшчы, акрэс-лтвау ктрункт барацьбы беларусау за свае правы, тлумачыу щэалаг асновы бел хрысцтянскага дэмакратызму г шш У кастр 1939 арыштаваны сав органамт г вывезены з Вшьнт Звестю пра час, месца г абставтны смерцт П не выяулены
/рыка Богдановы
ПАЗНЯКбУ 1ван Барысавтч [18 6(1 7) 1902, в Хутаранка Гомельска-га р-на — 5 10 1997], адзш з аргантзатарау г ктраунткоу патрыят падполля г партыз руху на тэр Вщебскай вобл у Вял Айч вайну Скончыу Вышэйшую школу парт аргантзатарау пры ЦК ВКП(б) (1940) 3 1931 на парт рабоце, з 1940 1-ы сакратар Гродзенскага гаркома КП(б)Б У Вял Айч вайну з лш 1941 на Зах, Цэнтр, Брансктм т Калт-ншектм франтах 3 1 11 1942 да лш 1944 сакратар Вщебскага падп абкома КП(б)Б Пасля вайны сакратар Вщебскага абкома, з 1945 1-ы сакратар Аршанскага, Вщебскага гаркомау КПБ У 1960—71 у апараце ЦК КПБ Чл ЦК КПБ у 1940—60 Дэп ВС БССР у 1940—63 Адзш з аутарау кн «Без лштт фронту» (2-е выд , 1979)
ПАКАЛК)Б1ЧЫ, веска у Гомельсюм р-не, цэнтр сельсавета т калгаса На ау-
тадарозе Гомель—Ветка За 2,8 км на ПнУ ад г Гомель, 10 км ад чыг ст Гомель 3,5 тыс ж, 1049 двароу (1999) Вядома з 15 ст як веска у Гомельсюм старостве ВКЛ, належала Чартарыи-сюм 3 1772 у Рас гмперыг, з 1776 улас насць ' графа П А Румянцава-Задунай-скага, уваходзтла у Багуслаускую экано-мтю Гомельската маентка У 1788 — 498 рэвгзектх душ, у Гомельскай вобл Бе-лщкага пав У 1811 пабудавана права слауная МткгтаУская царква 3 1824 дзейшчала царк -приходская школа У 1834 сяло, 409 мужчын, 454 жанчыны уладанне кн I Ф Паскевтча 3 1852 у Гомельсюм пав У 1866 цэнтр волаецт, 848 ж , 138 двароУ, валасное праУленне, хлебазапасны магазш, нар вучылшгча У 1909 — 1738 ж, 249 двароу, фельчар ска-акушэрскт пункт, млын, вшная кра-ма (належала Пакалюбщкаму с -г т-ву) 3 8 12 1926 цэнтр сельсавета Гомельска-га р-на У 1930-я г створаны калгас, тснавала торфараспрацоучая арцель, ца-гельны з-д (у 1932 было 50 рабочых), кузня, ветраны млын У 1939 з П злтуся паселак Будзенны У П сярэдняя школа, дзщячы сад, Дом культуры, б-ка, комплексна-прыемны пункт, амбулатория, аддз сувязт, сталовая, магазшы, лазня Брацкая мапла сав вотнау, пом нтк землякам, яктя запнулт у Вял Айч вайну, помнтк абаронцам Гомеля За 2 км на 3 ад весю гарадзтшча зарубтнец-кай культуры Валянщна Випалева
ПАКЛОНСК1 Канстанцш Вацлау Юр’евгч (7 — пасля 1661), бел палкоу шк, военачальнтк у час вайны Раса з Рэччу Паспалтай 1654—<57 3 шнскай шляхты герба «СлепаУрон» Выразнж штарэсау правасл колау г Маплева У пач вайны перайшоУ на бок рас цара Аляксея Мисайлавгча, ад якога атрымау грошы, некалью весак (падараваннг былг г пазней) т звание бел палкоУнтка, што давала нрава на набор войска з мясц насельнщтва Войска П хутка да-сягнула 6 тыс чал На працягу жн 1654 узяу Чавусы т Маплеу (разам з армтяй ваяводы М Ваейкава) На падуладных тэр Усх Беларуст спрабавау праводзщь самастойную палттыку, незалежную ад царскага Урада т асаблтва укр казакоу, што привяло да жорсткага супрацьста-яння т баявых дзеянняУ з наказным гетманам укр казацкага войска I Залата-рэнкам Да канца 1654 казакт былт вы-цеснены з Маплеускага пав У г Маплеве загадау зншгчыць амаль устх яурэяУ У час аблоп горада войскам И Радзтвша у 1655 па прапанове апошняга перайшоУ на бок ВКЛ У гэтым жа годзе пацярпеу паражэнш ад рас войск пад Барысавам т Койданавам, ад каза-коу Залатарэню пад Атимянамт 3 восент 1655 завербаваны У войска брандэн-бургскага электара Фрыдрыха Втльгель-ма, саюзнтка Рэчы Паспалггай Праз некалью месяцаУ, з-за здрады электара, удзельшчау у паходзе на Пруспо пад ю-
378
ПАКРОВЫ
раунпггвам В Гасеускага 22 10 1656 у час бттвы са шведамт пад Фтлшавам трату у палон, зняволены у Мальбарк-скай крэпаст Выйшау на волю памтж 1658 1 1660 На вайсковую службу больш не пайшоу Ахвяравау уласныя сродю на узбраенне войск ВКЛ
Андрэй Шпунт ПАКРбвЫ, старажытнае земляробчае свята славян, якое адзначалася 1 кастр с ст як свята заканчэння палявых работ Вытою П — у глыбокай старажыт насщ, л1чыл1ся переломным момантам у жыццт прыроды Да гэтага часу звычайна завяршалтся усе работы на пол1 i У садзе, уцяплялтся жылле i гасп пабу-довы, пачынауся новы цыкл работ — нарыхтоука палша, перавод жывелы на стойлавае утрыманне («Прыйшлт па кровы, Ц1 да зимы гатовы») Пасля П пачыналася пара вяселляу («Пакровы пакрываюць траву лтстам, зямлю снегам, ваду ледам, а дзяучат шлюбным чэпкам») Вечарам перад П дзяучаты варажыл! пра замужжа стаял! з блтнам на скрыжаваннях i слухал!, у яктм баку брэша сабака (туды, мауляу, пойдуць замуж), ел1 на ноч саленую аладку (спа-дзявал1ся, што суджаны паднясе вады) 1 шш 3 П пачынал1ся попрадю (вячорю, супрадю), яюя працягвал1ся да Вялтка-дня Аляксандр Итакец
ПАКРбУСК! Теорий Федаравш [н 2(15) 1 1915, г Стмферопаль, У кратна], адзш з ктраунткоу партыз руху у Мшскай вобл у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Ваен акадэми 1мя Фрунзе (1948) 1 Генштаба (1955) У Чырв Арми з 1936 У Вял Айч вайну з 1941 нач штаба стралк палка, з лют 1942 камандзф партыз брыгады у Арлоускай, злучэння у Kiey-скай вобл, у Цэнтр штабе партыз руху, у лютым—лш 1944 камандзф партыз брыгады «Народный мсцтуцы» 1мя Варанянскага (дзейшчала на тэр Ла-гойскага i Плешчанщкага р-нау) У 1948—64 у Сав Арми, Ваен акадэмп Генштаба, групе сав войск у Германн, з 1965 у Мш-ве знешняга гандлю СССР ПАКРбУСК! М1калай Пракопавш [6(19) 5 1909, с Сарагожскае Цвярской вобл , Растя — 4 8 1976], адш з аргантзатарау i ктраунткоу партыз руху У Мшскай вобл у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Калштн-скую сав парт школу (1931), у 1937— 39 вучыуся у Мшсюм пед ш-це 3 1932 сакратар Ушацкага райкома камсамола, з 1940 — Рудзенскага РК КП(б)Б У Вял Айч вайну у жн 1941 у тыле ворага аргашзавау i узначаЛ1У партыз атрад «Беларусь», яю У сак 1943 ператвораны у партыз брыгаду «Беларусь» У лш 1941 — чэрв 1943 сакратар Рудзенскага падп РК КП(б)Б, з лтст 1942 чл Мтнскага падп абкома ЦК КП(б)Б Пасля вайны 1-ы сакратар БарысаУскага гаркома, Баранавщкага абкома КП(б)Б, у апараце ЦК КП(б)Б, СМ БССР Чл
М П ПакроУгай
ЦК КПБ у 1949—52 Дэп ВС БССР у 1947—55
ПАКРбУСК! Мтхатл Мткалаевтч [17(29) 8 1868, Масква — 10 4 1932], са-вецкт псторык, парт т дзярж дзеяч Акад АН СССР (1929) т АН БССР (1928) Скончыу Маск ун-т (1891), ву-чань В В Ключэускага т П Г Вшаградава Удзельнтк рэв 1905—07, чл Маск к-та РСДРП 3 1909 у эмтграцыт Прыхтльнтк «легальнага маркстзму» У 1910—13 выдау 5 тамоу «Рускай псторыт са стара-жытных часоУ», апублткаваУ «Нарыс псторыт рускай культуры» (ч 1—2, 1915— 18) У гэтых т шш працах ен шмат зра-бту для станаулення маркстсцкай кан-цэпцыт рус псторыт 3 жн 1917 у Раси, удзельнтк Кастр Узбр паустання у Маскве, старшыня Массарета У пач 1918 удзельнтчау у мтрных перагаворах з Гер-мантяй у Брэсце, далучауся да «левых камунтстаУ» 3 мая 1918 нам наркома асветы РСФСР Адзш з аргантзатарау т юраУнткоу Камунтст акадэмп, 1н-та чырв прафесуры, 1н-та псторыт АН СССР, Цэнтр архтва, заснавальнткау т рэдактараУ час «Историк-марксист», «Красный архив», «Борьба классов» Пад яго рэд апублткавана серыя даку-ментау «Мтжнародныя адностны У эпоху тмперыялтзму» (т 1—9, 1931—37), «Паустанне дзекабрыстау» (т 1—6, 1925—29) т шш
Тв Избр произв Кн 1—4 М , 1965—67, Историческая наука и борьба классов Вып 1—2 М , Л , 1933
Лип Чернобаев АА «Профессор с пикой», или Три жизни историка М Н Покровского М , 1992, Артизов АН
М Н Покровский финал карьеры — успех или поражение9 // Отеч история 1998 № 1—2, Кривошеев ЮВ Дворни ч е н к о А.Ю Изгнание науки рос историогр в 20-х — начале ЗО-х тт XX в // Там жа 1994 N° 3, Энтин Дж Интеллектуальные предпосылки утверждения сталинизма в советской историографии // Вопр истории 1995 No 5—6
ПАКРбУСК! Федар Вастлевтч [1855, в Падольскае Кастрамской вобл — 31 7(13 8) 1903], археолаг Чл -кар Маск археал т-ва (1893) Скончыу Пе-цярбургскую духоуную акадэмтю (1879) 3 1879 выкладау у Мшсюм, з 1880 — у
Втленсктм духоуных вучылтшчах 3 1884—1902 захавальнтк Виенскага музеи старажытнасцей, склау атсанне як фондау ПраводзтУ археал даследаванш на тэр Беларуст, паУд -усх ЛттвЫ i Кат трамской губ СклаУ археал карты Гро дзенскай, Вшенскай т Ковенскаи губ Прымау удзел у падрыхтоуцы т правя дзеннт 9-га археал з’езда (Втльня, 18931 Узнагароджаны вял сярэбраным меда лем Рус археал т-ва Асн творы «Ар хеалапчная карта Вшенскай губерш (1893), «Археалапчная карта Гродзеи скай губернт» (1895), «Курганы на мя жы сучаснай Лттвы т Беларуст» (1895) «Да даследавання басейна Втлп У apxei лапчных адносшах» (1899)
ПАКРЫШК1Н Петр Пятровтч (1870— 1921), растйсю архттэктар, дзеяч у галше рэстаУрацыт помнткаУ сярэдневяковай архпэктуры Акад архпэктуры (1909) УдаСканалту методыку навук абмерау папярэднтх даследаванняу помнткаУ мэтай тх аднаУлення ВывучаУ т рэстау рыраваУ шматлтюя арх помнткт Расп Даследавау Полацю Сафтйсю сабор (1909), Супрасльскую царкву-крэпасцы Лщскт замак (1908—10), Гродзенскую Барысаглебскую царкру (у 1904—06 зрабту яе рэканструкцыю) Аутар навук прац па архпэктуры
ПАКТА КАНВЕНТА (лац Pacta conventa), пагадненне публтчна-права вога характару памтж гштяхтай Рэчы Паспалпай т новаабраным каралем Фтксавала тндывтдуальныя абавязю ма нарха забяспечыць фтнансавую дапамо ту дзяржаве, выплацтць даун папярэд няга караля, вярнуць у склад дзяржавы страчаныя тэрыторыт, будаваць замкт на межах, развтваць флот т артылерыю, вы купляць з татарскага палону «рускую» шляхту, не прызначаць шшаземдаУ на дзярж пасады, захоУваць вольнаецг шля хецкы, не Ужываць тытул «дзедзтч» (г зн спадчынны манарх), не выкарыстоУ-ваць войска супраць шляхты т шш Упершыню заключана у 1573 пры аб ранит на пасад Генриха Валезы разам з Генрыкавыж артыкула.ш П к рыхтавау нанава пры кожным абраннт караля элекцыйны сейм, з канца 17 ст — яго спец камтстя з некалькгх сенатарау г паслоу ад ваяводстваУ У час апошнтх элекцый змест П к мала мяняУся Пасля прысяп караля на П к яму УручаУся дыплом элекцыт — fta абранне яго каралем
Лгт Sobociriski W Pakta konwenta Krakow, 1939
«ПАЛАЖЭНШ» АБ АЦМЕНЕ ПРЫ Г6ННАГА ПРАВА 1861, сукупнасць за-канадаучых актау аб сялянскай рэформе 1861 у Рас тмперыт, у тл на Беларуст Складаюцца з 17 дакументау !м папя-рэднтчаюць «Машфест 19 лютага 1861», у яюм Аляксандр II абвясцту адмену прыгону, т «Указ правячаму Сенату 19 лютага 1861» пра ажыццяуленне пала-жэнняу У «Мантфесце» коратка выкла-дзены асн змест сял рэформы 1861 Алмена прыгону абвешчана добраахвот-ным ахвяраваннем г дабрадзействам
379
ПАЛАНЕН1К1
дваранства Разам з тым адзначана, пгго памешчыю не магл1 быць пазбаулены ранейшых правой «без добрай узнагаро-ды або добраахвотнай уступи» Найб важным з’яуляецца «Агульнае палажэн-не аб сялянах, яюя выйшл! з прыгон-най залежнасцг», дзе выкладзены асн прынцыпы рэформы, вызначаны гра-мадсюя (асабютыя, сямейныя, маемас-ныя) правы 1 абавязю сялян, парадак надзялення гх зямлей 1 адбывання па-вшнасцей на карысць памешчыка, а таксама казенных, земсюх, грамадсюх i рэкруцкай павшнасцей, асновы адм ладу былой панскай весю, парадак ю-равання валасной i сельскай грамадой з падрабязным пералгкам право? 1 абавяз-кау валасных старшын, сельсюх стараст 1 шш службовых асоб еял устаноу У «Палажэннг аб уладкаваннг дваровых людзей, яюя выйшл! з прыгоннай залежнасш» сцвярджаецца, што дваровыя атрымалт тыя ж грамадзянсюя правы, што 1 пансюя еяляне, але на працягу 2 гадоу пасля рэформы яны застаюцца у ранейшай феад залежнасш ад памешчыка?, абавязаны служыць тм або плацщь аброк Пераважная большасць дваровых не мела зямельнага надзелу У 1863 ix вызвалял! без зямлг1 узнагароды за службу Таюя дваровыя магл1 атры-маць надзел толью са згоды памешчыка, што здаралася параунальна рэдка Правим выкупу надзельнай зямлз сялянам! вызначаны у «Палажэнн! аб выкупе сялянам!, што выйшлг з прыгоннай залежнасш, ix сядзйнай аселасщ i аб садзейшчанш Урала да набыцця гэтым! сялянам! ва уласнасць палявых угод-дзяУ» Сяляне магл! выкупляць надзел па добраахвотным пагадненш з паме-шчыкам ш па яго патрабаваннг Для пераходу на выкуп часоваабавязаных сялян, яюя адбывал! паншчыну, пераво-ДЗШ1 на аброк Выкупную аперацыю пра-водзша дзяржава Яна давала селят ну выкупную пазыку, якую ен павшен быу пагасщь на працягу 49 гадоу штогодшмг выкупным! плацяжам! у памеры 6% вы-купнога до?гу Акрамя таго, еяляне абавязаны былг плацщь працэнты па пазы-цы Выкупная аперацыя лгквщавала щс-тэму феад адношн на весцы, ператвара-ла селянша ва Уладальнгка зямельных угоддзяу Аднак еяляне не был! улаенг-каМ1 надзельнай зямлг нават пасля выкупу Яе вярх улаенгкам з’яулялася дзяржава Правы i абавязю службовых асоб, устано?, парадак ix утварэння i дзеяння?, склад, межы ведамства 1 улады вызначала «Палажэнне аб губернски 1 павятовых па сялянсюх справах установах» Першай шетанцыяй па ?рэ-гуляванш адносш памтж былым! пры-гоннымг 1 памешчыкам! з’яулялюя хнра-выя паерэдниа Пытаннг узаемаадносш памтж сялянам!, землеуладальнткам! i органам! валаснога юравання, што не магл! быць вырашаны мгравым паерэд-нгкам, абмяркоувалг павятовыя мгравыя з’езды Мтравы з’езд разглядау таксама скарп на дзеянн! мгравых паерэдшкау Яго старшыня — павятовы маршалак, члены — усе М1равыя паерэдшкг павета
г чыноунтк, якога прызначау губернатор Рэалгзацыяй еял рэформы 1861 у губернях юравалт губернсюя па сялянсклх справах установы Усе адзначаныя мясц органы Улады, што непаерэдна праводзш! рэформу, складалгся з паме-шчыка? 1 чыноУшкау, яюя ажыццяулял! палиыку пануючага класа — дваранства, абаранял! яго тнтарэсы «Правим аб парадку прывядзення у дзеянне Па лажэння аб сялянах, што выйнип з прыгоннай залежнасш» вызначал! грамадзянсюя правы часоваабавязаных сялян 1 агульныя адносшы и з памешчыкам! да увядзення валаснога юравання i уставных грамат, парадак складання, разгляду, праверю, зацвярджэння i увя дэення У дзеянне гэтых дакументау, яюя был! пакл адзены у аснову пазя мельных адношн былых пригонных i землеуладальнтка? Наступныя 4 дакументы — мясц палажэнн! аб пазямель ным уладкаваннт панскага сялянства У беларуска-лггоусюх, русюх i укратнсюх губернях Яны прадугледжвал! парадак прымянення артыкулау «Агульнага па-лажэння» у названых губернях у адпа-веднасщ з мясц умовамт, вызначалг памеры еял надзелау 1 павшнасцей Адпаведна агульнаму i мясц палажэнням у мясцовасцях з абшчынным землеула-даннем (акрамя стэпау) уводзипся вы-шэйшыя I нгжэйшыя памеры душавога надзелу з падворным уладаннем зям лей — падворны Надзел, што вызна-ча?ся перадрэформеннымт швентараж пансктх маентка? 3 вызваленнем ад прыгоннай залежнасш пансюя еяляне абавязаны былт адбываць на карысць памешчыка ранейшыя павшнасш, плацщь феад зямельную рэнту У выглядзе грашовага аброку або паншчыны Апошнгя мелг харакгар павшнасцей асаб1ста залежнага, чат эваабавязанага селянша, што азначала захаванне знач-ных перажыткау прыгоннщтва на весцы Былыя прыгонныя дробнапамесных дваран вызвалены паводле «Дадатковых правш аб уладкаваннт сялян, паселеных у маентках дробнапамесных уладальнг-кау, 1 аб дапамозе гэтым уладальнткам» на больш цяжюх умовах, чым астатнгя пансюя еяляне Дробнапамесныя двара-не не абавязаны былг павялгчваць еял надзел, нават калт ен бы? меншы за вызначаны для дцдзенай мясцовасщ hi-жэйшы памер Беззямельныя еяляне, як 1 пераважная большасць дваровых, зям-Л1 не атрымал! Яны мел! права еялтцца на дзярж землях толью там, дзе на рэ-В1зскую душу у малазямельных паветах припадала больш за 8 дзес , у многазя-мельных — больш за 15 дзесяцш Сяляне, што атрымал! надзел, магл! пе-райсцг на казенный земл! толью са згоды памешчыка, яю ме? права перадачы сялян разам з надзелам у казну за адпа-ведную Узнагароду ? суме капгталгзава-нага гадавога аброку Шэсць дакументау вызначаюць правглы вызвалення сялян, прышеаных да уральсюх приватных горных завода? i саляных промысла?, да пансюх фабрик, сялян 1 дваровых асобных губерняу Сгбгры Да палажэнняу прыкладзены «Меркаванн!
Дзяржа?нага Савета» па приватных пытаниях (адчужэнне, аддача У заклад г перадача па спадчыне пансюх маен-ткау, вызваленне дваровых Па?д Урала) Палажэнш адлюстроувал! бурж змест 1 прыгоннщю характар еял рэформы 1861, якая паскорыла развщце кашталгет адношн i адначасова абумо-вша захаванне значных рэштка? феада-лгзму у Рас 1мперы1
Кр Крестьянская реформа в России 1861 г Сб законодательных актов М , 1954
Лт Зайончковский ПА Отмена Крепостного права в России 3 изд М , 1968, Дружинин НМ Русская деревня на переломе 1861—1880 гг М , 1978, Фридман М Б Отмена крепостного права в Белоруссии Мн , 1958 Вячаслау Панющч
ПАЛАНЁЙЧЫК Апанас Кузьмгч (1900, в Радуцгчы Бабруйскага пав, цяпер Асгповщкг р-н — 1921), удзельшк партыз руху У Беларуш ? грамадз вайну 3 1919 на падп рабоце У Слуцюм 1 Баб-руйсюм пав Вясной 1920 у раене Старых Дарог аргашзавау некалью партыз атрадау, яктя на чале з П разбурыл! чыг ст Дараганава, мост цераз Пцгч, пуецглг пад адхон варожы эталон, пе-радавал! камандаванню Чырв Армп звестю разведю, вял! аптац работу сярод сялян У чэрв 1920 партыз атрад П разам з Чырв Армгяй удзельшчау у фаршраванн! Бярэзшы каля мяст Ян-зава 1 вызваленнг Асшов1ч 3 лш 1920 на парт рабоце Забгты бандытам!
ПАЛАНЁШК1, палонныя ? ВКЛ, адзш з вщау чэлядзг нявольнай ВыконваЛ! паншчыну 1 шш работы, жыл! пры два-рах феадалау, некаторыя мелг свае жыл-ле 1 участю зямлг Статут ВКЛ 1529 у лгку 4 крынщ папаУнення чэлядз! нявольнай называв П , «которые полоном заведены суть з земли неприятелское» Паступова палон як крынгца папаунен-ня чэлядз! нявольнай страш? свае значэнне П часта выкуплял! 1 як феадаль-на-залежных сялян саджалг на зямлю, ператвараючы гх у агароднгкау Закана-да?ства ВКЛ 16 ст было наюравана на памяншэнне колькаецг чэлядзг няволь-най, Ператварэнне яе у сялян, яюя зай-малгея апрацоУкай зямлг У Статуце ВКЛ 1588 вызначана, што «неволники вперед не мають быти з инших причин, одно полоненики, а иншая челядь неводная и теж дети, потомки полонени-ков мають быти осаживаны на землях и розумены быти за отчичов» Статут ад мяняу таксама назву «челядь неволная» 1 указвау, што у далейшым гэта катэго-рыя насельнщтва будзе называцца «че-ледью дворною отчызною материстою купленою або полонениками» Збеглых П , як г гнш чэлядзь, належала шукаць 1 вяртаць з усей сям’ей i маемасцю феадалу П нельга было завяшчаць маемасць, не падараваУшы гм спачатку свабоду ТакЬгДоунар
380
ПАЛАНЕЦК1
ПАЛАНЕЦК1 УН1ВЕРСАЛ, заканадау-чы акт, падтсаны Т Касцюшкам 7 5 1794 у лагеры каля мяст Паланец пад Сандомежам у час паустання 1794 Складзены пры удзеле Г Калантая Быу 1-й спробай усебаковага рэфармавання становппча сялян у Рэчы Паспалпай, меу на мэце прыцягнуць тх да удзелу у паустаннт Абвясщу аб прадастауленнт сялянам асабтстай свабоды пры умове тх разлгку з землеуладальнткам, скарачэннт паншчыны на 33—50% у часе паустання 1 яе адмене для сялян, яюя далучылтся да паУстання, прызнаУ права сялян на зямлю, якую яны апрацоУвалт, i забара-Н1У к згон У якасщ кампенсацьп зем-леУласшкам за змяншэнне паншчыны П у прадугледжвау заключэнне з сяля нам1 дагаворау аб наемнай працы (фактычна прымусовай) Быу устаноулены ш-т дазорцау, яюя павшны бьип раз глядаць спрэчю памтж сялянам! i зем-леуласшкам! Рэалтцыя унтверсала сустрэла процщзеянне шляхты Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалпай рэформы, прадуптеджаныя П у , скасаваны новы-mi дзярж Уладам!
Публ Akty powstania Kosciuszki Т 1 Krakow, 1918
Лт К о w е с k i J Uruweisal potamecki i sprawa jego reahzacji Warszawa 1957
ПАЛАН13АЦЫЯ, стстэма мерапрыем-ствау дзярж органау, культ устаноу i каталщкага духавенства па асшгляцьп бел народа У правядзенш П актыуна Удзелыпчал! польсюя феадалы i шляхта што жылт на Беларуш, а таксама мясц заможныя пласты насельнщтва пасля прыняцця iMi каталщкай веры Першыя шмптомы П абазначьипся пасля Крэу скай унн 1385, кал1 у заснаваных на бел землях касцелах асн набажэнства пача-Л1 вест на лац , а казанш — на польск мовах 3 пашырэннем уплыву катал1 цызму на Беларуш пило паступовае ума цаванне пазщый польск элемента у сютэме адукацы!, кнтгавыдавецкай справе Абавязковым предметам ката лтцкай школы, акрами лац i грэч моу, была пазней i польская Вывучэнне ста-рабел мовы практыкавалася вельмт рэдка, што выюлкала пратэсты з боку этнина свядомай частю насельнштва краю Дзякуючы яе намаганням у не кат каталщюх школах стала вывучацца старабел мова, на ей выкладалтся асобныя прадметы Пачатак выданню юнг на польск мове на тэр Беларуш пакла-дзены у 1553 з заснаваннем друкарш у Брэсце, дзе выходзтлт юпп пераважна на польск 1 лац мовах 3 324 кшг, на друкаваных у ВКЛ у 1525—99, 151 вы-дадзены на лац ,114 — на польск 50 — на старабел мовах П бел наро да Узмацншася пасля Любмнскай уни 1569 Яна ахапша амаль усе сферы ду хоунага жыцця у ВКЛ, асаблша рэлтю, асвету, культуру, кнтгадрукаванне Гэта-му садзейшчала прыняцце дзяржавай шэрагу пратэкцыяшсцюх захадау па на-
данн! прэстыжнасш польск культуры i мове на тэр ВКЛ 1х носьбттамт з-за пэунай сац выгады станавипся най-перш бел памешчыю, яюя схшял! да гэтага i залежных ад тх сялян, а таксама шляхта — найб адукаваная частка грамадства Мэтам пашырэння каталщыз-му 1 П служила дзейнасць езутау, яюм праз стварэнне у Беларуш розных навуч устаноу удалое я ехшщь на свой бок значную колькасць моладз! Палгтыка акаталнвання i П бел народа выклжала супрашуленне яго прагрэшуных эт-нтчна свядомых дзярж дзеячау, прадстаунткоу найб адукаванай частю на-сельнштва Па к шщыятыве з’яв1Уся у новай, 3-й рэдакцы! Статут ВКЛ 1588, у яю з папярэдняга Статута ВКЛ 1566 быу даслоуна перанесены спец пункт аб бел мове У адпаведнаецт з тм толью яе павшны бьип выкарыстоУваць ва Устх канцылярыях дзярж , адм т судовых органау ВКЛ Незадаволенасць тэмпам! i матптабамт П беларусау падштурхнула прапольсюя улады Рэчы Паспалпай да больш рашучага наступу У 1696 усе-агульная канфедэрацыя саслоУяу Рэчы Паспалпай приняла пастанову, у якой зафтксавана, што у службовым справа-водстве ВКЛ «усе рашэнзп павшны складацца на польскай мове» ПазбаУ-ленне бел мовы такога роду сац функций зрабтла яе непрэстыжнай у шетэ-ме адукацыт, у вынтку чаго самая птсь-менная частка насельнщтва ВКЛ стана-втлася носьбттам польск культуры т мовы Пасля 1696 начала знтжацца роля бел мовы у мтжасобасных зносшах людзей, асаблтва сярод заможных, прывт-леяваных прадстаунткоу насельнщтва Разам з польск мовай у Беларусь тнтэн-стуна 1 мэтанаюравана былт занесены шш духоуныя каштоунаецт суседняга зах народа Усе больш адукаваных, та-ленавттых асоб бел паходжання, яктя працавалт на карысць польскай стстэмы адукацыт, навую, культуры т мастацтва, забывалтся на абавязак служэння улас-наму народу П культ -моУнага жыцця ВКЛ садзейшчала прытоку сюды знач-най колькаецт палякау, што паглыбляла працэс астмтляцыт беларусау Мнопя з тх пачалт выракацца сваей этнтчнай прыналежнаецт т залтчваць сябе да палякау Над беларусамт навтсла рэальная патроза поунай культ -моУнай астмтляцыт Гэты трапчны для кожнага этнасу працэс аблятчаУся тым, што народы Рэчы Паспалпай — паляю т беларусы — былт вельмт блтзюя па культуры т мове У таюх умовах працэс культ -моунай астмтляцыт адбываецца больш штэнсту-на, чым у федэратыунай дзяржаве з да-леюмт адна ад адной культурам! т мова-мт Гал прычына тстотнай страты беларусамт сваей культ -моунай адметнас-цт — у свядомай дзейнасщ свецкай т духоунай улад Рэчы Паспалттай Фактар добраахвотнаецт з боку бел народа тут адсутнтчау П беларусау мела месца т пасля таге, як тх землт у вынтку 3 падзе-лау Рэчы Паспалпай (1772, 1793, 1795) былт далучаны да Рас тмперыт Цяпер такую палттыку ажыццяУлялт гал чынам каталтцкае духавенства, у якога На Бе
ларуст было шмат касцелау, манастыроу т навуч устаноу, а таксама польски прафестйныя т прыдворныя тэатры Та му яшчэ т У 1830-я г пазтцыт польск Уплыву у Беларуш былт больш моцния чым рускага 3 рэзюм абмежаваннем сферы Уплыву унтяцкай царквы, аб Чым у аднолькавай ступеш клапацтлася ката лтцкае т праваслаУнае духавенства, пра цэс астмтляцыт УзмацнтУся т У асяроддл жыхароу весю, якая з’яулялася генера тарам бел прыроднай культуры II аслабела толью пасля падаУлення пау стання 1863—64, калт Ужо тталякам да вялося адстойваць сваю культуру т мову ад рус Уплыву Самым актыУным пра ваднтком П ва усе часы заставаУся ка талтцю касцел 3 пач 1-й сусв вайны 1914—18, якая прывяла да захопу герм тнтэрвентамт зах частю бел зямель, па лпыку П разам з каталтцюм духавен ствам праводзтлт розныя шавштстычныя польсюя партыт т культ -асв рухт, ства раючы у гэтых мэтах адпаведную стстэ му адукацыт Яшчэ больш узмацнтлася П пасля змены герм акупацыт Беларуст польскай, калт паводле Рыжскага мфна га дагавора 1921 да Польшчы адышла значная частка тэр Беларуст Нягледзя чы на упартае супрашуленне П бела рускага нацыяналъна-вызваленчага руху пазщыя польск культуры т мовы, ям мелт сталую падтрымку з боку дзяржавы т каталщкага духавенства, станавтлася усе больш трывалай на «крэсах усход Hix» Перад уз’яднаннем у вер 1939 Зах Беларуст з БССР тут ужо амаль не было бел школ, адсутнтчалт умовы для раз втцця бел прафешйнай нац культуры У той ш шш сферы праводзтлася П на этнтчных бел землях Польшчы т у пас ляваен перыяд У наш час у гэтай кра тне далека не поУнасцю задавальняюцца патрэбы нац-культ развтцця беларусау Элементы П назтраюцца сення У Ирак тыцы некат каталщюх храмау на тэр суверэннай Рэспублтю Беларусь
Леан1д Лыч
ПАЛАНг)ЧКА, Паланечка, веска цэнтр сельсавета у Баранавщюм р-не на р Змейка За 34 км на ПнУ ад Бара навтч, 21 км ад чыг ст Пагарэльцы на лтнц Мшск—Баранавтчы, аутадарогаи злучана з Баранавтчамт т Мтрам 664 ж 267 двароу (1998)
Па птсьмовых крынщах вядома з 16 ст як мястэчка Належала Дусяцюм Ру дамшам, потым Радзтвтлам, пры яюх у канцы 18 — пач 19 ст быу пабудаваны палац У 1777 П наведау рус птсьмен нтк Дз I Фанвтзтн на шляху з Масквы у Францию, аб чым нашсаУ у сватх иатат ках 3 1795 у складзе Рас тмперыт У 19 — пач 20 ст у Жухавщкай вобл Навагрудскага пав У 1844 было 58 два роу з поУнымт надзеламт т 32 двары з прысядзтбнымт Участкамт У 1845 пад апякунствам К Радзтвтла у П знаходзт лася рэдакцыя час «Народ т час», якт выдаваУ Я Фтлтповтч (выйшау толью 1 нумар) К Радзтвтла наведваУ у П паэт У Сыракомля У час паустання 1863— 64 у наваколлт П дзейнтчалт паустанц юя атрады У сярэдзше 1880-х г пад назвай П былт 3 нас пункты мястэчка
381
ПАЛА^ЧЭНЯ
454 ж., 62 двары, касцёл, каплща, зем-,кае нар., вучылппча, вадзяны млын, рама), веска (9 двароу) i маёнтак. У ач. 20 ст. — сяло (459 ж., 89 двароу) i «итак (29 ж ). 3 1921 у складзе Поль-ачы, мястэчка (523 ж., 99 двароу, □игр гмшы Баранавщкага пав. Нава-рудскага ваяв.) i фальварак (77 ж., 9 гамоУ). 3 1939 у БССР, веска. 3 210.1940 цэнтр сельсавета у ГарадзЬ иансюм р-не. 3 14.4.1960 у Савщюм .'с, з 25.12.1962 у Баранавшюм р-не 3 12 9.1986 П. зноУ цэнтр сельсавета. j Цэнтр калгаса 1мя Чапаева. Сярэдняя । школа, клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувяза, J магазтны. Брацюя маплы сав. вошау. * IIomhik землякам, яюя загшул! у Вял. ‘ Айч. вайну. Помшк! архпэктуры: палац (канец 18 — пач. 19 ст.), ГеорпеУсю (Юр’еусю) касцёл (1899). Ганна Дулеба.
ПАЛАТА КРЫМШАлЬНАГА СУДА, вышэйшы судовы орган у губернях Ра-^йскай (мперы! ла крымшальных справах Уведзены на падетаве «Устанаулен-чя для юравання губерняу Усерасшскай чперьп» 1775. У 1778 П.к.с. уведзены у Полацкай i Маплеускай губ., у 1795 — 1 Мшскай губ. Апеляцыйная шетанцыя i2 я шетанцыя) для верхняга земскага .Vila, губернскага магктрата, верхняй расправы У якасщ рэвазчйнай (рашаю-ий) шетанцы! разглядала справы аб иачынствах, яюя прадугледжвал! смя-ротнае пакаранне. гандлёвае пакаранне, шбауленне гонару i у якасщ суда 1-й шетанцы! — справы па абвшавачанш у иужбовых злачынствах. Рашэнн! пала-|Ы па некат. катэгорыях крымшальных шраУ зацвярджалчея губернатарамь \пеляцыйнай 1 рэвЫйнай шетанцыяй ия П.к.с. быу Сенат. У склад палаты ваходзии старшыня (выбзрауся Сена-гаи, зацвярджаУся 1мператарам), 2 са-веппю 1 2 асэсары (прызначалхся Сена-
Г.А. Палаучэня.
там). Паводле указа Паула I ад 6.2.1797 П.к.с. на тэр Беларус! скасаваны i заменены галоуным/ судами Адноулены у 1831 як апеляцыйная i рэвЫйная ш-станцыя для павятовых судоУ i мапс-тратау. У якасщ 1-й шетанцы! разгляда-ni справы аб службовых злачынствах чыноушкау. У адносшах да судоу 1-й шетанцы! мел! адм. паунамоцтвы i маг-л! аб’яУляць вымовы i накладацъ штрафы на чыноунгкау шжэйшых судоу. У склад палаты пасля 1831 уваходзип старшыня, саветшк (з 1837 — таварыш старший!) ! па 2 засядацел! ад дваран i купецтва. Старшыня выбзрауся на 6 гадоу на губернсгах дваранск!х выбарах i зацвярджаУся !мператарам. Засядацел! ад дваран i купецтва выб!рал!ся на 6 гадоу адпаведным! саслоуямь Саветннс! прызначалюя урадам. Пазней засядацел! ад купецтва заменены засядацелям! ад урада. Справаводства вялося на рус. i польский (да 1831) мовах. У 1867 П.к.с
Палац у Палавэчцы. 3 малюика Н Орды. 19 ст.
паводле указа Сената аб’яднаны з палатам! цывыьнага суда У Злучаныя палаты крымшальнага i цывшьнага суда.
Лт: Виленский Б.В. Судебная реформа и контрреформа в России. Саратов, 1969; Учреждения для управления губерний Всероссийской империи // Российское законодательство X—XX вв. Т. 5. Законодательство периода расцвета абсолютизма. М., 1987
Аляксандр Марыск/н.
ПАЛАТА ЦЫВЫЬНАГА СУДА, вышэйшы судовы орган у губернях Рас!й-скай !мперы! па цыв!льных справах. Уведзены на падетаве «Устанаулення для юравання губерняу Усерасшскай !мперы!» 1775. У 1778 уведзены у Полацкай i Маплёускай губ., у 1795 — у Мшскай губ. Апеляцыйная шетанцыя (2-я шетанцыя) па цыв!льных справах для верхняга земскага суда, губернскага Mazicmpama, верхняй расправы. У якасщ суда 1~й шетанцы! разглядала цывшь-ныя справы з коштам !ску не н!жэй за 500 р. Да адмены Статута Вялжага княства Лтоускага 1588 на тэр. Беларус! (да 1840) цыв!льныя справы разгля-дал1ся у палаце на падетаве заканадау-ства Рас. тмперьп (справы, яюя закра-нал! штарэсы казны) i норм мясц. права. У склад палаты уваходзип старшыня, 2 саветнпа i 2 асэсары. 6.2.1797 паводле указа Паула I П.ц.с. на тэр. Беларус! скасаваны i заменены га-лоуным/ судами Адноулены у 1831 як апеляцыйная 1 рэв!з!йная !нстанцыя для павятовых судоу i мапстратау. У якасщ 1-й шетанцы! разглядел! справы па спрэчках аб гарадах, маёнтках, яюя зна-ходзиися на тэр. розных паветау. У да-чыненн! судоу 1-й шетанцы! мел! адм. паунамоцтвы i магл! аб’яУляць вымовы 1 накладаць штрафы на чыноунжау Hi-жэйшых судоу. У склад палаты пасля 1831 уваходзип старшыня, саветшк (з 1837 — таварыш старшын!) i па 2 засядацел! ад дваран i купецтва. Старшыня выб!рауся на 6 гадоу на губернсгах два-рансюх выбарах i зацвярджауся !мпера-тарам. Засядацел! ад дваран i купецтва выб!рал!ся на 6 гадоу адпаведным! са-слоуямт Саветшк! прызначалюя урадам. Пазней засядацел! ад купецтва заменены засядацелям! ад урада. Справаводства вялося на рус. 1 польский (да 1831) мовах. У 1867 паводле Указа Сената П.ц.с. аб’яднаны з палатам/ крымгналь-нага суда у Злучаныя палаты крым!-нальнага i цывшьнага суда.
Лт.. Гл. У арт. Палата крымшальнага суда. Аляксандр Марыскш.
ПАЛАУЧ&НЯ Гауры!л Антонав!ч [18.4(1.5).1907, в. Лесю Бабруйскага пав., цяпер Старадарожскага р-на — 5.6.1988], Герой Сав. Саюза (1942) Скончыу Ваен. акадэмаю бранятанк. i мехашз. войск (1944), Харкаусю с.-г ш-т (1956). У Чырв. ApMii з 1929 Удзельнпс сав.-фшл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах., Калшшсюм франтах. Нам. камандзща
382
ПАЛАЦ1
танк батальена каштан II ьызначыуся у 1942 у баях у Цвярской вобл (Рашя) 15 студз каля в Луп танк П прарвауся на 12 км у тыл ворага, знхшчыу 12 гар мат, 6 агнявых кропак i шмат жывой сх лы прашушка, на наступим дзень падтрымау наступление стралк палка, вы-зваляУ г Андрэапаль, Таропец Да 1953 у Сав Армп Яго 1мем названа вулща у в Языль Старадарожскага р-на
ПАЛАЦ1, частка пгтэр’ера традыц нар жылля, гарызантальны шчыт з дошак (нары), яю размяшчауся каля печы i служыу месцам адпачынку Традиций на мел1 2-ярусную будову 2-ярусная канструкцыя П бытавала у традыц еял жыллх Падняпроуя, цэнтр рэпена, Па-лесся, пауд раенах Панямоння На Пн Беларусх сустракалхся спарадычна II вядомы х у сярэдневяковых памяшкан нях бел гарадоу У канцы 19 — пач 20 ст II паступова знхкаюць з еял побыту I замяняюцца драулянымх ложкамх
Аляксандр Лакотка
ПАЛАЧАНЕ, частка усх -слав групы крывгчоу, яюя у 9 ст насялялх тэр су-часнай Вщебскай х Пн Мшскай аблас-цей Межавалх на Пд з дрыгав1чам1, на ПдУ са смаленскхмх крывхчамх, на Пн х У з хзборскхмх крывхчамх х наугародскхмх славенамх, на 3 х ПнЗ з лета-лхтоускхмх пляменамх Паводле «Апо весил шнулых гадоу», П — славяне, яюя атрымалх назву ад р Палата (прыток Зах Дзвх-ны) Стварылх адно з раннхх тэр -палхт аб’яднанняу, племянное «юхяжанне», якое дало пачатак Полацкаму княству Самыя стараж археал помнхкх — мо-гхльнхю доуг/х курганоу Пауночнай Белорус! культуры, паселшгчы у Полацку, Вщебску, Лукомлх, Свша, Дзхуная х хнш
Георгш Штыхау
ПАЛАШ (венг pallos), ручная халодная зброя блхзкага бою у выглядзе доугага (да 90 см) х простага адналязовага клхн-ка, на канцы завостранага з двух бакоу Прызначауся для нанясення сякучага або колючага Удару Форма дзяржання блхзкая да шабельнай, з 18 ст меу ахоУ-ную чашку (гард) З’явхУся у Еуропе У 16 ст , разам з шабляй х шпагай прызначауся для замены мяча Насшх П У акаваных металам скураных похвах, яюя манавалх да паса цх сядла з левага боку На Беларусх широка выкарыстоу-вауся у 17—18 ст , калх быу на узбраен-ш конных вайсковых фармхраванняу — гусарау, драгунау х хнш У войску ВКЛ хм узбройвалхея паштовыя (радавыя ка-валерых нешляхецкага паходжання) Афщэры коннай гвардых лхтоУскай былх узброены гвардзейскхм П з батата аз-добленай пазалотай гардай П i клхнкх куплялх пераважна У Прусхх У Расхх былх на узбраеннх у 18—19 ст кхрасхрсюх, драгунсюх х карабхнерных палкоу цяж-кой кавалерых Зняты з узбраення У канцы 19 ст Часам пхсьмовыя крынщы П называлх гусарскую шаблю На рас флоце П быУ у складзе абардажнай
Да арт Палачаве Выява палачашна Рэкан-сгрукцыя I У Чаквхна па чэрапе з курганна-га могхльнхка-5 Дарахх Гарадоцкага раёна Ка-нец 10 — пач 11 ст Скулыхтар Л П Яхпэнка.
зброх, але меу больш каротю клхнок Да 1917 П былх часткай форменнай амунх-цых гардэмарынау У 1940—58 П насхлх курсанты сав вышэйшых ваенна-мар-сюх вучылшхчау
ПАЛЕААНТРАЛАЛдПЯ (ад грэч ра-laxos старажытны + антрапалогы), раз-дзел антрапалопх, яю вывучае змены фхзхчнага тыпу чалавека ад першапачат-ковых стадий яго хенавання (архантра-пы) да канчатковага сфармхравання вял рас сучаснага чалавецтва (неаантрапы) П цесна звязана з палеанталопяй, па-леабатанхкай, археалогхяй, геалогхяй ан-трапагену Данымх П кары стаю цца пры вывучэннх суадносхн антрапа- х сацыя-генезу, псторых фармхравання, рассялення, узаемадзеяння х УзаемаУплыву расавых тыпау х У сувязх з некат питаниям! антрапагенезу х этнагенезу
ПАЛЕАГРАФГЯ (грэч palaxos старажыг-ны + graptio пишу), спецыяльная псто-рыка-фхлал дысцыплхна, якая вывучае вонкавыя прыкметы стараж рукашеных помнхкау для вызначэння часу х месца хх напхеання, а таксама для правхльнага чытання тэкстау, выяУлення сапрау-днасщ рукашеау, падробак х хнш Асн у палеаграфхчных даследаваннях — выяуленне змены абрысау лхтар у часе х прасторы У палеаграфхчны аналхз ува-ходзяць шечыя матэрыялы 1 прылады пхсьма, вадзяныя знака на паперы, орнаменты, мипяцюры, афармленне перапле-тау П цесна звязана з гкторыяй, мо-вазнауствам, лхтаратуразнаУствам, ге-ральдыкай, этграфшш, сфрагктыкай, дыпламатыкай, археаграфиш, нумама-тыкай, археалогшй х шш навукамх Асобная галша П — крыптаграфы —
вывучае графхку схстэм тайнапхеу Па леаграфхчныя пошукх — першы зли уласна ист, лхнгвхстычнага, пет м даследаванняу Паводле схстэмы пхсьма алфавхта х мовы адрознхваюць П грэ часкую, лацшекую, славянскую, фй скую, ютайскую, шдыйскую, армян скую, грузинскую х хнш Славянская II вывучае рукапхеы рускхх, беларусау ук рахнцау, балгар, сербау, нашеаныя тры ма тыпамх кхрылхчнага шсьма (уставам паУуставам х скоратсам), а таксама дз каратыуным пхсьмом (вяззю) П як на вука узнхкла у Францых у 17 ст х спа чатку была галхной дыпламатыю Гэр М1Н упершыню ужыты франц вучоши Б Манфаконам, яю у 1708 выдау навук працу «Грэчаская палеаграфхя» (на хал мове) х вылучыу П як самастойную на вук дысцыплхну У Расхх П зарадзыася у 1-й чвэрцх 18 ст Вял роля у расира цоуцы слав юрылщкай П належыщ I I Сразнеускаму, А I Сабалеускаму В М Шчэпюну, I В Япчу Пачыналыш бел П -— Я Ф Карею У працы «Ста вянская юрылауская палеаграфх» (1928, факехмхльнае выд 1979) ен дата лева атсау корпус крынхц палеаграфн ных назхранняУ з уликам хх складу х мех цау захоУвання рукашеау, дау агля л-ры, раскрыУ «прыкладныя» пытана П — матэрыялы рукашеау, тх вонкавах афармленне, прылады пхсьма, хлюмша цыя Разгляду асаблхвасцей слав шсьма папярэднхчае змястоуны нарыс псторьп Узнхкнення х развщця слав азбук -глаголщы 1 кгрылгцы, асн заканамернас цх напхеання асобных лхтар кхрылшы ' бел пхсьме разглядаюхща на у«м пра цягу функцыянавання старабел шсьмо вай мовы (14—17 ст ), прыводзхцца ба гаты збор разнастайных узорау слав ру капхенага пхсьма розных жанраУ, часоу i месцау стварэння Асобна прыводзяцШ прыклады Упрыгожанняу рукашеау — заставак, хшцыялау, арнамехггау Разам з Карсюм падмурак бел П ствара® I М Данхловхч, 11 Грыгаровхч, М В Доу нар-Запольскх, А П Сапуноу, Дз I Дау гяла, Т Нарбут, К Ф Калайдовхч, Я Ля левель х шш Апхсанне некальюх тысяч помнхкаУ шсьменнасцх дау В ЛастоУсю У сваей манаграфп «Гхсторыя беларус кай (крыУскай) книг» (1926) Пра наяу насць асобнай бел разнавхднаецх юры лхчнага пхсьма шеау Л В Чарапнш У працы «Руская палеаграфхя» (1956) Асаблхвасцх бел пхсьма разглядау польскх вучоны Т Рот-Жаброускх у кв «Гхсторыя пхсьма рускага» (1987) Да следаваннем псторых пхсьма займами бел славют М А Паулешса, яю у працы «Гхсторыя щсьма» (1987) прасачыу асн этапы развщця бел пхсьма Бел мова знавец А М Булыка у манаграфхх «Раз вщце арфаграфхчнай схстэмы старабела рускай мовы» (1970) разгледзеу нагл санне асобных гарылхчных лхтар у бел пхсьме на розных этапах яго развщця Эвалюцыю бел пхсьма з развщцем бел лхтаратурнай мовы вывучалх А I Журау сю х Л М Шакун Палеаграфхчнае ат санне Баркулабаускага летатсу зрабиа Н Т Вайтовхч На прыкладзе Судовай (актавай) кнхп КаУнаскага земскага су-
383
ПАЛЕМ1ЧНАЯ
да 1566—67 ли вучоны АКАнтановгч выищу асабтвасц! бел скорашсу 2-й пал 16 ст Яму належыць таксама па-геаграфннае ашеанне унитальных па сваей значнасщ бел тэкстау, нашеаных арабе им шсьмом («Беларуская тэксты, нашеаныя арабский пгсьмом», 1968) Лг-тоуск! псторык Э Лауцявгчус у працы •Папера $ Лпве у XV—XVIII ст » (1979) сабрау звестю пра паперш у Вгльнг, Слуцку, Паставах, Галынанах, Смаргош 1 шш Апюанню пячатак стараж -бел дакументау прысвящу сваю працу «Пя-чаткг старажытнай Беларус!» (1993) псторык А К Цгтоу Археолап Ф Д Гурэ-вн, Я Г Звяруга, А М Мядзведзеу апгеа-п знойдзеныя пры раскопках стараж прылады тсьма — тсалы Кнггазггавец j Санкг-Пецярбурга М В Нгкалаеу у кн «Палата кнггапгеная» (1993) ашеау i прывеУ палеаграфгчныя здымю шматлг-юх дагэтуль невядомых стараж рукаш-сау Першай спробай запоушць прабел у вывучэнш бел П з’яуляецца вучэбны ипаможнгк «Беларуская палеаграфгя» (1996), падрыхтаваны выкладчыцай Гродзенскага ун-та С Я Куль-Сяльвер-ставай Уладзыир Свяжынсю
ПАЛЕАДЭМАГРАФ1Я (ад грэч palaios, старажытны + demos народ + grapho ш-iny) галша грамадскай навукг на стыку рмаграфгг, археалош, антрапалопг г пс-горъп, якая вывучае г рэканструюе дэ-матрафгчныя паказчыкг г працэсы у ста-ражытнаецг колькасць насельнщтва, яго мйрацыг, шчыльнасць г характар рассялення, узростава-палавую структуру, працягласць жыцця, узровень смя-ротнаецг г гнш Грунтуецца пераважна па археал г антрапалаг матэрыялах, ся-рэдневяковых г больш познгх палатко-вых перапгеах насельнщтва Першыя спробы даследаванняу па П у Беларусг зроблены У дарэв час, калг на падставе паданку курганных мопльшкау г шчыль-иасщ ix размяшчэння на пэунай тэр даследчыкг меркавалг пра агульную колькасць насельнщтва пэуных рэпенау або плямен Пазней даследчыкг (I Ф Дэбец, В П Аляксееу г гнш ) змаглг (аль асн дэмаграфгчныя харакгарысты-д асобных стараж папуляцый усх славян утл пэуных труп крывгчоу, дры-завноУ, радзшгчаУ, валынян, севяран, вящчау 1 гнш У значнай ступеш былг вырашаны пытанш пра колькасць насельнщтва у 9—13 ст , рознщы у пра-даглаецг жыцця мужчын г жанчын, гар i сельскгх груп жыхароу, дзщячай смя-ротнаецг г гнш У апошшя гады П Узба-1ашлася сучаснымг стат метадамг да-следавання, пашырылгея яе храналапч-ныя рамкг, павялгчылася колькасць вы-карыстанага матэрыялу Розныя пытанш П насельнщтва Беларусг 10— 18 ст разглядаюцца у працах Т 1Аляк-сеевай, 11 Салавон, Г Чэснгса, I У Чак-мна г ШШ| leap Чакеш
ПАЛЕАЛ1Т, старажытнакаменны век, самая ранняя г найб працяглая эпоха каменного веку ПачаУся каля 2,2 млн гадоу назад са з’яУлення стараж людзей (архантрапаУ) г прылад, доужыУся на
працягу большай частю ледавгковага перыяду — плейстацэну г да канчатко-вага адступання ледавгкоУ каля 8300 да н э Падзяляецца на нгжш (ранги, стараж , датуецца 2,2 млн гадоу назад — 170 тыс г назад), сярэдш (мусцье, у Еуропе ахоплгвае адрэзак ад 125/100 да 40 тыс г назад), верхнг (познг, датуецца 40/35—10 тыс г назад) Апошшм часам прызнана генаванне асобай, за-вяршальнай стадыг позняга перыяду — фгнальнага П (14 тыс — 11 тыс г назад, цг 12 тыс — 8300 г да н э ) У ран-шм П пераважалг ядрышчавыя галечный прылады на адшчэпах У познгм П пашыраюцца неаантрапы, плаецгнюта-разцовая гндустрыя г пячорнае мастацтва у Еуропе Неаантрапы (краманъен-цы) намного пашырылг айкумену пра-жывання, значна Удасканалглг тэхнгку апрацоукг каменю г косщ, распаУсгодзг-лася прызматычная тэхшка расколван-ня каменю, з’явглгея яго евщраванне, шлаванне г шлгхтаванне Набор прылад працы складау каля 100 тыпау Чалавек асвойвау практику домабудаунгцтва — вядома вял колькасць самых разна-стайных вгдау жылля Асновай гаспадарю было паляванне Дзякуючы яму чалавек здабывау не толькг ежу, але г матэрыялы для адзення, будаунщгва г палгва Развгвалгся спосабы палявання з дапамогаю загонау, аблау, лоучых ям У паляушчае узбраенне уваходзип дзгды, дроцгкг, боласы, лук 1 стрэлы Запасы ежы гстотна дапаунялгея ад збфалыац-тва, а у некаторых выпадках рыбалоу-ства Складаны светапогляд тагачаснага чалавека адлюстраваны у творах перша-бытнага мастацтва г пахавальным абра-дзе На Беларусг доУгачасовыя верхне-палеалпычныя паселппчы (26—24 тыс г назад) выяулены у Юравшах г Берды-жы Асобныя крамяневыя прылады працы мусцьерскага тыпу знойдзены каля Абгдавгчау г в Чамярня Веткауска-га р-на
Лт Археалопя Беларусг У 4 т Т 1 Мн , 1997, История Европы Т 1 М, 1988, Семенов Ю А На заре человеческой истории М , 1989 /гар Язэпенка
ПАЛЕМЙЧНАЯ Л ПАРАГУРА (ад грэч polenukos варожы), публщыстычная лг-таратура Беларусг г Украшы (пераважна у 16—17 ст ), у якой узнгмалгея вострыя праблемы сац -палгт жыцця, дагматыкг, ист -культ працэсау у дзяржаве Прад-стаулена рукапгенымг г друкаванымг помшкамг старабел кнгжнасщ на царк -слав , стараж -бел , укр , польскай г лац мовах Уключала палемгчныя трактаты, развап, памфлеты, апалога, адозвы, абароны г шш
Творы хрысцгянскай П л Узнгклг у перыяд ранняга хрысцгянства, асаблгва пашырылгея пасля 1054 — часу адасаб-лення праваслауя г каталгцызму У 11— 12 ст у КгеУскай Русг былг вядомы палемгчныя трактаты, насланш мгтрапалг-тау Льва, Теория, Нгкгфара, 1аана, Феа-доегя Пячэрскага г шш Рэфармацыйная публгцыстыка на Беларусг прадстаулена творамг як бел , так г польски пгсьмен-шкау, рэлгг г дзярж дзеячау С Буднага, А Волана, Л Крышкоускага, М Радзюма
Чорнага, М Чаховща, Якуба з Калгнаум г гнш , асобныя палемгчныя пасажы пры-сутшчаюць у прадмове да Евангелля В Цятнскага П л эпох! Контррэфарма-цы1 на Беларусг пачалася трактатам Гер-беста «Указание шляху» (1566), а таксама кнггай езугга П Скарн «Пра адзшетва касцела Божага пад адзгным пастырам» (1577 , 2-е выд 1590) У адказ з’явшгея анашмныя рукапгеныя правасл творы «Пасланне да лащн з гх жа кшг», «На богамярзотную, на паганую лащну», «Павучэнне, нанова складзенае у Лпва-шг» (каля 1581, 1582) Лгт палемгка на Беларусг асаблгва актывгзавалася напя рэдаднг г пасля Брэсцкай унп 1596 3 ка-талгцка-унгяцкага боку з’явшгея творы I Пацея «Унгя» (1595), «Справядлгвае апгеанне учынку г справы сгнодавай» (1597), «Адказ на лгет Клгрыка Астрож-скага» (1598), «Лют да князя Канстанщ-на Астрожскага» (1598), «Антырызгс» (1600), «Адказ на лют Мялецгя, алекса-надрыйскага патрыярха» (1601), АШчас -нага-ЖаброУскага «Кукаль, яю рассявае Стафан Згзангй» (1595) Да найб знач-ных творау правасл палемгкг належаць трактаты С Згзангя «Казанне святого Кг-рылы 1ерусалгмскага пра антыхрыста» (1596), Хрыстафора Фглалета «Апокры-сгс» (1597, 1598), Клгрыка Астрожскага «Ггсторыя пра Лгстрыкхйсю, гзн разбойны Ферарскг або Фларэнщйскг сг-нод» (1598) Значная колькасць твораУ Пл узшкла у 1-й трэцг 17 ст з правасл боку «Антыграфг » (1608), «Трэ-нас» (1610) М Сматрыцкага, «Ахказ на лгет вгленсюх унгятау» (1616) А Мужы-лоУскага, «Палшодыя » (1619—20)
3 Капысценскага, з катал щка-унгяцка-га — «Гармонгя » г «Ерасг » (1608) I Пацея, «На Трэны г лямант Тэафгла Арталога перасцярога» (1610) П Скар-п, «Парэгорыя» (1612) I Марахоускага, «Абарона унц» (1617) Л Крэузы 1 гнш Новая хваля лгт палемгкг была выклпта-на аднауленнем вышэйшай правасл герархп У Рэчы Паспалпай у 1620 геруса-лгмекгм патрыярхам Феафанам Высо-кгм грамадз гучаннем прасякнуты «Ап-раУданне невгнаватаецг» г «Абарона апраудання» (1621), «Эленхус» (1622), «Суплгкацыя г Юстыфгкацыя» (1622) М Сматрыцкага, «Антыдотум» (1629) Мужылоускага, «Антапалопя» (1631) Г Дзшлща 3 унгяцкага боку з’явглюя творы I Руцкого «Двайная вгна» (1621) г «Экзамен абароны» (1622), А Сялявы «Антыэленхус» (1622), М Сматрыцкага «Апалоггя» (пасля яго пераходу У унгю, 1628), «Парэнезю» (1629), «Экзатэзгс» (1629) У 1640-я г з боку праваслаУных з’явгУся «Дыярыуш» А Фшповгча, з боку унгятау — «Абарона святой саборнай апостальскай царквы» (1638), «ПраУдзг-вы каляндар хрыстовай царквы» (1644), «1ерархгя» (1644), «Вобраз усходняй праваслаУнай царквы» (1645) Я Дубовг-ча, «Стары каляндар» (1640), «Кгеускг Сабор ехгзматыкау» (1642), «Дыялог» (1642), «Акуляры старому календару»
384 ПЛЛЕМОН
(1644) К Саковхча У сярэдзше 16—18 ст Пл развшалася пераважна на тэр Украшы Вядома палемхка памхж П Магмам — «Лпас» (1644) 1 Саковнам — «Перспектива» (1642) 1 «Кайло, або Молат на крушэнне камянеу сххзмы» (1646) Палемхчнай завостранасцю вы-значалхся творы унгятау П Боймы, Ц Жахоускага, Я А Кулешы. Т Рутю, а таксама правасл дзеячау Л Барановхча, 11 алятоускага, I Гхзеля 1 шш Палемхч-ныя трактаты, дыскуси, абвяржэнш ста-Л1 асноваю стварэння багаслоУсюх прац па псторьп праваслауя, каталщызму, ушяцгва 1 1Нш хрысщянскгх канфесгй Асобныя творы П л перавыдадзены у 19 —20 ст , большасць з к маладаследа-ваныя, з’яУляюцца б1блшгр рэдкасцю
Jhm Попов А Историко-литературный обзор древнерусских полемических сочинений против латиняи (XI—XV вв ) М , 1875, Загайко ПК Украйньсю письменники-полемхсти юнця XVI — початку XVII ст в боротьбх проти Вапкану 1 унн Ки£в, 1957, Гюторыя беларускай дакастрычнщкай лхтара-туры 3 старажытных часоу да канца XVHI ст Т 1 Мн , 1968, Псторыя беларускай лхтара-туры Старажытны перыяд Мн , 1998, П а -д о к хи ы н СА Ушя Дзяржауйасць Культура Мн , 1998 Уладтир Каротю
ПАЛЕМбН, легендарны князь лхтоУ-ска-беларусюх летапхсаУ, паданне пра якога стала асновай шляхецкай хдэалогц ВКЛ Паводле асн верен, П быу свая-ком («рымсюм князем») рымскага хмпе-ратара Нерона, але з-за жорсткасщ апошняга узначалху у 1 ст н э Уцею 500 сем’яу знатных рымлян У працах историка 16 ст М Стрыйкоускага, яю аба-пхрауся на больш раннхя летапхеы, гэта падзея датавана 401 х прычынай уцекау названы зверствы правадыра гунау Аты-лы Абедзве верен падзе! змешчаны у Хромцы Быхауца (пры гэтым П названы Апалонам) i Хромцы Лтоускай t Жамойцкаи Паводле легенды, уцекачы прыбылх морам у Жамойць, падняшея па Немане да р Дубхса «и назвали тую землю Жомойт, от розмноженя» Сярод асоб, што прыбыл! з П , летатсцы вы-лучаюць Дауспрунка герба «Ктаурас», Прэшпара герба «Калюмны», Ульянуса герба «Урсын», Гектара герба «Рожы» П меу сыноу Борка, Кунаса i Сперу, яюя пасля смерцх бацью падзялхл! яго уладаннг, збудавал! г Юрбарг i Коуна Ад Кунаса пайшоу род лгг князеу, яюя панавал! у Жамойц:, Л1тве, Полацку (Мшгайла, Гшвхл-Барыс, Глеб, Рагва-лод-Васхль), Навагрудку (Ердзхвхл-Сю-рамант, Мшгайла, Шкварн-Ямант, Сюргайла, Альпмант, Рынгальт, паводле шш варыянта падання, нашчадкамх Мшгайлы был! Сюрмант, Тройнат, Альпмант, Рынгальт, Мхндоуг, Вой-шалк) На Рынгальце род П скончыУ-ся, I навагрудцы запрашл! на пасад князя лпоускага i жамойцкага Швштарога (Швштарагайлу), сына Уценуса герба «Кпаурас» Пасля смерц! бацью Швштарог стау гаспадаром аб’яднанай дзяржавы Вял кн Лпоускага, Жамойцкага,
Навагрудскага, Рускага Яго нашчадю угварылх род вял князеу (Германт, Тра-бус, Гипгш, Нарумунт, Даумонт, Голь-ша, Гедрус, Трайдзен) На Трайдзене гэты род згас, 1 на насад быу абраны В1-цень герба «Калюмны», да якога узве-дзены рэальна хснуючыя вял княз1 ВКЛ Наданне не адзначае, да якога герба належау П Паводле ускосных меркаванняу, ен належау да герба «Кх-таУрас», яю меУ Швхнтарог, СтрыйкоУ-сю ж сцвярджау, што да герба «Калюмны», аднак гэта версхя не была хм пад-мацавана
Упершыню легенду пра рымскае па-ходжанне знащ ВКЛ выклау псторык 15 ст ЯДлугаш Ён аднес перасяленне «ггальянцау» у будучую Лгтву да часоу Цэзара, аднак не назвау иля П i яго спадарожнгкау Легенда пра П адсутнх-чае у Супраслызам летатсе (1519), пэу-на, у гэты час яна яшчэ афармлялася 3 бел -ли летапюаУ самы старажытны ва-рыянт легенды пра П , на думку М Ула-шчыка, змяшчае Еуртнаусю летатс Пазнейшыя летатсцы хмкнулхся выпра-вхць недарэчнасш першапачатковага ва-рыянта Мацей з Мехава У «Трактаце пра дзве Сарматы» 1 Мгхалон Лтвш выкладалх сказание паводле Длугаша Крытычна да легенды ставхуся М Белъс-Ki, а I Белъоа прыняу варыянт падання паводле СтрыйкоУскага А Ратундус Л1 чыу сказание пра П верагодным 1 свед-чаннем пра высокае паходжанне дынас-тых Ягелонау, а таксама меркаваУ, што гх продак з роду «Калюмнау» кн Вщень быу у прамой лши нашчадкам стараж -рымскага дзеяча Публхя Лзбона, якг з-за неахайнасцз ператсчыкау ператварыуся У П
Сказание пра П х яго нашчадкау уз-вышае ролю Навагрудскай зямлх у па-раунаннх з уласна Лпвой i Жамойцю У легендзе пасля пабудовы лгт князямх Навагрудка вял Увага аддаецца гэтаму гораду (паводле пашпкау Улашчыка, каля 80% «легендарнага» тэксту датычыць Навагрудка i Навагрудскага княства), толью яго уладары носяць тытул вял князя, указваецца, што уладарыл! На-вагрудкам, i толью зм, прамыя нашчадю П , а княз1 Лттвы 1 Жамойцх — нашчад-ю васалау П, другарадных дзеячау Улашчык меркаваУ, што легенда пра П 1 яго акружэнне канчаткова аформхлася У Навагрудку па шщыятыве навагрудскага ваяводы у 1530—42 С Гаштольда (яго род часам выкарыстоувау герб «Калюмны») Легенда пра П падобна на шш сказаннх пра замежнае паходжанне пануючых родау, што былт пашыраны у сярэдневяковай ЕУропе Дынастьп Ягелонау падобная легенда патрэбна была для доказу свайго высокага паходжання, бо У Нямецюм ордэне хснавалх мер-каваннх, што вял князь Гедзхмш быу простым збраяносцам князя Вщеня Легенда пра рымскае паходжанне Ягелонау павшна была садаейнхчаць умаца-ванню суверэнггэту ВКЛ, супрацьстаяць тэр прэтэнзхям з боку Польшчы 1 Маскоускай дзяржавы Яе адметнасцю было тое, што побач з П выступаюць яго паплечнгю з уласныма гербам!, а такса-
ма названа вял колькасш, перасялен цау Гэта сведчыць пра тое, што у хор выпрацоУю легенды ул1чвал1ся штарэо магнатау i шырокага кола шляхты В К.1 якая атрымала магчымасць абгрунто! ваць свае шляхецкае паходжанне спа сылкамг на акружэнне П Рымскхя в ран: вышуквала 1 бел шляхта Стрыи коусю указвау, што нашчадю аднаго васалау легендарнага князя Ердзхви (Ейкшы) хутка так памножылхея, шк Навагрудская, Гродзенская, Ваукавыь кая I Мсщслауская землх апынулхея я паланенымх шляхгай з гэтага роду, ас татнхя з акружэння Ердзхвхла, каму к раздау «на Рус» паветы, хутка пабраха Л1ся I пакумхлхея з «руссю, хрысшяна м» Паходжанне бел шляхты ад «рым скай» падмацоувалася i бел этымалоп яй геаграфхчных назвау, што давл «рымляне» пасля прыбыцця у Прыбах тыку Легенда пра П супрацьстаяла цы алогп сарматызму, паводле якой полк кая шляхта паходзхла ад стэпавых ка чэушкау сарматау, адлюстроУвала xv кненне шляхты ВКЛ даказаць сва больш знатнае паходжанне у параунав hi з польскай Гэта адпавядала i штара сам магнатаУ ВКЛ, яюя выступал! суп раць Люблгнскай унн 1569 з Полыпчай ( акружэння П выводами свае караих Ра дзхвхлы, Пацы, Сапеп)
Лип Улахцик НН Введение в изуче ние белорусско-литовского летописания И 1985, Грач ы е ц 1 С Фантастичная х ряда ная Лива у старажытных беларусюх хрошка). Пер з хтал // Ад Полацка i Нясвхжа —• Падут 1 Венецых Мн, 1994, Zachara W a w г г у хх с г у k М Geneza legexxdy rzymskun pochodzennx Lrtwxndw // ZeszyVjr Hxstoryczne Unxweisytetu Warszawsldego Warszawa, 1963 [T1 3,Kulxcka E Legenda о rzyrnskinx pochodzemu Lxtwinow x jej stosxxrt do mitu sarnxackxego // Przegl^d Hxstoryczny 1980 Z 1 Валерый ПаздкМф
ПАЛЁСКАЕ ВАЯВбДСТВА, адм тар адзшка у Польшчы на тэр Зах Белару сх Гснавала у 1921—39 Утворана
13 1921 Пл 36,8 тыс км2, нас 1131-тыс чал (1931) Цэнтр — г Брэст-на Бугам Падзялялася на 10 паветау Брэсцю, Драпчынсю, Камень-Кашыр сю, Кобрынсю, Косаусю, Лунхнецкх Пхнсю, Пружанскх, Сарненсю, Столхн сю Пасля Уключэння Зах Беларусх у склад БССР (1939) на тэр П в у снеж 1939 утвораны Брэсцкая х Пшская вобл Сарненсю х Камень-Кашырсю пав Увайшлх у Валынскую вобл Украхны
ПАЛЁСКАЕ ПАРТЫЗАНСКАЕ ЗЛУ
ЧгШНЕ у Вялхкую Айчын ную вайну Створана 15 3 1943 на базе злучэння партыз атрадау у паун раенах Палескай вобл , якое сфармхра валася У лхст 1941 —лютым 1942 (ка мандзхр А I ПаулоускГ), х з крас 1942 да сак 1943 дзейшчала у аб’яднаннх з Мт CKiM партизански* злучэннем Пры фар мхраваннх у П п з Уваходзхл! партш брыгады 123-я Акцябрская, 125-я Ка паткевщкая 1 асобныя партыз атрады Даманавщю, Ельсю, Калшкавщю, хмя Варашылава, Нараулянсю, М П Бумаж кова, АП Пакуша, У Ц Шантара, П Я 1гу менава, Р I КраУна, I Б Бабхча (2935
385
ПАЛЕСК1
партизан), створаны штаб злучэння Камандзтры Ф М Языковгч (сак —крас 1943), К М Бакун (крас —вер 1943, ва), \ДзВятроу (вер 1943 — сак 1944), I В Скалабан (сак—крас 1944, яа, запнуУ), Р М Дарожка (крас —лш 1944, в а), нач штаба Бакун (сак — крас 1943), Дарожка (крас 1943 — крас 1944), АI НеУскт (крас —лт 1944) У 1943 яднала 12 брыгад 2-ю Калшкавщ-кую 1мя Фрунзе, 50-ю Жыткавщкую, 99 ю Калшкавщкую, 100-ю Глускую, 101 ю Даманавшкую, 123-ю Акцябр-скую тмя 25-годдзя БССР, 125-ю Ка-паткевщкую, 130-ю Петрыкаускую, 150 ю тмя Языковтча (да канца 1943), 210 ю Капаткевщкую, 225-ю Вастлевщ-кую 1мя Панамарэнкт, 11 асобна дзей-ных атрадау I С Губша, А Ф Сарафана-ва шя Варашылава, тмя Катоускага, 1МЯ Суворава, тмя Чапаева, Вастлевщкт шя Панамарэнкт, Парыцкт тмя Ктрава, Даманавтцкт, Ельскт, штабны Калтнка-вщкт тмя Варашылава, дзейшчала каля 5 гыс падпольшчыкау т сувязных Акрамя таго, на тэр Палескай вобл у розны час дзейшчала (не У складзе П п з ) 14 асобных партыз атрадау Дзеяннт партизан у Ельсктм, Лельчыцктм, Ма тырсктм, Нараулянсктм т Тураусктм р нах каардынавала створанае у мат 1943 Пауднева-Прыпяцкае партызанскае злучэнне 3 22 9 1943 па меры вызвалення Палескай вобл ад ням -фаш захоп-нткаУ адбывалася злучэнне партыз фар-мтраванняу з часцямт Чырв Арми
1ван Вятроу
ПАЛЁСКАЕ ПАУСТАННЕ 1918—19, выступление партизан т насельнщтва Пшскага т Ровенскага пав супраць ау-стра герм акупантау, войск укратнскага гетмана П П Скарападскага т Дырэкго-рыт за аднауленне Сав улады У кастр 1918 на тэр зах Беларуст т зах Украт-ны акуптраваных аУстра-германсктмт войскамт, дзейшчала каля 100 атрадау (да 100 000 паустанцау) Да канца 1918 партыз атрады зведзены у роты, батальоны, аб’яднаны У 1-ы, 2-т Палесктя 11 и Дубровтцкт палка, створаны валас-ныя рэУкомы 1 цэнтральны Палеска рэуком Пасля Лтстападаускай рэвалю-дыт 1918 у Германн Лунтнецкт рэУком заключыУ з салдацктм к-там ням дывт-зп пагадненне, паводле якога немцы, паюдаючы г Лушнец 7 1 1919, павшны бьиц перадаць рэУкому ваен склады б нарекай армтт, чыг транспарт т абсталя-вание вакзала Партизаны узялт пад кантроль чытунку ад ст Сарны да ст Гандавтчы т Парахонск, на усе чыг станцш 1 ваен склады прызначылт ка-мевдантау 25 12 1918 у Столтне на з’ездзе старшынь рэукомау, камандавання палкоу т партыз атрадау у вызваленых раенах абвешчана сав улада т перевыбраны Палесю рэуком (старшыня РМАстроускт), якт пераехау у Лушнец У склад рэУкома Уведзены т прадстаунтк ЦК РКП(б) А М 1лын У сувязт з наступлением на г Сарны пятлюраусктх войск быу створаны ваен савет пау-стансктх камушет войск на чале з 1лы-ным На працягу студз 1919 паустанцы вялт ттяжктя бат супраць пятлюраусктх
войск, яктя пацяснтлт 1-ы Палесю полк т дубровщюх партизан На дапамогу тм падышоу 2-т Палеска полк, якт выбту пятлюрауцау з Дубровщы т адцяснтУ тх да г Сарны У студзент 1919 ням ка-мандаванне перадало уладу у Пшску войскам урада Дырэкторыт, атрады Чырв Армп т партизан былт раззброе-ны У адказ паустанцы спынтлт пропуск ням эшалонау праз Лушнец, што вы-мустла тх вярнуць зброю чырвонаармей-цам 1 паустанцам 25 1 1919 2-т Палескт полк т чырвонаармейцы вызвали Птнск, куды пераехау Палескт рэУком т штаб 2-га Палескага палка 1-ы Палескт полк, якт панес вял страты у баях, рас-фармтраваны У лют 1919 2-т Палескт т 1-ы Дубровтцкт палкт увайшлт у 17-ю дывтзтю Чырв Армп На Палесст была Устаноулена сав улада
Лгт П о ч а и и и С 3 В грозовом восемнадцатом Мн , 1969 С 262—267
«ПАЛЕСКАЯ ВЕДА», музей народнай культуры Мазыршчыны, фтлтял Мазыр-скага краязнаучага музея Засн у 1997 у Мазыры На базе экспедыцыйных зборау супрацоУнткау краязнаучага музея т мастака керамтста М Пушкара Пл экспа-зщыт 243 м2, 730 экспанатау, 5 залау (1998) У экспазтцыт прылады працы т побыту сялян Палесся 19—20 ст , утл саха, барана, хатняе начынне, даматка-ныя адзенне (вяселыты убор дзяучыны 1890, элементы вопраткт канца 19 ст ), ручшкт-набожнткт канца 19 ст , посщл-кт, вырабы пляцення з лазы, дзтцячая мэбля, рамесныя т прамысл вырабы, падручнткт пач 20 ст
Вгталгна Сайфутдзгнава
ГИЛ ЕС КАЯ Вб БЛ АС ЦК адм -тэр
адзшка у БССР у 1938—54 Утворана 15 1 1938 Цэнтр — г Мазыр Пл 26 тыс км2, нас 680 тыс чал (1941) Ук-лючала 17 раенау Акцябрскт (утвораны 28 6 1939, з 20 9 1944 з Глусюм т Па-рыцктм р-намт у складзе Бабруйскай вобл ), Брагшскт, Вастлевщкт, Глускт, Даманавтцкт, Ельскт, Жыткавщкт, Ка-лшкавщкт (утвораны 3 7 1939), Кама-рынскт, Капаткевтцкт, Лельчыцкт, Ма зырскт, Нараулянскт, Парыцкт, Петры-каускт, ТураУскт, Хойшцкт, гарады Ка-лшкавтчы, Мазыр (з 17 3 1938 у абласным падпарадкаваннт), Петрыкау, гар паселкт Брапн, Глуск, Ельск, Жыт-кавтчы, Капаткевтчы, Лельчыцы, На-роуля, Парычы, Турау, Хойнткт, рабо-чыя паселкт Капцэвтчы, Пастала, Пцтч 3 жн 1941 да лш 1944 акуптравана ням фашистам!, барацьбу з яктмт на тэр воблаецт вялт Палескг подпольны абком КП(б)Б т Палескае партызанскае злучэнне Вызвалена у вышку Гомельска-Рэ-чыцкай аперацыг 1943, Калшкавщка-Мазырскай аперацыг 1944 т Беларускай аперацыг 1944 У 1953 у П в 316 калгасау, 7 саугасау, 23 МТС, 375,5 тыс га пасяУ-ных плошчау Працавал! 791 школа, пед ш-т, 2 пед вучылтшчы, 14 Дамоу культуры, каля 500 б-к, драм тэатр, музей Выходила газ «Савецкае Палессе» (да 1952 «Бальшавтк Палесся») Пасля скасавання 8 1 1954 тэр П в далучана да Гомельскай вобл
I ПЛЕСКАЯ СЕЧ УКРА1НСКАЙ IIАУ-СТАНЦКАЙ АРМП (ПС УПА), бульбауцы, узброенае фармтраван-не Укр нацыяналютау Створана у чэрв 1941 на базе падп арг-цыт «Украшскае нацыянальнае адраджэнне», якая з 1933 дзейшчала на тэр Укр т Бел Палесся КтраУшк Т Дз Баравец (мянушка Бульба) Дзейшчала у саюзе з прадстаунтка-мт бел нацыяналтст арг-цый М Вттуш-кам, I Ермачэнкам, У КазлоУсктм, У Ро-дзькам т тнш Да лтст 1941 супрацоУнт-чала з ням армейсктмт спецслужбам!, выконвала функцы! палщьп, вяла барацьбу з сав партызанам: 3 прыходам на Палессе ням цывшьнай адмшютра-цы! восенню 1941 самараспусцтлася 31 мой 1942 адноулена БараУцом як партыз фармтраванне (налтчвала 15 тыс чал ), якое змагалася i супраць немцау i супраць бальшавткоу Ыкнулася аб яд-наць у адзшую армцо усе Укр антыка-мунтст арг-цьп для барацьбы за адра джэнне Укр Нар Рэспублткт — дэмакр шматпарт дзяржавы Летам 1943 ПС УПА шлай падпарадкавана Аргангзацыг украгнекгх нацыяналгетау, якая стварыла сваю Укр паустанцкую армпо
Лип Органтзагця Укратнських Нацюналтс пв, 1929—1954 Париж, 1955, ОУН у евплт постанов Великих Збортв, Конферентцй та ш ших документ!» 13 боротъби 1929—1955 Мюнхен, 1955 Бульба-Борове ць Т Арми без держави Спогади Вшншег 1981 ОУН на службе у фашизма // Военно-ист журн 1991 N» 5, К о си к В УкраШа i Hi меччина у друпй свттовтй втйн! Париж, Нью Йорк Льв1в, 1993 Уладзгмгр Руленка
ПАЛЁСК1 КАМГГЭТ РСДРП(б), 1) ар-гантзацыя с -д партыт, якая дзейшчала на тэр МагтлеУскай, ч Мшскай, Чарнт-гаУскай т Палтаускай губ Утвораны па шщыятыве У I Ленша т ЦК РСДРП у студз 1904, зацверджаны ЦК як пауна моцная арг-цыя да крас 1905 (у лтку 28 мясц парт арг-цый Расп) Яднау Го мельскую, КлшцоУскую, Навазыбкау скую, з лют 1904 МаплеУскую т Ромен скую арг-цыт Да вясны 1904 ахапту уп лывам Маплеускую губ , Мазырскт т Рэ-чыцкт пав Мшскай губ , Гараднянскт, Мглшскт, Навазыбкаускт, Старадубскт i Суражскт пав Чаршгаускай, Роменскт пав Палтаускай туб Для наладжвання парт работы на Палессе неаднойчы прыязджалт прафес рэвалюцыянеры Г М Кржыжаноускт, П М Лепяшынскт, М М ЛттвшаУ т шш У мат 1905 адбыуся Першы з 'езд аргангзацый РСДРП Палескага раена, якт вызначыу пракгычныя заданы падрыхтоукт узбр паустання, разгортвання прапаганды т аптацыт, кт-раунтцтва еял рухам, прыняу статут т зацверцзту паунамоцнымт арг-цыям! П к РСДРП(б) Аршанскую, Гомельскую, Копыскую, Маплеускую, ШклоУ-скую, Горацкую, Дабранскую, КлшцоУскую, Лоеускую, Навазыбкаускую, СноУскую т СяменаУскую арг-цыт РСДРП Апрача паунамоцных, летам
13 Зак 168
386
ПАЛ EC KI
1905 яднау арг-цьп, у склад яюх увахо-ДЗИ1 балыпавтю i меншавгкт Пасылау дэлсгатау на Першую абласную канфе-рэнцыю аргаюзацыи РСДРП Пауночна-Заходняга краю (жн 1905) У вер 1905 адбмлася канферэнцыя к-та У сувяз! з ростам колькасщ арг-цьп РСДРП кан фершцыя падзялыа к-т на 4 самастой-ныя раенныя арг-цьп Аршавскую, Гомельскую, Маплеускую i Клшцоуска-Нав.тзыбкаускую Летам 1906 Гомельская 1 Маплеуская арг-цьп рэарганиаваны у акруговыя з правам утвараць на ix тэр раенныя У вер 1909 Гомельскаму акр к-ту даручаиа выконваць функцьп абл парт цэнтра 3 мая 1912 ен стау назы-вациа П к РСДРП(б) 1 дзейшчау да 1917
2) Ктруючы орган аргангзацый РСДРП Маплеускай, ч Мшскай, Чар-шгаускай 1 Палтаускай губ Паводле статута, прынятага I з’ездам парт арг-цый Палесся, -— «щэйны 1 практичны юраушк у с ваш раене» Меу ка-легп раз’язных агентау, прапатандыс-тау, тэхшчную, сялянскую, а таксама ваен -рэв трупу для работы сярод сал-дат, падп друкарню, выпускау газ «Полесский листок» Па асн праграмных, гактычных, аргантзац пытаниях стаяу на пазщыях балыпавткоу Ктравау рэв
выступлениям! працоуных Палесся, веу палггработу вакол балыпавщкай газ «Правда», трымау сувязь з ЦК РСДРП, з Рус бюро ЦК, рэд газ «Пролетарий» Размяшчауся у Гомелг, Навазыбкаве Старшыня М К Уладзтмграу У вер 1905 парт арг-цыя, якую ен узначальвау, па-дзелена на 4 раенныя, 1 к-т перастау ic-наваць Яго функцьп выкопвау Го-мельскт раенны, потым акр к-т РСДРП Пасля VI (Пражскай) Усерас канферэнцьн РСДРП адноулены Пасля Лют рэвалюцьп 6(19) 4 1917 на аргаш-зац сходзе балыпаыкоу Гомеля выбраны П к РСДРП(б), яю выконвау функцы] абласнога, пасылау прадстаушкоу на VII (Крас ) канферэнцыю i VI з’езд РСДРП(б), удзельшчау у лтквщацьп Стаукт Вярхоунакамандуючага у Маыле-ве, ажыццяуляу першыя дэкрэты сав улады У лют —сак 1918 Палессе аку-травана ням войскам! Барацьбу супраць штэрвентау узначатпу Палескг подпольны камгтэт РКП(б)
ПАЛЕСК1 ПАДПбЛЬНЫ АБКбМ К11(б)Б у В ял 1 к у ю А й ч ы и -ную вайну Створаны ЦК КП(б)Б 1 працавау пад яго ктраунштвам з 9 2 1943 да лш 1944 на тэр Палескай вобл Узначальвау Калшкавщкт падп гарком КП(б)Б 1 17 падп райкомау [гл Раенныя падполъныя камипэты КП(б)Б\, яюя аб’ядноувал! 117 пярвгчных парт арг-цый, 1549 камунютау у партыз
фарм1раваннях Наюроувау дзеинасш Палесюх падп абкома ЛКСМБ 1 пар тыз злучэння, падп арг-цый вобласш антыфаш груп славацюх 1 венгерски салдат у Мазыры, Нароулг, Хоишках i ням салдат у Ельску, Калшкавнах Лельчыцах, Мазыры Сакратары абко ма Ф М Языковгч (да 7 4 1943) I Дз Вятроу (з 7 8 1943), М I JWfliwm (4 8 1943 — люты 1944), члены AIM/ хайлоускг (з 2 4 1943), ФI Пт (2 4 1943 — май 1944), М Л Имя* (2 4 — кастр 1943), Я А Гатарау (2 4-4 8 1943), К М Бакун (5—28 10 1943) I В Скалабан (5 10 1943 — крас 1944) РI Слепау (5 10 1943 — люты 1944) Друк орган — газ «Бальшавтк lUiec ся» Ктравау аптац -масавай работай ся род насельнщтва i салдат варожых фар мхраванняу, выдавау лгстоую (каля 40 назвау), бюлетэш, адозвы, зводю Сау шфармбюро Базтравауся на тэр Канат кевщкага 1 Акцябрскага р-нау (в Кама ровтчы, Фтлатаука, Чырвоная Слабада i шш )
ПА1ЁСК1 ПАДПбЛЬНЫ АБКбМ ЛКСМБ у В я Л1 кую Айчын ную вайну Створаны ЦК ЛКСМЬ 1 дзейшчау пад яго 1 Палескага падполъ нага абкома КП(б)Б юраушцтвам з 9 2 1943 да 6 7 1944 на тэр Палеская вобл Узначальвау дзейнасць 16 падп райкомау (гл Раенныя падполъныя каш тэты ЛКСМБ), яюя аб’ядноувал! 59
387
ПАЛЕССЕ
цярвхчных падп арг-цый, 193 у партыз фармхраваннях (2416 камсамольцау) Сакратары абкома М Л Пшязж (да 27 5 1944), У Г Казыр (з 1101943), Ф I Самбук (з 2 8 1943), члены Казыр, УКРудак (да 10 1 1944), Ф АПлавхнскх (з 3 6 1943), Самбук (з 3 6 1943), У Ф Ткач (8 8 1943—5 3 1944), лектар абкома ЛКСМБ М Ф Палазнхк (8 9 1943— 10 1 1944) Асн база знаходзхлася у Ак-цябрскхм р-не Да стварэння абкома камсам работу у Палескай вобл узна чальвау сакратар ЦК ЛКСМБ К Т Ма зурау Рыгор Шавяла
lIAJltCKI ПАДПбЛЬНЫ КАМПДГ РКП(б), падпольны парт цэнтр на Па-лессх У час акупацых Беларусх герман-скхмх войскамх у 1918 1снавау з 10 3 1918 да студз 1919 у Гомелх У склад к-та уваходзшх А М Кузняцоу, X С Любамхрскх, Н Ф Манькхн (Кхн), САРохлхн, М П Хаукхн, з лхп 1918 М С Бастынец, А Валодзька, Д С Гуло, С Ц Хаукхн (старшыня) х шш Працавау пад кхраунщтвам ЦК РКП(б), трымау сувязь з Паун -Зах абл х Мшсюм падп к-тамх РКП(б), з ЦК КП(б)У, Кхеускхм падп цэнтрам, з-Бранскхм атрадам Зах участка атрадау заслоны Узначальвау падп парт арг-цых Гомельскага, Ма зырскага, Навазыбкаускага, Рагачоуска га х Рэчыцкага пав (800 камунхстау) Меу уплыу у прафсахозах Арганхзавау перхпамайскхя дэманстрацых, палхт за бастоукх х стачкх у Гомелх, Добрушы, Жлобше, Мазыры, Навазыбкаве, 2-тыд-невую забастоуку салхдарнасцх рабочых 1омельскага чыг вузла з усеаг забас-тоукай чыгуначнхкау Украшы, якая пе-рарасла ва узбр барацьбу супраць аку пантаУ Для юраунштва партыз рухам 18 41918 стварыу Гомельскх рэуком, у жн правеу нараду кхраунхкоу падп парт арг-цый 1 камандзхрау партыз атрадау (прысутнхчала 40 чал ), якая па-ставхла гал задачай узбр барацьбу супраць акупантау 3 восенх 1918 пры к-це дзейнхчау аддзел аптац -масавай работы (30 аптатарау-арганхзатарау) Спец раз-ведштаб збхрау звесткх пра дыслакацыю, колькасць, узбраенне, камандны састау, ваен -матэрыяльную базу варожых войск, набывау зброю, праводзху дывер-си Да лхст 1918 амаль ва усхх валасцях Падесся дзейнхчалх падп камушет ячэйкх I партыз атрады
Jlim П оч ан и и СЗ В грозовом восемнадцатом Мн , 1969 Мисола Сташкевн 1Ш±СК1Я ЧЫГ^НК!, назва у 1882— 1921 сеткх чыг лшхй, якхя звязвалх паУд раены Беларус! з Лхтвой, Украшай х цэнтр раенамх Расп Пабудаваны казной паводле Указа цара Аляксандра III Мелх вял стратэг i гасп значэнне Агульная хх даужыня на Беларусх 1005 верст (на 1 1 1910) Падзялялхся на участкх Жабхнка—Пшск (135, адкрыты 9 11 1882), Вхльня—Луншец—Пхнск
(350, 30 12 1884), Луншец—Роуна (181, 28 1885), Луншец—Гомель (281, 15 2 1886), Баранавхчы—Беласток (201, 23 11 1886), Гомель—Брянск (256, 8 8 1887) Гал грузы — лясныя Кашта-лаУкладаннх на 1 1 1913 склалх 140,1
млн руб , колькасць абслутовага перса-налу 16,1 тыс чал , паравозау 419, ваго-нау 510 пасажырскхх х 9127 заварных Гал майстэрнх У Пшску Найб чыг станцьп Гомель, Луншец, Пшск, Баранавхчы Беласток П ч садзейнхчалх раз-вщцю сельскай гаспадаркт 1 прам-ецх, росту гарадоу, развхццю рабочага руху У 1880-я г Пецярбургсха (паводле хнш звестак Маскоускх) манетны двор адча-кашу медаль «У памяць будаунштва Па-лескхх чыгунак 3 1883 па 1887 год» Пасля Кастр рэвалюцьл 1917 нацыяна-лхзаваны х падпарадкаваны Наркамату шляхоу зносш РСФСР У 1919 усх участкх П ч уключаны У Зах чыгункх, у 1921 зах лшхх П ч адышлх да Польшчы
Лт Очерк 25-летней эксплуатации Полесских железных дорог (1884—1909 гг) Вильна 1909
ПАЛЕССЕ, геаграфхчны рэпен на Пд Беларусх х Пн Украшы Размешчаны на Палескай нхзше Уздоуж ракх Прыпяць х яе прытокау У Беларускхм П вылуча-юць 2 псторыка-этнагр рэпены Заход-няе Палессе х Усходняе Палессе
ПАЛЕССЕ, веска, цэнтр сельсавета 1 калгаса у Чачэрскхм р-не, каля р Кау-пхта, на аутадарозе Чачэрск—Красна-полле За 35 хсм на ПнУ ад г Чачэрск 566 ж , 226 двароу (1998) У 1704 веска (9 дымоу, 1 служба) у Чачэрсхам ста-ростве Рэчыцкага пав , Мхнскага ваяв ВКЛ, адносхлася да Чачэрскага замка У 1726 цэнтр Палескага войтауства Чачэрскага староства (6 дымоу, 1 служба) 3 1770 П приватная уласнасць земскага суддз! Рэчыцках'а пав Малхноускага Пасля 1-га падзелу Паспалхтай (1772) у Рас хмперых У 1843 пабудавана драуля-ная Мхкалаеуская царква У 1862 у П 513 ж, 91 двор, хлебазапасны магазш 3 1884 дзейшчала нар вучылппча У 1886 П — цэнтр Палескай волаецх, 503 ж, 86 двароу, 3 ветраныя млыны, царква,
Да арт Палешук! Удзелыпкх вяселля Веска Павшие Кобрхянскага раёна 1950-я г
валасное прауленне, 2 разы на год кхр-маш У 1909 у весцы 1095 ж , 152 двары У 1921 створана працоуная школа 1-й ступеш 3 8 12 1926 цэнтр сельсавета Чачэрскага р-на I омельскай акр, з 20 2 1938 Гомсльскай вобл У Вял Айч вайну акупхравана фашыстамх, якхя у крас 1942 спалхлх 135 двароу х загубхлх 11 жыхароу У весцы швейная майстэрня, сярэдняя школа, клуб, бхблхятэка, бальнхца, аптэка, аддз сувязх, магазшы Помнхк землякам, якхя загшулх У Вял Айч вайну Валянгрна Вталева
«ПАЛЕССЕ», лхтаратурна-пстарычны х грамадска-культурны часотс Выдаецца з 1996 у Гомелх на бел , укр х рус мовах штокварталъна Распаусюджваецца на тэр Беларусх, Бранскай (Расхя), Чарнх-гаускай х Жытомхрскай (Украхна) аблас-цей, у Беластоцкхм ваяв (Полыпча) Заснавальшк х гал рэдактар РАндрэя-вец Асвятляе пет , лхт х культ жыцце палескага рэпена, прапагандуе лепшыя творы бел I замежных аутараУ Мае пастаянныя рубрыкх «Успамшы, дзеннх-кх, дакументы», «Хрошка», «Крытыка х лхтаратуразнауства» х шш 1люстраваны, з каляровымх укладкамх Надрукавау пет раманы Ю Фатнева «Кумхры твара-ху», У Федасеенкх «Мутныя росы» раз-дзелы з рамана С Талкачова пра А Гры-на «Падаравана лесам», апавяданнх М Данхленкх, А Бароускага, А Федарэн-кх, паэму М Башлакова «Як слезы горки Айчыны», вершы бел паэтау М Мятлхцкага, Н Мацяш, А Сыса х шш Змяшчае матэрыялы па псторых Беларусх I суседнхх дзяржау У сувязх з 130-годдзем з дня нараджэння М МДоунар-Заполъскага артыкулы пра яго змясцхлх А Лхс, 3 Яцкевхч, 3 Шыбека, А Каука, С Мххальчанка, У Конан х хнш
Рыгор Андрэявец
388
ПЛЛЕШУК1
II АЛЕШУ KI, палешчукх, этнагра-фнная група бел насельнщтва, жыхары Палесся Сфарм1равал1ся на стараж слав аснове (дрыгавгчы, драуляне, волыняне 1 шш ) Да пач 20 ст захоувалх ад-метнасш у культуры, гасп укладзе, ся-мейным i грамадсюм побыце Вял плошчы балот 1 няудобхц, раскщанасць ворных участкау, сезонный разлшы рэк, багатая водная фауна накладвалх адбхтак на лад жыцця, павышалх ролю жывела-гадоулх, рыбалоуства, палявання, збх-ральнщтва, разнастайных промыслау Земляробства вялося на шматлпох ас-трауках, раскхданых сярод балот 1 адда-леных нярэдка на 5—10 км ад паселх-шча Лодкх — тыповыя палесюя чауны, выдзеубаныя з суцэльнага ствала дрэва, былх у гэтых умовах асн транспартным сродкам Назва П шырока сустракаец ца не толыа у л-ры, але х у нар сама-свядомасцх мясц бел насельнщтва, што пражывае на Пн ад вярхоуяу Нара-ва, Ясельды, Бярозы, Гвацэвхч, Ганца-вхч, Старобхна, Любаш да нядауняга часу называла сватх пауд суседзяу П , а тыя хх — лгтвшаш, а на У — палянамх Гл таксама Заходняе Папессе х Усходняе Палессе Вгктар Цнпоу
ПАЛ1КАРП6В1Ч Канстанцхн Мххайла вхч (6(18) 3 1889, в Белая Дуброва Кас-цюковхцкага р-на — 20 2 1963], бел археолаг Канд пет н (1951) Скончыу Маплеускую духовную семхнарыю (1909) Настаушчау у школах Чэрыкау-скага пав Чл псторыка-археал камхеп 1нбелкульта (1925—26) 3 1929 у 1н-це псторых АН БССР (навук супрацоунхк, заг сектара) У 1941—42 у Казахстане, у час геалапчных экспедыцый даследавау I археал помшкх На Беларусх х у Бранскай вобл адкрыу х вывучау палеа лхтычныя (Бердыж, Елгсеевгчы, Падлуж-жа, Юдзшава, Юравгчы) х мезалгтычныя {Журавель, Крыжы) стаянха, помнпа неалхту х бронзы (Крывтна, Стралща) Веу разведвальныя работы з мэтай вы-яулеиня новых помнхкау на Беседзх, Дняпры, 1пуш, Сажы, Случы х шш Першы выказау думку пра засяленне тэр Беларусх першабытным чалавекам у стараж -каменным веку, што перша-бытны чалавек рабху аснову жытлау з чарапоу х шш буйных касцей мамантау, а рэбры выкарыстоувау як землекапал-ха Вывучау касцярэзнае мастацтва пер-шабытных людзей
Тв Дапстарычныя стаянкх сярэдняга х нхжняга Сажа // Зап аддз гумангг навук 1н-та бел культуры Мн , 1928 Кн 5 Пр ка федры археалош т 1, Дапстарычныя стаянкх сярэдняга Сажа // Зап аддз гумангг навук БАН Мн , 1930 Кн 11 Пр археал камхеп, т 2, Знаходкх рэпгтак чанвярххевай фауны на тэрыгорых БССР // Пр сегадых археалоги 1н-та псторых БАН Мн , 1932 Т 3, Палеолит и мезолит БССР и некоторых соседних территорий Верхнего Приднепровья // Тр II Междунар конф ассоциации по изучению четвертичного периода Европы М , Л , Новосибирск, 1934 Вып 5, К вопросу о мусть-ерской культуре в Верхнем Поднепровье //
К М ПалхкарповХч
Материалы по археологии БССР Мн , 1957 Т 1, Палеолит Верхнего Поднепровья Мн , 1968 Таццяна Каробушкша
ПАЛГТЫКА (П а л я т ы к а) Яусей Пх-лхпавхч (?, каля Шклова — 19 12 1820), бел 1 расхйсха артыст балета Да 1800 прыгонны танцоушчык Шклоускага тэатра Зорыча, у 1800—17 пантамхмны танцоушчык Пецярбургскага хмператар-скага т-ра Me]? поспех як выканауца сольных партый у балетах I Вальберха У 1817 адпушчаны на волю
ИОНЫЧ НЫЯ АДДЗЕЛЫ, палхт-аддзелы, харуючыя партыйна-палхт органы КПСС—КПБ Нярэдка забяс-печвалх выкананне функций гасп х карных органа]? Гснавалх У 1918—91 ва Узбр Схлах для узмацнення парт юрау-нштва I палхт работы, у 1933—56 у гасп арг-цыях з мэтай палхт Уплыву на працоуныя масы Як надзвычайныя органы стваралхся на пэ]?ны час на найб адказных участках сельскай гаспадаркх х транспарту для аператыунага вырашэн-ня палхт х сац -эканам пытанняу Пасля выканання «ударных задач» скасоу-валхея або пераУтваралхся у звычайныя парт органы 3 пашырэннем унутры-парт дэмакратьц х узмацненнем ролх звычайных, пастаянных органа]? партых ЦК КПСС у 1957 скасава]? П а ва уехх ведамствах, акрамя Узбр Сш
П а дзейнхчалх на аснове палажэнняу або хнетрукцый ЦК партых, мелх правы яго аддзела ш вытв парт к-тау Падпа-радкоувалхея непаерэдна ЦК партых, ЦК кампартый саюзных рэспублхк, аб-комам (крайкомам) — хх вытв -галшо-вым аддзелам або спец палхтупраулен-ням I палгтсектарам Асн задачи П а аб’яднанне парт х камсам активу унут-ры калектывау, узмацненне барацьбы з «самацекам» (па сутнасцх з праяУлення-мх самахнщыятывы), рэшткамх класава варожых элементау, шкоднщгвам х рас-краданнем сацыялхст уласнасцх, са-дзейнхчанне своечасоваму выкананию дзярж вытв задач Палажэнне аб П а было уключана у Статут ВКП(б), приняты XVII з’ездам партых (1934) У схс-тэме нар гаспадарха СССР, утл х БССР, П а функцыянавалх У машынна-
трактарных станциях (МТС, ст® 1933 — лхет 1934, лхет 1941 — MSJ 1943, лют 1950 — снеж 1953), (студз 1933 — сак 1940, лхет 194™ май 1943) I на транспарце (чыгухыт ным — у 1933—43, 1948—56, вод ным — у 1934—43, 1948—56) Выкш каныя да жыцця выбуховай спуацыяй j весцы, крызхсам у сельскай гаспадарцн з-за разбурэння асн прадукцыйных ей дэзарганхзацых х спаду вытв-ецх У пли рэднхя гады, а таксама недахопу там ар ганхзатарскхх схл (у разуменнх прыхпь нхкау «вялхкага пералому»), Па был заклхканы хутка змянщь ход падей шляхам спалучэння парт -палхт х гасп работы праз выкарыстанне широки тдм правоу, розных рэпрэсхУних мер Паводле рашэння студзеньскага (1933) Пленума ЦК х ЦКК ВКП(б), за 1933-34 у СССР створана 3368 Па МТС i 2021 Па саУгасаУ, у БССР — адпавед на 72 (у 4 МТС П а не было, бо стаи цых былх створаны толькг У лш —вер) i 51 У 1934 сеткамх П а абслутоувгииа прыкладна 40% калгасау х 20% саугаы' рэспублиа ЦК партых накхроувау lljis камунхстаУ са значным вопытам Л палхт х гасп работы, найб справе сацыялхст будаУнхцгва ПрнД| тым ад бел парт арг-цых было кашн дзхравана 300 работнхкау (з 680)
П а пры поунай укамплехставанв складауся з 6 чал — началыпка, 2 Я меснхкаУ (па парт -масавай рабоце НЯ АДПУ), памочнхкаУ па камсам рабоЯ рабоце сярод жанчын, рэдактара шп| тыражнай газеты Ядром палхтаддэи цау з’яулялхея прадста]?ниа буйных Я радоу х камандна-палхт саставу Чш Арми, яхоя мелх вопыт адм -камандН|| метадаУ работы, кадравых праверак чыстак I карных мер У 1934 81,9% на чальнхкау П а МТС Беларусх х 37% о намеенхкау мелх парт стаж болып за К гадоу У асн кхраушкх П а мелх сяр» нюю I вышэйшую адукацыю, перамИ на налпычную Аднак недахоп с -г ж дау амаль ва уехх палгтаддзельцау Я моУна уплывау на выкананне даручаЯ хм справы I хх уласны лес Недастатко вая прапрацоука парадку рэалхзахда функцых адзшаначайля кхраунхкамх П а характеру размежавання хх узаемаадно
схн са звычайнымх раеннымх органам Улады параджала канфлхкты Унутры нал звычайных органау, нездаровае сапер нщгва памхж мясц галхнамх органа' улады за сферу Уплыву на працягу Усяк перыяду гснавання П а 3 мэтай стабш зацых абстаноукх дзейнасць надзвычаи ных I звычайных органау усе болы, унхфхкавалася х падпарадкоупалас; цэнтр палхт кхраунщтву П a nepa6j доУвалх арганхзац структуру сельскай тэрытарыяльнай пйрт х камсам сетю паводле вытв принципу, стваралх ио выя арганхзац формы парт кхраунших, кандыдацкхя або парт -камсам групы хрупы спачуваючых на чале з замацав) ным Па цх райкомам партарганиата рам (камуюстам-адзшочкам) з лхк сельскага х раеннага партактиву Прх непаерэдным удзеле П а пераважна и аснове кампанейскага падыходу право
дзглася чыстка парт арг-цый ад «шша-думцау» У вышку на фоне развщця тэндэнцы! скарачэння колькаснага складу сельскай парт арг-цьи адбыва-лася умацаванне пазщый адарванай ад парт арг-цый групы камушстау-адзшо-чак Калт за 2-ю пал 1933 склад сельски парт арг-цый БССР скарашуся больш чым у 1,3 раза, то колькасць за-мацаваных за калгасамт партарганиата-раУ павял1чылася у 3,9 раза (да 3557) На 1 1 1935 камунюты-адзшочю у- калгасах складалг 56,8% (з 5290) Страты не кампенсавалюя hi наюраваннем у веску гар камушстау (у 1933—34 не менш за 3 тыс чал ), hi перамяшчэннем каму-шстау унутры раенау- (толыа для умаца-вання калгасных парт арг-цый 1 сельсаветау перамешчана 1,5 тыс чал ) Якасны склад мнопх з ix па узроунг палп развщця г вопыту парт -гасп работы не адпавядау пастауленым жыццем задачам П а Удзельнгчалг у правядзен-нг агульнай чысткг калгасна-саугасных кадрау ад «чужых» людзей — устх тых, хто аказваУ супращуленне шырокаму выкарыстанню надзвычайных мер За 1 ю пал 1933 з калгасау БССР выклю-чана каля 21 тыс гаспадарак Паводле звестак 19 П а МТС, за першы год гх работы у вышку чысткг «выкрыта» г выключала з калгасау, паводле мерка-ванняу некат даследчыкау, не менш за 4,2 тыс «кулакоУ-шкоднгкау» г тых, хто веУ «класава варожую дзейнасць» Пры гэтым у зоне дзейнасщ П а Цялушскай МТС было знята 80% старшынь калгасау, Полацкай — 55, Слуцкай — 53, Хойнгцкай — каля 50% У вшу ахвярам звычайна ставился няспраунасць тэхнгкг г яе прастог, няякасная апрацоУ-ка глебы, дрэнны догляд жывелы, нгз-кая працоуная дысцыплша, зрывы у выкананнг падатковых абавязацельствау 1 нарыхтоучых планау, былое сац ста-иовшиа г шш П а Удзельнгчалг г У акциях супраць аднаасобнгкау пераважна за зрыУ гмг невыканальных нарыхтоучых заданняу г «шкоднщтва» Толыа за 1933 на гэтай падставе было шдывгду-алъна абкладзена палаткам (па павыша-ных нормах) не менш за 4,4 тыс < класава варожых гаспадароу» Адначасова з чысткай парт г вытв кадрау Па вялт работу па вылучэннг на вакантный месцы калгасна-саугасных ак-тывгстау 3 гх лгку 19 П а МТС за год работы вылучылг на адказныя пасады У калгасы (брыгадзграу, загадчыкау галт-намт гаспадаркг, старшынь калгасау) 2338 чал Значнымг былт дасягненнг Па у павышэннт сац актыунасцг жанчын, вылучэннг гх на ктруючыя пасады грамадскай гаспадаркг Гэтаму са-дзейшчала наладжаная пры дапамозе П а разгалшаваная сетка палгтасветы активу, с -г гурткоУ г школ па падрыхтоуцы г перападрыхтоуцы кадрау пры МТС, калгасах г саугасах За 1933—34 у бел весцы было створана 1200 школ нач палгтвучобы, пашырылася сетка Шольнай курсавой г гуртковай формы тэхн вучобы моладзт У калгасах, саугасах г МТС Да пач 1935 асн маса ме-ингзатарскгх кадрау рыхтавалася на
курсах пры МТС а саугасах Значна па-вялгчыУся колькасны ахоп членау г кан-дыдатау у члены партыг сеткай парт асветы Здапамогай непрымгрымай барацьбы з класавымг ворагамг П а са-дзейшчалг росту калгаснага руху, паляп-шэнню Унутранай структуры грамадскай вытв-сцг, утл форм г спосабау аргангзацыг, ултку г аплаты працы Аднак было шмат недахопау з-за фармалтзму, высокай змяняльнасцт кадрау У цэлым да сярэдзшы 1930-х г становшгча у весцы нармалгзавалася, БССР, як г уся кратна, пачала пераадольваць аграрны крызгс Паводле рашэння лютападаускага (1934) Пленума ЦК ВКП(б) П а МТС пераУтвораны у звычайныя парт органы ЧЬстка палггаддзельцау перайшла на працу У МТС г райкомы, другая — засталася на ктруючых паса-дах МТС, дзе працягвала ажыццяуляць стыль работы Па з усгмт яго супярэч-насцямт Сгстэма П а саугасау фун-кцыянавала да сак 1940, гх кампетэн-цыя У адрозненне ад П а МТС далей тэрыторыг саугасау не распаУсюджвала-ся Злют 1950 да студз 1954 паводле рашэння ЦК ВКП(б) (студз 1950) у зах абласцях СССР, утл г Беларуст, Прыбалт рэспублгках, былт аргангзава-ны г дзейнгчалт П а МТС Гэтым былт актывтзаваны метады нацтску У ажыц-цяУленнт суцэльнай калектывгзацыг у сцтслыя тэрмшы П а , як адно з раша-ючых звенау цэнтралтзаванай сютэмы ктравання, былг эфекгыуна дзеючым ш-струментам сав улады 1х утварэнне У структуры апарату партыг было спробай умацавання адм -каманднай сютэмы ю-равання
Лгт Коллективизация сельского хозяйства Важнейшие постановления Коммунистической партии и советского правительства, 1927—1935 М , 1957, Герман КК Ведущая роль рабочего класса в создании колхозного строя в Белорусской ССР (1926—1935 тт) Мн, 1968, Сорокин АН Совхозы Белорусской ССР (1917—1941 гг) Мн, 1979, Победа колхозного строя в Белорусской ССР Мн , 1981, Завершение коллективизации сельского хозяйства и организационнохозяйственное укрепление колхозов Белорусской ССР (1933 — июнь 1941 тт) Сб док и материалов Мн , 1985, История советского крестьянства Т 2 М, 1986
Анатоль Сарокгн
ПАЛ1ТБ1ЧНЫЯ ПРАЦЭСЫ у Заходняй Беларусг, адна з найб распаУсюджаных форм судова-палщэй-скгх распрау польскгх улад з удзельнгка-мт рэв -вызв руху у 1920—30-я г Адзш з першых П п адбыуся у лгп 1923 у Вгльнг На гм у антыдзярж дзейнаецт быу абвшавачаны актыу выбарчай арг-цыт кампартыт У сейм — «Саюза пралетарыяту горада г весю» Найб водгук грамадскасщ атрымалт працэс 45-г (май 1923), працэс 35-г (крас 1929) г працэс 133-х (крас —май 1928) у Белас-току, працэс 72-х (крас 1925) г працэс 75-1 (чэрв 1928) у Гродне, працэс 56-г (лют —май 1928) г працэс 10-1 (студз 1931) у Вгльнг У ходзе П п судовыя Улады гмкнулюя абвшавацщь падсудных у антыдзярж , тэрарыстычнай дзейнас-цг, даказаць тх прыналежнасць да неле-
ЭОУ -w-w-
ПАЛЩЫЯ 11
гальнай Камунгстычнай партыг Заходняй Беларусг, якая квалгфгкавалася як змоу-нщкая, тэрарыстычная арг-цыя Таму большасць арыштаваных праходзглг па артикуле 102, ч II Крымгнальнага ко-дэкса гал чынам на аснове паказанняу канфгдэнтау палгцыг На найб важных П п палттзняволеных абаранялг вядомыя адвакаты Т Урублеуск!, Т Ч.Дурач, К А Петрусевгч, Е Смяроусю, В Шу-манскт г гнш У вынгку У 1926 апраУдана больш за 76% падсудных, у 1927 — 34%, у 1928 — каля 25% 3 узмацнен-нем аУтарытарных тэндэнцый у Поль шчы у 2-й пал 1930-х г П п сталт амаль пастаяннай з’явай палп рэчаю-наецт Зах Беларусг На лаве падсудных усе часцей з’яулялюя удзельнгкг нац -вызв руху, утл польскай нацыяналь-насщ Напр, працэсы 11-г (студз 1936, Вгльня), 16-г (сак 1936) неафщ названы працэсам «другой грамады» Паводле справаздачы грамадска-палп упраулення Палескага ваяв , у 1936 адбыуся 21 працэс, на яюх абвшавачвалюя 349 чал , з гх 306 былт асуджаны на тэрмш ад 1 да 10 гадоу
Лгт Револкяхионный путь Компартии Западной Белоруссии (1921—1939 гт) Мн 1966, Клейн БС За дело правое Борьба КПЗБ с буржуазным террором (1920—1938 п) Мн 1986, ЛадысевВФ В борьбе за демократические права и свободы Мн , 1988
Уладзгмгр Ладысеу
ПАЛЙХА, у колтшняй сялянскай хаце гарызантальна прымацаваная да сцяны цг прыбггая пад бэлькамт дошка з бака-втнамт для посуду г гнш хатняга начын-ня Часта П рабтлт У некалью ярусау уздоуж сцяны ад куга да дзвярэй На Па-лессг П часта называюць кошкам (нтж-нгя частю бакавш вышлоувалг у выглядзе галавы каня) У наш час су-стракаецца У гасп памяшканнях
ПАЛЩЫЯ, органы па ахове грамадска-га парадку г грамадскай бяспекг У Рас гмперыт у 1880—1917 6 8 1880 замест Трэцяга аддзялення створаны Дэпарта-мент П , цесна звязаны з Асобным корпусам жандарау (гл Жандармерия) 3 1882 агульнае юраунштва П ажыццяу-ляу таварыш мгнютра Унутр спрау (ен жа г камандзгр Корпуса жандараУ) Дэ-партамент П узначальваУ дырэктар Апарат дэпартамента да лютага 1917 складауся з Асобага аддзела, 9 справа водствау г шш часцей 1-е справавод-ства — распарадчае, загадвала Усгмт агульнапалщэйсюмт справамт (асабовы склад палгцэйсюх устаноУ), 2-е — закапал аучае, складала палщэйсюя шетрук-цыг, циркуляры, законапраекты, 3-е — сакрэтнае, ведала усгмт справамт палтт вышуку, наглядам за палп арг-цыямт г партыямт, барацьбой з гмг, а таксама масавым рухам, юраушцтвам унутранай г замежнай агентурай, аховай цара
390 ПАЛОНКА
1 1 1899 важнейшыя справы З-ia спра-ваводства перададзены у Асобы аддзел, якх падзяляуся на 7 аддзелау 1-ы — агульнага характеру i перашсю, 2-1 — па справах партьп эсэрау, 3-1 — па справах партый бальшавжоу 1 меншав!-коу, 4-ы — па справах нац арг-цый ус-краш Рас 1мперы1 (утл Беларуа), 5-ы — па разборы шыфрау, 6-ы — следчы, 7-ы — па справах аб пали добранадзейнасц! У Асобым аддзеле ic-навала спец картатэка рэв i грамадскгх дзеячау, калекцыя фотаздымкау i нелегальных выданняу ycix пали партый 4-е справаводства назвала за ходам палп дазнаняяу у губернски жавдарсюх управлениях (з 1902 яго функцьп перададзены 7-му справаводству), 5-е справаводства займалася галосным 1 тайным иаглядам, 6-е — сачыла за вырабам, за-хоуваннем, перавозкай выбуховых рэ-чывау 1 шш , 8-е загадвала вышуковым! аддзелам!, 9-е — справам), звязаным! з вайной (контрразведка, нагляд за ваен-напалонным! i шш ) Пасля Лют рэвалюцы! 1917 па распараджэнш Часовага урада 10 3 1917 П лисвщавана
Лип Ерошкин НП История государственных учреждений дореволюционной Рос сии 3 изд М 1983
ПАЛбнКА, веска, цэнтр сельсавета i саугаса «Палонка» у Баранавщюм р-не, на р Палонка (прыток 1сы), за 20 км на 3 ад Баранавш, за 4 км ад чыг ст Палонка на лшц Баранавпгы—Ваукавыск, на аутадарозе Новая Мыш—Сло-нш, 780 ж , 290 двароу (1998)
Вядома з пач 16 ст як сяло у складзе Слоншскага пав Навагрудскага ваяв ВКЛ Належала Сапегам У час вайны Расп з Рэччу Паспалгтай 1654—67, 28 6 1660 каля П адбылася бпва памгж ix войскам! (гл Палонкауская битва 1660) У час баявых дзеянняу П была разбурана, тему яе насельнщтва было вызвалена ад падаткау на 1 год У 1680 у П заснаваны дамшгкансю кляштар (юнавау да 1830) Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалггай (1793) П у Рас шпе рьп, мястэчка Навамышскай вол Навагрудскага пав У 1-й пал 1880-х г у мястэчку да 200 ж , каля 20 двароу, царква, царк -прыходская школа, царк -прыходскае папячыцельства, 2 яУр школы У пач 20 ст 500 ж , 56 двароу, земскае нар вучылппча 3 1921 у складзе Польшчы, мястэчка Навамышскай гмшы Баранавщкага пав Навагрудскага ваяв 3 1939 у складзе БССР, з 1940 веска, цэнтр сельсавета у Навамышскш р-не Баранавщкай вобл У Вял Айч вайну птлерауцы загубил у весцы 14 жыхароу У П мех майстэрн! сярэдняя школа, клуб, б-ка, дзщячы сад, дом быту, амбулатория, фельч -акушэрскг пункт, аптэка Брацкая мапла сав boi-нау 1 партызан, што запнулг у Вял Айч вайну, мапла ахвяр фашизму Помшк архпэктуры — царква пач 20 ст
Ганна Дулеба
ПАЛбнКАУСКАЯ Б1ТВА 1660 Адбылася 28 чэрв каля мяст Палонка памж Слоншам 1 Ляхав1чам1 У час вайны Расп з Рэччу Паспалгтай 1654—67 Пасля заключэння 3 5 1660 Агпускага Mipy са Швецыяй войска Рэчы Паспалпай на чале з П Я Сапегам i С Чарнецкш пе-райшло у наступление на рас армпо 3 Брэста праз Слонш яны рушыл! на дапамогу гарн1зону Ляхавщкага замка, якг быу абложаны войскам I А Хаванскага ДаведаУшыся пра гэта, Хавансю з боль-шай часткай сваей арми выстушу ш на-сустрач Войск! сустрэлюя пад Палон-кай Хавансю з коннщай стау на правым флангу, на левым — кн В Шчар-баты, пасярэдзше — рэйтары 1 пяхота У цэнтры баявога пастраення войска Рэчы Паспалпай размясщлася дыв131я Чарнецкага (4 тыс чал), а па флангах — харугвы Сапеп, А Г Палубшска-га 1 С Кмпцча (6 тыс чал ) Атака гуса-рау Рэчы Паспалпай была такой шюц-вай, што рас пяхота, якая стаяла перад пераправай, змагла зрабщь толькг адзш залп, была змята, пасечана 1 патоплена Паспяховай была атака гусарау i панцирных, яюя прымусш рас коннщу уцякаць Пасля гэтага быу нанесены су-польны Удар па астатняй рас пяхоце Бпва скончылася поуным разгромам войск Хаванскага запнула каля 2 тыс чал пяхоты, яшчэ больш коннгкау, мноства ратнжау, утл Шчарбаты, транша у палон Хавансю з рэшткам! войска адстуту да Ляхав1Ч, зняу аблогу замка 1 пачау шюпвы адыход на Полацк Войску Рэчы Паспалпай дастал!-ся ВЯЛ13НЫЯ трафе!, мноства гармат, харчу П б была першай буйной пера-могай войска Рэчы Паспалпай на за-ключным этапе вайны, якая засведчыла пераход да яго стратэпчнай шщыяты-вы
Лт Саг а н ов 1ч Г Невядомая вайна, 1654—1667 Мн 1995 С 96—97
ПАЛбнСК! Антон Ваолевм (1903, в Чыжыю Слоншскага пав Гродзенскай губ , цяпер Гвацэвщю р-н — 16 7 1981), бел псторык Канд пет н (1949) Скончыу БДУ (1929) У 1929—32 дырэкгар педтэхнисума у г Орша У 1932—41 1 1945—77 у Мшсюм пед ш-це дацэнт кафедры псторы! народау СССР, дэкан пстфшфака У 1943—45 настаунш сярэдняй школы, выкладчык Новае 1б1рскага пед ш-та Вывучау праблемы псторы! Беларуа 19 ст
Тв Сялянсю рух у Гродзенскай губерш У час правядзення рэформы 1861 г // Вест АН БССР 1952 14° 4, ЛпоУска-беларускае мяс-цовае палажэнне 19 лютага 1861 г // Там жа, 1955 № 5, Пашавыя сервлуты у парэфор-меннай беларускай весцы // Там жа Сер грамад навук 1959 № 4
Анатоль Валахановп
ПАЛТАРЖЫЦК1 Бранюлау 1ос1фав1ч (30 12 1894, г Нясвгж — 17 4 1969), ге-нерал-лейтэнант (1946) У арми з 1913, у Чырв Арми з 1918 Удзельшк грамадз вайны 1918—21, потым у войсках Беларускай, Маскоускай ваен акруг, выкладчык курсау «Быстрая» У Вял Айч вайну з 1943 на Паун -Зах, Сцяпным, Варонежсюм, 1-м Укр 1 1-м Бел фран-
тах камандзф дыв1зи, нам каман шрач
корпуса У 1944—57 у Войску По.1К-J
ЮМ !
ПАЛТА^СКАЯ БГГВА 1709, бпва па-. М1Ж раайсюм! 1 шведсюм! войскам! j 27 6(8 7) 1709 каля г Палтава у час Нау-) ночнаи вайны 1700—21 У канцы крЖ“ 1709 войею Карла ХП (30 тыс чал ) аса ДЗШ1 Палтаву, гаршзон якой (4,2 тыс салдат, 2,5 тыс узбр гараджан) 2 меся цы адбтеау ix штурмы У канцы мая да, Палтавы падьпшп гал сшы рас арми на' чале з Пятром I (42 тыс салдат, 72г гарматы), каля в Якауцы пабудаваш умаиаваны лагер з рэдутамт Уначы Я чэрв шведы (20 тыс чал ) начал! настЯ паць, 10 тыс засталося пад ПалтавайИ рэзерве Пасля сутычю са шведам! расе коннща адышла пад прыкрыцце сваёй пяхоты 1 артылеры! Шведы, тратУШЫ' пад моцны агонь, вымушаны бьипа$| ступщь з вял стратам! Перастро1Ушы баявыя парадю, шведы пачал! рукапаш ны бой Пад Нащскам рас войск ад ступленне ш ведау перарасло ва улею 30 чэрв рас коннща узяла у палон рэштю шведе кага войска Карл ХП i гетман Мазепа з невял атрадам уцяюв у Турцию Шведы страццп 9234 чал за 61THM1 1 больш за 18 тыс палонныМ!, 32 гарматы, увесь абоз, русюя — 1345 чал забиым!, 3290 параненым! Перамозе у П б шмат у чым садзейшчау поспех рас войск у бпве каля в Лясная у 1708 якую Петр I назвау «мат ПалтаУскаи батали»
Лгт Т а р л е ЕВ Северная война и шведское нашествие на Россию М 1958
ПАЛУБ1НСК1Я, Палубенски княжацю род уласнага герба у ВКЛ Паходжанне не высветлена, уласны ра давод выводз1У ix ад вял кн Альгерда Прозвцпча ад с Палубнпа каля Лщы або ад с Палюб1чы (Палубща) у Брэсц юм ваяводстве У 15 ст вядомы кн Фе дар 1 Авдрэй П Апошш быу на службе у вял кн Казшща Ягелончыка, атрым лшаУ ад яго грошы з корчмау у Драп чыне, Брэсце, Камянцы 1 шш , камор j Брэсце 1 Луцку, валодау маенткам! на Брэстчыне Ад яго сыноу Вааля 1 1вана пайшл! галшы роду
Найб вядомыя
Вас1ль Андрэев1ч (’— 4 3 1551), дваранш вял кн Аляксандра у 1501 быу адным з гарантау Медыни кай унн з Полыпчай У 1505—07 намес Н1К ва УладзшфЫ-Валынсюм У 1509— 11 зняволены па абвшавачванн! ва Удзе ле У Гтнскгх мяцяжы 1508 Дзяржауш любашансю 1 цяцерынсю у 1515—16 жалудоцю У 1516—35, каняусю i дубщю у 1527—29, староста мсщслаусю i ра дамльею з 1535, маршалак гаспадарсю з 1521 або 1522 У 1535 юравау абаронаи Мсшслава ад маскоускага войска У 1503 атрымау ад вял князя Палюбмы валодаУ таксама Гарадзццчам, Ябланню Глыбоюм, Круглым, Мажэйкавам 1 шш
[ван Андрэев1ч (9—1556) дваранш гаспадарсю, маршалак гаспа дарсю з 1540 У 1549—51 спраУца (адм) нютратар) Навагрудскага ваяв
Аляксандр 1ванав1ч (’-
391
ПАЛУЯН
1607 або 1608), сын 1вана Андрэевтча Ктравау ад тмя бацью Навагрудсюм ва яв У час Лтвонскай вайны 1558—83 ва явау у (нфлянтах, трымау там Вольмар скае староства У 1577 трату у палон але быу адпушчаны царом (ванам IV Грозным Кашталян навагрудсю з 1586 У 1596 прымау удзел у Брэсцюм сабо ры, пращушк царк унц Валодау Дзярэ чынам у Слошмсюм пав i шш
К. а н с т а н ц i н Аляксандра в 1 ч (’—1640), унук Аляксандра 1вана впа Вучыуся у езущюм калепуме у Браневе, Вшенскай акадэмп Удзельнт чау у войнах са Швецыяй 1600—29 i з Раияй 1609—18 Слонгмсю пюар земсю у 1616—21 1 маршалак у 1621—27, кашталян мсщслаусю у 1627—33, ваявода ларнаусю з 1633, маршалак Трыбунала BKJI у 1627 3 праваслауя перайшоу у каталштва, у 1618 фундавау Дзярэчын-ск1 дамшткансю кляштар Валодау Дзя рэчынам, Глускам, Глыбоюм i шш
Аляксандр Гтляры (6 8 1627— 3 11 1679), сын Канстанцша Аляксан-дравна Вучыуся V Вшенскай i Замой-скай акадэмтях, у Кракаве, Галандьп, Францкн 3 1646 неаднаразова выбтрау-ся паслом на сеймы Падкаморы сло-Н1МСЮ у 1650—54, падстол! ВКЛ у 1654, шсар польны ВКЛ у 1654—68, староста генеральны жамойцю у 1669—70, мар шалак вялтю ВКЛ з 1669 Вызначыуся у вайне супраць укр казакоу, пад каман-даваннем Я Радзтвтла удзельшчау ва узяццт Мазыра у лют 1649, у Лоеускай бтве 1649, бпве пад Белай Царквой 23 9 1651 На чале кавалерыйсюх харуг-вау бра? удзел у асн ваенных дзеяннях у час вайны Раси з Рэччу Паспалпай 1654—67 у бпвах пад Шкловам
12 8 1654 1 Шапялевтчамт 24 8 1654, аб-лозе Маплева у пач 1655, у баях супраць шведа? ? Польшчы, у вызваленш Мшска ? лтст 1658 i шш У 1659—60 ваяваУ у 1нфлянтах У складзе дывтзн П Я Сапеп удзельшчау у Палонкаускай бтве 1660, аблозе Барысава, вызваленш Шилова 1 Оршы, бпве на р Бася з войскам Ю АДалгарукага, Кушлщкай бтве 1661 Валодау Дзярэчынам, Глускам, Рудобелкай, Дзятлавам, Горам) Вялтю-М1, Горкамт 3 1655 адмипстратар Брэсц-кай эканомн, бы? старостам бабруй-скш, ваукавысюм, слоншсюм У 1662 фувдаваУ Глусю бернардзшсю кляштар Пасля адрачэння ад трона Яна II Казь Mipa у 1668 1 смерщ Мтхала Втшнявец-кага у 1673 выступау за абранне на пасад Рэчы Паспалпай цара Аляксея Мт-хаилавтча
Дзмхтрый Самуэль (’—-8 8 1687), сын Мтхала Слошмсю падча-шы у 1640—59, харужы У 1659—60, маршалак у 1660—70, ваявода навагруд-скт э 1670 Пасол на сеймы 1632, 1667, 1679, дэпутат Трыбунала ВКЛ у 1655 Удзельшчау у вайне Раси з Рэччу Пас-палпай 1654—67
Аляксандр Райнальд (’— 1687’), сын Гвана (Януша) Дзмпрыевт-ча У 1655 пачау службу У войску пад камавдаваннем А Г Палубшскага, удзельшчау у буйнейшых бпвах вайны з Растяй 1654—67, з 1663 паручнпс казац-
С Палуян
кай харугвы Падстол! слошмсю у 1667, падсудак у 1668, харужы з 1670 Пасол на сеймы 1668, 1674
Леан Казтмтр (’—1726), сын Дзмпрыя Самуэля Вучыуся у езущюм калепуме у Браневе 3 1670-х г у войску НалежаУ да антысапежынскага лагера У 1669—1703 неаднаразова выбт-рауся паслом на сеймы Цтвун 1 дзяр-жауца цверсю з 1689, староста лткавян-сю
АВ Палупана?
I-. В Палуян
Ежы Антон! (1735—7 8 1801), сын Яна Святар з 1760, каношк вшенсю з 1761, пасля архщыякан, сакратар вялтю духо?ны ВКЛ у 1782—93 Пад-трымау паустанне 1794, быу абраны старшыней Генеральнай адмтнтстрацыт духоУнага урада Вшенскай дыяцэзн
Валерый Пазднякоу
ПАЛУПЛнАУ Андрэй Вас1лев1ч [2(14)9 1888, ст Ханжонкава Екацяры-наслаускай губ, цяпер Днепрапятро? скай вобл, Украша — 5 12 1956], удзельшк грамадз вайны у Беларуст Скончыу Прамысл акадэмпо 3 1909 на Чарнаморсюм флоце За рэв дзейнасць у 1912—15 зняволены Удзельшк 1-й сусв , грамадзянскай i польска-савецкай 1919—20 войн У студз 1918 камандзтр атрада маракоу, наюраванага у Ктеу для барацьбы з Цэнтр радай, камендант Ктева, потым камандзгр браняпоезда «Свабода або смерць>» на Усх фронце, удзельшк Л1кв1дацы1 антысав паУстан-ня? у Паволжы i Чэхаславацкага корпуса (1918) У сак—вер 1919 камаидую-чы Дняпроускай ваеннаи флатылгяй (ба-зщавалася таксама у Гомель) Удзельшчау у разгроме польск войск пад Туравам i абароне Гомельскага умацава-нага раена У лют 1920 камандзтр браняпоезда у Маскве, потым трупы бро-непаяздоу на Пауд -Зах фронце 3 лш 1920 камандзтр асобнай агнявой брыгады пад Кахоукай, начальнтк бронечас-цей 6-й армп Пасля грамадз вайны на парт, сав i гасп рабоце Аутар юпп «Свабода або смерць’» (1966)
Раман Пауловт
ПАЛУЯН 1ван Вастлевтч (н 20 8 1928, в Некрашэвтчы СтаубцоУскага пав Навагрудскага ваяв , цяпер Карэлщю р-н), бел псторык Д-р пет н (1981), праф (1983) Скончыу Мшсю пед ш-т (1951) 3 1959 мал , старшы навук супрацоунтк 1н-та истории АН Беларуш, з 1966 дацэнт, прафесар Бел полпэхн тн та 3 1985 заг кафедры, прафесар Бел тэх-нал ун-та Даследуе рэв 1 нац вызв рух у Зах Беларуст, сац -эканам развитие бел весю у 1950—-80-я г , унутр i знетпнюю палггыку Рэспублтю Беларусь, праблемы станаулення бел дзяржаунасц! Адзш з аутарау ют «Рэвалю цыйны 1 нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларуст у 1920—1939 гг» (1962), 12-томнай «Псторьп СССР са старажытных часо? да нашых дзен» (т 9, 1971), 5-томнай «Гтсторыт Беларускай ССР» (т 5, 1975) 1 шш
Тв Технические кадры белорусской деревни и развитие сельского хозяйства республики Мн 1978 Западная Белоруссия в период экономического кризиса 1929-—1933 гг Мн 1991
ПАЛУЯН Сяргей Ептфанавтч [псеуд С Я с я н о в 1 ч, крыпт СП, П Я н, 7(19) 10 1890, мяст Брапн Рэ-чыцкага пав Мшскай губ , цяпер Бра пнею р-н — 7(20)4 1910], бел публ!
392
ПАЛУЯН
цыст, празахк лхтаратуразнавец, адзш з пачынальихкау бел прафес лп крыты-К1 Вучыуся у Мазырскай прагхмназхх, МпаУскай пмназц (цяпер г Елгава, Латви, 1904—05) Удзельнхк рэв руху у Мхтаве i Кхеве Супрацоушчау у газ «Наша шва», укр перыяд друку Аутар апавяданняУ («Веска»), вершау у прозе, ли -крытычных артыкулау i рэцэнз1й ПадтрьмшваУ творчыя пошую Я Купа лы, Я Коласа, М Багдановгча, Ц Гартна-га 1 шш (рэцэнзи «Якуб Колас Другое чытанне для дзяцей беларусаУ», «Тарас на Парнасе», «Ядвхгш Ш Дзед Завала» 1 шш ) Аутар першага у бел крытыцы агляднага артикула «Беларуская лггара-тура у 1909 г », першага пет нарыса но-вай бел л-ры «Беларуская паэзхя у яе тыловых прадстаушках» (абодва 1910) Выступау як тэатр крытык («Беларусюя вячорю», 1910 1 шш ) Даследавау укр культуру 1 л-ру, бел -Укр л паратур ныя сувяз! (цыкл артыкулау «Люты з Украх-ны» 1 шш ) Адстойвау правы беларусау на развщце сваей мовы i культуры («Пра нацыянальную школу на Белару-С1», цыкл артыкулау «3 нашага жыцця»), падтрымлхвау духоунае адраджэн-не шш нацый («Нацыянальнае адра-джэнне чувашоу», «Якуцю нацыяналь-ны рух») Скончыу самагубствам Купала прысвяшу П паэму «Курган» i верш «Памяш С Палуяна», Багдано-В1ч — зб «Вянок» (1913), вершы «С Палуяну» 1 «С Е Палуяну», Гар-тны — верш «С Палуяну» i тмпрэспо «Апошн! лют С Палуяну», Ядшгш Ш — верш у прозе «Раны» i шш
Те Люты У будучыню Мн , 1986
Jhm Кабржыцкая Т, Рагойша В Слядам! ЗН1ЧЮ Пра Сяргея Палуяна Мн , 1990 Вячаслау Рагойша
ПАЛУЯН Уладз1М1р Аляксандрав1ч (н 3 1 1928, в Некрашэвшы Стаубцоускага пав Навагрудскага ваяв, цяпер Карэ-лхцкх р-н), бел псторык Д-р пет н (1980), праф (1993) Скончыу Мшсю пед ш-т (1951) Удзельнхк Вял Айч вайны 3 канца 1944 працавау настаунх-кам, выкладчыкам у МаплеУскхм пед ш-це 3 1956 у 1н-це псторых АН Беларусх мал , старшы навук супрацоУнхк, заг сектара, аддзела, вядучы навук супрацоУнхк (з 1993) Даследуе сац -эканам адносхны, рэв х нац вызв рух у Зах Беларусх, псторыю сялянства, агр пераутварэнняУ х сац адносш у БССР у 1921—41 Адзхн з аутарау 2-томнай (т 2 2-е выд 1961) х 5-томнай (т 3—4, 1973—75) «Гхсторых Беларускай ССР», 12-томнай «Гхсторых СССР са стара-жытных часоу да нашых дзен» (т 9, 1971), прац «Перамога калгаснага ладу у Беларускай ССР» (1981), «1нстытут беларускай культуры» (1993), «Нарысы ваеннай псторых Беларуш» (ч 3, 1995), «Нарысы псторых Беларусх» (ч 2, 1995) 1 шш
Те Беларуская сялянска-рабочая грамада Мн, 1967, Революционно-демократическое движение в Западной Белоруссии (1927— 1939 гг ) Мн , 1978
У А Палуян
ПАЛХбУСК! Серапхен (7—лют 1704), праваслауны царк дзеяч Рэчы Паспалхтай Да 1690-х г арххмандрыт слуцю 3 1691 «намхнат ешскапства Беларускага» (выконвау абавязю етскапа), у 1697— 1704 епхекап беларусю (мсцхслаусю, ар-шансю I маплеусю) У 1698 пасвячоны у сан етскапа У 1699 кароль Рэчы Паспалхтай Аугуст II спец рэскрыптам скасавау свой ранейшы прывхлей на ешскапства П , аднак пад нацхекам Раей не стау настойваць на яго выканан нх Спачатку П юравау епарххяй са Слуцка, у снеж 1699 пераехау у Маплеу, дзе х памер (цела згарэла непахава-ным пры пажары драулянай Спаскай царквы)
Лт Грытарови II Беларуская юрарххя Мн , 1992, Кузменка М Мап-леуская епархш ад часоу далучэння да Расц х да 1918 г // МаплеУская даунша 1996—97 № 4—5 АгееУ АР, Марзалюк IA, П у ш к 1 н I А «МаплеУская даУнша» У пытаниях 1 адказах МаплеУ, 1997 1гар Пушкгн
ПАЛЩНА, п а л ц I н н х к, манета вар-тасцю у х/г рубля 1) У Стараж Русх па-лавшны абрубак грыунх — рубля Упа-мшаецца у пхсьмовых крынщах з 13 ст На Беларусх абарачалхея П наугарод-скага (12—15 ст ) х зах -рус (13—15 ст ) тыпау 2) Грашова-лхкавая адзшка Расп, якая вызначала суму у 100 дзенег (гл Дзенга, 15 — 1-я трэць 16 ст ), пазней у 50 капеек На Беларусх У 1413 — пач 16 ст П адпавядала 50 грошам пражскш, у 16—18 ст —- 50 грошам лхтоУскхм або 62,5 грошам польсюм 3) Медная манета царскай Раен, выпушчаная Новым (Англхйсюм) грашовым дваром у 1654 (маса 16—20 г) 4) Сярэбраная манета Раен У 18—19 ст Намхнал— «полтина», у 1707, 1725—27 — «полтинникь» 5) Залатая манета Расхйскай хмперьп 1756, 1777—78, 1798—1859 6) Медная плата Расхйскай хмперых (маса 819,03 г) На мхнал — «полтина» 7) Сярэбраная манета СССР Намхнал — «один полтинник» 8) Сучасная прастамоуная назва манеты вартасцю у 50 капеек
ПАЛ1>1КАВ1ЧЫ 1-я, гарадзхшча жалез-нага веку каля в Палыкавхчы 1-я Мап-леускага р-на Утворана на рачным мы
се, мае 2 пляцоукх, складаную схстзм) умацаванняУ Датуецца 1-м тыс да нэ— 3-й чвэрцю 1-га тыс нэ Зной дзены фрагменты ляпнога посуду, у т ч глянцаванага, жал наканечнхю стрл лязо сякеры, нажы з прамой сшнкаи касцяныя шипы х полю, глшянпя праслщы, фрагмент зерняцерю х хнхп
ПАЛЫКАВ1ЧЫ 1-я, веска, цэнтр сель савета у МагхлеУсюм р-не На аутадаро зе Маплеу—Шклоу За 8 км на П , Маплева, 5 км ад чыг ст Палыкавткя • Хутары на лхнн Маплеу—Орша 1:5.: ж , 513 двароу (1998)
Вядома з 1501 У 1604 веска х аднай--менны фальварак у складзе Аршанскага пав Вхцебскага ваяв ВКЛ Пасля ZZfc шага падзелу Рэчы Паспалтай (1772) Ц Рас хмперых, еяло Палукевхчна Majflg леускай губ У 1846 у П 520 ж, 79 двароу, тваварня, вшакурны з-д, правасл. царква У 1864 адкрыта нар вучылхшча. У 1880 — цэнтр волаецх, 577 ж , 96 дВаЯ роу, хлебазапасны магазхн, вхнная крй ма, фельчарсю пункт На пач 20 ст f П шпалерна-запалкавая ф-ка У 1908— 1114 ж, 222 двары У 1920-я г цэнтр сельсавета, юнавала прац школа 1 й ступет У 1926 у П 1679 ж , 300 двароу У П сярэдняя, муз х конна спарт школы, дзщячы сад, яслх, б-ка, Дом культуры, комплексиа-прыемны пункт* аддз сувязх, фельчарска акушэрск! пункт, магазшы Брацюя маплы сай вошау, яюя загшулх пры вызваленш П| Курган Памяцх на увекавечанне мхрньй грамадзян, загубленых ням -фаш за* хопнхкамх Помнхк землякам, што заги нулх у Вял Айч вайну За 1 5 км на ПдУ ад весю, на правым беразе Дняпра ва урочышчы Барсукова Горка гарада шча Палыкавгчы 1-я Валянцгна Вталева
ПАЛЫН1Н Федар Пятровхч (20 10 1906 с Сухх Астрох Ьалаклаускага р-на Сара таУскай вобл , Расхя — 21 11 1981) удзельнхк вызвалення Беларусх у Вял Айч вайну Герой Сав Саюза (1938) ген -палк авхяцьи (1946) Скончыу Аб’яднаную I Арэнбургскую школы лет чыкау (1929, 1931), курсы удасканален ня начсаставу пры Ваенна-наветр ака дэмхх (1935), Ваен акадэмхю Генштаба (1955) Вызначыуся у японска-ютаи скай вайне 1937—38 Удзельнхк сав фшл вайны 1939—АО У Вял Айч вай ну з жн 1941 на Брансюм, з 1943 на 1-м Бел фронце камандуючы 6-й па ветр армхяй, якая Удзельнхчала у Люб мн-Брэсцкай аперацыг 1944, баеу у Польшчы I Германн У 1944—А7 у Войску Польсюм пасля на камацдных па садах у ВПС, у 1959 —71 нач тылу ВПС Сав Армхх
ПАЛЬШТАБ, тып сякеры, у якой есць бакавыя закрашы (падоужаныя запны краю), пятка (папярэчная перамычка), петлепадобная ручка (часам дзве) П быУ пашыраны У сярэднхм бронзавым веку амаль па усей ЕУропе
ПАЛЮБбУНЫ СУД, кампрам!-сарскх суд, часовы трацейскх суд у ВКЛ у 16—18 ст РазглядаУ усе справы
393
ПАЛЯК1
за выключэннем крымшальных, звяза-ных з тнтарэсамт грамадскага скарбу, i спрау памтж трымальнгкамт каралеусюх маенткау Дзейнасць суда рэгламентава-на Статутам! ВКЛ 1566 i 1588 Складау-ся з некалькгх суддзяу-кам1сарау, яктя выб1рал1ся бакамт з асоб аднолькавага з imi саслоУя 1 звания Выраю П с мел! моц рашэнняу дзярж судоу i апеляцьп не падлягал!, аднак у выпадку нязгоды памгж суддзям! пакрыуджаны бок мог падаць апеляцыю у Трибунал ВКЛ Пры нязгодзе аднаго з бакоу выконваць рашэнне П с шшы бок прад’яУляУ вы рак земскому суду, яю забяспечвау яго выкананне Скасаваны указам М1калая I ад 25 6(7 7) 1840
ПАЛ к!) ДД ЗЕ («хаджэнне па людзях»), 1) штогадовы аб’езд старажытнарус князям!, баярамьваяводам! з дружынш-кам! падуладных тэрыторый i плямен Кдеускай Руш (10—12 ст ) для збору да-шны П адбывалася пасля збору Ураджаю з лтст па красав1к Памеры данг-ны не былт вызначаны, што прыводзша да канфлпетау Пасля забойства драуля-нам1 У час П кн Irapa (945) кн Вольга вызначыла памер даншы 1 месцы яе збору — пагосты У Польшчы месца збору П наз «стан» 2) Назва даншы У 12 ст У НаУгародскай i Смаленскай землях П — грашовая павшнасць, якую зб1рау князь ц! феадал У ВКЛ у 15—16 ст П — данша у форме пада-рункаУ ад насельнщтва намесшкам або княжацюм старостам пры аб’ездзе imi валасцей Васиъ Мглаванау
ПАЛЯВАННЕ, здабыча дзнах звяроу i птушак з мэтаю ix выкарыстання У гас-падарцы, для забеспячэння свайго 1сна-вання, адна з самых стараж форм гасп дзейнасш чалавека У каменным веку П — асн занятак першабытнага чалавека, яю забяспечвау яго ежай (мяса, тлушч), адзеннем (скура, воуна, футра, пух), сыравшай для вытв-сц! прылад працы, збро1, амулетау, чурынгаУ, уп-рыгожанняу (поты, бтУш, косщ, суха-ЖЫЛЛ1, скура), буд матэрыялам i пал1-вам (чарапы, косш, рои, скура, тлушч) Узровень развщця вытв-сщ i вщы па-ляУшчай збрО! (сродю паляунодтва) вызначал! аб’екты i спосабы П i Удас-канальвал1ся ад эпох! да эпох! Разам з тым яны захоувал! мясцовыя, шшы раз этнавызначальныя асаблхвасш На пачатку людз! палявал! на жывел, яктя тм траплялюя, пры дапамозе выпадкова знойдзеных палак i камянеу У сярэд-Н1М палеалще яны выкарыстоувал! розныя рубшы, востраканечнпа, а таксама коп’1 з маауным! наканечнткам!, яктм! магл! здабываць мамантау, шарсщстых насарогаУ, пячорных мядзведзяУ У верхним палеалще з крамяневых плас-шн выраблял! разнастайныя наканечш-ю дроцжау, пазней стрэл, выкарыстоувал! кап’якщалыпк!, рагацшы i шш У канцы палеалпу палявал! пераважна на паун аленя, з рагоу якога выраблял! наканечнткт гарпуноу або коп’яу Паводле наскальных малюнкау i выяу на сценах пячор, у час П на дзтктх жывел
выкарыстоувал! загоны да абрываУ, яроу са стромктм! схшам! 1 у дрыгву, аб-лавы з нагонкай, лоучыя ямы, падыход або скрадванне, часам з масктроУкай пад скурай жывелы Пасля апошняга зледзянення i Усталявання сучаснай ге-алапчнай эпохт (галацэну) узнавипся лясы 1 значка Узбагащуся жывелыты свет Мамант i шарсщсты насарог знтк-Л1, а статю паун аленяу адышл! далека на Пн Быу прыручаны сабака, вынай-дзены 1 пашырьипся лук i стрэлы, прайма, больш разнастайным1 стал! спосабы П Акрамя калектыуных, пачал! вы-карыстоУваць групавыя i щдывщуаль-ныя вщы П, заснаваныя на добрых ведах норавау, звычак i паводзт звяроу Прадукцыйным было П метадам абла-вы з нагонкай жывел на линю паляунт-чых з засады, пошук здабычы па следу Развился 1 неактыУныя спосабы П , пры яктх выкарыстоувалюя самалоуныя прылады 1 прыстасаванш лоучыя ямы, пасткт, петит, самастрэлы, сетка, сшкт т шш Некат звяроу i птушак прывабль вал! Асн аб’ектам! П был! высакарод-ны алень, бабер, дзтк, зубр, казуля, лань, лось, мядзведзь, тур, тарпан, дробный пушныя звярка 1 тнш У раншм неалще палявал! пераважна на дзтка, лася, высакароднага аленя, тарпана, бабра, зубра або тура, мядзведзя 1 казу-лю У познтм неалще стал! больш здабываць дзтка 1 лася, меней тарпана, бабра, аленя, палявалт на дробнага пушнога звера i вадаплауную птушку Некат прылады П , вынайдзеныя У неалще (ступа, калодка, тартала, ашчэп, ваУкаУня), дайцип да нашых дзен 3 пе-раходам да вытв гаспадаркт У бронза-вым веку П адышло на друп план, хоць 1 адыгрывала злачную ролю Удас-каналтлася паляунгтая зброя, пры П выкарыстоувал! верхавую язду На працягу мнопх стагоддзяу лук быу асн па-ляУннай зброяй У раннтм сярэд-невякоу! ен быу удасканалены, а з 12 ст пашырылася куша (арбалет) з коль-бай, ложам i мехашчным напшаннем цецшы Наканечшкт стрэл адрозншалтся разнастайнасцю форм у залежнасщ ад таго, на якога звера палявалт Для П на птушак 1 футравых звяроу выкарыстоувал! касцяныя наканечшк! з тупым уп-лошчаным канцом Кунщ, собаляу, ва-верак, гарнастаяУ, выдрау, люоу здабы-вал! самалоуным! прыстасаванням! 3 канца 15 ст пашырылася П з агня-стрэльнай зброяй (напачатку сярод зна-Ц1, а з сярэдзшы 16 ст i сярод сялян) Да канца 19 ст карысталтся шомпаль-ным! стрэльбам! ручнщам! губчастым! («звярыным!» 1 «птушыным!»), крамя-невым! («крамзелям1» i «сакалоукамт»), аднаствольным!, пазней двухствольным! дубальтоукам1 («пютонаукам!»), у канцы 19 — пач 20 ст «бярданкам!» — стрэльбам! з зарадам! патроннага тыпу На працягу тысячагоддзя П мела ха-ракгар варварскай забавы для прывшея-ваных асоб, а П з агнястрэльнай зброяй 1 адсутнасць дзейснага кантролю прывял1 да масавага знштчэння мнопх вщау жывел да 17 ст зшкл1 туры, у сярэдзше 18 ст — тарпаны, у пач 19
ст — высакародныя алент, у 20 ст — зубры, звял1ся собалт, расамахт, бабры, чорныя зайцы, пад пагрозай зншнэння апынултся казулц ласт, мядзведз1 Су-часнае П на Беларуст тстотна адрозш-ваецца ад старажытнага Са знтшчаль-нага яно стала адной з форм рацыя-нальнага прыродакарыстання, мае спартыУна-аматарск! характар, дазволена толью членам т-ва паляушчых т ры-баловау у паляунмы сезон па пуцеуках або ЛЩЭН31ЯХ у вызначаных для П Угоддзях
Лип Верещагин НК Охота первобытного человека и вымирание плейстоценовых млекопитающих в СССР // Материалы по фаунам антропогена СССР Л , 1979, Т е р е х и н С Ф Охота в Белоруссии Мн 1986, Цалкин ВИ Материалы для истории скотоводства и охоты в Древней Руси М , 1956, Щеглова ВВ К вопросу о животноводстве и охоте в Белоруссии в средние века // Древности Белоруссии Мн , 1969
ПАЛЯВ1К, вобраз у старадаУнгх па-вер’ях беларусау 1 шш народау Яго уяулял! У выглядзе велтзарнага ценю Быу увасабленнем небяспею, што магла натрапщь чалавека У полт, на лузе Паводле павер’яу, садзейнтчаУ або шкодзту людзям клапацтуся пра Ураддтвасць па леу 1 лугоУ, адпужвау шкодных насяко-мых або нахитяу да зямлт жыта i травы, скручвау тх, страшным аблмчам i сектам палохау людзей, прывальвау ix да зямл1, паражау санцапекам i нават мог забщь 31мой шбыта зацярушвау снегам дароху, прымушаУ блукаць падарожных У бел фальклоры вобраз П адпюстра ваны пераважна у былтчках
Мгхаи Псппенка
ПАЛЙК1 (саманазва polacy), 1) народ заходнеславянскай моунай падгрупы, асн насельнщтва Польскай Рэспублпа Гавораць на польскай мове У Беларуст 417,8 тыс чал (перашс 1989), 16% з ix лтчаць роднай мовай польскую, 80% — беларускую
Этнакульт сувязт бел i польск народау маюць дауны традыцьп Перасялен-не мазураУ (польская этнагр трупа) на 3 сучаснай Беларус! пачалося у 12—13 ст Узмацненне польскага уплыву на Беларуст прыпадае на перыяд пасля Люблтскай унн 1569, кал1 была створана федэратыуная дзяржава Рэч Паспамтая Частка бел насельнщтва, асаблша прад-стаушк! вышэйшых саслоУяУ, прымаю-чы каталщкую веру, мяняла сваю нац прыналежнасць на польскую Перася-ленне ж на бел землт труп П з этшч-ных польсюх зямель не было масавым, бо Статут Вяткага княства Jhmoyскага 1588 уводзту абмежаванш для польский шляхты на заняцце дзярж пасад i надзяленне зямлей у ВКЛ Сваю эпичную спецыфнсу захоувал! трупы мазур-сгах перасяленцау, т зв буднгкау Мнопя дзярж 1 культ дзеячы ВКЛ 16—18 ст былт П (Киикг, Кавячынскы, Гасеу-СК1Я, Патоцкгя, С Будны, П Кахлеуаа, Д Ланчыцы, А Волан, Я Лаацкг, П Скар-
394
ПАЛЯК1
га i шш ) 3 17 ст палангзацыя бел магнатау 1 шляхты набыла вял маштабы, мнопя з ix пазней прыпхсвалх сабе польскае паходжанне, аж да пач 20 ст палан1заваную бел шляхту прылшвал! да П У Беларуш пашырылася польская культура, утл польскамоуная лтара-тура Паводле рашэння Усеаг канфедэ-рацы! саслоуя у Рэчы Паспалпай у 1696 бел мова забаронена для карыстання У земски судах (карысталхся польскай i лац мовамг), польская мова панавала у тэатры, на ей выдавал! перыяд выданш (з 18 ст) За перыяд гснавання Рэчы Паспалпай на бел этшчных землях i бел -лп этшчным паграничы утварылх-ся пэуныя тэрыторыг, на яюх еяляне, пгго былх католгкам! па веравызнанш, вызначал! сваю эпичную прыналеж-насць як польскую i гмкнулхея да пе-раймання пэуных элементау польскай культуры Ва умовах, калг на бел землях хенавала бел - польскае двухмоуе, уз-нгк 1 У далейшым уздзейшчау на працэс фармхравання польскай лпаратурнай мовы мясц дыялект, т зв ускрахнная польская мова (polszczyzna kresowa, лп дзейнасць А Мщкевгча, Я Баршчэускага, Я Чачота, У Сыракамш, Я Ходзькх, В J&-ратынскага, Т Зана, Э Ажэшкг i шш ) Мнопя мастакх, кампазпары, рэвалю-цыянеры 18—19 ст , яюя паходзхлх з Беларуш, зрабхлх вял уклад як у бел , так х польскую культуру I псторыю Т Кас-цюшка, М Клеафас Апнскх (гл Агт-аая), В Ваньковгч, С Манюшка, Н Орда, Я Сухадольскг, В Урублеускг i шш У 2-й пал 19 — гич 20 ст У Беларусх дзейшчалх аддзяленнх шэрагу польски палхт ххартый «Пралетарыят», Польская партия сацыялхстычная, Сацыял-дэмакра-тыя Каралеуства Польскага i Литы i шш , своеасаблхвай плынню грамадска-палхт руху П у зах хубернях бьип кра-еуцы У 1897 у Беларуш жило больш за 324,2 тыс П, найб у Гродзенскай (161,7 тыс ) 1 найменш у Маплеускай (17,5 тыс ) губ Павелхчэнне колькаецх П у Беларуш У 20 ст адбывалася У асноуным на землях Зах Беларусх, яюя у 1921—39 уваходзхлх у склад Польшчы Ва Умовах сац х нац прыхнету у Зах Беларуш праводзхлася палхтыка аката-лхчвання I паланхзацых насельнштва Сюды з этнгчных польски зямель пера-еялялхея групы асадшкау, розныя катэ-горых рабочых I чыноунхкх (усяго каля 300 тыс чал) У той жа час у БССР П — адна з асн этшчных груп (паводле перапхеу 1926 — 97,5 тыс чал ) Эт-накульт асаблхвасцх польскага насельнх-цгва, спецыфхка этшчных сувязей бел х польскага народау улхчвалхея Усеба-кова I па магчымаецх поУна У 1921 ЦВК БССР спец дэкрэтам замаца-вау за польскай мовай статус дзяржау-най разам з бел , рус х яУрэйскай У 1927—38 на дзярж гербе БССР надпхе «Пралетарых уехх краяу, злучайцеся'» змяшчауся на гэтых мовах У 1920-я г пры ЦК КП(б)Б хенавала Польбюро,
якое курыравала парт работу сярод П Нхзавыя польбюро былх створаны у Бабруйску, Бачэйкаве, Вщебску, Гоме-лх, Мазыры, Мхнску, Рагачове, Рэчыцы I шш гарадах х паветах Работай поль-скамоУных навуч устаноу рэспублхкх кхравала польбюро Нар камхеарыята асветы БССР У 1924 у БССР было 136 польски школ, 7 спец польски дзхця-чых дамоу Дзейшчалх х змешаныя бел -польсюя школы 3 1922 у Мхнску пра-цавалх польсю пед тэхнхкум, польскае аддзяленне Бел дзярж вышэйшага пед ш-та (з 1935 Мхнскх пед хн-т), якхя рыхтавалх настаушкау для польски школ г выхавацеляУ для дашкольных устаноу У 1920—30-я г у БССР на польскай мове выдавалхея газ «Млот», «Орка», «Gwxazda Mtodzxezy» («Зорка моладзх»), «Рхогиег» («Пхянер»), «Sztan-dar Wolnoscx» («Сцяг свабоды», усе у Мшску), «Штурмовец Дзяржыныичыз-ны» (у Дзяржынску), у 1924—28 у Маскве выходзхла газ «Ku nowej szkole» («Да новай школы») — аб’яднаны орган нар камхеарыятау асветы РСФСР, УССР х БССР 3 1927 хенавала Польскае аддзяленне Бел асацыяцыг прале-тарсюх шсьменнгкау У 1929 у Мхнску х Маплеве працавалх 2 нар польсюя суды, дзе грамадзянсюя х крымшальныя справы вялгея на польскай мове У 1929—37 у Мшску працавау Польсю дзярж вандроуны тэатр, яю рэгулярна выязджаУ у рэпены расеялення П У 1932—37 у Мшску працавау польсю сектар Усебел к-та па радыевяшчанню У месцах кампаюгнага пражывання польскага насельнштва з 1926 быу створаны 31 польсю нац сельсавет (гл у арт Нацыянальныя адмшктрацыйна-тэ-рытарыяльныя адзткг) У 1932—37 хенавала больш буйная аУтаномная адзхн-ка — Польскг нацыянальны раен, дзе было 10 польски нац сельсаветау КграУ-нгкамх польбюро, польски цэнтр культурных устаноу г адм-тэр адзхнак былг пераважна камунхеты палггэмхг-ранты з Польшчы Яны займалх высокие месца х у цэнтр рэсп органах Вы-вучэннем матэрыяльнай х духоунай культуры П у Беларусх займауся польсю сектар 1нбелкульта Этнаграфгчная камхехя сектара вяла стацыянарныя даследаваннх I праводзхла экспедыцых у месцы кампактнага пражывання П У вынгку пагаршэння сав -польски адно-ciH I рэпрэсгй палгтычных у 1937 нац -культурнае х нац -дзярж будаунштва П у БССР было згорнута, усе нац адм -тэр адзхню скасаваны Па абвхнавач-ваннх у шпхянажы на карысць Польшчы I у прыналежнаецх да Польскай аргангза-цыг вайсковай было арыштавана 9196 П 3 уз’яднаннем Зах Беларусх з БССР (вер 1939) доля П у рэспублхцы значна павялхчылася На новых тэрыторыях за-хоУвалася польская асвета (напр, у Гродне на 1 1 1941 былх 4 польсюя школы) I друк, у 1939—41 дзейшчалх Дзяржауны польсю тэатр БССР (створаны У Беластоку, з сак 1940 у Гродне) I Дзяржауны польсю тэатр лялек БССР у Гродне У 1940 значная частка польскага насельнщтва Зах Беларусх падвер-
глася дэпартацьи У час Вял Айч ваи ны шмат П удзельнхчала у партыз руху Армн Краевой, частка з и працягвала дзейнасць, асаблхва пасля вайны, суп раць сав дзяржавы Паводле дамоуле наецх памгж урадамх БССР х ПНР у 1944—-48 у рамках абмену насельнщтва памхж СССР I Польшчай з БССР у Полыпчу пераселена 274,2 тыс чах польскай нацыянальнаецх, у тл хтауяая, колькасць беларусаУ-католхкаУ, яки пры перасяленш падалх сваю налыя-нальнасць як польскую Мхгранты з Беларуш былх паселены у асноуным !И зах I паун землях Польшчы У 1955— 59 адбыуся 2-х этап рэпатрыяцых П. 3 СССР, яю ахапхУ у асноУным П за! абласцей Беларусх г Украшы У 1959, паводле перапхеу, у БССР было 248,8 тыс П У 2-й пал 1980-х г з развхццем дэмакратызацых у СССР пачалося адра-джэнне культуры П Беларуш Был створаны саюзы П у Ашмянах, Барана вгчах, Барысаве, Беразшо, Брэсце, Нау кавыску, Валожыне, Вхлейцы, Вхцебску, Вгшневе, Воранаве, Гродне, Дзяржын ску, 1вянцы, Клецку, Лагойску, Лшзе Ляхавхчах, Маладзечне, Мшску, Мядзе ле, Навагрудку, Нясвхжы, РубяжэвхШи Салхгорску, Слуцку, Смалявхчах, Смар-гонх, СтоУбцах, Шчучыне х шш Пасля--хова працуюць польсюя мает калекпЯ вы ансамбль пеенх х танца (1вянец)< нар капэла (Нясвхж), маладзежныя аЯ самблх (Клецк х Нясвхж), ансамбль пеоЯ ш (Вхшнева), ансамблх «Чырвоныя ма ю» х «Паланэчка» (Мшск), тэатр аднаго акцера (Рубяжэвхчы), польсю самадзей ны тэатр (Клецк) Праходзяць фестыва лх польский пеенх х тинци у Маладзечне I Мшску, працуюць цэнтр польскай культуры (Вглейка), дамы польски (Нясвхж I Вхшнева) Дзейнхчахоць польсюя школы у Гродне, ВаУкавыску Сапоцюне, асобныя польсюя класы У Мхнску, Клецку, Рубяжэвхчах, Дзяр жынску, нядзельныя школы у Мшску х Нясвхжы Выходзяць перыяд выданнх на польскай мове газ «Глос знад Нем на» (з 1989) I квартальны час «Magazyn Polskx» («Польсю часопхе», з 1992) 3 1991 Гродзенскае абласное радые х тэ лебачанне вядуць штотыдневыя перада чы на польскай мове Створаны поль сюя грамадсюя аб’яднаннх «Саюз паля кау Беларусг» (1988), «Саюз палякау на Мгнгичыне» (1994), «Польскае дэмакра тычнае аб’яднанне» (1994) х шш Нала джаны трывалыя сувязх П Беларусх з Полыпчай
2) Назва, пад якой было вядома бел насельнщтва шэрагу зямель на бел русюм, бел -лхтоускхм х хнш этнакуль-турных сумежжах, а таксама бел пера-еяленцы у некат мясцовасцях Раси Так у 2-й пал 19 ст называлх жыхары Маскоускай губ смаленцау Як П «лхтва» былх вядомы у канцы 19 — пач 20 ст «будакг» Лукаянаускага пав Ника гародскай губ «Пылякамх» называлх У пач 20 ст жыхароу частю Ржэускага пав Цвярской губ , а и зямлю — «пы-ляччына» Як П былх вядомы у 1-й пал 20 ст бел перасяленцы У зах (МаскоУ-ская, Цвярская, Смаленскай х шш) ху
395
ПАМЕСЦЕ
бернях Расп — праваслауныя, а ва усх губернях — католхю Цяпер у Новасх-бхрскай, Томскай (напр с Беласток Крывашэшскага р-на) i 1нш абл Расхй-скай Федэрацых называюць польсюм! паселхшчы беларусау- католхкау У Сва-бодненсюм р-не Амурский вобл трупа перасяленцау-католхкау з усх Беларусх называв сябе П -беларусцамх (весю Ра-гачоУка, Серабранка)
Jlim Лушчыцк! Я Саветы нацыя-нальна-польскага Дзяржынскага раена на новым этапе Мн, 1932, Пале с к! Я Шляхам перамог [саугас «(Вялпоя) Наваселю»] Мн , 1932, С т а ш э У с к 1 В П Койданауская МТС Нарыс Мн , 1931, Валахано-вич АИ,Кулагин АН Дзержинщина Прошлое и настоящее Мн , 1986, Бара-ноУск! Я1 За дружбу народау Дзейнасць Кампартьп Беларус! па ажыццяУленню ленш-скай нац палхтыкх У 1921—1925 гг Мн , 1972, СССР и Польша Интернациональные связи — история и современность Т 1 М , 1977, Карашчанка I Гуды Кайшадор-скага раена Лхтоускай Рэспублпа // Рунь 1998 5—6, I w а п о w М Polacy w
Zwiqzku Radzieckun w latach 1921—1939 Wroclaw, 1990.
leap Карашчанка, Анатоль Валаханошч ПАЛЯКбу 1ван ЯУцеевхч [н 12(25) 11 1914, Гомель], дзяржаУны 1 парт дзеяч БССР Герой Сац Працы (1973) Скончыу ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1949) 3 19 3 3 электразваршчык на Го-мельсюм паравозавагонарамонтным з-дзе, потым 1-ы сакратар Навабелхцка-га райкома ЛКСМБ, камсорг ЦК ВЛКСМ 1 сакратар к-тау камсамола на прадпрыемствах Гомеля, Маплева, Куйбышева У Вял Айч вайну адзш з арганиатарау 1 юраУнхкоУ камсам -мала-дзежнага падполля i партыз руху У Го-мельскай вобл 3 лют 1942 сакратар Гомельскага падпольнага абкома ЛКСМБ, у жн —лхст 1943 камюар 1-й Гомельскай партыз бригады 3 канца 1943 1-ы сакратар Гомельскага, Мхнскага абкомау ЛКСМБ 3 1949 1-ы сакратар Вщебска-га гаркома, Рэчыцкага райкома КПБ У 1956 старшыня Гомельскага аблвыкан-кома, у 1957—64 1-ы сакратар Гомельскага, са снеж 1964 Мхнскага абкомау КПБ У 1977—85 Старшыня Прэзщыу-ма ВС БССР, адначасова да 1985 нам Старшынх Прэзщыума ВС СССР Чл ЦК КПБ з 1952, чл Прэзхдыума ЦК КПБ У 1965—66, чл Бюро ЦК КПБ у 1966—85 Канд у чл ЦК КПСС у 1961—66, чл ЦК КПСС у 1966—85 Дэп ВС БССР у 1951—59, 1977—90, ВС СССР у 1958—89
Те В лесах под ЧечерскоМ // Партийное подполье в Белоруссии, 1941—1944 Страницы воспоминаний Витеб , Могилев , Гомел , Понес обл Мн , 1985
Jlim Алешко В, Потемкин М Родники // Труд, талант, доблесть Мн , 1981 Ч 2 Расщслау Плапюнау
11АЛЯНАУСК1 MIP 1634, мхрны дагавор памхж Расхяй i Рэччу Паспалхтай, падпхеаны у чэрвенх У в Сямлёва на р ПалянаУка памхж Вязьмай х Дарагабу-жам П м завяршыу вайну Расп з Рэччу Паспамтай 1632—34 (т зв Смаленская вайна) У перагаворах з рас боку удзельнхчалх баярын Ф.1 Шарамецеу х кн АМЛьвоУ, ад Рэчы Паспалпай —
I Я ПалякоУ
каронны канцлер бхекуп Я Задзхк, гетман польны ВКЛ К Радзхвхл х шш Паводле Умоу П м Расхя атрымала г Сяр-пейск х крэпаецх Трубчэуск, Ахтырку х Лебядзш Уладзхслау IV афхцыйна адмо-вхуся ад прэтэнзхй на рас трон 1 абавя-зауся вярнуць арыгхнал крыжацалаваль-нага затсу маскоусюх баяр 1610 аб яго выбраннх рус царом Баю дамовхлхея вывеецх войсю з захопленых тэрыторый х абмяняцца палоннымх без выкупу х затрымю
Лт Поршнев БФ На путях к Поля-новскому миру 1634 г // Международные отношения Политика Дипломатия XVI—XX в М , 1964
ПАЛЙНЕ (ад стараж -слав поле), 1) ус-ходнеславянскае племянное аб’яднанне, якое жыло на берагах Дняпра ад Любеча да Роднх, а таксама па нхжнхм цячэннх Рост, Сулы, Стугны, Цецерава, 1рпеня, Дзясны 1 Прыпяцх Палянская зямля суседнхчала з тар драулян, радзг-М1чау, дрыгавгчоу, севяран Тут праходзху гандл шлях *з варагау у грэкг» У 9 ст П трапшх пад уладу Хазарскага каганата, плацхлх яму даншу У 880-я г землх П захашу наугародсю кн Алег х яны стал! ядром Стараж -рус дзяржавы (Ki-еускай Руа) Буйнейшыя гарады КхеУ, Пераяслау, Вышгарад, Белгарад, КанеУ I хнш У часы феад раздробленаецх на зямлх П узнхклх самастойныя KieycKae княства, Чарюгаускае княства, Перая-слаУскае х хнш Апошнх раз у летатсах назва «П » згадвалася пад 944 2) Заход-неславянскае племянное аб’яднанне У басейне р Варта У 8—10 ст 3 П пахо-дзщь дынастыя Пястау, якая аб’яднала пад сваей уладай у канцы 10 ст у Велх-капольскую дзяржаву усе польсюя землх Першы правхцель П — Мешка I [960—992] Племянная назва П стала асновай для этнонхма усей польскай на-роднаецх
ПА1ЯНЫ, веска у Жупрансюм с/с Аш-мянскага р-на Каля аутадарогх Ашмя-ны—Астравец (2 км) За 7 км на Пн ад Ашмян, 13 км ад чыг ст Гудагай, 220 ж , 91 двор (1998)
Вядома з 16 ст як маентак у Ашмянсюм пав ВКЛ 3 1750 уласнасць Янкоу-
сюх 7 5 1794 каля П у час паустання 1794 адбылася бхтва памхж паустанцамх (камандзхр дывхзи Я Ясхнсю) х царскхм войскам (камандзхр атрада Дзееу) 3 1795 у Рас хмперьп, у Ашмянсюм пав Вхленскай губ (у 1797—1801 у ЛхтоУ-скай губ ) У 1864 цэнтр волаецх, у весцы 80 рэвхзекхх душ, нар вучылипча х бровар, у фальварку 25 рэвхзекхх душ У 1886 у весцы 175 ж, 26 двароу, нар ву-чылхшча, каталхцкая каплхца, шынок У 1905 у П 292 ж У 1920—22 у складзе Сярэдняй Лтвы, з 1922 у складзе Польшчы 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета у Ашмянсюм р-не 3 1988 у Жупрансюм с/с, у складзе калгаса «Маяк» Базавая школа, клуб, фельч -аку-шэрсю пункт, аддз сувязх, магазхн Помнхк землякам, яюя загхнулх У Вял Айч вайну Радзхма польскага паэта, историка I публхцыста Ч Янкоускага
Валянщна Вталёва
«ПАМЁНТН1К НАУКОВО-ЛГГЭРАЦ-К1» (« Pami tjtmk naukowo-literackx», «На-вукова-лхтаратурны дзеннхк»), лхтара-турна-мастацю альманах радыкальна-дэмакр юрунку Выдавауся у 1849—50 у Вхльнх на польскай мове Р Падбярэс-кш Выйшлх 2 т У 6 кипах Падзяляу эстэт погляди В Р Бялхнскага i натуральней школы, крытыкавау ням щэа-лхет фхласофхю за адарванасць ад жыцця Разам з тым сцвярджау прынцыпы рамантызму, генетычна звязанага з ням рамантычнай думкай х фхласофхяй Г Гегеля Змяшчау творы ААдынца, Ю Га-райна, Э Жалхгоускага, Ю Корсака, У Сыракомлх I шш ураджэнцау Беларусх Абвхнавачаны У распаУсюджваннх «варожага Ураду духу» х забаронены
Уладзишр Мархель
ПАМЕСЦЕ, форма феад зямельнага Уладання У Расп, пры яюм уладальнхк абавязаны несщ ваенную цх хнш службу дзяржаве Пашырана У 15 — пач 18 ст Масавая раздача П феадалам пачата У канцы 15 ст у НаУгародскай х шш землях У 16 ст колькасць П паболь-шала у вынхку разданы зямель, канфхе-каваных у баяр х манастыроу, а таксама дварцовых I чарнасошных зямель Юрыд статус П вызначаны Судзебнх-кам 1497 Уладальнхю П — памешчык/, або дваране, былх асн апорай дзярж улады у барацьбе з рэшткамх феад раздробленаецх У адрозненне ад вотчыны П давалхея дваранам на пэуны час, уладальнхк не мог яго прадаць, пера-даць па спадчыне 3 ростам палхт зна-чэння дваранства як прывхлеяванага саслоуя з сярэдзшы 16 ст пачауся працэс юрыд зблхжэння П I вотчыны па-мешчыкх атрымалх права перадаваць П У спадчыну I распараджацца imi Пасля Указа Пятра I аб адзшаспадчыннасцх (1714) П злхлхея з вотчынамх У адзшы вхд зямёльнай уласнасцх феадалау — «нерухомую маемасць» (маентак) У 18 — пач 20 ст тэрмхн «П » УжываУся як адна з назвау маенткау буйных зем-
„ 396
11 ПАМЕШЧЫК1
ле^ладальшкау (гл Землеуладанне) Л1К-вщаваны Кастр рэвалюцыяй 1917
У Беларус! першыя звесткд пра раздачу зямл! пры Умовах службы адносяцца да сярэдзшы 13 ст Паняцце «П » у сэнсе «зямельная маемасць» ужывалася рэдка Зямельныя уладанш («имения»), яюя феадалы-васалы атрымлшалг ад вял князя щ паноу за ваен 1 шш службу, называлюя «данша» або «выслуга» Земл1 давалjcя у часовае («дачас-нае») 1 у пастаяннае («вячыстае») ула-данне 3 павелмэннем палгт рол! шляхты 1 аслабленнем улады вял князя У 15—16 ст адбываУся працэс перачтва-рэння дачасных дан1н у вотчыны, яюя стал! пануючай формай феад зямель-най уласнасщ Да сярэдзшы 16 ст большасць зямельнага фонду ВКЛ стала уласнасцю шляхты Неабмежаваныя правы шляхты на маентю замацаваны шэрагам прывшеяу, а таксама Статутам! ВКЛ 1529, 1566, 1588
Лип Довнар-Запольский М Государственное хозяйство Великого княжества
Литовского при Ягеллонах Т 1 Киев, 1901, Козловский ПГ Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII — первой половине XIX в Мн , 1982, М е л е ш -ко ВИ Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина XVII — XVIII в) Мн, 1975, Пи чет а ВИ История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии Ч 1 Мн, 1927, Спиридонов МФ Закрепощение крестьянства Беларуси (XV—XVI вв ) Мн , 1993
Mixaui Стрыдонау
ПАМЁШЧЫК1, сярэднгя i буйныя зем-леуладальшю у Расп з 15 ст да 1917 3 канца 15 ст за ваенную 1 дзярж службу цар узнагароджвау дваран зямлей (па-месцем), заселенай сялянамг Першыя 2 стагоддз! ix землеуладанне было умоу-ньгм, давалася на час службы без права продажу 1 перадачы у спадчыну Паводле Указа аб адзшаспадчыннасщ (1714) памесце прыраУнавана да вотчыны на правах спадчыны, як «нерухомая маемасць» У адпаведнасш з Манифестам аб вольнасцг дваранства (1762) П был! поунасцю вызвалены ад абавязковай службы, пачалт выконваць палщэйска-адм функцы! У сватх маентках, афщый-на карыстацца манапольным правам на валоданне населенымг землям! «нерухо-мых маемасцей» Па меры развщця та-варна-грашовых адносш П павял1чвал1 колькасць ворнай зямлт за кошт памян-шэння зямельных надзелау сялян Па 10-й рэвгзц 1859 на Беларуш было 9072 П , яны мел! 1 146 712 прыгонных сялян мужчынскага полу 3 ix дробныя П (да 100 душ на уладальнгка) складалг 73,3% 1 в ал од ал I 16,5% прыгонных, буйныя П (больш за 500 душ) складатп 4,2%, але мел1 44,4% прыгонных У бел -Л1т губернях у канцы 1850-х г пан-шчыну выконвал! 92,3% прыгонных 3 сярэдзшы 19 ст П усе часцей закладалг У крэдыт сялян сваи маенткау, у 1856 на Беларусг было закладзена 56,5% сялян Пасля адмены прыгоннага права У
1861 гал паказчыкам эканам замож-насщ П стала зямельная Уласнасць Пры кашталгзме права набыць зямлю ва Уласнасць атрымал! усе саслоут, таму працэнт дваранскай зямлг памяншауся у 1861 ен складаУ 95%, у 1875—73,5, у 1887—65,9, у 1900—52,9, у 1907—44% У бел губернях гэты працэс адбываУся больш павольна, таму што з-за антыра-шйскай настроенасщ шляхты царсю закон 1865 забарашУ палякам набываць зямлю у Зах крат У складзе П з’явипся прадстауниа розных сац слаеу У 1905 па 50 губернях еУрап Раен з 27 834 буйных зямельных уладанняу у прыватнай уласнасщ П розных саслоуяу было у працэнтах з дваран — 65, з духоуных асоб — 0,3, з купцоу i ганаровых трама-
Керамиса паморскай культуры
дзян — 17, з мяшчан — 4,3, з сялян — 10,7, шшых саслоуяу — 2,3, замежных' падданых — 0,4 П лжш.чаваны "я кастр 1917 я
Лип Ковальченко ИД Русское крепостное крестьянство в первой половине XIX в М , 1967, Липинский ЛП Рей питие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии (II половина XIX в) Мн , 1971
Ваалъ Мыавана}.
ПАМШАЛЬШК, гл Стодзш
ПАМ1НК1, абрады ушанавання памящ памерлага чалавека, звязаны з кулыпая продкау 1 верай у замапльнае юнаваине. Звычайна адбывалгся У доме, дзе памер чалавек, адразу пасля пахавання 1 У на-ступныя пасля смерщ дш 3-1 (трацшы), 9-ы (дзевяшны), зрэдку 20-ы (паусара чыны), 40-ы (сарачыны), паутодю Цыкл П па нябожчыку завяршауся га давшай яго смерщ Затым цшп агуль-ныя П па ушх памерлых родзшах — дзяды На першыя П запрашалася уся радня г Удзельнгю пахавання, на на ступныя — 6Л13К1Я сваяю На П магл: прысутнтчаць свяшчэннгк, старцы У правядзеннг П назгралгея i язычнщюя элементы (галашэнш), i хрысцинсюя (чытанне малпвау, запальванне свечах) Жалобны стол пачынауся звычайна з куцщ або кануна, яю кожны брау з агульнай micki па тры лыжю У залежнасщ ад мясц традыцый юнавалг розныя рытуальныя стравы клецю, боб гарачы хлеб, яю трэба было разрываць рукамт, 1 шш Ужывалася на П i гарэл ка Асобную чарку, як i талерку з ядою, ставил дли нябожчыка, каб душа яго, пачаставаУшыся, у наступным спрыяла тым, хто застауся пасля яго у хаце i на гаспадарцы Акрамя жалобнага стала У хаце, П праводзиися на моплках У наступны дзень пасля пахавання блики наш «будзщь нябожчыка» на яго маплу, дзе падпраУлялг насып, памшалг, галаш Л1 Месцамг захавалюя таюя памшаль-ныя звычаг, як прыкладзшы У гэты дзень упарадкоувал! маплу — абкладва-Л1 яе дзернам, ставил крыж Тое ж рабг Л1 1 У шшыя поры года — на радаунщу (на болыпасщ тэр Беларусг) i напярэ дадн1 семух1 (на У Беларусг) Трэды цыйны абрад П захоуваецца i у наш час Уладзтпр Baiuetn
ПАМ ОРСКАЯ КУЛЬТУРА, культу ра тваравых урна у, усходне паморская культура, культу ра падклешавых пахаванняу, вейхерауска-краташынская культура, археалапчная культура плямен, яюя У 7—2 ст да н э насялял! тэр Польшчы, ПдЗ Беларуш г ПнЗ Ук рашы Падзяляецца на 3 этапы 7 — ся-рэдзша 6 ст , сярэдзша 6—5 ст , 4—2 ст да н э На тэр Беларусг яе помнна маюць перыферыйны характар i дату-юцца 4—2 ст да н э Прадстаулены неумацаваным! паселппчамг 1 бескур-ганным! мопльнжам! з абрадам трупа-спалення Асн даследчыю Ю У Куха-рэнка, В Б Н1К1Шна-Караткев1Ч, В С Вяр гей 1 1НШ На Бел Палессг зафтксавана каля 20 пункгау з матэрыялам! П к Се-Л1шчы размяшчалгея паблшу рэк 1 азер,
забудоувалюя невял паузямляикамд i наземным! жытлам! слупавой канструк-ЦЫ1 Рэштю наземнага жытла прамаву-гольнай формы пл 18 м2 выявлены на паселтшчы Кустчы (Агароднтю) у Камя-нещам р-не на беразе р Лясная У якасщ падмурка у пабудове выкарыста-ны камяньвалуны, на пясчанай падлозе размяшчалюя 2 агшшчы, складзеныя з камення На Беларус!, на тэр ад Зах Буда да р Льва, адкрыта 8 мопльнткау Пк (каля весак Скорб1чы, Трасцянща, Ратайчыцы, Камень, Аздамтчы, гарадоу Драпчын 1 Пшск), на яюх выяУлена ад 1 да 5 пахаванняу Яны прадстаУлены 3 тылам! — падклешавыя, урнавыя 1 ям-ныя Нябожчыкау спальвал! па-за ме-жам! мопльшка, рэштю спалення ссылал! на дно ямю або змяшчал! у глшя-най урне, у шэрагу выпадкаУ урну накрывал! зверху вял гаршком—клешам У маплы ставни разнастайны посуд, клал! побытавыя рэчы i упрыгожанн! жалезныя i бронзавыя ф1булы раннела-тэнскай схемы, сптральныя бранзалеты, хольцы, каменный i шкляныя пацерю Асн маса знаходак — ляпны посуд (таустасценныя гаршю з бугрыстай 1 шурпатай паверхняй, глянцаваныя мтс-кт, збаны, вазы, накрыую, кубю, пад-стаую) Насельнштва займалася земля-робствам 1 жывелагадоуляй, чорнай i каляровай металурпяй, ганчарствам i шш Пк мела псопэтщчны характар' Ёсць меркаванн! пра Уваходжанне яе у склад праславян
Лт Czopek S Pohidmowo-wschodma strefa kultury pomoiskiej Rzeszdw, 1992, Кухаре н к о ЮВ Памятники поморской культуры в Белоруссии и иа Украине // Сов археология 1965 N° 1, Верг ей ВС Западный ареал милоградской культуры // Гют археал зб Мн , 1995 N» 7
Валянцша Вяргей
ПАМЯТНАЕ, у ВКЛ плата суду за вый-граную справу, працэс Незалежна ад значнасщ выйгрышу, яго грашовай сумы 1 колькасщ УдзельшкаУ, на карысць яюх вырашана справа, паводле Статута ВКЛ 1588 П раУнялася 4 грошам ад кожнага Неабходна было плащць П пры сведчанн! судом здзелак аб набыц-щ нерухомай маемасщ Напр, асоба, якая атрымлшала маентак, павшна была плащць суддзт 4 грошы, падсудку — 1 грошы За вытеку з юпп дакумента аб гэтай здзелцы i прыкладанне да яго начата плата спаганялася асобна
ПАМЯТНЫЯ КН1ЖК1 ГУБЕРНЯУ афщ урадавыя выданш, што выходзиц у большасц! губерняу Растйскай тмперьц на рус мове Часам выдавалтся па зву-жанай праграме («Адрас-каляндар гу-берш», «Адрас каляндар i наведанная кипа», «Памятная книжка i каляндар») Мэта выданняу — публткаваць звестю для рознабаковага вывучэння губернт ВыдаУны — губернски стат к-ты 3 I860 «Пкг» выходами у Вщебскай, Гродзенскай i Мшскай, з 1861 — у Маплеускай губ Мелг раздзелы адрас-ка-ляндар з пералткам губернски i павятовых урадавых i грамадсюх устаноу i ix супрапоушкау, звестю пра адм падзел,
тюшту, тэлеграф, шляхт зносш, ф-ю i з-ды, навуч установы, музе!, б-ю, кнт-гарнт 1 друкарш на тэр губернт, статыс-тычны (тут друкавалюя звестю па с -г, дэматрафтчнай, гандл, эканам статыс-тыцы губерняу) У лтт-навук раздзеле друкавалюя архтуныя матэрыялы, птецо-выя 1 плацежныя кнш, летапюы гарадоу, артыкулы Па мясц псторыт, экано-мтцы, этнаграфц, фальклоры, бтяграфц i некралоп мясц дзеячау У памятнай кнтзе па Вщебскай губ былт змешчаны працы «Вщебск пстарычны нарыс» (1864) 1 «Пра ктрмашы Вщебскай губернт» (1867) А М СемянтоУскага, «Гтста-рычны лес Вщебскай губернт з канца 12 да пачатку 16 ст» (1866—67) П Дружы-лоускага, «Пра народныя святы Себеж-скага павета» (1867) Ф Сярэбранткава, «Беларусюя загадкт» (1898) М Я Нтюфа-роускага, у кнтзе па Гродзенскай губ — «Абрады т звычат заходнярусюх сялян» (1869) М А Дзмпрыева, «Нарыс дамаш-няга жыцця 1 нораваУ вышэйшых сас-лоуяу у Лггве У 16 i 17 ст » (1869), «Нарыс псторыт горада Гродна, складзены на аснове друкаваных крынтц» (1890) Я Ф Арлоускага, па Маплеускай губ — «Хрониса губерш за апошняе дзесяцт-годдзе» (1907), па Мшскай губ — «На-татю пра плямены Мшскай губернт» (1861) I Зяленскага т шш Беларусю ма-тэрыял змяшчал! т памятныя khdkki Вт-ленскай губ
Лт Збралевич ЛИ Местные издания Белоруссии и некоторые вопросы их изучения // Из истории книги, библиотечного дела и библиографии Белоруссии Мн , 1970, Сакольчик АА Дооктябрьская книга на русском языке о Белоруссии (1768—1917 гг) 2 изд Мн, 1976
Jhdain Збралевт
«ПАМЯЦЬ», шматтомнае серыйнае выданне энцыклапедычнага характару пс-торыка-дакументальных хронтк раенау т гарадоу Беларуст Выдаецца паводле пастановы Урада Рэспублтю Беларусь «Аб выданнт у рэспублтцы кнш Памящ», на бел мове (асобныя дакументы i матэрыялы на рус мове) Плануецца вы-даць да 140 тамоу пра кожны раен Беларуст, абласны цэнтр 1 буйны горад Для падрыхгоУю рукапюау створаны раенныя (у гарадах — гарадсюя) камюп, у стварэнн! кнш прымаюць удзел вучоныя 1 краязнауцы Пры Дзяржкамдруку рэспублтю створаны Аргантзац -метадычны цэнтр Выданне пачата выд-вам «Беларуская Энцыклапедыя» тмя П Броукт У 1985 («Памяць Гюторыка-дакументаль-ная хрошка Шумтлшскага раена»), тм жа распрацаваны першыя метадычныя указаннт, да 1998 выдадзена больш за 20 кнтг Над выданнем кнш серыт працуюць усе дзярж выд-вы, на 1 6 1999 выдадзена каля 59 кнш Сярэднт аб’ем кожнага тома 60—65 улткова-выдавец-юх аркушау Кожны том змяшчае да 600 ипострацый, у пач кнтп — калярй-выя Уклейю У кожнай кнтзе У звароце да чытача раскрываецца яе змест i характар, змяшчаецца даведка пра раен (горад), даецца геагр карта 1-ы раздзел «Ад часоу першабытных — 1917» мае падраздзелы «Зямля нашых продкау»
J7 ! Т-»
ПАНАМ АРОУ 11
(археал характарыстыка раена, сто археал помнжаУ), «У складзе Полацкага (ТураУскага, Смаленскага або Чарншау-скага) княства», «У складзе Вялткага княства Лттоускага т Рэчы Паспалггай», «У складзе Растйскай тмперыт» 2-1 раздзел ахоплтвае перыяд з 1917 да 1941 У тм расказваецца пра Устанауленне сав улады, гасп будаунщтва, развщце культуры, асветы, аховы здароУя т шш Змешчаны сшсы ахвяр палтт рэпрэшй, нарысы т Успамшы Цэнтр месца У выданнт прысвечана перыяду Вял Айч вайны, яю мае падраздзелы пачатак вайны, акупацыя т акупац рэжым, падполле т партыз рух, вызваленне, першыя аднауленчыя работы т дапамога фронту, земляю на франтах вайны Змяшчаюцца сшсы вошау Чырв Арми, што запнулт У час абароны т вызвалення раена (горада) т пахаваны на яго тэры-торыт, вошаУ-землякоу, яюя запнул! ш прапалт без вестак, партызан, падполь-шчыкау, удзельнткаУ антыфаш руху, асоб, яюя садзейнтчалт партыз руху i падполлю, членау ix сем'яУ т мтрных жыхароу — ахвяр фаш тэрору Раздзел «1945 — да нашых дзен» уключае падраздзелы «Пасля вызвалення Айчыны», «У М1рнай працы», «Вызначылюя пра-цай», «Яны нарадзтлтся у раене (горадзе)» У раздзеле «Матэрыяльная i духоуная спадчына» змешчаны нарысы пра арх ПОМН1Ю, культавую культуру, этнатрафтю, нар промыслы, фальюгор, музет, мает калектывы Заключны раздзел кнтп «3 псторыт населеных пун-ктау» нагадвае маленькую энцыклапе-дыю нас пунктау раена, у тл т тых, што перасталт юнаваць Нарысы па раз-дзелах т падраздзелах падмацоуваюцца вытрымкамт з пюьмовых помнгкау ле-тапюных звестак, дакументау, тнвента-роу, дыярыушаУ, радаводау знакамттых асоб, дзярж указау, распараджэнняу, старадрукау, успамшаУ вядомых людзей т шш Храналапчны ахоп падзей г геагр дэталевасць асвятляемых рэпенау ста-вяць гэтае выданне у лтк унткальных, якое не мае аналагаУ у айч кншавыдан-нт Кнтп «П » становяцца важнымт кры-нщамт патрыят выхавання i абуджэння пет памяцт, грамадзянскай годнаецт, вучаць любщь свой край, сваю Радзтму
Соф1я Самуэль
НАНАМАРОУ Сяргей Аляксеевтч [18(31) 12 1908, в МткалаеУка Гомель-скага пав , цяпер у Буда-КашалеУсюм р-не — 17 10 1968], Герой Сав Саюза (1945) 3 1932 у НКУС, з 1939 у Чырв Армц У Вял Айч вайну з чэрв 1941 на Зах, Паун-Зах, Брансюм, Бел, 1-м Укр, 3-м 1 1-м Прыбалт, 1-м Бел франтах Старшы ад’ютант стралк ба-тальена капттан П вызначыуся У баях у час прарыву абароны ворага у Польшчы т Уступлення сав войск на тэр Германн распрацавау план бою, забяспечыу сувязь батальена з шш падраздзялення-М1 Да 1946 у Сав Армп, потым на гасп рабоце У Рагачоусюм р-не
398
ПАНАМАРЭНКА
ПАНАМАРЭНКА Панцеляймон Кан-дратавн [27 7(9 8) 1902, хутар ШалкоУ-ск1 Беларэчанскага р-на Краснадарскага краю, Райя — 18 1 1984], савецю парт 1 дзярж дзеяч, адзш з арганватарау i ю-раушкоу парт падполля i партыз руху у Вял Айч вайну Ген-лейт (1943) Скончыу Маск ш-т мк чыг транспар-ту (1932) У 1918, 1932—36 у Чырв Арми 3 1919 рабочы на нафтапромыслах 1 чыгунцы 3 1922 на камсам рабоце 3 1936 ва Усесаюзным элекгратэхн ш-це 3 1937 у апараце ЦК ВКП(б) шструк-тар, нам заг аддзела ктруючых партор-ганау У 1938—-Al 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б, адначасова з вер 1939 чл ваен Савета Зах ваен акруп У Вял Айч вайну чл ваен саветау Зах, Цэнтр, Бранскага франтоу У 1942—44 нач Цэнтралънага штаба партызанскага руху пры Старцы Вярх Галоунакаманда-вання Адзш з распрацоушчыкау i ю-раунш аперацы! «рэйкавая война» У 1944 — вер 1948 Старшыня СНК (з 1946 Савет Мшютрау) БССР У 1948— 53 сакратар ЦК ВКП(б), адначасова у 1950—53 мшютр нарыхтовак СССР У 1953—54 мшютр культуры СССР У 1954—55 1-ы сакратар ЦК КП Казахстана 3 1955 надзвычайны 1 паунамоц-ны пасол СССР у ПНР, з 1957 у 1нды1 1 Непале, з 1959 у Нщэрландах У 1961—62 прадстаунж СССР у Мгжнар агенцтве па атамнай энергп у Вене У 1965—78 на выкладчыцкай рабоце у 1н-це грамадсюх навук пры ЦК КПСС Чл ЦК КП(б)Б у 1938—49, Бюро ЦК КП(б)Б у 1938—48 Чл ЦК КПСС у 1939—61, Прэзщыума ЦК КПСС з 1952, канд у чл Прэзщыума ЦК КПСС у 1953—56 Дэп ВС БССР у 1938—51, ВС СССР у 1940—58
У Беларуш П пачау сваю дзейнасць у разгар масавых палп рэпрэсгй Давау згоду на арышт i асуджэнне дзярж 1 парт работнгкау БССР 3 пач 1939 удзельшчау у выкрыцш кзраушкоу НКУС БССР, абвшавачаных у грубых парушэннях рэв законнасц! i злоужы-ваннях уладай У першыя пасляваен гады шмат зраб1У для аднаулення i развщця разбуранай вайной нар гаспадар-К1 Беларуш П — даследчык псторьп партыз руху 1 падп барацьбы У Вял Айч вайну
Те Першая гадавша вызвалення Беларус! ад нямецка-фашысцюх захопшкау Мн , 1945, Трыццаць год Савецкай улады у Бела-pyci 2 выд Мн, 1948, Рельсовая война // Неман 1974 № 3—5, Вместе с народом // Партийное подполье в Белоруссии, 1941— 1944 Страницы воспоминаний Минская обл и Минск Мн , 1984, Всенародная борьба в тылу немецко-фашистских захватчиков 1941—1944 М , 1986, События моей жизни // Неман 1992 Xs 3-4
Jlim Жуков ГК Воспоминания и размышления Г 1—3 10 изд М , 1990, Ма -чульский PH Вечный огонь 3 изд Мн , 1978, Яго ж На огненной земле Мн , 1983, Козлов ВИ Верен до конца 2 изд М , 1973, Рокоссовский КК Солдатский долг 2 изд М , 1972 Калинин ПЗ
П К Паиамарэика
Партизанская республика 3 изд Мн , 1973, Ковалев АФ Колокол мой — правда Мн , 1989 Расщслау Платова))
ПАНЕГ1РЫК (грэч panegynkos logos усенародная прамова), даун! лггаратур-ны жанр — хвалебная прамова Адзш з першых помнжау бел панепрычнай прозы — «Похвала Bimaymy» (1420-я г) У 16—17 ст П 1снавау у форме эшкграмы — рытарычна-вобразным ус-лаУленн1 магнацюх гербау (А Рымшы на гербы Л Сапеп i Ф Скумша, Л Мамош-ча на герб Сапеп, невяд аутара на герб Б Апнскага i шш ) 3 сярэдзшы 17 ст на Беларуш 1 Украше пашырылася дэк-ламацыя — рытарычны хвалебны твор, што услауляу нейкую падзею ц! асобу i выконвауся публшна (дэкламацьп Ф Угчыцкага, 11яУлев1ча i перш за усе Сшяона Полацкага — «Метры», «Вершы на шчаслгвае вяртанне лттасшвага цара з-пад Рып», «Вшшаванне з выпадку, што узяты Дэрпт») У шыроюм сэн-се П — любы твор хвалебнага характеру (напр , С Буднага князям Радзгвшам з пагоды выдання У Нясвгжскай друкар-ш бел кин — у яго «Катэх131се», 1562, верш Я К Пашкевгча «Полска квпнет лациною », 1621, прысвечаны роднаму слову) У 19 ст У сувяз! з агульнай дэ-
С А Панамаро?
макратызацыяй л-ры П як жанр лш Слова «П » стала ужывацца пераважна 1 1ран1чным сэнсе
Jhm Саверчанка IB Старажыгм паэз1я Беларуш XVI — першая палова XVII ст Мн , 1992 Вячаслау Рагойша
ПАН13Н1К Сяргей Сцяпанавн (nctji Сяргей II а п а р, н 10 5 1942 в Бабышю MiepcKara р-на Вщебскай вобл), паэт, перакладчык Окончи Маплеускае мед вучылипча (1962), ф 1 журналютыю ЛьвоУскага вышэйшага ваенна-пал1Т вучылгшча (1967) Праш вау фельчарам У 1967—76 ваенны жур налит 3 1977 працавау у газ «Вячзрю Мшск», з 1980 — на Дзяржтэлералпе БССР, з 1982 — у выд-ве «Юнацгва» J 1992 — у Нац навук -асв цэнтры м Ф Скарыны 3 1996 вучоны сакра 1 ар Ли музея Я Купалы Друкуецца з 19Э_ ВыдаУ зборнгк! вершау «Кастры Купа.1*; ля» (1967), «А шсар земсю » (1995) Й шш У юнгах «Пасля вогненных Я сак » (1980), «Брашслава» (1985), «Арч вейская трагедия» (1992) лес вязняуСа^ ласпшскага лагера смерщ Даследуд бел -чэшскгя, бел -лат , бел -укр пег 1 культ сувяз! Перакладае паэзпо з роз ных моу Укладальнж штогоднжа пег л-ры «Бацькаушчына» (з 1992)
Jhm Рагойша В Кастрам купали —и палымнець // Маладосць 1968 № 1, Марм ц 1 н о в 1 ч А Ран1ца у вайсковым стра! Там жа 1973 N" 3, Рагул я А На жывуЧ||| нашай мяжы // Л1М 1982 26 лютап
Алесь КарлюкевгП
ПАН1Н Миага 1ванав1ч [18(29)9 17% г Данциг — 31 3(11 4) 1783], раейокг дзярж дзеяч, граф У 1747 пасланшк у Дани, у 1748—60 — у Швецы!, дзе пра-' нжея сгмпатыям! да канстытуцыйнай/ манархп У 1760—73 выхавацель вял., кн Паула Пятровща (будучи гмперагар Павел I) Удзельннау ва узвядзенш на трон Кацярыны II (1762), хоць бачыуяе толыа рэгентшай пры Пауле 3 кастр 1763 юраунж Калепт замежных спрау РаспрацаваУ i актыуна праводз1у план «Пауночнага акорду» — саюзу Расп, Прусн, Дани, Швецы!, Англи i Рэчы Паспалпай супраць Францын, Аустрьп i пальянсюх дзяржау У рэчышчы гэтага плана 1 з мэтай забяспечыць пераважны уплыу Расп у справах Рэчы Паспалпай склау праекг стварэння дысщэнцкя канфедэрацый пратэстанцкай Тарун скай 1 пратэстанцка-праваслаунай Слуц кай канфедэрацыг 1767 Акупацыя Ау стрыяй у 1769 частю Польшчы пахавала щэю паун саюзу П пачау рыхтаваш доказы правоу Рас гиперьц на часта тэр Рэчы Паспалпай пры падзеле гэгав дзяржавы памгж АУстрыяй, Прушяй Расшй За дыпламат падрыхтоУку пер шага падзелу Рэчы Паспалтай (1772) П атрымау 22 9(2 10) 1773 ва Уласнасш 7594 сялян (740 двароу) з 68 тыс дзеся цшам! зямл! У Лгснянсюм, Клясцщюм i Ншгчансюм войтаУствах Полацкай пра вшцы! Як масон перадау падараваную маемасць свагм сакратарам, у тл дра матургу Дз I Фанв131ну, яю пад юраУ нштвам П У 1773 склау праекг кансты туцыйнага абмежавання манархи A6bi навачаны У змове на карысць цэсарэв!
399
ПАНС1ЁНЫ
ча, П. пазбаулены ycix пасад i пад нащскам царадворцау (гал. ч. Арловых) у 1781 падау у адстауку.
Лт. Лебедев ПС Графы Никита и Петр Панины. СПб., 1883; Чечулин Н Внешняя политика России в начале царствования Екатерины II. СПб., 1896; Гаврюшкин АВ Граф Никита Панин. Из истории рус дипломатии XVHI в М., 1989.
Яуген Аниичанка
ПАНКОВА Соф!я Сяргееуна [14(27). 9 1902, г. Жыздра Калужскай вобл., Райя — 13.11.1942], дзеяч рэв. руху У Зах. Беларусь Скончыла Маск. йед. ш-т (1926). 3 канца 1926 на падп. рабоце у Зах Беларуст' заг. аддзелау Беластоцкага, Брэсцкага акр., Пшскага гар. к-тау КПЗБ Дэлегат I з’езда КПЗБ (1928). За рэв. дзейнасць 22 10.1928 арыштавана польск. уладам! 1 зняволена. Пасля вызвалення з канца 1931 у Мхнску. Працавала у 1н-це псторыт партьп i рэв. руху, Мшскай школе КПЗБ. 3 канца 1934 сакратар Навагрудскага, Беластоцкага, Гродзенскага акр. к-тау КПЗБ. 30.7.1935 зноу арыштавана, прыгаворана да 12 гадоу турмы У 1939—41 старшыня Беластоцкага гаркома МОП Ра. У Вял. Айч вайну Увосень 1942 перакшута у акутраваны Вщебск, з В.З.Харужай ар-гантзоувала работу патрыят. падполля. 13 11 1942 арыштавана. Закатавана ням. фашыстамт.
Лт Ласкович В.П. Тайными тропами Док повесть Мн., 1974. Вааль JlacKoein.
ПАНКРАТАВА Ганна Ммайлауна (9.2.1897, г. Адэса, Украша — 25 5 1957), рашйсю псторык, дзярж. i грамадсю дзеяч. Акад. АН СССР (1953), акад. АН БССР (1940), правадз. чл. АПН РСФСР (1944). Ганаровы чл. Вен-герскай АН, чл.-кар. Германскай i Ру-мынскай АН. Засл. дз. нав. РСФСР (1943). Скончыла НоварасШск! ун-т (1917, Адэса), 1н-т чырв прафесуры (1925). 3 1925 заг. кафедры псторы! СССР у Маск, ун-це, Акадэми грамад-сюх навук пры ЦК КПСС. У 1939—52 заг сектара i нам. дырэктара 1н-та псторьп АН СССР. Навук. працы па пытаниях псторы! рабочага класа, зах.-еу-рап. пралетарыяту, рэвалюцьл 1905—07 1 Кастр. рэвалюцы!. У 1953—57 гал. рэдактар час. «Вопросы истории». Дзярж. ирамы СССР 1946. Чл. ЦК КПСС у 1952—57. Дэп., чл. Прэзщыума Вярх. Савета СССР 1954—57.
Тв'. Фабзавкомы и профсоюзы в революции 1917 г. М ; Л., 1927, Петербургский «Союз борьбы за освобождение рабочего класса». 2 изд Саратов, 1940; Формирование пролетариата в России (XVII—XVIII вв.). М , 1963
Лт Из истории рабочего класса и революционного движения; Памяти академика AM Панкратовой. М , 1958
ПАНбУ Mixaui Фёдарав1ч [8(21).П. 1901, в. Аучыншкава Невельскага пав. Вщебскай губ., цяпер Пскоуская вобл., Расы — 1'0.5.1979], Герой Сав. Саюза (1945), ген.-лейт. танк, войск (1945). Скончыу Ваен. акадэмда мехашзацьп i матарызацьи (1938), Вышэйшыя акад, курсы пры Ваен. акадэмп Генштаба (1952). У Чырв. Арми з 1919. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Сталшград-
Г.М. Панкратова.
М.Ф. Паноу.
С.С. Панкова
ск!м, Пауд., Брансюм, Бел., 1-м i 2-м Бел. франтах: камандзтр танк, дыв!зп, нам. камандуючага арм!яй, камандзф 1-га гвардз. танк, корпуса. Удзельнж Гомельска-Рэчыцкай, Калшкавщка-Мазырскай, Бел., НараУлянскай, Усх.-Прускай аперацый, вызвалення Бабруй-ска, Мшска. Да 1967 на адказных пасадах у Сав. Армп. Чл. ЦК КПБ у 1956— 59. Дэп. ВС БССР у 1951—59. Ганаровы грамадзянш г Калшкавгчы i Map’ina Горка.
ПАНС1ЁНЫ ЖАНОЧЫЯ, навучальныя установы з агульнаадук. курсам у канцы 16 — сярэдзше 19 ст. На Беларус! яны з’явипся, кал! тут пачал! дзейшчаць жа-ночыя каталщюя манасюя ордэны. Першы жаночы кляштар адкрыты у 1590 бенедыкцшкам! у Нясв1жы на сродю М!калая Радзшша «Сфотю». У 17 ст. жаночыя манасюя абшчыны дзейшчал! у болыпасц! гарадоу Беларуш. Практична пры кожным кляштары дзейшчал! П.ж. Для дзяучынак з незаможных сем’яу яны был! адкрыты пры кляштарах шарытак (сёстры мшасэр-насщ) i фелшыянак. Шляхпянак бацью аддавал! у кляштары вЫтак, бернардз!-нак, бенедыкпшак i сакрамэнтак. Напа-чатку У П.ж. выкладал1Ся толью найб неабходныя прадметы — чытанне, шсь-мо, л!чэнне, рукадзелле, танцы 1 музыка. 3 сярэдзшы 18 ст. выкладанне стала арыентавацца на Францию i яе культуру, панавала i франц, мова выкладання. Спробу манапалЬацьп жаночай адукацы! у Рэчы Паспалпай зрабпп марыя-вггю, манасю ордэн яюх з’яв1Уся тут у 1737. П.ж. марыявп-ак дзейшчал: у Мшску, Мсцюлаве, Слошме, Полацку, Оршы, Вщебску, Гродне, Навагрудку, Мазыры, Пшску, Бабруйску, Краславе 3 1770-х г. пачалося рэфармаванне жаночай асветы. У 1775 Адукацыйная Kojuicia падрыхтавала рэкамендацьп для настау-нщ П.ж. з прыбл!знай вучэбнай прагра-май. Меркавалася стварыць у краше шырокую сетку П.ж. (свецюх i манас-Kix), адначасова уведзена патрабаванне абмежаваць колькасць дзяучынак у кожнай з ix (не больш за 12 асоб). У навуч. курс планавалася уключыць польскую мову, арыфметыку, псторыю, геаграфцо, рэл!гйо, мараль. Але пры ажыццяУленш праекта KaMicin сутык-нулася з цяжкасцям! кантролю за дзейнасцю П.ж. Для гэтага стваралюя жаночыя «Эфараты», куды уваходзип найб адукаваныя жанчыны ваяводствау, яюя павшны был! непасрэдна юраваць гэтай галшой адукацы!. Кам1с!я выдала для выкладчыц шэраг падручшкау, у яюх был! змешчаны метадалапчныя шструк-цьп па асновах выхавання, у т.л. пад-рыхтаваных М.Пракапов!чам. Увахо-джанне бел. зямель у склад Рас. !мперьп не змянша станов!шча з П.ж. Яны пра-цягвал! дзейшчаць практична у кожным горадзе i мястэчку Беларус!. Найб. вядомым! панс!ёнам! был!: вЬцак i ма-
400
ПАНСКАЯ
рыявттак у Вшьш, бенедыктнак у Сло-нше, брыптак у Брэсце, бернардзшак у Гродне, сясцер мгласэрнасш у Асвег т Беластоку, езугтау у Чачэрску (15 наву-чэнак у 1802), марыявттак у Вщебску (20 вучанщ у 1826), Краславе (43 шлях-цянкг 1 8 мяшчанак), Мсцюлаве (11 чал) 1 Полацку Сярод базыльянсюх П ж вылучалюя Аршансю (30 вучанщ у 1802), Втцебсю i Полацю 3 приватных вызначалюя шляхетны пансген паш Са-ранвгль у Полацку (16 дзяучынак у 1826), немца Баэра у Мсщславе (7 дзяУ-чынак) 3 пач 1830-х г пачынаецца ру-щфикацыя бел П ж Пасля задущэння паустання 1830—31 улады павял1 са-праудную вайну за скарачэнне пра-польскхх П ж 1 забарону тх адкрыцця, з 1831 унтяткам забарании наведваць ка-талщюя пансгены Права на гснаванне захавал! толью тыя панс1ены, дзе ведан-не рус мовы было на высоки узроунг i большасць прадметау выкладалася па рус падручнгках Вучылгшчныя улады падтрымл1вал1 толью тыя пансгены, яюя заявил пра сваю лаяльнасць да ш-перьи Так, П ж у Мшску, Маплеве, Гродне, Вщебску i Полацку атрымалг статус «узорных» У 1840-я г на Белару-с1 на ix базе пачал! стварацца ш-ты шляхетных дзяучат (найб вядомыя у Маплеве 1 Беластоку) У 2-й пал 19 — пач 20 ст замест П ж аргашзаваны дзярж 1 прыватныя жаночыя пмназц i прапмназц
Лип Киприанович Г Я К истории женского образования в Западной России Вильна, 1910, Wroczynskr R. Dzieje oswiaty polskrej, 1795—1945 Warszawa, 1987
Андрэй Самуак
ПАНСКАЯ СЛАБАДА У Маскве 1снавала у 17 ст у канцы вул Яюманка каля Крымскага вала, у раене сучасных Баб’егародсюх i М1ронаускага завулкау Мела невял колькасць двароу (накладная лнба не захавалася), дзе пражывалг выхадцы з Рэчы Паспалпай Паводле вошсу 1669, большасць ix належала да афгцэрау маек палкоу «шшаземнага» (рэгулярнага) строю Да канца 17 ст насельнщтва П с страцша сваю нац адметнасць Памяць пра слабаду захоу-валася у назве царквы «М1рона, што У Старых Панех»
Лип Снегирев В Московские слободы М , 1947 Генадзъ Прыбытка
ПАНСЛАВИЗМ, щэйна-палгтычная плынь у 19 — пач 20 ст, якой пры-трымлшалася частка раыйскага г замеж-нага слав грамадства Тэрмшам «П » у розны час абазначал1 вельмг розныя па зместу з’явы 1ДЭ1 слав еднаецг i культ супольнасцг, праекты слав федэрацыг г канфедэрацыг, планы царскай Расц вы-карыстаць нац pyxi слав народау у сва-1Х мэтах 1 гнш Неадназначнасць разумения тэрмша прыводзша да спроб па-дзялщь П на «лгтаратурны» г «палггыч-ны», а апошнг на «дэмакратычны» г «рэакцыйны» 1дэг слав узаемнаецг
Упершыню распрацаваны чэхам ЙДоб-раусюм, славакам П Шафарыкам, хар-ватам Л Гаем, сербам В Караджычам, чарнагорцам П Негашам Ва Умовах чу-жаземнай няволг (аустрыйскай г турэц-кай) аб’яднаучая щэя славян мела на мэце здабыць палп незалежнасць двумя спосабамг з апорай на аб’яднаныя намаганнг прыгнечаных слав народау цг шляхам звароту па дапамогу да адзг-най тады незалежнай г моцнай слав дзяржавы — Расп Тэрмш «П» упершыню Уведзены у палп ужытак у пач 1840-х г шавгнгстычнымг коламг Ау-стрыг г Германн, яюя У ажыуленнг слав руху убачылг пагрозу свагм гегемангец-ктм гмкненням У 2-й пал 19 ст — пач 20 ст гэты тэрмш атрымау распаУсю-джанне як сродак абвшавачання нац рухау слав народау у гмкненнг да ства-рэння «Усеславянскай манархи» цг «Сусветнай Расгйскай гмперыг» Як 1ДЭ-алопя П склауся У Раен у сувязг з пара-жэннем у Крымскай вайне 1853—56 г пад уплывам паустання 1863—64 Рэак-цыя значнай частю рус грамадства на гэтыя падзег найб яскрава адбглася на поглядах М Я Даншеускага, А I Коша-лева, М М Страхава г шш , яюя аб’ек-тыУна сталг гдэолагамг П У аснове гэтай щэалопг ляжала канцэпцыя пра не-абходнасць захавання славянамг сваей самабытнасцг праз утварэнне гмг саюзу слав народау, каб супрацьстаяць нацге-ку пангерманизму Гдэалопя П не была стройнай г завершанай, бо погляды яго прадстаушкоу на слав саюз былг даволг супярэчлгвыя Псторык М П Пагодзш прапанавау тэзге аб перавазе славян над шш народамг г выступау за аб’яднанне славян у адну дзяржаву на чале з Расг-яй, славяназнавец А Ф Ггльфердынг лг-чыу, што у аснове слав еднаецг павшна ляжаць усе лепшае, што выпрацавана гэтымг народамг У гх побыце, мове г культуры Найб поУна г усебакова гдэа-лопю П распрацавау ДаншеУсю у сваей юпзе «Расгя г ЕУропа» (1871) Яго пра ект усеслав федэрацыг на чале з Расгяи г сталщай у Царградзе (Канстанцгнопа-лг) аб’ядноувау 125 млн чал , роднас ных «па духу г крывг» На яго думку, толью так можна было дасягнуць су-свеГнай раунавагг памгж трыма асн сг-ламг Зах Ёуропай, Славянствам г Аме-рыкай, а свет пазбегнуу бы самай вял небяспею — усталявання гегемонп зах культуры Як палгт г грамадсю рух П ахоплгвау частку дзярж (граф М П 1г нацьеу, кн УАЧаркасю г гнш) г ваен (генералы М Р Чарняеу, М Дз Скобелеу Р А ФадзееУ) дзеячау, а таксама гнтэлг генцыю (пгсьменнгкг I С Аксакау, У У Крастоуск.1, паэт Ф I Цютчау, вучо-ныя У I Ламансю, А Ф Мглер г шш ) У Беларусг актыуны удзел у пашырэннг думкг пра неабходнасць слав саюзу на чале з Расгяй, але без Польшчы, якая «страцгла у значнай ступенг свой слав харакгар г належыць Захаду», прымау псторык М В Каяловт Падобныя гдэг падзялялг яго сын публщыст М М Кая-ловгч (гл У арт Каяловгчы), яю пгсаУ пра «пагрозу аУстра-прускага мглгтарыз му», «антыславянсюя падкопы Ватика
на» г «польскую штрыгу», а таксама (> п жэйшыя яго прыхгльнгю (IA.Xamoew П М Жуковы, В В Шчарбщю г шш) Грамадсю рух П падазрона успрымауся ва урадавых колах Расп з-за наяУнасш там моцных прагермансюх настрояу i быу аб’екгам крытыю з боку гпбераль ных г рэв.-дэмакр плыней як рэакдыи ная тэорыя (аднак МАБакунш прана навау гдэю усеслав федэрацыг як эгап да наступнай федэрацыг вольных нароИ даУ) У канцы 19 ст у спрэчках аб рйга вщцг П прымалг удзел К М ЛявонгдеН У С СалаУеу г А А БашмакоУ Рэв ПШи пач 20 ст прывялг да знеслаулення Й.| Некат яго ажыуленне адбылося наги^ рэдаднг 1-й сусв вайны (тзв неаслн вгзм), што было звязана з узмацнейиеп герм экспансгг на У Пад упЛЫъИг Пражскага слав з’езда 1908 у Расп узнгкла Т-ва слав узаемнаецг на чаге г М А Хамяковым, У Л Маклаковым Б А Бобрынскгм Яго аддзяленнг, засна ваныя восенню 1909 у Вгльнг, Мшску г шш гарадах зах губерняу, шмат зрабип для акгывгзацыг слав руху у Беларусг перад «усе узрастаючай германский па грозай славянскаму свету» Асобныя элементы П выкарыстоувалгся рас ура давай прапагандай у час 1-й сусв вай ны Пасля Кастр рэвалюцьп 1917 П сышоу з грамадска-палгт арэны, а У сав ггстарыяграфц тэрмш «П» набыу выключна адмоуны сэнс 1дэг слав ед наецг г Узаемнаецг атрымалг новае ажыуленне у 1990-я г
Лип Данилевский НЯ Россия и Европа 6 изд СПб, 1995, Аксаков ИС Славянский вопрос, 1860—1886 М, 1886 Милюков ПН Разложение славяне фильстъа Данилевский Леонтьев Вл Со ловьев М , 1893, П ы п и н АН Панславизм в прошлом и настоящем СПб , 1913 ВоЛ ков В К К вопросу о происхождении минов «пангерманизм» и «панславизм» /г Славяно-германские культурные связи и отношения М , 1969, «Дранг нах Остен» и на роды Центральной, Восточной и Юго Вос точной Европы, 1871—1918 гг М 1977 Смолин М Панславизм и монархический национализм Александра Башмакова // Мое ква 1998 №5, Черепица ВН МО Ко ялович История жизни и творчества Грод но, 1998, Я г о ж Так ковалось единство 06 отделении О-ва Славянской взаимности в Вильно (1909 г) // Славянский набат 1998 № 26, Павленко ОВ Панславизм // Славяноведение 1998 N° 6
Валерый Чаратца, Валерый Маееу ПАНЦЕЛЯЙМбн [у свеце Раж н о у с к г Павел Стафанавгч, 20 9(2 10) 1867, г Кастрама, Расгя — 30 12 1950], праваслаУны царкоУны дзе яч Беларусг Скончыу ваен -гнж вучы лгшча, духоуныя курсы пры Казанский Духоунай акадэмгг У 1897 прыняу ма наства У 1906—13 настаяцель Маркова манастыра у Вщебску У 1913 пасвячо ны у епгекапа, у 1913—20 вгкарны епге кап дзвгнею У 1920 Маскоускгм патры ярхатам прызначаны епгекапам пгнекгм У 1922 з-за нязгоды з польскгмг Урада вымг «Часовымг правгламт» аб правасл царкве пазбаУлены уладамг кафедры г да 1939 знаходзгУся пад наглядам у розных манастырах Польшчы У 1939—40 пат рыяршы экзарх Заходнгх Беларуст г Ук
401
ПАНЫ
рашы У 1940—41 apxiemcKan гродзен-СК1 у 1941—44 ва умовах ваен акупа-цы1 М1трапал1т mihcki 1 усяе Беларус! У лш 1944 пакшуу Беларусь 1 выехау у Гермашю У 1946 разам з большасцю бел егаскапау, яюя эмпрыравал!, пе-раишоУ пад юрысдыкцыю Рус права-слаунай царквы у замежжы
Лип Мартос А Беларусь в исторической государственной и церковной жизни Мн 1990 С 268—284 Генадзъ Шэйкш
ПАНЦЫР (ад лац pantex жывот), за-сцерагальны даспех стараж 1 сярэдне-вяковага воша для абароны тулава Вы-раблял! П пераважна з метали ных кольцау ш пласцш таушч 0,5—2 мм разнастайнай формы, яюя нашивал! на скураны або тканы кафтан П называл! таксама кальчуп, выкананыя кальчуж-най пляценкай, камбгнацыяй кальчуж-нага палатна са стальным! пласщнам! П вынайдзены у бронзавым веку aci-рыйцам!, яюя рабип доугае да шчыкала-так адзенне з каротюм! рукавам! i нашитым! па усей паверхш бронзавым! лускам! Таюм! П карысталтся У стараж Еппце, Грэцьц 1 сярэдневяковай Еуро-пе На Беларус! лускаватыя П паявшюя У эпоху Кгеускай Pyci 1 называлтся «броням!» У 11 ст паявтлася лускаватая «браня» У 14 ст тэрмтн «браня» замя-няецца словам «даспех», а у 15 ст — «панцыр» Фрагменты П знойдзены пры раскопках Гродзенскага замка 1 га-радзппча Хатомль, у г Мшск, Навагру-дак, Гомель, каля Нясвтжа 3 удаскана-леннем агнястрэльнай збро! П паступова страниц свае значэнне i у 18 ст знгк-Л1 зуым
Лт Гуревич ФД Древний Новогру-док Посад — окольный город Л, 1981, Кирпичников ЛН Военное дело на Руси XIII—XV вв Л , 1976
ПАНЧАНКА П1мен Емяльянавгч [10(23) 8 1917, г Рэвель, цяпер Талш, Эстонгя — 2 4 1995], бел паэт Нар паэт Беларусг (1973) Бацью, бел еяляне, у пошуках заробку выехал! у Прибалтику з роднай в Гедэйю Ашмянскага пав Вшенскай губ У 1920 вярнулюя на Беларусь Пасля заканчэння гадавых пед курсау (1933—34) П з 1935 працавау настаунпсам Казулщкай няпоунай ся-рэдняй школы Кграускага р-на, з 1938 — выкладчыкам у Ктраускай ся-рэдняй школе Адначасова вучыуся за-вочна на фтал ф-це Мшскага пед ш-та У 1939—46 у Чырв Армн Удзельшчау у паходзе у Зах Беларусь (вер 1939) У Вял Айч вайну спец ка-рэспандэнт у армейсюх i франтавых газетах Вершы, фельетоны, прыпеую П змяшчалтся У газ «За свабодную Беларусь», сатыр выданнях «Партизанская дубшка», «Раздавтм фашыецкую гадзт-ну» 1 шш У 1944—45 служыу у 1ране 3 1946 заг аддзела час «Вожык», з 1948 заг аддзела, нам гал рэдактара штоты-дневпеа «Лпаратура i мастацтва» У 1953—58 гал рэдактар альманаха «Советская Отчизна», у 1958—66 — час «Маладосць» 3 1966 сакратар праулен-ня Саюза бел. тсьменшкау 3 1972 на творчай рабоце У 1958 як член дэлега-
П Панчанка
цыг БССР удзельшчау у рабоце XIII се-сп Ген Асамблет ААН Быу членам рады Саюза бел тсьменшкау (з 1990)
Першыя вершы П надрукаваны У альманаху «Ударшю» (1934, № 3) У ранняй творчасш (зб-ю «Упэуненасць», 1938, «Верасневыя сцяп», 1940) адлюс -траваны настрой 1 пачуццт яго пакален-ня — юнацюя рамантычна-узнеслыя парыванш, захапленне прыгажосцю на-вакольнага свету, летуценш маладосш 1 кахання, а таксама трывоп у прадчуван-H1 нарастаючай пагрозы вайны У гады вайны гераиная, часам трапчная ш сатыр паэзтя П падтрымлтвала веру людзей у перамогу, дапамагала выжыць, выстаяць Падрыхтаваны да друку зб вершау «Трывожныя зарнщы» згарэу у час вайны АУтар паэтычных зб-каУ «Дарога вайны» (1943), «Далеюя стан-цЫ1» (1945) Уражаннг ад знаходжания У 1ране сабраны У «1рансюм дзешпку» (1944—47) Суровай памяццю адгрыме-лай вайны, услаУленнем працоунага эн-тузшзму напоУнены вершы У кн «Гара-чыя вятры» (1947), «Присяга» (1949), «За шчасце, за Mip>» (1950), «Шырою свет» (1955) Вышкам паездак за мяжу стал! «Кипа вандраванняу i любое!» (1959), «Нью-Йорксюя малюню» (I960), «Тысяча небаехтлау» (1962), «Ча-тыры кантыненты» (1964) Сведчаннем сапрауднай творчай сталасш з’яуляюцца зб-ю «Пры святле маланак» (1966, Дзярж прэмш Беларусг тмя Я Купалы 1968), «Снежань» (1972), «Крык сойю» (1976), «Вячэрш цягнгк» (1977), «МаУ-клгвая малттва» (1981), «Лясныя вобла-ю» (1985) 1 шш , дзе найб поУна рэалг-завалгея магчымасш творчай асобы, выявился лепшыя рысы таленту П Паэт яскрава выражанага грамадзянска-пуб-лщыст тэмпераменту, глыбока уражлт-вы, па-маладому няурымслтвы ен усе жыцце праця! вау змаганне за маральна-этычную вартасць i грамадзянскую ic насць чалавечай асобы, за нац свядо-масць, мову 1 культуру беларусау 3 сярэдзшы 1980-х г яго творчасць вылуча-ецца публщыст адкрытасцю, трыбун-насцю, вастрыней прамаулення, сатыр пафасам Разам з тым у сватм роздуме
ен застаецца па-ранейшаму глыбока лг-рычным, уражлтвым, чуйным да чужога болю (кн «I вера, 1 вернасць, т веч-насць», 1986, «Горю жолуд», 1988, «Высот бераг», 1993) У пасмяротную кнггу паэзп розных гадоу «Зямля У мяне адна» (1996) увайшла 1 натсаная на франтавых дарогах паэма «Вандраванне У нянавюць», сюраваная супраць фашызму П вядомы г як крытык Артыкулы, эсэ, успамшы пра падзет У лп жыцщ 1 таварышау па паэтычным цэху змешчаны у кн «На паэтычным неба-ехше» (1977) 1 «Высою бераг» Пераклау на бел мову асобныя творы А Мщкевт-ча, М Нагшбеды, Я Райшса, А Суркова, Ф Шылера г шш Лп прэмгя тмя Я Купалы 1959 (за паэму «Патрыятычная песня», 1957), Дзярж прэмш СССР 1981 (за кн вершау «Дзе начуе жаУра-нак», у пер на рус мову, 1979) Гаттаровы акад АН Беларусг (1994) Дэп ВС БССР у 1959—67, 1971—90
Тв 36 тв Т 1—2 Мн, 1959, 36 тв Т 1—3 Мн 1967—71, 36 тв Т 1—4, Мн 1981—83 Избр произведения Т 1—2 М , 1984
Лт Л аз а рук М П1Мен Панчанка Мн , 1959, Б я р о зк1н Р Пгмен Панчанка Мн 1968 Любоу Гарэлис
ПАНШЧЫНА, адработачная р э н т а, дармавая прымусовая праца сялян з уласным! прыладамт працы у гаспадарцы феадала, форма эксплуата-цыт феадальна залежнага сялянства Прадукцыйнасць паншчыннай працы была нтзкая, прадукцыйныя алы развт-валтся марудна На стараж рус землях П пачала складвацца у Кгеускай Руст На Беларуст вядома з 14 ст з канчатко-вым усталяваннем феад уласнасш на зямлю Пашырылася У 15—16 ст , калт склалася фальварковая сютэма (гл Фальварак), якая прывяла да масавага запрыгоньвання сялян Паводле «Уставы на валона» 1557 (гл таксама Балочная памера) за карыстанне валокай зямлт цяглыя еяляне павшны былт працаваць на П 2 днг у тыдзень, выконваць шш феад павшнаецт (талою, звоны), агарод-HiKi за надзел абавязаны былт працаваць на П 1 дзень у тыдзень У 18 ст П складала 4—8 рабочых дзен у тыдзень з 0,5 цяглай валою Пасля адмены пры-гоннага права П факгычна захавалася пад назвай «здолыпчыннай павшнасш» часоваабавязаных сялян На Беларуст пад уплывам паустання 1863—64 скасавана у 1864 У Расп з увядзеннем у 1882 аба-вязковага выкупу П юрыдычна лтквща-вана, але па сутнасц! тснавала да Кастр рэвалюцьп 1917 у выглядзе адработач-най сютэмы (гл Адработкл)
Лт Козловский ПГ Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в Мн , 1974, Похилевич ДЛ Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI—XVIII вв Львов, 1957
ПАНЫ, 1) прадстаУнтю вышэйшых пластоу феадалау у Чэхи г Польшчы у 13—14 ст Лацшсю адпаведнтк у афтц
ПАНЫ
граматах — «barones» У 14—15 ст у Польшчы тэрмш «П » ?се больш замя-няуся тэрмтнам «можнауладцы» або «магнаты» 2) У ВКЛ у 15—16 ст , у час юрыд афармлення шляхецкага саслоуя, другая пасля князеу трупа феадалау, на-шчадкт знатных i заможных баяр, яюя мелт буйныя маентю Тэрмш «II » стала увайшоу у мову акгавых матэрыялау з сярэдзшы 15 ст , хоць рауназначни ла-щнсю тэрмш «бароны» з’явтуся у граматах раней, у канцы 14 ст Землт нале-жалт П паводле вотчыннага права («з полным правам i панствам») У Статутах ВКЛ 1529, 1566 1 1588, потсах войска ВКЛ 1528 1 1567 т шш актах згада-ны розныя групы П Заможнейшымт былт П радныя (паны-рада) — найвы-шэйшая група^ найб буйных духоуных 1 свецюх землеуласнткау, яюя адпаведна сватм дзярж пасадам засядалт у Радзе Вяткага княства Лтюускага П (Панове) харугоуныя — буйныя землеуласш-ю, яюя выходзип на вайну не у складзе павятовай шляхты, а асобна са сватмт атрадамт васалау i пад сватм сцягам (ха-ругвай) Проста II (паняты) — замож-ныя землеуласнтю, яюя у войску выступал! асобнай харугвай, не змешваючыся з шш баярствам (шляхтай) Да сярэдзт-ны 16 ст П радныя т харугоуныя падлягалт не мясц судам, а гаспадарскаму суду або суду велткакняжацюх камтса-рау, яктя выязджалт на месца У 2-й пал 16 ст паны-рада т князт (княжаты) складалт вышэйшую трупу феадалау ВКЛ — магнатау Астатнтя П злился з асн масай шляхецкага саслоуя, якое стала юрыдычна аднастайным
Jhm Леонтович ФИ Бояре и служилые люди в Литовско-Русском государстве // Жури Мин-ва юстиции 1907 № 5, Л а п п о И И Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569—1586) Т 1 СПб, 1901, Грицкевич АП Формирование феодального сословия в Великом княжестве Лиговском и его правовые основы (XV—XVI) // Первый Литовский Статут 1529 г Вильнюс, 1982 Анатоль Грыцкевш
ПАНЫ-РАДА гл у арт Рада Вялмага княства Лтгоускага
ПАНЬКЙУ Мткола (12 61911, г Лю-цын, цяпер г Лудза, Латвтя — 7 1 1995), бел дзеяч у эмтграцыт Вучыуся у Дзвшскай дзярж бел пмназтт У якасщ сувязнога бел эсэрау займауся перавозкай лтстовак г перыяд выдан-няу У 1926 арыштаваны латвтйсюмт уладамт г асуджаны на 5 гадоу турмы Пасля вызвалення веу прапагандыс-цкую работу сярод сял моладзт, супра-цоунтчау у бел перыяд друку Латвы т Зах Беларуст У час акупацыт Беларуст ням фашыстамт працавау шструктарам на чыгунцы 3 1944 у Германн Засна-вальннс т юраутпк Бел бтблтягр службы (снеж 1946, лагер для перамешчаных асоб у Ольдэнбургу) Збтрау г апрацоу-вау бел эмтгранцюя выданш, што вы-ходзтлт пасля 2-й сусв вайны, склада?
В П Павющч
«Слоунтк замежных ело? беларускай мовы» У 1951 пераеха? у ЗША 3 1952 старшыня Саюза бел журналтстау у ЗША Адзш са старшынь Крывщкага (Беларускага) навуковага таварыства тмя Праншша Скарыны Аутар «Па-казьнтка беларусктх выдання? на чужы-не за 1945—50 гг» (Нью-Йорк, 1952), даведнткау «Хто есць хто на эмтграцыт», «Мартыралопя беларускага народа», «Беларуская прэса на эмтграцыт» Боль шасць прац П засталася у рукатсе
Анфка Ляднева
ПАНКЬЦШ Вячаслау Паулавтч [н 10 4 1932, в Осауцы Пружанскага пав Палескага ваяв , цяпер Бярозаусю р-н Брэсцкай вобл ], бел псторык Д-р пет н (1991) Скончыу БДУ (1956) 3 1962 у 1н-це псторыт Нац АН Беларуст Да следуе агр псторыю Беларуст 2-й пал 19 — пач 20 ст праблемы развщця прадукцыйных стл т пазямельных адносш у весцы, дэмаграфтт т сац структуры сельскага насельнщтва, фармтравання с -г пралетарыяту т сял буржуазн Адзш з аутарау «Эканамтчнай псторыт БССР» (1969), «Гтсторыт Беларускай ССР» (т 2, 1972), «Гтсторыт рабочага класа Беларускай ССР» (т 1, 1984)
Тв Из истории формирования пролетариата Белоруссии, 1861—1914 гг Мн , 1969, Социально-экон омическое развитие белорус ской деревни в 1861—1900 гг Мн , 1990 На емный труд в сельском хозяйстве Беларуси 1861—1914 гг Мн , 1996, К вопросу о развитии отходничества в Белоруссии (1861—1914 гг) // Ежегодник по аграрной истории Вос точной Европы 1863 г Вильнюс, 1965, Dobra ziemskie па Bialorusi w drugiej poiowie XIX wieku // Zapiski historyczne Tdrun, 1978 T 43 z 4 Петр Петрыкау
ПАНЯМбнНЕ, историка-этнаграфтч-ны рэпен на 3 Беларуст Уключае бас Немана т Вит, на У распасцтраецца да воз Нарач т Налтбоцкай пушчы, на Пд — да вярхоуяу Нарава, Ясельды т далей цераз Бярозу на Пд ад 1вацэвтч, на Пн ад Ганцавтч у раен Баранавтч Гтст назва краю Лггва, а мясц бел на сельнщгва лгтвшы захоувалтся у нар традыцыт да пач 20 ст (тых, што жылт на Пд ад лттвтна?, наз палешукам1) У канцы 1 — пач 2-га тыс славяне (кры-
вгчы, дрыгав1чы, волыняне, мазаушане) i балты (яцвягц аукштайты т, магтыма уласна лтва) пражывалт у П цераспа лосна, у 13 ст этнтчны склад nanojii.j-ся перасяленцамт са стараж Прустт, Ма-зови, Жэмайцп, яюя зведалт arps-cuo Тэутонскага ордэна, а таксама за коти мтграцыт з Пд, якая узмацнтлася паси мангола-татарскай навалы У вышку узаемадзеяння т стмбтезу розных эпичных плыней тут склауся асобны рэпя-нальны тыл культуры на слав аснэве П стала адным з самых багатых т густа-населеных рэпенау усх -слав свету 1 ядром утварэння ВКЛ У 17—18 ст побач з назвай «Лггва» У птсьмовых крынщ > > дачыненнт да П ужывауся тэрмш «Черная Русь» (раней так наз розныя ранены Паун Руст) Пасля Любмнскай ун« 1569 г царк Брэсцкай уни 1596 узмац нтуся каталтцкт уплыу г палантзацыя краю Аднак пераважная маса мясц ка талщкага насельнщтва, што адностла сябе да палякау, па-ранейшаму размау ляла на бел мове Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалгтай (1795) П увайшло у склад Рас тмперыт Тут былт створаны Лтоуская губерня (1797—1801), потым Виенская губерня г Гродзенская губерня Да «Уставы на валокг» 1557 у П перава жалт невял весю з вольнай (бессютэм най) забудовай, у вышку рэформы узнткла шмат новых весак вултчнага ты пу («устауныя весю»), яктя размяшчалт ся на адкрытай мясцовасщ уздоуж да рог г гандл трактау, паблтзу рэк г азер Весю дзярж сялян (апошнтя напярэ даднт сял рэформы 1861 складалт трэ цюю частку насельнщтва) былт лепш уладкаваныя, у тх значна раней курныя хаты былт заменены «белым!» Людзт свабоднага саслоуя пражывалт у ваколт цах, засценках, фальварках, назвы яктх часта супадалт з прозвтшчамт жыхаро? асаблтва шмат спадчынных маенткау дробнай шляхты было на тэр Ашмян скага т Лтдскага пав Значнае развщце саматужнай прам-сщ г гандлю павыша ла У рэпене ролю мястэчак, што часцей за усе вырастал! з сел т весак, што нале жалт магнатам Па развтцш прам-сщ т гандлю П у 18—19 ст пераузыходзтла шш рэпены Беларуст Нар гаворю П вылучаюць у асобую гродзенска-барана-втцкую групу бел мовы, у павтлейскай частцы пачынае дамшаваць пераходны сярэднебел дыялект Паводле паказчы-ка? роднай мовы (пераптс 1897) белару-сы складалт тут 78,3%, яУрэт — 13,1, палию — 3,2, лггоуцы — 2,7, русюя 2,5% Паводле Рыжскага лирнага дагавора 1921 П адышло да Польшчы У 1920— 30-я г доля палякау значна павялтчыла-ся г дасягала 25% У 1939 П Увайшло у БССР Вгктар Цтоу
ПАНЯТбуСК! Юзаф Антон (7 5 1763, Вена — 19 10 1813), ваенны г дзярж дзеяч Рэчы Паспалггай, князь, ген -лей-тэнант польскай армп (1792), маршал Францыт (1813) 3 роду Панятоуаах, пляменнтк караля Стантслава Аугуста ПанятоУскага 3 1780 служыу у а?-стрыйскай армп, палкоунгк, ад’ютант тмператара Тостфа II У 1789 пераехау У
403
ПАНЯТОУСК1Я
Рэч Паспал!тую, атрымау чын ген.-маё-ра каронных войск. У час вайны Pacii з Рэччу Паспалпай 1792 камандавау ар-мхяй, якая абараняла лхшю Дняпра i Днястра. З-за вял. перавап cin прашунь ка ухыяуся ад генеральнай бггвы. 18 6.1792 дау бой пад Зелянцам!, пасля адстушу да Тзяслава, потым вывеу вой-сю за р. Буг. У знак пратэсту супраць змовы караля з Таргавщкай канфедэра-цыяй падау у адстауку i выехау у Вену. У час паустання 1794 вярнууся, удзельшчау у абароне Варшавы, пасля капггу-ляцьп зноу выехау у Вену. Адмовзуся ад прапаноу Кацярыны II i Паула I пасту-пщь на рас. службу. 3 1798 жыу у ceaiM маентку пад Варшавай. У 1806, кал! французскае войска падышло да Варшавы, а прускае пакшула горад, П. стау на чале мясц. мшщьй i падтрымау На-палеона. Са снеж. 1806 камандавау ад-ноуленым польск. войскам, са студз. 1807 ваенны мнистр Варшаускага княства. У час паходу Напалеона у Расхю 1812 камандавау 5-м корпусам «Вял. арий». У пачатку кампанп праследавау 2-ю Зах. арм!ю i рухаУся праз Гродна, Нясвхж, 1гумен да Маплева, як! 8(20) лш Узяты без бою. Вызначыуся у баях пад Смаленскам 4—6 (16—18) жн. i Ба-радзшом 26 жн. (7 вер.). У час адступ-лення рэштк! корпуса П. удзельючал! у бпвах пад Вязьмай 22 кастр. (3 л!ст.) i на р. Бярэзша 14—17 (26—29) л!стапа-да Пасля вываду польск. войск у Сак-сонйо сфарм!раваУ 8-ы корпус. Вызначыуся у Лейпцыгскай бггве 1813. За мужнасць Напалеон 16.10.1813 узвёу П. У маршалы ! даручыу прыкрываць ады-ход франц, войск. У час пераправы це-раз р. Эльстэр цяжка паранены i пата-нуу У 1814 прах П. перанесены у Варшаву, у 1819 перапахаваны у Кракаве на Вавел!. У 1826—32 зроблены. помшк П (скульпт. Б.Торвальдсен), з 1840 ён знаходз!уся у Гомел! перад палацам I Ф.Паскев!ча, з 1922 — у Варшаве.
Лт.-. Skatkowski AM. Ksx^fcg Jozef Bytom, 1913; Pra;dzyriski I. Ksi^Z? Jozef Poniatowski. Warszawa, 1920; Askenazy S Ksiqi? Jozef Poniatowski, 1763—1813 7 wyd Warszawa, 1978; Skowronek J Ks Jozef Poniatowski. 2 wyd. Wroclaw, 1986.
Андрэй Лукашэвщ ПАНЯТбУСЫЯ, дзярж. дзеячы Рэчы Паспалпай, род герба «Цёлак» (выява цяля). 3 гэтага роду кароль Статслау Аугуст Панятоуск! [1764—95], як! за-моУчвау сваё паходжанне у час пана-вання. Легенда у генеалапчных даведш-ках апошняй трэд! 18 ст пра нхбыта пальянскае паходжанне П. ад роду Та-рэл! не стасуецца з генеалапчным! да-сле даваниям!. У 18 ст. i пазней выказ-валася меркаванне, што П. з дробнай бел. шляхты. У пач. 18 ст. Нхкадэм Тадэвуш П. быу чашшкам мсшслаУсюм. Потым гэта гал!на роду перасялшася на Украшу, але П. застал!ся i на Беларусь У 20 ст. у Мшскай i Магзлёускай губ. был! 2 сям’! П. Прозвшгча П. паходзщь ад маёнтка i мяст. Панятова недалёка ад Люблша. Паводле дакументау, першым з гэтага роду быУ Марцш Цёлак
Ю.А Панятоуск!.
Мацяёусю з Панятовы (2-я пал. 15 ст ). У 17 ст П. был1 сярэдняй шляхецкай сям’ёй, служылх У багатай шляхты на гасп. пасадах, часам арандавал! маёнткх. У 18 ст. узвысипся.
Найб. вядомыя:
Франц! ш а к (1640 або 1650—да 18.12.1697), сын Яна, лоучы падляшсю з 1680, чашшк вышаградск! з 1690. Слу-жыу у кн. Любамхрсюх, з 1670 падста-роста ix жэшаусюх маёнткау, з чаго па-чалося Узвышэнне роду. Меу сыноу Юзафа (1675 — пасля 25.5.1739), ген-маёра польскага войска Станюлава 1 М1хала (1683—1716), манаха-дамшхкан-ца.
Стан!слау (15.9.1676—29.8.1762), сын Франщшка. Атрымау адукацыю у Вене. ЗатсаУся У аустрыйскае войска, ваявау пад камандаваннем прынца Яугена Савойскага. Вярнууся на радз!-му, у Беларусх у канфлпсце памхж Сапе-гам! 1 шляхтай выстушу на баку Сапе-гау, разам з iMi перайшоу у час Пауноч-най вайны 1700—21 на бок шведскага
караля Карла XII. Удзельшчау у бхтвах супраць войск Аугуста II х рас. войск СтаУ прыблхжаным да новаабранага караля Сташслава Ляшчынскага, генералам артылерьп ВКЛ (1707—09), генералам кавалеры! шведскага войска. Удзельшчау у бхтвах пад Галоучынам (1708) i Палтавай (1709), дзе уратавау жыццё Карлу XII. У 1718 вярнууся у Польшчу, яму вернуты маёнткь Стау ген.-лейтэнантам польскага войска. У 1720 ажанхуся у друпм шлюбе з князёу-най Канстанцыяй Чартарыйскай, якая у 1721 набыла маентак ВоУчын у Ьрэс-цк!м пав., дзе был! збудаваны касцёл i палац — рэзщэнцыя П. Стау магнатам, карыстаУся графскхм титулам, быу пад-столхм ВКЛ у 1722, падскарб!м вялхкхм ВКЛ у 1722—31, ваяводам мазавецк!м у 1731—52, кашталянам кракаусхбм з 1752 Яго сыны на сейме 1764 атрымал! княжата титул 3 ix Казхмхр (15 9.1721—13.4.1800) — падкаморы вя-лхкх каронны у 1742—73, генерал польскага войска; Франшшак (1723— 49) — канонпс i пробашч кафедральна-га касцела У Кракаве; СташслаУ Аугуст (1732—98) — кароль польск! 1 вял. князь л!тоуск1; Андрэй (28.9.1734— 3.3 1773) — ген.-лейтэнант аустрыйска-га войска (1760), фельдмаршал (1771), князь «Свяшчэннай Рымскай хмперых» ; Мххал Ежы (12.10.1736—12.8.1794) — бхскуп плоцхб (1773), арцыб!скуп гнез-ненсха (1784), у час паустання 1794 аб-вшавачаны у здрадзе на карысць Прусх! х скончыу самагубствам.
Стан!слау (23 2.1754—
13.2.1833), сын KaaiMipa. Ген.-лейтэнант польскага войска, шэф пешай кароннай гвардьп, падскарб! вял!к! ВКЛ у 1784—91. У 1791 выехау у Аустрыю, потым у 1тал!ю. Ад сувяз! з йсальянкай Ка-
Помшк Ю.А Па-нятоускаму работы Б Торвальдсена. 1826—32. Варшава.
404
ПАПАРАЦЬ
сандрай Лючы узаконены сыны, яюя атрымал! у Фларэнцыг (Таскана) титул князеу дз1 Монтэ Ратонда (1847), а у АУстрьп тытул князеу П (1850) На-шчадю aceni у Францы! i Увайшл! у склад французский арыстакратьи
Ю з а ф (1763—1813), сын Андрэя, маршал Францын, гл Ю.А Панятоускг
Лт Грыцкевп А Апошш кароль // Культура 1994 № 29, Herbatz polski (utoiony па podstawie herbarza Niesieckiego i maniiskryptow) T 2 Lwow, 1859, Dworzaczek W Genealogia Warszawa, 1959, Polski stownik biograficzny T 27 Wroclaw etc , 1983 Анатоль Грыцкевзч ПАПАРАЦЬ-КВЁТКА Паводле падания, апоуначы на Купалле у лясным гу-шчары рад на год зацвггае папараць Тэту цуд-кветку ахоУваюць розныя пачва-ры 1 страшыдлы (прадстаущк! трацыя-нальнага свету) Высачыць 1 схашць П -к здольны толью адважны i сумленны чалавек Той, хто патрашць сарваць ic-крысты агняцвет папарац!, становщца празарл1вым Ён зможа зразумець га-монку дрэу 1 трау, звяроу i птушак Яму адкрыюцца заклятый у зямл1 скарбы, шчаслтвец можа стань нязмерна бага-тым У гэтым паданн! з глыбокай стара-жытнасц! на М1фапаэтычным узроун! свядомасш чалавека увасоблена тмкнен-не да пазнання таямнгц свету, мара аб празарлтвасш, шчасщ У бел фалькло ры паданне мела шмат варыянтаУ, утл 1 сац пераасэнсаванне У 1-й пал 19 ст на Дзтсеншчыне Яцэкам з Паклева (П Юцэвм) затсана паданне аб тым, як селяшн, шукаючы у лесе у купальскую ноч заблуканых сватх валоу, неча-кана стау празарлтвым Так здарылася, што у гушчары яму у лапаць трашла па-параць-кветка Але пан, якому паводле прыгоннага права належау селянш, адабрау у яго чарадзейную кветку 3 та-го часу для устх сялян настау асаблша цяжю прыгон М1фалапчны матыу П -к широка выкарыстоувал! у сваей творчасщ бел шсьменниа, мастаю, кампазпары, надаючы яму розную се-мантычную штэрпрэтацыю Арсень Лк «ПАПАРАЦЬ-КВЁТКА», бел культ -асв т-ва на Случчыне у 1917—20 Утворана у вер 1917 па шщыятыве С Бусла 1 Я Ракуцью (першы старшыня т-ва) навучэнцам! Слуцкай земскай пмназц Мела 3 секцыг краязнаучую, л паратур-ную 1 драматычна-харавую Паводле свайго статута ставша за мэту прапаган-ду бел мовы, культуры i мастацтва Знаходзшася пад уплывам бел эсэрау (А БараноУсю, М Асвящмсю, А КаУ-пак, П Жаурыд i В Русак уваходзип у юруючае ядро БПС-Р) У час ням 1 польск акупацьп праводзша падп работу Намаганням1 членау «П к» у Мш ску был! выдадзены 2 нумары час «Наша каляша» У 1920 у Слуцку члены т-ва заснавал! бел кааператыУ «Зара», бюро для беспрацоуных, у сак —лш спрыял! аргашзацы! бел павятовых
П Ф Палков!*!
настаУнщюх курсау У час польскай акупацы! У мястэчках i весках Слуцкага пав был! утвораны 8 бел школ, не-калыа с -г 1 спажывецюх кааператывау, чытальн!, заснаваны фцш-гуртю У кастр 1917 у Слуцку адбылася першая тэатр вечарына т-ва, на якой была па-казана п’еса Я Купалы «ПаУлшка» За час юнавання т-ва на Случчыне ставился п’есы Ф Аляхновгча, У Галубка, К Каганца 1 шш, адбылтся канцэрты бел нар песш, дэкламацьц вершау бел паэтау У чэрв —лш 1920 драм гурток т-ва УзначальваУ У Галубок Летам 1920 т-ва наливала больш за 300 чал У лш дзейнасць «П -к.» была прыпынена польск акупац уладамт, адноулена у лют 1920 Члены т-ва прынял! Удзел у аргашзацы! i рабоце бел з’езда Случчы-ны, на яюм была абрана Беларуская рада Случчыны АКТЫВ1СТЫ «П -к » увай-шл1 У 1-ю Слуцкую бригаду войск БНР у час Слуцкага паустання 1920 П-ва спынига сваю дзейнасць у снеж 1920 з усталяваннем на Случчыне сав улады
Лт Беларуская справа падчас польскай акупацьп 1919—1920 гг // Спадчына 1994 N° 6, Л 1 с т а п ад Юрка Узбицся на свой шлях // Там жа 1998 № 1
Уладзгмгр Ляхоуск:
ПАПЕРНЯ, сярэдневяковае прадпрыемства па вырабе паперы Дакументы, нашсаныя на паперы, паявшися у гасп канцылярыг ВКЛ з сярэдзшы 14 ст на прывазной паперы У 1524 Жыпмонт I падшсау указ аб дазволе швейцарцу Сан Вернарту пабудаваць у Вшьш П каля замка, у раене Каралеусктх млы ноу У той год права на буд-ва 2-й П ва Ужушсе (Лива) дадзена Карултсу Вернарту (вздаць, сваяку Сан Вернарта) На думку польск псторыкау Я Птасш-ка, Г Лаумянскага 1 шш арганиацыя гэтых П звязана з выдавецкай дзейнас-цю Скарыны На тэр Беларусг першая П пабудавана f 1560-я г у Нясвгжы Яе прадукцыя прызначалася для задавать нения патрэб Нясвтжскай друкарш, за снаванай у 1562 У прадмове да «Б1бли» 1572, выдадзенай у Нясвгжы, С Будны шсау’, што «заложил друкарню н збудо-вал паперню» староста нясвтжсю Мацей Кавячынсю Пасля закрыцця Нясвтж-
скай друкарш Мткалаем Радзшшам Ci роткам» Кавячынск! заснавау 2 ю и Беларуш П у свагм маентку Узда Нс калыа П у канцы 16 — пач 17 и v Вшьш 1 яе наваколл! належал! беи мп гавыдауцам — «дому» купцов Мамин чау, яюя выконвалг важный заказы па выданш Статугау ВКЛ i гнш л-ры Чл тку паперы Мамошчы прадавал! у ВКЛ 1 Расц Першая П , якая вырабляла па перу для брацюх выданняу, заснавапа каля 1633 у Eyt У 2-й пал 16—18 ст на землях Беларусг пабудавана каля 30 П i папяровых фабрык (амаль усе яны быд прыватныя) у Бакштах (Шчучынсю р-н), Быцеш (1вацэвщк1 р-н), Вшзах (БраслаУсю р-н), Гальшанах (Ашмянсю р-н), Дуброуне, Дзятлаве, Заслауг (Мш сю р-н), Калачы (Лагойсю р-н), Лыска ве (Пружансю р-н), Любаш, Любчы (Навагрудсю р-н), Слуцку, Смартом Уздзе 1 шш Звычайна П будаваш на паУнаводных чистых рэках Сыравшай служила апрацаванае льняное i бава? нянае рыззе Папера кожнай П мем свае вадзяныя знаю, яюя разам з некаг шш яе асаблгвасцям! дазваляюць ДЦ носна дакладна датаваць час выри| выкарыстання Георай ГаленчЯШ
ПАШВ1Н Мткалай Пшшавтч [1(14мИ 1903, в Голядз! Клшскага пав Маси скай губ, цяпер г Клш МаскоУсШ вобл — 19 4 1963], удзельшк вызвален ня Беларусг у Вял Айч вайну, ген палк автяцы! (1944), Герой Сав Саюз. (1945) Скончыу ваен школу летчика' (1929), курсы Удасканалення начсастав’ пры Ваен -паветр акадэми гмя ЖукоУ скага (1933), Вышэйшыя акад куры пры Ваен акадэми Генштаба (1952) 1 Чырв Арми з 1920 У Вял Айч вайн на Ленщградсюм, Калшшсюм, 1-1 Прибалт 13-м Бел франтах Каманду ючы 3-й паветр армий, якая актыуна удзельнтчала у Гарадоцкай аперацыг 1943, Полацкай аперацыг 1944, выконва ла задачы па забеспячэнш баявых дзе-янняу партизан Да 1961 на Каманиных пасадах у ВПС СССР
ПАПКбВ1Ч Петр Федаравтч [24 3(5 4). 1887, г Брэст — 3 4 1946], вучоны-ка-раблебудаУнш, шжынер-контр-адмфал (1940) Чл -кар АН СССР (1938), д-р тэхн н (1935), засл дзеяч навую 1 тэх-шю РСФСР (1944) Скончыу Пецяр-бургсю полпэхн 1Н-т (1911) 3 1918 У сав ВМФ Дзейнасць П звязана са шматлтюм! галшамт развщця тэхнш 1 Узбраення флоту У 1934—40 праф Ле ншградскага караблебуд ш-та, з 1934 — Ваенна-марской акадэми Асн працы па будаунщтве i механщы карабля, тэо рыт пругкасш, удзельнтк праекгавання першых сав падводных лодак i выпра бавання некаторых з ix АУтар кн «Бу даушчая мехашка карабля» (т 1—2 1943) Дзярж прэмш СССР 1946
Б Дз Далгатовгч
ПАПКОУСК1 Леашд Аляксандравн ]19 3(1 4) 1913, в Кульнева Полацкага пав, цяпер Расонскага р-на — 19 6 1988], адзш з юраУшкоу Сакалг шчанскага патрыятычнага падполля $
405
ПАПРАВЫ
Вял Айч вайну Скончыу 2-е Ленш-градскае артыл вучылппча (1938) У пач Вял Айч вайны у складзе стралк корпуса пад камандаваннем Л Р Пят-роускага удзельшчау у Рагачоуска-Жло-бгнскай аперацыг 1941 3 вер 1941 нам па ваен пытаниях, са снеж — кграунхк Сакалппчанскай падп арг-цьп 3 мая 1942 нач штаба спецатрада «Баявы» НКУС СССР, з сак 1943 камандзф разведгрупы у Полацка-Лепельскай партизанской зоне Да 1956 у Сав Армп
НАЛЛАУСК1 Теорий Георпев1Ч (н 15 2 1931, г Роуна, Украша), бел тра-фж 1 жывашсец Нар мастак Беларуш (1997) Правадз чл Растискай AM (1991) 1 Нац АН Беларуш (1995) Засл дз мастацтваУ Беларуш (1978) Скончыу Мшскае мастацкае вучылппча (1952), Бел тэатр -мает ш-т (1961) 3 1988 ki-раунж Акадэмтчных творчых майстэрань Мш-ва культуры Беларуш (аддзя-ленне графпа) Мнопя яго творы прысвечаны ист тэматыцы «СлаУны горад Полацк» (1958, серыя гравюр), серыя акварэлей для археал музея «Бярэс-це» — «Набат», «Княжацка заклж», «Гарадсю пасад», «Берасцейская харуг-ва», «Мхжусобща» (усе 1983), «Слова аб палку 1гаравым» (1984, афорт), аква-рэльны партрэт Карылы Тураускага (1985), «Бггва пры Куперсдорфе» (1997, жывашс) Гют падзеям Беларусх 20 ст прысвечаны вял црафхчныя циклы «Памяць» (1968), «Час доупх нажоУ» (1982), «Чарнобыль Дрэвы без лгетоу» (1987—89) Найб значныя творы У жы-вашее «Сыны-партызаны» (1969), «Ьраслаусюя калгаенщы» (1970), «Бла-када» (1976), «Чарот» (1977) 1 шш Аформ1у кнш Я Купалы, Я Коласа, ААдамовгча, В Быкава, У Караткевтча, АКуляшова i шш За распрацоУку нац бел тэмы У галше станковай графил 1 кшжнай глюстрацыт Прэм1Я Леншскага камсамола Беларуш 1970, Мгжнар прэ-мш гмя Дж Неру 1973 За распрацоУку ваенна-патрыятычнай тэмы узнагаро-джаны Залатым медалем гмя М Грэкава у 1990
Jlim ГанчароУ MI ГГ ПаплаУскг Мм 1974, Сурский О Георгий Поплав-
ский М , 1982, Островский Г Георгий Поплавский М , 1986 Галиг Фатыхава
11АПЛАУСК1 Захар Фипмонавгч [28 2(12 3) 1898, в Буякг Кобрынскага пав , цяпер Брэсцкг р-н — 2 6 1965], дзеяч рэв руху у Зах Беларусг 3 1917 у арми на Зах фронце 3 1918 у Чырв Армп, ваявау супраць Дзянгкгна, польски штэрвентау 3 1921 удзельнхк рэв руху у Зах Беларусг У 1925 арыштаваны г зняволены на 5 гадоУ у турму 3 1936 сакратар Брэсцкага акр к та КПЗБ У 1937 арыштаваны г прыгавораны да 10 гадоу турмы Пасля вызвалення Зах Беларуш на гасп рабоце У Вял Айч вайну з сак 1943 у тыле вора га, упаУнаважаны Брэсцкага абкома КП(б)Б у паУд зоне Брэсцкай вобл па кграунгцтве партыз рухам 3 1946 ш-структар Брэсцкага абкома КПБ
Васгль Ласкает
ПАПЙУ Вашль Сцяпанавгч [28 12 1893(8 1 1894), гп Кгквщзе Валгаград-скай вобл , Расгя — 2 7 1967], удзельнж вызвалення Беларусг у Вял Айч вайну, ген -палк (1944), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Ваен акадэмгю РСЧА (1922) У арми з 1916, у Чырв Армп з 1919 Удзельшк грамадз, сав -фшл 1939—40 войнау У Вял Айч вайну з
Г Г ПаплаУсю Набат 1983
В С Папоу
лют 1942 камандуючы 10-й армгяй Зах фронту, потым нам камандуючага 1-м Бел фронтам, з мая 1944 камандуючы 70-й армгяй, якая удзельшчала у Люб-лгн-Брэсцкай аперацыг 1944, вызваленнг Брэста 3 1945 камандарм, у 1947—59 на выкладчыцкай рабоце, У Генштабе Дэп ВС СССР у 1946—50 Яго гмем названы вулгцы у Брэсце г Гродне
ПАПЙУ Петр Емяльянавгч (н 24 9 1919, в Цярновая Шабекгнскага р-на Белга-радскай вобл , Расгя), адзш з аргангзата-рау г кграунгкоУ камсам -маладзежнага падполля г партыз руху У Мшскай вобл у Вял Айч вайну 18 7 1942— 26 6 1943 сакратар Слуцкага падп мгж-райкома ЛКСМБ, потым да 6 7 1944 — Мгнскага падпольнага абкома ЛКСМБ, адначасова 1 12 1942—1 11 1943 —
Грэскага падп райкома ЛКСМБ Пасля вайны на камсам , парт г гасп рабоце ПАПбУ Федар Восшавгч (9 7 1907, в Вял Южакова Кацельнщкага пав Вяц-кай губ, цяпер Кграуская вобл , Расгя — 9 9 1970), псторык, архгвгет Канд ист н (1950) Скончыу аддзялен-не 1н-та Маркса—Энгельса—Ленша пры МаскоУскгм ггсторыка-архгуным ш це (1936) 3 1936 нам заг аддзела саюзных рэспублж Цэнтр архгУнага Упраулення (ЦАУ) СССР, нам упрау-ляючага ЦАУ БССР, дырэкгар Рэсп дома партактиву пры ЦК КП(б)Б 3 1938 заг Партархгва ЦК КП(б)Б, у 1955—60 дырэкгар Маплеускага педш-стытута Аутар прац па псторыг Кам-партыг Беларусг г партызанскага руху на Беларуш У гады Вял Айч вайны 1941— 45 Складальнгк зб-кау дакументау па псторыг Беларусг, утл «Крах нямецкай акупацыг у Беларусг у 1918 г» (1947, з В А Бяляевай) г «М I Калгнш у Беларусг» (1973, з ААКузняевым)
Те У I Ленш г I В Сталгн — аргангзатары Беларускай Савецкай Сацыялгстычнай Рзс публиа Мн , 1949 (разам з Я Карнейчыкам, М Шклярам), Дзейнасць М В Фрунзе У Беларусг у перыяд падрыхтоука Вялгкай Кастрыч-нщкай сацыялютычнай рэвалюцыг Мн , 1951, Герой Савецкага Саюза Канстанщн ЗаслонаУ Мн , 1951 (разам з С Шчуцкгм)
Вгталъ Скалабан
ПАПРАВЫ СТАТУТбВЫЯ 1578, зме ны г дапауненнг Статута Вялгкага княства Лгтоускага 1566, улгчаныя пры складаннг Статута 1588 Работа над «поправам» Статута 1566 фактычна па-чалася адразу пасля яго прыняцця На неабходнасць унясення у Статут змен г дапауненняу указвалася у канстытуцыях шэрагу сеймау (Гродзенскага 1568, Люблгнскага 1569, Варптаускага 1584 г шш ), пастановах асобных з’ездау (кан-вакацый) г мясц сеймгкау Найб значныя П с зацверджаны на Варшаускхм сейме, сярод гх аб парадку выклгкання у суды па справах «о именя, люди, ктрунты, о што-колвекь», аб праве зацт-кауленых бакоУ звяртацца да возных без папярэдняга звароту у адпаведны суд,
406
ПАПРАУЧА
аб няправшьным абвяржэннт (збтванш) тскавых заяу (позвау), аб рочках замка-вых 1 роках земсюх судоу, аб папярэд-нтм следстве (шкрутынтуме) па крымт-нальных справах 1 шш
Публ Временник Императорского Московского о-ва истории и древностей российских 1855 Кн 23, Volununa Legum Т 2 2 wyd Petersburg, 1859 Аляксандр Марыскт
ПАНРАУЧА-Ш’АЦОУНЫЯ ЛАГЕРЫ (ППЛ), назва лагерау, створаных паводле пастановы СНК СССР ад 7 4 1930 Гснавалт у 1930— канцы 1950-х г Зна-ходзипся у падпарадкаванн! рэсп АДПУ, з 1934 — НКУС СССР З’яулялтся асн адзшкай сгстэмы Гулага, складалг 80% усгх яго лагерау У ППЛ адбывалг пака-ранне грамадзяне, асуджаныя судамт щ пазасудовымг органам! за розныя зла-чынствы, утл контррэвалюцыйныя Зняволення ППЛ выкарыстоувалтся на буд-ве Беламорканала, Днепрагэса, Магнгтагорска, гнш буйных будоулях Наяунасць ППЛ у Беларуст дакумен-тальна не пацверджана, хаця тх кантын-генг выкарыстоувауся у Аутадарлагу на будаунтцтве шашы Мтнск—Масква У 1930-я г У кастр 1956 — крас 1957 ППЛ выведзены з падпарадкавання МУС т падначалены Мтн-ву юстыцыт СССР, у канцы 1950-х г зноу перададзены МУС СССР Ггар Кузняцоу
«ПАПРбСТУ» («Poprostu»), двухтыдне-вая лттаратурна-грамадская газета праг-рэстУнай польскай тнтэлтгенцыт студэн-цкая лявтца «Фронт», якая знаходзглася пад уплывам КПЗБ Выдавалася з 5 8 1935 да 20 3 1936 у Втльнт на польск мове Рэдакгары В Шлагер, Е Дзттц, А Згерская, У Барысевгч У склад рэдак-цьп Уваходзтлт Г Дэмбтнскт, С Ендры-хоускт, М Жаромская, А Мткулка, Е Орда Выкрывала фашизм, выступала за стварэнне адзшага антыфашысцкага народнага фронту, у абарону палттзня-воленых, патрабавала амнтстыт для тх Гнфармавала пра дзейнасць нар фран-тоу у Францыг, 1спанп, забастоую на прадпрыемствах Лтды, Втльнт, шш гарадоу Зах Беларуст Прыязна ставтлася да СССР т БССР, асвятляла тх дасяг-неннт у эканомщы, навуцы т культуры 3 № 7 ад 5 11 1935 друкавала «Беларус-кую калонку» пад назвай -«Беларуси пра сябе» (рэдактар М Танк) У газеце дру-кавалтся польск т бел тсьменнткт т публтцысты Дэмбтнскт, Ендрыхоускг, Е Путрамант, Жаромская, В ВастлеУская, К К Петрусевтч, М Танк, М Вастлек т шш Выйшла 16 нумароу, з гх 6 канфтс-каваны Закрыта польск Уладамт Яе змянтла газ «Karta» («Старонка»), усе 4 нумары якой былт канфтскаваны
Сцяпан Гоем
IIAIIPOUKI (Раргоскт) Барталамей (Барташ, каля 1543, Папроцкая Воля, МазоУша — 27 12 1614), польсю псторык, геральдык, паэт 3 дробнай шляхты Паводле некаторых звестак, вучыу
ся у Кракаускай акадэмп Пасля смерцт караля Стафана Баторыя выступау як прыхгльнтк Габсбургау Удзельшчау у бттве пад Бычынай 1588 Пасля перамо-п партыт Жыпмонта III уцек у Мара-впо, дзе канчаткова сфармтравалтся яго палтт погляди польска-чэшская унтя пад эпдай Габсбургау, экспанстя каталт-цызму на Усход, аб’яднанне усгх стл супраць Турцыт У 1610 вярнууся у Полыпчу Атрымау вядомасць як аутар творау па генеалоги Рэчы Паспалпай Напгсау вершаваны гербоунтк зах -укр зямель «Паноша, гэта значыць праслау-ленне паноу т панят русктх зямель за мужнасць, маральнасць г шшыя добрыя справы» (1575) У працы «Гняздо цно-ты» (1578) дау тнфармацыю пра некато-рыя роды т паходжанне гербау Найб поуны яго генеалапчны твор — «Гербы польскага рыцарства» (1584) Для яе на-птсання П выкарыстау хронтю Кадлуб-ка, Башкт, Я Длугаша, Мацея з Меха-ва, М Кромера т тнш , дакументы, што захоувалтся у замках, кляшгарах, сямей-ныя хронтю, гродсктя, земсктя т шш су-довыя кнтп, акты Кароннай метрыю, некралоп, надмапльныя надптсы Гене-зтс асобных гербау т родау прадстауляу некритична, верну у стараж -рымскае паходжанне вял колькасцт шляхты 92 гербы выводзту як замежныя т толью 58 лтчыу мясц паходжання 1стотную тн-фармацыйную вартасць у яго творах маюць аптсаннт сучасных яму падзей Праца пра гербы падзелена на 5 кнтг У 1-й кнтзе аптсана паходжанне дзярж герба Польшчы, змешчаны радаводы польск князеу т каралеу ад Леха да Людвгка I, хронтка гх панавання У 2-й кнтзе ашсаны найдаунейшыя айч гербы паводле тх старшинства, у 3-й — гербы тншаземнага паходжання 4-я кнтга прысвечана дзярж гербу ВКЛ «Пагонт», панаванню Гедзтмтнавтчау г Ягелонау П дау генеалапчную тнфармацыю т пра найб значныя баярсюя роды ВКЛ, яктя у 1413 прынялт гербы у час заключэння Гарадзельскай унп, пра тнш сем’т, гал ч валынсюя (усяго назвау каля 130 прозвтшчау шляхты ВКЛ) 5-я кнтга прысвечана гербам ваяводствау т знач-нейшых гарадоу Пасля выхаду працы мнопя шляхецктя сем’т былт не задаво-лены, таму П перадрукавау некаторыя старонкг т Уклету тх у асобныя экзэмпля-ры У Чэхп П выдау пет -генеалапчнае ашеанне Маравп, генеалопю чэшекгх паноу, паэтычныя творы
Лт Krejci К Barttonuej Раргоскт z Gtogol I Paprockiej Woli H Krejci К Wybrane studia slawistyczne Warszawa, 1972
Альбгна Семянчук
11АНРОЦК1 Францтшак (10 6 1723 — пасля 2 7 1805), выдавец, перакладчык, псторык, д-р фтласофп (1758) Родам з Беларуст Вучыуся у Полацюм, Слуц-кгм, Нясвтжсюм, Гродзенсюм т Варшау-сюм езутцктх калепумах У 1753—56 выкладау у Варшаве 3 1757 у Втльнт выкладчык Вшенскай езущкай акадэмп ПрадоУжыу пачатае ЯА ПашакоУсюм выданне втленсюх «Палттычных калян-дарыкаУ», дзе друкавау звестю па псторыт, астраномп, геатрафп т фгзтцы У
1760 узначалту Втенскую акадэнтн^я друкарню, у якой у 1760—63 выдали рэдагавау першы на тэр Лпвы т beta руст штотыдневтк «Кур'ер Л1тэуаа> и штотыдневымт дадаткамт «Wiadomosci Literackie» («Лттаратурныя вести» пат ней штомесячнтк), «Wradomosu Cudzoziemskie» («Замежныя вестк») «Suplement do Gazet Wilenskich» («Д<иа так да втленсюх газет»), дзе ЗМЯ1ЩЩ-шмат матэрыялау з Беларуст Вшии падручнтк геаграфп «ЕУропа, з чаем свету першая агосаная» (1754), працы «Гтсторыя прэтэндэнтау Карош Англтйскай» (1758, 2-е выд 177И «Звестю пра Курляндскае т ЗемгалИЗВИ княства, сабраныя з розных псторый» (1759), «Найболып значныя войны да нараджэння т пасля нараджэння ХрИЦ да Парыжската т Губертусбургскага итр| 1763 года» (1763) Надрукавау пет пра цу К ГалоУю «Айчынныя звестю пра Полыпчу т ВКЛ» (1753) У 1763 П узиа чалту Калепум Нобтлтум у Втльнт, з 176; рэктар Ковенскага калепума, у 1768— 73 пракуратар Лтт правшцыт езупау Пасля роспуску ордэна прэлат тнфлян цю, канонтк ловшю Пераклау на польск мову працу Ф Рэната «Навука пра рыцарскую справу» (1776), да якой дадау 2 т т з аптсаннем войнау Рэчы Паспалпай, типу К Нанота «Памылкт Вальтэра» (1780, перавыдадзена у Няс втжы у 1781) Прытрымлтвауся поглядау памяркоунага крыла асветнткау
Лт Бирало АА Философская и об шественная мысль в Белоруссии и Литве 1 конце XVII — середине XVIII в Мн, 1И Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г) Мш, 1973, Идеи гуманизма в общественно-ПОИ-тической и философской мысли Белорус» (дооктябрьский период) Мн , 1977
Адам МамО^ IIAII^ (Рарее, Pappe) Фрыдэрык (4 6 1856, г Золачау, Украгна — 20 10 1940), польсю псторык 3 сям: французсюх эмггрантау Акад Польск АН у Кракаве т праф звычайны (1920) Вучыуся у Львоусюм т Венсюм ун-тах Працавау у б-ках Львова Адзш з засна вальнткау Львоускага пет т-ва, рэдак тар час «Квартальное историчны» (1904—05) У 1905—26 дырэкгар Яге лонскай б-ю у Кракаве, у 1929—30 нам дырэктара Б-ю Чартарыйсюх, у 1927— 33 тнепектар Б-ю Польск АН Вывуча псторыю Польшчы г ВКЛ часоу Ягело нау У манаграфц «Польшча т Лттва н» пераломе сярэднтх вякоу Т 1 Алошняе дванаццацггоддзе Казгмгра Ягелончыка» (1904) разгледзеу дзярж лад, унутр т внешнюю палттыку абедзвюх дзяржау Вывучэнне гэтых тэм працягнуу у пра цах «Даследаваннг г нарысы з часоУ Ка зтмтра Ягелончыка» (1907), «Ян Оль брахт» (1936), «Аляксандр Ягелончык» (выд 1949) Аутар бтяграфтй «Жыцце гетмана Жулкеускага» (1895), «Ян Длу гаш» (1897), «Святы Казтмтр, каралевтч польскт» (3-е выд , 1933) Выдау зборнтк крынтц часоу панавання Аляксандра (гл Акты караля польскага t вялшага князя лтоускага Аляксандра, 1927)
Тв Jagrellonowie a Moskwa // Kwartalmk histoiyczny 1922 Z 1,0 przywileju mielmckim
407
ПАРАД ЫЙНАЯ
dla senatu z r 1501 // Ksi^ga panua,tkowa ku czci Oswaida Balzera Lwow, 1925 T 2
Jim Dqbrowski J Fryderyk Papee (1856—1940) // Kwartalnik historyczny 1939— 45 R 53
ПАПЯЧЫЦЕЛЬСТВЫ АБ НАРОДИЛИ ЦВЯРОЗАСЩ. урадавыя установи для барацьбы з п’янствам у Рас ш-перЫ1 Пачалт стварацца у канцы 19 ст адначасова з увядзеннем у Раса дзярж манаполп на продаж алкагольных на-шткау (гл Вгнная манаття) «для засця-роп насельнщтва ад злоужывання моц-НЫМ1 нашткам!» Знаходзинся у падпа-радкаванн! MiH-ва фшансау па Гал уп-рауленн! неадкладных зборау i казенна-га продажу ттва Статут папячыцельствау зацверджаны 20 12 1894 1х дзейнасцю ктравалт губернски i павято-выя к-ты Ставился заданы нагляд за продажам сгпртных наптткау згодна з устаноуленым! правшам!, аргашзацыя лекцый, нар чытанняу, публжацыя i распаусюджванне выданняу аб шкодзе алкаголю, адкрыцце чайных, нар чы-тальняу, лячэбных прытулкау для алка-голжау Папячыцельствы атрымлшалх ад Мш-ва фшансау больш за 2 млн руб у год (па 50 тыс руб на губерню) Ужо сам склад папячыцельствау (губер-натар, губ прадвадзщель дваранства, старшыня 1 пракурор акр суда, дырэк-тары нар вучыдцпчау, нач жандарскага упраулення, шш чыноушкт) надавау тм бюракратычны характар Асн дзейнасць ix членау зводзшася да рассылкт розных заю'икау, дырэктыу, што рэгла-ментавал! характар барацьбы з п’янствам у дадзенай мясцовасш Насельнщтва розных месцау часта скардзшася на бяздзейнасць папячыцельствау i па-рушэннт статута самтмт яго членам! Так, у Вщебскай туб нтводнае з 12 папячыцельствау не выявша парушэнняу у гандл! сшртным У Маплеускай губ за 12 гадоу тснавання папячыцельствау складзена толыа 34 пратаколы, у Мшскай губ — 43 Паказны характар мела 1 дзейнасць папячыцельствау па адцяг-неннт нар мае ад п’янства Гэта пац-вердзип I Усерас з’езд па барацьбе з п’янствам 1 абмеркаванне праблем п янства 1 алкагалому у Дзярж думе
Лт Булгаковский ДГ Очерк деятельности попечигельств о народной трезвое ти за все время их существования (1895— 1909 гг) СПб, 1910, Протько ТС В борьбе за трезвость Мн , 1988
Уладзишр Фтякоу
ПАРАБК1, п а р у б ц ы, 1) адна з раз-навщнасцей чэлядз1 нявольнай (дворнай) у ВКЛ у 14—16 ст 2) Неквалтфткава-ныя ш малаквал1ф1каваныя наемный работнца на Беларум, Укратне т у Лггве у 18 ст — 1850-х г Пераважна найбяд-нейшыя сяляне, яюя не мелт зямельна-га надзелу (бабыл!) 1 працавал! па найме у заможных сялян т феадалау у с -г вытворчасц! Наемная праца П часцей выкарыстоуФалася $ зах i цэнтр паве-тах Беларус! У 1859 у маентках сярэд-не- 1 буйнапамесных уладальнжау (больш за 100 рэвтзсюх душ прыгонных) бел паветау Гродзенскай, Вшен
скай, а таксама Мшскай губ было 21 418 П (14,4% да колькасш сялян мужч полу, надзеленых зямлей) Пера-важная большасць з тх (79,4%) была кутшкаш, яктя абслугоувал! гаспадарку заможных сялян Больш шырока П як наемную рабочую шлу (у т л П ) ска-рыстоувал! на дзярж землях П не мел! щ амаль не мелт сватх сродкау вытв-сщ, былт заняты пераважна у сферы тавар-най вытв-сщ, крынщай гх юнавання з’яулялася праца па найме П перыяду позняга феадалгзму — пераходны сац тып ад феадальна-залежнага селянша да пралетарыя 3) Наемный рабочыя эпох! кашталгзму, частка с -г пралетарыяту, пераважна з надзелам Пасля сялянскай рэформы 1861 у Рас гмперы!, у т л на Беларусь катэгорыя П фарм1равалася за кошт дарэформенных наемных с -г работнжау, дворовых людзей, калашетау, збяднелага сялянства 1 сем’яу пастаян ных (гадавых) с -г наемных рабочых Да пач 20 ст на Беларус! было прыкладна 130 тыс П , у 1913 — каля 200 тыс Характарызавалюя невысокай ква-Л1ф1кацыяй Заработная плата П на Беларус! была надзвычай нгзкая Жылле-ва-бьггавыя умовы П был! вельмт не-спрыяльныя, рабочы дзень не рэгла-ментаваны, у летит час працягвауся да 16 гадз, мед дапамога i сац страхаван не адсутнтчал! У СССР парабкоуства было лгквщавана
Лт История рабочего класса Белорусской ССР Т 1 Мн , 1984, П а н ю т и ч В П Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси, 1861—1914 гг Мн, 1996, Похи-л е в и ч Д Л Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине XVIII в Вильнюс, 1966
Вячаслау Панющч
ПАРАД ПЕРАМбП у Маскве Ад-быуся 24 6 1945 на Краснай пл у азна-менаванне перамоп сав народа 1 яго узбр сш у Вял Айч вайне У тм прыма-Л1 Удзел зводныя палкт франтоу, Наркамата абароны СССР г ВМФ СССР, ваен акадэмтй, вучылтшчау i часщ Маск гаршзона Парад прымау Маршал Сав Саюза Г К Жукау, камандавау парадам Маршал Сав Саюза К К Ракасоускл Наперадзе везлт Сцяг Перамоп Сцяга-носцы з астстэнтамт неслт па 36 баявых сцягоу злучэнняу 1 часцей кожнага фронту, што найб вызначылюя у баях Замыкау строй зводны полк маракоу i марскгх пехащнцау На чале палкоу былт камандуючыя войскамт франтоу, у палках 1-га т 2-га Бел франтоу — ix першыя намеенткт У складзе палка 1-га Бел фронту знаходзтлтся прадстаУнткт Войска Польскага Сярод удзельнткау П П былт беларусы т Ураджэнцы Беларус! П Я Галавачоу, 11 Гусакоуоа, С А Красоускл, Ф I Перхаров1Ч, 11 Якубоускл 1 шш Услед за палкам! зводная калона сав вошау унесла на Красную пл 200 апушчаных да зямлт сцягоу разгромле-ных ням -фаш войск i пад дробат бара-банаУ кшула тх да падножжа маузалея Парад завяршыла ваен тэхнгка розных вщау, падраздзяленнт паветр -дэсантных войск 1 шш
ПАРАДНЁНЫЯ ГАРАДЫ, гарады розных краш, яюя маюць пагадненнт аб
пабращметве i супрацоунщтве у эканам , культ , гуманттарнай сферах, пра-водзяць сярод насельнщтва работу па Умацаваннг даверу, узаемапаразумення, па абмене вопытам гар самаюравання, камунальнага гаспадарання Пачатак руху у б СССР пакладзены У 1942, калт англ г Ковентры 1 сав г Сталшград принял! рашэнне устанавщь дружалюб-ныя сувязт з мэтай развтцця супрацоу-нштва у тнтарэсах Mipy т дабрабыту свагх грамадзян У Рэспублщы Беларусь па-радненне гарадоу пачалося у 1950-я г, 28 гарадоу (1998) падтрымлтваюць сувя-31 з 58 гарадам! 18 краш свету, сярод яюх 16 маюць пабращмау у ФРГ, 8 — у Польшчы, 8 — у Францыт 25 бел гара-доУ устанавшт пабращмеюя сувязт з рас гарадам! (на кастр 1998) У 1990-я г найб эфектыуныя сувязт мел! Мшск з Нотынгемам (Вял1кабрытан1я, з 1957), з Бенгалуру 1 Сендаем (1ндыя, Японтя, з 1973), з Лтенам т Луандай (Франция, Ангела, з 1976), Жодзтна з Вешсье (Францыя, з 1967), Маплеу з Втербанам (Францыя, з 1973), Орша з Воз-ан Вле-нам (Францыя, з 1973), Салпорск з Ла-ЛуУерам (Бельпя, з 1975), Вщебск з Франкфургам-на-Одэры т Зяленай Гу-рай (Германы, Полыпча, з 1969), Гомель з Клермон-Феранам (Францыя, з 1976) т Абердзшам (Вялткабрытагая, з 1990), Гродна з Беластокам (Полыпча, з I960) 1 Лшожам (Францыя, з 1976), Ба-ранавтчы з Хейнала (Фшляндыя, з 1977), Полацк з Фрыдрыхсгафенам (Германы, з 1994) i шш Для каардына-цыт работы У 1993 створана Бел асацы-яцыя парадненых гарадоу Яша Гванова
ПАРАДОУСК1 Аляксандр (псеуд А с -трога, 1836, Люблшскае ваяв, Поль-шча, паводле шш звестак Беларусь або Галщыя — 7 2 1890), адзш з ктраунткоу паустання 1863—64 у Польшчы, Беларуст т Лттве Служыу у рус армп, паруч-нж кавалеры! У 1863 узначалту пау-станцкт атрад у Ашмянсктм павеце, пасля пбелт Л Т Нарбута паустанцкт ваен начальнж Лщскага пав 3 рэшткамт атрада Нарбута перайшоУ у Гродзенскую пушчу, злучыуся з атрадам А А Лянке-вма 1 потым дзейшчау у Аугустоусюм ваяв Мяркуюць, што у атрадзе П вая-вау Ф Багушэвн У канцы 1863 распус-шУ атрад 1 эмтгрыравау
Лт К 1 с я л е У ГВ Сейбпы вечнага Мн, 1963, Kiers nowski R Rozkazy dzienne partji Ostrogi (1863) // Ateneum Wilenskie 1936 R И Генадзь Ккялеу
ПАРАДЫ ИНАЯ Л ПАР АГУ PA (грэч parodia, ад para супраць + ode песня), жанр лттаратуры, заснаваны на сатиричным або гумарыстычным асмяяннт пэунага лттаратурнага узору, асобнага твора, лттаратурнага юрунку У цэлым щ некаторых яго асаблтвасцей (тэматыч-ных, тдэйных, вобразных, жанравых, сюжэтна-кампазщыйных, моуных), яюя знешне як бы наследуе, пераймае У
408
ПАРАФЫ
кожнай нац л-ры Пл — праява унутр барацьбы, крытыка тых з’яу, яюя, на думку аутарау, не адпавядаюць духу часу або з’яуляюцца нгзкапробнымг Ня-рэдка пародия выступала у выглядзе бурлеска або травесш, гзн таюх творау, што У камгчнай форме, з шырокгм выкарыстаннем прастамоунай, фамгль-ярнай або вульгарнай лекыкг пераказва-Л1 змест «высоюх» знакамзтых творау (напр , античных щ шш кластных па-эм), на яюя арыентавалгся як на узор Т ч праз пародию крытыкавалася кла-сзцыстычная л-ра, эстэтыка 1 стыль якой «задавался» арыстакратычнымт коламт У бел л-ры П л была найб распаУсюджаиа у 17 — 1-й пал 19 ст , калз з-за выцяснення бел мовы са справаводства (1696), а потым 1 з лзт Ужытку, бел мает слова было вымуша-на задавальняцца бытаваннем у проста-народным асяроддзт Узнтк своеасаблшы тып парадыйна-сатырычных або пара-дыйна-гумарыстычных творау, сюрава-ных супраць л-ры, што культывавалася сац 1 рэл1г вярхамг — т зв л-ры «вы-сокага шшлю» У лгку першых таюх творау у эпоху барака (17 ст ) — «Прамова Мялешк1», пародия на сеймавую прамову, «Люп да Абуховма», таксама сатырычны твор з адзнакамг пародыз У 18 ст з’явзлзся верзнаваиыя з празазч-ныя творы на рэлзг тэмы, у якзх тра-весшйна знгжалгея вобразы гэтай л-ры (вершы «У Бэтлегэме, доме Убогзм», «Уваскрэсенне Хрысгова», у прозе — «Казанне руске», «Прамова руезна» з шш ), а у часы класщызму (18 — 1-я пал 19 ст) — паэмы «Энезда навыва-рат», «Тарас на Парнасе» з знш У апошнзх паэмах вздаць не толью стыле-вае камзчнае процзетаянне «высокай л-ры», але г вострая здэйна-эстэтычная барацьба супраць палзтыкз царызму (тэ-орыз «афзц народнаецз»), глыбокая су-вязь з актуальным! праблемамз грамад-ска-культ развзцця, пафас сцвярджэння роднай л-ры як нацыянальнай Прыкметы бурлескнага стылю праяулялзся з У 2-й пал 19 ст (асобныя вершы Ф Тап-чэУскага), але як астаткавая з’ява У канцы 19 — пач 20 ст П л прадстау-лена сатырычнымз творамз, наюраваны-мз супраць палзтыкз самадзяржаУя у да-чыненнз да нац культур «Калыханка» Ф Багушэвзча, «1сцзнна чорнае трыо» Я Купалы, «Верныя сябры» Я Коласа з знш У сав час мает -эстэтычныя фун-кцыз П л сталз больш разнастайиымз, яна набыла усе адзнакз жанра, выпраца-ваныя сусв л-рай Аднак з на гэтым этапе развщце П л не абыходзглася без дэфармацый пад уплывам здэалапчных установак «зверху», палзт юравання л-рай, барацьбы за партыйнасць з шш Да жанру П л звярталзся пзсьменнзю розных пакаленняу 20 ст К Крапзва, П Трус, М Хведаровзч, Р Барадулзн, В Взтка, А Вялюпи, Н Гзлевзч, С Дзяргай, П Макаль, П Мзсько з шш Асаблзва актыуна працуе У гэтым жан-
ры Г Юрчанка — аутар шэрагу зборнз кау пародый на творы сучасных пзеь меннзкау
Публ Беларуская лзтаратура XIX ст Хрэс таматыя / Склад А Лойка, В Рагойша Мн , 1988
Лт Псторыя беларускай лпаратуры Ста ражытны перыяд Мн , 1998, Псторыя бела рускай лгтаратуры XIX — пач XX ст Мн 1998 Afixacb Лазарук
ПАрАФ1Я (грэч рагоесза царкоуны прыход), пл я б а н 1 я, у рымска-ката лзцкай царкве прыход, нгжэйшая тэры-тарыяльная царк.-адм адззнка enapxii (дыяцэза, дыяцэззз) Узна-чальваецца пробашчам П аб’ядноува-юцца у дэканат На тэр П акрамя па-рафгяльнага (ф а р н а г а) касцела модуль быць фзлзяльныя касцелы з каплг-цы Тэрмш П у Беларусг УжываУся г ва унзяцкай царкве
ПАРАХНЁВ1Ч Уладзгмзр Аляксеевзч [5(18) 1 1918, в АУсзмавзчы Бабруйскага р-на — 28 7 1980], Герой Сав Саюза (1944) Засл настаУнзк БССР (1965) Скончыу БДУ (1941) У Вял Айч вайну са жн 1941 у падп трупе Варатынскага с/с Бабруйскага р-на, з лш 1942 партизан 537-га атрада, камандзгр дыверезй-най групы, якая дзейнзчала на чыг Жлобгн—Бабруйск (пуецзла пад адхон 21 варожы эталон) 3 лгет 1943 палгт-рук роты 539-га партыз атрада, з чэрв
У А П»рахвев1ч
1944 камзеар 102-га атрада партыз бры« i гады 9-й гмя Кграва Пасля вайны И1 камсам г пед рабоце АУтар падручш кау для школ, кн «Вогненныя вгхры» (1969)
Лт Люди легенд. М , 1971 С 296—305
ПАРАЦЕЛЬС (Paracelsus) Фглш АУрэМч Тэафраст Бамбаст фон Гогенгейм (Phi-lippus Aureolus Teophrastus Bombasus von Hohenheim, 21 10 1493, мяст Эй-нзшгельн, Швейцария — 24 9 1541). ’ урач, алхгмзк, фшосаф, мгстык, адз1₽₽ вщнейшых прадстаУнзкоУ эпохз Адра джэння Вучыуся на мед ф-це Фершъ. скага ун-та (да 1515), быу праф уМи (1526—28), гар урачом у Базелг ШЯ вандравау па крашах Еуропы У пермял памгж 1520—25 наведау Пруспо, ВКЛ Подыму г шш крашы, дзе збграУ звес тю па медыцыне, дыспутавау з мясцо вым1 урачамз Па словах П , на дыспу тах у Гданьску г Вгльнг над гм атрымал перамогу з прагналг спачатку з ВКЛ пасля з Прусц i Польшчы У взленскгч дыспуце з П верагодна прымаУ удзе. доктар медыцыны Ф Скарына, якт г той час жыу у Взльнз Для поглядаУ П характерна адмауленне схаластычньп традыцый у медыцыне 1 аУтарытэту 1а лена, апора на пракгыку П — аУтар шматлгкзх прац па медыцыне, алхгмп прыродазнаустве, фшасофп i шш
Лт Проскуряков В Парацельс М , 1935, Грицкевич ВП С факеле' Гиппократа Мн 1987, Г артмая Ф Жизнь Парацельса и сущность его учения М , 1997
ПАРК КАМЯНЁУ, Эксперымен тальная база ледавгковых валуноУ пры 1нстытуце геалаггчных навук Нацы янальнай АН Беларусг геа лапчны музей пад адкрытым небам Засн у 1975 у Мгнску па шщыятыве акад Г Гарэцкага для захавання ледаи ковых валуноу з тэр Беларуст, адкрыты У 1985 (1-я чарга), у 1989 нададзены статус помнзка прыроды Пл экспазг цыг 0,065 км2, 2135 адзшак асн фонду (1999) Асн фонд на працягу 6 гадоу створаны В Вгиакуравым, А Ззмянко вым, Я Рунцом г шш, навук канцэн цыю экспаззцый распрацавалз ГГарэцк (юраУнтк), С Астапава, Вшакурау, акад Р Гарэцкз, К Мандэр, Рунец, Р Шэм
Пжрккжмяиёу Схема
409
ПАРТНОВА
пель 1 шш Складаецца з 5 аддзелау (арх Р Кнауэр, Р Бараноускт, Л Саура-ва, Т Уласава) Цэнтр экспазщыя «Карта Беларуси» (пл. 0,045 км2) — мадэль геагр карты рэспублиа (маштаб гарыз 12500, верт 1 100) з асн узвышшамт, раУншамт, нтзтнамт, сеткай рэк (у выглядзе сцежак), 2 басейнамт (увасабля-юць воз Нарач i Заслаускае вадасх ) Ланцужкамт камянеу пазначаны межы, да яюх «дайпип» 2 апошнтя ледавткт На «карце» размеркавана больш за 600 валуноу (аб’ем болыпасцт з гх 5—6 м3, маса 10—12 т) адпаведна геагр прыкме-там Астатшя 4 аддзелы размешчаны ва-кол цэнтр экспазщыт «Жывтльныя правтнцыт» дэманструюць месцазнахо-джанне радзгмы валуноу — Скацдына-В1Я, Балтыйскае мора з Батнтчным i Фтнсктм залгвамг, дзе фармтравалтся 1 захоплтвалт горныя пароды ледавткт, «Петраграфгчны збор» стмвалтзуе круга-варот рэчывау у прыродзе у выглядзе круга, у сектарах якога зтрупаваны маг-матычныя, асадкавыя i метамарфгчныя пароды, «Форма валуноу» знаемщь з разнастайнымг формам! валуноУ, «Камень у жыцш чалавека» дэманструе вы-карыстаныя чалавекам камян! са знакам! (1—2 ст ), щал-крыж (9—10 ст ), крыж Стафана Баторыя (16 ст ), жорны (18—19 ст ), камень-абярог (19 ст) 1 шш, «Алея валуноУ» — непарыуны ланцуг валуноу, на буйнейших з яюх замацаваны металшныя барэльефы, паводле нар легенд (мает В Янушке-вн) Экспериментальная база займаен-ца вывучэннем ледавтковых валуноу, вырашэннем шэрагу праблем геалогц, пошукам шляхоУ рацыянальнага выка-рыстання ле Дашковых валуноу
Лт Астапава С,В1накурау В Экспериментальная база валуноУ Мн , 1990, Л я У к о У ЭА МаУклшыя сведю мтнуУшчы-ны Мн , 1992 Ледавжовыя валуны Беларус! Эксперым база вывучэння валуноУ Мн, 1993 С 36—56 Валерый Вшакурау
ПАРМбН Сяргей 1гнатав1ч (5 3 1911, в К.асцяшы Уздзенскага р-на — 14 8 1991), адзш з аргашзатараУ 1 ктраУ-шкоУ камсам -маладзежнага падполля i партыз руху у Мшскай вобл у Вял Айч вайну Скончыу Рэсп парт школу
3 М Партнова
пры ЦК КП(б)Б (1949) 3 1940 сакратар Мшскага абкома ЛКСМБ У Вял Айч вайну з лтст 1942 упаУнаважаны ЦК ЛКСМБ па Мшскай вобл, з 1 1 да 22 11 1943 сакратар Слуцкага падп мтж-райкома ЛКСМБ, з 26 6 1943 да 6 7 1944 сакратар Мгнскага падполънага абкома ЛКСМБ Пасля вайны на камсам , парт , сав i гасп рабоце
ПАРбмЧЫК 1ван Паулавтч [8(20) 2 1896, в Наваселкт Тгуменскага пав, цяпер Пухавщкага р-на — 7 6 1960], адзш з аргантзатарау i ктраунткоу парт падполля т партыз руху у Мшскай вобл у Вял Айч вайну 3 1925 на гасп , сав 1 парт рабоце У жн 1942 нактраваны у тыл ворага 3 3 10 1942 чл , з 15 3 да 18 9 1943 сакратар Мшскага падп мтжрайкома КП(б)Б, потым Мшскага падпольнага гаркома КП(б)Б Пасля вайны старшы (я выканкома Мшскага гарсавета, нам мштстра харч прам ецт БССР, ктраушк трэста
ПАРТАЧЫ (ад лац a parte fratemitatis па-за цэхам), на Беларуст у 16—18 ст рамеенпа, яктя жылт у горадзе або па-блтзу яго т не уваходзип У рамесныя цэ-XI П выраблялт прадукцыю нелегальна У некат гарадах складалт сур’езную канкурэнцыю цэхавым рамеенткам, яктя
праследавалт П у судовым парадку Пе-ратварэнне цэхау у замкненыя карпара-цыт т Ускладненне доступу У тх вытолкала павелтчэнне кальками П Вырабы П часам был! не горшыя за вырабы цэха-вых рамеешкау т больш танныя, але у болыпасш саступалт тм у якаецт, таму пазней партачамт называл! рамеешкау нтзкай црафестйнай квашфткацыт
«ПАРТЙЙНЫЙ ВЕСТНИК», навуко-ва-шфармацыйны бюлетэнь ЦК Кам-партыт Беларуст У 1991 Выдавауся рэ-дакцыйна-выдавецктм аддзелам 1н-та гтст -палтт даследаванняу КПБ у крас —кастр 1991 у Мтнску на бел 1 рус мовах раз у 2 месяцы Структура бюлетэня У мнопм была падобная да час «Известия ЦК КПСС» (1989—91) Друкавау хронтку дзейнаецг'ЦК КПБ т мясц парт органау, тнфарм т сацыялаг артыкулы, дакументы з архтваУ КПБ На яго старонках упершыню апублтка-ваны дзеннткавыя заптсы б старшынт ЦБ КП(б)Б АФ Мяснткова пра падзет У студз — сак 1924 (№ 1), праграмныя дакументы Бел сацыялтст грамады т Бел партыт сацыялтстау-федэралтстаУ (N° 1, 3), матэрыялы пра калектывтза-цыю у зах абласцях Беларуст у 1944— 50 (№ 4), першыя днт Вял Айч вайны на тэр Беларуст (№ 2), бтягр звесткт пра беларусау, чые тмены упамшаюцца У працах У I Ленша (№ 4), т шш Вый-ШЛТ 4 нумары Mixact Шумейко
ПАРТНбВА Зтнатда МартынаУна (20 2 1926, С -Пецярбург — студз 1944), удзельнтца камсам падполля т партыз руху у Вщебскай вобл у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1958) 3 1942 чл к-та Обальскага камсамолъска-маладзежнага падполля Распаусюджвала лтстоукт, удзельнтчала У дыверстях на цагельным з-дзе, элекграстанцы! г вада-качцы чыг ст Обаль т шш Разведчица партыз атрада тмя Варашылава брыгады тмя Ленша прашкала У варожыя гарнтзоны, здабывала каштоуныя звест-
У парку камявёу 1997
410
ПАРТРЭТ
та У снеж 1943 пасля выканання чар-говага задания схоплена фашистам! На допыце застрэлша афщэра Закатавана Яе шем названы вулщы у С -Пецярбургу, Обалх, Полацку
ПАРТРЭТ ДАНАТАРСК1, выява дана-тара (лац donatar дарылыпчык, ахвяра-вальнпс) — заказчика твора выяул мастацтва або заснавалыпка храма Сустра-каецца у розных вщах мастацтва, часцей у жыватсе Заснавальшка храма часта малявал! з мадэллю будынка у руках на абразе (перад Тсусам Христом, Мащ Божай, святым заступникам) або асобна, але у кантэксце агульнай сютэмы размалевак 1 дэкарацый храма або кшп у спалучэнш з шш выявам! Ад-метныя рисы П д адлюстраванне да-натара звычайна укленчаным у малггоу-най позе са складзеным! рукам!, арыен-таванасць кампазщыйнага цэитра на святога-заступнпса, самапаглыбленасць 1 сузфальнасць спартрэтаванага, адсут-насць знешняй калпц 1 падкрэсленых сувязей са знешшм светам Д и з’яв1у-ся у мастацдве ранняга сярэдневякоуя, росквиу дасягнуу у 14—15 ст Вядомы у мастацтве мнопх еурап краш, у т л у В1занты1, часцей у алтарных карцшах (напр., «Мадонна з канцлерам Рале-нам» Яна ван Эйка, 1435, ЛуУр), або у манументальных размалеуках (адлюстраванне Энрыка Скравены з мадэллю каплщы у размалеуках Капэлы дэль Арэна работы Джота у г Падуя, 1305) На Беларус! першыя Д п вядомы з 11 ст выяви тураускага кн Яраполка 1зяслав1ча, яго мацт Гертруды 1 яго жон-
Да арт Партрэт пахавальны Партрэт А Замши 1676
кт 1рыны у «Кодэксе Гертруды» (памж 1078 1 1087) Часцей сустракаецца на абразах 16—18 ст «Пакланенне вешчу-ноу» (каля 1514, Музей стараж-бел культуры 1МЭФ Нац АН Беларуст), дзе У вьппку панауленняу 2-й пал 17 ст змешчана выява данатара Яна Сегеня, «Мац! Божая са святым! Тгнацтем Павлам 1 Францискам Ксаверием» (1-я пал 17 ст , тамсама), дзе святым нада-дзены партрэтныя рысы кн Мпсалая
Да арт Партрэт да-натарси Абраз «Пакланенне вешчуно$» э партрэтам данатара Яна Сегеня 3 касце-ла в Дрысвяты Браслаускага раёна 17 ст Фрагмент
Крыштофа 1 Юрыя Радзшшау, яюяамм кавал! езущюя мюп у Лшску 1 А^ним шыне, адкуль паходзщь карцша ВиЛ мы 1 вельм! позн1Я Узоры П д (фмЦ «Спас з данатарам» М Кошалм| 1902—11, у Баранавщктм ПакроМ|| саборы)
Лип Хадыка А Да атрыбуцьп «Мм Боскай» з Крьшошына // Помниа масйДИ культуры Беларуы Новыя даслед Мн , Александрова У Шлях; развЬЯ партрэта У сярэдневяковым жывашсе УКМ| ны 1 Беларуы // Помниа мастацкай культур Беларуы эпох! Адраджэння Мн , 1994
Аляксей Хадыка
ПАРТРЭТ ПАХАВАЛЬНЫ жывапмм або скульптурная выява нябожчши Вядомы у мнопх народау свету са ста ражытнасц! (напр , т зв фаюмскт лар-, трэт у Еппце) Функцыяй П п была? Накладная перадача фкичнага абл1чч£ памерлага для забеспячэння вечна# жыцця яго души (паводле шэрагу раин дакгрын) або ушанавання яго памяти У Беларуст П п пашыраны у 15—18 ст найб раннгя формы сустракаюцца у тканых пахавальных пакрывалах 1 ха ругвах П п магла быць прыжывдеш выява памерлага, яе копи або адлюс траванне, выкананае з пасмяротнай маскт, часам з геральдычным! знакам! i надтсам! Вылучаюць трунны партрэт эп1таф1йны партрэт 1 жалобную харугву (канкпюзпо) Трунныя партрэты часцей малявалт алейнымт фарбамт на меднаи сярэбранай або алавянай блясе 6- 8 граннай або акруглай формы Прыэпа чалюя яны да размяшчэння на тарцоваи частцы труны у час пахавальнай ура чистасцт, пазней звычайна змяшчашея на сцяне крыпты або храма, уваходзип у склад сштэтычнага мает вырашэння частю яго тнтэр’ера (эппафтя Б Билли ку у Трошктм касцеле у Ружанах работы I Брукнера, 1789, надмаплле М Рада вита у касцеле У Дзятлаве, 18 ст ) Эпи а фтйныя П п не мацавалюя на трупу 1 таму часцей мелг авальную форму, ад разу уваходзип у склад прысценнага скулыггурнага надмаплля У храме разам са скульптурным! алегарычным! поста цям! 1 надмапльным надтсам у скулы! турнай рамцы (партрэт А Пацея, 18 ст, зберагаецца у Слонтмсктм краязн музе!) Для адной цырымонц маглт быць выкарыстаны i трунны г эштафтйны П п, а таксама канклюзш — жалобная харугва з маляваным або шытым пар трэдам, упрыгожаная металтчнымт нп-камт, галунамт, карункамт, звычайна з надтсам б1ягр або панепрычнага ха ракгару 1 выявай герба
Лт Тананаева ЛИ Сарматский портрет Из истории пол портрета эпохи барокко М, 1979, Хадыка А, Хадыка Ю Непауторныя рысы 3 псторьп бел партрэта Мн , 1992, W111 ri s к 1 S U zrodel portretu staropolskiego Warszawa, 1958
Аляксей Хадыка
ПАРТРЭТ САРМАща, характерная для мастацтва Рэчы Паспалпай форма параднага шляхецкага партрэта, пераважна часоу барока (16—18 ст ), звяза-ная з комплексам светапогляду 1 культуры сарматызму Прадстаулены шыро-кш спектрам творау — ад падобных да
411
ПАРТЫЗАНСКАЯ
рэпрэзентатыуных зах -еурап партрэтау позняга Адраджэння 1 барока да выяу, наблгжаных да народнапрымпыунага мастацгва Адлюстроувау пераважна вобраз homo militans (чалавека-воша) i
ч паказвау ролю ваен -феад саслоуя дзяржаве, иерадавау паэтыку яго гера-иаванага света- 1 самауспрыняцця (напр, «Партрэт Юрыя Радзгвша», 1480—1541) У адпаведнасщ з мгфам аб паходжаннт польскай шляхты ад сарма-тау (у выпадку бел -лгт магнатэрьн заменены на паданне аб паходжаннт ад натрыцыяу Стараж Рыма, гл у арт Паленок) П с убтрау у сябе рысы арыен-талгзму 1 дэкаратыунасцт У мастацтве Ьеларуш i Украшы асаблгва шмат пе-раймау ад фармальна-эстэт асноу гка-наптсу П с уласцгвы лшеарнасць ма-нонка, вял плоскасщ ярки колеравых дверхняу, акцэнтаванне дэкаратыуных иеменгаУ 1 фактуры каштоУных тканш спалучэннт з падкрэсленым рэалтзмам образау («Партрэт Мгхаига Барысавь ча», мяжа 16—17 ст ) Клашчны П с кампазщыйна уключае 3 асн элементы выяву (адлюстраванне мадэлт), дэвгз увасоблены у гербе партрэтаванага) i шскрыпцыю (разгорнуты або скарочаны да манаграмы надтс), плоскаснасць шух апошнгх элементау супярэчлгва иалучаецца з маляунтчасцю першага (<Партрэт ЕУфрасшн! Тышкевтч», каля 1659—61) П с Уваходзип у склад пала-ивых галерэй (асаблгва значных у ро-мвых маентках Радзгвглау, Сапегау, (ышкевгчау, Пацау), кляштарных г гарк зборау У пахавальных комплек-ах сустракаецца разнавтднасць П с — чартрэт пахавальны Агульная асаблт-дсць П с — павышаная Увага да пра-акольнай дакладнасш партрэтнай ха-оактарыстыкг П с адлюстроувау разумение заказчыкам-феадалам рол, г месца сябе 1 свайго роду У псторыг, грамадстве, дзяржаве г нават у сучас-иым сусвеце, звычайна у патэтычна нрыузнятай афарбоУны Модны у П с нфармацыйны пачатак выяуляуся праз набор атрыбутау (улады, духоунага або иц стану мадэлг) Стваральнгкамг П с былг пераважна анангмныя цэхавыя мастакг (партрэты роду Весялоускгх з !родзенскага кляштара брыгтак (1630— 40 я г), але захавалгся г гмены некат жывапгсцаУ Я Шрэтэр (працавау у 1641—85, аутар «Партрэта Кацярыны г Марьи Радзгвгл», 1646), Д Шульц |1615—83, аутар партрэтау РадзгвглаУ, у г л Я Радзгвгла (1612—55), 1652, г Па-цаУ, выкананых у Варшаве] П с пера-жыУ фармальную г стылгстычную эва-люцыю — ад пераважна манументаль-иых выяУ у поуны рост у канцы 16 — 1 й пал 17 ст праз больш псгхалапч-пыя паясныя вобразы сярэдзшы 17 ст г класщыстычную стылгзацыго часоу Яна III Сабескага да унгфгкаваных па форме, пераважна пагрудных г паясных партрэтау у сямейных галерэях 18 ст Эвалюцыя не была просталшейнай г адзначалася пауторамг папулярных схем 1 вырабам шматлтктх рэплгк больш стараж вобразау для новых збораУ [«Пар-
Да арт Партрэт сармацк! Партрэт К Веся-лоускага 1636 Нацыянальны мастацкг музей
Рэспублткт Беларусь
трэт Канстанцтна Астрожскага (1460— 1530)» сярэдзшы 18 ст] На мяжы 18— 19 ст П с Увасабляу выключна кансер-ватыуна-архатчную мает плынь, гнеш-раваную уздымам нац -вызв гдэалогп пасля падзелау Рэчы Паспалгтай (партрэт Андрэя Укольскага, 1770-я г) Найб багатыя калекцыт Псу Беларусг зберагаюцца у Нац мает музег Беларусг г у Музег стараж-бел культуры 1МЭФ Нац АН Беларуст
Лт Тананаева ЛИ Сарматский портрет Из истории пол портрета эпохи барокко М , 1979, Хадыка А. Хадыка Ю НепаУгорныя рысы 3 псторыт бел партрэта Мн , 1992, Senunana Nredzreckie II Portret typu sarmackiego w wieku XVII w Polsce, Czechach na Slowacjr i na Wijgrach Krakow 1985, Gdzie Wschod spotyka Zachod Portret osobistosci dawnej Rzeczypospohtej 1576—1763 Katalog Wystawy pod kieninkiem J Malmowskrego Warszawa 1993
Аляксей Хадыка
ПАРТУ ГАЛ (парт portuguer), залатая манета каралеуства Партугалгя 1499— 1557 (з перапынкам) вартасцю у 10 кру-зада (лггатурная маса 39,9 г ) 2) Назва У Рэчы Паспалгтай 16—18 ст залатых манет, з масай, большай за масу дуката Першы 10-дукатавы П 1562 ВКЛ вы-пусцгУ Жыпмонт II Аугуст, апошнг — у 1661 Ян II Казгмгр Ваза Апошнгя П — каронныя 1794 3-дукатавы г 1,5-дуката-вы Стангслава Аугуста ПанятоУскага П часта прызначалгся не для абарачэння а давалгся манархамг як узнагарода або на памяць, таму выконвалгся на высоким мастацкгм узроунг
«ПАРТЫЗАНСКАЯ ДУБШКА», саты рычны лгсток, выданне ЦК КП(б)Ь Выходзша з 22 3 1942 да сак 1943 на бел мове у прыфрантавой паласе (апошнгя нумары — у Маскве) у Вял Айч вайну, да лгст 1942 выданне газ «За свободную Беларусь» Рэдактар I Д Гурск1 Лгсток заклгкаУ сав людзей да барацьбы з ворагам, змяшчау сатырыч ныя вершы, байкг, памфлеты, карыка туры Сярод удзельнткау выдання бел пгсьменнгкт П БроУка, П Глебка, К Крапгва, П Панчанка, К Чорны, мастакг I Ахрэмчык, Я ЗайцаУ, У Мгнаеу
ПАРТЫЗАНСКАЯ МАСТАЦКАЯ СА-МАДЗЁЙНАСЦЬ уВялгкую А й -чынную вайну У партыз атрадах г на тэр партыз зон стваралгся г дзейнг чалг самадзейныя апгкалектывы У гх выступленнг уклгочалгся г палгт гнфар мацыг (зводкг Саушфармбюро паведам-леннг пра становшгча на франтах) У складзе апткалектьгваУ былг чытальнгкг, хор, спевакг-салгсты, гнструменталгсты г муз ансамблг, танцавальныя групы Выконвалгся нар , партызанскгя г папу-лярныя песнг сав кампазгтарау, частуш-ю, прыпеукг, куплеты, байкг, вершы, пародыг, фельетоны, казкг, апавяданнг, сатырычныя сцэнкг, палгт кпаунады, лгт -муз мантажы, урыукг з п’ес, гнсцэ-нгроукт, тэатральныя кампазщыг Вял папулярнасцю у слухачоу карысталгся самадзейныя вершы, апавяданнг, песнг, частушкг, т зв песнг-пераробкг (на ме-лодыг папулярных нар г сав песень но-
Да арт Партизанская мастацкая са-мадаейнасць Апт-атрад тмя М. Горкага. Втлейская вобл
412
ПАРТИЗАНСКАЯ
выя тэксты) пра подзвгп партызан, побит, думкт т пачуццг нар мсшупау, з’яу-лялгся своеасаблтвым мает летаптсам нар супрацтулення Першыя апткалек-тывы паявтлтся у 1941 у Гомельсюм партыз атрадзе «Бальшавгк» У 1942 мает калектывы дзейнтчалт у бригадах 1-й Мшскай (на тэр Рудзенскага, Сма-лявщкага, Пухавщкага i Чэрвеньскага р-нау), «Дзядзью Колт» (пераважна у Барысаусюм р-не, выязджау у Бягомль-скт, Лагойскт, Плешчантцю т Смалявщю р-ны), тмя Ктрава (на тэр Лунтнецкага т Птнскага р-нау), «Няулоуныя» (ансамбль пеент 1 танца, у вер —лтст дау больш за 140 канцэртау у Асвейсктм, Дрысенсюм, Полацюм т Расонсюм р-нах), пры штабе Мшскага партыз злучэння (штомесяц давала дзесятю канцэртау на тэр Мшскай т Палее кай абл), у атрадах 227-м т 760-м (на тэр Клгчаускага р-на), у 537-м партыз палку (на тэр Астповтцкага, Бабруйскага, Быхаускага, Ктраускага, Клтчаускага р-нау) У 1943 П м с набыла масавы характар Амаль ва устх бригадах т буйных асобных партыз атрадах тснавалт яе калектывы гуртю, апткалектывы, апг-брыгады, мает ансамблт, ансамблт пеент т танца, джаз-аркестры т тнш Вял па-пулярнасцю у насельнщтва т партызан Баранавгцкай вобл карыстауся Лтдскт партыз тэатр Втлейскай вобл — апгат-рад тмя М Горкага (каля 70 чал ), вядомы як Втлейскг партыз ансамбль яго лтт -муз мантаж «Мы помецгм» у 1944 быу паказаны у Ашмянах, Втлейцы, Маладзечне, Мтнску, Паставах, Свтры, Смаргош, у жн 1945 — у Маскве, пасля вайны ансамбль стау прафестйным Калектывы мает самадзейнасцт ады-грывалт важную ролю У выхаваннт пат-рыятызму, палтт свядомасщ партизан г насельнштва на акуптраванай ням фа-шыстамт тэрыторыт, у мабтлтзацыт на барацьбу з ворагам Уладзишр Лемяшонак ПАРТИЗАНСКАЯ развёдка у Вя-лткую Айчынную вайну, мэтанаюраваны збор, апрацоука г пера-дача ваен , эканам г палгт гнфармацыг аб працтУнтку, адзтн з неабходных втдау забеспячэння баявой дзейнаецг партызан г адна з форм дапамоп Чырв Арми Праводзтлася сувязнымт, падпольшчы-камт г тнш патрыетамт, спецыяльна створанымт Узводамт, ротамт г групамт разведю у складзе партыз фармтраван-няу (у 1944 складала каля 10% з лтку партызан) У 1942 у тыле ворага дзейнт-чала 5150 разведчыкау, у канцы 1943 — больш за 8 тыс , да лтп 1944 — 24 тыс П р юравалт Паун -Зах аператыуная група ЦК КП(б)Б, разведвальныя аддзелы Цэнтр г Бел штабоу партыз руху, аператыуныя групы г прадстаушцгва БШПР пры штабах франтоу, разведорганы партыз фармтраванняу П р за-бяспечвала неабходнымт звесткамт бая-выя аперацыг партызан пры разгроме гарнтзонау, ударах па транспартных ка-
Да арт Партизанская мастацкая самадаей-насць Выступление агггкалекгыву 1-й Мшскай партызанскай брыгады Малюнак э ру-каптснага часоптса
мунткацыях, адбщцт карных аперацый акупантау За 1941—44 з выкарыстан-нем звестак Пр патрыеты разграмтлт 948 ням штабоу г гарнтзонау, знгшчылт 939 вайск складоУ ворага, пуецтлт пад адхон 11 128 эшалонау г разбурылг 819 чыг мастоу Дзякуючы рабоце разведи каля 100 буйных карных аперацый пт-лерауцаУ не здолелг гстотна паУплываць на дзейнасць партыз руху У дапамогу Чырв Армп Пр У вер 1941 здабыла звестю пра сканцэнтраванне буйных танк г авгяц стл ворага для наступления на Маскву г прыблтзных тэрмтнах яго пачатку, у жн 1942 — пра пераюд-ку варожых войск у раен Ленгнграда, загадзя перадала даныя пра маючыя ад-быцца наступленнг герм войск у раене Арла г Курска, пра план тх контрударау на Палесст, у раене Ктева г шш Толью з кастр да канца 1943 бел партызаны перадалт камандаванню сав войск звестю пра размяшчэнне 338 аэрадро-маУ т пасадачных пляцовак, 871 склад, 152 прадпрыемствы, што выраблялт ваен прадукцыю П р здабыла звестю пра сакрэтную зброю вермахта — сама-леты-снарады т ракеты ФАУ-1 г -2, вы-творчасць у Германн фаустпатронаУ, масавае выкарыстанне яюх не застала знянацку сав наступаючыя танк часщ на Беларуст г шш Каля 6 тыс партыз разведчыкау г сувязных запнула пры выкананнт заданняу Сярод тих, каму присвоена звание Героя Сав Саюза, разведчыю Г I Маслоуская, М A MtxaU-лашау, М Татвалдыеу, У А Хамчаноу-аа, В 3 Харужая
Партизанск! лагер Пшская вобл
ПАРТИЗАНСК! ГАРНГЗОН у Вял г кую Айчынную вайну 1) асобая стстэма аргантзацыт юравання J месцах размяшчэння партыз фармтра вання Стварауся для бяспею, стрэп ня легппых умоУ жыцця г баявой дэей наецт партызан у тыле ворага Кграват гарнтзонам камандзгр фармтраваиня Аргашзацыя г рэгуляванне побытаиаи распарадку, гарнтзоннай г каравульнаи службы ажыццяулялтся на аснове паи сковых статутаУ г традиций Чырв Ар мп, дакументау г указанняУ парт г лар тыз органау 2) Самая простая форма аб’яднання асобных баявых атрадау на раннтх стадиях развтцця партизанским руху з мэтай сканцэнтравання намаран няу у барацьбе з ворагам П г складна; ся па штциятыве г згодзе партызан у ходзе сумесных баеу асобных атрадау па знтшчэннт апорных пунктау, гарнтзонау участкау мясц палгцыт акупац улад У студз 1942 у Акцябрсюм р-не склауся адным з першых гаршзон Ф I Паулоу скага, што аб’ядноуваУ 13 асобных атра даУ (1301 чал ), частка яюх у перыяд ба еу з карнгкамт перадыслацыравалася у тнш равны, а на базе астатнгх створана партыз брыгада Акрамя добраахвотгпи аб’яднанняУ атрадау, П г стваралгся старшым вайск начальшкам Камандзгр КлтчаУскага аператыУнага цэнтра палк У I Нгчыпаровтч загадам у канцы лш 1942 стварыу 2 гарнтзоны адзш з 6 ат радау дзейшчау на стыку БарысаУскага Смалявщкага г Чэрвеньскага р нау друп з 3 атрадау — на тэр Маплеуска га г Бялыншкага р-нау Восенню 1942 на тх базе сфармтраваны партыз брыга ДЫ Аляксандр Манаеикау
ПАРТИЗАНСК! лАГЕР, часовая ста янка партызанскага фармтраваиня у Вял Айч вайну Часовы характар абу моулены ступенню пагрозы нападу пра цгУнгка Стварауся пераважна у лясных масгвах, часта ператвараУся у сталае размяшчэнне баявога фармтраваиня на умацаванай пазтцыт з атрыбутамг аба рончых збудаванняу г з’яуляуся апор ным пунктам для доУгатэрмшовай аба роны ад наступаючага прашУнгка щ за беспячэння сваей абаронай адыходу асн партыз сиг для заняцця новых ба явых пазщый пераходу на новае месца дыслакацыт Асабовы склад ляснога ла гера размяшчаУся У зямлянках, ле там — г У буданах Разам з байцамт туг знаходзглтся камандаванне фармтраван-ня, абоз, сродю харчова-фуражнага за беспячэння, харч блок, майстэрнг мед -сан служба Лагерам у лясных урочышчах на каротю час размяшчалтся партыз фармграваннг, яюя былт у рэй-дзе цт вярнултся з яго Фармграваннг, што дыслацыравалтся як партызанаая гаршзоны у населеных пунктах партыз зон, таксама даволт часта стваралт ДЛЯ сябе запасныя лагеры у суседнгх лясных урочышчах на выпадак адыходу пад на-цтекам прашУнгка Ва умовах Беларусг у вял лясным лагеры часта разам з пар-тызанамт г пад тх аховай размяшчалтся сямейныя лагеры з насельнштвам, якое хавалася ад фаш карнцсау П л з’яуляУ-
413
ПАРТИЗАНСК!
ся адной з абавязковых умоу функцыя-навання партыз фарм,раванняу i ix ба-явой дзейнасщ На месцах мнопх лаге-рау створаны мемар комплексы (гл Зыслау, Музей партизанской славы)
Адам Залески
ПАРТЫЗАНСК1 ПАРАД 1944 Адбыуся 16 7 1944 у Мшску у гонар вызвалення сталщы ад ням -фаш захопшкау i банных заслуг партызан, яюя разам з Чырв Армий прымал! удзел у Беларускай апе-рацш 1944, утл лтквтдацыт акружанай групоУкт ням войск (гл Mihcki «ка-цел») Адбыуся на тэр шадрома (цяпер раен вул Першамайскай 1 Чырвонаар-чейскай) Ва урачыстым мпынту жыхароу горада (каля 50 тыс чал ) i партызан (каля 30 тыс чал) прымал, удзел дэлегацьп вошау Чырв Арми на чале з камандуючым 3-м Бел фронтам ген армп IД Чарняхоусюм i працоуных г Горю (цяпер Н1ЖН1 Ноугарад), якая пе-рааала Мшску эталон падаруикау Парад прымау нач ЦШПР 1 старшыня СНК БССР П К Панамарэнка, каманда-вау парадам нач БШПР П 3 Калгюн Урачысты марш партызан Мшскай i некат суседнтх абласцей Беларуст ад-крыла партыз брыгада «Народный мсцтуцы» тмя В Т Варанянскага Мшскай вобл Партызаны тшлт са сватмт сцягамт т зброяй, везлт артылерыю, ехалт на куляметных тачанках, аута-мабшях, утл трафейных, самаходных гарматах Асобнай калонай была прад-стаулена зводная група кавалерыт Па-тля парада удзельнтк, строем прайшлт па вултцах Мшска П п 1944 адлюстра-вау моц партыз руху рэспублткт, якт на-быу значэнне ваенна-стратэг фактара у Вял Айч вайну
Лип Ваупшасов С Партизанская хроника 2 изд Мн, 1971, Калинин ПЗ Партизанская республика 3 изд Мн , 1973, Джагаров М Костры партизанские 2 изд Мн , 1974, Дантлачктн П Партизанск, парад // Ми правда 1991 16 лш
Mixam Ниацш
ПАРТИЗАНСК! РУХ У ВЯ.ПКУЮ АЙЧЬ^ННУЮ ВАЙНУ ПадрыхтоУка да партыз барацьбы на выпадак нападу фаш Германн пачалася яшчэ у 1930-я г Яна уключала стварэнне закансптра-ванай сеткт дыверстйных груп, дывер-сашау-адзшочак у гарадах т на чыгун-ках на 3 ад лшп умацаваных раенау, ар-гашзацыто т падрыхгоуку манеураных партыз атрадау т груп, забеспячэнне партыз фарм,раванняу сродкамт сувязт т тнш матэрыяламт, неабходнымт для барацьбы т жыцця ва умовах варожага тылу На Беларуст падрыхтоукай да партыз дзеянняу займалтся парт органы т камандуючы войскамт БВА I П Убарэ-ен Было створана 6 партыз атрадау (Бабруйскт, Барысаускт/ Мазырскт, Мшскт, Полацкт, Слуцкт) па 300—500 чал кожны У тх уваходзип камунтсты, камсамольцы, удзельнткт грамадз вайны яктя прайшл! спец навучанне у закрытых школах На чале кожнага атрада быу штаб з вопытных ктрауишоу (камандзтры К П Арлоусш, С А Вауп-шасау, В 3 Корж, С А Макарэвтч, А М
Да арт Партизанск! рух у Вялткую Айчын-ную вайну Партызаны брыгады тмя Будзён-нага мтшруюць мост
Рабцзвгч, А К Спропс) Для кожнага атрада У лясах былт закладзены схава-ныя базы збрщ, боепрыпасау, амунтцьн, харчавання (50 тыс втнтовак, 150 ручных куляметаУ, патроны, узрыучатка 1 тнш ) У гарадах т на буйных чыг вузлах былт створаны абучаныя падп дывер-стйныя групы Аднак з-за неабгрунтава-ных рэпрэстй у 1937—38 мнопя пад-рыхтаваныя партыз камандзтры 1 ваен спецыялтсты бьюп знтшчаны (уцалелт тыя, хто на той час знаходзтуся на вайне у 1спани), атрады расфармтраваны, лтквтдаваны усе базы зброт т боепрыпа-сау Гэтыя страты для абараназдольнас-цт крашы выявился у пач Вял Айч вайны Асн работа па аргашзацыт падп т партыз барацьбы вялася ва умовах жорсткага акупацыйнага рэжыму пры адсутнасцт падрыхтаваных кадрау т во-пыту барацьбы, што вылтлася напачатку у вял страты сярод патрыетау Асн заданы партыз барацьбы былт выкладзе-ны у дырэкгыве СНК СССР т ЦК ВКП(б) ад 29 6 1941, якая патрабавала стварэння У захопленых ворагам раенах партыз атрадау т дыверстйных груп, разгортвання партыз вайны паусюдна, утл падрыву мастоу, дарог, парушэн-ня тэлефоннай т тэлетрафнай сувязт, падпальвання складоУ т шш 30 6 1941 ЦК КП(б)Б прыняу дырэкгывы «Аб пе-раходзе на падпольную работу партый-ных аргантзацый раенау, занятых ворагам 117 1941 «Аб разгортваннт парты-
Да арт Партизанск! рух у Вялткую Айчынную вайну Партизаны атрада тмя Суворава брыгады тмя Варашылава прымаюць присягу Капылъскт раеи 1942
занскай вайны У тыле ворага» У тх да валтся канкрэтныя Указанн! па формах аргантзацьп, сродках сувязт т мерах кан-сптрацыт, вызначалтся заданы па разгортваннт П р на акуптраванай тэр Беларус!, стварэннт захопнткам невыносных умоУ, знтшчэннт тх на кожным кро-ку, зрыве Устх мерапрыемствау фаш улад Для аргантзацьп падполля т П р ЦК 1 абкомы КП(б)Б пактнулт на мес цах 1215 камушстау, стварал! абл т ра-енныя парт к-ты, цэнтры, тройкт 1 шш , усяго У 1941 на акутраваную тэр Беларуст нактравана каля 8 тыс каму-нтстаУ У лтку першых пачалт дзейнтчаць партыз атрады Камарова (Каржа, Птн-ская вобл), «Чырвоны Кастрычнтк» (Палеская вобл ), «Бацькт Мшая» (М П Шмырова) т «Радзтма» (Вщебская вобл ), «Балыпавж» (Гомельская вобл), AI Далтдовтча (Мшская вобл ), М А Нар-чука, АДз Сяргеева, 1Я Яраша, 277-ы Кзпчаускт 6 8 1941 Ц П Бумажкову 1 Ф I Паулоускаму першым з сав партызан было прысвоена звание Героя Сав Саюза У перыяд станаулення П р пе-ражыУ значныя цяжкасцт, асаблтва зт мой 1941—42 Не хапала зброт, боенры-пасаУ, медыкаментаУ У 1942 ЦК КП(б)Б нактравау на тэр акуптраванай Беларуст 14 партыз атрадау 1 92 аргаш-затарсктя групы (2600 чал ), падрыхтава-ныя на спец курсах (гл Асобы беларусю збор) Кадры для П р т падполля рыхта-валт таксама у спец школах падрыунт-коУ у спецшколе на базе аператыУна-вучэбнага цэнтра Зах фронту, радыс-тау, падрыунткоу, сувязных-разведчыкау у спецшколах Цэнтр штаба партыз руху (ЦШПР) У 1942 IM1 падрыхтавана , нактравана у тыл ворага 175 дыверсш ных груп (2077 чал ) Разгортванне П р вытолкала неабходнасць аб’яднання ат радау у брыгады т злучэнш У студз 1942 створаны першы партызансю гар Н13он ПаУлоУскага У Акцябрсктм р-не, у крас 1942 — першыя партыз брыгады (1-я Беларуская 1 «Аляксея» на Вщеб-
414
П А РТЫ ЗЛИ C KI
шчыне), на канец года гх дзейнгчала 56, усяго у Вял Айч вайну — 213 брыгад, яктя аб’ядноувалг 997 атрадау, асобна дзейнгчалг 258 атрадау (гл карту) Амаль усе брыгады падтрымлгвалг рады-есувязь з ЦК КП(б)Б, ЦШПР, Беларус-KLM штабам партызанскага руху г гх апе-ратыунымг групамг пры ваен саветах франтоу У маг 1942 для цэнтралгзацыг юраунштва партыз сшамг створаны ЦШПР пры Стауцы Вярх Галоунака-мандавання на чале з П К Панамарэн-кам Пад яго кграунштвам дзейнгчалг рэсп г абл штабы П р , у т л БШПР 3 мэтай паляпшэння аператыунага кграу-нгцгва баявымг дзеяннямг партизанские фармраванняу, каардынацыг гх дзеянняу з сав войскамг былг створаны г прыка-мандзграваны да ваен саветау 1, 2, 3-га Бел г 1-га Прыбалт франтоу аператыу-ныя групы БШПР Гэта дазволгла скг-раваць барацьбу партызан на максг-мальную дапамогу Чырв Арми, узмац-нщь удары па тылах ворага, асаблгва па чыг мапстралях (гл Комалаусм бой 1942 а таксама артыкулы пра Дрысен-скую, Муляраускую, Нацкую, Пцгцкую, Сгнкевщкую, Слауненскую, Талька^-скую, Шошыцкую, Язвшекую аперацыг) У маг 1942 ЦК. КП(б)Б запвердзгу адзгны тэкст Прысяа беларускага партизана 3 восенг 1942 П р набыу маштаб-ны характар Далейшыя задачы барацьбы у варожым тыле вызначылг нарада юраунгкоу парт падполля, камандзграу г камкарау партыз атрадау г злучэнняу, склгканая ЦК ВКП(б) у канцы жн — пач вер 1942 у Маскве, загад наркома абароны, падпгеаны I В Сталшым, «Аб задачах партызанскага руху» ад 5 9 1942, 5 и пленум ЦК КП(б)Б (26—28 2 1943) з удзелам сакратароу падп абкомау г райкомау КП(б)Б, камандзграу г камгса-рау партыз брыгад г атрадау Пленум абмеркавау пытанне «Аб становгшчы г задачах работы партыйных органа)! г иартыиных аргангзацый у акушраваных раенах Беларусг», абавязау парт арг-цыг пашыраць г аргангзацыйна умацоуваць П р , намецгу праграму дзеянняу партызан, разгледзеу формы аргангзацыг П р У чэрв 1943 ЦК КП(б)Б ггрыняу паста-нову «Аб мерапрыемствах па далейшым разгортванш партызанскага руху у за-ходнгх абласцях Беларусг» i накгравау у парт арг-цыг пгсьмо «Аб ваенна-палг-тычных задачах работы у заходнгх абласцях БССР» 3 мэтай выканання гэ-тых задач з усх абласцей у заходнгя на-кгроувашея вопытныя парт работниц г аргангзатары П р, партыз атрады г брыгады Барацьба партызан вялася мэ-танакгравана, актыуна г аргангзавана, мела манеураны г наступальны характар, узгаднялася з дзеяннямг Чырв Ар-мгг Грандыезныя маштабы набылг баявыя дзеяннг партызан у час «рэйкавай вайны» Сярод партызан былг такгя май-стры надрывной справы як ФА Бачы-ла, М В Гойшык, Б М Дзмгтрыеу, П I Кавалеу, П I Кажушка, А Ф Колесава,
Да арт Партизанск! рух у Вялгкую Айчын-нуго вайну Вываз дзяцей на самалетах у са-ВСЦК1 тыл з аэрадрома у Полацка-Лепель-скай партизанский зоне
Ф П Котчанка, А Я Кухарау, Э В Лау-рыновгч, А С Лукашэвгч, Ф А Малышау, У А Парахневш, В В Сглюцгн, Р А Таку еу, М Татвалдыеу г гнш Партызанн кантралявалг мнопя шашэйныя г амаль усе грунтавыя дарогг, сарвалг спробы акупац улад внкарыстаць для ваен пе-равозу рэкг Бярэзшу, Дняпро, Зах Дзвг-ну, Прыпяць, Сож вывелг са строю Дняпроуска-Бугскг канал (гл Дняпроу-ска-Бугская аперацыя 1943) Важнейшим вщам барацьбн партизан быу разгром варожых гарнгзонау! На канец 1943 60% акупграванай тэр Беларусг утрымлгвалг г кантралявалг партызаны (гл Партызанскш зоны) Вял значэнне у? баявой дзейнасш партызан адыгрыва-ла партизанская разведка У 1943 БШПР правеу раянграванне партыз сгл, якое заключалася у раунамерным размеркаванш атрадау г брыгад па абласцях г раенах г замацаваннг за гмг пэу-ных нас пункта)! Гэта прадугледжвала перабазграванне шэрагу брыгад у менш насычаныя партыз сшамг раены, асаб-лша у зах воблаецг Для забеспячэння перавозак г сувязг з сав тылам дзейнг-чалг 41 партыз аэрадром г 83 пляцоукг для прыему парашутыстау г грузау За час акупацыг сав летчыкг зрабглг 5945 вылетау г даставглг у тыл ворага 2403,4 т розных грузау, 2626 чал , вывезлг у сав тыл каля 9 тыс чал , у т л дзяцей г цяжкапараненых Важную ролю у мабг-
Да арт Партизанск! рух у Вялзкую Айчын-ную вайну Партызаны брыгады «Жалязняк» вядуць агонь ла самалетах з прощтанкавага ружжа Бягомльскг раён 1943
лпацы! партизан 1 насельнщтва на ба рацьбу з ворагам, актывгзацыю баявых дзеянняу адыгрывалг масава-палгт ра бота, друкаваныя выданш (гл Друк пад польны), партизанская мастацкая сама дзейнасць, канцэрты бел артыстау Л П Александровекай, Р В Млодэк, Дз А Арлова, П С Малчанава, I М Балощна, Бел ансамбля песш i танца 1 шш, яки транслгравала з сав тылу радыестаи;;ьи «Савецкая Беларусь» 3 наблжэвнем Чырв Армп партызаны вызвалялг а. -ныя нас пункты (гл Елъская аперам 1943, Нараулянская аперацыя 1943, Ста-робтаая 6ai 1942, 1944), праводзип оая-выя аперацыг на чыг мапстралях Ье.1 партызаны узаемадзейнгчалг з парта и-намг суседнгх рэспублгк (гл у арт Музей баявой садружнасц! беларуаах, кие, латышские i лтоуекзх партизан Музей савецка-полъскай баявой садруж насц!) У Пр Беларусг прымалг удзел антыфашысты з крагн Зах Еуропы бал тары, венгры, немцы, славакг, францу зы, чэхг г гнш 3 найб шлай разгариу.п ся баявыя дзеяннг партызан у час Бела рускай аперацъи 1944, у ходзе якой яны знгшчылг больш за 15 тыс г узялг у на лон каля 17 тыс варожых салдат г афг цэрау Напярэдаднг наступления Чырв Армп У ноч на 20 6 1944 партызаны па дарвалг больш за 40 тыс чыг рэек, да 29 чэрв яшчэ 20 тыс што парушыла работу аператыунага тылу ворага 144 партыз брыгады г 80 асобных атрадау перашкаджалг адступленню варожых войск, захоплшалг г утрымлгвалг да па дыходу Чырв Армп зручныя пазшыг пераправы, плацдармы, вызвалшг рай цэнтры Капыль, Сгаробгн, Узда, Ру дзенск, Куранец, Астравец, 1лья, Визы Свгр, Гвянец, Карэлгчы, Любча, чьи станцыг Будслау, Княггнгн, Гудагаи i гнш , з часцямг Чырв Армп — Слуцк Барысау, Вшейку, Мшск, Пшск Асшо вгчы, Клгчау, Любань, Докшыцы Ла гойск, Смалявгчы, Стоубцы, Чэрвень Нясвгж, Маладзечна, Навагрудак, Лщу Лунгнец, Плешчангцы, Капаткевгчы 1вацэвгчы г шш , удзельнгчалг у лгквща цьп акружаных сгл пращушка, дапама галг разведданымг За час вайны y’ l I р прымала удзел больш за 374 тыс чал на баявым улжу у атрадах г бригадах было больш за 400 тыс чал скрытых партыз рэзервау Свае дзеяннг партыза ны спалучалг з дзейнасцю патрыятыч нага падполля у нас пунктах, што зры вала палгт , эканам г ваен мерапрыем ствы акупац рэжыму За 3 гады бараць бы партызаны у вышку дыверсгй, басу’ г аперацый падарвалг г пуецшг пад адхон 11 128 эшалонау, 34 бронепаязды, раз грамшг 29 чыг станций, 948 штабов i гарнгзонау, падарвалг г зншгчылг каля 19 тыс аутамашын, больш за 5,5 тыс маетой, разбурылг больш за 7 тыс км тэле-фонна-тэлеграфных лшгй, збшг у павет-ры г спалглг на аэрадромах 305 самале тау, падбглг 1355 танкау г бронемашин, знгшчылг 438 гармат г 939 ваен складов, забглг г паранглг сотнг тысяч ггтлерауцау г гх памагатых, захашлг 85 гармат, 278 мшаметау, 1874 куляметы, 20 917 вгнто-вак г аутаматау Страты партизан склалг
416
ПАРТЫЗАНСК1
44 791 чал П р падрывау i разладжвау тыл ням -фаш войск, трымау захопни-кау у напружанни, няУпэуненасци, страху, прымушау вест барацьбу на 2 франты Для л1КВ1Дацьп П р 1 пагрозы сваим войскам з тылу акупанты правили больш за 140 карных аперацый 31мой 1943 — вясной 1944 птлераУскае ка-мандаванне кинула супраць партызан да И дыв131й вермахта, у 1-й пал 1944 — 18 дывизий, утл 7—8 ахоУных Пасля вызвалення Беларуси ад ням -фаш захопшкау у Мшску адбыуся партызанскг парад 1944 Больш за 180 тыс бел партызан улился У Чырв Армию, з ix 13 чал стали Героями Сав Саюза, 14 — поУными кавалерами ордэна Славы Па маштабах, палп и ваен вышках П р на Беларуси набыУ значэнне важнага ва-енна-палит фактара Самаадданая барацьба партызан и падпольшчыкау атры -мала усенар прызнанне Каля 130 тыс з их узнагароджаны ордэнами и медалями, 87 присвоена званне Героя Сав Саюза
CI1IC ДА КАРТЫ
«Дыслакацыя партизанских злучэнняу, брыгад i асобных атрадау на акушрава-най тэрыторы! Беларус! (чэрвень 1941 г. — лшень 1944 г.)»
Партьизанскйя брыгады
Баранавйнкая вобл 1 1-я Баранавицкая, 2 1-я Беларуская кавалерыйская, 3 18-я имя Фрунзе, 4 19-я имя Молатава, 5 20-я имя Грызадубавай, 6 «25 год БССР», 7 «За Савецкую Беларусь», 8 имя Аляксандра Неускага, 9 имя Варашылава, 10 имя Дзяржынскага, 11 имя Жукава, 12 имя Кирава, 13 имя Леншскага камсамола, 14 имя Панамарэнки, 15 имя Ракасоускага, 16 имя Сталина, 17 имя Суво-рава, 18 имя Чапаева, 19 имя Чкалава, 20 имя Шчорса, 21 «Камсамолец», 22 Ленинская, 23 «НяУлоУныя», 24 «Пера-мога», 25 «Першамайская», 26 «Упе-рад»
Беластоикая вобл 27 имя Аляксандра Неускага, 28 имя Кастуся Калшоускага, 29 имя Панамарэнки, 30 имя Чапаева, 31 «У имя Радзимы»
Брэсцкая вобл 32 8-я, 33 99-я имя Гуляева, 34 150-я имя Языковича, 35 «За Радзиму» имя Флегантава, 36 имя Дзяржынскага, 37 имя Ленина, 38 имя Панамарэнки, 39 имя Свярдлова, 40 имя Сталина, 41 имя Чапаева, 42 «Савецкая Беларусь»
Вйлейскяя вобл 43 1-я имя Суворава, 44 2-я имя Суворава, 45 4-я Беларуская, 46 «За Радзиму», 47 4-я «За Савецкую Беларусь», 48 имя Будзеннага, 49 имя Варашылава, 50 имя Гастэлы, 51 имя Даватара, 52 имя Жукава, 53 имя Калинина, 54 имя Кутузова, 5 5 имя Ленина, 56 имя Ракасоускага, 57 имя Фрунзе, 58 имя ЦК КП(б)Б, 59 «Кастрыч-шк», 60 «Спарта*»
Вщебская вобл 61 1-я Беларуская, 62 1-я Беларуская (другога саставу), 63 1-я Винебская, 64 1-я Вицебская (другога
саставу), 65 1-я Дрысенская, 66 1-я имя Заслонава, 67 1-я Смаленская, 68 2-я Беларуская имя Панамарэнки, 69 2-я Беларуская имя Панамарэнки (другога саставу), 70 2-я Дрысенская, 71 2-я имя Заслонава, 72 2-я Ушацкая имя Панамарэнки, 73 3-я Беларуская, 74 16-я Смаленская, 75 Асвейская имя Фрунзе, 76 Багушэуская, 77 Багушэуская (другога саставу), 78 «Граза», 79 Гудкова, 80 «За Савецкую Беларусь», 81 имя Варашылава, 82 Гмя ВЛКСМ, 83 имя Да-нукалава, 84 имя Кароткина, 85 имя Кутузова, 86 имя Ленина, 87 имя Чапаева, 88 имя Чырванасцяжнага Леншскага камсамола, 89 КрыУскага, 90 Лепельс-кая имя Сталина, 91 Лезненская, 92 Ра-сонская имя Сталина, 93 Сенненская, 94 Чашницкая «Дубава», 95 полк Сма-ленски
Гомельская вобл 96 1-я Буда-Кашалеу-ская, 97. 1-я Гомельская, 98 8-я Рага-чоуская, 99 10-я Журавицкая, 100
«Балыпавик», 101 Добрушская имя Сталина, 102 «Жалязняк», 103 имя Панамарэнки, 104 имя Чапаева, 105 имя Шчорса, 106 ЛоеУская «За Радзиму», 107 «Мсцивец», 108 Рэчыцкая имя Варашылава, 109 «Уперад», 110 полк 225-ы
Маплеуская вобл 111 1-я, 112 1-я Аси-повицкая, 113 1-я Бабруйскай, 114 1-я Кличауская, 115 2-я Кличауская, 116 3-я, 117 3-я Бярэзинская, 118 4-я Кличауская, 119 5-я, 120 5-я Кличауская, 121 5-я Клятнянская, 122 6-я Маплеуская, 123 8-я Круглянская, 124 9-я имя Кирава, 125 9-я Кирауская, 126 11-я Бы-хауская, 127 13-я Касцио ковицкая, 128 14-я Цемналеская, 129 17-я, 130 435-я, 131 47-я «Перамога», 132 61-я, 133 115-я Горацкая, 134 120-я, 135 130-я «Помета», 136 760-я имя БеразоУскага, 137 «Звязда», 138 «Чэкист», 139 полк 15-ы, 140 полк 113-ы, 141 полк 121-ы имя Касаева, 142 полк 122-и «За Радзиму», 143 полк 152-и, 144 полк 277-ы, 145 полк 425-ы, 146 полк 537-ы, 147 полк 600-ы, 148 полк 810-ы, 149 полк «Трынаццаць»
Мшская вобл 150 1-я Антыфашыс-цкая, 151 1-я Минская, 152 2-я Минская, 153 3-я Минская имя Будзеннага, 154 12-я кавалерыйская имя Сталина, 155 25-я имя Панамарэнки, 156 27-я имя Чапаева, 157 32-я имя Калинина, 158 37-я имя Пархоменки, 159 64-я имя Чкалава, 160 95-я имя Фрунзе, 161 100-я имя Кирава, 162 101-я имя Аляксандра Неускага, 163 121-я имя Брагина, 164 161-я имя Катоускага, 165 200-я имя Ракасоускага, 166 225-я имя Суворава, 167 258-я имя Куйбышава, 168 300-я имя Варашылава, 169 «Беларусь», 170 «Буравесник», 171 «Дзядзьки Коли», 172 «Жалязняк», 173 «За Савецкую Беларусь», 174 имя Варашылава, 175 имя газеты «Правда», 176 имя Калинина, 177 имя Калинша, 178 имя Кирава, 179 имя Кирава, 180 имя Панамарэнки, 181 имя Шчорса, 182 Латойе кая «Бальшавио 183 «Народныя мсциУцы» имя Варанян-скага, 184 Никщина, 185 «Полымя», 186 «Разгром», 187 «Смерць фашыз
му», 188 «Стары», 189 «Чырвонп спят», 190 «Штурмавая»
Палеская вобл 191 2-я Калшкаыцкм 192 27-я Нараулянская, 193 37-я Ш кая, 194 50-я Жыткавщкая, 195 99^8 Калшкавицкая, 196 100-я Глуская, Ш 101-я Даманавшкая, 198 123-я Ц 25-годдзя БССР, 199 125-я Капаткев®-кая, 200 130-я Петрыкауская, 201 210| Капаткевицкая, 202 225-я, 203 Ваале вицкая имя Панамарэнки, 204 Лельчыи кая, 205 Мазырская имя Аляксандра Неускага
Пинская вобл 206 имя Будзеннага 207 имя Кирава, 208 имя Куйбышава 209 имя Ленина, 210 имя Молатава 211 Пинская, 212 «Савецкая Беларусь», 213 полк 208-ы имя Сталина
Партызанекйя атрады
БаранавШкая вобл. 214 21-ы, 215 125 ы имя Сталина, 216 200-ы, 217 620-ы Ду ка, 218 620-ы имя Чапаева, 219 А1ый« на, 220 «Гвардыя», 221 «Громава», 222, Дзенисенки, 223 имя Жданава, 224 ии Калинша, 225 имя Кирава, 226 имя Ку-тузава, 227 имя Ленинскага камсамола, 228 Картухша, 229 «Наватары», 230. Свентаржыцкага, 231 Семянцова, 232’ «Слауны», 233 Сухарукага, 234 Шчар бины
Беластоикая вобл 235 550-ы, 236 «Би явы» имя Дунаева, 237 «Вест», 238 «За Радзиму», 239 имя Багдана Хмяльниши га, 240 имя Будзеннага, 241 имя Дияр жынскага, 242 имя Жукава, 243 имя Ка линина
Брэсцкая вобл 244 113-ы, 245 345 ы 246 347-ы, 247 Глазшава, 248 «За Ра дзиму», 249 имя Будзеннага, 250 имя Бя рэнчыка, 251 имя Валькова, 252 имя Варашылава, 253 имя Варашылава, 254 имя Катоускага, 255 имя Катоускаи (другога саставу), 256 имя Кирава, 257 имя Кутузава, 258 имя Сталина, 259 имя Тэльмана, 260 имя Тэльмана, 261 имя Фрунзе, 262 имя Чапаева, 263 имя Чар нака, 264 имя Шчорса, 265 Казлова 266 Кирылы 1ванавича, 267 Маларыцю 268 Манахава, 269 «Паддубнага», 270 «Старшыны», 271 «Сцяг», 272 Топкина 273 «Хадаки», 274 «Чэкист»
Вйлейскяя вобл 275 Аптацыйны имя Горкага, 276 «Баец», 277 «Баявы», 278 имя Катоускага, 279 имя Панамарэнки 280 имя Сталина, 281 «Спартак», 282 Суслава, 283 «Трэция»
Вщебская вобл 284 «Артур», 285 Багу шэуски, 286 Бяляева, 287 «Воранава» 288 «Граза», 289 Гудкова, 290 Гурко 291 Дзюрбы, 292 Ц Я Ермаковича, 293 Заслонава, 294 Захарава, 295 1ванова Нароенки, 296 имя Чкалава, 297 «Кас трычник», 298 Марчанки, 299 Мехауски 300 «Меч», 301 «Няулоуныя», 302 Па тапенки (6-ы), 303 «Першыя», 304 Пят рова, 305 Сазыкина, 306 «Смерць фа шызму»
Гомельская вобл 307 108-ы имя Катоу скага, 308 252-и, 309 257-ы, 310 258-ы 311 259-ы, 312 «Алимп», 313 Гомельски (сельски), 314 Добрушски, 315 «Друпя» 316 «Жалязняк», 317 имя Катоускага 318 имя Кирава, 319 Каротчыкава, 320
417
ПАРТЫЗАНСК1
Рагачоусю, 321 Рэчыцю, 322 Свяцша-вщк1, 323 Сцефаненю
МаплеУская вобл 324 1-ы, 325 2-1, 326 2-1 Хощмсю, 327 3-1, 328 5-ы, 329 8-ы, 330 10-ы, 331 11-ы, 332 12-ы, 333 13-Ы, 334 14-ы, 335 15-ы, 336 19-ы, 337 20-ы, 338 24-ы, 339 25-ы, 340 25-ы, 341 28-ы, 342 30-ы, 343 31-ы, 344 41-ы, 345 42-1, 346 43-1, 347 44-ы, 348 45-ы «За Радзщу», 349 48-ы КрычаУсю, 350 48-ы Прапойсю, 351 60-ы шя Сядаецкага, 352 64-ы, 353 85-ы, 354 100-ы, 355 110-ы, 356 112-ы Герата, 357 113-ы, 358 115-ы, 359 121-ы, 360 122-1 «За Радзщу», 361 124-ы Касцюко-вщк1, 362 152-1, 363 208-ы 1мя Сталша, 364 210-ы 1мя Сталша, 365 211-ы 1мя Ракасоускага, 366 212-ы 1мя Сумчаню, 367 2 1 3-ы «За Савецкую Беларусь», 368 214-ы гмя Калшша, 369 215-ы 1мя Леиша, 370 216-ы шя Панамарэнка, 371 225-Ы, 372 277-ы, 373 278-ы, 374 309-ы 1мя К1рава, 375 340-ы, 376 346-ы, 379 537-м, 380 538-ы, 381 540-ы, 382 600-ы, 383 720-ы, 384 721-ы, 385 810-ы, 386 820-ы, 387 830-ы, 388 «Алеся», 389 Ананава. 390 «Анатоля», 391 «Ьалыпавж», 392 «Бясстрашны», 393 «Валянцша Маерава», 394 «Вашльева», 195 Гарушкша, 396 Гурскага, 397 Души, 398 Журбы, 399 Казанакава, 400 Кохава, 401 «Макара», 402 Сяменава, 403 «Чапай», 404 Чэрыкауск!
Мшская вобл 405 Асташонка, 406 Ьачкарова, 407 Васшеускага, 408 Да-манавщю, 409 М Я Ермаковгча, 410 ЖукоУскага, 411 «Знппчальшк», 412 1МЯ Калшша, 413 1мя Калшша, 414 шя Сталша, 415 шя Сталша, 416 1мя Суворова, 417 Канстанцшава, 418 Кузша, 419 «Лейтэнанта», 420 «Меркуля», 421 «Мыцвец», 422 «Мясцовыя», 423 «Народный мсц1уцы», 424 Ниашна, 425 Някрылава, 426 Панова, 427 «Рамана», 428 Самсонава, 429 Слуцка, 430 «Смерць фашызму», 431 Сяргеева, 432 Яроша
Палеская вобл 433 Вашлевщю, 434 Вашлевшкт 435 I лусю, 436 Губша, 437 Даманавщка, 438 Ельсю, 439 Жытка-ВЩК1, 440 1мя Варашылава, 441 шя Варашылава, 442 1мя Катоускага, 443 1мя Кдрава, 444 шя Суворава, 445 1мя Чапаева, 446 Калшкавщка, 447 Капаткс-ВШК1, 448 Качышчанска, 449 Лельчыц-ка, 450 Мазырска, 451 Махновщю, 452 Нараулянска, 453 Петрыкауска, 454 Са-рафанава, 455 Скараднянсю, 456 Ту-рауси, 457 Турауска «За Радзщу», 458 Хоинщка, 459 «Храбрацы», 460 «Чор-nai а», 461 Штабпы
ГПнская вобл 462 Вашльева, 463 Ган-цавщка, 464 Давыд-Г арадоцка, 465 1ва-науска, 466 1мя Чуклая, 467 «Камаро-ва», 468 Луншецка, 469 «Сокалы», 470 Столшска, 471 Целяханска
Лт Пономаренко ПК Партизанское движение в Великой Отечественной войне М , 1943, Волин Б М Всенародная партизанская война М 1942, Диксон Ч , Геильбрунн О Коммунистические партизанские действия. Пер с англ М, 1957, Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944) Док и материалы
Т 1—-3 Мн , 1967—82, Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны Т 1—3 Мн , 1983—85, Партизанские формирования Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944) Мн 1983, Беларусь у Вялткай Айчыннай вайне, 1941—1945 Энцыкл Мн , 1990
Уладзиир Лемяшонак
11АГТЫЗА.НСК1 РУХ НА БЕЛАРУС! ? ПЕРЫЯД НЯМЕЦКАЙ I ПОЛЬСКАЙ АКУПАЦЬП 1918—20, супращуленне розных пластоу насельнщтва, якое вы-шлася у форму узбр барацьбы супраць акупантау У лютым 1918 Беларусь першая прыняла на сябе удар ням узбр ил 23 2 1918 Галоунакамандуючы Зах фронтам А Ф Мясшкоу выдау загад пра стварэнне у прыфрантавой паласе атрадау спец прызначэння, каб вест малую (партыз ) вайну Першыя у Бела-pyci партыз атрады узнпап У ваколщах Полацка, Вщебска, Оршы, Маплева, Быхава, Жлобша, Гомеля, Мазыра, Ка-лшкавгч У працэсе ням наступления у атрады пайшло у Вщебскай губ каля 850 чал , у Рэчыцкш пав — 800, у раене Лоева—Бранна — 200 1 тнш Партыз фармтраванн! разам з рэв атрадам! старой армп, атрадам! Чырв гвардьц i Чырв Арми стрымлгвал! наступление ням войск углыб Сав Расп 3 3 1918 спын1Л1 яго па лит Вщебск—Орша— Маплеу—Гомель Пасля таго, як набыу шлу Брэсцю юр 1918, партыз атрады был! падпарадкаваны Заходняму участку атрадау заслоны На тэр Беларуш, за-хопленай ням войскам!, быу устаноуле-ны жорсткг акупац рэжым Акупац ад-мшютрацыя аднавгла прыватную уласнасць на зямлю, памешчыкам вяргалюя ix маентк! 1 зямельныя уладанн! Такую палгтыку варожа сустрэл! бел еяляне
Да арг Партизанск! рух на Беларус! у перыяд нямецкай 1 польскай акупацьй 1918—20 Атрад беларусюх партызан у тыле польсюх акупантау.
рух паступова ператварауся у магутны факт ар нац -вызв барацьбы бел народа супраць ням акупантау У тыле ням войск пачалася узбр партыз барацьба, якая спачатку разв1валася пад юраунщ-твам падп камушет арг -цый Акгыу-ную барацьбу супраць акупантау вял, i партыз фарм!раванн1, дзейнасць яюх накгроувал! левыя эсэры Асаблгва раз-гарнууся партыз рух у паУд паветах Беларус!, перададзеных акупац ням ула-дам! Укр нар рэспублщы Буйныя партыз атрады Пераростаусю (750 чал), Дзятлавщю (200 чал), Насовпш (150 чал), Руднянсю (150 чал), 1-ы Го-мельею (150 чал ), Закружсю (120 чал ) дзейшчал, у Гомельскш пав, Федарау-ск1 (500 чал), Рапнск! (120 чал), Ча-чэрсю (120 чал ) — у РагачоУскш пав , некат атрады у Рэчыцкш i Мазырсюм пав I этыя наветы уваходзип у створа-ную Урадам гетмана П П Скарападска-га Палескую губ , на тэр якой падп i партыз барацьбой юравау Палесю подпольны каютэт РКП(б) у кантакце з укр падп камушет арг-цыям! Баявую дзейнасць атрадау Гомельскага пав ка ардынавау Гомельсю рэуком, створаны у крас 1918 пры Палесюм к це партьп 1 перавыбраны у жн 1918 Партыз атра-ды бьиц таксама у Бабруйскш, дзе рух супраць акупантау ахату некалью валасцей (гл «Рудабельская рэспублжа»), у Барысаускш, Быхаускгм, Гродзенскгм, Мшсюм, Навагрудсюм, Полацкш i шш паветах У лш 1918 па шщыятыве Паун -Зах абл к-та РКП(б) быу створаны каардынуючы цэтр партыз ру-хам, зацверджаны «План арган, ,ацы1
14 Зак 168
418
ПАРТЫ ЗАН C KI
партизанские дзеянняу у тыле германские войск», паводле якога ус я акуптра-ваная тэр Беларуст падзялялася на 12 зон дыслакацыт т баявых аперацый партыз атрадау
Важнае значэнне у развщцт партыз руху мела 1-я канферэнцыя камунтст арг-цый акушраваных тэр Лттвы т Беларуст (жн 1918), пасля якой адбылтся падп нарады ктраунткоу партыз атрадау т груп у акуптраваных паветах (Бабруйск, 1гумен, Гомель, Рагачоу, Маплеу) Да таго часу толью на тэр Мш-ската, Маплеускага, Бабруйскага, Гомельскага, Рэчыцкага, Слуцкага т Бы-хаускага пав дзейнтчала больш за 100 партыз атрадау Камандавалт тмт т вялт падп работу Л Я Адзгнцоу, В А Аляшке-вш, СР Жынко, AM Крынщкг, IC Кузылгч, М А Ляукоу, П Дз Малаковгч, I В Маслыка, П Ф Paemaci, А Р Соловей, П М Серабракоу, А С Славшею, Ш Ш Ходаш т шш Восенню 1918 партыз барацьба у тыле ням войск стала усенароднай У зах частцы Палесся для аператыунага юраунштва партыз атра-дамт створаны Палескт паустанцкт рэу-ком (гл Палескае паустанне 1918—19) Да вер 1918 большасць партыз атрадау на тэр Втцебскай, Маплеускай, Мшскай губ знаходзтлася пад сумесным кантролем камунтстаУ т левых эсэрау Аднак пасля антыбалыпавщкага выступления левых эсэрау у Маскве у лш 1918 ЦК РКП(б) узяу курс на адхтленне тх ад юраунштва партыз рухам т дау дырэктыву сватм мясц к-там устанаулт-ваць свой кантроль над дзейнасцю партыз атрадау на тэр Усх Беларуст У гэты час значна павялтчыла свой уплыУ на сялянства Беларуская партия сацыя-лгетау-рэвалюцыянерау (БПС-Р), якая узнтюта з левага крыла Беларускай сацы-ялюпычнай грамады (БСГ) 3 лета 1918 яна пачала Устанаултваць кантроль над партыз атрадамт Мшскай, Гродзенскай т частю Втленскай губ На гэтай тэрыто-рыт бел эсэры сталт аргантзоуваць у ва-ласцях сял дружыны самааховы Значим Уплыу на аргантзацыю т развтцце партыз руху аказала 1-я канферэнцыя камунтст арг-цый акуптраваных тэр Беларуст т Лттвы [склткана па тнщыяты-ве ЦК РКП(б) 8—11 8 1918 у Смаленску, прысутнтчалт 44 дэлегаты ад 300 парт арг-цый] Пасля Лтстападаускай рэвалюцьл 1918 у Германн т У вынтку наступления Чырв Армц т партызан ш-тэрвенты вымуптаны былт паюдаць аку-птраваныя тэрыторьн Партызаны пе-рашкаджалт акупантам вывозщь абста-ляванне прадпрыемствау, затрымлтвалт эталоны з нарабаванай маемасцю У пач лют 1919 амаль на усей тэр Беларуст (акрамя Брэсцкага, Пружанскага т Гродзенскага пав , яюя захаптлт войскт Польшчы) была адноулена сав улада
Вясной 1919 пачалт наступление на Украшу войскт Польшчы т да канца лета 1919 занялт тэр Л.тт -Бел ССР Пасля цяжюх баеу Чырв Армтя адступтла т
замацавалася на р Бярэзша Жорсткт акупац рэжым выклткау супращуленне шыроюх пластоу насельнщтва Кансалт-дацыя рэв -вызв стл у горадзе тшла ва-кол камунтстаУ, у сельскай мясцовасцт гал палтт стлай выступал! бел эсэры 8 3 1919 ЦК КП(б)Л1Б прыняу рашэнне аб стварэннт камушет падполля т партыз атрадау у тыле штэрвентаУ 11 3 1919 пры ЦК створаны аддзел ю раунштва падп камунтст арг-цыямт 1 разгортвання партыз вайны на чале з В А Багуцюм 14 5 1919 Палттбюро ЦК КП(б)Л1Б абавязала парт падп арг-цыт узмацнщь работу па стварэннт партыз атрадау у Беларуст 1 зацвердзтла план аргантзац будовы партыз фармтраван-няу (распрацаваны РВС Зах фронту), паводле якога акуптраваная частка Беларуст падзялялася на равны з паустанц юмт цэнтрам! — рэв штабам! 3 кастр 1919 начала фарм1равацца Мшская ра-енная паустанцкая арг-цыя т рэв штаб на чале з упаунаважаным ЦК КП(б)ЛтБ В Ф Шаранговпам Пад юраунщгвам штаба у ваколтцах Мшска дзейнтчалт партыз атрады С С Плашчынскага, В П Паггрэйчыка, Маслыкт, М Зпроу-скага, А Раманоускага, (400 чал), ду-корсюя партызаны (камандзгры А А Блажко, С Р Камлюк, Г Ф Катлянгк т шш , 600 чал ), атрады А К Паланейчы-ка, Ш Тышкевтча, А Тамтловтча, Я ЯкаУлева (200 чал ) у раене Старых Да-рог Штаб таксама каардынавау дзейнасць партыз атрадау Слуцкага (1000 чал ), 1гуменскага (200 чал ), Барысау-скага (250 чал ) т Вшейскага (750 чал ) пав У Бабруисюм пав., яю знаходзтуся у прыфрантавой зоне, дзейнтчала 80 партыз атрадау 1 груп, найболыпы з ix Аляшкевтча (500 чал ) т С Л Втлюп (750 чал ) Кгравау тмт створаны пры Бабруй-сюм к-це КП(б)ЛтБ паустанцкт цэнтр на чале з Ляуковым Баявую дзейнасць партыз атрадау у пауд -зах частцы Бе ларуст каардынавау Брэсцю падп раен-ны к-т КП(б)ЛтБ (упаунаважаны Фран цаУ) Вясной т летам 1919 барацьба партыз атрадау зводзтлася пераважна да дробных узбр нападаУ на асобныя гру пы польсктх салдат, часам дыверстй на камунткацыях ворага, здабывання раз-ведвальных звестак Буйныя партыз атрады вялт барацьбу з акупантамт на Пд Бабруйскага пав у раене Азарыч (500 чал ), у ваколтцах Петрыкава (300 чал , камандзтр В I Талаш), у Пшсюм павеце (500 чал , камандзтр М В Арбузау), у раене Мазыра (атрад «Пралетарый», камандзтр ПА Варабей) 3 9 1919 для больш аператыунага юраунштва падп т партыз бараиьбой ЦК КП(б)ЛтБ падзя-Л1У тэр акуптраваных паветау Лтт -Бел ССР, Втцебскай 1 Гомельскай губ на 3 равны — Тарыбсю, (Ковенская т Су-валкауская губ ), Заходш (Втленская т Гродзенская губ ) т Усходнт (Мшская, Гомельская i Вщебская губ) — т ства рыу Бюро па нелегальной рабоце Яно падтрымлтвала пастаянную сувязь з паустанцюм! цэнтрамт т ктравала тх дзейнасцю праз сватх упаУнаважаных 8 101919 для летнай каардынацьп дзейнаецт партыз атрадау Бюро вылу-
чыла парт цэнтр па юраунщтве партв рухам на чале з Багуцктм У лтст /91г ЦК КП(б)ЛтЬ дау дырэктыву паустан цктм цэнтрам пачаць шыроктя ваен дзеяннт У варожым тыле, а 1911920 прыняу тэзтсы В Г Кнорина аб падриляя тоуцы узбр паустання на акуптршиЙИ тэр Беларуст i Лпвы У снеж Г>19 Бабруйсюм пав партыз атрады захатпи ст Ратмфавтчы, рашрампп гарнтзон у м Стасеука, правялт паспяховыя апершия У Брожскай т Рудабельскай вал ,'з
Ядро партыз фармтраванняу ЬПС-Fg складала «Сувязь беларускага праца^ШИ
га сялянства» У вер 1919 выступленш эсэраусюх паустанцктх фармтравання) супраць польски войск набылт рыси аргантзаванага ваен супрацтулетшя Паступова усе паустанцюя т партыз ат рады БПС-Р аб’ядналюя у адзшую цэн тралтзаваную арг-цыю — нар ваен са маабарону (НВС), якая па сугяасш з’яулялася зародкам бел нац армтт У канцы 1919 — пач 1920 адбылося аб’яднанне плыней партыз руху — ка мунтст т эсэраускай У канцы снеж 1919 гэта аб’яднанне замацавана на на радзе памтж прадстаунткамт ЦК КП(б)ЛтБ т ЦК БПС-Р, дзе падптсана пагадненне аб сумеснай барацьбе су праць польски штэрвентау Сувязншй звяном памтж тмт стала Беларуская и-мушетычная аргашзацыя (БКА), ягая3 Узнткла У студз 1920 з левага крыла парты! бел эсэрау Пад яе юраунздшщ» дзейнтчала широкая сетка партыз атра-дау у Мшскай т Гродзенскай губ (больш за 200 атрадау) У пач 1920 адбылтся сял паустанш у некаторых ва-ласцях Мтнскага пав У сак —крас 1920 мшеюя партызаны вялт жорстюя 6ai 5 часцямт 17-й польскай дывтзи, знятым з фронту, каб задушыць партыз рух 1 крас 1920 партыз атрад Паланейчыи напау на чыг ст Дараганава Партыз атрады на Палесс! у лкп —крас 1921 разграмшт шэраг гарнтзонау у Мазыр сктм т Пшсюм пав , нападалт на варо жыя камушкацыт Да лета 1920 на усет акуптраванай тэрыторьн паргызаш узмацнит удары па ворагу падрыва/ склады, вайск эталоны, грамтлт гарш зоны, разбурал! камунткацыт У дш бает на Зах т Пауд -Зах франтах (чэрв -лш 1920) яны вывел! са строю чыгуню Мшск—Втльня, Мшск—Баранавтчы
Мтнск—Жлобш, Мшск—Барысау
Уздым нац -вызв барацьбы у тыл польски тнтэрвентаУ надау дзеяння1-партызан больш аргантзаваны 1 мэтана юраваны характар 19 1 1920 ЦК КП(б)ЛтБ па шщыятыве Кнорына пры няУ разгорнутыя тэзтсы, у яки ставтлася задача падрыхтоую усеаг узбр паустан ня Сумесныя дзеяннт камунтстау т бел эсэрау па стварэннт адзтнага антыпольс кага фронту далт станоучыя вында 29 4 1920 ЦК. КП(б)Л1Б паводле Указан няу ЦК РКП(б) увеУ сваи прадстаУш коу (М Дзембу т тнш ) у Бел паустан цю к-т, аргантзаваны у пач 1920 у Мш ску бел эсэрамт Уступаючы У кашакты з бел эсэрамт, камунтсты пашыраш фронт барацьбы з польсюмт тнтэрвента мт У вытку акгыУнай дзейнасщ падп
419
ПАРТЫЗАНС KI
балыпавщюх, эсэраускгх арг-цый у барацьбу з польсюмт штэрвентамт бьип уцягнуты шыроктя пласты насельнщтва, што значна памагло Чырв Армн у барацьбе за вызваленне Беларусг у лш 1920
У вынтку перамтр’я, падшсанага памгж сав 1 польсюм урадамт 12 10 1920 у Рызе, Зах Беларусь засталася у Польшчы На тэр Зах Беларусг эсэраусюя партыз атрады разгарнулг барацьбу за переход улады да Рады БНР 3 такгмг ж установкам г партыя бел эсэрау гмкну-лася разгарнуць партыз барацьбу г на тэр Сав Беларусг На канчатковым этапе вайны барацьба за ажыццяуленне нацыянальнай щэг наиб поуна праявг-лася у ходзе Слуцкага паустання 1920
Прэтэндэнтам на юраунштва партыз рухам стала выступаць г бел палгт еял арг-цыя «Зялены дуб» Пад яе юраунщ-твам дзейшчала 40 атрадау, яюя мелг больш за 5 тыс членау на тэр БССР г 6 тыс у Зах Беларусг Але яе партыз фармграваннг мелг выразную праполь-скуго арыентацыю г у сувязг з гэтым не маглг дамгнаваць у нац -вызв руху Беларусг Прыярытэт заставауся У партыг бел эсэрау, якая пасля падпгеання Рыжскага мгрнага дагавора 1921, актыуна разгарнула партызанаа рух у Заход-няи Беларуа Кграунгцтва бел эсэрау стала рыхтаваць узбр паустанне Аднак яно было сарвана польсюм урадам Партыз рух, яю узначальвалг бел эсэры у Зах Беларуст, не принес гм поспе-ху у барацьбе за ажыццяуленне бел нац гдэг У сярэдзше 1920-х г ен пе-растаУ генаваць як фактар узбр барацьбы бел народа за дзярж незалежнасць
Лип Коммунистическая партия Белоруссии в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК Т 1 Мн , 1983, Борьба за Советскую власть в Белоруссии, 1918—1920 гг Сб док и материалов Т 1—2 Мн , 1968— 71, Крах немецкой оккупации в Белоруссии в 1918 г Мн , 1947, Очерки истории Коммунистической партии 4 12 изд Мн , 1968, Псторыя Беларускай ССР Т 3 Мн , 1973, Лочмель И Ф Очерк истории борьбы белорусского народа против польских панов М , 1940, Каменская НВ Белорусский народ в борьбе за Советскую власть (1919— 1920 гг) Мн, 1963, Михушина ИВ Польско-советская война, 1919—1920 М , 1994 III к л я р ЕН Борьба трудящихся Литовско-Белорусской ССР с иностранными интервентами и внутренней контрреволюцией (1919—1920 гт ) Мн , 1962, П о ч а н и н СЗ В грозовом восемнадцатом Мн , 1969 Журов АЕ Под руководством партии Мн, 1970, Сташкевгч МС Непазбеж-нае банкруцгва Мн , 1974, Яго Ж На защите идей Октября Мн , 1978, Яго ж Приговор революции Крушение антисов движевия в Белоруссии, 1917—1925 Мн , 1985, Нарысы псторыг Беларусг Ч 2 Мн , 1995 Мисалай Сташкев1ч
ПАРТЫЗАНCKI РУХ У АЙЧЫННАЙ
ВАЙНЕ 1812, узброеная барацьба нар мае на акупграванай тэрыторыг супраць напалеонаусюх войск На Беларусг меу стыхгйны характар г спалучауся з ан-тыпрыгоннщюм еял рухам 3 пачаткам ваен, дзеянняу мнопя жыхары бел -лгт губерняу? забгралг сваю Маемаець г з сем’ямг хавалгея у лясах, дзе некаторая
частка сялян пачала аб’ядноувацца у партыз атрады Гэтыя атрады выступалг г супраць сватх паноу (яюя у асн пад-трымалг Напалеона), г супраць франц марадзерау Гэты рух ахапгу акупграва-ныя франц войскамг тэр Вгленскай, Вщебскай, Маплеускай г Мшскай губ Толью за верасень 1812 1-ы дэпарта-мент Мшскага гал суда разгледзеу 28 крымшальных спрау, сярод яюх 25 былт звязаны з выступленнямг сялян супраць сватх памешчыкау Так, еяляне весак Стараселле, Мажаны, Клеую, Есьман Ьарысаускага пав стварылг некалью атрадау г нападалт на хлебныя магазгны, евгрны, асецг г кладоую мясц памешчыкау, а потым пачалг рабаваць г па-лщь тх дамы Сяляне атрада з в Трасця-нец (1гуменсю пав ) на чале з Тарасам Барысенкам забил свайго памешчыка В Глазко з сям’ей г спалил яго маентак Класгчным прыкладам партыз атрада, яю актыуна дапамагау рус войску, быу атрад сялян в Жарцы (Полацю пав ) Тэта веска апынулася памтж 2 корпуса-мт — французсюм маршала Удзшо г русюм П X Випгенштэйна Усе яе да-рослае насельнштва аб’ядналася у атрад на чале з селянтнам Максгмам Марка-вым Разам з казакам! атрад неаднаразова выступау супраць французау Разам з дружынамг пецярбургскага г нау-гародскага апалчэння ен удзельшчау г у вызваленнт Полацка 22 чал з тх былт узнагароджаны крыжамт, гм была выдадзена «Похвальная грамата» як «узнага-рода за старание г руплтвасць на ка-рысць айчыне» Некат частка партыз еял атрадау працягвала нападаць на ад-ступаючых французау да зтмы 1812
Лт Краснянский ВГ Минский департамент Великого княжества Литовского СПб , 1902, Корн ейчик Е Белорусский народ в Отечественной войне 1812 г Мн , 1962 Алена Фыатава
ПАРТЫЗАНСК1 РУХ У ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСИ, адна з форм барацьбы працоуных за сац г нац вызваленне г Уз’яднанне Зах Беларуст з БССР Пасля Рыжскага .шрнага дагавора 1921 у Зах Беларуст, якая адышла да Польшчы, узбр партыз барацьба актывтзавалася г набыла шырокт размах Большая частка насельнщтва Зах Беларусг не мтрылася з анекегяй этнгчных бел зямель, рэстау-рацыяй улады каптталтстау г памешчыкау, выступала супаць нац прыгнету, жорсткай экституатацыг, калашзатарскай палттыю польсюх улад Масавай базай партыз руху з’яулялтся еяляне, рамесш-ю, вясковая гнтэлггенцыя, частка моладзг, якая не хацела служыць у польскай армц Партыз атрады г групы часта узшкалт стыхгйна, прычым байцы некат узбр фармграванняу пакщалт дом толью на час выканання пэунай аперацыг Такая тактыка давала магчымасць веецт паспяховую барацьбу у няроУных умовах Партыз рух не меу адзшага ю-руючага цэнтра, асобныя фармграваннг толью зрэдку узгаднялг г каардынавалт свае дзеяннт На Беласточчыне г Гро-дзеншчыне партыз рух узначалгла Беларуская партыя сацыялктау-рэвалюцыя-нерау (БПС-Р) 3 гэтай мэтай летам
1921 быу створаны Цэнтр бел паустан-цю к-т на чале з членам ЦК БПС-Р У Пракулевтчам Для аператыУнага юраУ-нгцтва паустанцюм рухам у 1921 створаны Галоуны штаб белоруска партызан Найб значным з’яулялася партыз злу-чэнне пад камандаваннем Г Шыманю-ка, якое дзейшчала у раене Белавеж-скай пушчы Са жн 1922 пры злучэнш друкавалася газ «Беларусю партызан» У яе 1-м нумары быу змешчаны ульты-матум бел партызан да юраУшка польскай дзяржавы Ю Пглсудскага, у яюм яны патрабавалт адмовщца ад прэтэнзтй на Беларусь г прызнаць яе правы на самавызначэнне, спынщь рэпрэсп супраць беларусау, вызвалщь палгт вяз-няу з турмау, пакласщ канец рабаванню природных багаццяу Беларусг, вывеецт з тэр Зах Беларуст польсюя вайсковыя чаецг г палщыю, неадкладна сюпкаць сумесную камтстю для перадачы устх бел спрау бел боку г вырашэння спрэчных пытанняу Копгя ультыматума была адаслана старшыш Лш Нацый Польсюя улады праггнаравалт гэтыя патрабаванш, на што партызаны адка-залт узмацненнем узбр барацьбы На Палесст, Вшеншчыне г Навагрудчыне партыз рухам юравалт камунгсты г тыя грамадсюя арг-цыт, яюя гм спачувалг Тут ен меу больш класавы, антыпаме-шчыцю характар г з канца 1923 прахо-дзгу пад непаерэдным юраУнштвам ЦК КПЗБ Найб вядомымт юраунгкамт партыз атрадау былт камунгсты КП Арлоуаа, Д I Валашка, С А Ваупшасау, А Н Дзтк, В 3 Корж, А М Рабцэва, К М Такушэвгч, П М Яблонею, а таксама Г I 1ваненка г М Кавалевгч, партыз атрады яюх дзейшчалт у Пгнсюм г Сарненсюм пав Асобныя партыз ю-раунгкт карысталтся крыпташмам атамана Myxi-Маальскага Паводле прызнання ктраушка польскага Урада Грабскага, у 1922 зарэпстравана 878, у 1923 — 503 партыз аперацыг Шырою размах вы-ступленнг партызан набылт у Баранавщ-юм, Бельсюм, Вызйсюм, Гродзенсюм, Лщсюм, Луншецкгм г Столшскгм пав Найб значныя аперацыг партызан у Гльянскай гмтне (1921—22), мяст Ьгья (1922) Вшейскага пав , мяст Кляшчэлт (1922) Бельскага пав , в Чучавгчы Сто-лтнекага, Добрае Дрэва Лунгнецкага пав (1922), у 7 маентках Дзтсенскага пав , мяст Шчучын, Сюдзель, Целяха-ны, Краснае, Впинева, Гарадок, Пружины (1923—24), г Стоубцы, ст Пара-хонск Луншецкага, ст Лясная (1924), мяст Ляхавтчы (1925) Баранавщкага пав У сваей дзейнасщ партызаны апт-ралтся на широкую падтрымку мясц насельнщтва Яны нападалт на адм Установы, ваенна-палщэйсюя падраз-дзяленш, гаршзоны г аб’екты, маенткг г сядзтбы асаднгкаУ, чыноУнпсаУ г гнш прыгнятальнткау працоуных, кантраля-валт дароп, спынялт цягнтю, рабглт засады, наводзип жах на акупац адмтшетра-цыю, памешчыкаУ г асадшкау Паме-
420
ПАРТЫЗАН С К! Я
шчыга уцякал, у гарады, асадшкг — у цэнтр равны Польшчы Газеты таго часу бьиц заполнены звесткам! аб дзерзюх аперацыях бел партызан Дзеянш партыз атрадау часта Узгаднялгся з чэюс-цюмг органам! БССР, як гэта, напр , мела месца у лш 1924, кал! атрад партызан пад камандаваннем Ваупшасава напау на турму у Стоубцах з мэтай вызвалення членау ЦК КПЗБ С Мертэнса 1 П Корчыка (I К Лапнов1ча), арышта-ваных у час нелегальнага пераходу imi гранщы Для барацьбы супраць партызан улады трымал! у Зах Беларуш вял атрады палщых i пагран войск, стварал! спец карныя атрады i карпусы, размя-шчал! у весках вайсковыя часщ, палг-цэйстая пасты 1 гарнионы, тэрарызавал! насельнщтва — уводзии каменданцкую гадзшу, забаранял! сходы, наладжвал! аблавы, масавыя арышты, падазроных без суда саджал! у турмы 1 жорстка рас-праулялься у палщэйскгх пастарунках У пач 1923 дэфензгве Удалося выявщь падп паустанцюя структуры БПС-Р, арыштаваць мнопх ix удзелыпкау На тэр болыпасц! паветау Зах Беларуш польсюя Улады У 1923—24 аб’явип ваен 1 асаднае становппча, увял! надзвычай-ныя ваенна-палявыя суды Толыа у 1923—24 па прыгаворах Гродзенскага, Пшскага i Вшейскага надзвычайных су-доу было асуджана да вышэйшай меры пакарання 58 чал Але рэпрэсп толыа узмацнялг нянавюць да акупантау i ак-тыв1завал1 партыз выступленн! Аднак пасля падаулення у канцы 1923 Кракау-скага узбр паустання рэв хваля у Польшчы пайшла на спад Таму Пру 3 Б , ьзаляваны ад агульнадэмакр руху у Польшчы, не меу шанцау на поспех У студз 1925 сакратарыят ЦК КПЗБ даУ указание акр к-там партьп аб непа-жаданасщ разрозненных партыз выступленняУ ва умовах, што склалгся, i пераходу да шырокай палпмасавай i арганг-зац работы сярод насельнщтва На III канферэнцы! КПЗБ (студз 1926) была пастаулена задача ахапщь с ваш уплывам большасць рабочага класа, умаца-ваць саюз пралетарыяту з сялянствам, узначалщь нац -вызв рух i аб’яднаным! намаганням! У саюзе з польсюм! i зах -Укр рэв рухам сюнуць панаванне бур-жуазн 1 памешчыкаУ ва усей Польшчы
Лт Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР Док и материалы Т 1 Мн , 1962, Революционный путь Компартии Западной Белоруссии (1921—1939 гг) Мн, 1966, Сорокин АА Освободительное и революционное крестьянское движение в Западной Белоруссии (1920—1939 гг ) Мн , 1970, Л а д ы с е у У Ф Шлях да свабоды 3 псторьц рэв -вызв РУху У Заходняй Беларус! у 1919—1939 гт Мн , 1978
Уладзиыр Ладысеу, 1оыф Ха$ратов1ч
ПАРТЫЗАНСК1Я ЗОНЫ у В я л 1 -кую Айчынную вайну, тэры-торыт, яюя кантралявал! партызаны Першыя П з Акцябрска-Любанская,
Кгачауская утварылгся Увосень 1941, у 1942 — Суражская, 1вянецка-Нал1боц-кая, Расонска-Асвейская, Сенненска-Аршанская, Полацка-Лепельская, у пач 1943 — БарысаУска-Бягомльская (пра кожную гл асобны арт ) Паводле звестак БШПР да пач 1943 партызаны кантралявал! каля 50 тыс км2, на канец 1943 — 108 тыс км2 (58,4% акушрава-най тэр Беларусг), утл 37,8 тыс км2 было ачышчана ад пращушка поУнас-цю Сумесным! намаганням! бел , рус , укр, латышские, лпоусюх партызан бы-Л1 створаны П з у раенах Беларуст т су-межных з ею рэспублтк У вынтку аб’яд-нання некаторых з ix утварьипся партыз крат у чатырохвугольшку АлеУск—-Оуруч—Мазыр—Турау (14 раенау, больш за 200 тыс чал), на стыку БССР, РСФСР 1 Латвн (пл 10 тыс км2), у мтжрэччы Дняпра, Прыпящ, Дзясны На тэр П з дзейнасцю насельнщтва 1 партызан юравалх падп абко-мы, мгжрайкомы, райкомы КП(б)Б, яюя тут 1 дыслацыравалтся У многое раенах дзейшчалт выканкомы Саветау дэп працоуных Пад аховай партызан жыл! дзесятю тысяч сав людзей У П з часта перасялялтся цэлымт вескамт жыхары з занятай ням -фаш акупантамт тэрыторыт Ролю органау сав улады вы-конвал! найчасцей партыз атрады, спец створаныя шт камендатуры, яюя падтрымлгвал! парадак у вызваленых населенное пунктах, вырашалт гасп пытание, арганиоувал! групы самаабароны П з з’яулялтся базай i своеасаблтвым тылам, дзе партызаны прымалт самале-ты з Вял зямл!, рыхтавал! рэзервы Насельнщтва папаУняла рады змагароУ, дапамагала партызанам у баявой дзейнасщ, зборы 1 рамонце збро!, аргашзацы! быту, забяспечвала ое харч прадук-тамт, жыллем, збтрала абутак, адзенне, даглядала параненых т хворых Жыхары з дапамогай байцоу сеял,, убтралт, хавал, збожжа ад ворага На тэр П з праводзипся М1ТЫШ1 1 сходы, адзначалюя сав святы, наладжвал,ся канцэрты мает са-мадзейнасщ, прагляды юнафтльмаУ, прысланых з сав тылу, у некаторых зонах працавал! сав школы Партызаны пастаянна вял, бае з карныме экспеды-цыям! (гл Боукшская абарона 1943, Здзтауская абарона 1944, Каткауская операция 1942, Лепельская операция 1943, Полацка-Лепельская бипва 1944, ХаценчыцК1 бой 1943, Чудзтскг бой 1942) У перыяд вызвалення Беларусг генаван-не П з перашкаджала працгунгку арга-нгзаваць трывалую абарону, што спрыя-ла наступлению сав войск Эма Языкова
ПАРТЫЗАНСК1Я ФАРМ1РАВАНН! у В я л г к у ю Айчынную вайну, зборная назва аргашзац форм партыз сиг (атрад, брыгада, полк, злучэнне г гнш ) Тэрмгн вядомы з пач 1960-х г У перыяд акупацыг на тэр Беларусг дзейшчала 1255 атрадау, яюя паводле прызначэння падзялялгея на звычайныя (уштарныя), дыверсгйна-разведвальныя, кав, артыл , штабныя, рэзервовыя, мясц самаабароны, маршавыя Боль-шасць ix уваходзига у склад брыгад, 202
дзейнгчалг самастойна Брыгада бы ла першым злучэннем партыз атрада, Усяго дзейшчала 199 брыгад (Сш асобных атрадау г брыгад гл у арт Пар тызанск! рух) Полк быу пашырап пераважна на тэр Маплеускай вобл усяго гх дзейшчала чатырнаццаць 1 113, 121-ы гмя AM Касаева, 122-1 «3 Радзхму», 152-г, 208-ы гмя Сталша, 22“' 277, 425, 537, 600, 810-ы, Смаленск «Трынаццаць» 3 ix 3 (208-ы 1мя Стал, на, Смаленск! 1 «Трынаццаць») дзейи, чал1 самастойна, астатшя Уваходзип склад ваенна-аператыуних груп (BAI Пасля злучэння з Чырв Армгяй палг вызначаны БШПР як брыгады Ьол> шасць партыз злучэння? створан У 1943 Яны аб’ядноувал! партыз атра ды, палю, брыгады 1х яшчэ называл цэнтрам!, на тэр Маплеускай вобл -ВАГ У час вайны дзейшчала каля 4 партыз злучэнняу, утл Беластоцкл Брэсцкае, Вшейскае, Гомельскае, Mai леускае, Мшскае, Палескае, ПаУднева Прыпяцкае, Пшскае, Баранавщка, Пауд зоны, Баранавщкае Паун зоны Барысауска-Бягомльскай зоны, Слуп кай зоны (гл адпаведныя арт ), таксам., Асобае злучэнне партызанскгх атрадау
Лт Партизанские формирования Бело руссии в годы Великой Отечественной войн, , (июнь 1941 — июль 1944) Мн , 1983
Аляксандр Манаты
ПАРТЫЙНАЕ ПАДПбДЛЕ У Вял, кую Айчынную вайну, гл арт Патриятычнае падполле
«ПАРТЫЙН1К» («П а р т р а б о г н 1 к»), тэарэтычны i грамадска-пали часотс Цэнтралънага Камтгэта КПЗБ Выдавауся У 1930—37 на бел i полк кай, асобныя нумары на рус г яУр мо вах Перыядычнасць 2—3 разы на год 3 вясны 1933 да восеш 1934 па тэхн прычынах не выходзгУ Рэдакцыя знахо дзигася у Мшску На титульным лишь месцам выдання пазначалася Вигьня Меу рубрыю «У паход за масамг», «Як арганпаваць работу ячэйкг», «Напты да сягненнг», «Куток аптатара», «Камса мол», «Тэхшчныя парады» i шш Часо тс аналпаваУ эканам 1 палп барацьбу рабочых 1 сялян Зах Беларусь змагаУся супраць т зв нацыянал-фашыстаУ, на цыянал-апартушетау, бел нацыянал-дэ макратау, яюя шбыта рыхтавал! ваен штэрвенцыю еУрап краш супраць СССР з мэтай Л1квщацы1 сав улады , аднаулення капггалгзму Тэарэт 1 палп артикулы нашеаны у рэчышчы щэалош ВКП(б) У 1936 з камштэрнаусюх паз, цый асвятляу пытанш барацьбы за ства рэнне адзшага рабочага i антыфаш нар фронту, выступау супраць нац шгопз му Выйшла каля 20 нумароУ
Петр Зялшсм
ПАРТИЙНЫ АРХ1У шсгытИа
ПСТОРЫ! ПАРТЫ! пры ЦК КПБ 1снавау у 1929—91 Створаны як Бел аддзяленне Адзшага парт архша ВКП(б) (Белпартарх1у) паводле «Пала жэння аб Адзгным партыйным архае ВКП(б)» ад 28 6 1929 1снаваУ з кастр 1929 як структурная частка /нстытута
421
ПАРТЫЙНЫЯ
гюторьп партьп i рэв руху пры ЦК КП(б)Б Аснову яго склалт архиы б Гтстпарта ЦБ КП(б)Б (у Мшску) i ЦК КП(б)Б (апошш у 1928 перададзены Гтстпаргу з месцам захоування у Маплеве) У сувязт з лгквгдацыяй 21 8 1938 1н-та псторыт партш т Кастр рэвалюцы! пры ЦК КП(б)Б архтУ перайшоу у падпарадкаванне ЦК КП(б)Б i атрыма^ назву Партархгва пры ЦК КП(б)Б Да 26 6 1941 знаходзтуся у Маплеве Уклю-чаУ дакументы за 1919—35 ЦК i КК КП(б)Б, ЦК ЛКСМБ, мясц парт т камсам органау i арг-цый, кантрольных камюзй, палггаддзелаУ МТС i шш (усяго 226 825 адзшак захоування) 26 6 1941 Партархгу разам з бягучым! архшам! ЦК КП(б)Б, Беластоцкага i Мшскага абкомау КП(б)Б, а таксама партархгвам Маплеускага абкома партьп быу адпрауле-ны у Маскву, потым у Уфу (Башюрыя) У кастр 1944 ПартарХ1У рээваку1раваны у Маплеу, дзе знаходзтуся да лета 1956 У гэты перыяд у яго пастушла шмат да-кументау па псторыт партыз руху 1 ан-тыфаш падполля, утл матэрыялы Бел штаба партыз руху (БШПР), партыз брыгад 1 атрадау, падп парт i камсам органау 1 арг-цый, антыфаш груп, Камки па гкторьп Айчыниай вайны пры ЦК КП(б)Б 1 шш Паводле пастановы ЦК КП(б)Б ад 23 9 1947 у Партархше былз сканцэнтраваны амаль усе дакументы 1 матэрыялы ваен часу арг-цый КП(б)Б, ЛКСМБ, а таксама партыз фарм1раванняу 1 антыфаш груп У канцы 1950 у структуры Партархша створаны спец секгар, супрацоунткт якога У 1951—54 распрацавал! па стсах асабо-вага складу партыз брыгад 1 атрадау ал-фавпны каталог (больш за 300 тыс кар-так) У сувязг з аднаУленнем у 1945 дзейнасш 1н-та псторы! партьп пры ЦК КП(б)Б Партарх1У зноу уключаны у яго склад з захаваннем б назвы — Партар-яУ ЦК КП(б)Б У чэрв —лш 1956 пераведзены У Мшск Паводле рашэння ЦК КП(б)Б ад 21 1 1961 перайменаваны у П а I г п пры ЦК КПБ У пач 1980-х г дакументы мясц парт i камсам органау 1 арг-цый за даваен перыяд, яюя захоувалгся У Партархше, перададзены у Партыйныя архгвы абкомау КПБ У ад-паведнасш з рашэннем ЦК КПБ ад 24 9 1990 П а I г п 1 партархгу Мшскага абкома КПБ аб’яднаны 1 на гх базе створаны Цэнтралъны партыйны apxiy КПБ У снеж 1991 перададзены у падпарадкаванне ГалоУархгва Рэспублпа Беларусь, у крас 1992 увайшоу у склад Нацыянальнага apxiea Рэспублиа Беларусь На пач 1980-х г у Партархгве за-хоУвалася больш за 500 тыс спрау за 1917—75 агульнага справаводства i па асабовым складзе Найб колькасць гх адностлася да 1920—41 У Партархгве знаходзглгся фонды ЦК КПБ, ЦК ЛКСМБ, ЦК КПЗБ, губкомау, павятко мау, акругкомау, абкомау, райкомау, гаркомау КПБ г ЛКСМБ за адпаведны перыяд, матэрыялы кантрольных камг-сгй розных узроуняу, камгсгй па чыстках у паргыг, палпаддзелаУ МТС, саугасау, рэдакцый некат газет г часопгсаУ — органау цэнтр г мясц к-тау КПБ г
ЛКСМБ, навук г навуч устаноу [Ггс-тпарта пры ЦБ КП(б)Б, Гомельскага гютпарта, 1н-та масавага завочнага навучання пры ЦК КП(б)Б, Мшскай ВПШ, 1н-та псторыг партьп пры ЦК КПБ г шш ] Вял групу дакументау складалг партыз фонды (БШПР, штабоу Бара-навщкага, Беластоцкага, Брэсцкага, Гомельскага, Мшскага, Палескага, Пгн-скага, Асшовщкага партыз злучэнняу, ваенна-аператыУных груп падп абкомау г райкомау КП(б)Б, аператыуных груп Цэнтр штаба партыз руху г БШПР, партыз брыгад г атрадаУ), асабгстыя фонды некат дзярж дзеячау, удзельнткау рэв руху (С В Прытыцкага, В 3 Харужай г шш ) У 1966—85 у Партархгве гснавау секгар навук распрацоУкг матэрыялау па псторыг партыз руху у Беларусг 1941—44 Вынгкам яго дзей-насцг разам з парт органамг г органамг дзяржбяспею Беларусг стала паступлен не У архгУ вял колькасцг дакументау па псторыг гар г раеннага антыфаш падполля на Беларусг У Вял Айч вайну Акрамя таго, на дадатковы Улгк было Узята некалькг тысяч б партызан г падпольшчыкау, прозвгшчы яюх па розных прычынах адсутнгчалг У дакументах ваен часу У Партархгве захоУвалася шмат т зв «няпрофтльных фондау», утл выканкома Зах фронту, часцей асобага прызначэння, непралетарсюх партый (Паалей-Цыена, Бунда г шш ), небаль-шавгцюх урадаУ (Бел Нар Рэспублпа г гнш ) Мнопя дакументы адлюстроуваюць падзег, звязаныя з правядзеннем у 1920-я г палгтыю беларуазацьп, палгт рэпрэсгямг у 1930—50-я г Матэрыялы Партархгва з’яУляюцца каштоунымг крынщамг для вывучэння псторыг рэв г нац -вызв руху на Беларусг у пач 20 ст , грамадз г Вял Айч войнау, сацыя лгст пераутварэнняу у горадзе г весцы у 1920—30-я г, барацьбы працоуных Зах Беларусг за нац вызваленне Супрацоу-нгю Партархша Удзельнгчал! у падрых-тоуцы г выданнг зборнгкау дакументау г матэрыялау «Крах нямецкай акупацыг у Беларусг у 1918 г» (1947), «Удзел Беларусг ва утварэнш СССР» (1972), «Пад-польныя партыйныя органы Кампартыг Беларусг у гады Вялгкай Айчыниай вайны (1941—1944)» (1975), «Жыцце, адда-дзенае народу» (1978), «Пгсьмы працоуных Беларусг УI Ленгну» (3-е выд , 1980), «Партызансюя фармграваннг Беларусг у гады Вялгкай Айчыниай вайны (чэрвень 1941 — лшень 1944)» (1983), «У няскораным Мшску» (1987), «Па волг народа» (1988)
Лт Гл пры арт Партыйныя apxieu абкомау КПБ Мисасъ Шумейко
ПАРТБ1ЙНЫЯ АРХ1ВЫ АБКбМАУ КПБ, структурный частю абласных ка-мпэтау КПБ у 1940—91 Захоувалг дакументы абл г раенных парт г камсам органау, а таксама пярвгчных арг-цый КПБ г ЛКСМБ Паводле рашэння ЦК ВКП(б) ад 2 12 1939 «Аб мясцовых партархгвах 1нстытута Ггстпарта» 3 3 1940 створаны Мшсю, Вщебскг, Го-мельсю, МаплеУсю г Палесю (у Мазыры) партархшы У гх зберагалгся даку-
менты з 1936 (Матэрыялы больш ран-няга перыяду знаходзглгся У Партархгве пры ЦК КП(б)Б) Да пач Вял Айч вайны у партархгвах усх абласцей БССР былг сканцэнтраваны дакументы за 1936—37 мясц парт г камсам органау 1 арг-цый, адпаведных палгт алдзе-лау МТС, саугасау г гнш (у зах абласцях Беларусг да вайны партархгвы не сгваралгся) 3 пачаткам вайны амаль усе гх дакументы (за выключэннем Маплеускага партархша), зшшчаны, згубле-ны таксама матэрыялы паловы абкомау, райкомау, гаркомау КП(б)Б г ЛКСМБ бягучага справаводства за 1938—41 Дакументы яюя Удалося эва-куграваць, знаходзглгся у Маскве, Сара-таве, Тамбове, Кургане г шш гарадах Расгг У 1941—43 яны былг сканцэнтраваны у Партархше пры ЦК КП(б)Б, яю часова размяшчауся у Уфе (Башюрыя), г У 1944 рээвакуграваны у Маплеу Паводле пастановы ЦК КП(б)Б ад 2 9 1947 «Аб аргангзацыг партархшаУ абкомау КП(б)Б» партархгвы створаны пры Усгх абл к-тах КПБ Асн гх задачам! з’яуля-лгся канцэнтрацыя, захоуванне, апра-цоука архтуных дакументау парт г камсам органау г арг-цый абласцей, выву-чэнне г распрацоУка архтуных матэрыялау па пытаниях мясц парт г камсам арг-цый, выдача даведак па запытах парт , камсам г сав органау Захоуван-ню у П а а КПБ падлягалт дакументы i матэрыялы парт г камсам органау г арг-цый абласцей з моманту вызвалення тх тэрыторый ад ням -фаш захопнг-кау Аналапчныя дакументы даваен г ваен часу перадавалтся у Партыйны ар-хту 1нстытута псторыт партыт пры ЦК КПБ У сувязг з лтквщацыяй у 1954 Баранавщкай, Бабруйскай, Палескай, Пшскай г Полацкай, у 1960 Маладзе-чанскай абласцей партархшы тх абкомау КПБ лгквщаваны Фонды абкомау КПБ т ЛКСМБ перададзены у ПартархтУ 1н-та псторыт партыт пры ЦК КПБ, райкомау т гаркомау — у партархшы абкомау у адпаведнасцт з новым адм -тэр падзелам Беларусг У пач 1980-х г усе дакументы даваен часу мясц парт т камсам органау, а таксама фонды абкомау КПБ т ЛКСМБ лтквщаваных абласцей перададзены з Партархгва 1н-та псторыт партыт пры ЦК КПБ у Паа КПБ Дакументы ваен часу, сгвораныя мясц падп парт т камсам органамг, антыфаш арг-цыямт г групамт, засталтся У Партархгве 1н-та псторыт партыт пры ЦК КПБ У сувязт са спыненнем у 1991 дзейнасш КПБ партархгвы абкомаУ уключаны у дзяржархшы абласцей на правах аддзелау (фглтялаУ) У вер 1996 на базе б партархшаУ Гомельскага, Гродзенскага г Маплеускага абкомау створаны дзяржархшы грамадсюх аб’яднан-няу адпаведных абласцей
Лт Почании СЗ Партийные архивы Белоруссии — документальная база истории КПБ // Вопросы архивоведения и источни коведения в БССР Мн , 1971, АрхгУная спра
422
ПАРТЫЙНЫЯ
ва на Беларуа $ дакументах 1 матэрыялах (1921—1995 гг) Мн 1996, Фонды бывших архивов Коммунистической партии Белоруссии Краткий справ Ч 1—1 Мн , 1997—98
Mixacb Шумейко
ПАРТИЙНЫМ МАЫЛВАцЬП, над-звычайныя мерапрыемствы Кампартыг па сканцэнтраванш камунютау на вы-рашальных участках абароны крашы, на выкананн! гасп i пали задач мгрна-га будаушцтва Праводзшюя П м агуль-ныя, частковыя, мясц i персанальныя 1-я П м адбылася у лш —жн 1918 на Усх фронт У вышку 2-й П м восенню 1918 на Пауд, Зах 1 шш франты грамадз вайны наюравана каля 40 тыс камунютау 3-я П м праведзена вясной 1 летам 1919 на Усх, Петраградсю i Пауд франты, мабшгзавана каля 10% усяго складу партыг, у прыфрантавых раенах — 50%, а у пагражальных — 100% У час 4-й П м восенню 1919 у армпо 1 на флот наюравана каля 45 тыс камунютау У час 5-й П м у крас — лют 1920 на фронт накгравана больш за 24 тыс членау парты! Усяго за гады грамадз вайны праведзена 6 агульных 1 шэраг мясц П м, яюя забяспечыл! прыток у армпо i на флот больш за 260 тыс камунгстау У канцы 1920 у Чырв Арми знаходзглася амаль палова складу парты! П м праводзип i парт арг-цьп Беларуш Паводле пастановы ЦК КП(б)Л1Б ад 11 4 1919 у кожным павеце былг створаны ваен камюи, яюя У 1919 наюравал! з Беларуш на фронт 4,5 тыс членау партьп i спачуваючых, а да кастр 1920 яшчэ 1116 камунютау Паводле рашэнняу X (1921) i XI (1922) з ездау РКП(б) пасля грамадз вайны у мэтах умацавання Чырв Армп у яе быт вернуты тысячи раней дэмабипзаваных камунютау Шэраг П м у армпо праве-дзены у 1930-я г У пач Вял Айч вайны паводле рашэння ЦК ВКП(б) у Чырв Армпо мабипзавана у персаналь-ным парадку 500 сакратароу ЦК кам-партый саюзных рэспублгк, краявых, абл , гар 1 раенных к-таУ парты!, 270 работшкау апарата ЦК, 1265 работшкау абл 1 раеннага звяна, каля 2500 слухачоу Леншсюх курсау, ВПШ пры ЦК ВКП(б) 10 11 1941 ЦК прыняу рашэн-не паслаць на юруючую палп работу у Чырв Армпо яшчэ 2600 камунютау Усяго за першыя 6 месяцау вайны з мясц парт арг-цый у Чырв Армпо пас-лана каля 8800 юруючых парт работшкау На ваен работу У армпо наюравана !/з частка членау ЦК, сакратароу ЦК кампартый саюзных рэспублгк, крайко-маУ, абкомау Паводле рашэнняу Палгг-бюро ЦК ВКП(б) ад 27 1 29 11 1941 у палю 1 У распараджэнне Наркамата абароны палтгбайцам! наюравана 41500 камунютау 26 6 1941 ЦК КП(б)Б паслаУ вял групу парт i сав работшкау для дапамоп армп У будаУшцгве абарончых рубяжоу на лши Невель—Вщебск— МаплеУ—Жлобш—Гомель У канцы лш — пач жн 1941 ЦК КП(б)Б са
свайго рэзерву наюраваУ у распараджэнне Цэнтр фронту 9 груп (па 7—10 чал у кожнай), яюя узначалип сакрата-ры абкомау IА СтулаУ, IФ КлгмаУ, У Г Кудраеу,С М Бяляеу, А П Эльман, А А Кгльбш, С I С1корсю, сакратар Беластоцкага гаркома В Р РаманаУ У гэты ж час у 151-ю дывгзпо паслана 100 членау парты!, а у камушст роту, што пастушла у распараджэнне 3-й армп, — 200 камушстау 1 камсамольцаУ У Чырв Армпо прызвана больш як J/3 частка Гомельскай абл парт арг-цы1 Больш за 100 камушстау папоунип 75-ю стралк дыв1зпо, што прыбыла з раена Брэста у Палескую вобл Палесю абком КП(б)Б наюраваУ у 3-ю армпо больш за 400 камунютаУ, утл шмат юруючых работшкау абкома Маплеусю гарком КП(б)Б папоушу групай камунютау вайсковыя часц1, яюя абаранялг горад Усяго па агульнай П м у дзеючую армпо з Беларуш было наюравана 26,5 тыс камунютау 1 больш як 130 тыс камсамольцаУ У дзеючай армп знахо-дзшгся сакратары ЦК КП(б)Б П К Па-намарэнка, П 3 Калппн, У Н Малш, I П Ганенка, В Я УласаУ, У Р Ванееу На камандную i палгт работу у войскг ЦК КП(б)Б наюраваУ 30 членау г 17 кандыдатау у члены ЦК, 18 членау Цэнтр рэвгз камюп Кампартыя Бела-руш праводзгла П м для разгортвання барацьбы супраць ням -фаш захопшкау у тыле ворага У 1941 ЦК i абкомы КП(б)Б паюнулг для парт работы 1215 камунютау, для аргангзацьп Усенар партыз барацьбы наюравал! у тыл ворага больш за 7 тыс камунютау У час Вял Айч вайны праведзена i 5 мабипзацый сярод жанчын-камунютаУ У маг 1942 принята рашэнне аб мабипзацьп 25 тыс жанчын у ВМФ Больш за 300 тыс жанчын было прызвана у войскг ППА, сотн! тысяч папоунип ваенна-мед уста новы, сан службу Усяго за гады Вял Айч вайны у войскг наюравана больш за 1 млн 600 тыс камунютау На 1 1 1945 у армп налгчвалася больш за 3 млн членау i кандыдатау у члены ВКП(б), або 52,6% усяго саставу пар ты! П м правоД31ЛЮЯ г у перыяд мгрна-га буд-ва У 1920 на транспарт паслана 6 тыс камунютау У час калектывгзацьп у лгет 1929 на работу У калгасы i МТС наюравана 25 тыс рабочых, пераважна камушстау, у т л на Беларуш — 513 чал (гл Дваццацтяцтысячшкг) Каб укамплектаваць парт 1 сав органы У зах абласцях Беларусг кадрамг, ЦК КП(б)Б у 1944—45 наюраваУ туды з усх абласцей 3260 чал У 1955—56 па П м з горада у веску наюравана па краше больш за 30 тыс камунютау, па БССР — 969 (гл ТЬыццацтысячнгкг)
Лт Петров ЮП Партийные моби лизации в Красную Армию (1918—1920 гг) М , 1956, Кирсанов НА Партийные мобилизации на фронт в годы Великой Отечественной войны М , 1972
Уладзаир Лемяшонак
ПАРТЫЯ ПАЛ1ТЫЧНАЯ, добраахвот нае аб’яднанне найб актыУнай i аргаш-заванай частю грамадзян на агульных щэалапчных прынцыпах, якое выражав
1 абараняе гх гнтарэсы, юруе Ш1 у ба рацьбе за дасягненне пэуных мэт Зава яванне 1 утрыманне улады — гал мэта кожнай П п , шструмент рэалтзацьп ш тарэсау тых сац груп ш пластоу, ад гмя 1 У гмя яюх яна дзейшчае Шляхам! да сягнення улады можа быць рэвалюцыя дзярж пераварот цг парламента шлях праз выбары Асн прыкметы П п актыуны удзел у палгт барацьбе, наяу насць праграмы, статута, пэУнай сан базы, агульных штарэсау г блгзюх щэа лаг поглядау яе членау, цэнтр юруючы орган, аргашзац структура, адзш ш не калью лщэрау Паводле характеру i дач дзейнаецг П п падзяляюцца на рз валюцыйныя, рэфармюцюя кансервг тыуныя, рэакцыйныя Марказм-леншт вылучае бурж , дробнабурж , пралетар сюя 1 еял П п Паводле адносш да ула ды юнуюць П п юруючыя I апазщыи ныя, па шкале палгт спектра — пра выя, левыя 1 цэнтрысцюя, па умовг1 дзейнасщ — легальный, паУлегальныя нелегальный
Зародю П п (палп саюзы) вядомы са стараж часоу (Атыка, 6 ст да н э , Ста раж Грэцыя, 4 ст да н э , Стараж Рым 2—1 ст да н э ) Нешматлгюя 1 вузюя паводле сац складу саюзы i групоую к навалг у сярэдневякоуг Больш акрэсле ныя рысы набыл! П п у перыяд бурж рэвалюцый (16—17 ст ) з узнгкненнем бурж, лгберальных г кансерватыуных партый рознага юрунку П п У сучас ным разуменн! пачалг узшкаць у ЕУропе у сярэдзше — 2-й пал 19 ст («Саюа камунютау» у Германн, 1847, «Лхбераль нае таварыства рэпстрацш выбарау х Англп», 1861, «Усеагульны германск саюз рабочых», 1863, i шш ) Вял роль у стварэнш П п адыгралг 1-ы (1864— 76) г 2-г (1889—1914) Хнтэрнацыяналы У Рас гмперыг П п пачалг стварацца як рэвалюцыйныя Папярэднгкамг ix был: арг-цыг дзекабрыстау г народнгкаУ (тл «Зямля i воля», «Народная воля», «Чорны перадзел», «Вызваленне працы») Выраз ныя рысы П п набылг Бунд (1897), Ра сшская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (1898) У 1905 узнгклг партыг Л1 беральнага юрунку — Партыя «народ най свабоды» (гл Кадэты), «Саюз 17 кастрычшка» (гл Акцябрысты) На рэ акцыйных пазщыях стаял! Саюз рус народа, Рус манархгчная партыя г шш Буйнейшыя агульнарас парты! мел! свае арг-цыг у Беларусг Першай бел нац П п была Бел рэв грамада (гл Беларуская сацыялгстычная грамада) Потым заснаваны Сацыялюпычная пар тыя Белой Руа (1904—05), Канстыту цыйна-каталщкая партыя Лгтвы i Бела руа (1904—06) Да Кастр рэвалюцьп 1917 г пасля яе дзейшчалг Бел нар пар тыя сацыялгстау, Бел партыя сацыялге таУ-рэвалюцыянерау, Бел партыя сацы ялгетау-федэралгетау, Бел с -Д работ нщкая група, Бел с -д рабочая партыя (у Петраградзе), Бел с -Д партыя Бунд, Паалей-Цыен, Аб’яднаная яУр сацыялют рабочая партыя (гл адпавед ныя арт), некаторыя лп г польсюя П п У пач 1920-х г шматпартыйнасць у БССР была лгквщавана, амаль усе кг
423
ПАРТЫЯ
раунгкг i мнопя члены былых П п рэп-рэсграваны Адзгнай П п заставалася Камунгстычная партыя Беларусг У Зах Беларусь якая з 1921 знаходзшася пад уладай Польшчы, захавалася шматпар-тыйнасць Дзейшчал! Бел партыя незалежных сацыялютау, Бел еял -работ-нщкая грамада, Бел хрыстянская дэ-макратыя, Кампартыя Зах Беларуш (гл адпаведныя арт) 1 шш У сувязг з рэп-рэсгямт польскгх улад большасць з гх таксама спынглг генаванне У час Вял Айч вайны спробы лгдэрау Беларускай нацыянал-сагрмлгстычнай партыг (1930—40-я г ) г Беларускай незалежнгц-кай партыг (1942—44) разгарнуць палгт дзейнасць пацярпелг крах У канцы
Палгтычныя парты) Беларус!
1980-х абвастрыуся гдэйны крызге КПСС, што адбглася г на КПБ Узнгклг апазгцыйныя Кампартыг арг-цыг (Белару скг народны фронт «Адраджэнъне» г шш ) У пач 1990-х г у вышку развала СССР г спынення дзейнасщ КПСС ад-навшася шматпартыйнасць У 1990—91 у Беларусг сфармгравалгся 5 П п Аб’яд-наная дэмакр партыя Беларусг, Бел с -д грамада, Бел еял партыя, Нац -дэмакр партыя, Хрысгпянска-дэмакр саюз 5 10 1994 прыняты Закон «Аб палг-тычных партиях», паводле якога для рэггстрацыг П п неабходна наяунасць не менш за 500 членау-заснавальнгкау На пач 1998 у Рэспублгцы Беларусь дзейнгчала 35 партий, зарэггстраваных
Мш-вам юегыцыг 27 5 1998 зарэггстра-вана Бел с -д грамада У 1998 па ра-шэннг Вярх суда У адпаведнасщ з арт 35 п 2 Закона «Аб палггычных партиях» 9 Пи лгквщаваны На 1 1 1999 у Рэспублгцы Беларусь налгчвалася 28 П п (гл таблгцу)
Лгт Т у р у к Ф Белорусское движение М, 1921 (репризд Мн, 1994), Марченко МН.Фарукпгин MX Буржуазные политические партии М , 1987, Луцке в г ч А За дваццаць пядь гадоу (1903—1928) Мн , 1991, Октябрь 1917 и судьбы политичес-
Т а б л г ц а
Назва Дата УстаноУчага з’езда (канферэнцыг) Даты рэпстрацыг (перарэпстрацыг) Орган иравання
1 Аб’яднаная грамадзянская партыя 1 10 1995 28 11 1995 Нацыянальны камгтэт
1 Аграрная партыя 13 6 1992 13 7 1992 (6 2 1995) Цэнтральны савет
3 Беларуская аб’яднаная спартыУная партыя 17 12 1994 22 2 1995—25 3 1998* Савет
4 Беларуская народная партыя 5 11 1994 8 12 1994 Камгтэт
5 Беларуская нацыянальная партыя 1 9 1994 20 9 1994 (25 3 1995) Вышэйшая рада
6 Беларуская партыя жамчын «Надзея» 28 4 1994 3 6 1994 (17 3 1995) Савет
7 Беларуская партыя «За сацыяльную спра- 19 9 1996 4 12 1996—17 6 1998* Савет
вядл1васць»
8 Беларуская партыя «Зялены мгр» 17 4 1994 3 6 1994 (13 2 1995) Цэнтральная рада
9 Беларуская партыя «зяленых» 30 12 1992 1 2 1993 (28 10 1998)* Зяленая рада
10 Беларуская партыя працы 25 И 1993 24 2 1994 (18 4 1995) Савет
11 Беларуская патрыягычная партыя 8 10 1994 10 11 1994 Савет
12 Беларуская рэспублгканская партыя 28 3 1994 17 6 1994 (8 6 1995) Палгтсавет
13 Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада 15 2 1998 27 5 1998 Цэнтральная рада
14 Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя «На- 29 6 1996 29 1 1997 Цэнтральны кампэт
родная грамада»
15 Беларуская сацыялгетычная партыя 28 7 1994 19 8 1994 (19 4 1995) Палггычны камгтэт
16 Беларуская сацыяльна-спартыуная партыя 611 1994 9 12 1994 Савет
17 Беларуская сялянская партыя 23 2 1991 11 4 1991 (22 2 1995) Цэнтральная рада
18 Беларуская хрысдгянска-дэмакрапмчная партыя 4 12 1994 213 1995 Савет
19 Беларуская хрысцшнска-дэмакратычная злучнасць 1 6 1991 16 12 1991 (27 6 1995) Каардынацыйная рада
20 Беларуская экалапчная партыя 16 2 1993 19 4 1994 (13 11 1998)* Цэнтральны савет
21 Беларуская экалапчная партыя зяленых «БЭЗ» 1 2 1993 28 10 1998 Цэнтральны выканаучы камгтэт
22 Камунгстычная партыя Беларусг 2 11 1996 21 11 1996 Цэнтральны камгтэт
23 Лгберальна-дэмакратычная партыя 5 2 1994 24 2 1994 (9 3 1995) Вышэйшы савет
24 Народная партыя «Адраджэнне» 5 3 1995 29 3 1995—31 3 1998* Савет
25 Нацыянальна-дэмакратычная партыя беларусау 23 6 1990 25 6 1991 (25 8 1995) Вышэйшая рада
26 Партыя аматарау пгва 14 8 1993 30 12 1994 (27 3 1995)—26 3 1993* Цэнтральны каардынацыйны
камлэт
27 Партыя «Ачышчэнне» 6 5 1995 4 12 1995—30 3 1998* Рэспублцканскг савет
28 Партыя Беларускага народнага фронту 30 5 1993 19 8 1994 (26 12 1994) Сойм
29 Партыя «Беларуси навукова-вытворчы кангрэс» 2 10 1992 22 10 1992 (28 3 1995)—25 3 1998* Савет
30 Партыя здаровага сэнсу 3 12 1994 30 1 1995 Рада
31 Партыя камунгстаУ беларуская 7 12 1991 26 5 1992 (30 1 1995) Цэнтральны камгтэт
32 Партыя Усебеларускага адзшства г згоды 26 6 1994 19 8 1994 (27 3 1995)—27 3 1998* Дума
33 Партыя «Хрысцгянска-дэмакратычны выбар» 311 1995 214 1995 Каардынацыйная рада
34 Рэспублгканская партыя 12 3 1994 25 5 1994 (27 3 1995) Цэнтральнае праУленне
35 Рэспублгканская партыя працы г справядлгвасщ 26 6 1993 18 8 1993 (313 1995) Палгтсавет
36 Сацыял-дэмакратычная партыя народнай згоды 15 3 1997 215 1997 Савет партыг
37 Славянси сабор «Белая Русь» 26 8 1992 4 9 1992 (26 2 1995) Савет
• Даты лжвщацыг партий
424
ПАРУБОЦКАЯ
кой оппозиции Ч 1—3 Гомель, 1993, Пал) тычныя партьп Беларуш Мн , 1994, Становление и крушение однопартийной системы в СССР 1917—1991 гг Гомель, 1995, Боб ков ВА., Кузнецов НВ, Осмоловский ВИ Политические партии Беларуси Мн 1997 Программные документы политических партий и организаций России М , 1997 Вааль Кушнер
ПАРУБбЦКАЯ ГРАМАДА (ад укр парубок — хлопец, халасцяк), аб’яднанне, саюз нежанатай вясковай моладзт на ПдЗ Беларусг г на Украгне, перажытак сгарадаунтх мужчынсюх саюзау, у яюм збераглтся сляды першабытнага калек-тывгзму 1снавала да пач 20 ст У П г прымалг хлопцау з 17—18-гадовага узросту Унутры саюза гснавалг звычат i няпгсаныя правглы паводзш у адносшах да сватх сяброу г дзяучат-аднавясковак За уступленне у П г брался невялгю грашовы узкое Мела агульную касу, выбарнага атамана, месца зборышчау (на вулщах, тгрыптчах, вячорках) Ады-грывала пэуную ролю У грамадсюм жыцщ дарэв весю, карысталася признанием бацькоу, сельскай грамады
ПАРХАТА Яраслау Стльвестравтч (псеуд Я II а п р у г а, н 83 1930, в Мтлейю 1вацэвщкага р-на Брэсцкай вобл — 20 3 1996), бел празагк, края-знавец, паэт Вучыуся $ БДУ (1949— 52) Скончыу ВПШ пры ЦК КПБ (1973) 3 1952 на журналгецкай рабоце, утл у поразаускай, ружанскай, гара-дзгшчанскай, баранавщкай, маларыцкай раенных г мгжраенных газетах 3 1973 нам рэдактара, рэдактар час «Вожык», у 1978—82 рэдактар аддзела час «Род ная природа» Друкавауся з 1946 Аутар нарысау пра Ф Скарыну, Т Касцюш-ку, А Мгцкевгча, К Калшоускага, Э Ажэшку, Ф Багушэвгча, П Багрыма, В Бялынгцкага-Бгрулю Птсау вершы i прозу для дзяцей Апошняя незаверша ная работа П — цыкл падарожных нарысау пра Усе бел весю з назвай Кры-вгчы Дзярж прэмтя Беларуст тмя К Ка-лшоускага 1992 за кн «Зямля бацькоУ нашых» (1988)
Тв Ты пайшла у сонца Мн 1973 Мудрая цялушка Мн , 1976, Там, дзе жыве Юлька Мн , 1978, Жаваранак над полем Мн , 1985 Пад высотам сонцам Мн , 1988, Крынт ца есць у родным краг Мн , 1992 Жальба жыгняга коласа Мн , 1993
Лт Кар л юкевтч А. «Калт хочаш праУдзтва ты жыць » // Маладосць 1996 № 3, Я г о ж « Адзгнае, што адптсваю та бе — гэта любоУ да краю роднага» // Бел думка 1997 № 3 Алесь Карлюкевн
ПАРЦЭЛЯЦЫЯ (франц рагсеПе частика), раздрабленне сял зямельных надзелау У Польшчы, у т л у Зах Беларуст, дзе да 1920-х г панавала буйное памешчыцкае землеуладанне, П назы-валася разбтука на дробныя участкт (парцэлы) ад 2 да 20 га 1 продаж праз дзярж баню зямель дзяржауных, паме шчыцкгх т т зв паюнутых (землт бежан-цау 1-й сусв вайны, яюя па розных причинах не вярнултся на радзтму), ад-
А.А. Парцянка
но з асн мерапрыемствау агр рэформы У Польшчы У 1920—30-я г У Зах Беларуст т Зах Украше П мела на мэце не толью павялтчыць сялянсю падзел, але т Умацаваць там сац апору польскай дзяржавы шляхам надзялення зямлей асадшкау т распродажу часткт паме-шчыцюх зямель мясц кулакам т замож-ным еялянам, пры захаваннт т паме шчыцкага землеУладання Праводзтлася яна паралельна з камасацыяй т лтквтда-цыяй cepeimymay на аснове законаУ аб агр рэформе (15 7 1920), «Аб надзялен-нг зямлей салдат польскай армп» (17 12 1920), аб парцэляцыт 1 асаднщтве (28 12 1925) У Зах Беларуст П пачала-ся У 1921 Пад прыкрыццем П памешчыю распрадавалт свае горшыя землт па спекулятыуна высотах цэнах, недас-тупных для збяднелага сялянства Такая приватная П у народзе называлася дзт-кай У 1921—25 у Зах Беларуст штогод парцэлявалася да 25 тыс га дзяржауных т 27 тыс га улаентцктх зямель Каля 80% гэтых зямель трапляла У рукт кулакоу т асадшкау Да 1934 распарцэлявана 597 тыс га (20% плошчы буйной зямельнай уласнасцт) Такая агр рэформа не зада-вальняла бяднейшую частку сялян т яны выступал! супраць такого спосабу П
Л1т Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР Док и материалы Т 1—2 Мн , 1962—72, Сорокин АА Аграрный вопрос в Западной Белоруссии (1920—1939 гг) Мн , 1968
1оаф Хауратовш
ПАРЦЯНКА Андрэй Антонавтч [10(23) 2 1906, г ДубраУка Барысаускага пав, цяпер Крупскага р-на — 29 1 1945], Герой Сав Саюза (1945) У Вял Айч вайну з 1941 на фронце, паранены трату у палон, уцек, потым у партизанах 3 жн 1944 на 1-м Прибалт фронце, куляметчнк Вызначыуся у бат У 1945 на тэр Усх Прусп 29 студз адзш з першых пераправ1Уся цераз Куршсю зал1У, на Куршскай касе з яго Удзелам адбтта 6 контратак, кал! падраз-дзяленне траптла у акружэнне, П абы-шоУ працтУнтка з флангу i адкрыу па гм агонь ЗагшуУ у 6ai У в ДубраУка яго
барэльеф на адной са стэл помнтка гем лякам, што запнулт У Вял Айч вайну
ПАРШЫН Федар 1гнатавн [и 14(27)9 1915, сташца Нтжня-Чырская 7-я Вобл Войска Данскога, цяпер Рас тоуская вобл , Растя], удзельнтк баеу на Беларуш у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Скончыу БалашоУскую школу птлотау Грамадз паветр флед, (1937) У Вял Айч вайну з 1941 на 1-й; Бел фронце летчык-бамбардзф*^; шчык, камандзтр эскадрыллт Вызначыуся у Гомелъска-Рэчыцкай 1943 т Бабруйскай 1944 аперацыях бамбтУ живую стлу 1 тэхнтку ворага на ст Калиной втчы, Рагачоу, Жлобш, Бабруйск Зраб$ 210 баявых вылетау, збту 2 варожыя са малеты Да 1950 у Сав Армп
ПАРИЖСКАЯ М1РНАЯ КАНФЕ Р^НЦЫЯ 1919—20, мтжнародная кан ферэнцыя, склтканая крашамт-пера можцамт у першай сусветнай ваши. 1914—18 для выпрацоУю т падптсання мтрных дагаворау з пераможанымт дзяр жавамт (Германтяй, Аустра-Венгрыям Балгарыяй, Турцыяй) Праходзтла У Па рыжы з 18 1 1919 да 21 1 1920 (з пера пынкамт) У яе рабоце Удзельнтчала больш за 1 тыс дэлегатау ад 27 краш Гал ролю адыгрывалг Вялткабрыташя Францыя, ЗША Пераможаныя дзяржа вы на канферэнцыт прадстаулены нс былт Не былт запрошаны на яе таксама прадстаунтю Расп, паколью аргантзата ры канферэнцыт лтчылт, што Растя фар мальна выключылася з вайны пасля заключэння Брэсцкага лиру 1918 У вы нтку работы канферэнцыт былт падрых таваны Версальсю (з Германтяй), Сен Жэрменсю (з АУстрыяй), Нейтскт () Балгарыяй), Трыянонсю (з Венгрыяй) СеУрсю (з Турцыяй) мтрныя дагаворы 1919—20 Канферэнцыя прыняла ра шэнне аб стварэннт Лтп Нацый, Статут якой увайшоУ у тэкст Версальскага мтр нага дагавора т быу падшеаны 44 кра> нам! 1стотная Увага была аддадзена «рускаму» пытанию Праблемы, звяза ныя з палтт станов тшчам б Рас тмпе рыт т яе асобных тэрыторый, разглядаш ся на пасяджэннях ктраунткоу дэлета цый, мштсграу I дарадчыкау, у камюых т секциях канферэнцыт 18 6 1919 дэле гацыт Азербайджана, Грузп, Паун Кау каза, Латвц, Эстонп, Беларуст (БНР) Украшы (УНР) звярнултся да П м к i просьбай неадкладна прызнаць палп незалежнасць сватх рэспублтк, аднак зварот быу пратгнараваны юраУнткам! канферэнцыт Тмкнучыся выкарыстащ Полыттчу У барацьбе супраць РСФСР П м к паюнула нявырашаным пытан не аб усх грантцах Польскай дзяржавы (толью 8121919 Вярх савет П м к зацверд31у часовую лтнтю усх мяжы Польшчы, якая павшна была прайсщ па пунктах Гродна—ЯлаУка—Нямт pay—Брэст—Даратуск—Усцтлуг, на У ад Грубяшова праз Крылоу т далей на 3 ад Равы Рускай, на У ад Перамытштя да Карпат) 26 4 1919 юраУнтю П м к фак-тычна прызналт акупацыю Польшчай Усх Галтцыт Удзельнтю канферэнцьп
дал1 дазвол на знаходжанне на тэр Прибалты»! ням войск 20 8 1919 Савет Мшгстрау П м к афщыйна признак Эс-tohijo, Латвгю 1 Ливу «аутаномным! дзяржавам!» з правам падтрымю дыпла-мат адносш з «саюзным! 1 асацыграва-цым1 дзяржавам!», але адмов1уся пры-знаць ix незалежнасць дэ-юрэ Пасля паражэння белых арм1й восенню 1919 юраунгю П м к бьип вымушаны змя-нщь тактику у адносшах да РСФСР i зрабщь упор на стварэнне на яе межах «санпарнага кардона» з новых незалежных дзяржау Усх 1 Цэнтр Европы У студз 1920 П м к признала дэ-факта урада Грузи, Азербайджана 1 Арме ни 1 зацвердзша праграму ваен , фш i хар-човай дапамоп гэтым крашам 16 1 1920 Пмк факгычна адмянша эканам бла-каду Сав Раси
Бел праблематыка на П м к разгля-далася у кантэксце «рускага» i «польскага» пытанняу У студз 1919 на кан-ферэнцыю у складзе лп дэлегацьп прыбыу Д Сямашка У Mai 1919 на.П м к прыбыла самастойная дэлегацыя БНР на чале з А Луцкевгчам Яна прад-ставша канферэнцьн мемарандум i карту з вызначанымт этнагр межам! Бела-pyci У час знаходжання У Парыжы Луцкевш меу шэраг сустрэч з прадстау-шкам! ваен -палп 1 эканам колау зах краш УступаУ у кантакгы з рас i шш эм1гранцюм! групоУкам! У чэрв 1919 ад гмя Урада Бел Нар Рэспублиа ен заключыу з прадстаунгкам! Урада Фран-ды1 гандл пагадненне (сиш не набы-ло) Аднак м1сгя не дала тых вынгкау, на яктя спадзявалася беларуская дэлегацыя У жн 1919 Луцкевш пачау у Парыжы перагаворы з юраунгком польска-га Урада I ПадарэУскгм, яю прапанавау ПрадоУжыць ix у Варшаве У вер 1919 Луцкевш паюнуу Парыж (пасля яго ад’езду функцы! юраунтка бел дэлега-ЦЫ1 выконвау Я.ЛадноУ) Пасля афш завяршэння Пмк дэлегацыя БНР су-працоуншала з яе рабочим! органам! Разам з принятым! на Вашынпонскай шрнай канферэнцьп 1921—22 пагад-ненням! дагаворы, падрыхтаваныя на Пмк, заклал! асновы «версальска-ва-шынггонскай» стстэмы мтжнар адносш Гэтая сютэма паклала юрыд канец 1-й сусв вайне, але не зияла напружанасш У микнар адносшах, што у далейшым стала адной з прычын другой сусветнай ваины 1939—45
Лт Никольсон Г Как делался мир в 1919 г Пер с англ М, 1945, Штейн БЕ «Русский вопрос» на Парижской мирной конференции (1919—1920 гг) М , 1949, Ллойд Джордж Д Правда о мирных договорах Пер с англ Т 1—2 М , 1957, За дзяржаУную незалежнасць Беларус! Лендан, 1960, История дипломатии Т 3 2 изд М, 1965, С к а б а АД Парижская мирная конференция и иностранная интервенция в Стране Советов (январь—июнь 1919 г) Киев 1971, Цтхам1раУ АВ Беларуская праблематыка на Парыжскай мтрнай канфе-рэнцыт // Вести АН Беларуст Сер гумантт навук 1996 № 4, Знеишяя палгтыка Белару-С1 Зб дак т матэрыялау Т 1 Мн , 1997, Киссинджер Г Дипломатия Пер с англ М , 1997 Аляксандр Цгхамграу
ПАРИЖСКАЯ МИРНАЯ КАНФЕ-Р&НЦЫЯ 1946, мгжнародная канфе-рэнцыя (29 лш — 15 кастр ), сюпканая для разгляду падрыхтаваных Саветам мштстрау замежных спрау (СМЗС, мгж-нар орган, у яю уваходзип мшютры замежных спрау СССР, Вялткабрытанп, ЗША, Францы! 1 Кпая) праекгау Mip-ных дагаворау з б саюзн1кам1 птлераУ-скай Германи У ЕУропе у час 2-й сусв вайны 1939—45 — 1тал1ЯЙ, Румыный, Балгарыяй, Венгрыяй 1 Фтнляндыяй Праходзтла У адпаведнасщ з рашэнням! Маск наряды мшютраУ замежных спрау СССР, ЗША 1 Вялткабрытанп (снеж 1945) У рабоце канферэнцьн удзельшчал! дэлегацьп 21 крашы, яюя зрабтл! найбольшы уклад у вайну супраць птлераУскай каалщы!, у тл СССР, УССР 1 БССР У склад дэлегацьп БССР уваходзип 7 паунамоцных дэ-легатау (К В Кгсялеу — юраунтк, А Г Бондар, ПВ Лютаровш, А А Чыжоу, Ф П Шмыгау, Г Г Навщю, В I Фясь-ко) 1 2 прадстаунгю (Н П Новак, В I Яшумау) Бел дэлегацыя дзейншала у адпаведнасц! з агульнасаюзнай лшый 1 падзелам працы памтж 3 сав дэлегацы-ямц падгрымлшала праекты мтрных дагаворау, выступала са сватмт прапанова-М1 1 заувагамт Члены дэлегацыт Удзель-ншал! у рабоце 10 камтсш, зрабип 50 выступленняу у камтыях i на пленарных пасяджэннях канферэнцьн БССР была абрака у склад мандатнай камюп Ктся-леу узначальвау камтшю па пали 1 тэ-рытарыяльных пытаниях для Балгарыт i выступау у абарону яе штарэсау У ггальян камгси бел дэлегацыя прапана-вала свой варыянт ггала-югаслаУскай мяжы, паводле якога да Югаслави павшны былт адысц! тэрыторьп са слав насельнщтвам Ён атрымаУ падтрымку УССР, Югаславп, Польшчы, Чэхаслава-Ю11 Эфюпи, але быу адхтлены большас-цю галасоу Бел дэлегацыя унесла па-прауку пра Удакладненне мяжы памтж Югаславтяй т Трыестам, якая была таксама адхтлена Курс СССР, УССР, БССР, Польшчы, Чэхаславаю! 1 Югаславп на падтрымку краш Усх ЕУропы сустракау прошдзеянне зах блока на чале з ЗША 1 Вял1кабрытантяй Дэлегацыя БССР выказалася у падтрымку рэ-парацыйных патрабаванняу сав Урада да б саюзшкау фаш Германп, аднак не ставтла пытание пра задавальненне рэ-парацый непасрэдна на карыснь Бела-pyci У атмасферы вострай дыпламат барацьбы памтж сав т зах блокам! прадстаунгю БССР часам праяулял! спрошчаны падыход да вырашэння канкрэтных пытанняу мтрнага Урэгуля-вання, выступал! супраць выкарыстання Мгжнар Суда для вырашэння спрэчак адносна тлумачэння щ выканання Mip-ных дагаворау з б саюзшкамт Германи Кграунщтва Балгарыт т Югаславп выказала падзяку дэлегацЫ1 БССР за адстой-ванне штарэсау гэтых дзяржау на П м к Тэксты М1рных дагаворау канчаткова был! Узгоднены У лют —снеж 1946 на сесн СМЗС у Нью-Йорку 10 2 1947 у Парыжы дзяржавы-пераможцы у 2-й
ПАРЫЦК1 П
сусв вайне падтсал! мтрныя дагаворы з 1тал1Яй, Фтнляндыяй, Балгарыяй, Венгрыяй 1 Румыный Ад тмя Урада Белару-с! тх падшсау Ктсялеу 29 8 1947 Прэзт-дыум ВС СССР ратыфткавау гэтыя мтрныя дагаворы Ратыфткацыя распаусю-джвалася на УССР 1 БССР Дагаворы набыл! стлу пасля ратыфткацыт ix СССР, ЗША, Вялгкабрытантяй 1 Фран-цыяй 15 9 1947
Лгт Советские делегации на Парижской мирной конференции Сб выступлений и материалов М , 1947, Ф е с ь к а В Беларуская дэлегацыя на Парыжскай канферэн-цыт // Беларусь 1947 № 1, Белорусская ССР на международной арене М , 1964, Киселев КВ Записки советского дипломата М , 1974, Ж и г н я К Л Подготовка и заключение мирных договоров с Болгарией, Венгрией и Румынией после второй мировой войны Кишинев, 1981, СнапкоУскт У Е Знешнепалттычная дзейнасць Беларус! 1944—1953 гг Мн , 1997
Уладзгмгр Снапкоускг
ПАРЫЦКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ НАДПОЛЯ Е у В я л 1к у ю Айчынную вайну Дзейншала са жн 1941 да снеж 1943 у г и Парычы (юраУнгк 11 ЕУдаюмаУ) Складалася з груп у Па-рычах, пас Кастрычшк, в Вастлеука, Каралеуская Слабада, МтхайлаУка, Пяс-чаная Рудня (каля 60 чал ) Трымала сувязь з Акцябрска-Любанскай партизанской зоной, Бабруйскгм патрыятычным падполлем, з 1943 — Парыцюм партыз атрадам гмя Ктрава Падпольшчыю прымал! 1 распаУсюджвал! зводю Сау-шфармбюро, збтралт i перадавалг партизанам соль, зброю, патроны, паведам-лял! звестю пра варожыя гарнизоны, псавал! сувязь, праводзип розныя ды-версп, утл спалтл 1 склад з шьновалак-ном, падрыхтаваным для адпраую У Германпо, 2 маеты, узарвалт 2 гарматы, 4 аутамашыны акупантау У пач 1942 частка падпольшчыкау пайшла да партызан, у снеж 1943 большасць падпольшчыкау пайшла насустрач фронту i злт-лася 3 наступаючай Чырв Армий
Уладзгмгр Бурачонак
ПАРЫЦК1 РАЁН 1снаваУ у лш 1924— лш 1961 Утвораны 17 7 1924 Цэнтр — г п Парычы 20 8 1924 падзелены на 14 сельсаветау Дабравалыпчансю, Дуброу-сю, Каралеускаслабадсю, КоУчыцю, Любанею, Парыцю, Ракшынсю, Рама-нппчанскт, Сцяпоусю, Чыркавшю, Чэр-Н1НСЮ, Шащлаусю, Шчадрынсю, Яю-маваслабодсю 5 4 1935 далучаны Бара-шкоуста с/с Рэчыцкага р-на 3 20 2 1938 у Палескай вобл 28 61939 з П р у склад створанага Акцябрскага р-на перададзены Гарохавипчансю, Любанею, Пратасоусю, Раманшшансю с/с На 1 1 1941 раен уключау г п Парычы 1 13 сельсаветау 3 20 9 1944 у Бабруйскай, з 8 1 1954 у Гомельскай абл 20 1 1960 да раена далучаны Асташкавщю, Давыдау-сю, Палесю с/с 1 р п Сасновы Бор лтквщаванага Даманавгцкага раена
426
ПАРЫЧЫ
9 6 1960 цэнтр раена перенесены у г п Шащлю, яю 29 7 1961 перайменаваны У г Светлагорск, а П р — у Светлагор-CKi раен
ПАРЫЧЫ. гарадсю паселак у Светла-горсюм р-не, прыстань на р Бярэзша (бас Дняпра), на аутадарозе Баб-руйск—Калшкавмы За 32 км на ПнЗ ад г Светлагорск 1 чыг станции Светла-горск-на-Бярэз1не на лшп Жлобш—Калшкавмы 2,8 тыс ж, 780 двароу (1998)
Вядомы з 16 ст як дзярж маентак у Бабруйсюм старостве ВКЛ У 1639 — 239 ж, 43 двары 3 1793 у складзе Рас 1мперы1, гандлевае мястэчка (пераважна гандаль лесам), цэнтр воласш Бабруйскага пав Мшскай губ 3 канца 18 ст належал! адм1ралу П I Пушчыну 1 яго спадчыннткам Да 1855 дзейнхчау цукр завод (у 1845 выпусцту 375 цудоу цук-ру) У пач 20 ст больш за 4 тыс ж, бровар, гарбарны i 2 канатныя заводы, прыстань, 2 нар вучылппчы, жаночае духоунае вучылпнча (пры ш узорная школа), 2 бальшцы, аптэка, паштова-тэлеграфнае аддзяленне, 2 правасл царквы, 3 яУрэйсюя малггоуныя дамы 3 лш 1924 да чэрв 1960 — цэнтр Парыц-кага раена 3 27 9 1938 гар паселак 3,7 тыс ж у 1939 У Вял Айч вайну 27 6 1941 тут сфармхраваны знппчальны батальен пад камандаваннем М I Траяна, яю ахоувау маеты 1 пераправы цераз Бярэзшу, змагауся з варожымт диверсантам!, з 5 7.1941 да 26 6 1944 акуптра-ваны ням -фаш захопнткамг, яюя знг-шчылг 75% жылога фонду, загубил У П 1 раене 3271 чал , у т л У гар паселку 1700 чал У Mai 1942 партызаны Парыц-кага партыз атрада гмя Кграва на шашы Парычы—Бабруйск знппчыл! трупу акупац адмштстрацыг Парыцкага р-на (25 чал ), у т л каменданта П, нач жандармеры! i бургамютра Дзейшчала Парыцкае патрыятычнае падполле 3 1961 у Светлагорсюм р-не У П працуюць кансервавы завод, камбшат буд матэрыялау, райаб’яднанне «Сельгасх!-М1Я», 2 перасовачныя механгз калонны, кандытарсю цэх, цэх па перапрацоуцы мяса, цэх электрасувяз! Сярэдняя, муз 1 спартыуная школы, дашкольная установа, бальнща, 2 б-ю, Дом культуры, музей Вял Айч вайны, аддз сувязг, ма-газшы Праваслауная царква Святой Марьи Магдалшы Брацкая мапла сав вошау, яюя запнул1 пры вызваленш раена у 1943—44 Помнткт архгтэктуры будыню бальшцы (2-й пал 19 ст), школы б жаночага вучылпнча (1881), дом лесапрамыслоУца (пач 20 ст ) Ра-дзгма бел рэжысера М А Мгцкевгча За 0,5 км на ПнЗ ад П паселппча эпох! неалпу (5—3-е тыс да н э )
ПАР&ЦК1 Якау 1лыч [16(29)9 1913, г Кентгсберг (цяпер Калштнград, Расы) — 13 11 1992], бел лттаратуразна-вец, перакладчык, мовазнавец ВучыУся
РЯ Парэчын
У Беластоцкай пмназц, скончыу Лщ-скую пмназтю (1932) Да 1939 вучыУся У Вшенсюм ун-це Да чэрв 1941 працавау настаушкам, потым у эвакуации у Баш-юрскай АССР У 1944—48 працавау выкладчыкам Мшскага пед ш-та, скончыу яго экстэрнам у 1948 Да 1979 выкладау лац мову у Мшсюм пед ш-це замежных моу Вывучау культуру Беларуст 16—18 ст , творчасць паэтау-лацтшетау Аутар манаграфтчных дасле-даванняу «Сымон Будны» (1975), «Элементы лашнскага словаУтварэння i су-часныя мовы» (1977), «Саламон Рысш сю Solomo Pantherus Leucorussus Канец XVI — пач XVII ст» (1983), «Мткалай Гусоусю» (1984), «Mixain Ка-рыцю», «Ян В1слщю» (абодва 1991) Пераклау з лац i польск моу на рускую творы ГусоУскага (з Я Семяжонам), Буднага, Втслщкага, Рысшскага, Ка-рыцкага, С Ягадзтнскага, С Кляновтча (з С Яусеевай) i тнш ВыявтУ у б-ках Пецярбурга, Львова, Вгльнг, Кракава шэраг невядомых або забытых творау пгсьменнткау Беларуст (Гусоускага, Ры-стнскага, Буднага 1 шш )
ПАРЭЦК1 МАНЁТНАРЭЧАВЫ
СКАРБ, зноидзены каля в Парэчча Глыбоцкага р-на У 1960 Ухаваны У сярэдзше 850-х г (не пазней 854) Рэча-вая частка скарбу складалася з дзвюх скручаных у ептраль шыйных грыуняУ масай 202,3 т 216,5 г Паходжанне грыУ няу, верагодна, пауночна-заходняе (магчыма, вострау Готланд) Макетная частка скарбу прадстаулена 39 цэлымт т 6 фрагментарным! куфщктм! дирхемам i Зберагаецца у Нумтзматычным кабшеце БДУ 1рына Колабава
ПАРЭЦК1 СКАРБ, знойдзены каля в Парэчча Талачынскага р-на У 1886 Ухаваны каля 1035 Складауся з 561 цэлай г фрагментаванай макеты — 289 куфщюх дырхемау Арабскага халтфата, (старэй-шы — 717—18, малодшы — 1014—15), 270 данарыяу Зах ЕУропы, 1 мштярыстй Втзантыт, 1 сярэбраник Руст 44 дырхемы паступтлт У МаскоУсК! Ггст музей, 11 — у Маплеусю музей, 32 дырхемы i 1 ся-рэбрантк — у Эрмттаж Большасць ма-
нет перададзена для пераплаую на Пе цярбургею манетны двор
1рына Колабава ПАРЭЧЧА, веска, цэнтр сельсавета Гродзенскага р-на i чыг ст Парэчча на лшп Гродна—Вшьнюс За 31 км ад Гродна 2027 ж , 633 двары (1998)
Вядома з 1660 як маентак Гродзен скага вщэ-эканома I НедзялкоУскага 3 1795 у Рас 1мперы1, з 1802 у Сабалян скай вол Гродзенскага пав 15 12 1862 на чыг мапстрал! Пецярбург—Варшава побач з вескай адкрыта станцыя Парэч ча — першая на тэр Беларуш Жыхар! весю Удзельшчал! у паустанн! 1863—64 у канцы чэрв 1863 на чыг ст адбыусь бой паустанцау з ротай салдат, наира ваных втленсюм ген -губернатарам 1 1889 працавала нар вучылипча У 1901 замест згарэлай у 1846 пабудавана пар ква Казанскай Маш Божай, у 1906 — касцел У 1904 у весцы 349 ж , у пасел ку на чыг ст 239 ж 3 1921 у складзе Польшчы, мястэчка, цэнтр гмшы Гро дзенскага пав Беластоцкага ваяв, 1098 ж, 202 дамы, гмшная управа, участак палщьл, царква, касцел 3 1939 у БССР з 15 1 1940 цэнтр Парэцкага раена, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета, з 25 11 1940 у Гродзенсюм р-не У Вял Айч вайну акушравана ням фашистам!, яюя ства рыл! тут лагер смерцт, дзе 5 2 1943 зату бил 234 чал 3 1957 цэнтр калгаса «Ра дзгма», з 1978 — бат заказнтка рэсп значэння У П 2 ляснщтвы, рыбавянд лярны цэх, санаторый, 2 прафшакго рыт, сярэдняя 1 2 школы-штэрнаты Дом культуры, 2 б-ю, дашкольная уста нова, бальнща, аптэка, аддз сувяз!, ма газтны Брацкая мапла сав вошау, што запнулт у Вял Айч вайну Помнпа ар хпэктуры — царква Казанскай Маш Божай (1901), касцел Маш Божай (1906) Вольга Князева
ПАРЙЧЫН Рыгор Яухтмавтч (8 3 1894 в Задашчэнне 1гуменскага пав Мш скай губ, цяпер Пухавщю р-н -28 6 1938), бел правазнавец Скончы Мшсю настаунщю ш-т, 1-ы Маскоуск ун-т (1924) 3 1912 настаушк 3 1921 у Паунамоцным прадстаунщгве БССР пры Урадзе РСФСР (з 1923 Пастаяннас прадстаунипва БССР пры Урадзе СССР) 3 1924 нам старшин! Камтси заканадаУчых меркаванняу пры СНК БССР. Працавау у 1н-це бел культуры (1926), 1н-це эканомпа АН БССР 3 1931 у 1н-це сав будаунштва т права АН БССР Даследавау пытанш сав федара цыт 1 нац -дзярж будаунштва у БССР АУтар прац пра станауленне канстыту цыйнага права Беларуш 24 1 1937 арыштаваны т у чэрв 1938 Ваен калеп яй Вярх суда СССР асуджаны да вы шэйшай меры пакарання Рэабшпава ны У 1957
Те Советские республики в их взаимоог ношениях Мн , 1922, -Наша Канстытуцыя Мн , 1928, 1дэя беларускай дзяржаунасш нс рад утварэннем Савецкай Беларуш // Зап аддз гумашт навук БАН Пр кафедры сучас нага права 1929 Ns 1
Лт Возвращенные имена Мн , 1992, 1н стытут беларускай культуры Мн , 1993
Вталъ Скалабан
427
ПАС1КАУ
ПАСАГ, придана е, маемасць i грошы, што давал! бацью або родныя ма-ладой, кал! яма выходзша замуж У П давал! таксама скацшу, лен, а у 2-й пал 19 ст — 1 зямельны надзел П лгчыуся пажыццевай уласнасцю нявестю У выпалку падзелу гаспадарю яна заб1рала усе, што унесла У форме П У сям’ю мужа У больш ранны часы бацька жанка давау за маладую выкуп яе бацькам, а дзяучына брала з сабой толыа асабютыя рэчы Таю вы выкупу захоувауся на Гомельшчыне 1 Маплеушчыне да пач 20 ст Папярэдняя размова пра П па-чыналася у час сватания, канчатковая дамоулеиасць — на заиогиах Ад памеру П часта залежала становшгча маладой у новай сям’1 У некат выпалках бацькг иаладых дамаулятся пра адтэрмшоуку П Рыхтаваць П пачынал! з маленства дзяУчыны (бялгзну 1 верхнюю вопратку для жангха, адзение для самой иявесты, пасцель, падушкг, коУдры, дзяружкг, дываны трэба было зрабщь ceaiMi рука-ш) Маладая брала з сабой праснщу, верацены, цернгцу, качалку, трапалку, кроены, М1ску 1 дзве лыжкг Везл! П прыданк! услед за маладымг або на дру-п дзень пасля ix ад’езду да маладога Пры ад’ездзе да жангха i па прыездзе да яго хаты перад ганкам малады павшен быу выкупщь П Скацшу прыводзш праз тыдзень г пазней Нерухомы П (хата, зямля i гнш ) замацоУвауся шсь-мовым дагаворам Паняцц! П i придавав на болыпай частцы Беларуш маюць аднолькавы сэис Але у некат мясцо-васцях приданым называюць рэчы, яюя вязуць прыданю У кублах, а У П увахо-дзщь скацша, зямельны надзел, лес, грошы, хата 1 да т п Леангла Малаш ПАСАд, прадграддзе, п р a flit е с ц е, гандлева-рамееншкая частка феад горада 10—18 ст , жыхары якой аб’ядноУвалшя У абшчыну з самаюра-ваннем Назва Узнгкла прыкладна У 13 ст Умацаваная частка П — ваколъны горад Звычайна размяшчауся вакол дзя-дзмца або на нмюм беразе раю (т зв «падол») На П жылт пераважна рамес-н1К1 1 купцы, юнавау торг П мел! усе гарады Беларуш П некаторых буйных гарадоу часоу Кгеускай Руш складалгся з некальюх раенау — канцоу У Мшску юнавау Пятшцю канец, яю пазней на-зывауся Татарсю канец, Татарскае прадмесце У Полацку у 16 ст было 6 П , кожны з гх меу сваю назву (Запа-лоцкг, Эюмансю, Крыуцоу i гнш ) Пасады 1 слабоды названы У гнвентары У Вщебску Значныя археал даследаванш праводзипся на вщебсюм, полацюм Вя-Л1К1М, гомельсюм г шш П
Лип Тихомиров МН Древнерусские города 2 изд М , 1956, Тимощук БА Археологические признаки посада древнерусского города // Тр 5 Междунар конгресса славянской археологии М , 1987 Т 1, вып 2 Б
ПАСАК (Pasek) Ян Хрызастом (каля 1636, Гаславщы, Лянчыцкае ваяв , Полыпча — каля 1701), польскг шсь-меннж, аутар мемуарау ПаходзгУ з дробнай шляхты ВучыУся У езущюм
У М Пасгкау
калепуме у Раве У 1655—67 служыу у войску, пад камандаваннем С Чарнец-кага ваявау супраць шведау у Данн, у вайне Расп з Рэччу Паспалпай 1654— 67 — на тэр Беларуш, удзельшчау у Палонкаускай бггве, бпвах на р Бася i каля Друцка (1660) БыУ приставам пры маскоусюх паслах, яюя у 1662 праязд-жал! праз Беларусь У 1663—64 удзельшчау у ваеннай выправе караля Яна II Казгмгра, у 1665—66 — у барацьбе супраць рокашу Е Любамгрскага У 1667 асеу гаспадарыць у маентках у Кракау-ск1м ваяв Удзельшчау у абранш кара-леу Мтхала Вгшнявецкага (1669) i Августа II (1697) У 1670—90-я г працавау над мемуарам!, яюя ахогипваюць 1656— 88 У ix пстарычна дакладна г вобразна апгеаны ваенныя г палгт падзе!, удзель-Н1кам яюх быу П , дадзены звестю пра шш падзе!, утл пра бпву з туркам! пад Венай 1683 Твор — каштоунейшы П0МН1К стараж -польск мемуарыстыю, у яюм яскрава адбыася шляхецкая мен-тальнасць Рэчы Паспалггай 17 ст Мемуары Упершыню надрукаваны Э Ра-чынсюм у 1836, шмат разоу перавыда-валюя 1х высока ставил i выкарыстоувал! у сваей творчасц! А Мщкевш, Ю Славацю, 3 Крашнсю, Г Сянкевш
Лип ТаранеУск! В Па старонках «Мемуарау» Яна Хрызасгома Паска // Шляхам гадоУ Гют -л!т зб Мн , 1994, R у t е 1 1 Pami^tniki Paska na tie pami?tnikarstwa slaropolskiego Wroclaw, 1962, Tazbir J Paskowe zwierciadlo epoki // Tazbir J Spotkania z hislona, Warszawa, 1979
ПАСЕВ1НА, у рус дарэв пстарыяграфц П а с е в 1 н (Possevmo) Антоню (12 7 1533, г Мантуя, Ггалгя — 26 2 1611), дыпламат, тэолаг, педагог 3 1559 чл ордэна езугтау У 1581 у якасщ папскага легата наюраваны у Маскву, каб паспрыяць спыненню працяглай 1нфлянцкай вайны 1558—82 3 яго ак-тыуным удзелам памтж Рашяй i Рэччу Паспалпай быу заключаны Ям-Заполь-CKi лирны дагавор 1582 Пасля вайны П стау дарадцам караля С Баторыя, спрыяу умацаванню у краше пазщый езутгау (утл на землях ВКЛ), пашы-рэнню Контррэфармацъп АбмяркоУвау
з каралем праект стварэння лш еура-пейсюх дзяржау, наюраванай супраць Турцы! Адзш з шщыятарау падрыхтоу-К1 Брэсцкай уни 1596. спрабавау перака-наць у яе неабходнасш гал апекуна праваслаУя У ВКЛ К В Астрожскага (гл у арт Астрожскгя) У 1586 па даручэнш Стафана Баторыя ездз1У у Рым да папы Сгкста V Пасля абрання у 1587 новага караля Рэчы Паспалпай Жыгшонта III вярнуУся у 1талтю 1 цалкам прысвящу сябе пед 1 лп дзейнасщ Аутар кнш на лац мове «Масковгя» (Вшьня, 1586), у якой выклау псторыю, звыча! i рэлгг спуацыю у Раен, што робщь твор каш-тоунай пет крынщай
Лип Успенский Ф Переговоры о мире между Москвой и Польшей // Зап Новороссийского ун-та Одесса, 1887 Т 45
Вячаслау Шалькевгч
ПАСЕЛ1ШЧА, доУгачасовае (у адроз-ненне ад стаянкг) неУмацаванае (ад-крытае) пасяленне стараж чалавека ка-меннага i бронзавага вякоУ
ПАСЁЛАК, тип населенага пункта у Беларуш з невял колькасцю насельнгц-тва (да 5—6 тыс ж) Узнгк у канцы 19 — пач 20 ст i не звязаны з эвалю-цыяй традыцыйна-пст тыпау паселг-шчау (веска, еяло, хутар, слабада, мястэчка 1 шш) Першапачаткова П называл! жылыя слабоды каля мануфактур, прадпрыемствау, пристаней, рабочыя равны на Ускрашах гарадоу У гады калектывпацы! П часам называл! новыя сельсюя паселгшчы, утл каля старых весак («тут веска, а там — паселак») Т ч пад П разумев цца нетрады-цыйнае новаУтварэнне у шетэме нас пунктау, утл рабочы насел ак, завод сю, дачны, курортны, станцыйны i шш Выключэннем з’яуляецца толью гарад-ск1 паселак — катэгорыя нас пункта, створаная у 1938 у БССР на аснове ра-нейшых мястэчак щ буйных сел
Аляксандр Лакотка
ПАСЁЛАК ГАРАДСКбГА ТЫПУ, катэгорыя нас пункта гар тыпу Паводле «Закона Рэспублпа Беларусь аб адмшю-трацыйна-тэрытарыяльным падзеле i парадку вырашэння пытанняУ адмшю-трацыйна-тэрытарыяльнага уладкаван-ня Рэспублпа Беларусь» ад 14 5 1998 да катэгоры! Пгт адносяцца 3 вщы па-селшпау гарадаа паселак, курортны паселак, рабочы паселак
ПАС1КАУ Уладзтмгр Маркавгч (10 8 1922, в М1кольская Горацкага пав, цяпер в Мткольск Горацкага р-на — 15 1 1984), поуны кавалер ордэна Славы У Вял Айч вайну з 1941 на Паун -КаУказсюм, 2-м i 1-м Укр франтах Камандзщ аддзялення Узвода раз-ведю сяржант П вызначыуся у баях на тэр Румынп 1 Польшчы 31 5 1944 каля г Ясы выявгу агнявыя кропю пращушка, 21 8 1944 у варожым тыле заюдау гранатам! будынак з птлераУцам!, 13 1 1945 у 6ai за г Хмяльшк падняУ
428
ПАСКЕВ1Ч
байцоу у атаку 1 першы уварвауся у ва-рожыя траншэг, узлу у палон 4 птлерау-цау
ПАСКЕВ1Ч 1ван Федаравтч [8(19) 5 1782, г Палтава, Украша — 20 1(1 2) 1856], рашйсю ваен 1 дзярж дзеяч Граф Эрывансю (1828), святлей-шы князь ВаршаУсю (1831), ген -фельд-маршал^ (1829) Бацька паходзту з ва-лынскай шляхты, маш Г В Карабаноу-ская — са стараж шляхецкага роду Маплеускай губ Скончыу Пажскг корпус (1800) 3 1800 фл1гель-ад’ютант Паула I У рус -турэцкую вайну 1806—12 камандавау у 1810—11 Вщебскгм пахотным полком Са студз 1812 нач 26-й пях ДЫВ13П У час вайны 1812 вызначыуся у баях пад СалтанаУкай [МаплеУская губ , 11(23) лш], Смаленскам [4—6 (16—18) жн], Барадзшом [26 жн (7 вер)], пры МалаяраслаУпы [12(24) кастр ] i шш У час замежных паходау 1813—14 удзель ниау у блакадзе Модлша i Гамбурга, Дрэздэнскай 1 Лейпцыгскай бггвах (1813), на чале 2-й грэнадзерскай дывт-зц У баях пад Apci-сюр-Об i Парыжам (1814) У 1815—21 зблшуся з вял кня-зям1 Мпсалаем (гл Мгкалай I) i Mixai-лам ПаУлавнам! У 1821—25 нач 1-й гвардз ДЫВ1311, з 1825 камандзгр 1 га пях корпуса Удзельнтк Вярх суда над ЮМ&Ьрыстамт камандавау
рус войскам! у Закауказз!, з 1827 намеешк на КаУказе У час рус -1ранскай 1826—28 1 рус -турэцкай 1828—29 вой-нау вызначыуся пры Узяцш крэпасцей Эрывань (Ераван), Карс i Эрзурум Пасля смерш 11 Дзгбгча-Забалканскага галоУнакамандуючы рус войскам! па задушэнш паустання 1830—31, 26 8(7 9) 1831 штурмам авалодау Варша вай 3 1832 намеешк Царства Польска-га Праводз1У жорсткую палпыку у пад-началеным Kpai У 1833 пад Брэстам на П быу зроблены няУдалы замах шлях-цщам Завнпам ГалоУнакамандуючы рус войскам! у час задушэння Венгер-скай рэвалюцы! 1848—49 У Крымскую вайну 1853—56 камандуючы рус войскам! на Дуна! (1854) Пасля няудачы пад Сипстрай (май 1854), спаслаушыся на кантузгю, паюнуу армпо i пераехау у Гомель, яюм валодау з 1834 Сабрау там у ceaiM палацы вял калекцыю творау мастацтва
Те Из записок князя Паскевича до авгус та 1826 г // Рус архив 1889 Кн 1
Лгт Перцов В Жизнеописание князя Варшавского И Ф Паскевича-Эриванского по официальным документам Варшава, 1870, Щербатов А.П Генерал-фельдмаршал князь Паскевич Его жизнь и деятельность Т 1—7 СПб, 1888—1904, Борисенок Ю Хозяин мятежного края, Штрихи к обра зу фельдмаршала Паскевича // Родина 1994 No 12 Андрэй Лукашэегч
«ПАСЛАНШ ГЕД31М1НА», («Пос лания Гедимин а»), зборшк пет дакументау ВКЛ 13—14 ст Падрыхта-ваны У Ц Пашугам i I Шталь, выдадзены У 1966 у Вшьнюсе У гм змешча-
I Ф Паскев1ч
ны даравальная грамата караля Лггвы Мшдоуга бюкупу Хрысщяну (1254), пасланн! вял кн Гедзгмгна рымскаму папу Таану XXII (1322), гараджанам Любека, Штральзунда, Брэмена, Магдэ-бурга, Кельна i шш ням гарадоу, ма-нахам-дам1Н1канцам i францыеканцам, пасланне горада Рып Гедзтмшу, М1рны дагавор Гедз1М1на з Лгвонсюм ордэнам, дацюм намеешкам Рэ вельс кай зямлг, Vysm&i 1 Шкуташ ¥шт, Ъзеля, Дэрпта, пасланн! варм1йскага бюкупа Эбергарда вернгкам, папы 1аана XXII французска-му каралю Карлу IV, стража прусктх францысканцаУ Мткалая вершкам (усе 1323), папы 1аана XXII Гедзшшу, Ня-мецкаму ордэну, справаздача папсюх паслоу аб прыеме у Гедзгмша, пасланш Рып Любеку, Гедзииша бюкупам Дэр-пта, Эзеля, дацкаму намеешку Рэвель-скай зямлг 1 Рызе (усе 1324), заява пасла Гедзшша Лесе (1326), ганддевы дагавор 1338 Гедзгмгна з JIibohcklm ордэнам Дакументы зборшка асвятляюць выхад ВКЛ у 1320-х г на арэну еурап палггы-ю, спробу Гед31мша прыняць хрышчэн-не, запрасщь у Лгтву прапаведнгкау i ням майстроу, заключэнне ВКЛ першых мгждзярж дагавораУ Выданне змяшчае адаптаваныя тэксты дакументау на лац 1 ням мовах (узяты з раней-шых выданняу) i ix пераклады на рус i лгт мовы, забяспечана каментарыям!
ПАСбЛ с е й м а в ы, прадстаУшк шляхты ад павета на сейме ВКЛ, пазней Рэчы Паспалпай Да сярэдзшы 16 ст штарэсы шляхецкага стану у сейме звычайна прадстаУлял! харунжыя (з Жа-мойц! цгвуны) Ад кожнага павета выб1 ралюя па 2 П , аднак не забаранялася i шш шляхце ездзщь на сейм ЗаканадаУча П акрэслены у Сгатуце ВКЛ 1566 Пасля Утварэння Рэчы Паспалпай П увайшд! У шжэйшую палату сейма — Пасолг>скую 1збу За працу П атрымлшал! грашовую кампенсацыю Канстытуцыя 1601 вызначыла, што П не можа быць асоба, якая мае судовую справу у сейме Канстытуцыя 1616 заба-
раняла выбтраць П дэпутатау трыбуна лау 1 наадварот У 1678 зацверджаны Узор прысяп, якую мусту прынесш П У 1690 заканадаУча аформлена, што на сейме вольна кожнаму П , а на сейм! ках кожнаму шляхцщу абмяркоУвадь любыя пытанн!
Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта ПАСбЛБСКАЯ 13 БА, нгжэйшая палата сейма Рэчы Паспалпай (вышэйшая --Сенат Рэчы Паспалгтаи) Утваралася i выбраных шляхгай паслоу (па 2 ад кож нага павета) Спачатку дзейшчала па водле заканадаУчай базы П I Кароны Польскай да Утварэння Рэчы Паспал! тай У 1633 вызначана, што за 5 дзен да сканчэння сейма П I i Сенат пачына юць сумесныя пасяджэнш У 1673 заба ронена праводзщь кансипум (сумеснас пасяджэнне) без засяданняу асобна Канстытуцыя 1690 падсумавала прав! лы 1 вызначыла парадак працы у 1-ы дзень паслы павшны бьиц выбраць па сольскага маршалка i дэпутатау да кара ля, маршалак раб1У прывгганне манархг ад П I , зачытвау прапазщьп ад караля 1 зашсы, пададзеныя да apxiea з мшула га сейма, называу вакантный Урады (па сады) 1 1нш, пасля пачыналюя пася джэнн! 1 прымалюя канстытуцы!, яюя падгасвау маршалак 1 дэпутаты Гене ральная канфедэрацыя 1764 вызначыла каб пасля выбарау маршалка П I i Се нат праводзцц сумеснае пасяджэнне пасля прывттання караля заслухоувала ся стграваздача ъял падскарб«у, истых палаты засядал! асобна Канстытуцыяи 1768 устаноулены новы парадак працы П I напачатку выб1раУся маршалак, як намшавау (прызначау) сакратара, дэпу татау па выпрацоуцы канстытуцый (п 2 ад Кароны 1 ВКЛ), дэпутатау у скла сеймавага суда (па 6) i для праверк! ра хункаУ Скарбовай i Вайсковай камгай (па 4), пасля Узаемных пасольстваУ на 2-1 дзень П I 1 Сенат праводзип сумес нае пасяджэнне, на яюм рабшася пры впанне каралю, заслухоУвалюя прапазг цы1 сейму ад манарха i матэрыялы mi нулага сейма, нам1навалюя дэпутаты а Сената для выпрацоУкг канстытуцый i \ камюп, заслухоУвалюя рэляцьц паслоу г замежных крашах i замежных паслоу Дэпутаты правярал! рахуню камютй давал! справаздачу, пасля чаго выб1рал1 ся новыя камюары Потым адбыватся выступленш сенатарау i паслоу На па чатку 3-га тыдня палаты пачынал! асоб ныя пасяджэнш П I найперш павшна была займацца працай па эканам пы таннях, потым па статыстычных, далей па ШШЫХ Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта
ПАСбЛБСК! КЛУБ БЕЛАРУСКАЙ СЯЛЯН СКА-РАБ бгНЩКАЙ ГРАМА-ДЙ, парламенцкая фракция у сейме Польскай Рэспублпа у 1925—27 Утва рыуся У вынжу расколу Беларускага па солъскага клуба (БПК) i выхаду з яго дэ путатау Б Тарашкевша, С Рак-Мгхаи лоускага, П Валошына 1 П Мятлы Стварэнне П к БСРГ было вышкам змен, што адбылюя з часу выбарау у польею сейм у 1922 На дэпутатау зра
429
ПАСТАВЫ
бин уражанне новая эканамгчная палгтыка у СССР, беларусгзацыя i узбуйненне БССР 3 другога боку, польская правыя Улады зачынял! бел школы, раздавал! sewn у Зах Беларуш асаднгкам, эксплу-атавал! прыродныя рэсурсы краю У вышку у Зах Беларуш пашыралгся пра-савецюя настро! Важную ролю у расколе БПК адыграла Камунгстычная партыя Заходняй Беларуа, якая прыклала шмат намаганняу, каб схшщь на свой бок левых дэпутатау Сустрэчы дзеячау КПЗБ наладжвал1ся пераважна з кграу-hikom БПК Тарашкевмам Сярод дэпутатау — членау Беларускай сацыял-дэ-макратычнай партьп — адбыуся раскол Непасрэдным штуршком для яго паслужыУ законапраект аб парцэляцьн зямл! 1 асаднщтве, унесены у сейм ура-дам Тарашкевм, Валошын 1 Мятла пе-райшл! на больш радыкальныя пазшьп i аб’яднашся з Ракам-МгхайлоУсюм, Л1-дэрам Беларускай партьп незалежных сацыялгстау, а Ф ЯрэМ1ч стау адным са стваралыпкау правага Беларускага ся-лянскага саюза У лш 1925 Тарашкевш характарызавау дэпутатау, яктя Увайшл! у П к БСРГ, як рэв сацыялютаУ i ш-тэрнацыяналютау i абвясшУ асн лозунп П к БСРГ «рэвалюцыйны рабоча-ся-лянск! Урад, незалежнасць Беларус! У цесным саюзе з народам!, яктя здабыл! новую грамадскую структуру» Тарашкевш спадзявауся, што да перамоп гэтых лозунгау прывядзе «саюз беларуска-Украшска-польсктх рабочых 1 сялян» У жн 1925 адбылася Сапоцкая парада 1925 з удзелам прадстаунткоу КПП, КПЗБ, КП(б)Б, нам паунамоцнага прадстаунпса СССР у Польшчы А Уль-янава, Тарашкевша i некат 1нш зах -бел дзеячау КПЗБ мела намер пры дапамозе дэпутатау П к БСРГ стварыць широкую арг-цыю — Беларускую сялян-ска-работнщкую грамаду — 1 такгм чы-нам легалтваць сваю дзейнасць Аднак у канцы 1925 было вырашана заснаваць масавую еял -рабочую арг-цыю, фар-мальна не звязаную з КПЗБ Тады ж Тарашкевш 1 тнш дэпутаты уступит! у КПЗБ 1 6 1926 БСРГ начала сваю дзейнасць як легальная арг-цыя П к БСРГ веу парламенцкую т непарламенцкую працу, у сейме ен супрацоушчау з клубам! КПП, Незалежной сялянскай партыг 1 Сельроба Дэпутаты выступал! з выкрывальным! прамовам!, рабип шматлпоя запыты Уралу i асобным mi-шеграм аб становштчы нар мае у Зах Беларуш, патрабавалт спынщь беззаконие 1 самавольства Улад, уносил на раз-гляд сейма радыкальныя прапановы Яны аргашзоувал! у гарадах 1 мяегэчках шматлюдныя мттынп, на яюх заюпкал! народ да змагання за сац i нац вызваленне Члены П к БСРГ удзельшчал! у аргашзацы! масавых кампашй за амню-тыю палггвязням, супраць надатковай палггык! польскага Урада, за бел школу 1 шш КП(б)Б разглядала П к БСРГ як трибуну партьп у польсюм сейме Ставимся задача Усяляктм чынам падтрым лшаць 1 захоуваць П к БСРГ, цесна увязваць яго дзейнасць з працай КПП i КПЗБ, ажыццяуляць парт юраунштва
Герб Пасгавау 1796
дзеинасцю клуба Ноччу 15 1 1927 паводле загаду Ю Птлсудскага без згоды сейма был! арыштаваны 1 юнуты у турму дэпутаты Тарашкевш, Рак-Мтхай-лоусю, Валошын, Мятла, а таксама сот-Н1 актывютау БСРГ П к БСРГ спышу юнаванне
Лт Беларуская Сялянска-работнщкая Грамада Мн , 1928, Палуяи УА Беларус кая сялянска-рабочая грамада Ми, 1967, Идеологическая деятельность Компартии Белоруссии, 1918—1945 [Сб док.) Ч 1 1918— 1928 Мн , 1990, Р а г у л я В Успамшы Ми , 1993, Бергмаи А Слова пра Брашс-лава Тарашкевша Г1ст жыццяшс Пер з пол Мн , 1996
Уладзгмгр Палуян, Анатоль Сгдарэвгч ПАСПАЛ1ТАЕ ПРАВА, агульнадзяр-жаунае свецкае заканадауства ВКЛ, ус-таноуленае Статутам! 1529, 1566 i 1588 у адрозненне ад царкоунага, канангчнага права, городского права, прававых сю-тэм, устаноуленых у асобных частках дзяржавы абласнымг прывглеямг 1 прававых норм розных канфешянальных груп (яурэяу, татар)
ПАСПАЛЙАЕ РУШЭННЕ, шляхецкае апалчэнне у ВКЛ, асн форма арганша цы! Узбр сш дзяржавы, заснаваная на прынцыпе, што кожны шляхцщ неза лежна ад велшыш маентка у час вайны абавязаны адпрауляцца у ваенны паход Ужо у 15 ст немагчымасць караць шляхту 1 няздольнасць аргашзаваць но выя спосабы вядзення вайны рабип таю род войска малапрыдатным 1снавала да канца 18 ст , што тлумачыцца слабасню цэнтр улады Час ад часу праводзшюя потсы войска Вялгкага княства Лгтоу-скага У час паустання 1794 Пр сюпка-на на новых прынцыпах як усесаслоу нае апалчэнне з масавым прыемам сялян
ПАСПбЛЬС! ВА, сярэдн! грамадсю слой у феад гарадах Беларуш, яю пад-лягау городскому праву, але не быу да пушчаны да улады i гар пасад верхшм слоем — патрыцыятам П складалася з менш заможных купцоу i рамеешкау Памгж 1М 1 патрыцыятам ипла барацьба за уплыу у маггстратах, якая часам вы л1валася у паустанш, падтрыманыя ш-
жэйшым слоем гараджан — плебсам (напр , Магглеускгя паустаннг 1606—10)
ПАСТАВЫ, горад, цэнтр Пасгаускага р-на, на р Мядзелка, чыг ст на лшп Вщебск—Выьнюс (Лива), вузел аутада рог на Браслау, Глыбокае, курортны пас Нарач 1 1нш За 250 км на 3 ад Bi цебска 22,9 тыс ж (1998)
Вядомы з 1552 як прыватнае мястэчка Ашмянскага пав Вшейскага ваяв ВКЛ Належал! i магнатам Дэспатам-Зяновшам У 1552 пабудаваны драуляны касцел Мац! Боскай (перабудаваны у 1760, не збярогся) Паводле швентара 1628 цэнтрам П была гандл плошча (стаял! касцел з плябангяй, карчма, 6 двароУ гандляроу 1 рамеешкау) На вул1-цах-дарогах, што вял! на Мядзел, Глыбокае 1 Друю, было 26 двароу За р Мя-дзелкай (у швентары Мядзелгца) размяшчалася прадмесце Зарэчча, якое мела 17 двароу Был! таксама 2 пасады па 8 1 9 двароу Усяго у П налквалася 66 два роу Пасля 1640 на востраве (на ПнУ ад цэнтра), утвораным выпнам р Мядзел-ю 1 каналам, пабудаваны кляштар францыеканцау з касцелам (не збераг-Л1ся) Пасля вайны Расп з Рэччу Паспалпай 1654—67 у П засталося 5 двароу У 2-й пал 18 ст П перашшп да над-ворнага падскарбы ВКЛ А Тызенгауза, па шгцыятыве якога тут пабудаваны фабрыю, ткацюя майегэрн!, млын, гар-барня, арх комплекс з жылых дамоу, гандл радоу i палаца На гандл плошчы мееццпея 9 дамоу рамеешкау, дом урача, будыню канцыляры! 1 суда, ау-егэрыя, 3 заезныя дамы Ад плошчы адыходзцц у радыяльных напрамках 4 вулщы Вше некая (на Пд), БраслаУская (на Пн), Зарэчная (на У) 1 ЗадзеУская (на 3) 3 1775 у П адбывалк.я сесн гродскага пав суда У 1780-я г створана свецкая школа з сярэдняй ступенню навучання У 1782—85 у П дзейншала тэатр школа Тызенгауза, пераведзеная з Гродна 3 1791 П — горад, цэнтр За-вшейскага пав Вшейскага ваяв 3 1793 у складзе Рас шперьп, спачатку горад, да 1796 цэнтр павета, потым мястэчка, цэнтр воласц! Дзюенскага пав Мшскай, з 1842 — Вшенскай губ 22 1 1796 П атрымал! герб у блакггным пол! рыбацкая сетка, уверсе 3 залатыя рыбы, галовам! на дол У 1814—53 П — уладанне графа К Тызенгауза У 1-й пал 19 ст працавал! папяровая ф-ка (засн у 1728), сукнавальня, 2 млыны, штогод праводзшюя 7 юрмашоу, засн арнггала-пчны музей 1 карщнная галерэя (у 1840 налквалася больш за 60 палотнаУ) У 2-й пал 19 ст пабудаваны мураваны вадзяны млын, у 1880—87 — цагляны касцел, у 1894 — мураваная царква на гандл плошчы У 1897 у П 2397 ж Пасля пабудовы у 1897 чыг лшп Кру-леушчына—Пабрадзе (Л1тва) П — станцыя 3 лют да 16 12 1917 горад аку-траваны герм , потым польсюм! войскам!, 8 7 1920 у П Увайшл! часш Чырв
430
ПАСТАР
Арми. Паводле Рыжскага лирнага дагавора 1921 П. у складзе Польшчы, павя-товы горад Вшейскага ваяв. У 1920-я г. 9 П. працавал! 2 лесапшьш, цагельня, паравы млын, бровар, пякарня, фарба-вальня, смалярня, дзейшчал! каапера-тывы «Выгада» i «Зерне», рыбалавецкае т-ва , 47 крам i шш. 3 1939 П. у складзе БССР, 3,4 тыс. ж. 3 15.1.1940 цэнтр равна у Вшейскай вобл. У Вял. Айч. вайну з 6.7.1941 акутраваны ням. фашистам!, яюя знппчыл! у горадзе i раене 3688 чал. Дзейшчал! падп. райкомы КП(б)Б i ЛКСМБ. Горад вызвалены 5.7.1944 войскам! 1-га Прыбалт. фронту у ходзе Шауляйскай аперацы! 1944. 3 20.9.1944 П. 9 складзе Маладзечанскай, з 20.1.1960 — Вщебскай вобл. 10,6 тыс. ж. у 1959, 15,1 тыс. ж. у 1970. Працуюць з-ды «Бели», навучальнага абсталявап-ня, кансервавы, малаказавод, хлебаза-вод, льнозавод, СП «1мпульс», камбшат камунальных прадпрыемствау, аграбуд-ф!рма «Рассвет», аграх!мф!рма «Зара», Пастаускае прадпрыемства мелгярац. сютэм, лясгас, камбшат быт. абслугоу'-вання. У горадзе ПТВ-165, 4 сярэдн!я, базавая, муз. 1 мает, школы, школа-iH-тэрнат, дзщячая юнацка-спарт. школа, 5 дашкольных устаноу, 2 б-ю, раённы i 2 гар. дамы культуры, Пастауск! краязнаучы музей, кшатэатр, бальнща, па-лйопшка, аптэка. Выдаецца газ. «Пас-таусю край». Брацюя маплы сав. вошау i партызан, мапла ахвяр фашызму. Помнна архпэктуры: забудова пет. цэн-тра горада (2-я пал. 18 ст.), палацава-паркавы комплекс (канец 18 — пач. 19 ст.), вадзяны млын (2-я пал. 19 ст.), касцел св. Антошя (1880—87), Свята-Мжалаеуская царква (1894). Каля П. пасел!шча эпох! позняга неадггу i ран-няга бронзавага веку (канец 3-га — пач. 2-га тыс. да н. э.). 1оаф Зямчонак
ПАСТАР (лац. pastor пастыр, пастух), служыцель культу у плынях пратэстан-тызму, яюя адмаУляюць шетытут свя-шчэнства (не прызнаюць духовенства асобным! паерэднжам! памож Богам i звычайным! вершкам!). Выб!раецца, як i прэсвипэр, panir. абшчынай са свайго асяроддзя. Прыхшьшю кальвЬйзму у Беларус! выкарыстоувал! у дачыненн! да П. таксама тэрмш мтстр.
ПАСТАУСК1 КРАЯЗНАУЧЫ МУЗЁЙ. Засн У студз. 1974 у г. Паставы, адкрыты у лютым 1976. Пл. экспазщы! 155 м2, 6,4 тыс. экспанатау асн. фонду (1999). Мае аддзелы: прыроды, псторы! краю, Вял. Айч вайны, этнаграф!чны. Сярод экспанатау археал. калекцый кафл! 15 — пач. 20 ст., скарб талераУ ! ортаУ 17 ст., купчыя, планы пансюх ма-ёнткау, пашпарты жыхароу Пастаушчы-ны 1921—39- У экспазщы! Вял. Айч. вайны матэрыялы пра пачатковы яе перыяд, раэгортванне падполля i партыз. руху, лютоую, друкарсю станок, экз. падп. газеты «За победу», «Сялянская
газета», фотаздымю i асабютыя рэчы партызан i падпольшчыкау, утл. Геро-яу Сав. Саюза камандз!ра брыгады гмя Варашылава Ф.Р. Маркова, нам. камюа-ра атрада !мя Пархоменю Г.1. Маслоу-скай, земляка ген.-лейт. В.А. Юшкев1ча, матэрыялы пра вызваленне горада i равна ад ням.-фаш. захопнжау, развщцё нар. гаспадарю у пасляваен. час. У эт-нагр. экспазщы! тканыя дываны, вы-шываныя «сетю», керам!ка Пастаушчы-ны, куток штэр’ера сял. хаты. Музей праводзщь выстаУк! з асабютых фондау i калекцый, з фондау шш. музеяу
Лиавета Балетка
ПАСТАУСК! ПАВЁТ. 1снавау у 1793— 95 i 1921—40: у Мшскай губ. Рас. !мпе-рьп, з 1922 у Вшенсюм ваяв. Польшчы (у 1921—22 называуся Дуншавщюм пав.), з 1939 у складзе БССР (са снеж 1939 у Вшейскай вобл.). Цэнтр — г. Паставы. 15.1 1940 скасаваны, на тэр павета Утвораны раёны.
пастАуси раён. Размешчаны на ПдЗ Вщебскай вобл. Пл. 2,2 тыс км2, нас. 51,7 тыс. чал. (1998). Цэнтр — г Паставы. ПаУн. частку раёна займае Дзюенская шзша, паУднёвую — Свян-цянская града Рэю- Дз!сна, Лучайка, Мядзёлка i Галбща; виток р Страна. Найб. азёры: Вял. 1 Малая Швакшты, Лучай, ДоУжа, Вял. Сурвшппскае, Лода-ci, Свщна, Задзеускае, Лющкае, Свгга Пад лесам 28% тэр. раёна. Праходзяць чыгуню Полацк—Вшьня, Варапаева— Друя, аутадароп Полацк—Вшьня, Брас-лау—Паставы—Нарач i шш.
Раён утвораны 15.1.1940 у складзе Bi-лейскай вобл 12.10.1940 падзелены на 14 сельсаветау: АндронаУсю, Варонкау-сю, Груздаусю, Загацю, Курапольсю, Лоцвшск!, Лучайсю, Нагаусю, Навасёл-каусю, Пастаусю, Савщю, Свшельсю, Старадворсю, Юнкаусю. 25.11 1940 далучаны Камайсю, Магунсю, Навасёл-каусю, Оцкавщю, Палесю, Радуцю, Старчунсю сельсаветы скасаванага Га-дуцшткаускага р-на, Лынтупск!, Масля-нщю i Рынкянсю сельсаветы б. Свян-
цянскага р-на; адначасова з П.р. Дунь лавщкаму р-ну перададзены Лучайсю i* Старадворсю, Мядзельскаму р-ну — Лоцвшск! i Нагаусю сельсаветы У Вял, Айч. вайну У пач. лш. 1941 тэр. раён» акутравана ням. фашыстам!, яюя загу-бип У горадзе i раёне 3688 чал., знпнчы-Л1 разам з жыхарам! в. Альцы (увекаве-чана у мемар. комплексе «Хатынь»), Дзейн!чал1 камсам.-маладзёжныя ! аи-тыфаш. арг-цы! ! групы, ПастаУскы падп. райкомы КП(б)Б i ЛКСМБ, партыз брыгады 1-я Антыфашысцкая !мя Варашылава, !мя Гастэлы, !мя РакасоУ-скага, асобны партыз. атрад 1мя Стал!-на, выдавалася падп. газ «За победу», Раён вызвалены у пач лш 1944 часцям! 1-га Прыбалт. фронту у ходзе Шауляйскай аперацы! 1944. 3 20.9.1944 П.р. у Маладзечанскай, з 20.1.1960 у Вщебскай абл. 25.12.1962 далучаны г.п. Варапаева, БелькаУсю, Ваукалацю, Дун!ла-вщю, Казлоушчынсю, Ласщк! сельсаветы Глыбоцкага р-на. 6 1.1965 ВаУка-лацю сельсавет перададзены Докшыц-каму р-ну. На 1.1.1998 у П.р. 534 нас. пункты, у т. л. гар. пасёлю Варапаева i Лынтупы (з 1967), 12 сельсаветау’ Бель-каусю, ВаукоУсю, Дуншавщю, КазлоУ-шчынсю, Камайсю, Курапольсю, Мя-гунсю, Навасёлкаусю, Палесю, Шыр-коусю, ЮнкаУсю, Ярэусю; 2 пассаветы: ВарапаеУсю i Лынтупск!; 19 калгасау, 3 саугасы, 41 фермерская гаспадарка. Працуюць прадпрыемства мел!ярацый-ных сютэм (в. Навадруцк), шклозавод (в. Гута), ещртзавод (в. Норыца), су-меснае прадпрыемства «Стары Двор» (в. Стары Двор). У раёне 6 сярэднгх 119 базавых школ, школа-штэрнат, муз. школа, 17 дашкольных устаноу, 6 дамоу культуры, 20 клубау, 34 б-ю, 3 бальн!-цы, 2 амбулатории, 32 фельчарска-аку-шэрсюя пункты. Выдаецца газ. «Пас-таУсю край». Найб. значныя археал. помшю: Вайизкуны, ДзяУгуны, Сарою, Янова, помнгк псторы! 15—16 ст. — каменны крыж (в. Кама!). Брацюя маплы рус. вошау, яюя загшул! у вайну 1812 (в. Асшагарадок), чырвонаармей-
431
ПАСТАЯННАЯ
ца? (в Грыдзью), сав вошау 1 партызан (вескт Камат, Маиькавны), маплы ахвяр фашызму (веска Ащдамы, Вастлшы 1-я, Дуншавтчы, Кашыцы) Помниа на месцы спаленай в Альцы, бою партызан у 1944 каля в Сарочына Помниа архггэктуры касцелы 1аана Хрысщцеля (1603—06, в Камат), св Тадэвуша (1766, в Лучай), св Тройцы (1769—73, В Дунтлавтчы), цэрквы ПакроУская (пач 20 ст, в Асшагарадок), Прадце-чанская (1875, Груздава), Успенская (пач 20 ст , в Манькавшы), помниа ся-дз1бна-паркавага мастацтва 18—19 ст — паркт (за 2 км на ПнЗ ад в Дунт-лавны, в Норыца) Радзтма бел тсь-меннткау У Дубоук1, М Машары
Jlim Пастаусю раен // Збор помнткау псторы! 1 культуры Беларус! Вщебская вобл Мн , 1985, Памяць Беларусь Рэсп кшга Мн , 1995 С 187-—191 Алесь Скараход
ПАСТАЯННАЕ ПРАДСТАУНЩТВА РЭСПУБЛ1К1 БЕЛАРУСЬ ПРЫ ААН, замежны дыпламатычны орган знешнхх зносш бел дзяржавы, яи прадстауляе штарэсы Рэспублпа Беларусь у Аргант-зацьп Аб’яднаных Нацый, ад тмя урада Беларус! падтрымлтвае з ей пастаянныя сувязг Знаходзщца у Нью-Йорку Узна-чальваецца пастаянным прадстаушком Утворана паводле пастановы СМ БССР ад 28 3 1958 Задачы прадстаунщтва са-чыць за выкананнем палажэнняу Статута ААН ва усей дзейнасщ ААН, быць у курсе yeix мтжнар падзей, асаблша звя-заных з парутпэнням! Mipy i мтжнар бяспекг, рыхтаваць адпаведныя прапа-новы для свайго Урада, падтрымлтаць пастаянныя сувяз! з Сакратарыятам ААН, прадстаУнщгвамт шш краш— членау ААН, выступаць у органах ААН з прапановам! т акциям], прадстауляць бел дзяржаву у органах ААН Пасля аб-вяшчэння незалежнасцт Беларуст (27 7 1990) пастаяннае прадстаунщтва працуе над рэалтзацыяй мэт i задач дыпламатыт Рэспублиа Беларусь у ААН, сктраваных на вырашэнне праблем бяс-пею 1 раззбраення, эканомпа, экалоги, навую 1 тэхниа, правоу чалавека, сац-гумаштарнага развщця i шш Шмат увал адцае аргашзацыз мтжнар супра-цоунштва У справе аслаблення наступ-ствау Чарнобыпьскай катастрофы 1986, праблеме знтжэння узносау кратны У рэгуЛярны бюджэт ААН т на аперацыт па падтрыманнт Mipy, рэалтзацыт мэт краш з пераходнай эканомжай Цесна супрадоУнтчае з пастаяннымт прадстаУ-нштвамт Рас Федэрацыт, тнш краш СНД пры ААН Дзейнтчае у адпавед-насцт з Венскай канвенцыяй аб прад-стаУнтцтве дзяржау у тх зносшах з мтжнар арг-цыямт 1975 i шш мтжнар па-1адненнямт Ктраунтк пастаяннага прадстаунщтва звычайна упаУнаважваецца урадам сваей дзяржавы т да яго не пры мяняюцца тактя працэдуры, як запыт агрэману i акрэдыгаванне у краше зна-ходжання Ктраунтк т члены дыпламат персаналу пастаяннага прадстаунщтва карыстаюцца тымт ж прывглеямт т тмунт-тэтам, што т супрацоунтю дыпламат
прадстаунщтвау Рэспублжа Беларусь мае таксама пастаянныя прадстаунщтвы пры ААН т тнш мтжнар арг-цыях у Жэневе, пры мтжнар арг-цыях у Вене, пры ЮНЕСКА у Парыжы
Уладзишр Снапкоускг
ПАСТАЯННАЕ ПРАДСТАУНЩТВА САВЕТА М1ШСТРАУ БССР ПРЫ СА-ВЕЦЕ МШ1СТРАУ СССР, пастаянны орган для забеспячэння непасрэднай сувязт памтж урадам! БССР т СССР 3 утварэннем СССР (30 12 1922) Пауна-моцнае прадстаунщтва БССР пры СНК СССР перайменавана у Пастаяннае прадстаунщтва БССР пры Урадзе СССР (Пастпрэдства БССР) Заснавана 1 1 1921 як спец орган для ажыццяу-лення стстэматычнай сувязт памтж БССР т СССР, непасрэдных зносш з саюзнымт Установамт на палгт , эканам , культ , бытавых т шш пытаниях т абароны тнтарэсау Бел ССР Узначальва-лася пастаянным прадстаунтком т яго намеснткам, яюх назначау Прэзщыум ЦВК БССР па прадстауленнт СНК Беларус! Задачы i кампетэнцыя прадстау-нодтва вызначалтся «Наказам аб рабоце Пастаяннага прадстаунщтва ЬССР пры Урадзе СССР», зацверджаным СНК БССР 31 8 1927 Паводле пастановы СНК СССР ад 4 2 1931 «Аб прадстаунт-ках Саветау Народных Камтсарау Саюза ССР», СНК СССР зацвярджау пры сабе пастаянных прадстаунткоу СНК са-юзных рэспублтк, яюя займалтся выра-шэннем пытанняу у асн гасп i культ будаунштва Згодна з пастановай ЦВК т СНК БССР ад 28 3 1938 прадстаунщтва лтквщавана АдноУлена рашэннем урада Беларуст ад 8 8 1938 як Пастаяннае прадстаунщтва СНК БССР пры Урадзе СССР (з 1946 Пастаяннае прадстаунщтва СМ БССР пры СМ СССР) Пасля рэаргантзацыт У 1957 юравання прам-сцю т буд-вам яно стала больш актыуна удзельшчаць у абгрунтаваннт т абароне тнтарэсау рэспублткт у цэнтр органах i арг-цыях СССР, ставщь перад tmi кан-крэтныя пытанш, юруючыся агульнымт дырэктывамт урада БССР т ЦК КПБ Пасля абвяшчэння незалежнасцт Беларуст (27 7 1990) прадстаунщтва стала на-зывацца Пастаянным прадстаунщтвам СМ БССР (з вер 1991 Рэспублиа Беларусь) пры Кабтнеце Мштстрау СССР Спынтла 1Снавайне у снеж 1991 у сувязт з развалам СССР
Лип Высшие органы государственной власти и управления Республики Беларусь Мн , 1999 Светлана Пауловн
ПАСТАЯННАЯ РАДА (польск Rada Nieustaj^ca), вышэйшы орган дзярж улады Рэчы Паспалтгай у 1775—89, 1793—94 Першы пастаянна дзеючы памтж сестям! сейма цэнтр урад Створаны на сейме 1773—75 пасля ратыфтка-цыт Умоу 1-га падзелу Рэчы Паспалпай (1772) для замацавання пераважнага Уплыву Рас тмперыт на унутр справы дзяржавы Функцыт П Р аформлены Статутам 1775 Складалася з караля, 18 сенатараУ т 18 паслоу ад ваяводствау са шляхты Членау П Р выбтралт на сейме
тайным галасаваннем на 2 гады, пасля чаго праводзипся перавыбары 1/з яе складу Сгаршынствавау у Радзе кароль (пры яго адсутнасцт — прымае), яю меу права заканадаУчай шщыятывы т раша-ючага голасу пры нязгодзе членау Па-дзялялася на дэпартаменты замежных спрау, скарбу, палтцш, войска, спра-вядлтвасщ, яюя узначальвалтся сената-рам! Стварэнне П Р зафтксавала кам-прамтс памтж каралем т магнатамт Кароль мог прызначаць сенатараУ т мштстрау з 3 кандыдатау, прапанаваных сеймам пры тайным галасаваннт, страшу права аднаасобна раздаваць старостам, афщэрсюя чыиы т прымаць ра-шэннт па юраванн! армтяй без згоды гетманау П Р атрымала права склткаць звычайныя т надзвычайныя сеймы нават без згоды караля, кантраляваць дзярж скарб без справаздачы перад сеймам Акты Рады падшевалт кароль, прымае г маршалак сейма Пры пад-трымцы Расп П Р Увяла эмфпэтычнае (абмежаванае 50 гадамт) трыманне ста-роствау, адзшае мыта, вэксальнае права, градацию падымнага падатку, пе-раутварыла панцырныя т гусарсюя харугвы у брыгады нац кавалерыт, увяла падзел арми на 6 дывытй, удзельнтчала у заснаванн! Адукацыйнай камюп Рэформы суправаджалюя сутычкамт караля Сгашслава Аугуста Панятоускага т магнацкай апазщыт за кантроль над войскам 1 скарбам Барацьба завяршылася на сейме 1776 перамогай караля 1 пры-няццем новага Статута П Р Кароль вярнуу уладу над войскам, права разданы афщэрсктх чыноУ Ктраванне армтяй адбывалася праз ваенны дэпартамент ПР Ён жа дапамагау мясц адмтюстра-цьп у падауленнт еял хваляванняу i судам у рэалтзацьп ix пастаноу па маемас-ных спрэчках шляхты У 1780 П Р да-маглася вываду рас войск з дзяржавы, таму сеймы 1782, 1784 т 1786 праходзшт як вольныя, без замежнай ваен пры-сутнасцт Спробы караля У 1778 цэнтра-лтзаваць юраванне гарадам! праз кам1-сарау 1 здаць збор гар падаткау у арэн-ду праз конкурс сустрэлт прощдзеянне магнатау i вярхоу мапстратау Апазщыя Узмацнтлася, калт у 1787 кароль для ажыццяулення новых рэформ паспраба-вау абаперцтея на Растю На Чатырохга-довым сейме 1788—92 апазщыя дамагла-ся 14 1 1789 Л1квщацыт П Р як «сродку замежнага диктату i пагрозы Укаранен-ня нязвыклага дынастычнага абсалю-тызму» Сейм сканцэшравау усю паУ-нату улады, а дэкаратыУныя функцы! нагляду за выкананнем законау аддау Стражы правоу з 24 чал (13 ад Кароны, 11 ад ВКЛ) на чале з каралем 21 4 1793 Таргавщкая канфедэрацыя ад-навтла П Р для сюпкання Гродзенскага сейма 1793 з мэтай ратыфткацыт 2-га падзелу Рэчы Паспалттай Сейм абрау П Р з 24 чал (2 бтскупы, 4 сенатары, 4 мштстры, 14 земсюх паслоу, з яюх 11
432
ПАСТОЖНАЕ
было ад ВКЛ) пад юраУнщтвам караля 1 маршалка Ю Анюмча Рада была аврала на 4 гады як незалежны ад сейма урад з правам заканадаучай шщыятывы 1 тлумачэння закону Мела дэпартамен-ты скарбу, войска, палщьп, справядль васщ, адукацьп i замежных спрау, на-глядала за кашами парадкавылц вайско-ва-цыв1мным1 у ваяводствах 1 паветах Кароль прызначау сеиатарау з прапана-ваных Радай 2 кандыдатау П Р право-дзша скарачэнне войска, 14 4 1794 загадала выншгчьгць з ycix актовых КПП канстыгуцыг Чатырохгадовага i Гро-дзенскага сеймау Праюнавала да стварэння у час паустання 1794 Найвышэй-шай нацыянальнай рады у Варшаве 1 Наивышэишаи мтоускай рады у Вшьнг
Лт S z u j s к 1 J Dzieje Polski Т 4 Lwdw, 1866, Cierowski JA Histona Polski, 1764—1864 Warszawa, 1987, Czaja A Mi?dzy tronem, bulaw^ a dworern oetersburskun z dziejdw Rady Nieustajqcej, 1786—1789 Warszawa, 1988, Яго ж Lata wielkich nadziej Warszawa, 1992
Яуген Анпичанка
ПАСТОЖНАЕ. падатак з сялян у ВКЛ, памер якога вызначауся у залежнасщ ад памерау г якасщ сенажащ i ад колькасцг нарыхтаваных стагоу сена
ПАС’) Уладзишр Сяргеевн (н 9 8 1924, К1еУ), бел псторык Канд пет н (1964) Скончыу Мшсю пед ш-т (1951) Удзельнгк Вял Айч вайны Працавау у 1н-це псторьп АН БССР (1957—64), 1н-це псторы! партьп пры ЦК КПБ (1964—76) У 1976—93 старшы выкладчык Мшскага ш-та культуры Даследавау псторыю асветы, культуры Беларуш (канец 18 — 1-я пал 19 ст ), партыз барацьбы У 1941—44 Адзш з аутарау «Гюторъп Беларускай ССР» (т 1, 1972), «Псторы! Беларускай ССР» (1977, на рус мове), кн «Усенародная барацьба у Беларуш супраць нямецка-фашысцюх захопнгкау у гады Вялгкай Айчыннай
У ПасмкеЫч Мшск 1920 год. 1967
вайны» (т 1—3, 1983—85), «Асвета 1 педагапчная думка у Беларус! са стара-жытных часоу да 1917 г » (1985), «Анта-лопя педагапчнай думвд БССР» (1986) Адзш са складальнгкау зборшка дакументау «Яны не стал1 на калет» (1966) Аутар працы аб рэпрэшях у 1930-я г «Выстрал у будучае» (Неман 1989, № 7) 3 1994 жыве У ЗША, аутар артыкулау у эмигрантам друку Анатоль Грыцкевп ПАСЮКЕВ1Ч Улад31М1р Маркавш (и 1 3 1931, г Капыль), бел жывашеец, педагог Скончыу Мшскае мастацкае вучьипшча (1952), МаскоУскг мает ш-т гмя В I Сурыкава (I960) 3 1963 выкладчык Бел акадэмп мастацтваУ (з 1974 дацэнт) Працуе у жанрах сюжэтна-тэма-тьгчнай карцшы, партрэта, пейзажа У творах пераважае рэв i ист тэматыка «На рубяжах Ралзгмы» (1965), «Мшск 1920 год» (1967), «Абаронцы Брэсцкай крэпасщ» (1968), «Беларусь, 1944 год» (1969), «Камсамольцы 1943 года» (1970), «Магутная плынь» (1978), «Народны мещвец» 1 «Партизанская быль» (1979), «На Капыльшчыне 1944 год» (1983), «Старыцюя партызаны» (1985), жыццевай праудзшасцю у адлюстраван-Н1 пет падзей вылучаюцца трыпщх «Вечна жывы» (1981), карцшы «Валрэу-ком у 1гумене» (1983), «Ленш сярод сялян» (1984), «Свгганне (У I Ленш i ФЭ Дзяржынсю)» (1985) АУгар пар-трэтау дзеячау культуры М Савщкага (1976), «Свщязянская балада (Адам Мщкевн)» (1975—78), «У крайне свет-лай (М Багдановш)» (1981), «Я Купала 1 Ц Гартны у Капылг» (1982) i шш Галы Фатыхова
ПАГАБНЯ Андрэй Апанасавш [19(31) 8 1838, с Перакопаука Ромен-скага пав Палтаускай губ , цяпер Сумская вобл , Украша — 21 2 (5 3) 1863], рэвалюцыйны дэмакрат, удзельнгк паустання 1863—64 Вучыуся У Полацюм кадэцюм корпусе Скончыу Канстанщ-наусю кадэцю корпус у Пецярбургу (1856), афгцэрскую школу У Царским Сяле (1859) СлужыУ прапаршчыкам, петым падпаручшкам у 15-м Шлюель-
бургскгм палку У Польшчы Адзш з М гашзатарау i юраУнгкоУ Камгтэта рускг, афщэрау у Польшчы Трымау сувязь з Я Дамброусюм, 3 Серакоускгм, А1 Гер цэнам, М П Агаровым, наведау Лов дан, дзе веу перагаворы пра рус -ноль скг рэв саюз 3 лгет 1862 чл «Зямм вол» 3 лют 1863 у атрадах ген М Лянгевша, смяротна паранены у бл супраць царскгх войск У «Колоколе» Герцэн змяещу некралог П, а Ага роу — артикул пра яго На мапле П \ Пясковай-Скале (КракаУскае ваял Польшча) мемарыяльная шита
Лт Дьяков ВА, Миллер ИС Ре волюционное движение в русской армии восстание 1863 г М, 1964, Лейкина Свирская ВР Андрей Потебня Ц За на шу и вашу свободу Герои 1863 г М 1964
ВасЫь Семенякт
ПАГАПАУ Аляксандр Львов!* [15(27)9 1818 — 24 10(5 11) 1886], ра С1ЙСЮ дзярж дзеяч Ген ад кавалеры (1874) Скончыу школу гвардзейскп падпрапаршчыкау г кав юнкерау (1837) служыу у кав часцях У 1849—54 ад’ю таит I Ф Паскевгча Прымау удзел у па дауленн! Венгерский рэвалюцьп 1848-49 г У Крымскай вайне 1853—56 3 1860—61 пецярбургею, маскоусю 1 вар шаусю обер-палщмайстар У кастр 1861 — Mai 1864 в а нач штаба корпу са жандарау i упрауляючага 3-га адд) яго гмператарскай вялгкасщ канцыля рьп 3 24 5(5 6) 1864 пам па грамад, частцы вшейскага ген -губернатар ! М М Мурауева У 1865—68 наказнн атаман Войска Данскога У лют 1868 — лш 1874 вгленскг, ковенси гродзенскг 1 мшсю ген -губернатар, гал нач Вщебскай i Маплеускай губ, ка мандуючы войскам! Виенскай военной акруи Рашуча абмежавауся ад палггык свагх папярэднгкау М М Мурауева i К П Кауфмана Пры П У бел губернях было канчаткова адменена ваен стано вшгча, у 1869—70 ад Виенскага генерал губернатарства былг аддзелены Man леуская, Вщебская i Мшская губ Для пашырэння сац базы у Вгленсюм гене рал-губернатарстве праводз1У курс на супрацоУнштва з мясц памешчыкамг лгчыу неабходным скасаваць прававыя абмежаванш У адносшах да гх Падтры-мау праект ЭТ Баранова перагледзецъ на карысць памешчыкау умовы еял рэ формы 1861 у Беларус1 (паменшыць еял надзелы, пазбавщь сялян ix правоу на сервитуты 1 шш ) Вызначауся вера-цяршмасцю 3 лш 1874 шэф жандарау i гал нач 3-га аддзялення Чл Дзярж савета (1874) Са снеж 1874 у адстауцы
Лт Зайончковский ПА Прове дение в жизнь крестьянской реформы 1861 г М, 1958, Цъв1кев1ч А «Заладао-рус сизм» Нарысы з псторьп грамад мысып на Беларус! у XIX 1 пач XX в 2 выд Мн , 1993, Рууд ЧА, Степанов СА Фонтанка, 16 Полит сыск при царях М , 1993
Андрей Лукашэв1ч
ПАТАПбВТЧ Мгкалай Гошфавн (26 7 1922, в Старына БарысаУскага пав, цяпер Смалявщкага р-на — 12 5 1985), поуны кавалер ордэна Сла вы У Вял Айч вайну У партыз брыга-
433
ПАТОЦК1Я
дзе «За Савецкую Беларусь» Мшскай вобл, з 1944 на 3-м г 1-м Бел франтах Камандзф аддзялення разведчыкау сяр-жант П вызначыуся у баях на тэр Ляпы 1 Германн каля г Марыямпале (цяпер Капсукас) захату у ворага трактар з прычэпам, нагружаным боепрыпасам1 i палявой поштай, 6 2 1945 у час разведи з 4 байцамт зиштчыу кулямет з разд я кам, 6 птлераУцау узяу у палон, 16 4 1945 знпцчыу куляметны разлтк, за-хашу мшамет, склад з мшамз
ПАТбЛ1ЧАУ Мткалай Сяменавн [10(23) 9 1908, с Золша Гарахавецкага пав Уладззм!рекам губ, цяпер Дзяр-жынскт р-н Нтжагародскай вобл, Расы — 1 12 1989], савецкг дзярж i парт дзеяч Двойчы Герой Сац Працы (1975, 1979) Вучыуся у 2-м МаскоУсктм хтмт-ка тэхналапчным ш-це (1931), скончыу Ваен акадэмпо хтм абароны (1937) У 1928—31 на камсам рабоце 3 1937 у Чырв Арми 3 1938 на парт рабоце у апараце ЦК ВКП(б), парторг ЦК ВКП(б) на Яраслаускгм гумавым камбь наце, з 1939 1-ы сакратар Яраслаускага, з 1941 Чэлябшскага абкомау i гаркомау партыз, заг аддзела ЦК ВКП(б) У 1946—47 сакратар ЦК ВКП(б), адначасова нам старшыш Савета па справах калгасау пры СМ СССР 3 сак 1947 сакратар ЦК КП(б) Украшы, са жн 1-ы сакратар Растоускага абкома i гаркома партыт У лш 1950 —лш 1956 1-ы сакратар ЦК КПБ У чэрв 1953 Л П Бе-рыя зрабту спробу змясцщь П з пасады 1-та сакратара ЦК КПБ Аднак на IV (пашыраным) пленуме ЦК КПБ (25— 27 6 1 953) бел камушсты не далт адна-дутпнай згоды на такую кадравую зме-ну 3 1956 нам , з 1957 1-ы нам мшю-тра замежных спрау СССР У 1958—85 мштстр знешняга гандлю СССР Чл ЦК КПСС у 1941—86, чл Аргбюро ЦК у 1946—47, канд у чл Прэзщыума ЦК КПСС у 1952—53 Чл ЦК КПБ у 1952—60, чл Бюро ЦК КПБ у 1950— 56 Дэп ВС СССР у 1937—89, ВС БССР у 1950—59, чл Прэзщыума ВС БССР у 1950—59
Тв Испытание на зрелость М , 1977, Со вестью своей не поступись М , 1995
Яугешя Фолей
ПАТбцЮЯ, шляхецкт род герба «Пща-ва» У Рэчы Паспалпай Прозвшгча ад в Потак у Ксенжсктм пав Кракаускага ваяв У 15—16 ст П займалт службовыя пасады пры дварах феадалау i у войску, а на мяжы 16 i 17 ст дасягнулт сенатарскай годнасщ У 17—18 ст зай-мал1 вышэйшыя дзярж i вайск пасады у Кароне Польскай Мелт вялтзныя зя-мелъиыя Уладаннт на Украше i У Польшчы Карысталтся графсктм тытулам, яю У 18 ст прызнаны у Аустрыт т у 19 ст У Раси 3 Беларуссю найбольш былт звязаны
К р ы ш т о ф (каля 1600 — вер або кастр 1675), сын Андрэя, кашталяна крамянецкага Праз шлюб з Аленай з ВаловтчаУ набыу мяст Сщра у Гродзен-CK1M пав , мяст ГалоУчын, Новы Быхау, с Тайманау у Аршансктм пав , меу в Здзпавец у Брэсцктм ваяв У друпм
шлюбе жанаты з Альжбетай з Дунш-Ра-ецктх (удава А Халецкага i Г М Трыз-ны) ЗаймаУ дзярж пасады У ВКЛ чаш-нтк у 1645—46, падстолт у 1646—53, стольшк у 1653—58, крайчы у 1658— 61, падчашы з 1661, маршалак Трибунала ВКЛ у 1662 1 1673, выбтрауся пас-лом на сеймы Удзельнтчау у вайне з укр казакамт, у Лоеускай Simee 1651, узяццт Любеча т Ктева у 1651, у вайне Раси з Рэччу Паспалпай 1654—67 (кам-пани 1654—55) Быу звязаны з Б т Я Радзтвигамт, але не падптсау Кейдансю дагавор 1655 ВызнаваУ кальвтнтзм
Mix а л (’ — 17117), ген-маер, падстолт ВКЛ з 1700
Стантслау Уладлслау (’ — 27 6 1732), сын Фелткса Казтмтра, лоучы ВКЛ у 1704—10, вял стражнтк ВКЛ у 1710—29, ваявода белзскт з 1729 Неаднаразова быу паслом на сеймы
Антонт Mix ал (студз 1702 — 11 4 1766), сын Аляксандра Яна, ваяво-ды смаленскага Падстол! ВКЛ у 1728— 32, пасля ваявода белзскт Валодау мяст ГалоУчын, Горы-Горкт у Аршансктм пав, Краснаполле у Мазырсктм пав, праз шлюб з Марыяй Людвткай з Сапе-гау набыу мяст Зэльва у ВаУкавысктм пав, с Чарлена у Гродзенсктм пав т тнш
М I ПаталовН
М С Патол1чау
Я у с т а х т (каля 1720 — 25 2 1768), сын Ежы, старосты грабавецкага i тлу-мацкага Ген -маер каронных войск (1752), чашнтк каронны у 1754—59, генерал артыл ерыт ВКЛ з 1759, адначасова у 1762—67 староста львоУскт
I а х 1 м Кароль (’ — май 1791), сын Яна, кашталяна брацлаускага Ген -маер каронных войск (1758), староста церабоускт, падчашы ВКЛ у 1763—80 Адным з першых магнатау далучыуся да Барской канфедэрацыг ту 1768 стау мар-шалкам Брацлаускага ваяв Праз шлюб з Тэрэзай з Сапегау набыу Трасцянтцкт ключ (12 весак) у Брэсцктм пав , Турау-скт ключ (мяст Турау т 10 весак) у Птн-сктм пав, маентак Рось (22 вескт т фальваркт) у Ваукавысюм пав т шш
I г н а ц ы (Раман [гнацы Франш-шак, 28 2 1750, Радзынь-Падляскт, Люблшскае ваяв — 20 8 1809), сын Яу-стахтя Выдатны палтт дзеяч Рэчы Пас-палттай, асветнтк Вучыуся У Калепум Нобипум у Варшаве (1758—65) т у Калепум Назарэнум у Рыме (да 1770) 3 1770-х г прыблтжаны караля Стантслава АУгуста Панятоускага Птсар вялткт ВКЛ у 1773—83, маршалак надворны ВКЛ у 1783—91, маршалак вялткт ВКЛ у 1791—92, маршалак Пастаяннай Рады у 1778—80 3 часу утварэння у 1773 Адукацыйнай камки адзтн з гал яе дзеячау, узначалту Т-ва элементарных кшг Быу адным з лтдэрау рэфарматарскай партыт на Чатырохгадовым сейме 1788—92, адзш з аутарау Канстытуцы! 3 мая 1791 За Удзел у працы дэпутацьп па выпра-цоУцы канстытуцыт прызначаны мштс-трам палщыт абодвух народау у Стра-жы правоу, з-за чаго выйшау са складу Адукацыйнай камтстт У час вайны Раси з Рэччу Паспалпай 1792 выконвау аба-вязкт адсутнага ваен мштстра У 1792— 94 у эмтграцыт у Саксонц Адзш з арга-ниатарау паустання 1794 УвайшоУ у склад Найвышэишай нацыяналънай рады як ктраунтк аддзела замежных штарэсау Належау да памяркоунага крыла пау-станцау Пасля задушэння паустання зняволены у Пецярбургу 3 1796 жыу у АУстры!
Стантслау Шчэнсны (Фе-лткс, 1752’, Крыстынопаль, Валынскае ваяв — 14 або 15 3 1805), сын Фран-цштка Салезыя, ваяводы ктеускага Ха-ружы вялткт каронны у 1774—80, ваяво да рускт у 1782—88, генерал кароннай артылерыт у 1788—92, член Пастаяннай Рады у 1782—86, чл Адукацыйнай ка-мтси у 1782—93, ген -лейтэнант (1784) На Чатырохгадовым сейме 1788—92 выступау супраць палттыкт прагрэстУных рэформ, адзш з гал працтунткау Канстытуцыт 3 мая 1791 ПрапаноУвау пе-раутварыць Рэч Паспалттую У федэра-тыуную рэспублтку з 3 частак (Поль-шча, укр землт, ВКЛ) на чале з магнатам! Разам з шш пращУнткамт рэформ у Рэчы Паспалпай падптсау 27 4 1792 у Пецярбургу акт утварэння Таргавщкай
434
ПАТРАВА
канфедэрацыг i стау яе генеральным маршалкам Пасля вайны Раси з Рэччу Паспаттай 1792 у Брэсце, потым у Гродне, ажыццяуляу вярхоуную уладу у Рэчы Паспалггай У пач 1793 пераехау у Пецярбург, з-за хваробы пакшуу паса-ду маршалка канфедэрацыг г выехау за мяжу У час паустання 1794 завочна прыгавораны да смяротнага пакарання як здраднгк У 1795 атрымау чын рас ген -аншэфа, жыу у свагх укр маентках
Л е а н (14 7 1799, мяст Коханава, Аршанскг пав — 6 або 12 12 1864), сын Стангслава, рас генерала ад шфантэ-рыг, сенатара-ваяводы Польск каралеу-ства Вучыуся у Варшаускш ун це Шмат гадоУ жыу на Беларусг У 1831 камандавау паустаицкгм! атрадамг у Лгт-ве, пасля у эмгграцыг 3 1836 у Варшаве Аутар вершау, апавяданняу, нарысау, мемуарау, утл «Успамшау маей мала-досцг Свгслач, Ружана, Дзярэчын» (1860, бел пераклад — «Успамшы пра Тышкевгчаву Свгслач, Дзярэчын г Ружа-ну», 1997)
Лип М 1 с h а 1 г к В Dzialalnosc oswratowa Ignacego Potockiego Wroclaw etc 1979 Janeczek Z Ignacy Potocki Marszalek Wielki Ijtewski (1750—1809) Katowice 1992 Miller M Aiystokracja Warszawa, [1993], L о j e к J Dzieje zdrajcy — Szczesny Potocki Warszawa, 1995, Яго ж Potomkowie Szczfsnego Dzieje fortuny Potockich z Tulczyna, 1799—1921 4 wyd Warszawa, 1996
ПАТРАВА, г с п а ш, псаванне пасевау г сенажацей свойскай жывелай Паводле Статута ВКЛ 1588 гаспадар, якому зра-бш П , не мог самаупрауна забраць чужую жывелу, нават калг застау яе на месцы П Ен павгнен быу засведчыць П пабочнымг людзьмг г разам з гмг щ з возным вызначыць прычыненую шкоду Заканадауства аб П гсиавала г у Рас ш перыг
ПАТРАН1М1Я (грэч patroonymia най-менне па бацьку ад pater бацька + опугпа гмя), форма грамадскай аргангза-цыг, характэрная пераважна для патры-ярхальна-родавага ладу Часта захоУва-лася у класавым грамадстве П уяуляе сабою трупу сваяцкгх вял цг малых сем’яу, яктя Узнгклг ад члянення адной вял патрыярхальнай сям’г, захавалг пэУнае гаспадарчае, грамадскае, гдэала-пчнае адзшетва г складалг асобнае пасе-лпича цг яго частку Апошнгя, як г сама П , звычайна наз па гмю продка-засна-вальнгка У ВКЛ, асаблгва на Палессг, у 13—16 ст патрангмгчнай была частка дварышчау, дзе жылг родзгчы, яктя мелг адно найменне г калектыУна валодалг зямельным участкам На Беларусг былг пашыраны асобныя звычаг патрангмгч-нага паходжання, у прыватнаецг сябры-на, бонда Некаторыя з гэтых звычаяу, напр бонда, часткова захавалгея да на-шага часу Патрангмгчную назву мае шэраг паселшгчау (Пятровгчы, Мгхайла-вгчы, Сяменавгчы, Дзмгтравгчы i шш )
Mixam Пиипенка
«ПАТРИОТ РбДИНЫ», газета Мшскага патрыятычнага падполля у Вял Айч вайну Выдавалася са студз да жн 1942 групай А А Маркевгча на бел г рус мовах Друкавалася на шапгрографе на кватэры кграУнгка групы Выйшла 8 ну-мароу (захавалася 3), тыраж 80—100 экз Змяшчала тнфармацыю пра падзег на франтах, жыцце сав тылу, заклгкала мшчан байкатаваць мерапрыемствы акупац улад, змагацца з захопнгкамг, надавала упэуненаецг у перамозе над ворагам РаспаУсюджвалася членамг групы Г С Ананьевай, В Г 1вановым, Г А Мохавай, П АСаковгчам, Л Г Флей-шар
ПАТРЫСГЫКА, патрыстычная лгтаратура (ад грэч pater i лац pater бацька), канангчна зацверджаныя .творы т зв «айцоу царквы» — рымсюх i виантыйскгх багасловау, щэолагау фгла-софска-тэалапчнага вучэння г дактрын хрысцгянскай царквы 2—8 ст , а таксама бгблгяграфгя г даследаваннг па гэтым прадмеце Сфармгравалася у перыяд распаду познаантычнага грамадства, выкарыстоУвала яго культ традыцыг Гал змест П — абгрунтаванне, тдума-чэнне г прапаганда прынцыпау хрыецг-янскай рэлитг, барацьба супраць языч-нштва, палемгка з ерэтычнымг плынямг унутры хрысшянства Адыграла важную ролю у фармграваннг щэалау культуры сярэдневякоуя, разуменнг духоунага свету чалавека таго часу
П уключае царк жанры пгсьменнас-цг экзегетыку (тлумачэннт), гамметыку, палемгчныя трактаты-памфлеты, казан-нг, павучаннт, агшграфгчную лтаратуру, пмнаграфтю (песнапеннг) У вынтку падзелу раннехрысцгянскай тэалоги на за-ходнюю г усходнюю У 5 ст вылучылтся адносна самастойныя плынг П лацгн-ская г грэка-втзантыйская Лац П мела больш рацыяналтстычны характар, грэ-ка-вгзантыйская аддавала перавагу але-гарычнай г сгмвалгчнай экзегезе (тлума-чэнню) У лац П вял значэнне мелг творы Юсшна, Тэртулгяна, Амвросгя Медыялаискага, Ерашма, Грыгорыя Вя-лгкага, цэнтр месца належыць АУгусш-ну Аурэлпо (Блажэннаму, 354—430), «Споведзь» якога вызначаецца глыбтней пегхал анализу, зрабгла УплыУ на сусв л-ру 3 грэка-виантыйскгх птсьменнткау найб вядомыя Афанастй Александрый-скг (аУтар «Жыцтя Антонтя»), Васигь Ке-сарыйскг (Вялгкг, аутар «Шастаднева»), паэт Грыгорый Назгянзш (БагаслоУ), Грыгорый Нюкт (аутар «Дыялога пра душу»), гамтлетык 1аан Златавуст, фшо-саф [аан Дамаскгн (аутар трактата «Крынщы ведау») Творы лепшых пат-рыстычных птсьменнткау з’яуляюцца яскравымг прыкладамт паэт мастацтва (вершы 1аана Дамаскгна, лтрыка г паэмы «Пра мой лес», «Пра пакуты маей душы» Грыгорыя Назгянзгна), эптста-лярнага (Вастль Вялгкг) г пстарыягра-фтчнага (Аугусцш АУрэлтй) жанрау У Стараж Русг перакладныя творы виан-тыйскай л-ры распаусюджвалгся з 10 ст На узор грэч апталоггй 1аана Златавус та тут узнгкалг свае «Златавусты», «Зла-
таструг», «Чзмарагды» г шш зборнткг па вучанняу Уплыу грэка-втзантыйскай Г1 асаблгва адчувальны у «словах» Kipunu Тураускаг'а П шырока разыходзшася на бел землях у рукапгеах («словы» 1аа на Златавуста г «словы» 1сака Страна, 1428, «Павучанне Яфрэма Стрына» 1492) Выдатны бел асветнтк г друкар Ф Скарына у свагх тлумачэннях KHir Бтблн выкарыстоУвау працы Васигя Вя-лгкага, Грыгорыя Дваяслова, Ерашма Блажэннага, Феадосгя, Феадарьпа Кгпрскага, 1сака г Яфрэма Сгрыных 1аана Дамаскгна, 1остфа Канстанцгно пальскага г шш , а таксама аутарау, яктя не былг прызнаны царквой (напр Арыген) У свагх экзегетычных пабудо вах Скарына паказау сябе сапраудным прадаУжальнткам щэалау патрыстычнЛ лтнп пазнання, якая па шэрагу пункта? уступала у спрэчку з рацыяналютычна звужанай карцтнай свету, узятай H# узбраенне эпохай Адраджэння У 16—17 ст з развгццем кнтгадрукавання побач 4 палемгчнай лгтаратурай, скграванай супраць езущка-каталщкай экспансий П атрымала найб пашырэнне З’явыН ся пераклады лац П творы АУгусшна Аурэлгя «Пра горад Божы» «Богападоб» ная любоу», зборнткг павучанняУ У друкарнях Вгленскага брацтва г Мамошчау выдадзены «Слова пра цяргоП' васць г богаухваленне» 1аана Златавуста, «Спрэчка другая хрыецгянша » 1аана Дамаскгна (1585), «Маргарит» 1аана Златавуста (1588) г шш Папулярным на Беларусг патрыстычным гпсьменшкам быу Яфрэм Стрын, зборнткг якога дру-кавалг у Вшьнг («Павучаннт» 1780, «Кнтга прападобнага айца нашага Яфрэма Стрына», 1768, «Розныя павучаль-ныя словы», 1764), у Супраслг («Павучаннт», 1786, 1788, 1789, «Паранестс», 1791) г шш гарадах Працы Грыгорыя Назтянзша, 1аана Дамаскгна, 1аана Златавуста, Яфрэма Стрына перакладалг С 31зашй, Л Карповт г шш П шырока выкарыстоувалг у сваей творчаецг 1 Фе-дарау, Г г М Сматрыцкгя, С Кгмбар, Л г С Згзанц, Л Карповтч, Е Плецянецкг, I Втшанскг, 3 Капысценскг, В Суражскг, П Бярында, I Гтзель, I Галятоускт, Л Ба-рановтч, Дзмпрый Растоускг (Туптала), тнш асветнпа г царк дзеячы Беларусг 1 Украшы Творы П широка выкарыста ны у вядомым рукаптсным тлумачэнн! Бтблн сярэдзшы 17 ст «Выкладъ мест труднейшыхъ » Значнае месца П зай мала у пашыраных на Беларусг зборш ках тзв вучыцельнай л-ры 16—18 ст («Падэкгы», Вшьня, 1592, «Анфалап-ен», Eye, 1613, «Дыоптра», ЕУе, 1619, «Перла мнагацэннае», Маплеу, 1694, 1699, г шш ) Заклгкамт трымацца баць-коускай веры як асновы нац традыцыг г культуры яны набывалт выхаваУчае, маральна-дыдактычнае г патрыят гу-чанне
Публ Памятники византийской литературы ГУ—IX вв М , 1968, Памятники средневековой латинской литературы IV—IX вв М, 1970, Памятники литературы Древвей Руси, XI — начало XII в М , 1978
Лт Ггсторыя беларускай дакастрычнщкай лгтаратуры Т 1 Мн , 1968, Византийская литература М , 1974, Аверинцев СС По-
435
ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
этика древневизантийской литературы X— XVII в М , 1977, История русской литературы X—XVII вв М, 1980, Замалеев А.Ф , 3 о ц В А Мыслители Киевской Руси Киев, 1981, 1стор1я украшсько! л1терату-ри Ки1в, 1987, Тысячелетние традиции болгарской литературы // Родник златоструйный М , 1990, Я с к е в 1 ч А А Творы Ф Скарыны Жанравая структура, фыас погляды, мастацтва слова Мн , 1995, Псторыя беларускай лцаратуры Сгаражытаы перыяд Ми , 1997
Генадзъ Грушавы, Алена Яскевгч
ИАТРЫЯРХ (грэч patriarchies прабаць-ка пачынальшк роду), вышэйшы ешс-капсю. тытул у правасл царкве, юраушк памеснай правасл царквы У Стараж 1уцзе1 П наз старшыню сшедрыена — вышэйшага калепяльнага органа улады У хрысц царкве з 4 ст П — юруючы епгскап некат гарадоу 1 зямель (алек-сандрыйсю, 1ерусалшск1, канстанщно-пальсю, антыях1йск1, рымсю) 3 канца 6 ст П канстанщнопальсю атрымау гытул Усяленскага з правам сюпкаць Усяленсюя саборы 1 прызначаць мгтра-палгтау Папа рымсю разглядауся тады як П зах частю В1занты1 Аднак римская царква пасля свайго аддзялення не пагадзыася з гэтым i з 13 ст увяла тытул П для етскапа)? свагх асобных стараж епархий у падпарадкаванш папы Гытул П юнуе таксама У армяна-грыга-рыянскай, копцкай (у Егшце), эфюп-скай 1 шш стараж усх цэрквах Правасл царква у Беларуы з часоу свайго кнавання i да 1596 знаходзшася пад амафорам (апекай) П канстаншно-пальскага Са згоды апошняга пастау-1ЯЛ1СЯ М1трапал1ты Кгеускай мгтраполн У 1596 П канстанцшопальск! наюравау свайго экзарха Нпафара на правасл са-бор у Брэсце, ям выстуту супраць Брэсцкай унн 1596 У 1620—86 адноуле-иая правасл lepapxm Украшы i Беларуы зноу знаходзшася пад апекай П кан-станцшопальскага 3 1917 правасл царква Беларуы (з 1989 Беларусю экзархат) знаходзщца у царк юрысдыкцьп П маскоускага i усяе Руы Першы П мас-коусю пастаулены у 1589 (у 1700—1917 П не было, гл у арт Духовенства) Ен юруе царквой сумесна са Свяшчэнным лнодам 1 Арх1рэйсюм саборам, выб1ра-ецца пажыццева на Памесным саборы (сходзе прадстаушкоу духавенства i вершкау царквы) За час юнавання Мас-коускага патрыярхата было 15 П Апошт з ix, Алякый II тройчы (1991, 1995, 1998) наведау Беларусь
Лт Под Патриаршим омофором М , 1989 Генадзъ Шэйкгн
ПАТРЫЯРШЫ РУКАШС, пстарычны зборшк 2-й пал 17 ст Месца узшкнен-ня дакладна невядома У im захавалюя 3 помнш бел летатсання Пад назвай «Кройника о великих князех литовских» у зб змешчаны «Летатсец вялгкгх князеу лгтоускгх» у рэдакцьп, бликай да 2-й ч Летапгсу Красшскага (т зв Пат-рыяршы А) У канцы твора шэраг пет зашеау, у тл пра Аршанскую бгтву 1514 з доупм перал1кам рус баяр, узятых у палон Далей у П р змешчаны няпоу-
ны, без пачатку i канца, тэкст 2-га бел -лп летапгснага зводу — «Хронгкг Вялгкага княства Лгтоускага г Жамойцка-га» — пашыранай рэдакцьп, аналапч-ны Румянцаускаму летапгсу (т зв Патрыяршы Б) Завяршае зборшк Бар-кулабаускг летатс, яю захавауся у адзг-ным стсе Апрача Баркулабаускага ле-тапюу, астатшя бел леташеныя творы Пр не апублшаваны, а выкарыстоува-Л1ся толью для розначытанняу да шш сшсау у Поуным зборы рускгх леташсау (т 17, 1907) У П р змешчаны таксама розныя царк -рэл1г творы 1 леташеныя урыую на царк -слав i стараж -рус мовах Да 1917 зберагауся у Патрыяршай б-цы (адыоль назва), цяпер у Гют музе1 у Маскве Вячаслау Чамярыцкг
ПАТРЫЯРШЫ ЭКЗАРХ, гл у арт Экзарх
ПАТРЫЯТЫЗМ (ад грэч patns айчы-на), маральны i палп прынцып, змес-там якога з’яуляецца любоу да усяго аи-чыннага, пачынаючы ад мясцовасш, дзе чалавек нарадшуся, яго народа, мовы, культуры 1 да дзяржавы, грамадзяншам якой ен з’яуляецца У палп сэнсе — гэта адданасць усяму, што звязана з су-верэштэтам сваей дзяржавы, яе неза-лежнасцю 1 самастойнасцю, бездако-рным выкананнем грамадзянскага аба-вязку Паняцце «П » вядома з 1пыбокай старажытнасш, сфармулявана у антыч-ныя часы У бел духоунай культуры ю-нуе з пачатку яе псторы! i выяУлялася пераважна у мает -эстэтычнай форме, напр у творах Кгрылы Тураускага, дзей-насш Ефрасгннг Полацкай, Клгмента Смаляцгча, Мгколы Гусоускага Выразны патрыят харакгар маюць прадмовы 1 пасляслоу! Ф Скарыны да яго перакла-дау Б1бли Патрыят настро! найб абу-джалюя з нарастанием нац -вызв i ад-раджэнскага руху на Беларуш у 19 — пач 20 ст , што асаблша выявшася у мает л-ры 1 публщыстыцы (Ф Багушэ-В1Ч, М Багдановн, Я Купала, Я Колас 1 шш ) У СССР праводзшася щэалопя агульнасавецкага П з устаноукай на ро-сквп 1 узаемнае Узбагачэнне нац культур Асаблша яскрава П бел народа праяв1уся у перыяд Вял Айч вайны, кал1 лрацоуныя праяулял! масавы ге-раим 1 самаахвярнасць пры абароне сваей Радзшы 3 развалам СССР, уста-ляваннем незалежнасш 1 дзярж суверэ-штэту Рэспублпа Беларусь паустала задача далейшага развщця бел нац культуры 1 нац самасвядомасш, адной з гал частак якой з’яуляецца П
ПАТРЫЯГЫЧНАЕ ПАДПбЛЛЕ у В я л 1 к у ю Айчынную вайну, сютэма юруючых органау, арганиацый, груп 1 асобных патрыетау, яюя у 1941 — 44 вял1 барацьбу супраць ням фашыс-тау на акутраванай imi тэрыторьп БССР Фарм1раванне падполля адбыва-лася ва Умовах акупацыйнага рэжыму 2 шляхам! «зн1зу» — па шщыятыве ка-мунютау, камсамольцау i беспартийных патрыетау- антыфашыстау, i «зверху», як
вын1к аргашзац дзейнасщ к-тау КП(б)Б 1 ЛКСМБ Ядром i юруючай ш-лай з’яУлялася партыйнае (патрыят) падполле, састауным! часткамз якога бьиц камсамольска-маладзежнае падполле, антыфагиыецкгя аргангзацыг (дзейшчал! пераважна у зах абласцях) У 1941—42 фармцэаванне П п адбывалася пераважна «зшзу», таму што большасць юруючых органау i арг-цый, створаных к-там1 КП(б)Ь 1 ЛКСМБ загадзя (абко мы, мгжрайкомы, гарадскгя падпольныя камгтэты КП(б)Б, гарадскгя падпольныя камгтэты ЛКСМБ, раенныя падпольныя камгтэты КП(б)Б, раенныя падпольныя камгтэты ЛКСМБ), па розных причинах не змагл! разгарнуць сваю дзейнасць адразу пасля акупацьп адпавед-ных раенау
3 буйнейших арг-цый П п пачал1 дзейнасць у 1941 у канцы чэрв — Мшскае, Наватухшскае, у лш — Ар шанскае, Аспювщкае, Бабруйскае, Ба-рысаУскае, Бягомльскае, Бялынщкае, Вшейска-Куранецкае, Вщебскае, Грэс-кае, Круглянскае, Прылепскае, Рудзен-скае, Сакалипчанскае, Смалянскае, Старадарожскае, Т арасава- Ратамскае,
Уздзенскае, Ушацкае, у жн — Асвей-скае, Брэсцкае, Васшевшкае, Гомельс-кае, Гродзенскае, Дзяржынскае, Доб-рушскае, Ельскае, Жлобше кае, Кар-мянскае, Маплеускае, Межаускае Mi-халькоускае, Парыцкае, Полацкае,
Рагачоускае, Расонскае, Рэчыцкае,
Смалявщкае, Чашнщкае, у вер — Ве-лгкастахаускае, Калшкавщкае, Крычау-скае, Пшскае, у кастр — Слуцкае, у лют — Хойнщкае, з восеш — Мазырскае, з канца года — Брапнскае, Лщ-скае (пра кожнае гл асобны арт ) Камсам -маладзежныя арг-цы! П п распа-чал! дзейтчаць з чэрв 1941 — Мткала-евщкае, MipcKae, з лш — Бараулянскае, Брэсцкае, Мар’шагорскае, ШаркоУ-шчынскае, Шчэпщкае, з жн — Асш-торфскае, Плешчанщкае, Прошкаускае, Шчадрынскае, з вер — ДзятлаУскае, Сюдзельскае, з кастр — Клгмавщкае, Тураускае, з лют — Калшшскае, Мотал ьскае, ХщрасаУскае (пра кожнае гл асобны арт ) 3 пачатку свайго юнавання П п спалучала сваю дзейнасць з партызанскгм рухам Асн юрункамг дзейнасщ падполля у 1941—42 был! аптац -прапагандЫсцкая работа сярод насельнщтва, супрацоушкау акупац улад, у ваен падраздзяленнях ворага, дывершйна-баявыя дзеянш, стварэнне i папаУненне партыз атрадау людзьм!, забеспячэнне ix зброяй, боеприпасам!, медикаментам!, адзеннем i харчаван-нем, выкананне разведвальнай i сувяз-ной работы для партызан У першы год свайго юнавання падполле з-за адсут-насщ падрыхгаваных кадрау i вопыту барацьбы несла вял страты 3 вясны 1942 ЦК КП(б)Б 1 БШПР, яюя працавал! у сав тыле, разгарнул! работу па
436
ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
устаиаулеин! сувязей з падполлем У 1942 з буйнейшых утварылтся П п з сак — Возераускае, Жыткавщкае, Пра-пойскае, з крас — Краснапольскае, Петрыкаугскае, з мая — Брэсцм лижра-енны «Камгтэт барацьбы з нямецкглп акупанташ», з жн — Александроускае, з вер — Браслаускае П п, з пач 1942 — Обальскае камсамольска-мала-дзежнае падполле 3 пач 1943 фармтра-ванне П п адбывалася ужо у асноуным «зверху» Вялткт уплыу на гэты працэс мел1 рашэннт Пленума ЦК КП(б)Б «Аб абстаноуцы 1 задачах работы партийных органау 1 партийных арганиацый у аку-шраваных раенах Беларусг» (люты 1943) г накграванае у чэрв 1943 у парт арг-цыг пгсьмо ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палгтыч-ных задачах работы у заходнгх абласцях БССР» У 2-й пал 1943 — 1-й пал 1944 структуры П п дзейнгчалг прак-тычна ва ycix акупграваных раенах 3 жн 1943 актыуна дзейнгчала Баранавщ-кае городское патрыятычнае падполле Шыатлпоя дыверсп падпольшчыкау па-рушалг работу аператыунага тылу ворага, зрывалг мерапрыемствы акупац улад Падпольшчыкг забяспечвалг партыз фармграваннг акупац дакументамг, друкарскгм абсталяваннем, распаусю-джвалг сярод насельнщтва зводкг СаУ-гнфармбюро, рыхтавалг матэрыялы для друку падпольнага, з дапамогай здабы-тых падпольшчыкамг разведданых партызаны праводзип баявыя аперацыг, падтрымлгвалг з гмг дзейсную сувязь Паводле пасляваенных падлткау даку-ментальна улгчаная колькасць удзельнткау падполля склада больш за 70 тыс чал , сярод гх грамадзяне усгх рэспублгк СССР, антыфашысты гнш крагн Некалькг тысяч удзельнткау падполля былг узнагароджаны ордэнамг г медалямг, звание Героя Сав Саюза атрымалг У С Амельянюк, Ц С Бородин, А I Волынец, Е С Зянькова, А Л 1сачанка, I К Кобу iukih, I П Казтец, М А Кедышка, Я У Клумау, А Р Мазатк, П М Машэрау, М Ь Остова, У А Парахневж, 3 М Портнова, У А Хамчаноуск!, В 3 Харужая
Лт Подпольные партийные органы Ком партии Белоруссии в годы Великой Отечес твенной войны (1941—44) Краткие сведения об орг , структуре и составе Мн 1975, Подпольные комсомольские органы Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (1941—1944) Краткие сведения об орг , структуре и составе Мн , 1976, Т о з и к А. А В дни суровых испытаний Укрепление рядов КП(б)Б в условиях подполья в годы Великой Отечественной войны (1941—1944) Мн 1981, Всенародная борьба в Белоруссии про тив немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны Т 1—3 Мн 1983—-85, Всенародное партизанское двнже ние в Белоруссии в годы Великой Отечес твенной войны (июнь 1941 — июль 1944) Док и материалы Т 1—3 Мн 1967—82 Партийное подполье в Белоруссии, 1941— 1944 Страницы воспоминаний Минская обл и Минск Ми , 1984, Партийное подполье в Белоруссии, 1941—1944 Страницы воспоминаний Витебская, Могилевская, Го мельская, Полесская обл Мн , 1985, Партий
ное подполье в Белоруссии, 1941—1944 Страницы воспоминаний Вилейская, Бара новичская, Пинская, Брестская, Белосток-ская обл Мн , 1986, Беларусь у Вялгкай Ай чыннай вайне, 1941—1945 Энцыхл Мн , 1990 Анатоль Тозж
ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ТАВАРЫСТВА, 1) тайная арг-цыя дваранскгх рэвалюцыя-нерау (пераважна афщэрау) у 1821—26 на тэр Польшчы, Беларуст, Лттвы, Ук-рагны, створаная з мэтай адраджэння Рэчы Паспалгтай у межах 1772 Паводле меркаваиия сучасных польскгх даслед чыкау, арг-цыя наз «Таварыства», а тэрмгн «П т » узнтк у час следства Засн 1 5 1821 у Бялянсюм лесе пад Варшавай на базе ранейшай арг-цыг «Нацыяналь нае масонства» яго ктраунгкамт В Лука-сгнскгм, Н Умтнскгм, I Прандзгнсктм Дзейнасць т-ва вызначалася Статутам (4 раздзелы, 44 параграфы) Ктруючым органам быу ЦК з 7 чал (старшыня маер В Лукасшскг), якг збграуся штоквар тальна П т падзялялася на 7 правтн цый Царства Польскае, Вялткае княс тва Пазнанскае з Калтшскш ваяв , Галт-цыя, Лггва, Валынь, Кракауская рэс-публгка, Войска Польскае (у Царстве Польскгм) Кожная правгнцыя склада-лася з 3 акруг, кгравалася правгнцыяль ным к-там з 5 чал Акруп мелт ад 3 да 9 гмгн, акруговы к-т складауся з 3 чал У мат 1821 у Втльнт створана Лгт правтн-цыя (Втленская, Гродзенскай, Мшская губ , Беластоцкая вобл), у правгнцы-яльны к-т увайшлт кн К Радзтвтл, ген I Вайншовтч, памешчык К Навамейскт, граф А Солтан У 1822 у т-ва быу прыняты ктраунтк студэнцкгх арг-цый фтла-матау г фтларэтау Т Зан Асн увагу у сваей рэв дзейнаецт Лтт правгнцыя звяртала на прапаганду у JlimoycKiM асобным корпусе т на арсенал зброт У Втльнт У 1822 у П т было каля 150 членау, патрабаваннг канептрацыт пры прыеме парушалтся У мат 1822 па дано-се А Шнейдэра у Варшаве былт арыштаваны ктраунпа П т Членамт ЦК сталт больш памяркоуныя прадстаУнткт шляхты падпалк С Крыжаноускт, А Плгхта, В Гжымала Дзейнасць Лтт правшцыт з мая 1822 да 1823 прыпынтлася, але пасля наладжвання сувязей з новым складам ЦК зноу актывиавалася У 1824— 25 П т правило перагаворы з Пауд т-вам дзекабрыстау аб сумеснай дзейнасш на умове перадачы бел зямель будучай Польск дзяржаве, на што атрымала згоду Сувязт з дзекабрыстамт падтрымлгвалг кн А Ябланоускт, А.С Градзецкт, граф АХадкевтч, граф Г Ф Олтзар, АЧаркоУскт г шш У 1826 следства па справе дзекабрыстау выявт-ла тснаванне П т, пачалтся арышты Ураджэнцау бел губерняу судзтУ 5-ы дэпартамент рас Сената, падданых Царства Польскага — польскт Сенат 27 чл П т , звязаных з дзекабрыстамт, былт зняволены у ПетрапаулаУскую крэ-пасць, сярод тх з Вгленскай г Гродзенскай губ Бглевтч, Вагнер, Ю Гружэускт, I Завшга, К Прозар, Навамейскт, Ю Струмша, М Ромер, Я Ходзька Паводле прыгавору рас Сената Ябланоу-скага засудзтлт на 20 гадоу катарп (Мт
калай I замянту на пасяленне У Казанi Машынскага — на 15 гадоу катарп наступным пасяленнем, Ромера — л 15 гадоу з наступным пасяленнем, Хо дзьку — на 4 гады з наступным пася леннем г г д Польскт Сенат вынес дт манстратыуна мяккт прысуд (1828) 1 Легальная арг-цыя («Патрыятычш клуб») у снеж—жн 1830, засн у Вар шаве пасля пачатку паустання 1830 31, аб’ядноУвала радикальную штэл генцыю г карысталася падтрымкай ся рэднтх пластоу т гар нтзоу Варшавь Старшыня — I Лялевель
Кр Panu^tniki generate Ignace, Pradziriskiego T 1 Krakow, 190( Lukasniskr W Panuetniki Warszaw 1960
Him Воронков ИА Польские тайны общества в Литве и Белоруссии в кони XVIII — первом 30-летии XIX в // Истори ческие записки М, 1957 Т 60, Ольшан с к и й И Декабристы и польское нацио нально-освободительное движение М , 1959 Dylangowa Н Towarzystwo Patryotycznc s^d sejmowy, 1821—1829 Warszawa, 1970
Вячаслау Швед
11АТУЖН1К1, гл у арт Сябры
ПАГУРЭМНАЕ, пакалоднае паланцужнае, устаноуленая Ста тутам ВКЛ 1588 плата ад вязня пры яп выхадзе з турмы, дзе яго трымалт пры каваным да калодкт цт на ланцугу 1 шляхцща бралт 12, з простага чалавс ка — 6 грошау 3 абвшавачаных у зла чынствах П плащу той, каго суд пры знавау вшаватым, або повадавы бок (калт абвтнавачаны быу неплацежа здольны) За прыгоннага злачынцу П плацтУ яго гаспадар
НАУГРОШ. манета намшалам у '/2 гроша у шэрагу краш ЕУропы 14—18 ст У ВКЛ у 16 ст найб пашыранымт былт П каронны (польскт) канца 14 ст — 1511 (лтгатурная Маса 1,72—0,92 г) т П лттоУскт канца 15 ст — 1566 (лт гатурная маса 1,29—1,25 г) Курс П ка-роннага у 16 ст складау 4/s ад курса П лпоускага Разам з П польсюм т лттоУ скш на Беларуст выкарыстоУвалтся па добныя да каронных П свтднщктя (ба-гемсктя) 1517—28 (лтгатурная маса 0,90 г), яктя адклткалтся з абарачэння у Польшчы т ВКЛ у 1528—62 П Рэчы Паспалпай выбгвалтся з серабра эптза дычна у 1579—80, 1620, з медзт у 1765—92 (з перапынкамг)
Лт К а b г a k S Monety pierwszych Jagiellonow (1386—1444) Wroclaw, 1970 Mikolajczyk A Obieg ртепцАпу w Polsce srodkowej w wrekach od XVI do XVIII Lodi 1980, Kopicki E ilustrowany skorowidz piemedzy polskrch i z Polskq zwiqzanych Teksty Cz 1—2 Tabhce Cz 1—2 Waiszawa, 1995 lean Сжчук
ПАУДНЁВА-ВЩЕБСК1 РАЁН, назва Вщебскага равна у лш —вер 1924 у ад розненне ад Паун - Вщебскага р-на, якг называуся Лосвтдсктм, потым Кузня цоусктм Цэнтр — г Втцебск
ПАУДНЁВА-ПРЫПЯЦКАЕ ПАРТЫ-ЗАНСКАЕ ЗЛУЧЭННЕ у Вялткую Айчынную вайну Дзейнтчала
437
ПАУЛАУ
на тар Ельскага, Лельчыцкага, Мазыр-скага, Нарауляискага т Тураускага р-нау у маг 1943 — студз 1944 Камандзтры М С Дзьячэнка (да вер 1943), А М Бя-ленчык (з вер 1943), камтсар Бяленчык, нач штаба Р С Аудзяйчук Аб’ядноувала асобныя партыз атрады Ельскт, Мазыр-скт, тмя Калштна, тмя Ктрава, тмя Кугу-зава т «За Радзгму» (934 партызаны), у чэрв 1943 аргантзаваны атрады Лель-чыцкт тмя Суворава т Нараулянсю тмя Суворава У лш —кастр у сувязт з ростам атрада? у злучэннт былт утвораны брыгады 27-я Нараулянская тмя Ктрава, 37-я Ельская, Лельчыцкая, Мазырскай тмя Аляксандра Неускага, партыз атрад Тураускт «За Радзтму» дзейнтчау самастойна На 1 12 1943 злучэнне налтчвала 2612 партызан Штаб размяшчауся у лесе каля весак Лукауцы, Маркаускае т тнш Ельскага т Лельчыцкага р-нау Для самалетау пасадачныя пляцоукт абста-леувалтся на У ад р Балотнтца Партызаны вялт стстэматычныя баявыя дзеян-нт на чыгунках, шашэйных т грунтавых дарогах, зрывалт перавозкт грузау па Прыпяцт, разам з часцямт Бел т 1-га Укр франтоу удзельнтчалт у вызваленнт г Мазыр, гп Ельск, НароУля, весак Лельчыцкага, Мазырскага т Нараулян-скага р-нау 3 27 11 1943 па меры вызвалення раенау дыслакацыт злучэння 4 брыгады т асобны атрад (каля 3 тыс чал) злучылтся з часцямт Чырв Армц 16 1 1944 штаб злучэння выйшау у сав тыл разам з асн шламт 37-й Ельскай брыгады Аляксандр Манаенкау
ПАУЗЯМЛЯНКА, тып жылой пабудовы, часткова заглыбленай у зямлю Вядома з эпохт неамту У раннтм неалтце жытлы былт круглый цг авальныя у плане пи 10—15 м2, заглыблены у зямлю на 0,4—0,5 м, тх купала- або конусапа-добная страха аптралася на слуп у цэн-тры, унутры размяшчалася агнтшча, выкладзенае камянямт У познтм неалтце П былт амаль прамавугольныя, у бронзавым веку тх будавалт з бярвен прамавугольнымт у плане У розных культурах П мелт свае асаблтвасцт У плямен палескай трупы шнуравой керами» культуры яны былт авальныя, паме-рам 5 х 2,5—3 м, заглыбленыя у зямлю на 0,3—0,4 м У соснщкай культуры тх памеры 6,2 х 7,2 х 0,7—1 м, унутры ра-бшт глтнабттныя агнтшчы У плямен тищшецкай культуры П мелт слупавую канструкцыю (памеры 2,5—14 х 2—7 м), сцены рабтлт з плятня, абмазанага глшай, стрэхт двухсхтльныя, у сярэдзше размяшчалтся каменный агнштчы або печы У раннтм жал веку плямены мт-лаградскай культуры будавалт П няпра-втльнай формы, пл 12—16 м2, заглыбленыя у зямлю на 0,2—0,6 м, тх двух-схтльная страха мацавалася на тоустых сохах, памтж цэнтр слупам т сцяной размяшчалтся адкрыгыя агнтшчы Плямены зарубтецкай культуры на Палесст жылт У прамавугольных П , заглыбле-ных у зямлю на 0,5—0,7 м, з глшабтт-нымт агнтшчамт Унутры Падлога у П была земляная, часам падмазаная пинай або выкладзеная каменнымт плттка-
мт 3 цягам часу апорны слуп знш, а за-мест агнтшча у адным з кутоу рабтлт печ-каменку П тснавалт на Беларуст да 9—10 ст , потым яны выцеснены наземным жыллем зрубнай канструкцыт
ПАУКАПЫ, палова капы 1) Грашова-лткавая адзтнка у 30 грошау, пашыраная у ВКЛ у сярэдзше 15 — 2-й пал 16 ст 2) Лткавая адзтнка у 30 рэчау, шырока вядомая па кнтгах Маплеускага мапс-трата у 2-й пал 17 ст 1ван Стчук
ПАУЛАВ1ЧЫ, веска, цэнтр сельсавета т калгаса у Ктраусктм р-не, на р Ала За 12 км на Пд ад Ктрауска, 25 км ад чыг ст Бярэзша 415 ж, 144 двары (1999) У 1560 еяло Бабруйскай волаецт т старос-тва Мтнскага ваяв ВКЛ, 28 двароу У 2-й пал 16 — 1-й пал 17 ст Уласнасць роду Трызнау (у 1638 бабруйскага старосты П Трызны г яго жонкт Г Ма-сальскай) Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалпай (1793) у Рас тмперыт У 1863 адкрыта царк -прыходская школа, у 1867 пабудавана Свята-Мткалаеуская царква У 1884 еяло Бортнщкай волаецт Бабруйскага пав Мшскай губ , 468 ж, 56 двароу У 1894 — 2 вадзяныя млыны, 2 крамы, заезны дом У пач 20 ст створана с -г т-ва, якое у 1905 валодала 1291 дзесяшнай зямлт У 1909 у П 1200
Дз Р П«ул«у
1 М Па^лау
ж, 187 двароу, у 1917 — 1137 ж, 175 двароу У 1919 засн шавецкая арцель, у 1921 — прац школа 1-й ступент (з 1938 — сямтгадовая) 4 8 1924 цэнтр сельсавета Бабруйскага раена, з 12 2 1935 — КтраУскага раена У 1929 арганиаваны калгас «Чырвоны баец» У весцы мех майстэрня, сярэдняя школа, клуб, б-ка, фельч -ак пункт, магазтн, аддз сувязт Брацктя маплы сав вошау т партызан, яюя запнулт у Вял Айч вайну Валянцша Випалева
паулау Дзмттрый Рыгоравтч [23 10(4 11) 1897, в Ванюх, цяпер ПаУ-лава Кастрамской вобл , Растя — лш 1941], удзельнтк абарончых баеу на Беларуст у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1937), ген армц (1941) Скончыу Омскую вышэйшую кав школу (1922), Ваен акадэмно тмя Фрунзе (1928), акад курсы пры Ваенна-тэхн акадэми (1931) Удзельнтк 1-й сусв т грамадз войнау У Чырв Арми з 1919 3 1931 камандзгр механи палка У Гоме-лт, у 1934—36 — асобнай механтз брыгады у Бабруйску 3 1937 нач браня-танк Упраулення РСЧА, аргантзатар стварэння танка Т-34 Удзельнтк вайны у 1спанп 1936—39, баеу на р Халхш-Гол у 1939, сав -фшл вайны 1939—40 3 чэрв 1940 камандуючы войскамт Зах асобай ваен акруп Сумесна з камтстяй ЦК КП(б)Б распрацавау мерапрыем-ствы па павышэннт птльнаецт т мабтлтза-цыйнай гатоунасщ у прыграшчных аб-пасцях, прынятыя 17 5 1941 Бюро ЦК КП(б)Б 3 пач Вял Айч вайны камандуючы войскамт Зах фронту, пасля разгрому якгх у Навагрудскш «кашле» Ваен калепяй Вярх суда СССР быу адхтлены ад пасады т 22 7 1941 прыгавораны да пакарання смерцю Рэабтлпаваны 31 7 1957 Чл ЦВК БССР у 1935—36 Канд у чл ЦКВКП(б)з 1939 Дэп ВС СССР з 1940
Лип Качелин ММ Дальний костер М , 1968, Голубев ЕП Боевые звезды Ярославль, 1972, Жуков ГК Воспомина ния и размышления М , 1979 С 174, 187
ПАУЛАУ 1ван Мтхайлавтч (18 6 1918, с Яукша Херсонскага пав, цяпер Баш-танскага р-на Мткалаеускай вобл., Ук-раша — 30 5 1981), Герой Сав Саюза (1945) Беларус Скончыу Варашылау-градскую ваен автяц школу птлотау (1941), Краснадарскае автяц вучылипча (1943) У Вял Айч вайну з 1943 на Паун -Кауказсктм, 3-м г 4-м Укр франтах камандзгр звяна эскадрыллт штур-мавога автяпалка Удзельнтк вызвалення Кубант, Таманскага п-ва, Крыма, Мал-довы, Румыптт, Ьалгарыт, Югаславн, Венгрыт, Аусгрыт, Чэхаславаки Зрабту 154 баявыя вылеты Да I960 у Сав Армп, да 1978 у нар гаспадарцы Ганаро-вы грамадзянтн г Умань (Укратна)
ПАУЛАУ Мткалай Спгрыдонавтч (25 8 1922, в Слакбаш Ьелябееускага
ПАУЛАУ
р-на, Башюрыя — 2 4 1978), удзельшк бае^ на Беларус! У Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) На фронце з 1941 Вызначыуся у 6ai за вышыню каля в Дуброва Парыцкага р-на Палескай вобл (цяпер Светлагорсю р-н) 21 12 1943 гарматны разлгк П устуту у бой з 27 варожым: танкам:, знппчыу 5 танкау, з ix 2 асабюта П Пасля вайны працавау настаушкам у школе на радз:-ме
ПАУЛАУ Mixaui Мгютав:ч (1919, в Л1-павец Л:венскага р-на Арлоускай вобл , Раси — 6 10 1943), удзельшк баеу на Беларус: у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) У Чырв Армн з 1939, на фронце з 1941 Штурман авшэскадрылл: ст лейтэнант П зраб:у 213 баявых вылетау Вызначыуся 6 10 1943 пры бам бардз:роуцы скопшша тэхниа ворага на чыг ст Гомель, дзе зн:шчыу 50 ваго-нау, склад з гаручым Запнуу у ба:
ПАУЛАУ Савел:й Яф:мав:ч (н 7 2 1934, в Самуйлы Браслаускага пав Вшенска-га ваяв, цяпер Браслаусю р-н), бел псторык, пюьменнж, пубшцыст Канд пет н (1971), праф (1990) Скончыу БДУ (1962) 3 1955 нам рэдактара, рэдактар браслау-скай газеты «Звязда», з 1959 сакратар Маладзечанскага абкома камсамола 3 I960 у Мгнску, нам рэдактара газеты «Чырвоная змена» У 1961—63 нам за-гадчыка аддзела прапаганды : аптацы: ЦК ЛКСМБ 3 1963 у апараце ЦК КПБ У 1971—89 заг аддзела прапаганды т аптацы: ЦК КПБ У 1989—91 рэк-тар 1н-та палпалоп:: сацыяльнага юра-вання 3 1992 заг кафедры гумаштар-ных дысцышпн Бел недзяржаУнага ш-та юравання, фшансау : эканомпс Даследуе праблемы эвалюцы: сац -эканам адносш, палп структуры грамадства, захавання культурнай спадчыны : гумашетычных каштоунасцей грамадства Дэп Вярх Савета БССР у 1972— 90
Тв Капланы налшаюцца гневам Мн, 1962, Слово—оружие Мн , 1970, Репортаж с борта Земли Ми , 1975, Два цвета земли М , 1980, 1мперская паранойя Ми , 1984, Вендетта по-американски Мн, 1985, Непризнания тени Мн , 1987, У всех на виду М , 1989, Чалавек прадпрымальнасць, ктраванне, рынак. Мн , 1994, Радуга времени Мн , 1997 (разам з Я I ПаУлавай)
ПАУЛАУ Уладзишр Платонавгч (н 7 5 1945, в Камена Лагойскага р-на), бел псторык Канд пет н (1974) Скончыу Мшсю пед ш-т (1971) 3 1974 у Мшсюм пед ш-це, з 1985 у Мшскай вышэйшай парт школе, з 1991 у БДУ, з 1993 у Бел пед ун-це имя М Танка Даследуе псторыю Беларус: перыяду Вял Айч вайны Адзш з аутарау працы «Усенародная барацьба на Беларус: супраць нямецка-фашысцюх захопшкау у гады Вялгкай Айчыннай вайны» (т 1— 3, 1983—85)
Тв Деятельность органов внутренних дел Белорусской ССР в годы Великой Отечественной войны Мн , 1989 (у сааУт ) Участие
польских антифашистов в советском партизанском движении Историогр проблемы // Партия Народ Победа Тез науч -теорет конф Мн , 1990 Ч 2, Некоторые вопросы разработки стратегии и подготовки к партизанской борьбе в тылу врага в предвоенные годы И 1941 год трагическое и героическое Тез межресп науч конф Мн , 1991, В атаку шла партизанская броня Док очерки Мн , 1996 Беларусь у Вялгкай Айчыннай вайне Бгблгягр паказ Мн , 1996, История исправительно-трудовых учреждений Беларуси Мн , 1998 (у сааУт)
ПАУЛАУ ЯкаУ Савельев:': (20 6 1940, в Самуйлы Браслаускага р-на — 7 12 1996), бел псторык Д-р пет н (1983), праф (1984) Скончыу БДУ (1967) 3 1967 заг сектара у 1н-це псторы: парты: пры ЦК КПБ, з 1976 заг кафедры у Мшскай ВПШ 3 1991 у 1н-це псторы: АН Беларус:, юраушк групы па вывучэнн: палгг рэпрэсш на Беларус: у 1920 — пач 1950-х г 3 1993 заг аддзела у Бел НД1 дакументазнаУства : ар-х:унай справы Даследавау псторыю рэ-валюцы: 1905—07, грамадзянскай вайны : ваен :нтэрвенцы: 1918—20 у Раен : Беларус:, падпольнай : партыз барацьбы на Беларус: У Вял Айч вайну, ваен буд-ва : палтт рэпрэсш у 1920— 40-х г , праблемы метадалоги: пстарыя-графц Вял Айч вайны Адзш з аутарау прац «Усенародная барацьба на Белару-с: супраць нямецка-фашысцюх захопшкау у гады Вялгкай Айчыннай вайны» (т 1—3, 1983—85), «Нарысы псторы: Беларус:» (ч 2, 1995) : шш
Те ВИ Ленин и партизанское движение Мн , 1975, Комиссар Бумажков Мн , 1978, Народная война в тылу интервентов и белогвардейцев Мн , 1983, В суровом сорок первом Мн , 1985, У истоков победы М , 1986, Проблема борьбы советского народа с фашистской агрессией в начале войны в трудах белорусских историков // 1941 г трагическое и героическое Тез межресп науч конф Мн , 1991, Драматичны лес польски асадн:-каУ // Бел мгиуУшчына 1994 № 4, Советско-германские договоры 1939—1941 гг трагедия тайных сделок Мн , 1996, «Болевые точки* истории Беларуси (Из науч наследия) Мн , 1997, Represje wobec osadnrkow polskich w zachodmch obwodach Bralorus: // Spoleczeiistwo Braloniskie, Litewskie г Polskre na zienuach Pdtnocnowschodruch II Rzeczypospo-htej w latach 1939—1941 Warszawa, 1995
Уладзии1р Mixhiok
ПАУЛАУСКАЯ РЭСПУБЛТКА, Пау-л а у с к а я Рэч Паспалпай, маентак Паулава (Мерач) у Вшенсюм пав , дзе у 2-й пал 18 ст был: праведзе-ны кардынальныя сац -эканам рэформы 3 1767 маентак атрымау найменне Паулава ад :мя яго уладальнгка Паула Ксаверыя Бжастоускага (30 3 1739— 17 11 1827), тсара вялгкага ВКЛ у 1762—74, рэферэндарыя духоунага ВКЛ у 1774—87 Прыхглыпк щэй Асветнщ-тва, БжастоУсю ажыццяв:у комплекс рэформ па паляпшэнн: становпнча сялян, якое рэгулявалася статутам: 1769 : 1791, выдадзеным: Бжастоусюм са зго-ды сялян Статутам 1769 сялянам была дадзена асабютая вольнасць : права па-юнуць маентак пры умове выстаулення за сябе замены : сплочвання даутоу Паводле выконваемых павшнасцей ея
ляне был: падзелены на пеняжшкау баяр, цятлых : кутшкау Першыя 3 гру пы атрымал: у вечнае карыстанне вял гаспадарю, з яюх несл: павшнасц: (ад паведна грашовую, грашова-адработач ную : адработачную з даншай) У 1786 фальварачная (панская) зямля маентка амаль цалкам была раздадзена сялянам а адработачная павшнасць заменена па чынш Была лжвщавана цераспалосща, еяляне атрымал: права на вольнае ка* рыстанне Мерацкай пушчай, права ра®*5 параджацца сваей маемасцю (часткова зямлей), займацца рамествам:: гандлем. Было уведзена шырокае еял самаюра-ванне на узор парламента з 2 палат г вышэйшую палату уваходзип прызнача-ныя Бжастоусюм адмшютратары губер-натар, намесшк (п:сар), швун, аранда-тары, а таксама выбарныя прадстаУшЦ еял самаюравання цэнзар, бурмктр, % лаунгю, 2 лясшчыя, 2 мастаушчыя, дае» сятнгю Пасля лаквщацы: фальварка пансюя Урадшк: страции значэнне : вы-ведзены з палаты 3 1791 у ей засядал! цэнзар, падцэнзар, 4 стражнна, бур* м:стр, 4 дзесятшю (войты), паддзесятн:-ю, 2 мастаун:ю (будаУшчыя), 4 лесшю Пасяджэнн: адбывал:ся у спец пабуда-ваным доме Нгжэйшая палата склада-лася з усгх самастойных гаспадароУ ма-ентка, яе пасяджэнн: адбывалася асобна пад старшынствам губернатара У 1791 «парламент» заменены камгсшй з 12 урадшкау : прызначаемых Бжастоусюм кожныя 4 гады 8 еял «дэпутатау» Статутам 1769 уведзены суд для разгляду спрау памгж сялянам: у складзе губер* натара, тсара, щвуна : 2 лаушкау, выбираемых сялянам: У 1791 устаноулены штотыдневы суд з выбарных лаушкаУ Апеляцыю на яго рашэнн: можна было падаць у 2-: суд з 3 гаспадароу Статутам 1769 уведзена ашчадна пазыковая каса, дзе еяляне магл: атрымаць пазыку грашыма, збожжам : жывым швента-ром У 1788 на Угрыманне сталага фель-чара : школы быу прызначаны каштал у 30 тыс злотых, з якога штогод па некалью соцень злотых пшю фельчару : на Утрыманне аптэю Сваи коштам Бжастоусю трымау 2 дарэктарау для навучання дзяцей : дарослых, потым ад-чын:у школу, у якой выкладал: чытан-не, гасьмо, арыфметыку, рэл:пю, геаграфш краю, асновы с -г навую, наву-чал: песням : прыпавесцям, арган:-зоувал:ся : практычныя занятю, у тл хатняга рамяства 3 цягам часу с -г навучанне пашыралася У 1770 БжастоУсИ выдау падручшк «Пра земляробства для выгады гаспадароу, якхя пражываюць у Паулаве» (1-ы с -г падручшк для сялян у Рэчы Паспалпай), : падручшк для сялян са звесткам: пра хваробы : лею 3 гаспадароу : к дарослых сыноУ было арганиавана еял войска (мыщыя), якое мелася на Увазе : для абароны крашы Яно забяспечвалася мундз:рам: : агня-стрэльнай зброяй аднаго кал:бру, якая захоУвалася у сялян Бжастоусю шгана-вау удзел гэтага войска у паустанн: 1794 У чэрв 1794 войска шспекгавау : высока ацашу ЯЯсшсю 3 : 24 лш Паулава няудала штурмавал: рас вой-
439
ПАУЛОУСК1
сю, а у канцы лш яны захаптлт маен-так Не маючы мажлтвасцт трымаць ма-ентак пад рас уладай, у канцы 1794 Бжастоусю прадау яго Ф Машынскаму пры умове захавання яго статута Пазней маентак перайшоу ва Уласнасць тнш паноу, яктя павыстлт павтннасцт i абмежавалт правы сялян, аднак доуп час прытрымлтвалтся асн палажэнняУ статута Паулава Некат з рэформ Бжастоускага мелт паралелт У шш маентках Рэчы Паспалггай 18 ст (напр , у маентку ХраптовнаУ Шчорсах), аднак засна-ванне «сялянскай рэспублпа» было бес-прэцэдэнтным Праведзеныя У духу Ас-ветнщтва, рэформы садзейнтчалт развитию каптталют , грашовых адносш у сял гаспадарцы, павышэнню дабрабыту на-сельнитгва Рэформы Бжастоускага су-стрэлт варожыя адносшы большасцт землеуласнткаУ i ухвалялтся перадавымт коламт Рэчы Паспалпай
Лт О b s t J Rzeczpospolita Pawlowska // I itwa i Rus 1913 Z 3, Ro st wo г о ws ki E M Reforma pawlowska Pawta Ksawerego Bizostowskiego (1767—1795) // Przeglqd
historyczny 1953 № 1—2 Bartys J Rzeczpospolita Pawlowska na tie reform wtoscianskich w Polsce w XVIII wieku Warezawa, 1982 Валерый Пазднякоу
ПАУЛбШЧ Альберт Францави (11 11 1875, Мшск — 17 3 1951), бел паэт-тумарыст, драматург Скончыу 4 класнае гар вучылштча у Мшску (1894) Працавау ва упраУленнт Лтбава-Роменскай чыгуню Жыу у Мшску, Маскве, на Урале, з 1945 у Курску Ли дзейнасць пачау у канцы 19 ст , у бел друку Упершыню выступту у 1907 Дру-кавауся у газ «Наша шва», альманаху «Маладая Беларусь», у час «Лучынка» i шш Выдау зб вершау «Снапок» (1910), драму «Вастлью» (1919) Птсау Л1рычныя всршьт, у яктх гучал! патрыятычныя матовы («Родны край», «Родныя малюн-ю», «Ноч на Гвана Купалу») Творчасць П цесна звязана з фальклорам Найб вядомымт 1 папулярным!, асаблгва у дарэв час, был! яго вершаваныя гума-рыст апавяданнг, пераказы бел нар аневдотау («Пан т акуляры», «Раю», «Шчодрая ахвяра», «Маладая гаспа-дынька» 1 шш) Аутар арт «Забытае» (да псторыт тэксту «Гутарю Дантлы са Сцяпанам», 1925), «Сялянка» В Дунтна-Марцшкевтча на мшскай сцэне» (1929) Яго зб гумару «Перавясла» не выдадзе-ны, рукаптс не знойдзены Мнопя вершы П не захавалтся На бел мову пе-ракладау творы А Пушктна, Т Шаучэн-ю, М Канапнтцкай, У Сыракомлт У 1930-я г высланы з Беларуст Памер у Курску
Те Выбранае Мн , 1975, У кн Анталопя беларускай паэзн Мн , 1961 Т 1
Лт Багдановтч М ПоУны зб тв Т 2 Мн , 1993, Гтсторыя беларускай дакастрыч-нщкай лттаратуры Т 2 Мн , 1969
Сцяпан Александровы
ПАУЛбвГЧ 1ван Мтхайлавтч [24 2(7 3) 1896, в Старое Сяло Мсцтс-лаускага р-на — 19 7 1944], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Вышэйшую паграншколу НКУС (1928), Школу
I М П«Улов1ч
Удасканалення камсаставу НКУС (1938) У армп з 1915, у Чырв Армц з 1919 Удзельнтк грамадз вайны 1918— 20, потым у пагранвойсках на Д Усхо-дзе У Вял Айч вайну з 1943 на Цэнтр , Бел т 1-м Бел франтах Удзельнтк Курскай бтгвы Нам каман-дзтра стралк дывип палк П вызначыуся у 1944 у баях на Беларуст 24 чэрв падняу батальен на прарыу варожай абароны на р Друць каля Рагачова, захапту траншэ! працтУшка, 29 чэрв арга-нтзавау фарстраванне р Бярэзша, у лтку першых уварваУся У Бабруйск, 19 лш на ПнЗ ад Брэста узначалту полк, яю адбту атаку 60 фаш танкау, запнуу у гэ-тым 6ai Яго тмем названы вултцы у Мсщславе, Хабарауску
ПАУЛбвГЧ Мткалай Брантслававтч [3(15) 7 1897, пас Мазурына Вщебскага пав, цяпер Шумтлтнскт р-н — 26 6 1973], контр-адмтрал (1944) Канд ваенна-марсюх н (1942), праф (1951) Скончыу марское вучылппча (1917) 3 лют 1918 у ВМФ Удзельнтк грамадз вайны 1918—20, камандзтр мшаносца на Балтыйсктм флоце 3 1931 выкладчык, нач кафедры У Ваенна-марской акадэмп Удзельнтк сав -фшл вайны 1939—40, вызвалення Запаляр’я у Вял Айч вайну, нач паходнага штаба ПаУн флоту Да 1954 у Сав Армп АУтар пад-ручнткау для ваенна-марсюх навуч устаноу
ПАУЛбВ1Ч Сяргей Канстанцтнавтч [13(25) 9 1875, в Асауцы Кобрынскага пав, цяпер Драпчынскт р-н — 16 9 1940], бел грамадска-культ дзеяч, педагог Скончыу правасл семшарыю у Втльнт, КтеУскую духоуную акадэмтю (1899) Працавау у царк установах, у 1909—13 выкладчыкам настаунтцкай семшарыт т жаночай пмназп у Рагачове, у 1913—18 шспектарам нар школ Ваукавыскага пав , у 1925—28 настаУнткам т дырэктарам Вшенскай беларускай гипноза Адзш з ктраунткоу Таварыства беларускай школы Удзельнтчау у працы Беларускага навуковага таварыства у Втльнт Выступау супраць палангзацыг.
за пашырэнне адукацыт на роднай мове Быу прыхтльнткам тдэт працоунай школы («Аб аргантзацыт беларускай працоУнай школы», 1928) Для агуль-натрамадзянскага, нац выхавання да-магауся выкарыстання т рэлтг каштоу-насцей У 1937 выдавау царкоУны т культ -асв часотс для дзяцей « Снапок» У брашуры «Некалью Уваг аб беларус-ктм «Лемантары» Ст Любтч-МаеУскага» (1929, пад псеуд Паляшук) выказау пратэст супраць гвалтоУнага увядзення У бел т польска-бел школах лац азбую ЗведаУ ганеннт з боку польсктх улад ЗакранаУ пытаннт самаадукацыт, хатняга навучання (на старонках час «Беларускг летатс» т тнш выданняу), культ -асв работы («Пазашкольная асвета Куль-турна-асветная праца у гуртках ТБШ», 1928) Аутар школьных падручнткау т вучэбных дапаможнткау «Свяшчэнная псторыя Старога Завету» (1926), «Птшы самадзейна Развтцце навыку самастой-нага птсьма» (ч 1, 1928), «Метадычиыя увап да пасобнтка «Птшы самадзейна» (1929), «Свяшчэнная псторыя Новага Завету» (1936), буквароУ «Першыя зер-нятю» (1936), «Засеую» (1937, на лацш-цы)
Лт Народная адукацыя т педагапчная навука У Беларуст (1917—1945) Мн , 1993, Вабил ч э в 1 ч А Каб жыць пад сватм небам Навук -пед спадчына Сяргея Пауловтча // Голас Радзтмы 1996 19 26 снеж.
Аляксандр Вабничэвы
ПАУЛОУСК! Анатоль Мтхайлавтч [16(29) 6 1906, г Курск, Растя — 10 7 1983], удзельнтк баеу на Беларуст у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944) Скончыу палкавую кав школу (1930), курсы удасканалення афщ сас-таву пры Ваен акадэми тмя Фрунзе (1948) У Чырв Армп з 1928 У Вял Айч вайну з 1941 на Пауд , Крымсюм, Пауд -КаУказсктм, Сталтнградсюм, Брансюм, Цэнтр , Бел франтах Вызна чыУся 29 —30 9 1943 пры вызваленнт Брапнскага р-на полк на чале з пад-палкоунткам П пад агнем прашУнтка фарстравау Дняпро, заняу плацдарм, ад-бту шматлтюя контратак! танкау т пяхоты ворага Да 1966 у Сав Армп
ПАУЛбУСК! Зянон Сташслававтч [14(27) 7 1917, в Прылукт Мшскага пав , цяпер Мшсю р-н — 12 8 1977], бел жыватсец Скончыу Втцебскае мает вучылштча (1936) т Маскоусю мает тн-т тмя Сурыкава (1943) У мает выстауках удзельнтчау з 1934 Працавау пераважна у жанры партрэта Стварыу рэалтст вобразы нар паэта Беларуст Я Коласа, партизаню Нтны Хахалшай (1943), Герояу Сав Саюза В I Козлова (1946), I П Цтткова (1945), Е С Зянько-вай (1957), Героя Сац Працы AI Шубы (1945), мастака А Мазалева (1945), нар артыста СССР Б В Платонава (1950), прэзтдэнта АН БССР В Ф Купрэвтча (1960), нар птсьменнтка Беларуст М Лынькова (1962), Маршала Сав Са-
440
ПАУЛОУСК1
юза К К Ракасоускага (1978) 1 шш Пар-трэтам П уласшвы глыбокае раскрыцце унутр свету асобы, тонкасць выяул сродкау Аутар група вых кампазтцый «Беларусюя птсьменнткз у Янкт Купалы у гады вайны» (1947), «Беларуская дэле-гацыя у У I Ленша 19 лшеня 1918 года» (1967)
ПАУЛбУСК! Мткалай Восшавтч [14(27) 1 1903, Гродна — 21 10 I960], генерал-палкоунтк (1954) Скончыу ака-дэмпо Генштаба (1948) У Чырв Арми з 1920 У Вял Айч вайну з 1942 на За-кауказсктм, 1-м, 2-м Укр i Забайкальски франтах нач штаба умацаванага раена, брыгады марской пяхоты, арми, нач аператыунага аддзела т упраулення штаба франтоу Удзельнтк абароны Ку-бант, бггвы за Кауказ, Новарастйска-Та-манскай, Жытомтрска- Бярдзтчаускай, Яска-Ктшынеускай, Дэбрэцэнскай, Бу-дапешцкай, Венскай, Пражскай т Хтнга-на-Мукдэнскай аперацый Пасля вайны на адказных пасадах у Сав Арми Яго тмем названа вултца у Гродне
ПАУЛбУСК! Федар [ларыенавтч [14(27) 11 1908, с Мтхайлаука Мелтто-пальскага пав , цяпер гар паселак Запа-рожскай вобл, Укратна — 6 4 1989], адзтн з аргантзатарау т ктраунткоу партыз руху на тэр Палескай вобл , Герой Сав Саюза (1941) Скончыу палкавую кав школу (1932), курсы сав будаунщ-тва (1939) т палттсаставу (1940) 3 1930 у Сав Арми Удзельнтк баеу на воз Хасан у 1938, сав -фтнл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну у пач лтп 1941 стварыу разам з ЦП Бумажковым т узначалту партыз атрад «Чырвоны Кастрычнтк» у Акцябрсктм р-не, са студз 1942 каман-дзтр Палескага партызанскага злучэння У мат 1942 — крас 1943, кастр 1943 — мат 1944 камандзгр 123-й Акдябрскай тмя 25-годдзя БССР партыз брыгады, якая да лютага 1943 настла яго тмя, адначасова з крас 1943 чл Палескага пад-полънага абкома КП(б)Б, з лтст 1943 — Акцябрскага падп РК КП(б)Б Звание Героя Сав Саюза прысвоена У лтку першых сав партызан Пасля вайны да 1966 на сав т гасп рабоце
ПАУНАМбцНАЕ ПРАДСТАУНЩТВА БССР ПРЫ СНК РСФСР, дзяржауная Установа для забеспячэння сувязт памтж БССР т РСФСР у 1921—22 (да утварэння СССР) Створана 24 3 1921 у Маскве па шщыятыве бел ктраунщтва на падставе дагавора аб военным i гаспадарчым саюзе памж РСФСР i БССР ад 16 1 1921 Падпарадкоувалася Наркама-ту замежных спрау (НКЗС) БССР, вы-конвала функцыт дыпламат прадстау-нштва, падтрымлтвала афщ кантакгы з НКЗС РСФСР, ктраунткамт т супрацоу-нткамт тнш дыпламат прадстаунштвау, акрэдытаваных у Маскве Паупрэд (М I Мароз), яго нам , саветнткт т сакра-тары Уваходзип у склад дыпламат корпуса РСФСР т карысталтся дыпламат
М В Паулоуск!
Ф I ПаУлоуск!
3 ПаулоУскт Партрэт мастака А Мазалева 1945
тмунттэтам ПаУпрэд т саветнтк прызна чалтся Прэзтдыумам ЦВК БССР Прак тычная дзейнасць прадстаунщтва вых< дзтла за рамкт звычайных функцы дыпламат прадстаунщтва Яно выко! вала у межах РСФСР даручэннт Ос Урада, ЦК КП(б)Б, наркаматау г веда* ствау БССР, вяло работу па вярташ спецыялтстау — ураджэнцау Бедару, на радзтму, пошуку вывезеных з tjj рэспублткт матэрыяльных каштоУнас цей Выдача замежных пашпартоу дат грамадзян БССР перайшла пад кап троль НКЗС РСФСР Пашпарты, ввда дзеныя НКЗС БССР без втзы НКЗС РСФСР т Асобага аддзела ВЧК, лтчыл! ся несапрауднымт Пасля стварэння СССР (30 12 1922) прадстаунщтва пе раутворана у Пастаяннае прадстаунщтва СНК (СМ) БССР пры СНК (СМ) СССР (гл Пастаяннае прадстаунщтва Савета Мшютрау БССР пры Савеце Mi нютрау СССР)
Лип История государства и права Бело русской ССР Т 1 Мн, 1970, Бровка Ю П Белорусская ССР — суверенный уча, тник международного общения Мн, 1974 Кавалева ЛА Утварэнне i дзейнасць Наркамата замежных спрау БССР у 1919— 1922 тт // Вест АН Беларуст Сер гумантт навук 1993 № 1, Знешняя палттыка Белару ст Зб дак т матэрыялау Т 1 (1917—1922 тт) Мн , 1997 Уладзинр Снапкоуск!
П АУ НОЧ НАБЕЛАРУ СКАЯ КУЛЬТУРА, археалапчная культура плямен позняга неалт гу 1 бронзавага веку, яктя У канцы 3-га — 3-й чвэрцг 2-га тыс да н э жылт на тэр сучасных Вщебскай, Пн Мшскай, Пд Пскоускай абл , а таксама У некат суседнтх раенах Сфармт-равалася на аснове крывтнскага вары янта нарвенскай культуры пры Удзеле носьбттау верхнедняпроускай культуры i шнуравой керамиа культур Насельнщтва жыло пераважна на берагах азер т невял рэк у збудаваннях з двухсхтль-ным дахам Займалася паляваннем, ры-балоУствам, збтральнщгвам, а таксама земляробствам т жывелагадоуляй Для культуры характерны ляпны вастрадон-ны т пласкадонны посуд з дамешкамт раслтнных рэшткау г тоУчаных ракавш у сценках, паверхнт якгх заштрыхаваны т густа пакрыты арнаментамт з паясоу на-сечак, адбтткау грэбеня, з розных нако лау Прылады працы т зброю выраблюп пераважна з рогу т косцг (наканечнткт стрэл, ктнжалы, праколкт, сякеры т цес-лы, гарпуны, рыбалоУныя кручкт т шш ) Шырока выкарыстоувалася дрэ-ва На познтх этапах юнавання пляме-намт П к выкарыстоУвалтся таксама медныя г бронзавыя вырабы 3 зубоу, косцт т прыбалтыйскага бурштыну вы-раблялт разнастайныя упрыгожанш На стаянках П к знойдзены творы перша-бытнага мастацтва статуэткг людзей, звяроу т птушак, гравтраваныя выявы людзей на керамтцы, адмыслова арна-ментаваны посуд На Беларуст найб вядомыя помниа Крывша-1, -2, -3, Асавец (верхнтя пласты) на памежжы Бешанко-вщкага т Сенненскага р-наУ Вщебскай вобл Мисась Чарняускг
Касцяныя скульптура т гарпун пауночнабела-рускай культуры (в Асавец Есшанковщкага раёна)
1АУНдЧНА-ЗАХбДН1 АБЛАСНЫ
КАМГТЭТ РСДРП(б), ктруючы орган I/ауночна-Заходняй абласной аргашзацы! РСДРП(б) у перыяд памтж канферэнцы-ямт Працавау пад юраунщгвам ЦК РСДРП(б) У к-т, выбраны I Паун -Зах 1бл канферэнцыяй РСДРП(б) 15— 18 9(28 9—1 10) 1917, уваходзтла 7 прад-стаушкоу ад парт арг-цыт Мшска, па 1 ад парт арг-цый гарадоу вобласш, 15 ад армц, адно месца было пакшута для парт арг-цыт Витебска, якая не прысла-та дэлегата на канферэнцыю Для апе-ратыунага юраунштва работай арг-цыт к-т выбрау бюро (старшыня А Ф Мяснг-кау) У гэтым складзе к-т працавау да IV ПаУн-Зах абл канферэнцыт (1— 4 61918), бо П т III канферэнцыт пы-ганнт аб выбарах не разглядалт На VI канферэнцыт У абл к-т выбрана 9 чл Мяснткоу, М I Калмановтч, I Я Алтбе-сау, В Г Кнорын, С В 1ваноу, В 3 Соба-iey, I А Мянтцкт, 11 Рэйнгольд, Аусянт-кау, 4 канд Р В Пткель, Я Ф Пярно, М Н Ахманау, I ДадзельцаУ На V канферэнцыт (2—4 9 1918) выбрана 9 чл , з ix 7 папярэдняга складу, замест Мянщ-кага т АУсянткава — Пткель т Я Я Цы-руль, 3 канд Ахманау, В I Яркш, М I Крывашэш VI Паун -Зах абл кан-ферэицыя РКП(б) приняла рашэнне перайменаваць ПаУн -Зах абл арг-цыю РКП(б) у Камунгстычную партыю (балъ-шавгкоу) Беларуа, а VI канферэнцыю — у I з’езд КП(б)Б, выбрала яе ктруючы орган — Цэнтральнае Бюро КП(б)Б
ПАУНОЧНА-ЗАХОДН! АДДЗЕЛ
РУСКАГА ГЕАГРАФ1ЧНАГА ТАВА-
РЫСТВА, ПаУночна-Заходнг аддзел г м п е р а т а р с к а г а Руската г е а г р а ф г ч н а г а таварыства 1снавау у Втльнт у 1867—1915 З’яуляУся тэр фтлтялам Рус геагр т-ва Узначальвауся папячы-целямт Вшенскай навуч акруп Паводле Палажэння аб аддзеле ад 20 6(2 7) 1867 павтнен быу займацца вывучэннем 6 губерняу Пауночна-Заходняга краю г асаблша даследаваннямт У галтне археагра-
фц, археалопг, этнаграфц, статыстыкт Яго першы ктраунтк I П КарнтлаУ з палп меркаванняу вял значэнне надавау фалькл -этнагр вывучэнню Беларуст т лтчыу, што аддзел заменить сабой Вмен скую археалаггчную камгспо (1855—65) Аддзел меу секцыт фтз -матэм , этнагра-фтг, археалопг г археатрафи, статыстыкт Першыя члены — вайскоуцы, чыноунт-кт, духавенства Этнагр секцыяй была выпушчана праграма па збтраннт этнагр 1 фалькл матэрыялау, якая паутарала праграму Рус геагр т-ва г не Улгчвала рэпянальных т нац асаблтвасцей нар гворчасш беларусау Збгральнтцкая дзейнасць актывтзавалася пасля звароту да настаУнткаУ Сабраны затем розных фалькл жанрау, атсаннт нар календара т абрадау, стану сельскай гаспадаркт, промыслу, побыту г тнш Секцыя археа-лопт г археатрафц падрыхтавала т выдала шэраг апгеанняу архтвау, утл архтва першага вгленскага ген -губернатара М В Рапнтна (1783—84) К 1876 работа аддзела факгычна прыпынтлася, хоць рашэнне аб закрыццг не прымалася У 1910 па тнщыятыве папячыцеля Втлен-скай навуч акруп д-ра астраноми Р В Лявщкага втленскт губернатар Дз М Любгмау аб’явтУ дзейнасць аддзела адноУленай у адпаведнасш з Палажэн-нем 1867 Старшыней аддзела стау Ля-вщкт, ктраУнтком спрау — Дз I Даугяла У ктраунщтва Увайшлг мясц этнографы, фалькларысты, псторыкт, археолап, археографы, бтелап т географы На канец 1911 аддзел яднаУ больш за 300 чал, у асн сельсктх настаушкау, чыноушкау Былт створаны 4 секцыт для аргантзацыт работ па аддзеле геаграфн г статыстыкт, этнаграфц г археалопг, археаграфн, псторыт У 1910—12 праведзены навук экспедыцыг У розныя pat чы Беларусг У 1910—14 выдавалтся «З^иски Северо-Западного отдела русского географического общества» (выйшлт 4 кнтп) У 1910 па гнгцыятыве аддзела выдадзены шэраг кшг па псторыг Беларуст МКЛюбау-скага «Нарыс псторыт ЛттоУска-Рускай дзяржавы да Люблшскай уни уключна», протатерэя Шавельскага «Апошняе Уз’яднанне з Праваслаунай царквой унгятау Беларускай епархи», Я Ф АрлоУ-скага «Гродзенская даушна» (ч 1) г гнш На працягу усей псторых аддзела У яго працы прымалт удзел вядомыя псторыкт г архгвтсты П М Бацюшкау, Я Ф Гала-вацкг, М I Гарбачэускг, Ф М Дабранскг, МА.Дзмгтрыеу, Ю Ф Крачкоуаа, МЛ Н1-кгфароускг, Е Р Раманау, У Г СакалоУ, А М Семянтоускг, IА Сербау, М М Чур-KiH, П В Шэйн, А М Энгель г гнш У 1915 дзейнасць аддзела спынтлася у сувязт з акупацыяй Втльнт герм войскамг
Лт Довгяло ДИ К истории Северо-Западного отдела Материалы и заметки // Зап Северо-Западного отд имп Русского географического о-ва Вильна, 1910 Кн 1
Мгхась Шумейко, Валерый Ярмоленка
ПАУНбчНА-ЗАХбДШ КАМГГЭТ
РСДРП, 1) парт арг-цыя, якая дзейнт-чала на тэр Вщебскай, Вшенскай, ч Мшскай г Гродзенскай губ з сак 1904 да жн 1905 Створаны ЦК РСДРП, уз-
441
ПАУНОЧНА
начальваУся к-там У канцы 1904 аб’яд-ноУваУ Бабруйскую, Вшенскую, Втцеб-скую, Гродзенскую, Мтнскую, Смар-гонскую, Дзвтнскую, Салоцкую арг-цыт РСДРП, Велтжскую г Невельскую рабочий арг-цыт, усяго 970 чл партыт г больш за 1000 спачуваючых, да лета 1905 —Ашмянскую, Барысаускую, Л адскую, Пгнскую, Полацкую, Слуцкую, Дрысенскую г гнш арг-цыг РСДРП 1 -ы з’езд ПаУночна-Заходняга к-та РСДРП (жн 1905) пераУтварыУ к-т у Пауночна-Заходнг саюз РСДРП 2) Ктруючы орган арг-цыт РСДРП, якая дзейшчала на тэр Вщебскай, Вшенскай, ч Мшскай г Гродзенскай губ Створаны ЦК РСДРП у сак 1904 Размяшчауся У Вшьш, меу друкарню, у 2-й пал 1904 выдаУ 55 тыс экз лтстовак г адозвау Памагау ЦК пе-расылаць з-за мяжы (праз Мшск г Вшь-ню) нелегальную л-ру, забяспечваць да-кументамт палттэмтгрантау г рэвалюцыя-нерау, шрифтам — падп друкарш У жн 1905 перайменаваны у абласны к-т ПаУн -Зах саюза РСДРП
ПАУНОЧНА-ЗАХОДН! КРАЙ (у рус мове слова «край» — кратна, вобласць, буйная адм -тэр адзшка), назва у 19 — пач 20 ст тэр Вшенскай, Гродзенскай, Ковенскай (з 1842), Вщебскай, Мшскай т Маплеускай губ Паколью У 1-й пал 19 ст адм-тэр падзел Беларуст г Лттвы многа разоу мяняуся, зборны тэрмш «П-Зк» разам з тэрмшам «Заходит край», або «заходнтя губернт» пачау ужывацца у зборнтках заканадаУчых актау, адкуль перайшоу у адм справаводства Да 1840 гэтыя губернт падзялялгея на 2 групы — зах , цг беларусктя (Мшская, Вщебская, Маплеуская), т паун зах, цт лпоУсюя (Втленская, Гродзенская, Ковенская) 18 7 1840 выдадзены Указ Мгкалая I аб тым, каб лттоусктя т беларуская губ «называл! у далейшым кожную асобна» Аднак у справаводстве гэтыя 6 губерняу (агульная пл 266 978 кв дзесящн) часта наз П 3 к у адроз ненне ад Пауд -Зах краю, т зн Кгеуска га ген -губернатарства У публтцыстыцы тэрмтн «П -3 к » пачау шырока Ужывацца пасля паустання 1863—64 У 1917 — пач 1918 П -3 к называУся ПаУн -Зах вобласцю Пасля Кастр рэвалюцыг 1917 назва «П -3 к » перастала Ужывацца На яго тэр утвораны БССР, Лтт рэспублт ка, зах частка краю адышла да Поль шчы
Лт Рубинштейн СФ Хронолсии веский указатель указов и правительственных распоряжений по губ Западной России Бе лоруссии и Малороссии за 240 лет с 1652 по 1892 г Вильна, 1894, Аврех АЯ Вопрос о западном земстве и банкротство Столыпина // Ист зап М , 1965 Т 76, W е е k s Т NaUon and State in late impenal Russia llhnoys, 1996
Марына Соколова
ПАУНОЧНА-ЗАХОДН! САЮЗ РСДРП, партыйная аргантзацыя, якая дзейшчала на тэр Вшенскай, Вщебскай, ч Мшскай г Гродзенскай губ з жн 1905 да
ПЛУНОЧНА
чэрв 1906 Створана паводле рашэння Першага з’езда Пауночна-Заходняга ка-мгтэта РСДРП У саюз увайшлт як пау-намоцныя Бабруйская, Втленская, Вт-цебская, Мшская i Смаргонская арг-цьп РСДРП, яюя нактроувалт работу блт-жэйшых да ix груп Саюза, мелт права выдаваць ад свайго гмя парт л-ру На май 1906 налтчвау каля 4,5 тыс членау, узначальвауся к-там Клравау рэв рухам рабочых, сялян 1 салдат на тэр Беларус! у перыяд Кастрычнщкай Усераайскай палтычнай стачкг 1905 1 Снежанъскага узброенага паустання 1905, выдавау лгс-тоукт У складзе саюза бьип створаны Вшенская, Смаргонская, Вщебская i Гродзенская акр apr-цьп РСДРП, пад яго юраунщгвам працавала Мшская ак-руговая сялянская арганаацыя пры РСДРП, ваенна-рэв арг-цыя Трэш з’езд П -3 с РСДРП прызнаУ неабход-ным стварыць для Лттвы i Беларуш адзт-ную абласную парт арг-цыю i перайме-наваУ П -3 с РСДРП у Абласны саюз РСДРП Лтвы i Беларуа
ПАУНбЧНА-ЗАХОДН! ФРОНТ 1914— 15, аператыУна-стратэпчнае аб’яднанне рус армгй на паун -зах стратэпчным напрамку у 1-ю сусв вайну Утвораны 19 7(1 8) 1914 у складзе 1, 2 1 10-й (са студз 1915) армгй Тылавым раенам фронту бьип Дзвшская военная акруга i Мшская военная акруга Войскт П -3 ф 4(17) 8 1914 пачалт наступление т у ходзе Усходне-Прускай аперацыг 1914 на-пачатку мелт значны поспех, але з-за дрэннага узаемадзеяння памтж армтямт пацярпелт паражэнне т да 2(15) вер ад-ведзены на рубеж рэк Неман т НараУ Нягледзячы на няУдачу, наступление садзейнтчала зрыву герм наступления у Марнскай аперацыт 1914 у Францыт У вер —лтст 1914 войскт фронту паспяхо-ва Удзельнтчалт у Варшауска-1вангарод-скай т Лодзтнскай аперацыях, у пач 1915 вялт цяжктя абарончыя т насту-пальныя бат (Аугустоуская т Прасныш-ская аперацыт), адюнулт прашУнтка да межау Усх Прусп На пач лета 1915 у склад фронту Уваходзип 1, 2, 3, 4, 5, 10, 12 т 13-я армтт У ходзе НараУскай аперацыт з 30 6(13 7) да 20 7(2 8) 1915 вой-сю фронту затрымалт працтунтка на На-раве, аднак, каб пазбегнуць флангавых ударау, вымушаны былг адысцг да Зах Дзвшы Дырэктывай Стаую Вярх Га-лоунакамандавання ад 4(17) 81915 П -3 ф быу падзелены на Заходш фронт 1915—18 т Пауночны фронт 1915—18 Галоуиакамандуючыя П -3 ф генералы ад гнфантэрыг Я Р Жылтнсю [лш — 3(16)9 1914], М У Рузскг
[3(16) 9 1914 — сак 1915], М В Аляксе-еу (сак—жн 1915)
Лт Корольков Г Варшавско-Иван-городская операция М , 1923, Харламов В Восточно Прусская операция 1914 г М , 1940, Ростунов ИИ Русский фронт первой мировой войны М , 1976
Андрэй Лукашэвгч
ПАУНбчНА-ЗАХбдНЯЯ АБЛАСНАЯ АРГАШЗАЦЫЯ ПАРТЬП САЦЫЯ-Л1СТАУ-РЭВАЛЮЦЫЯНЁРАУ, рэпя-нальнае аб’яднанне мясц камгтэтаУ т труп сацыялгстау-рэвалюцыянерау (эсэрау) Вгленскай, Вщебскай, Гродзенскай, Мшскай, Маплеускай, Смаленскай г паун -Усх часткт ЧарнтгаУскай губ Утварылася у крас 1904 на з’ездзе прадстаУнткоУ Беластоцкай, Бранскай, Вгленскай, Вщебскай, Гомельскай, Дзвтн-скай, Мшскай г Смаленскай арг-цый У абл к-т увайтшп Я Ратнер, М Бщэн-ка, А Касцюшка-Валюжангч, М СакалоУ («Мядзведзь»), А Бонч-АсмалоУскг (апошнгя двое з 1905) Пратрамныя па-згцыт былт апублгкаваны у лш 1904 у адозве «Да Усгх» заваяванне палп правоу, права нацый на самавызначэнне, правядзенне щэй сацыялгзму сярод ся лян г рабочых, замена рэв шляхам ка-птталгст ладу сацыялгстычным У жн 1904 цэнтр орган эсэрау «Революционная Россия» звяртау увагу арг-цыг на неабходнасць больш дакладнай фарму-леукт праграмных палажэнняУ у адносг-нах да анархгзму, парламентау зах -еурап краш г шш Ухтл да максгмалгзму г анархгзму у Паун -Зах абл арг-цыт Узмацнгуся восенню 1904, калт у Беласток г Мгнск з-за мяжы приехала некалью вядомых сацыялгстаУ-рэвалюцы-янерау на чале з Сакаловым («Мядзве-дзем») Гэта былг прыхтльнткг тактыкг агр тэрору як гал сродку барацьбы з памешчыкамг г Урадам У Жэневе яны групавалтся вакол К Брэшка-Брашкоу-скай ЦК дазволгу тм выезд у Растю для прапаганды сватх поглядау у партыт, але забаранту практичную дзейнасць такога роду Група начала прапаганду аграрна-га т фабрычнага тэрору, г зн выступтла з лозунгам неадкладнага ажыццяулення праграмы-максгмум шляхам знппчэння памешчыцкай г бурж уласнасщ Лозунг прадутледжвау таксама экспрапрыяцыю казенных г приватных грашовых сродкау на рэв мэты («эксы») Так у ПСР з’явглася плынь «максгмалгстаУ», яктя па сутнасцт не адрознтвалгся ад анархгстаУ Прапатанда гэтых поглядау у арг-цыях Зах краю знайшла спрыяльную глебу У цэлым дзейнасць мясц арг-цый ПСР у зах губернях у 1903—04 г У першыя месяцы рэвалюцыт абмяжоУвалася выданном г распаУсюджаннем лтстовак, тнш парт л-ры, правядзеннем сходау сватх прыхтльнгкау, зборам сродкау на патрэбы рэв дзейнасш Прыкметнага Уплыву сярод рабочых г сялян у той час яны не мелт, таму далучалгся да маса-вых акцый (палп забастовак, дэман-страцый, мпынгаУ), яюя аргантзоувалт бундаУсктя к-ты г групы РСДРП Адной з штатных асаблгвасцей тх аптац дзейнасш з’яулялася широкая прапаганда тэрарыстычных акцый баявой арг-цыг ПСР супраць прадстаУнткоУ вышэйшай нарекай бюракратыг (забойства у лш 1904 мтнтстра Унутраных спраУ В К Плеве, у лют 1905 — маек ген -губернатара, вял кн Сяргея Аляксан-дравгча) 3 пач 1905 да шдывщуальнага палп тэрору супраць чыноу палщыт г тх
агентау приступил асобныя мясц арг-цы! эсэрау Мтнскг к-т пры аптацьп сярод сялян цесна Узаемадзейнтчау з Беларускай сацыялгстычнай громадой 8 сак 1905 сумеснымт намаганнямт яны аргангзавалг сял з’езд, на яктм быу створаны Беларускг сялянскг саюз Летам 1905 дзейнасць эсэрау у весцы значна пашырылася Уплыу арг-цый ПСР у га радах (асаблгва сярод чыгуначных рабо чых г служачых) стау прыкметным у чат кастр т снеж палп стачак, калт гх прадстаунтю уваходзтлг у каалтцыйныя мтжпарт к-ты г стачачныя камгста, яктя кгравалт масавымг выступлениям! пра цоУных у Мшску, Гомелт, Птнску, тнш гарадах, на чыг станцыях У гэты час узмацнтлася г тэрарыстычная дзейнасць эсэрау Найб вядомасць набыла спроба забойства мтнскага губернатара П Р Курлова т палтцмайстра Дз Дз Нора ва, зробленая У пач студз 1906 I П Пу лгхавым т АА1змайловтч (гл У арт 1з майловгч), якая, аднак, скончылася ня удала Дэлегаты ад Паун -Зах абл к-та ПСР, Вщебскага г Втленскага к-тау, Го мельскай групы прымалт Удзел у I з ез дзе ПСР (29 12 1905—4 1 1906), на яктм прыняты праграма г статут партыт Прадстаунтк Вщебскага к-та выказауся за уключэнне у праграму тэзгеа аб адна часовай сацыялтзацыг зямлг т прамысл прадпрыемствау Гомельсю дэлегат пра панаваУ прызнаць генаванне у партьп плынг макстмалтстаУ г спынщь барацьбу супраць яе Пераважнай болыпасцю га ласоу гэтыя прапановы былг адхтлены Паводле пастановы з’езда мясц арг-цыт разгарнулг аптацыю за байкот выбарау у 1-ю Дзярж думу г неабходнасць звяр жэння царызму рэв шляхам Летам 1906 агпац -аргангзац дзейнасць ПСР у бел весцы зноУ (як т У 1905) набыла значныя маштабы Пры гэтым у ПаУн Зах абл арг-цыт абвастрылася пытание аб узаемаадностнах з макстмалтстамт Па шщыятыве абл к-та яно разглядалася на з’ездзе партыт 12—15 10 1906, у яктм прымалт Удзел дэлегаты Беластоцкай, Бабруйскай, Бранскай, Вщебскай, Дзвтнскай, Гомельскай, Горацкай, Рос-лаУскай i Смаленскай арг-цый Боль-шасцю галасоу з’езд прызнау, што «макстмалтсты не могуць быць цярптмы У шэрагах сацыялгстычна-рэвалюцый-най партыт» У адказ левае крыло ПСР вылучылася У самастойны Саюз сацыя-лгстаУ-рэвалюцыянераУ — макстмалгс-тау, у яю уступил групы у Беластоку, Брэсце, Втльнт, Гродне, Мшску г Птнску Макстмалтсты широка карысталтся практыкай экспрапрыяцыт «на карысць рэвалюцыт» казенных г прыватных сродкау Пры гэтым баявыя трупы часта дзейнтчалт без ведама г санкцыт парт к-тау, што вельмт хутка прывяло «эк-спрапрыятараУ» да перараджэння У звы-чайныя бандыцктя шайю Правае крыло ПСР у 1906 аформтлася У рэфармтецкую партыю нар сацыялгстаУ (энэсаУ) У Беларуст арг-цыт энэсаУ не зафтксаваны Паун -Зах абл арг-цыя распалася з наступлением перыяду палтт рэакцыт Найболыпы Удар па ей, як г па ПСР’ у
цэлым, нанесла выкрыцце правакатара Е Ф Азефа
Jlim Бригадин ПИ Эсеры в Беларуси (конец XIX — февраль 1917 г ) Мн , 1994, 3 1 м 1 о н к а А Сацыялгстычны рух на Бела-pyci II Партыя сацыялютау-рэвалюцыянерау // Беларусь Нарысы псторьп, эканомиа, культурнага i рэв руху Мн , 1924
Мгхась Бгч
ПАУнбЧНА-ЗАХбДНЯЯ АБЛАСНАЯ АРГАН13АЦЫЯ РСДРП(б), партийная аргангзацыя на тэр Беларусг з вер 1917 г да стварэння КП(б)Б (снеж 1918) Ут-варэнне адзгнай бальшавщкай парт арг-цыг на тэр Беларусг пачалося пасля II з’езда РСДРП г адбывалася у вострай палп барацьбе Тут дзейнгчалг створа-ныя ЦК РСДРП у 1904 Палескг камгтэт РСДРП(б), Пауночна-Заходнг камгтэт РСДРП (гл таксама Пауночна-За-ходю саюз РСДРП, Абласны саюз РСДРП Лгтвы г Беларусг) Пасля Лют рэвалю-
цыг 1917 бальшавпа Беларусг Увайшлг У аб’яднаныя з меншавгкамг г бундаУнамг с -д арг-цыг (гл Аб’яднаныя сацыял-дэ-масратычныя аргангзацыг), але пад уплывам рашэнняу VII Усерас (Крас) канферэнцыг РСДРП(б) пачалг ствараць самастойныя бальшавгцкгя арг-цыг 6(19) 4 1917 аформшася Гомельская, у лш —жн Вгцебская, Мгнская, Полац-кая, Бабруйская, Барысауская, РагачоУ-ская, Рэчыцкая, Слуцкая г шш арг-цыг РСДРП(б), раслг бальшавщкгя арг-цыг у войсках Зах фронту У гарадах, дзе раз-мяшчалгся вял гарнгзоны (Мшск, Вг-цебск, Маладзечна, Слуцк, Орша г гнш ), парт арг-цыг аб’ядноУвалг ваен г цывгльных бальшавгкоу 25 7(7 8) 1917 Вгцебская арг-цыя звярнулася да ЦК РСДРП(б) з просьбай стварыць для Зах краю абл парт цэнтр Паводле указания ЦК РСДРП(б) Мшскт к-т, парагУ-шыся з шш парт арг-цыямт, 14(27)8 1917 прыняу рашэнне склгкаць 1(14) 9 1917 у Мшску абл канферэн-цыю РСДРП(б) На яе былг запрошаны усе бальшавщкгя, а таксама гнтэриацы-яиалгсцкгя с -д арг-цыг 19 жн (1 вер ) апублгкавана паведамлеине Мшскага к-та РСДРП(б) аб склгканнг адначасова з абласной франтавой канферэнцыяй бальшавгкоу г гнтэрнацыяналгстау армгй Зах фронту Прыбыло 15 дэлегатаУ ад абл г 31 ад франтавых парт арг-цый Яны аб’ядналгся г 1—3(14—16) 9 1917 правялг Пауночна-Заходнюю абласную г франтавую народу РСДРП(б), якая выбрала абл Бюро РСДРП(б) г абавязала яго склгкаць абл г франтавую канфе-рэицыю РСДРП(б) 15—18 9(28 9— 110) 1917 адбылася Першая Пауночна-Заходняя абласная канферэнцыя РСДРП(б) (88 дэлегатаУ ад 7132 чл партыг г 2058 спачуваючых), якая угварыла Паун -Зах абл арг-цыю РСДРП(б) у межах Мшскай, Маплеускай, Вщебскай, ч Вгленскай губ г Зах фронту, выбрала Пауночна-Заходнг абласны камгтэт РСДРП(б), зацвердзгла яго органам газ «Молот» Калг у Петраградзе пачалося Узбр паустанне, Паун -Зах абл к-т узначалгУ барацьбу за Уладу Саветау у Беларусг г на Зах фронце Былг пе-
ракрыты шляхг на Маскву г Петраград Лтквгдавана СтаУка Вярх камандавання у Маплеве Другая Пауночна-Заходняя абласная канферэнцыя РСДРП(б) [на-дзвычайная, 5—7(18—20) 10 1917] ухва-лгла палгт лгшю г практ дзейнасць абл бюро, падкрэслгла неабходнасць пераходу Улады У цэнтры г на месцах да Саветау Надзвычайная Трэцяя Пауночна-Заходняя абласная г франтавая канферэнцыя РСДРП(б) [23 12 1917(5 1 1918)] падвяла вынткг дзейнаецт г паставша перад бальшавгкамг задачы мабшгзаваць рабочых, салдат, бяднейшых сялян на барацьбу з контррэвалюцыяй г рыхта-вацца да ажыццяУлення сацыялгст рэ-валюцыг у весцы Чацвертая Пауночна-Заходняя абласная канферэнцыя РКП(б) (1—4 6 1918) ухвалтла заключэнне Брэсцкага мгру г абавязала парт арг-цыг Узначалщь барацьбу з голадам Пятая Пауночна-Заходняя абласная канферэнцыя РКП(б) (2—4 9 1918) падвяла папя-рэднгя вынгкг 1 вызначыла гщгяхг развития сацыялгст рэвалюцыг у весны VI Паун -Зах абл канферэнцыя РКП(б) (30—31 12 1918) прызнала неабходным абвясцгць самастойную Беларусгсую Са-вецкую Сацыялгстычную Рэспублгку, пас-танавтла пераугварыць Паун -Зах абл арг-цыю РКП(б) у Камунгстычную пар-тыю (бальшавгкоу) Беларусг г назваць VI ПаУн -Зах абл канферэнцыю РКП(б) Першым з’ездам КП(б)Б
Лгт КП(б)Б у рэзалюцыях Ч 1 (1903— 1921 гг) Мн , 1934, Очерки истории Коммунистической партии Белоруссии 412 изд Мн , 1968, Нарысы псторыг Беларусг Ч 1— 2 Мн , 1994—-95 Бгарыен Тгнаценка
ПАУНОЧНА-ЗАХОДНЯЯ АБЛАСНАЯ I ФРАНТАВАЯ НАРАДА РСДРП(б) Адбылася 1—3(14—16) 9 1917 у Мшску На 1(14) 91917 былг прызначаны Паун -Зах абл г франтаьая канферэнцыг РСДРП(б) У сувязг з карншаусюм мяцяжом прыбыло толыа 46 дэлегатау з рашаючым г 6 з дарадчым голасам ад 6061 чл партыг 3 прычыны гэтага за-мест канферэицый праведзена наряда У дакладах з месцау адзначаны рост ра-доу партыг, яе Уплыву на масы, узмац-ненне рэпрэсгй супраць бальшавгкоу Наряда патрабавала тэрмшова вызва-лгць устх палп вязняУ г паслала гм пры-вгтанне У рэзалюцыях «Аб вайне» г «Аб палгтычным моманце» выкрывалася па-лгтыка Часовага Урала, адзначалася неабходнасць глыбокгх грамадсюх г палгт пераугварэнняу, заключэння мгру Наряда приняла пастанову аб склгканнг 15(28) 9 1917 Паун -Зах абл канферэнцыг РСДРП(б), распрацавала праекг статута ваен арг-цый РСДРП(б) на Зах фронце, выбрала абл бюро РСДРП(б) з 5 чл А.Ф Мяснгкоу, С Р Магглеускг, У С СелязнеУ, В.В Фамгн, В I КрасноУ Нарада дала пачатак стварэнню Пауноч-на-Заходняй абласной аргангзацыг РКП(б)
НАУНЬЧНА-ЗАХОДНЯЯ АБЛАСНАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ РСДРП Адбылася У лютым 1908 у Вщебску, прысутнгчалг дэлегаты ад Дзвшскай, Смаргонскай
443
ПАУНОЧНАЯ
(бальшавпа), Вгленскай, Вщебскай, Шавельскай (меншавгю) арг-цый РСДРП АбмяркоУвала пытанш аб прафес руху, кааперацыг, абл парт цэнтры Абрана абл бюро (1 бальшавгк г 2 меншавгю), якое неузабаве пасля канферэнцыг распалася
НАУНдЧНА-ЗАХОДНЯЯ АПЕРА-ГЫУНАЯ ТРУПА ЦК КП(б)Б Створана паводле пастановы ЦК КП(б)Б ад 20 3 1942 для юраунгцгва патрыят падполлем г партыз атрадамг на акупграва-най тэр Беларусг У Вял Айч вайну Складалася з парт, сав г камсам ра-ботнгкау, узначальваУ яе сакратар ЦК КП(б)Б Р Б Эйдзгнау Асн задачы групы наладжванне сувязей з падполлем г партыз фармграваннямг, што дзейнгчалг у Вщебскай г паун раенах Мшскай г Маплеускай абл , аказанне гм дапамоп, збор г апрацоука разведвальнай шфар-мацыг аб варожым тыле Знаходзшася У в Шэйна Тарапецкага р-на Калшш-скай вобл У сваей рабоце абапгралася на дапамогу ваен саветау 3-й г 4-й ударных армгй, узаемадзейнгчала са штабамг гэтых армгй г Калгнгнскага фронту Аргангзоувала пераюдку у аку-пграваныя равны парт , камсам работ-нгкау, аргангзатарау партыз руху, да-стауку л-ры, зброг, медыкаментау, пры-мала удзел у стварэннг падп райкомау КП(б)Б, партыз фармграванняу Праз вгцебскгя «вароты» пераправша у тыл ворага больш за 20 партыз атрадау, 102 аргангзатарскгя г 62 дыверсгйныя групы (больш за 3 тыс чал ), больш як 5 тыс адзшак зброг, у тл процпанк ружжы, боеприпасы, узрыУчатку, а таксама газеты, лгетоукг, брашуры, з акуптраванай тэр пераправша у сав тыл тысячи сав грамадзян Фшгял аператыуна-вучэбна-га цэнтра пры групе падрыхтавау больш за 600 падрыУнгкоу На падставе сабра-най шфармацыт аб варожым тыле група выпуецша 16 аператыуна-разведвальных зводак для ЦК КП(б)Б, Цэнтр штаба партыз руху, камандавання Калшгнска-га фронту, 3-й г 4-й ударных армгй Расфармгравана у вер 1942 у связг са стварэннем Беларускага штаба партызанскага руху
ПАУНбЧНА-ЗАХОДНЯЯ АРГАН1-ЗАЦЫЯ «НАРбдНАЙ В6Л1», гл Арга-нгзацыя «Народнай волг» у Пауночна-За-ходнгм краг
ПАУНОЧНАЯ ВАЙНА 1655—60, вайна Швецыг У саюзе з Брандэнбургам г Трансшьвангяй супраць Рэчы Паспалг-тай, пазней таксама супраць Аустрыг, Данн, Брандэнбурга г Галандыг Пера-пляталася з войной Расп з Рэччу Паспа-лгтай 1654—67 г вайной Раен супраць Швецыг 1656—61 Пачата шведскгм каралем Карлам X Густавам нападам на Польшчу У лш 1655 Велгкапольскае паспалгтае рушэнне У вынгку здрады 25
тт 444
11 ПЛЁНОЧНАЯ
Bswssss^Bssasas^nsssassamsasssssxsxsmamsBBSBtsBasaBiaBssvsscsKssBassse:
лш каштулявала пад Уйсцем 8 вер шведы занял! Варшаву, 17 кастр — Кракау, 26 кастр кагнтулявапа карон-ная армгя, кароль Ян II Каз1М1р выехау у С1ле31Ю На працягу паУгода шведы захапип амаль усю тэр Польшчы i Жа-мойць (тзв «Патоп») Паражэннг Рэчы Паспалпай у войнах са Швецыяй г Расти паднпурхнул! «сепаратысцкую» партыю ВКЛ на чале з Я Радзюмам падшсаць Кейдансю дагавор 1655, паводле якога ВКЛ нарывала дзярж унпо з Полыпчай 1 заключала яе са Швецыяй У студз 1656 саюз са Швецыяй за-ключыу браидэнбургск! курфюрст i прускг герцаг Фрыдрых Вшьгельм Аку-пацыя Польшчы шведам! выюпкала шырокае нар супрашуленне i партизанскую барацьбу, да якой далучылася i шляхта Узнавша ваен дзеянш польская армш Каронныя гетманы С Патоцю i С Лянцкаронсю адступип ад прысяп шведскаму каралю i аргашзавал! канфедэрацыю У ТышоУцах, якая пасля вяр-тання Яна II Казгмгра ператварылася У генеральную канфедэрацыю Нягледзя-чы на паражэнне польски войск пад камандаваннем СЧарнецкага пад Го-ламбам 17—18 2 1656, хутка настау пе-ралом Гал сшы Карла X Густава траш-Л1 у акружэнне У сутоках рэк Сан г Вгс-ла, а войска, што гшло яму на падмогу, 7 4 1656 разбгга пад Варкай 1 лш выз-валена Варшава, паражэнне польскага войска пад сталщай 28—30 лш не па-лепшыла становшгча шведау Пасля па-ражэння 8 кастр армн Фрыдрыха Вшь-гельма пад Просткам! шведсю кароль выстушу з праектам падзелу Рэчы Паспалпай памгж Швецыяй, Брандэнбур-гам, Трансгльваный, укр казакам! г Б Радзюмам Быу заключаны Радноцк! дагавор 1656, якт прадугледжвау передачу Швецыг Каралеускгх Прусау, 1н-флянтау, Курляндыг, Вгленскага i Трок-скага ваяв, Брандэнбургу — Вял Польшчы, Ленчыцкага i Серадзьскага ваяв , трансгльванскаму князю Дзердзю (Юрыю) II Ракацы — Малой Польшчы, Мазоуша, Валыш, Падляшша i Брэстчыны разам з титулам польскага караля Б Хмяльнщк! прэтэндавау на Усю Украшу, пауд i Усх Беларусь Дагавор прадугледжвау стварэнне неза-лежнага спадчыннага княства для Радзг-вша, у якое павшна было Увайсщ На-вагрудскае ваяв i некат родавыя ула-данн! Радзшшау Спасылаючыся на Умовы Кейданскага дагавора 1655, Ра-ДЗШ1Л прэтэндавау таксама на Падляшша 1 Брэстчыну Вынгкам Радноцкага дагавора быу захоп 7 5 1657 шведска-трансгльванскгм войскам Брэста, што выкликала пратэст Радзгвша Ён патра-баваУ ад шведскага караля загадаць трансгльванскаму каменданту Брэста перадаць горад прыхигьшкам Радзгвша г паслаць войскг да Слуцка, каб прыму-ыць гэты горад перайсш на бок швед-скай каалщы! (на працягу войнау са Швецыяй 1 Расгяй Слуцк пастаянна за
хоувау вернасць Рэчы Паспалпай) Аднак спусташальныя рэйды Дзердзя II па паУд 1 цэнтр Польшчы У 1-й пал 1657 г дзеянш шведскгх войск не прывялг да рэалпацыг Радноцкага дагавора Шведау паступова выцяснял! з Польшчы На бок Рэчы Паспалпай стау гмператар «Свяшчэннай Рымскай шперьп» Леа-польд I (май 1657) i перайшоу Фрыдрых Вшьгельм (Вяляуска-Быдгашчцкгя трактаты вер—лют 1657) 11 6 1657 вайну Швецы! аб’явгу дацкг кароль Фрэдэрык III, якт, аднак, пацярпеу па-ражэнн! шведы занял! КУгландыю i вы-садзипся на дацкш астравы 8 3 1658 у Раскше Данш i Швецыя падшеалг Mip, паводле якога апошняя атрымала пау-вострау Сконе i шш дацкгя Уладанш У Скандинава У жн 1658 Карл X Густау парушыУ Mip 1 аблажыу Капенгаген На дапамогу датчанам прыйгшп аУстрый-СК1Я, брандэнбургсюя, польсюя (на чале з Чарнецкгм) войскг г галандсю флот Правал шведскага штурму Капенгагена У лют 1659 1 канчатковае выгнанне шведаУ з Польшчы вырашыл: зыход вайны Смерць Карда X Густава аблег-чыла М1рныя перагаворы, яюя завяр-шылгея падшеаннем 3 5 1660 у Алгусюм кляштары пад Гданьскам Mipy памгж Швецыяй 1 Рэччу Паспалпай i 6 6 1660 у Капенгагене мгру памгж Швецыяй i Дангяй Швецыя захавала тэрытарыяль-ныя набыткг, прадугледжаныя Раскшьс-кгм дагаворам (за выключэннем некато-рых пунктау) Кароль польсю i вял кн лгт Ян II Казгмгр адмов1Уся ад прэтэн-31й на шведсю трон Рэч Паспалпая прызнала шведсюя заваяванш у 1н-флянтах на Пн ад Дзвшы, Курляндскае 1 Земгальскае княства г 1нфлянцкае ваяв засталюя У Рэчы Паспалпай як су-меснае уладанне Польшчы i ВКЛ
Jlim Szel^gowski A Sprawa poinocna w wiekach XVI i XVII Cz 3 Warszawa, 1905, Яго ж Walka о Bahyk 2 wyd Lwow, 1921, Konopczynski W Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1666—1795 Warszawa, 1924, Polska w okresie drugiej wojny polnocnej 1655—1660, Mapy i szkice Warszawa, 1957, Wojna polsko-szwedzka 1655—1660 Warszawa, 1973
ПАУНбчНАЯ ВАЙНА 1700—21, вайна каалгцьп еУрап дзяржау у складзе Раси, Дани, Саксони (т зв «Пауночны саюз») з удзелам Рэчы Паспалпай (з 1704), Прусп 1 Гановера (з 1715) супраць Шве-ЦЫ1 за панаванне на Балтыйсюм моры На працягу 17 ст Швецыя фактычна устанавша свой кантроль над Балтыйсюм рэпенам, яна захапша У Расп зем-лг, прылеглыя да Фгнскага залгва (1н-грыю г частку Карэли), а у вышку войнау з Рэччу Паспалпай (гл Вайна Рэчы Паспалтай са Швецыяй 1600—29, Пау ночная вайна 1655—-60), Дашяй i гер мансюмг крашамг авалодала Эстлянды-яй, Лгфляндыяй (гл 1нфлянты) i знач-ным! тэрыторыям! У Паун Германн (Брэмен, Вердэн, Памерашя, в-ау Ру ген) У 1699 рус цар Петр I заключыу саюз з Дангяй i курфюрствам Саксони Аугустам П (з 1697 адначасова кароль польсю 1 вял князь лпоусю) супраць Швецы! У лют 1700 саксонскгя войею
(каля 10 тыс чал) увайшлг У Лгфлян дыю г аблажылг Рыгу У сак 1700 дац юя войею (16 тыс чал ) уведзены У са юзнае Швецыг герцагства Гольштэйн У чэрв 1700 шведсю кароль Карл XII вы садзгу дэсант каля Капенгагена i пры мушУ Данио 18 8 1700 заключыць Mip 19(30) 8 1700 Рашя абвясцша ваши. Швецы! Рус войею (каля 35 тыс чал > начал! аблогу Нарвы, але у бпвг 19(30) И 1700 пацярпелг паражэнне Л1 чачы вышк вайны з Расгяй прадрашо ным на карысць Швецнп, Карл XII выстутУ супраць Аугуста II i 20 7 170 разб1У саксонцау каля Рып У пач 170, шведсюя войею Уварвалгся на тэр Рэчь Паспалпай, у крас занял! Вшьню Гродна, у маг — Варшаву Спробы Ау густа II спышць прасоУванне шведау ) глыб крашы скончылюя паражэннем саксонсюх войск у бпвах каля Кл1шав< (1702) г Пултуска (1703) Петр I скарыс тау перадышку, выклгканую адыходаг асн сш Карла XII у Рэч Паспалпую каб рэарганпаваць армпо У 1701—Оч рус войею атрымал! некалью перамо над шведамг У Прыбалтыцы i выйгшп д< Балты йскага мора У 1703 заснаваш Санкг-Пецярбург i марская крэпасш Кранштат 3 начаткам вайны У ВКЛ аб вастрылася барацьба памгж Сапегаш яюя стал! на бок шведау, 1 большаенк бел лп шляхты, якая групавалася ва кол РААпнскага i Вгшнявецюх Вяс ной 1703 Генеральная канфедэрацыя ВКЛ абвясцша саюз з Расшй У лш 1704 Варшауская канфедэрацыя, ар гаи i заваная Карлам XII, выбрала на паса Рэчы Паспалпай пазнанскага ваяводу Станклава Ляшчынскага У ма! 1704 прыхшьнгю Аугуста II аб'ядналюя У Сандамгрскую канфедэрацыю, якая 19(30) 8 1704 пад Нарвай заключыла саюз з Расшй 1 абвясцша вайну Швецыг Восенню 1704 на Беларусь увайшл! рус войею 1 пачал! канцэнтравацца каля Полацка, да лета 1705 и колькасць да-сягнула 60 тыс чал У лш 1705 яны ру-шыл! на Вшьню, частка войск пад ка мандаваннем Б П Шарамецева нагара вана У Курляндыю У вер 1705 гал сг-лы русюх (каля 35 тыс чал) занял) Гродна, дзе да и далучылася некалью палкоУ саксонскай коннщы Аб’ядна-ную трупоуку Узначалгу АУгуст II У студз 1706 Карл XII пераправгуся цераз Неман 1 блаюравау гарнгзон у Гродне, коннща А Д Меншыкава паспела адысщ да Мшска Аугуст II наюраваУся У Сак сонно за дапамогай, але у лют 1706 у бпве пры ФраУштаце асн сшы саксон скай армн был! разбпы Рус войскам удалося паспяхова выйсш з Гродна i праз Брэст 1 Ковель дайсщ да Кгева У лют —маг 1706 шведы спалил Карэлг чы, Mip, разрабавал! Навагрудак, Сло нгм, клецк, Слуцк, Пшск, Кобрын, пасля аблог занял! Ляхавны г Нясвск (гл Нясвжа абарона 1706) Каля Клецка 19(30) 4 1706 шведсюя войею разгра-мигг 5-тысячны рус атрад С П Няплюе-ва Летам 1706 Карл XII нанес удар не-паерэдна па Саксони i прымусгУ Аугуста II у вер 1706 заключыць Альтран
445
ПЛЁНОЧНАЯ
штата шр. Аугуст II адмовтуся ад каро-ны Рэчы Паспалпай на карысць Ста-шслава Ляшчынскага. У 1707 рус. войск зноу сканцэнтраваны $ Беларус!, v крас, пасля аблоп занял! Быхау (гл. Выхава абарона 1707). У пач. 1708 Карл XII заняу Гродна i рушыу на Лщу, Смаргонь. Гал. с!лы рус. арии (каля 57 тыс. чал.) пад камандаваннем Шараме-цева адыиш да Чашшкау i Бешанков!ч. i сак. да пачатку чэрв. 1708 шведская арм!я стаяла у раёне Радашков!ч, 7(18) чэрв. заняла Мшск, 14(25) чэрв. пера-правшася цераз Бярэзшу. Каля мяст. [алоучын на Маплёушчыне 3(14).7.1708
адбылася бтгва, у якой рус. арм!я па-цярпела паражэнне i адышла за Дня-про. Карл XII заняу Маплёу, а праз месяц рушыу далей на У. Аднак у бтгвах каля в. Добрае 30.8(10.9).1708 i в. РаеУ-ка 9(20).9.1708 на Мсщслаушчыне авангард Карла XII панёс значныя страты; узн!кл! цяжкасц! з забеспячэннем швед-скай арми. харчам i фуражом. 3 мэтай далейшага паспяховага наступления Карл XII вырашыу скарыстаць дапамогу, якую абяцау укр. гетман I.Мазепа, i У сярэдзше вер. 1708 павярнуУ на Украшу. На злучэнне з гал. cinaMi Карла XII з Рыг! выйшаУ 16-тысячны корпус
АЛевенгаупта. 28.9(9.10).1708 каля в. Лясная на Маплёушчыне Левенгаупт разбтты войскам! Пятра I, страц!у абоз ! прывёу да Карла XII толью каля 7 тыс. чал. У канцы кастр. 1708 Мазепа з 2-тысячным атрадам перайшоу да шве-дау, але Меншыкаву Удалося знштчыць запасы збро!, боепрыпасау i харчу У г. Батурин, яюя гетман падрыхтавау для шведау. 27 чэрв. (8 лтп.) у Палтаускай бйпве 1709 шведская арм!я была раз-
446
ПАУНОЧНЫ
громлена, Карл XII i Мазепа уцякл! у Турцыю Гэта перамога прывяла да ра-шаючага пералому у ходзе вайны Быу адноулены саюз Расп з Дантяй i Саксо-Н1яй Станюлау Ляшчынсю уцек у Па-меранпо, у Варшаву вярнууся Аугуст II Ваенныя дзеянш был1 перанесены У Прибалтику 1 ПаУн Гер манно У 1710 рус войсю цалкам занял! тэр Л1флян-дьп 1 Эстляндьп, авалодал! Рыгай, Пярну 1 Рэвелем Рус флот атрымау свабод-ны выхад з Фшскага залша Дацка-сак-сонсюя войск! увайшл! у Памерашю i начал! аблогу Штральзунда Па причине шматлпох супярэчнасцей з Рашяй, асаблтва па пытанш аб кантрол! над Л1фляндыяй, Рэч Паспалггая выйшла з вайны У канцы 1710 Карлу XII удалося Уцягнуць у вайну з Рашяй Турцыю Рус-ка-турэцкая вайна 1710—13 адцягнула значныя сшы рус армц i часова прыпы-нша актыУныя дзеянн! супраць Шве-ЦЫ1 У 1713 рус войск! занят Фшлян-дыю, разам з саюзнгкам! авалодал! амаль усей Памераный У выннсу перамоп над шведсюм флотам каля мыса Гангут (1714) рус флот пачаУ кантраля-ваць Балтыйскае мора У 1715 у вайну супраць Швецы! Уступил Прушя i Гано-вер У ма! 1718 Швеция пачала перага-воры аб Mipu з Раияй (тзв Аландсю кангрэс), яюя працягвалюя да пбел! Карла XII у лют 1718 Яго сястра Уль-рыка Элеанора, заняушы трон, пад уплывам Англп спынша перагаворы i ад-навша ваен дзеянн! з Раияй У той жа час Швецыя заключила Mip з Ганове рам (1719), Прушяй i Дан1яй (1720), прызнаУшы ix правы на частку свагх уладанняу у ПаУн Германн У 1719 было заключала пагадненне з Саксоный, паводле якога Швецыя адмовшася ад падтрымк! Станюлава Ляшчынскага i признала Аугуста II каралем польсюм i вял князем Л1тоУск1м У 1719—20 рус дэсанты тройчы высаджвалюя у Шве-ЦЫ1, падыходзш! да Сгакгольма, да-шчэнту спусташал! прыбярэжныя гарады 1 весю, 27 7(7 8) 1720 у Грэнгамскай бпве быу разгромлены шведСю флот 30 8(10 9 ) 1721 падпюаны Нпитацю М1рны дагавор, яюм закончылася П в Рашя атрымала канчатковыя правы на Лгфляндыю, Эстляндыю, 1нгрыю 1 частку Карэлп, абавязалася заплащць Швецы! кампенсацыю у памеры 2 млн талерау У 1729 Швецыя заключила Mip з Саксоный, адпаведны дагавор з Рэччу Паспалггай быу падпюаны у 1733 Винца вайны для Беларус! был! трапчныя Насельнщтва скарацшася з 2,2 млн чал да 1,5 млн чал, запнуу кожны трэц! жыхар, асаблша пацярпел! Мсш-слаускае, Вщебскае i Полацкае ваяв
Jlim Карцев АП Военно-исторический обзор Северной войны СПб , 1851, Письма и бумаги императора Петра Великого Т 1—13 СПб, М , 1887—1992, Мыш-лаевский АЗ Северная война 1708 г от р Улы и Березины за р Днепр СПб , 1901, Кафенгауз ББ Северная война и Ниш-
тадгский мир (1700—1721) М , Л , 1944, Т ар л е ЕВ Северная война и шведское нашествие на Россию М , 1958, Ш у т о й BE Северная война (1700—1721) М, 1970, История Северной войны, 1700—1721 тт М , 1987, Feldman J Polska w dobie wielkiej wojny potnocnej, 1704—1709 Krakow, 1925
Уладзишр Чашкевгч
ПАУНОЧНЫ ФРОНТ 1915—18, апе-ратыуна-стратэпчнае аб’яднанне рус арм1й на Петраградскш стратэпчным напрамку у 1-ю сусв вайну Утвораны 4(17) 8 1915 у вынтку падзелу Пауночна-Заходняга фронту 1914—15 на П ф i Заходя! фронт 1915—1S У пач 1917 Л1-Н1Я фронту праходзша на Пн ад воз Бо-пнскае (Браслаусю р-н), дзе была мяжа з Зах фронтам, уздоуж р Зах Дзвша, па марсюм узбярэжжы да Рэвеля (Таль на) 1 паУд ускратн Фщскага залша, тэатр ваен дзеянняу ахоплшаУ i Фшлян дыю У П ф уваходзип 12, 5 11-я армц У лют 1917 у складзе 12 карпусоу П ф было 522 851 салдат i 12 480 афщэрау ГалоУнакамандуючаму фронтам у апе-ратыуным плане падпарадкоувалюя Балт флот, гаршзоны марскгх крэпас-цей, а з 17(30) 9 1917 i Петраградская ваен акруга Пастаянным вайсковым тылам П ф была Дзвгнская военная акруга Войсю П ф праводзип Нарачан-скую аперацыю 1916 i М it ay скую апера-цыю 1917, удзельшчал! у чэрв наступ-ленн! 1917, адбщщ герм наступления У час Рыжскай аперацыг 1917 У войсках фронту вял Уплыу мел! бальшавгю у кастр 1917 было больш за 13 тыс членау РСДРП(б) Рэв част П ф удзель-Н1чал1 у барацьбе з карнмаушчынай, у Кастр узбр паустанн! 1917 i абароне Петраграда 3 лют 1917 камандавание фронтам ажыццяулялася пад кантролем франтавога ВРК 1-ы з’езд салдацюх дэпутатау Пф 27 11—2 12(10—
15 12) 1917 замацавау перамогу Сав улады на фронце, абрау выканаучы к-т 1 юраунщгва П ф (калепяльны орган) у складзе Б П Позерна (камюар СНК па П ф ), МВ Крутава, А Д Шчарбакова 23 3 1918 фронт расфармцэаваны Галоу-накамандуючыя ген ад шфантэры! М У Рузаа [4(17) 8 —снеж 1915, жн 1916—29 4(12 5) 1917], ген ад кавалеры! ПА Плеве (снеж 1915 —люты 1916), ген ад шфантэры! А М Курапатюн [люты — 22 7(4 8) 1916], ген ад кавалеры! В I Гурка (лш 1916, гл Гурк1у ген ад кавалеры! А М ДрагамграУ [16(29) 4— 1(14) 6 1917], ген ад шфантэры! У Н Клямбоусю [1(14) 6 — жн 1917], ген -лейт М Дз Бонч-Бруевп (жн —вер 1917), ген ад шфантэры! УАЧарамюаУ [вер — 1(14)111917], ген-лейт
Я Д Юзафовм (лют 1917), ген -лейт В Ф Навщю [лют — 2(15) 12 1917]
Лт Подорожный НЕ Нарочан-ская операция в марте 1916 г на русском фронте мировой войны М , 1938, Капустин МИ Солдаты Северного фронта в борьбе за власть Советов М , 1957, Росту-н о в ИИ Русский фронт первой мировой войны М , 1976 Андрэй Лукашэвт
ПАУСТАННЕ, мэтанагараванае узброе-нае выступление супраць юнуючай дзярж улады Бываюць П масавыя i лакальныя, з ix разнавщнасцям!
бунт — неаргашзаванае, стыхши.н выступление супраць улад, путч — вы ступленне ваенных з мэтай дзярж пс равароту, блкзкае да яго паняцце «мя цеж» азначае падауленае выступление супраць улады У марксюцкай тэорьн асаблша у работах Ф Энгельса «Рэвалю цыя 1 контррэвалюцыя У Германи» У 1 Лен1на «Марксам i паустанне» дата лева разглядаюцца задачи, стратэпя । тактика, а таксама прынцыпы аргангза ванага узброенага П як сродку здзяи снення рэвалюцы! 3 часоу рабауладаль нщкага ладу, П з’яуляецца неад’емнай часткай псторыг грамадства П рабш пад юраунштвам Спартака, Жакерия г Францыг, П Уота Тайлера У Англи, ся лянская вайна 1524—25 у Германн, ся лянсюя П пад юраУнщтвам I Балотш кава (1606—07), С Разша (1670—71) Е Пугачова (1773—75) у Раен i шш У псторы! Беларуш найб вядомыя Мазыр скае паустанне 1615, Вщебскае паустан не 1623, Полацкае паустанне 1633, Ма зырскае паустанне 1649, Магмеускае паустанне 1661, Крычаускае паустанне 1743—44, паустанне 1794, паустанне 1830—31, паустанне 1863—64
Адам Мельнкау
ПАУСТАННЕ 1794 у Польшчы Беларус! i Лпве, нацыяналь на-вызваленчае паустанне супраць рас акупацы! i прускай штэрвенцы! за ад науленне незалежнасщ i суверэнпэту Рэчы Паспалпай у межах 1772, далей шае правядзенне рэформ Чатырохгадо вага сейма 1788—92 Паустанне пад рыхтавана тайным! патрыятычнымг арг-цыям1, яюя аб’ядноувал! прагрэшу ныя колы шляхты 1 мяшчанства, эмп ранцюм цэнтрам у Саксонц (Дрэздэн Лейпцыг) у складзе Г Калантая, I, С i Я Патоцктх, С МалахоУскага, К Сапеп г шш Ктраушком (начальшкам) паустан ня 1 галоунакамандуючым нац узбр ci лам! прызначаны тен -лейт Т Касиюш ка Падрыхтоукай паУстання у Варшаве юравау ген -маер I Дзялынсю, у Вшь hi — палк ЯЯанск! Удзельшю пау стання падзялялюя на 2 групоую па мяркоуных прыхшьнжау рэформ 1788— 92 1 радыкалау («якабшцау», гл «Вмен ск1Я якабшцы»), яюя шкнулюя падняць усенароднае паустанне i правесц! рады кальныя рэформы на узор Вял фрак цуэскай рэвалюцы! пад лозунгам «Сва бода, роУнасць i братэрства» Паустанне пачалося 12 3 1794, кал! брыгадзф польск войска АМадалшсю адмов1уся выконваць загад урада аб скарачэнш 1-й Вешкапольскай брыгады 1 разам з войскам наюравауся У Кракау, дзе быУ прызначаны пачатак паустання 24 сак у Кракаве Касцюшка абвясщу Акт пау стання, паводле якога ен атрымлшау найвышэйшую Уладу 1 пасаду галоуна камандуючага БыУ створаны рэв Урад — Найвышэйшая нацыянальная рада, мясц органы Улады — парадкавыя камюн ваяводствау i паветау, яюя скла-далюя са шляхты i мяшчан 4 крас пад Рацлавщам! (каля Кракава) паустанцы разбил 2 калоны рас войска (гл Рацла-вщкая бтва 1794) У гэтай бпве удзель-нзчал! кастеры (еяляне, узброеныя ко-
сам1, замацаваными тарчма на дрэуках) Паустанне ахапила Сандамцтскае, Люблинские, Мазавецкае ваяв, Холмскую зямлю 17—18 крас яно перамагло у Варшаве 7 мая Касцюшка выдау Пала нецк) унгверсал, паводле якога сялянам давалася асабистая свабода калз яны разлшацца з панам i заплацяць дзярж падатю, змяншалася паншчына, за сялянам! прызнавалася права на надзелы ЗЯМЛ1, яктя яны апрацоувал! Панская двары павшны бьип заключыць пагад ненни з сялянамт аб наемнай працы у пансюх гаспадарках Утваралтся пасады дазорцау — дзярж пасрэдшкау памтж панамт 1 сялянам! у спрэчных пытан иях Гэтыя меры прыцягнул! да паустання шмат людзей
У Беларуш i Ливе паустанне пачалося з выступленняу часцей войска ВКЛ 16 крас у Шаулях, у ноч на 23 крас У Вшьн1, дзе частка рас войска была узя-та у палон, частка адступша (гл Выен~ скае паустанне 1794) 24 крас У Buibhi абвешчаны Акт паустання, створаны рэв Урад Ливы 1 Беларуш — Найвышэйшая лтоуская рада на чале з Ясш-скш У яе увайшлт У большасш прад-стаунда левага крыла шляхецка-буржу-азнага блока i прадстаунию асобных тэ-рыторый ВКЛ Гал ктраУниюм паустання Найвышэйшая ли рада прызнала Касцюшку Яна выступит з больш радыкальным! лозунгам!, чым ю-раунщтва паустання у Польшчы, у адозве да насельнщтва закликала жыхароу Беларуш i Ливы змагацца «з мэтай адваяваць свабоду 1 грамадзянскае раУ-напрауе» Выдавалася рэв «Виленская нацыянальная газета» У пачатку паустанне мела поспех Яно было падтры-мана сялянам!, да яюх у пракламацыях па беларуску звяртауся Яшнсю, абяца-ючы адмену прыгоннага права Гэта выюпкала незадавальненне Касцюшю, якх Л1чыу, што радикальная палпыка можа адштурхнуць ад паустання широки колы шляхты 28 крас у Гродне створана мясц юраванне — парадкавая катая У крас —мат паустанцы узял! у.таду у Брэсце, ВаУкавыску, Слошме, Навагрудку, Ашмянах, Кобрыне, Лшзе, Браславе, у Жамойцт Рас войсю вымушаны былт адступшь за мяжу 1793 — да Мшска, Нясвгжа, Пшска Найвышэйшая ли рада абвясщла Яшнскага галоУ-пакамандуючым узбр шлам! ВКЛ, яму присвоена звание ген -лейтенанта У wai 1794 Ясшсю веУ бат, каб лтквтдаваць пагрозу В1льн1 з усходу, 7 мая яго дывт-31Я нанесла паражэнне рас войску каля в Паляны (непадалек ад Ашмян) У гэтай битве Удзельнхчала да 5 тыс сялян з сякерам!, косам!, вшам!, коп’ям! У гэты час абвастрылися адносшы памтж ю-раунжам! паустання Пад нащскам кан-серватыуных колау Касцюшка 4 чэрв адхшу ад юраунштва паУстаннем у Беларуш 1 ЛИве Яшнскага як радикала Замест яго галоУнакамандуючым пры-зиачаны ген -лейт М Вяльгорсю Загадам Касцюшю была распушчана Найвышэйшая ли рада 1 10 чэрв створана больш памяркоуная Цэнтралъная дэпу-тацыя Вялгкага княства Лгтоускага
Найвышэйшая нац рада у Варшаве узяла пад свой кантроль юраУнщтва паУстаннем у Ливе i Беларуст, чым ска-вала тнщыятыву мясц юраушкоу Паль тыка у адносшах да сялян стала больш асцярожнай i нерашучай Гэта выка-рысталт царсю урад i камандаванне рас войска Царсюя генералы абяцал! сяля-нам-паУстанцам амнтстыю i перадачу у юраванне маенткау, секвестраваных у паустанцаУ-паноУ Шмат сялян паверы-ла абяцанням i адышло ад паустання 12—16 чэрв МКАпнсю спрабавау глыбоюм рэйдам узняць паустанне У Мшскай губ Яго атрад прайшоу праз Валожын т 1вянец, але у биве пад Втш-невам быу разбпы У жн Агшсю з новым атрадам рушыУ праз БраслаУшчыну на Дынабург (ДаУгаУпилс), каб адцяг-нуць ад Втльн! рас войсю У 2-й пал жн1Уня 3-тыс атрад палкоУнтка С Гра-боускага правеу новы рэйд у Минскую губ , прайшоу праз 1вянец, Ракау, Кой-данава, Пухавтчы, Астповтчы, Бабруйск, але быу вымушаны адступщь на Глуск i Любань 1 4 вер у вынику Любанскага бою 1794 быу разбиы Рас камандаванне сканцэнтравала 3 карпусы (12 тыс салдат) пад камандаваннем ген Б Кно-рынга, I Германа, П Цыцыянава i зноу юнула ix на Втльню 11 жн горад быУ акружаны i пасля бою 12 жн каппуля-ваУ Дывтзтт войска ВКЛ адступип да Гродна, куды пераехалт паустанцюя улады У Польшчы на дапамогу рас арми выстутла пруская 6 чэрв пад Шча-кацшам! (на Пн ад Кракава) корпус Касцюшю пацярпеу паражэнне ад аб’яднанай рас -прускай арми Пруская армия на чале з каралем Фрыдрыхам Вильгельмам II заняла КракаУ Польскае войска адступша да Варшавы Пачалася аблога Варшавы прусюмт войскам!, але 5 вер яны адступш! ад сталицы, бо пачалося паустанне у ix тыле Аустрыя увяла свае войсю у Люблшскае ваяв Для падаулення паустання былт наюра-ваны свежыя рас сшы з Украшы — корпус ген -аншэфа А В Суворава 17 вер паустанцю корпус ген -маера К Се-ракоУскага У вынтку Крупчыцкага бою 1794 з больш чым удвая пераважаючым корпусам Суворава быу вымушаны ад-ступтць 19 вер пад Цярэспалем войсю Суворава разбит корпус СеракоУскага т атрад ген -м К Князевгча 10 кастр у Мацяевщкай бгтве 1794 рас корпус ген -лейтенанта I Ферзена разбту корпус Касцюшю Сам Касцюшка быу цяжка паранены, узяты у палон разам з ген Серакоусюм, I Каминским, Князевнам и перавеэены У Пецярбург у ПетрапаулаУ-скую крэпасць Найвышэйшым начальникам паустання быу прызначаны друп Ураджэнец Беларуш — польски ген -лейт Т Ваужэцю Аб’яднання рас карпусы пад камандаваннем Суворава 4 лтст штурмам узялт Прагу (прадмесце Варшавы), 6 лтст здалася Варшава Рэштю паустанцюх войск на чале з ВаУжэцюм адступип на Пд, дзе 16 лют был! рассеяны рас войсками Паустанне, у яюм удзельнтчали прадстаунтю ушх слаеу польск, бел , ли грамадства на
ПАУСТАННЕ
чале са шляхтай (усяго каля 150 тыс чал , у т л у Беларуст i Ливе 30—40 тыс), было задушана П адкрыла перыяд шляхецкай рэвалюцыйнасш на Беларуш, стварыла новы рэвалюцыйны асяродак ва Усх ЕУропе, яю быу пра-цягам Вял французский рэвалюцы! ПаУстанне вытолкала заклапочанасць з боку абсалютных манархау суседшх дзяржау, перш за усе рас шператрыцы Кацярыны II, бо стварала для ix вял небяспеку Паражэнне паустання привяло да трэцяга падзелу Рэчы Паспалгтай
Jlim Пичета ВИ К истории восстания Костюшко 1794 г // Уч зап Ин-та славяноведения АН СССР 1953 Т 7, Грыцке-в 1 ч АП Паустанне 1794 г перадумовы ход 1 ВЫН1Х1 // Бел пет часоп 1994 1
Ю х о Я , Емяльянчык У «НарадаУся я лщьвшам » Тадэвуш Касцюшка Мн 1994, Макарова ГВ Новые материалы о пребывании участников движения Т Костюшко в России Ц Славяноведение 1994 № 3, Bartoszewicz К Dzieje msurekcji Kosciuszkowskiej Wieden, 1909, Akty powstania Kosciuszki T 1—3 Krakow, Wroclaw, 1918— 55, Prochnik A Demokracja Kosciusz-kowska Warszawa, 1920, tukaszewicz W Targowica i powstame Kosciuszkowskie Warszawa, 1953, Kieniewicz S.Zahorski A , Z a j e w s ki W Trzy powslama narodowe Kosciuszkowskie, lislopadowe, styezniowe 2 wyd Warszawa 1994 Анатоль Грыцкевн
ПАУСТАННЕ 1830—31 у Польшчы, Беларуст i Лттве, Лис-тападаускае паустанне, на-цыянальна-вызваленчае паустанне супраць царскай Раси, за аднаУленне Рэчы Паспалпай у межах 1772 Выкликана парушэннем з боку царизму ауганоми Каралеуства Польскага т польскай кан-стытуцыт 1815, паступовай лшвщацыяй дзяржаунаецт т ауганоми Польшчы, на-маганнем шляхты Беларуст т Ливы ад-навиць дзяржаУнасць i свае палит правы юравання у незалежнай дзяржаве, што раней праявилася у праекгах аутаномп ВКЛ у складзе Рас империи (у тл правка ауганоми М К Апнскага) На пад-рыхтоуку П паУплывалт вайсковыя рэвалюцы! 1820 у Зах Еуропе супраць ма-нархичных рэжымау и паустанне дзекабрыстау 1825 у Расп П падрыхтавана тайным! арг-цыям1, утл Патрыятыч-ным таварыствам и Таварыствам падха-рунжых Пачалося У Варшаве У ноч на 29 П 1830 Непасрэднай зачэпкай да П стала вестка, што Мткалай I як кароль польски вырашыу нактраваць польскае войска для падаУлення рэвалюцы! У Францыт Група канептратарау на чале з Л Набалякам i С Гашчынсюм напала на Бельведэр — рэзтдэнцыю намеентка У Польшчы, вял кн Канстанцша ПаУла-втча Адначасова выступил шетруктары и навучэнцы школы падхарунжых на чале з П Высоцкин Паустанцау падтрымали жыхары Варшавы т польсюя вайск час-цт 30 11 1830 паустанцы авалодал! Вар-шавай Рас войсю вымушаны былт ад-ступтць з Варшавы, а да пач снеж
гт 448
11 ПАУСТАННЕ
1830 — 1 з Польшчы Значная частка ix сканцэнтравалася у Беларуш У Варшаве быу сфармтраваиы Часовы Урал, у склад якога увайшоу тградстаунтк дэмакр стл I Лялевель, але з 5 12 1830 да 17 1 1831 улада была перададзена вайск. дыктатару ген Ю Хлапщкаму 20 12 1 830 польсю сейм апублткавау «Манифест польскага народа», у яюм абвясшу- мэты П i заклткау насельнщтва далучыцца да яго У Беларусь, Лттву 1 Украшу быт нактраваны эмтсары, каб узняць там паустанне У Варшаве, па шщыятыве Лялевеля, быу заснаваны клуб з прадстаунткоу шляхты т штэлт-генцыт Беларуст, Лттвы т Украшы («Клуб злучаных братоУ»), яю звярнууся у сейм з заявай аб далучэннт бел , лтт т укр зямель да паустання Лялевель т шш шляхецктя рэвалюцыянеры выступал! за надзяленне сялян зямлей г па-ляпшэнне тх становштча У сваю чаргу царсю Урад зрабту захады, каб перашко-дзщь пашырэнню П на Беларусь, Лттву т Украшу 13 12 1830 рас урад абвясшУ ваеннае становштча у Зах Беларуст, Ливе т Правабярэжнай Укратне Колькасць войска У крэпасцях т гарадах была павя-лтчана, палщыя сачыла за устмт пада-зронымт асобамт (некаторых выслалт у глыб Расп), звальнялт чыноунткау-като-лткаУ, маенткт удзельнткау П канфтс-коУвалт, а тх уладальнткау аддавалт пад суд Сялян, яктя добраахвотна пакщалт паустанцктя атрады, не судзтлт
Для падрыхтоука П у Беларуст т Лттве У студз — лютым 1831 быУ створаны падпольны Вгленскл цэнтральны пау-станцк.1 камтэт, у яюм пераважалт кансерватыуныя элементы У яго увай-шлт втленсю тубернсю маршалак С Шумсю, псторык М Бал1нск1, паэт А Гарэцю, Э Ромер, М Замбжыцкт, ЮХрабнщю, сакратар рады Втленскага ун-та Л Рагальскт, праф В Пяткевтч К-т падтрымлтвау сувязт з Варшавай т павятовымт к-тамт У Беларуст т Лттве Была разгорнута вусная прапаганда, распаусюджвалтся адозвы да насельнщтва, аргантзаваны збор грошай т зброт Аднак у цэлым палгтыка Втленскага к-та была нерашучая У сак —крас 1831 П ахаптла Ашмянсю, Браслаускт, Втленсю, Дзтсенскг, Свянцянсю пав , у кожным з тх стваралтся урады (к-ты), яктя праводзип рэкруцкт набор у войска Усяго у гэтых паветах было каля 10 тыс паустанцау У крас—мат 1831 каля Глыбокага адбылтся бат Да канца мая 1831 у Вшенскай т Мшскай губ П было задушана, але у Гродзенскай губ яно працягвалася, што перашкаджала рас войскам наступаць на Полыпчу У Польшчы диктатура Хлапщкага 18 1 1831 была заменена кансерватыу-ным нац урадам кн А Чартарыйскага Рас армтя пад камандаваннем ген -фельдмаршала I Длбгча-Забалканскага увайшла на тэр Польшчы, але у бттвах пад Сточкам, ВаУрам т 25 2 1831 пад Грохавам польскае войска спынтла на
ступление рас армн Аднак г контрна-ступленне польск войска вынткау не дало 26 5 1831 у бггве пад Астралэнкай яно панесла значныя страты У мат 1831 з Варшавы на тэр Гродзенскай губ лрыбыу атрад ген ДХлапоУскага (820 чал ) У пач чэрв 1831 ен злучыУся У Лттве з 12-тыс корпусам ген АГелгуда (гл У арт Гелгуды) г мясц атрадамт Галоунакамандуючым у Лттве т Беларуст стау Гелгуд Пры яго штабе быУ створаны часовы цэнтр Урад, яю складауся з генералаУ т мясц землеуладальнткаУ (Т Тышкевгч, Г Аинсю т шш ) 19 6 1831 корпус Гелгуда падышоУ да Втльнт, на Панарсктх узгорках адбыуся бой 26-тыс рас войска нанесла паражэнне аб’яднаным стам паустанцау, яктя ад-ступтлт т У сярэдзше лш перайшлт прус-кую граниту г склалт зброю Толью ген Г Дэмбшск1 з 4-тыс корпусам праз Жо-дзгшкт, Смаргонь, Дзятлава, Дзярэчын, Зэльву, Поразава г Белавежскую пушчу адступту у Полыичу Пры наблтжэннт корпуса Дэмбшскага у Навагрудсктм т Слонтмсктм пав пачалося П пад ктраУ-нщтвам шляхецкага павятовага маршалка Я Кашыца, яю узначалту атрад у 400 чал ПаУстанцы Кашыца напалт на Дзятлава, захаптлт мяст Белтцу, у Навагрудку раззбротлт вайск каманду т вызвалтлт з астрога арышгаваных У чэрв —лш 1831 ачап П узнтклт у Птн-сктм, Мазырсктм, Рэчыцктм, Навагруд-сюм пав т на тэр Маплеускай т Вщебскай губ На пач жн 1831 П У Беларуст т Лттве пацярпела паражэнне, аднак асобныя атрады яшчэ у вер дзейнтчалт У Зах Беларуст У канцы лш 1831 новы камандуючы рас армтяй у Полытгчы ген I Ф Паскевтч сканцэнтравау войею на Пн Польшчы т пачау наступление на 3 ад Пултуска да Плоцка, каб забяспе-чыць сваю армпо харчаваннем г Узбра-еннем, падрыхтаванымт У суседняй Прусп, саюзнтцы Раси Пазней рас войска пераправтлася цераз Втслу пад Торунем У Варшаве быУ утвораны новы кансерватыуны урад на чале з ген Я Крукавецюм Аднак ен не здолеу ар-гантзаваць абарону сталтцы 6—7 9 1831 рас войею штурмавалт Варшаву т занялт зах прадмесце — Волю У ноч на 8 вер была падптсана капттуляцыя Варшавы, за што граф Паскевтч-Эрыванскт атры-мау ад Мгкалая I титул кн Варшауска-га Баг на тэр Польшчы працягвалтся у вер т кастр 1831 Большасць польсктх вайск атрадау перайшла праз прускую т аустр гранщу т была штэрнтравана
П згрупавала усе рас дваранства ва-кол цара Нават былыя дзекабрысты, яктя былт на дзярж службе, падгрымалт палгтыку Мгкалая I Рас штэлегенцыя (А Пушкш, Ф Цютчау, М Лермантау т тнш) таксама падтрымала цара Паустанне нанесла страты духоунаму па-тэнцыялу Беларуст Частка паустанцау эмггрыравала (I Дамейка т шш ), выму-шаны былт эмтгрыраваць т прыхтльнтю паустання (А Мщкевш) Былт высланы з Беларуст ва усх раены Расп А Янушке-втч, В Ходзька т шш Тэта запаволтла развтцце грамадскай думкт т адукацыт на бел землях Царсю Урад скасавау кан-
стытуцыю 1815 г УвеУ Аргантчны статут Каралеуства Польскага, яю пазбауму Полыпчу дзяржаунаецг г ауганомп Ука зам ад 1910 1831 у Беларусг, Лттве т Правабярэжнай Укратне пачаУся «разбор» шляхты т перавод значнай яе час ткт У аднадворцы У 1832 створаны Асо бы Камтэт па справах заходтх губерняу, скасаваны Статут ВКЛ 1588 (25 8 1840) Закрыты Втленсю ун-т (1832), забаронена вывучэнне польскай мовы у школах Пачалося закрыцце ка-талщктх кляштарау т унтяцктх манасты роу Праведзена лгквтдацыя унтяцкай царквы (гл Полацкг царкоуны сабор 1839)
Лип Смит Ф История ПОЛЬСКОГО ВОС стания и войны 1830—1831 гг Т 2 СПб 1863, Ш п т л с У с к т 1Т,Бабровтч ЛА Стнхрзнтстычная таблтца падзей паустання на Беларуст, Лттве т Польшчы У 1830—1831 гг // Наш край 1929 № 10, Воронков ИА Восстание 1830—1831 гг в Белоруссии // Вести Московского ун-та История 1966 № 2, Sokolowski A Dzieje powstania hstopadowego 1830—31 Wiederi, 1908, A7 Wojna na Litwie w roku 1831 Krakow, 1913 Tok a rz W Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa, 1994, Bielinski К Powstanre hstopadowe w Wilnie I na Wilenszczyznie Wilno, 1934
Анатоль Грыцкев1ч
ПАУСТАННЕ 1863—64 у Поль шчы, Беларус! i Ливе, налы янальна-вызваленчае паустанне супраць царизму Падрыхтавана польск т бел-лтт канептратыуным! арг-цыямт Яны мел1 сувязт з арг-цыяй рас рэвалюцыя-нерау-дэмакратаУ «Зямля т воля» Аднак не усе «чырвоныя» (так называл! пры-хтльнткау щэ) узбр паустання у Полъ-шчы, Беларус! i Лттве) падзялялт праграму «Зямлт т волт» Пераважную боль-шасць сярод тх складалт шляхецюя рэвалюцыянеры, яктя У сваей праграме на першае месца ставил аднаУленнс польск дзяржавы У межах б Рэчы Пас палттай, гзн з уключэннем у яе склад Лпвы, Беларуст т Правабярэжнай Украшы Гал ролю у рэалтзацыт гэтай 1ДЭ1 адводзтлт шляхце, а дапаможную — ся-лянству Памешчыкам абяцалт захаваць ix землеуладанне т аплацщь за кошт дзяржавы зямлю, адведзеную пад еял надзелы, сялянам перадаць ва уласнасць без выкупу т часоваабавязаных адносш надзелы, яктя яны атрымалт па рэформе 19 2 1861 Прадутлсджвалася Ураунаванне грамадзянсктх правоу сялян т шляхты, замена падушнага палатку падымным т 25-гадовай рэкрутчыны 3-гадовай вайсковай службай у сватм крат, аднауленне унтяцкай царквы Такую праграму распрацавау створаны летам 1862 у Варшаве Центральны нацыянальны камтэт (ЦНК), ктруючы орган «чырвоных», якому належала асн роля У падрыхтоуцы паустання На перагаво-рах прадстаунткоу ЦНК з выдауцамт «Колокола» (А Герцэн, А Агароу, М Бакунин) у Лондане у вер 1862 апошнтя папярэдзтлт польсюх рэвалюцыянераУ, што ix праграма не знойдзе падтрымкт У Раси, т прапанавалт прыняць лозунп рас рэв дэмакратыт («зямля — сялянам, воля — правтнцыям») Аднак
ЦНК не прыслухауся да гэтых парад. У «Машфесце» i агр. дакументах, апубль каваных 22.1.1863 у сувяз! з абвяшчэн-нем паустання, была выкладзена принятая раней праграма. Новым у ёй было тальк! абяцанне выдзелщь па 3 март! (каля 2 дзесяцш) зямл! беззямельным сялянам, як!я са зброяй у руках падгры-«аюць паустанне. Адначасова ЦНК аб-вясщУ сябе Часовым нац. урадам на усей тэр. б. Рэчы Паспалпай.
Падрыхтоуку паУстання У Беларус! ! Лпве з восеш 1861 узначальвау КамБ тэт руху, яи дзейшчау у Вшьн!. Летам 1862 к-т быУ падпарадкаваны ЦНК i ператварыУся У Лтоусю правшцыялъны камтэт (ЛПК). У яго склад у якасц! камюара ЦНК быУ прызначаны Н.Дзю-лёран. Аднак у кастр. 1862 старшыней ЛПК стаУ К.Катноускл, як! УзяУ курс на дасягненне самастойнасц! i раУнапраУ-насщ ва Узаемадачыненнях вшейскага i варшаускага цэнтрау. Акрамя таго, ён не падзяляу Hi аграрнай, Hi нац. праграмы ЦНК, выступау за перадачу Усёй зямл! сялянам i разгортванне еял. рэвалюцы!, за л!кв!дацыю шляхты як «пилой 1 разбэшчанай касты», за прадастаУ-ленне Лпве i Беларус! права на сама-вызначэнне. Свае погляды па праграм-ных пытаниях Калшоусю выказваУ у газеце «Мужицкая прауда», хоць далёка не У поунай меры. Вельм! абурыла Ка-.пноускага i, в!даць, большасць членау ЛПК рашэнне варшаускага ЦНК аб пачатку паустання 22 студз., прынятае без узгаднення з iMi. На працягу 10 сутак ЛПК вагаУся, як рэагаваць на гэта, i урэшце манифестам ад 1.2.1863 заклгкау насельнщтва Лпвы i Беларус! падгры-маць пачатае у Польшчы паустанне. Пры гэтым ЛПК, ператварыушыся у Часовы правшцыялъны урад Лтвы i Беларусг, быу вымушаны прыняць i апуб-лкаваць праграму паустання, вызнача-ную польск. нац. урадам. У пач. сак. 1863 да паустання далучылася частка буйных памешчыкаУ i буржуазн, т.зв. «белыя», яюя да гэтага часу ставился да ято непрыхшьна, бо разл!чвал! дамагчы-ся аднаУлення польскай дзяржаунасц! пирным шляхам, пры дапамозе зах. кра-ш, найперш Англн i Францы!. Спробы
«чырвоных» абаперщея на сялянства напалохал! ix. 3 мэтай усталяваць свой кантроль за ходам падзей, а таксама падштурхнуць урады Англн i Францы! да больш рашучай падгрымк! свагх па-трабаванняу «белый» 10.3.1863 факгычна захашл! У свае рук! юраУшцтва паустаннем у Польшчы. 11 сак. быУ рас-фарм!раваны Часовы Урад Лпвы i Беларус! на чале з КалшоУсюм i заменены Аддзелам юраунщтва правтцыямг Лтвы, старшынёю якога стау буйны паме-шчык Я.Гейштар. У сувяз! з гэтым Ка-лшоусю ад !мя ЛПК нагцеау рэзю пра-тэст супраць акцы! «белых», якую анашу як здраду рэвалюцы!. Аднак, усве-дамляючы адсутнасць дастатковай апо-ры, быу вымушаны падпарадкавацца «галаве паустання» i прыняць назначэнне на пасаду гродзенскага ваяводскага камюара. Пасля гэтага «белыя» ютотна Узмацнйп свае пазщы! у юруючых структурах падп. арг-цы! у Лпве i Беларус! на губернсюм (ваяводсюм), павя-товым, акруговым узроунях. У ваявод-ствы прызначалюя цывшьныя i вайско-выя начальною.
Першыя паустанцюя атрады прыйшл! на Беларусь з Польшчы У канцы студз. 1863 Самы вялпа з ix быУ атрад Р.Ра-гшекага. Ён праб!вауся на У i з баям! прайшоу праз Гродзенскую губ. да Пш-скага пав., дзе каля в. Борк! У лют. быу разбпы. Фарм!раванне мясц. атрадау i выхад ix у месцы збору пачалюя У сак.—крас. 1863 (гл. В1цебск1я паустанцюя атрады, Гродзенскш паустанцкля атрады, Маг1лёуаая паустанцкля атрады, MincKia паустанцюя атрады). Як правша, гэтыя выступленш падаулялюя царсюм! уладам! У самым пачатку. Да найб. значных акцый паустанцау у Беларус! адносяцца захоп 24.4.1863 павя-товага горада Горю МаплёУскай губ. атрадам Л.Звяждоускага з дапамогай студэнтау Горы-Горацкага земляробчага шетытута i MinaeidcKae 6imea 1863. Баявыя дзеянн! паустанцау з-за несураз-мернасш ix сш з урадавым! войскам! мел! вымушана партыз. харакгар: атрады пазбягал! сутычак з больш значным! с!лам! ворага. Прыходзячы у вёску Hi мястэчка, паустанцы скл!кал! сходы
449
ПАУСТАННЕ
жыхароу, абвяшчал! !м машфест i агр. дэкрэты, складал! акты аб перадачы зямл! ва Уласнасць сялян, прымал! ад ix присягу на вернасць рэв. Ураду, зш-шчал! дакументы валасных канцыля-рый, заб!рал! казённый грошы, а сабра-ныя з сялян подац! вяртал! !м, !ншы раз праводзип публ!чныя суды i пакаранш людзей, што аказвал! дапамогу уладам у барацьбе з паустаннем. Матэрыяльнае забеспячэнне атрадау ускладалася на памешчыкаУ. Усято на сучаснай тэр. Беларус! з лют. па жн. 1863 зафпссавана 46 баёу i баявых сутычак паустанцау з царсюм! войскам!. 3 ix 2/з адбытся на Гродзеншяыне i Вшеншчыне.
Прыход «белых» да юраунщтва паустаннем адмоуна пауплывау на аднос!-ны да яго бел. сялян. Удзел у паУстанн! польск. памешчыкаУ — ceaix спрадвеч-ных прыгняталыпкау — яны У боль-inaciii Успрымал! як выступление супраць «цара-вызвалщеля» з мэтай аднаУлення притону. Менавгга такая ацэнка паустання широка выкарыстоувалася афщ. уладам! i правасл. царквою. Каб адцягнуць сялян Benapyci 1 Лггвы ад удзелу У паУстанн!, урад прыняу i пэу-ныя эканам. меры. Указам! ад 1.3 i 2.11.1863 спынялюя часоваабавязаныя адносшы сялян да памешчыкау, еяляне пераводзипся на абавязковы выкуп, пры гэтым выкупныя плацяжы панска-л!ся на 20%. У кастр. 1863 быу выдадзены загад аб выдзяленш сялянам, абез-зямеленым у 1846—56, 3-дзесящнных сямейных надзелау i аб вяртанш поУ-ных надзелаУ тым сялянам, яюх паме-шчык! абеззямелш! У пазнейшыя гады 3 другого боку, вёсю, дзе паустанцы знаходзш! падгрымку, падвяргалюя жорстюм рэпрэйям. Сац.-эканам. праг-рама паустанцау з-за яе абмежаванасщ была для бел. сялян малапрыцягальнай, а щэя аднаУлення польскай дзяржавы — зус!м чужой. У вышку тальк! невял. частка бел. сялян, пераважна казённых, падгрымала паустанне. У мно-
Да арт. Паустанне 1863—64. К. Калшоусю i В. УрублеУсю робяць агляд Да арт Паустанне 1863—64. Касшеры Калшоускага. Мастак Л. Дуда-паустанцау. Мастак П. Серг!ев!ч. 1959. ранка. 1978.
15 Зак 168
450
ПАУСТАННЕ
их месцах, асабЛ1ва у Маплеускай i Bi-цебскай губ, сяляне грамип маентю польски памешчыкау, дапамагал! ла-вщь паУстанцау, затрымшвал! ix 1 пера-давалх уладам (за гэта выдавалася узна-гарода) У цэлым сяляне Беларуш скла-Л1 толыа 18% сярод удзельшкау паустання Удзельная вага шляхты, праУда пераважна беззямельнай i малазямель-най, дасягала 70% Найчасцей гэта был! дробныя чыноУнпа, арандатары i слу-жачыя памешчыцюх маенткау, прад-стаунпа разначыннай 1нтэл1генцы1, на-вучэнцы, нгжэйшае каталщкае духавен-ства, гар рамеснпа
Сярод рас грамадскасц!, нават Л1бе-ральна-дэмакратычнай, паустанне пад лозунгам аднаулення Польшчы з далу-чэннем да яе Лпвы, Беларуш i Права-бярэжнай Украшы выюпкала небывалы уздым шавппзму Яму супрацьстаяу толью герцэнаУск! «Колокол» Аднак колькасць яго прыхыьнжаУ рэзка звуз1-лася Праз дзярж Установы, царкву, школу, друк шавппстычная хваля широка распаУсюдзигася у нар масах Расп 1 фактычна паралпавала аптацыю рэв дэмакратау, перакрэслша ix надзе! на усерашйскае сял паустанне Гэтым, па сутнасщ, прадвырашыУся лес паустання у Польшчы, Беларуш i Лггве Спадзя-ванш паустанцаУ на дапамогу зах дзяр-жау таксама не спраУдзипся У адзша-борстве з магутнай царскай армий адносна нешматлпоя, дрэнна Узброеныя паустанцюя атрады был! асуджаны на паражэнне ПадаУленнем паустання на тэр Беларуш i Лпвы з сярэдзшы мая 1863 юравау новы вшенсю ген -губер-натар М М Мурауеу, яю атрымау ад Аляксандра II надзвычайныя паунамоцтвы Ён прымушУ «белых» (памешчыкау 1 вышэйшае каталщкае духавенства) ад-мовщца ад падтрымю паустання, пгго замацоувалася падтсаннем вернапад-даннщгах адрасоу на гмя цара Мнопя актыуныя дзеячы паустання был! арыштаваны, расстраляны або павеша-ны, запнул! у ходзе баявых дзеянняу Частка перабралася за мяжу У тагах умовах Калшоуск! у пач чэрв 1863 зноУ быу запрошаны У Вшьню У канцы лш ен узначал1У Аддзел кхраунщтва правшцыям! Лпвы, пераутвораны У Вы-канаучы аддзел Лгтвы, а 22 жн яму пе-радал! 1 паунамоцтвы камгсара ВаршаУ-скага Урада у Вшып Таюм чынам, к канцу лета 1863 у руках Калшоускага сканцэнтравалася Уся пауната улады у паустанцкай apr-цьп на тэр Беларус! i Лпвы, аднак дабщца пералому у ходзе барацьбы ен не здолеу да пач вер 1863 у Беларуш 1 Лпве паустанне было практична падаулена Царсга Урад жорстка расправься з удзельшкам! паустання Паводле афщ даных, што датычаць Бе-ларуш 1 Лпвы, 128 чал был! пакараны смерцю, 12 483 чал адпраулены на ка-таргу 1 пасялецне У Ci6ip, арыштанцюя роты 1 гд Маентга памешчыкау, шго мел! дачыненне да паустання, канфгс-
коувалюя у казну i на вельм! льготных умовах прадавал1СЯ царсгам генералам i чыноУн1кам, выхадцам з цэнтр губерняу Усе астатны мясц памешчыю, на першым часе нават русюя, был! абкла-дзены кантрыбуцыяй (працэнтным збо-рам з даходау) Закрывался або пера-тваралюя У правасл цэрквы мнопя кас-целы За удзел студэнтау у паустаннг улады закрыл! адзшую у Беларуш вышэйшую навуч Установу — Горы-Го-рацю земляробчы ш-т, скарацип колькасць сярэднм навуч устаноУ Мнопя мясц настаушю, мед работнпа, земля-меры, чыноУнпа был! пераведзены на службу У цэнтр губерш Раси, а на ix месца адтуль запрашалгся новыя У Беларус! 1 Лпве быу устаноулены рэжым выключных законау, наюраваны на па-мяншэнне польскага i Узмацненне рускага Уплыву
У польск 1 рас (утл савецкай) пс-тарыяграфп паустанне 1863—64 у цэлым ацэньваецца як польскае, не улгч-ваюцца яго асаблшасцг У бел -лп рэпе-не 1 тое, што напярэдадш i у ходзе паустання тут праявглася плынь бел нац -вызв руху на чале з Калшоусгам У бел пстарыяграфц у дачыненш да Лпвы 1 Беларуш яно як польскае не вызначаецца
Лт Смирнов А Ф Революционные связи народов России и Польши М , 1962, Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг Док. и материалы М , 1964, Восстание в Литве и Белоруссии М , 1965, К1сялеу Г 3 думай пра Беларусь Мн , 1966, К Калиновский Из печатного и рукописного наследия Мн , 1988, Б i ч М Аграрнае 1 нацыянальнае пытанн! $ паустанн! 1863 г //Бел ист часоп 1993 №3,Яго ж Пошук 1СЦ1НЫ ш шальмаванне9 // Голас Ра-дз1мы 1997 И—18 снеж., Нарысы псторьп Беларуш Ч 1 Мн , 1994 Mixacb Бт
«ПАУСТАННЕ НА БЕЛАРУС! 1863 гбду», поУнае выданне тэкстау газеты «Мужыцкая прауда» i «ЛютоУ з-пад шы-бенщы» К Калшоускага, ажыццеуленае у 1980 фундацыяй (фондам) 1мя П Кра-чэускага У Нью-Йорку Апрацоуку i ка-ментарьп да тэкстау зрабип Я Запруднгк 1 Т Э Бэрд Тэкстам папярэдшчае дасле-даванне Запруднжа «Мужицкая прау-да» — набат паустаньня 1863 году», у яюм закранаюцца пытанн! пра месца выдання 1 аутарства, пстарычны, моУ-ны, тэксталапчны i шш аспекты «Му-жыцкай прауды» i «ЛютоУ з-пад шыбе-нщы» Тэксты надрукаваны лацшскай графгкай на бел i англ мовах
ПАУТАЛЕР, буйная высакапробная сярэбраная манета еУрапейшах краш 16— 18 ст (лтгатурная маса 15—14 г, проба 930—875 прамгле, дыяметр 32—38 мм, таушчыня 1,5—2 мм) На тэр ВКЛ аба-рачалюя юпансюя П («залатыя тлш-К1») з контрмаркам! Жыпмонта II Аугуста 1564, яюя мел! прымусовы курс у 30 грошау польски або 24 грошы лгтоу-сюя Выпуск П ВКЛ 1564—65 (тзв чвэрцькопю) не знаходзщь дакумен-тальнага пацвярджэння, стылютыка ix не адпавядае эпосе, проба шжэйшая за звычайную (720 прамше), маса 14,5 г, у скарбах не зафгксаваны, значная частка
ужо у канцы 19 ст аднесена да бяс спрэчных падробак фальшфжатара Майнерта Першыя вядомыя П Рэчы Паспалпай з’явипся У 1583 з курсам 17,5 гроша польскага У канцы 16 ст курс айч 1 замежных П — 20 грошау у сярэдзше 17 ст — 45, у канцы 17 ст — 120 грошау меднай манетай Па водле рэформы 1766 П (чатырохзлато в!К) 1767—92 быу роУны 16 сярэбраным або 120 медным манетам
Лт С1 н ч у к I Каралшы, лущоры i фцппок // Спадчына 1994 № 6
lean Сшчук
11 АУТАРАк, шзкапробная сярэбраная манета Рэчы Паспалпай у 17—18 сг вартасцю у 1,5 гроша Сшашмпная назва чэх, адпавядала драйпелькеру ням княствау, пераймала 1мперсю ап фельгрошэн Першыя П Рэчы Паспал) тай з’явипся у 1614, выраблялюя да 1627 (Л1гатурная маса 1,58—1,20 г) Пазнейшыя П часоу Яна II KaaiMipa (1648—68) мелт лтгатурную масу 1,09 1 На тэр ВКЛ да 1650 скарбы з П скла даш 2/5, пасля 1650 — ]/5 ад скарбаугэ тых часоу У абарачэннт заставался да сярэдзшы 18 ст Курс П у Рас дзяржа ве адпавядау сярэбранай драцяной ка пейцы П Рэчы Паспалпай 1753—56 ЗМЯН1Л1 тып, на ix з’явшася назва PULTORAK, яны мелт стандартный Л1 гатурную масу i памеры П lean Сшчук
ПАУУСТАУ, тып старажытнага тсьма Узн1К у вынтку паскарэння працэсу ni сання на аснове устава 1 адрозшвауся ад яго меншай геаметрычнасцю тсьма драбнейшым! лпарам! i значна большей колькасцю скарачэнняу Ужывауся у паУд-слав (з канца 13 ст) 1 усх-слав (з канца 14 ст) шсьменнасш на перга менце 1 паперы У старабел тсьмен насц1, як у шт усходнеслав , меУ 2 раз навщнасц! — старэйшы i малодшы Старэйшы П , блтзю да устава, ужывау ся у дзелавых граматах 14 — 1-й пал 15 ст Малодшы П выкарыстоувауся пара дельна са скорашсам пераважна У кт гах рэл1г 1 свецкага зместу 2-й пал 15—16 ст, зрэдку 17 ст («Чэцця», 1489 перакладныя «Александрия», «Аповесщ пра трох каралеу» 15 ст , Нпафараусю Акадэмгчны, Вшенсю, Супрасльсю ле татсы 15 — пач 16 ст , «Псторыя пра Трою», «Псалтыр», «Арыстоцелева бра ма» 16 ст , «Хранограф» 17 ст 1 шш ) У параУнанн! са старэйшым П у малод-шым П словы шсал1ся асобна (акрамя прыназоушкау i злучшкау з наступным! словам!), лпары мел! больш скарашс-ных элементау, пашыралася ix натсан-не над радком, пачала выкарыстоувацца вязь Шырока ужывалгся надрадковыя знаю, стал! больш разнастайным! знаю прыпынку П служыу узорам для шрыфтоу у выданнях Ф Скарыны, С Буднага, В Цяпшскага
Лт Карский Е Славянская кирилловская палеография Л , 1979
Аляксандр Булыка
ПАХАВАЛЬНЫ АБРАд, сукупнасць строга акрэсленых дзеянняу, яюм! су-праваджалася пахаванне нябожчыка Пачау складвацца у позшм палеалще
451
ПАХАЛАВ1ЦК1
Адрознгваецца вщамт пахавальнага збу-давання (курган, бдын, грунтавая мапла, каменны мопльнтк, крыж i шш ), пахавання (групаспаленне — поунае або няпоунае, на месцы або па-за ме-жамг пахавання, трупапалажэнне) i яго тылам (ямны, наземны), арыешцроукай (галавой на 3, У, Пн, Пд, сядзячае або скурчанае становштча касцяка), стано-вппчам рук (абедзве рую уздоуж тулава або на жываце цг на грудзях, адна рука Уздоуж тулава, другая на жываце або на грудзях 1 тнш ), наяунасцю слядоу агню (кальцынтраваныя косцт, церадпаха-вальныя 1 пасляпахавальныя вогнштчы, попел 1 вуголле У насыпе або каля касцяка 1 шш ), вщам1 пасудзш (керамтч-ныя 1 драуляныя), разнавщнасцямт да-мавш (з дошак, плах, бярвен, выдзеуба-ныя калоды) Керамгка у абрадзе тру-паспалення часта выконвала ролю труны, магла (асаблша пры трупапала-жэннях) утрымлтваць ежу для нябожчы-ка (П1тво найчасцей ставил у драУляных пасудзшах) з ритуальным! мэтамт зрэдку гаршкг разбтвалт
У познгм палеалще нябожчыкау хава-Л1 У спец ямах на баку або нщма з пад-курчаным! нагамт або У позе спячага, астанкг часта пасыпалт чырвонай фар-бай (вохрай) щ вуголлем, што азначала мапчную замену крывт або агню Побач клал1 рэчы памерлага На тэр Беларуст такта пахаваннт пакуль не выяулены У бронзавым веку на Беларуст вядомы пахаваннт у грунтавых магглах (Пралетар-скт, Рудня-Шляпна Веткаускага р-на) т курганах (Ходасавты Рагачоускага р-на), яктя належалт сярэднедняпроускай культуры Месца пахавання напачатку «ачышчалася» агнем, потым на месцы вогнштча выкопвалт прамавугольную або авальную яму, куды змяшчалг ня-божчыка г яго рэчы Пахавальную яму нярэдка абсталеувалт накшталт хаты Потым над адной або некалыамг магг-ламт насыпалт курган Адначасова з П а трупапалажэння (шгумацыя) з’явтлтся пахаваннт з абрадам трупаспалення (крэмацыя) У жал веку такт абрад стау
асн формай П а Трупаспаленнт наи часцей рабтлт не на месцы пахавання, а па-за межамт мопльнтка Рэшткг спа лення змяшчалг у спец глтняны гар-шчок — урну, г хавалг яе пераважна у грунтавой маггле Такт П а, за невял выключэннямт, быу характэрны для плямен миаградскай культуры, зарубг-нецкай культуры, паморскай культуры, вельбарскай культуры г тнш Паасобныя пахаваннт звычайна утваралт могиъниа, плошча яктх залежала ад памерау сусед-нтх паселштчау т ад часу гх гснавання Курганы на тэр Беларусг жал веку не атрымалт патпырэння (выключэнне — курганны мопльнтк Дубай Столтнскага р-на) Над грунтавымт мапламт гснавалт нейктя збудаваннг, бо амаль нтколт новыя маплы не парушалг старый УзнаУ-ленне пахаванняу у курганах на тэр Беларуст адбылося у 2-й пал 1-га тыс н э сярод усх -слав насельнщтва У 8—9 ст курганы цалкам выцеснтлт грунтавыя пахаваннт У канцы 9—10 ст паявтуся т паступова пашырыуся П а трупапалажэння, а у пач 11 ст групаспаленне зу-стм знткла, хоць агонь застаУся у выглядзе вогнштчау або попелу, якт прыностлт з тнш месцау 3 11 ст на поУднт, а з 12 ст па усей Беларуст пашырылгея пахаваннт У падкурганных ямах Нябожчыка клалт на епшу, галавой на 3, вельмт рэдка сустракалтся пахаваннт, дзе ня-божчыкт знаходзтлтся быццам бы у ся-дзячым становтшчы Есць меркаваннт, што так хавалг ведзьмакоу т чараунткоу, яктх перад пахаваннем звязвалт Трапля-юцца т т зв «пустыя курганы» — кенотафы, у яктх есць усе элементы пахавання, але няма нябожчыка Магчыма, гх насыпалт У памяць пра тых, хто зап-нуУ на чужыне або прапаУ без вестак Нябожчыкау апраналг у лепшае адзен-не, побач клалт гх асабтстыя рэчы, ставт-лт гаршкт з ежай Канструкцыт пахаванняу былт разнастайныя захавалтся сля-ды плах, бярвен, нават зрубау, яктя гмт-тавалт хаты, трапляюцца рэшткг дамавш Пгсьмовыя крынщы сведчаць, што П а усх -слав плямен уключау
таксама страву (памгнальную ежу) г трызну (ваенна-спартыуныя спаборнщ-твы У гонар нябожчыка) 3 12 ст звы-чай пахавання у курганах пачау энткаць г у 14 ст перамог канашчны хрыецтян-си Па (у гарадах, дзе хрыецтянгзацыя адбылася раней, курганы змяниттся звы-чайнымт моплкамг яшчэ У 11 ст ) Эт-награфтчныя назтраннт дазваляюць мер-каваць пра наяунасць Ужо у старажыт-наецг тактх элементау П а , як абмыван-не нябожчыка, галашэннг, паралак вынасу труны, а пасля Увядзення хрыс-цтянства — чытанне псалтыра т адпя-ванне П а вызначаецца кансерватыу-насцю, асобныя яго рысы захоуваюцца на працягу мнопх стагоддзяу, розныя П а могуць незалежна сутснаваць, магчыма т тх узаемадзеянне (крывтчы, радз1-лачы г дрыгавгчы зазналт Уплыу П а бал may, г хрысцтянская царква доуга была вымушана мтрыцца з перажыткамт язычнтцтва)
Лип Рыбаков БА Нестор о славянских обычаях // Древние славяне и их соседи М , 1970, Яго ж Язычество древних славян М , 1981, Седов ВВ Распространение христианства в Древней Руси (по ар-хеол материалам) // Археология и история Пскова и Псковской земли Тез докл науч практ конф Псков, 1988
Уладзишр Багамольнисау, Якау Рыер
Г1АХАЛАВЩК1 (Пахаловтч) Стантслау, мастак т картограф 2-й пал 16 ст Жыцце т дзейнасць звязаны з Бела-руссю г Полыпчай Служыу сакратаром у магнатау, у 1563—66 пры двары жонкт вял князя ВКЛ Жыпмонта II Аутусга, потым у скарбовай т кароннай канцы-лярыях Вясной 1572 удзельнтчаУ у ва-еннай выправе на Малдову, у 1579— 81 — у паходах Стафана Баторыя на Полацк, Вял Лукт i Пскоу Вызначыуся пры штурме Пскова, за што быу набглг-таваны Выконвау абавязкт картографа Склау карту «Вошс Полацкага княс-
мем » уь&жАкгякикТяС кд
жм’Гв«'Г»|-»вджЬ1гим111><До®*е'г*|еж* один wi сто
!#•« 4 t ¥ ЛУЧ”’/1 *»*#«»« THWHOMm» Т*«Г«аСА И£ ГОС ТО *ЛЙИс£„»
<0.4.л-t <«М; ТВС4НО4.
X».«*«•<*«-кгнще"'1’Гс1* л ”*"*"г нЯТ Д«ос»т « е»*Г «•<»* ко А serloi’'!'•*** ***•'*• |о«ог»ои«и «отооА. номьоич!
«миу» »«««гг4«осллх*«г’1|>в*'г,‘мж Г* Ж»
kKtCbC ** пц runurooioo лг<о»о-го£>ш*Со
гом»ч»»"«Л'п*т*мИЛ’Г»^*««тл»тП:м(ж« лястт|жмУожтА '
«<«Сом «,«<• j«***il< * ""if11}' яскь *<.« «лав'кчт» - *N ( «уж* ц ( о»Чт4яа
•*»'«***• *«»•’»£>'по 1аи»ГоВоу«<.пСЛ,»Му»» ** "‘.«•-го<иг»Л*к1В1А- вкуХЮсгоЮк
AMwBAwekSt nofe****» мс’тг,
Пауустау Фрагмент граматы рыжскгх ратмана^ да палачан 1405
452 ПАХВАЛА
тва », план аблоп Полацка войскам! Стафана Баторыя (абодва награвхрава-ны у 1580 у Рыме Т Трэтэрам), выканау малюнак штурму Полацка 29 8 1579 (зберагаецца у Дзярж apxiee у г Дрэз-дэн, Германы) Верагодна, разам з ш-жынерам П Франкусам працавау над аксанаметрычнымх выявам! 6 крэласцей на Полаччыне Казьяны, Красная, Сп-на, Сокал, Суша 1 Туроуля Творы П — каштоуиы матэрыял для рэкан-струкцьп фартыфжацьп i забудовы Полацка 2-й пал 16 ст, крынща для вывучэння ходу ваенных падзей Карта Полаччыны (маштаб 1 700 000) не вель-М1 дасканалая, але адыграла значную ролю у фармхраваннх хсартаграфхчнага вобраза Беларуы Яе выкарыстал! картографы М Струбхч (1579, 1589), Г Мер-катар (1595), Т Макоуаа (1613) Творы П дапамагп! Р Гейдэнштэйну у працы над «Затскам! пра Маскоускую вайну» (1584)
«ПАХВАЛА ВЙАУТУ», «Похвала о великом князи Витов-т е», «Сказание о великом князи Витовте», помшк бел лх-таратуры 15 ст, адзш з першых творау бел свецкай панепрычнай прозы На-тсана у Смаленску невядомым аутарам у асяроддз! мясцовага духавенства Вядома У 4 рэдакцыях 1-я (1428) змешча-на у юпзе слоу Тсака Схрына, якая пе-ратсана У Смаленску, 2-я (леташсная, каля 1430) захавалася у асобных спхсах Беларуска-Л1тоускага летатсу 1446, 3-я (новая, 1-я пал 16 ст ) збераглася у спхсах кароткай (гл Летатс Краанскага) х пашыранай (гл Алыиэуск! летатс) рэдакцыях 2-га бел -лп летапхснага зво-ду — «Хронш Вялгкага княства Лгтоу-скага г Жамойцкага*, 4-я (рус скароча-ная, 16 ст ) змешчана у розных пет зборнхках, што бытавалх у Расп у 16—18 ст «ПВ» 1428 — прыватны дзелавы зашс-пасляслоуе да кнш, зроблены прыххльнхкам вял кн Вхтаута, летапхе-ная — асобны твор панепрычнага жанру, нашеаны на аснове папярэдняй як своеасаблшае щэйна-маст завяршэнне 1 га бел -лхтоускага летапхснага зводу, трэцяя — аб’яднаны схсарочаны тэкст летапхенай «П В » з уступнай часткай (апавяданне пра каранацыйны з’езд Вхтаута) т зв Смаленскай хронгкг У творы услаУляецца вял кн ВпаУт як мудры х усемагутны валадар, гаспадар ВКЛ, якт карыстаецца высокхм мхжнар аутарытэ-там У «П В », створанай у час найболь-шай палхт магутнаецх князя, щэалапчна абгрунтоуваецца яго аб’яднаучая палх-тыка на Усх -слав землях, праводзхцца погляд на ВКЛ як на лхтоУска-славян-скую дзяржаву, якая прызнаецца адным з гал цэнтрау аб’яднання Уехх усх славян Напхсана на падставе сапраУдных пет фактаУ урачыста-узнеслым стылем з выкарыстаннем стараж -рус лпара-турных традыцый, кнтжных выразау х
зваротау, але без рытарычнай шмат-слоУнасцх, проста х змястоуна
Вячаслау Чамярыцкг
ПАХВАЛКА, у ВКЛ выказаная публхчна пагроза, намер зрабхць замах на чые-н жыцце, здароуе цх маемасць Бок, у ад-рас якога была выказана П , мог звяр-нуцца да вял князя за атрыманнем ахоунай граматы — заручнага лхета Паводле Статута ВКЛ 1588 пакрыУджаны павхнен быу неадкладна заявщь аб П у суд х патрабаваць прыняць меры да па-гражальнхка У гэтым выпадку суд pa6iy апошняму папярэджанне аб адказнаецх х перадавау яго «для лепшое безпечнос-ти покою посполитого» на парукх «лю-дем добрым шляхте» па месцы жыхар-ства Таго, хто адмауляуся ад парукх, трымалх у зняволенш, пакуль ен не да-вау асабхстага паручыцельства Статут вызначау прававыя вышкх П х адказ-насць за яе Генадзь Маслыка
ПАХ1ЛЕВТЧ Дзмпрый Леашдавхч [10(22) 9 1897, в Вадатых Радамышль-скага пав Кхеускай хуб , цяпер Жыто-мхрекая вобл , Украхна — 29 5 1974], украхнекх псторык Д-р пет н (1951), праф (1953), засл дз н УССР (1974) Ганаровы д-р Люблшскага ун-та (Польшча, 1970) Скончыу Кхеускх ш-т нар асветы (1924) У 1921—45 працавау у ВНУ УССР I РСФСР 3 1946 заг кафедры ЛьвоУскага ун-та Даследавау агр адносшы х псторыю сялянства Беларусх, Лхтвы, Украшы х Польшчы 16— 18 ст Рас працавау перыядызацыю агр псторых Беларусх х Лхтвы 16—18 ст Адзхн з аутарау «Гхсторых Польшчы» (т 1, 2-е выд 1956), «Нарысау псторых СССР» (1957), «Гхсторых паУдневых х заходнхх славян» (1966), «Гхсторых Беларускай ССР» (т 1, 1972)
Те Землеустройство и поземельный кадастр в Белоруссии, Литве и Украине в XVI—XVII вв // Материалы по истории земледелия СССР М , 1952 Сб 1, Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI—XVIII вв Львов, 1957, Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине XVHI в Вильнюс, 1966
«ПАХЙДНЯ», псторыка-культурнае таварыства Засн 12 3 1986 у г Гродна як клуб па шщыятыве супрацоунхкаУ 1н-та бхяххмп АН БССР, з пач 1991 — т-ва У 1986—89 прэзщэнтам т-ва быу псторык М А Ткачоу Асн задачы вывучэнне пет падзей, жыцця х творчасщ вы-датных прадстаушкоу мхнулага, помнх-кау архпэктуры Гродзеншчыны, удзел у паходах па выдатных мясшнах Беларуст, арганхзацыя сустрэч з выдатныМ! сучас-нхкамх, прапаганда бел звычаяу i тра дыцый, музыкх, л-ры, фальклору, бел мовы Намаганням! «П » стала трады-цыйнае правядзенне у Гродне Купалля Дзядоу, калядных вечарын Члены т-ва удзельшчал! у раскопках Гродзенскага Старога замка, пабудове помнхка паустанцам 1863 (Воранауск! р-н), аднау-леннх стараж гар гадзшнхка на звашцы Гродзенскага фарнага касцела, працава-лх па добраупарадкаваннх б сядзхбы Ф Багушэвхча у в Кушляны Смаргон-скага р-на, на Гродзенскхх моплках, у арганхзацых фестываляу музыкх «Рок-
крок», у 1988 у адкрыццх помнхка А Га РУНУ У Кракаве (Польшча), з 1990 у фестывалях бел музыкх «Басовхшча» на Беласточчыне (Польшча), правядзенн! збору сродкау для помнхка К Калшоу скаму У Гродне х шш 3 экскурстям! на ведвалх мясцхны, якхя звязаны з пето рыяй Беларуст, у тл поле, дзе адбылася Грунвальдская бхтва 1410 3 1988 т-ва актыуна Удзельнхчае У экалапчным ру ху, хтравоДзщь вечарыны, прысвечаныя выдатным дзеячам 17—19 ст , сустрэчы з вучонымх-псторыкамх, лпаратараМ!, мастацгвазнаУцамх, мастакамх, краязн канферэнцых (да 100-годдзя Гродзенскага рэв гуртка, 125-годдзя паустання 1863—64, 400-годдзя Статута ВКЛ 1588 х шш ) У 1990 пры «П » створана ска-уцкая суполка, у 1991 — хор царк пеенх «БацысаУшчына» Мгкола Таранда
ПАХОДЫ АЛЬГЕРДА НА МАСКВУ 1368—72, серия войн ВКЛ супраць Маскоускага вял княства, выклхканых сапернщтвам памхж дзвюма найбуйней пхымх дзяржавамх Усх ЕУропы за палп гегемонию У рэпене, у першую чаргу за уплыУ на Цвярское вял княства У жн 1368 вял кн маскоУскх Дзмпрый не прызнау пераход велхкакняжацкай улады да кн Мххахла Аляксандравхча (брата жонкх Альгерда Ульяны), прыххльнхка Умацавання дзярж самастойнасцх Цве ры I зблхжэння яго з ВКЛ, што вымуст ла яго уцячы у Лхтву Увосень 1368 войска ВКЛ на чале з Альгердам, пры пад-трымцы Смаленска, разбхла маек вой-скх у Тросненскай бпве 1368 i падступхла да Масквы, аблога якой была беспаспяховай У вынхку 1-га паходу Альгерда улада Мххахла Аляксандравхча над Цвярскхм княствам была адноУле на, у склад ВКЛ вернуты Ржэу Не змх-рыушыся з вынхкамх кампанп 1368, у жн 1370 Масква напала на Цвер, хм кнучыся далучыць зах частку княства якая межавала з ВКЛ, каб прадуххлщь магчымасць кантактау памхж дзвюма дзяржавамх Мххахл Аляксандравхч зноу уцек у ВКЛ, але Альгерд, заняты как флхктамх з Ордэнам х Полыпчай, не здолеу аказаць яму падтрымкх Тады Мххахл накхравауся у Арду х дамогся пе радачы яму ярлыка на вял княжанне Уладзхмхрскае, якам традыцыйна вало-дал! маек князх Жадаючы захаваць Цвер як прощвагу Маскве, Альгерд вы рашыу дапамагчы Мххахлу х У лхст 137( пачау 2-1 паход на Маскву, аблога якой (8—16 снежня) зноу была няудалай У вынхку заключана перамхр’е да 29 6 1371 У час перамхр’я бакх справа вал! атрымаць ваен х дыпламат пад трымку Арды х канстанцхнопальскай патрыярххх Маскве удалося не дапус цщь стварэння асобнай правасл мира полхх ВКЛ, чаго дамагауся Альгерд У чэрв 1371 Альгерд накхравау у Маскву пасольства з прапановай заключыць трывалы мхр Пасольства дамовхтася пра заручыны дачкх Альгерда Алены з серпухауска-бароускхм кн Уладзхмцэам Аххдрэевхчам (блхжэйшы саюзшк Дзмхт-рыя) х працяг перамхр’я да 26 10 1371
Аднак дясной 1372 Масква начала пад-рыхтоуку да паходу на Цвер Каб праду-хтлтць яго, 7 4 1372 адначасова з выступлением Мтхатла Аляксандрав1ча на Дзмгграу войсю ВКЛ на чале з Кейсту-там 1 Андрэем Полацкш напал! на Пе-раяслау-Залескт Кампани 1372 працягвалася паходам! ли -цвярскога войска на спрэчныя памж Цвер’ю 1 Масквой г Кашын 1 Таржок 12 7 1372 цвярское 1 лп войсю на чаде з Альгердам злучылт-ся каля г Любуцка для 3-га паходу на Маскву Туды ж падыппп асн алы маек войска Не маючы дастаткова сш, каб схипць ваенны поспех на свой бок, у сярэдзше лш ВКЛ, Цвер i Масква падтсал! Любуцкг дагавор 1372 У вышку паходау Альгерда было праведзена размеркаванне сфер уплыву памж ВКЛ 1 Масквой, ваенных дзеянняу памж яюм! не вялося да 1406
Jlim Б ели А «Кратна вытокау» // Спадчына 1993 X» 3, К лю г Э Княжество Тверское (1247—1485) Тверь, 1994
Алесь Белы
ПАХОДЫ В ПАУТ А НА СМАЛЁНСК 1395—1404, ваенныя кампани Bimayma супраць Смаленскага княства з мэтай далучэння яго да ВКЛ Спробы падпа-радкаваць смаленсюя земл! рабгу Аль-герд (1356, 1375) У 1386 пасля разгрому смалян войскам! ВКЛ каля Мсцтслава (гл Мсцгслауская бтва 1386) Ягайла па-садзгУ у Смаленску сына забгтага у бггве кн Святаслава —Юрыя 1 прымусту яго у 1387 прынесц! васальную прысягу Пасля прыходу да улады У ВКЛ Вттаута Юрый парушыу ранейшыя дамовы т, абагараючыся на падтрымку Разанскага княства, спрабаваУ праводзгць сама-стойную палггыку У 1395 ВгтаУт заняУ Смаленск i пасадзгУ там свагх намесш-кау — Якава Ямантавгча г Васшя Ба-рэйкавгча Пасля паражэння ВпаУта У бтве на Ворскле 1399, Юрый разам з разансюм кн Алегам i з дапамогай паУ-стаУшых гараджан узяу Смаленск У 1401, 1402, 1403 Впаут рабгу няудалыя спробы вярнуць горад Пасля смерцг разанскага кн Алега (1402) прыхшьнгкг ВпаУта спрабавалг узняць мяцеж, але ен не меУ поспеху У 1404 пры падтрымцы Ягайлы г нейтралгтэце Маск дзяржавы ВгтаУт замацаваУ Смаленскае княства У складзе ВКЛ Паводле сведчання «Хронист лпоускай г жамойцкай», «Впаут вгнных устх пазабгвау да трох тысяч, и, абы у Смаленску не было больш ужо бунтаУ, з княства абярнуу ужо у ваяводства» Уваходжанне смаленскгх зямель у склад ВКЛ не принесла сур’езных змен у тх грамадскае г эканам жыцце, яны захавалг сваю аУтаномпо, прывглег г культ традыцыт
Jhm Ластовский Г Смоленск и Великое княжество Литовское в XIII—XVI вв // Край Смоленский 1993 № 7—8
ПАХбдЫ НЯМЁЦКАГА ОРДЭНА НА БЕЛАРУСЬ Праводзглгся у канцы 13 — пач 15 ст Нямецкш ордэнам для падпарадкавання ВКЛ, утл зямель Беларуст, г з рабаунгчымт мэтамт Упершыню прэтэнзн ордэна на землт ВКЛ вы
казаны у 1245, калт на просьбу вял ма-пстра ордэна Генриха фон Гогенлоэ гм-ператар Фрыдрых II выдау прывшей, яктм давау мапстру г ордэну правы на землт, што ен здабудзе у Куронц, Лпве 1 Земгалп Падставай для паходаУ на ВКЛ быу язычнщкт стан балцката на-сельнгцгва, якое, згодна з устанаУлен-нямт крыжакоу, падлягала хрышчэнню Прэтэнзн ордэна на ВКЛ падмацоУвалт-ся г граматай (фальшывай9) кн Мтн-доуга, якой ен завяшчау сваю дзяржаву Нямецкаму ордэну У тым выпадку, калт застанецца без нашчадкау Войны Ня-мецкага ордэна супраць ВКЛ пачалтся пасля падпарадкавання тм прусау у 1283 Да 1309 гал задачай ордэна было Унутранае Умацаванне, развтцце нямец-Кай калашзацьп у Прусн, таму далей-шая агрэстя супраць суседнтх зямель праводзтлася адносна невял стламт Гал аб’ектам нападау крыжакоу была Жа-мойць, дзе апорнымт тх базамт сталт збу даваныя на Немане г Балтыйсктм узбя-рэжжы замкт Мемельбург, Рагнп, Сюр-стымонтя г шш Паходы розных машта-баУ аргантзоУвалт ордэнсктя улады усгх узроУняу Баявыя дзеяннт цягнултся бесперапынна, дробныя наезды невял атрадау рыцарау г служак, засады пера-мяжоУвалтся больш буйны мг паходамг Крыжацюя атрады налтчвалг ад некалькгх дзесяткау да некалькгх тысяч вогнау, паходы цягнултся ад некалькгх дзен да некалькгх тыдняУ 1х мэтай было зда-быць адно або некалыа умацаванняу разрабаваць наваколле, узяць палон У адказ войскт ВКЛ рабтлт напады на крыжацюя замкт т уладаннт Вял значэнне абодва баю надавалт фактару не-чаканасц! г сакрэтнасцт пры аргантзацыт паходау У 1290—94 штогод рабтлтся найменей 2 крыжацюя выправы Час ад часу рабтлтся напады на Гродна, якое лттвгны выкарыстоУвалт як базу для на-падау на Прустю т Полыпчу Першы па-ход на Гродна адбыУся у 1284, потым у 1295, 1296 (двойчы), 1305, 1306 (двой-чы) У Гродне т Слонтме князт ВКЛ па-еялтлт прусау-выгнанцау, яктя не жадалт прызнаваць уладу немцау Прыгрантч-ныя напады рыцарау на ВКЛ адбывалт-ся т У часы тх узбр барацьбы з Поль-шчай у 1309—43 У асноуным яны былт нактраваны на Жамойць, а таксама на Гродча (двойчы у 1311, 1328), Навагрудак (1314) Звычайна не было года, каб не адбыуся крыжацкт напад Паходы войска ВКЛ у адказ рабтлтся рэдка Буйнейшым з тх была сумесная вы права разам з польсюм! войскамт на Брандэн-бург у 1326, якую Узначальвау Давыд Гарадзенскг Прывтлеем 1337 1мператар Людовтк IV Баварскт перадаУ вял мапстру Нямецкага ордэна т яго пераемнт-кам часткт зямель ВКЛ — Жамойць, Куронтю т Русь Пасля замтрэння ордэна з Польшчай у 1343 агрэшУнасць крыжакоу у дачыненш да ВКЛ значна вырасла, павялтчылтся маштабы тх паходау, у яюх удзельнтчала шмат зах - г цэнтральнаеУрап рыцарау Гал аб’ектам нападау заставалася Жамойць Некалью разоу крыжаю штурмавалт Втль-ню, Трою, рабтл! рэйды У Верхние Па-
ПАХОМАУ
нямонне (да мяст Дзяляцтчы), нападалт на Белтцу (1377), Лщу (1384), Брэст (1379), Камянец (1373, 1375, 1379) Вял князт ВКЛ Альгерд, Кейстут, Ятайла не заУседы маглт аказаць значнае супрацтУ-ленне ордэну з-за занятаецт тх ваенных стл на Усх г паУд рубяжах крашы Вял бгтва адбылася 2 2 1348 на р Стрэва, у якой удзельнтчалт атрады з Полацка, Вт-цебска, Смаленска, Брэста 1 шш гарадоу 29 10 1379 Кейстут 1 Ягайла заклю-чылт перамтр’е з ордэнам, яю абавязау-ся 10 гадоу не нападаць на «русюя» землт ВКЛ Але пагадненне у хутюм часе было сарвана т буйныя крыжацюя напады адбылтся У 1382 1 1383 Рэлтпй-ныя падставы паходау ордэна знтюц з часу хрышчэння насельнщтва Лпвы пасля заключэння Крэускай уни 1385 памж ВКЛ г Польшчай У 1386—89 ад-былтся лтчаныя крыжацюя паходы, аднак тх стала больш пасля Уцекау у ордэн кн ВпаУта, яю спадзяваУся з дапамогай крыжакоу захаптць велткакняжац-ю пасад (буйныя напады адбылтся У 1390, 1391, 1392, 1394, штогод было па некалью дробных) Паводле Салшскага дагавора 1398 ВттаУт абяцаУ перадаць ордэну Жамойць узамен за непадтрым-ку новага прэтэндэнта на велткакня-жацю пасад Свтдрыгайлы Невыкананне Умоу дагавору прывяло да новых вял паходау крыжакоу, яюя дзейнтчал! на карысць Свтдрыгайлы (у 1402 да Салеч-нткау, у 1403 да Ашмян) Рымсю папа Бангфацый IX булай ад 9 9 1403 забара-Н1У крыжовыя паходы супраць ВКЛ Канец паходам Нямецкага ордэна на землт ВКЛ паклалт Раценжаа дагавор 1404 т Грунвальдская бгтва 1410, аднак яшчэ да Мелънскага мгру 1422 вялтся ваенныя дзеяннт ордэна з Польшчай т ВКЛ на тэр Прусн
Jhm Грыцкевтч А Барацьба Вялткага княства Лпоускага т Рускага (Беларуска Лт-тоУскай дзяржавы) з ТэУтоисктм ордэиам у канцы XIV — першай палове XV ст // Адра джэнне Гтсг альманах Мн, 1995 Вып 1, Сагановтч Г Беларусь т Нямецкт ордэн (да Крэускай утш) // 3 глыбт вякоу Наш край Мн 1997 Вып 2, П етр Дусбург Хроника Пруссии Пер с лат М , 1997, Lietuviu, karas su kryzniociais Vilnius, 1964, Eowmianski H Agresja Zakonu KrzyZackiego na I itw<j w wiekach XII—XV // Eownuanski H Prusy—Litwa—Krzy2acy
Warszawa, 1989
«ПАХбЖЫЯ» Л16Д31, гл Людз1 «пахо-жыя»
ПАХбЛК!, 1) у Рэчы Паспалпай пан-сюя слуп, звычайна маладыя хлопцы 2) Слуп-збраяносцы У шляхецюм войску Рэчы Паспалпай, часта набтралтся з прыгонных сялян
ПАХбМАУ Мткалай 1лыч (17 4 1919, в Волыпчына Гарадоцкага р-на — 29 3 1988), удзельнтк партыз руху на тэр Гомельскай вобл У Вял Айч вайну, журналют, псторык Канд пет н (1954), праф (1978) Скончыу Усебел
454
ПАЦЕЕУ
газетную парт школу (1938), БДУ (1951), Акадэмно грамадсюх навук пры ЦК КПСС (1954) У Вял Айч вайну V Жн 1942 — лют 1943 радавы i палггрук разведю У партыз атрадзе Рэчыцкай брыгады гмя Варашылава У Mai—лют 1943 рэдактар падп газ «Гомельская прауда», потым на журналюцкай рабоце, з 1948 рэдактар газ «Гомельская правда», «Вщебсю рабочы» 3 вер 1956 сакратар Вщебскага абкома КПБ, у 1968—85 рэктар Мшскай ВПШ Чл ЦК КПБ у 1971—86 Дэп ВС БССР у 1971—88
ПАЦЁЕУ Мжалай ПаУлавн (16 5 1919, г Рагачоу — 27 9 1972), Герой Сав Са юза (1945) Скончыу Камышынскае танк вучылпнча (1943), Вышэйшую афщэрскую школу самаходнай артыле-ры1 (1951) У Чырв Армп з 1939 У Вял Айч вайну з 1941 на Па?д , Пауд Зах , Сталшградсюм, Бранскгм, 1-м Прибалт, 3-м Бел франтах Удзельшк вызвалення Беларуш, Лпвы, Латвп, баеу на тэр Усх Прусп Вызначыуся 18— 21 9 1944 у баях на тэр Латвп танк рота на чале з лейт П у раене г Елгава, Добеле спынша наступление прашушка 1 на працягу 4 сутак адбша 28 контратак, знппчыла 37 танка?, з ix П з эю-пажам — 9 Пасля вайны працавау у нар гаспадарцы г Луншец У 1949—70 у Сав Армн
ПАЦЕ1, дзярж дзеячы ВКЛ, род герба «Вага» Родапачынальнгк Ходзька Кара-неусю, сын якога Тышка за службу у вял князя KaaiMipa [1440—92] атрыма? некалью весак у Камянецкай воласщ Ад тмя яго сына Пацея Тышковша пай-шло родавае прозвппча Валодал! маен-ткам1 У Брэсцкш, Троксюм i шш вая-водствах Найб вядомыя
Ле? П а ц е е в 1 ч (Пацей, ’—1 4 1550), сын Пацея Тышковма, велтка-княжацю дваранш, шсар гаспадарсю з 1543
Адам Л ь в о в 1 ч (1пацгй, 12 4 1541—18 7 1613), сын Льва Пацеевтча, ушяцю мпрапалп-, гл I Пацей
Петр (?—да 1647), сын Адама Львовгча, шсар земсю брэсцю з 1643
Леанард Габрыэль (6 11 1632—1 2 1695), сын Пятра Да 1662 служыу у войску ВКЛ Ажашуся з кня-зеУнай Рэпнай Апнскай, пгго спрыяла яго кар’еры Брэсцю земсю тсар з 1662, падсудак земсю з 1672, суддзя земсю з 1676, ваявода вщебсю з 1686, староста рагачоУсю, жыжморсю i суражсю, пасол на сеймы, дэпугат Трибунала ВКЛ Удзельннау у бттвах з турка-Mi на Украше у 1670-х г Знаходзхуся У апазщьп да караля Яна III Сабескага
Людвгк Каистанщн (1664— 3 1 1730), сын Леанарда Габрыэля Служыу у войску ВКЛ, удзельшчау у бивах з туркам! 1 крымсюм! татарам! У Венгры!, Малдове i на Украше Брэсцю земсю шсар з 1687, падкаморы з 1689,
М П Пацее?
шсар польны ВКЛ з 1697, стражшк вялил ВКЛ з 1698, падскарб! вялж! ВКЛ з 1703, гетман польны ВКЛ у 1709, гетман вялт ВКЛ з 1709, адначасова кашталян вшенсю з 1709 1 ваявода вшенсю з 1722, староста ваукавысю, воупенсю, шарашоусю Быу паслом на сеймы, належау да апазщьп бел 1 лп шляхты супраць усеУладдзя СапегаУ у ВКЛ Удзельшк канфедэрацы! войска ВКЛ супраць Сапега? 1696 Бы? адным з 1ш-цыятарау ураунавання право? бел 1 лгг шляхты з польскай на сейме 1697 Камандавау атрадам у бпве пад Алькенжа-М1 18 11 1700, дзе было разгромлена войска Сапегау УстанаВ!? кантакгы з рас дыпламатам! У час ПаУночнай вайны 1700—21 ваявау супраць шведа? Пры падтрымцы Пятра I факгычна сканцэнтрава? у сваи руках уладу У Беларус! 1 Лпве Адзтн з аргашзатара? Bi-ленскай канфедэрацьн 1716 Падтрымл!-вау кантакгы з Растяй, бы? у апазщьп да Аугуста II, але потым пагадз1Уся з 1М У апошнтя гады жыцця выступа? супраць спроб АУгуста II узмацнщь каралеускую уладу
Каз1М1р Аляксандр (14 5 1666—10 6 1728), брат Людвжа Кан-станцша Харужы троксю з 1692, кашталян вщебсю з 1700, троксю з 1703, ваявода вщебсю з 1705, староста рагачоУсю, суражсю 1 жыжморсю Удзель-н1к канфедэрацы! войска ВКЛ 1696 супраць Сапега?, бттвы пад Алькенжа-мт У студз 1701 на чале шляхецкага апалчэння раэбт? 16 конных харугва? Сапега? i атрады сялян, яюя был! Узброены Сапегамт Выступа? за абса-лютную ?ладу АУгуста II Удзельшк Сандамтрскай канфедэрацы! 1704, пры-хтльнж Расп у барацьбе супраць швед-скага караля Карла XII У 1708 часова перайшоу на бок караля Сгашслава Ля-шчынскага, у 1709 зно? далучыуся да АУгуста II
Антон! Р—16 2 1749), сын KaaiMipa Аляксандра Абозны вялгю ВКЛ з 1715, стражшк вялпа ВКЛ у 1729—48, староста ва?кавысю, суражсю, радамыс-льсю 1 жыжморсю Служы? у войску ВКЛ У 1730-х г удзельшчау у барацьбе магната? за спадчыну княпш Людвж!
Саралшы Радзшит i яе нашчадка? «нейбургсюя маенткт») У 1733 на лекцыйным сейме галасавау за канды-татуру караля Сташслава Ляшчынскага На чале 8-тысячнай армц выступт? суп эаць АУгуста III, ваявау з рас войскам гкое Умацоувала Уладу АУгуста III у Лизе, Беларуш i Польшчы У 1735 эмтгры зава?, у 1736 вярнуУся 1 прызна? А?гус га III
Аляксандр (’—сак 1770), брат Чнтонгя Падчашы ВКЛ з 1724, каппа-тян вщебсю з 1739 i троксю з 1740 ваявода троксю з 1742, староста рага гоусю, алькенщю, ковенсю Бы? дэпу атам 1 маршалкам Трибунала ВКЛ
Л ю д в 1 к (каля 1726 — студз 1771), ын Аляксандра Абозны вялпа ВКЛ з 1744, стражнж вялжг ВКЛ з 1748, ста роста рагачо?сю i алькенщю Пасол на сеймы Удзельнж канфедэрацы! ВКЛ 1767 з прыхшьнжа? Кацярыны II, да якой ездзту на чале дэлегацы! У час Барскай канфедэрацьн займа? хюткую пазщыю памгж канфедэратам! i каралем
Леанард (каля 1730—14 7 1774), брат Людвпса Абозны вялпа ВКЛ з 1752, стражнж вялж! ВКЛ з 1771, староста рагачоУсю 1 алькенщю Пасол на сеймы Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспа лпай 1772 дзеля захавання свагх маен тка? у Полацюм ваяв присягну? Каця рыне II (1773)
Аляксандр М1хал (1774 — да 13 6 1846), сын Леанарда Абозны вялгю ВКЛ з 1794 У час паУстання 1794 ад’ютант Я Яанскага, удзельшчау у бпвах Яго маентю бьип секвестраваны, але ? 1795 Кацярына II вярнула ix 5 7 1812 Напалеон прызначыу яго чл Вайсковага кампэта ВКЛ, пасля Пагану? пасаду 3 1815 у складзе камюп, пгто разглядала справы па спадчыне Д Радзгвша Чл Патрыятычнага таварыства, у 1826—27 зняволены
Т задор (1798—1852), сын Аляксандра Мгхала, апошш з роду П Удзельнж паустання 1830—31, памер у эмпрацьп у Парыжы
Jhm Псторыя Беларускай ССР Т 1 Мн , 1972, Dworzaczek W Genealogia Warszawa, 1959, Polski siowmk biograficzny T 27 Wroclaw etc, 1982, Hetmam Rzeczypo spolitej Obojga Narodow Warszawa, 1995
Анатоль Грыцкевгч
ПАЦЕЙ 1пащй (свеЦкае гмя Адам Львовш, 12 4 1541, сядзйа Ражанка Ка-мянецкага пав Падляшскага ваяв — 18 7 1613), бел царкоуны i дзярж дзеяч, шсьменнж-палемгст 3 правасл роду Пацеяу Мяркуецца, што У дзяцгнстве бы? пажам пры карале?сюм двары, потым — пры двары М Радзгвша Чорнага, дзе атрымау выхаванне i адукацыю, пе-райшо? у кальвиизм Магчыма, вучы?ся У Ягелонсюм ун-це (Крака?) 3 1566 брэсцю шсар земсю У 1569 дэпугат ад брэсцкай шляхты на Люблшсюм сейме У 1573 (щ 1574) вярнууся У праваслауе 3 1577 земсю суддзя У 1586 уваходм? у склад каптуровага суда У 1588 брэсцю кашталян 1 сенатар Рэчы Паспалхтай Пасля смерц! жоню (1592) прыняу ма-
455
ПАЦЕХА
наства пад пнем 1пащй (крас. 1593). У Mai 1593 — enicKan уладзгмгрсю (у г. Уладз!м!ры-Валынск!м). У 1595 разам з К.Цярлецюм узначальвау пасольства у Рым да папы Клемента VIH з мэтаю аб’яднання усх. i зах. цэрквау у Рэчы Паспалпай. Адзш з шщыятараУ i арга-шзатарау Брэсцкай унн 1596. У 1599— 1613 ун1яша мпрапалп юеусю i усяе Pyci. ПераклаУ на старабел. мову 2 книг П.Скарн «Сшод брэсцю» i «Атсанне i абарона сабору рускага брэсцкага» i выдау ix пад адной вокладкай (1597). У 1605 апублисавау «этстолио» 1476 мп-рапалпа Micauia папе Слксту IV аб пад-трымцы ymi з Рымам (сапраУднасць тэксту гэтай «эгастолп» аспрэчваецца MHoriMi даследчыкам!). Аутар палем!ч-ных творау на старабел. i польскай мовах у абарону унй: «Ушя...» (1595), «Справядлтвае атсанне Учынкау i справы сшодавае» (1597), «Размова берасця-нша з братчыкам» (1604), «Уваскрослы Нал!вайка» (1607), «Epaci, невуцтва i палгтыка папоу i мяшчан вшейскага брацгва», «Гармошя...», «Рэляцыя» (усе 1608), шэрагу лютоу да кн. К.Астрож-скага, яюя з’явипся прычынай палемиё П. з Клпрыкам Астрожсюм («Bonnie на лют нейкага Кл!рыка Астрожскага бе-зыменнага», 1599), вял. колькасш пра-моу i павучанняу. П. таксама прытсва-юць аутарства «Антырызюа, або Апало-rii супраць Хрыстафора Фшалета» (1599; польск. перавыд. 1600). Прапа-веднщюя творы П. на старабел. мове был! сабраны i выдадзены у 1677, у 1714 — перавыдадзены на польскай мове у Супрасл!.
Лт.. Трипольский Н. Униатский митрополит Ипатий Потей и его проповедническая деятельность. Киев, 1878, Левицкий О Ипатий Потей, киевский униатский митрополит // Памятники русской старины в западных губерниях. Вып. 8. Хол-мская Русь. СПб., 1885; Псторыя беларускай дакастрычнщкай лп-аратуры. Т. 1. Мн., 1968; Лауры к Ю Inani Пацей // Спадчына. 1992 № 2; Я г о ж. Асветнщкая дзейнасць 1пашя Пацея // Пачатковая школа. 1992. № 7, Дмитриев М.В. Посольство Ипатия Погия и Кирилла Терлецкого в Рим в 1595— 96 гг. // Славяноведение. 1996. № 2; Kiin -к а Л. Жыцьцятс 1пащя Пацея // Спадчына. 1998 № 4. Юрасъ Лаурык.
ПАЦЕРК1, дробныя упрыгожанш, наш-заныя на штку або шнурок. Пераважна носяць на шьй, нашываюць таксама на вопратку, галауныя уборы, абутак. Вы-лучаюць 29 вщау матэрыялу, з якога выраблял! П.: шкло (аднаколернае, па-.iiixpoMHae, еппецк! фаянс), метал (зола-та, серабро, бронза, свшец), смалютыя рэчывы (гагат, бурштын), каштоуныя i паукаштоуныя камяш (горны хрусталь, аметыст, халцэдон, сердалгк i imn.), рэдюя матэрыялы (крамянютая парода, мармур, ракавшы, косць, глша i шш.), камбшаваныя матэрыялы (шкло з унутр. пазалотай ш пасерабрэннем, гл!-на з пазалотай). У асн. формы падзяля-юцца на геаметрычныя, складаныя i ф!-гуриыя. Шкляныя П. был! неарнамен-таваныя i арнаментаваныя. Адрознгва-юць простыя арнаменты (12 в!дау, у асн. геаметрычныя), камбшаваныя (21
Пацерк! з гарадзппча Менка.
I. Пацей.
вщ, у асн. спалучэнне геаметрычных форм) i складаныя (10 вщау: геаметрычныя, раелшныя, зааморфныя, антрапа-морфныя, шахматный i «дывановыя», вейкавыя, зорчатыя ui прамянёвыя 1 шш). Вядомы шкляныя П. разнастай-ных адценняу 6 каляровых груп (чор-ныя, белыя, чырвоныя, зялёныя, жоу-тыя, с!н!я), а таксама бясколерныя i стракатыя (шматколерныя, ц! палтхром-ныя). Колер П. з шш. вщау матэрыялу мае так! ж падзел. П., зробленыя са шкла i мшералау, могуць быць праз-рыстыя, паУпразрыстыя i глух!я (выключена прапусканне святла). У стара-
жытнасщ П. надавал! мапчнае значэнне. Вядомы у большасц! народаУ з эпох! неалпу. На стаянках Верхняга Падняп-роуя (Ел1сеев1чы, Юдзыава) знойдзены П. з вапняковых трубачак, ракавш. На тэр. Беларус! был! пашыраны П. з зубоУ лася, мядзведзя (Крывша, Асавец), бур-штыну. У бронзавым веку рабш! бур-шгынавыя сякерападобныя, касцяныя цылшдрычныя П., медныя i бронзавыя стралыа i шш. Большасць !х знойдзена У пахаваннях сярэднедняпроускай культуры (Ходасав1чы, Рудня Щлягша i шш.). У ранн!м жал. веку паявшюя шкляныя П. з майстэрань грэч. гарадоу Паун. Прычарнамор’я i правшцыяльна-рымсюх майстэрань Зах. ЕУропы. Боль-шасць !х выяулена на помнжах миа-градскай культуры i зарубшецкай культуры {Гарошкау, Чаплш, Сямурадцы, Адаменка i шш.). У жал. веку был! пашыраны таксама сердал!кавыя i ппня-ныя П.; ник! часта уключал! метал, ланцужю i стралью. Значнае пашырэн-не атрымал! П. у 10—13 ст. 1м! аздабля-л! адзенне, скроневыя кольцы, грыуш, бранзалеты. Некаторыя н!зю мел! да 100—400 i болей П. Яны быш разна-стайныя паводле формы i колеру. Широка выкарыстоувалюя сярэбраныя i бронзавыя зярнёныя П., наншаныя на Дрот (У дрыгав!чоу), шкляныя залачо-ныя i пасярэбраныя, сердал!кавыя, з горнага хрусталю, бурштынавыя, з кра-мянютых парод, каляровых i паУкаш-тоуных металау. Часта карал! з П. уключал! прывесю: луншцы, крыжыю, бомк! i шш. У сярэдневякоУ! П. вядомы i гараджанам i сялянам, таму трапляюц-ца яны амаль на кожным археал. пом-н!ку гэтай эпох! Найб. значная i щка-вая калекцыя П. выяулена У ходзе раскопаю курганнага мог!льн!ка Тзбшма у Лагойсюм р-не. 3 18 ст. на Беларус! П. выраблялюя на Гродзенскай мануфактуры шкляных пацерак, Урэцкай i Лю-банскай мануфактурах, а таксама мясц. ювел!рам! i шкларобам! бел. гарадоу.
Таццяна Скрыпчанка.
ПАЦЁХА (Pociecha) Уладаслау KaaiMip АУгуст (1.7.1893, г. Кракау, Полыпча — 28.1.1958), польею псторык. Чл.-кар. Польск. АН у Кракаве (1950), праф. на-дзвычайны (1957). У 1911—15 вучыуся у КракаУсюм ун-це. Удзельшк 1-й сусв. вайны. У 1921—26 i з 1928 працавау у Ягелонскай б-цы у Кракаве, арганйатар i дырэкгар (1926—27) Куршцкай б-ю. Вывучау палп. псторыю Польшчы i ВКЛ. У б!ятраф!1 каралевы польскай ! вял. княгш! лпоускай Боны падкрэсл!-ваУ яе заслуг! у развщц! культуры i гра-мадска-палп. думк! («Каралева Бона, 1494—1557; Часы i людз! Адраджэння», т. 1—4, 1949—58). Выдавау пет. крыш-цы часоу панавання Жыпмонта I, у т.л. тамы 14—16 Актау Тамщкага.
Те.: Geneza hoidu pruskiego, 1467—1525 Gdynia, 1937; Polska wobec elekeji cesaiza Karola V w r. 1519. Wroclaw, 1947; Aicybiskup
456 ПАЦЁМК1Н
gnicznrenski Mikolaj Dzieizgowski, prymas Polski (ok 1490—1559) Zarys biograficzny Krakrfw, 1947 Czasy Zygmunta Starego // Roczmki histoiyczne Warszawa, 1947 R. 16
Лт В a г у c z H Wladyslaw Pociecha (1893—1958) // Roczmk bibhoteczny 1988 R.
ПАЦЁМК1Н Рыгор Аляксандравщ [13(24)9 1739, в Чыжова ДухаУшчын-скага пав Смаленскай губ — 5(16) 101791], раийск! дзярж i ваен дзеяч Граф (1770), князь Таурычасю (1783), ген -фельдмаршал (1784) Вучыуся У пмназц Маскоускага ун-та (1756—60, выключаны) У час службы У гвардии удзельшчау у паланавым пера-вароце 1762, у вышку якога да улады прыведзена Кацярына II Як фаварыт Кацярыны И (1770), быу прызначаны вщэ-прэзщэнтам (з 1784 прэзщэнт) Ваен калегп Вызначыуся у рус -турэцкай вайне 1768—74 У 1774—83 валодау на Беларус! мяст Дуброуна, з 1776 — Кры-чаускай воласцю (больш за 14 тыс пры-гонных) Каб стварыць у Кричав е пра мысл 1 гандл цэнтр зах -еурап тыну, запрасхУ сюды вядомага англ фшосафа I Бентама Жывучы У маентку П У сяле Задобра (1785—87), Бентам дапамагау па-новаму наладзщь гаспадарку, пабу-даваць Крычаускую суднаверф, развода^ кветю, напхсау эканам працу «Абарона лисвярства» 1 хнш 3 1776 П ген-губер-натар Новараийскай, АзоУскай i Астра ханскай губ У 1783 далучыУ Крым да Расп Садзейшчау асваенню Паун Прычарнамор’я 1 будаунщтву Екацяры-наслава, Мжалаева, Севастопаля, Херсона, кгравау будаушцтвам ваен i гандл флатоУ на Чорным моры Камандавау рус армий у рус -турэцкую вайну 1787—91 1мкнуУся Умацаваць эканам i мгжнар становипча Расп, быу адным з самых багатых саноунжау крашы
Лт Бумаги кн Г АПотемкина Тавричес кого, 1774—1788 // Сб военно-ист материа лов СПб , 1893—95 Вып 6—8, Бри кн ер АГ Потемкин СПб 1891, Покров с кий П Бентам и его время Пг, 1916 С 233—236, Дружинина ЕИ Северное Причерноморье в 1775—1800 гг М , 1959
Эдуард Каршловш
ПАЦЫ (у 15—16 ст П а ц а в 1 ч ы), магната род герба «Газдава» у ВКЛ Паходзщь ад Паца ДаУкшавма, ад 1мя якога Утварылася родавае прозвппча У 15 ст валодалх маенткам! У Лщсюм, з 16 ст — у Брэсцюм 1 Гродзенсюм пав , мяст Мапльна 1 Астравец, у 17 ст на-бьип Чартарыйск, Вщзы, Галоучын, Княжыцы 1 шш Належал! да найб уплывовых магнатах родау 17—18 ст Род П падзял1уся на некалью галш, апошн! прадстаунж роду памер у 1835 Найб вядомыя
Юрый П а ц а в 1ч (7—1505), сын Паца ДаУкшавиа Маршалак гаспадар-ск1 1 намеснж ко вене ю з 1480, ваявода юеусю (каля 1483—92), намеешк нава-грудсю з 1492, полацю У 1496—1501 Валодау маенткам! у Лщсюм i Брэсшам пав
М 1 к а л а й ГО р ’ е в 1 ч (?—1545 або 1546), сын Юрыя Пацавтча ЛоУчы ВКЛ у 1509—42, падкаморы ВКЛ у 1527—42, ваявода падляшею з 1543 Меу шматлпая маентю, у яюх у 1528 было каля 7500 еял двароу Ад яго сыноу паходзяць галшы роду
М 1 к а л а й (каля 1527—85), сын Мжалая Юр’евгча Сакратар гаспадар-сю, у 1557 ад вял князя Жыпмонта II АУгуста атрымау прызначэнне на пасаду юеускага каталщкага бхекупа, але не быУ зацверджаны рымсюм папам Кгравау бюкупствам да 1582 Прыхиьшк унп з Полыпчай Перайшоу у кальвь Н1зм, але займаУ бюкупскае месца У Се-наце Рэчы Паспалпай 3 1583 кашталян смаленси.
Станхслау (1525—88), сын М1-калая Юр’евгча Падстол! ВКЛ з 1552, ваявода вщебсю з 1566, староста суражсю, велгжею 1 трабею Удзельшчау у баях з крымсюм! татарам! 1 У Лхвонскай вайне 1558—83, абараняу В те бек у 1568
Дам1Н1К (7—1579), сын Мжалая Юр’евгча Падкаморы брэсцю з 1568, кашталян смаленсю з 1571 МеУ маентю У Брэсцюм пав (каля 1900 еял двароу) Удзельшчау у заключэнш Люблшскай унп 1569 Кальвшют Ад яго паходзщь брэецкая галша роду
Я и (1550—1610), сын Дамшжа Чашнж ВКЛ з 1581, цшун вшенсю з 1589, ваявода мшсю з 1600, староста ка-мянецю На сейме 1587 прапаноУвау выбраць на пасад Рэчы Паспалпай цара Федара 1ванав1ча Кальвшют, з 1600 ка-тол1К Зводны брат па матчынай лшп I Пацея Прадау Радзшшам мяст Куна-са недалека ад Нясвгжа, у 1603 кушу мяст Чартарыйск на Валыш
Канстанщн Уладзгслау (7—1686), сын Аляксандра, унук Яна Харунжы надворны ВКЛ з 1658, староста васшькаУсю СлужыУ у войску, з 1657 камандавау казацкий (легкаконнай шляхецкай) харугвай, палкоунгк войска ВКЛ У час вайны Расп з Рэччу Паспалпай 1654—67 удзельннау у аблозе Вшьш (1660), бпвах на р Бася (1660), пад Куццпкам! (1661) 1 Шкловам (1664), а таксама У вайне 1673 супраць Турцы! Прыхшьшк прафранцузскай парты! Крыштофа Зыгмунта П 1 праекта выбарау караля пры жыцц! яго папярэднжа Атрымау у спадчыну маентю кн Галоу-чынсюх, валодау КняжыцаМ!, Сенька-вам 1 Рафалавам у Аршансюм пав, Чартарыйскам на Валыш, Беразшом, Даневам, ДомжарыцаМ!, ШытаваМ, Усачам!, Вшейкам!, Ветрынам
Крыштоф КанстаНц1н (7—1725), сын Мжалая Андрэя, унук Канстанщна Уладзюлава Шсар вялпа ВКЛ з 1710, кашталян полацю з 1724, староста ковенсю, пшею 1 дудсю
Антон! Mix ал (7—лют 1774), сын Крыштофа Канстанщна Шсар вя-ЛЖ1 ВКЛ з 1750, пасол на сеймы з 1740 Служыу у войску ВКЛ, палкоунж, рэп-ментар (камандзщ) дывгзп з 1760 Пры-хшьнж вял гетмана ВКЛ М К Радз1В1-ла, у 1763 перайшоу на бок групоую кн Чартарыйсюх, прыхшьнж кандидатуры
Сташслава АУгуста ПанятоУскага, яю 1 быУ выбраны каралем у 1764, у 1767 зноу перайшоу у лагер Радз1виау Валодау мяст Езна (Троксю пав ), дзе збуда-ваУ шыкоУны палац, маенткам: ГалоУ-чын, Княжыцы, РафалаУ у Аршансюм пав , Канюх! у ВаУкавыскгм пав
М 1 х а л (30 9 1754—29 1 1800), сын Антони М1хала Ген -м войска ВКЛ, староста ковенсю 1 барцянсю
Л ю д в 1 к М ix ал (19 5 1780—
31 8 1835), сын Мгхала У 1797 атрымау у спадчыну ад сваяка Юзафа П маентю Ражанка 1 Гарадзппча на Беларус!, ДаУ-спуды, Рачю 1 Мазурю на Беласточчы-не, палацы у Вшьш i Гродне, 4 млн злотых У 1808 устушу у войска Варшаускага княства, служыу камандзграм эскадрона гв легкий коннщы Надвю-лшекага лепена напалеонаускай арми, ваявау у 1спанп, удзельшчау у бпве пры Ваграме (1809) 3 1812 ген брыгады, удзельшк баеУ пад Вщебскам, Смален-скам, Мажайскам 1 МалаяраслаУцам, кампашй 1813 у Германн i 1814 у Францы! 3 1814 ген ДЫВ13П, атрымау тытул графа Французский гмперьп, з 1825 се-натар-кашталян Польскага каралеуства У час паУстання 1830—31 камандавау корпусам, часовы галоУнакамандуючы (1830), сенатар-ваявода (1831), чл Адм рады у Варшаве Пасля паражэння паустання У эмпрацы!, быУ прыхшьнжам кн А Чартарыйскага
М 1 к а л а й (7—1595), сын Дамшжа Падкаморы брэсцю з 1579, меу маентю У Брэсцюм пав , заснавальнж яшчэ адной галшы роду
Стафан (1587—17 11 1640), сын Мжалая Вучыуся у Гталп, каралеУсю сакратар з 1611, шсар вялш ВКЛ у 1615—30, рэферэндары свецю ВКЛ у 1626—30, падскарб! надворны ВКЛ у 1630, падскарб! вялжг ВКЛ з 1630, пад-канцлер ВКЛ з 1635, староста брэсцю, прэнсю, виькавппсю Удзельнж вайны Рэчы Паспалпай з Рашяй 1609—18
Крыштоф Зыгмунт (1621— 10 1 1684), сын Стафана Вучыуся У Кракаве, Паду!, Лейдэне СлужыУ у французский, юпанскай 1 галандскай армшх Харунжы вялиа ВКЛ з 1646, падканцлер ВКЛ з 1656, канцлер з 1658, староста ковенсю, пшею, астрынсю, адмппстратар Гродзенскай i Алщкай эканомгй У 1651 на чале уласнай гусар скай харугвы удзельшчау у вайне супраць казакоу на Украше У палп ба рацьбе супраць роду РадзхвшаУ узка чальвау групоуку П Прыхшьнж Mipy з Расшй 1 заключэння з ею саюза супраць Турцы!, шешравау заключэнне Андро саУскага перамхр’я 1667 1 потым саюзу з Рашяй Прытрымлгвауся французский арыентацы! i праекта выбрання караля пры жыцш папярэднжа, але у 1667 перайшоу да прааустрыйскай групоую На выбарах караля падтрымау кандидатуру Мжаша Вшгнявецкага (1669), выстутУ супраць абрання Яна III Сабескага (1674) Да сярэдзшы 1680-х г групоука II фактычна юравала ВКЛ У канцы жыцця страшу палп уплыу
Мхкалай Стафан (1623— 8 5 1684), брат Крыштофа Зыгмунта
Ваявода троксю з 1651, кашталян вшенсю з 1670, бюкуп вшенсю з 1671, староста крычаусю, раканщшскг, лава-рышсю 3 1660 разам з братам належау да прыдворнай прафранцузскай групоУ-ю, але як прыхшьнпс шляхе цюх воль-насцей 1 задавания ранейшага палп парадку хутка адышоу ад яе У ВКЛ дапа-магау брату у юраванш дзяржавай
Самуэль (1590—8 1 1627), сын Мжалая Ротмютр, потым палкоунш, рэпментар, харунжы вялгю ВКЛ з 1623 Удзельшк войнау Рэчы Паспалпай са Швецыяй 1600—29 i Раияй 1609—18 Атрымау у пажыццевае карыстанне 9 весак у Бабруйсюм старостве, у тл Па-рычы, ва Уласнасць — Любонны каля Бабруйска i Гарошкау у Рэчыцюм пав
Павел (1530—95), сын Мгкалая Юр’евхча Кашталян вгцебсю з 1566, ваявода мсщслаусю з 1578, кашталян вшенсю з 1593, староста вшькамгрсю, мсщслаусю, дзюенск!, радамсю МеУ вял маентю Дзгсна, Казьяны i шш у БраслаУсюм i Астравец у Ашмянсюм пав
Петр (1570—19 7 1642), сын ПаУла Харунжы надворны ВКЛ з 1613, пад-скарб1 надворны ВКЛ з 1635, ваявода троксю з 1640, староста мсщслаусю, радамсю 1 даУгелписк! Удзельшчау у войнах Рэчы Паспалпай са Швецыяй 1600—29, Рашяй 1609—18, Турцыяй 1621 Пасол на сеймы Валодау мяст Вщзы у Ашмянсюм пав
Mix ал Казгмгр (1624—
4 41682), сын Пятра Чашнпс ВКЛ у 1659, абозны вялпа ВКЛ з 1659, гене-ральны рэпментар (камандуючы) войскам ВКЛ у 1659 1 1663, ваявода смаленск! 1 гетман польны ВКЛ з 1663, кашталян вшенсю i гетман вялпа ВКЛ з 1667, ваявода вшенсю з 1669, староста дынабургсю, тераненсю, усвяпю, ме-рацю, адмппстратар Маплеускай экано-мд У час вайны Расп з Рэччу Паспал!-тай 1654—67 удзельшчау у 1660 у баях супраць войска кн I Хаванскага, 11 7 1660 штурмам узяу Вшьню, у снеж 1660 атрымау перамогу пад Шкловам Належау да прыхигьнгкау караля Яна II Казвпра, падтрышивау праект выбарау новага караля пры жыццг папярэдняга Чл дэлегацьп Рэчы Паспалпай пры падпюанн! Андросаускага пераМ1р’я 1667 Разам з канцлерам Крыштофам Зыгмунтам П узначальвау групоУку П , пращунжау Радзшшау, арыентаваУся на АУстрыю Удзельшчау у ваен кампангях супраць Турцыт
Гер ан 1 м Дам1Н1К (’—1662), брат Мгхала Казгмгра МеУ маентю У Ашмянсюм пав i на Жамойщ У 1661 узяты у палон i вывезены у Рас по, памер у дарозе пры вяртанш на радз1му
Ka3iMip Mix а л (’—1719), сын Герашма Дамппка Пюар вял:ю ВКЛ у 1683—1710, маршалак надворны ВКЛ у 1708—09 5 гадоу быу на Мальце i Удзельшчау у бпвах з туркам!, з 1678 рыцар Мальтыйскага ордэна, пасля вяртання Узначал1У камандорствы ордэна У Познан! (1685) 1 Сталовнах (1688) Пасол на сеймы, з 1696 прыхшьшк Са-пегаУ, крытыкавау палпыку Аугуста П
Да арт Пацы К 3 Пап, Гравюра
Да арт Пацы М К Пац Партрэт 17 ст
на сейме 1701—02 (сарвау яго) У час Пауночнай вайны 1700—21 у 1706—09 прыхшьнпс караля Сташслава Ляшчын-скага, ад якога атрымау пасаду маршал-ка Пасля вяртання на трон Аугуста П адышоу ад палп дзейнасщ
Ю з а ф (’ — кастр 1764), сын Яна KaaiMipa Кашталян жамойцю з 1748, староста хвейдансю, зелаУсю i шырвш-цю
Mix ал Ян (1730 —кастр 1787), сын Юзафа Наблгжаны да К С Радзшг-ла, ген -м войска ВКЛ (1764), ген -лейт (1766 або 1767) Удзельшк Радам-скай канфедэрацыг 1767 Восенню 1768 аргангзавау у Навагрудку Генеральную канфедэрацыю ВКЛ як частку Барскай канфедэрацыг, 31 10 1769 абраны мар-
457
ПАЦЫФ1КАЦЫЯ
шалкам лпоусюм Барскай канфедэра-ЦЫ1, удзельшчау у баях канфедэратау з рас 1 каралеусюм! войскам! Пасля па-ражэння канфедэрацыг жыУ за мяжой (Славаюя, Сшезш), памер у Страсбургу
Петр (7—1756), сын Яна Каз1мгра Староста вшейсю 1 щнсю
Юзаф (1736—13 3 1797), сын Пятра Служыу у войску ВКЛ, ген -м (1757), ген -ад’ютант вял булавы войска ВКЛ, староста вшейсю, пасол на сеймы Актам паустання 24 41794 у Вшьнг прызначаны чл Наивышэишаи ттоускай рады i Уведзены у склад вай-сковай дэпутацы! У лш 1794 выехау на лячэнне у Галщыю Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалпай 1795 вярнууся У рода-вы маентак Ражанку У Лщсюм пав , за-шсау у тастаменце усе свае багатыя маентю далекаму сваяку Людвигу Мкалу П
Лип Herbarz polski 1 imionopis zashiZonych w Polsce ludzi T 2 Lwdw, 1859, Wolff J Pacowie Matciyjaly historyczno-genealogiczne Petersburg, 1885, Boniecki A Poczel rodow w Wielkietn Ksi^stwie Litewskiem w XV j XVI wieku Warszawa, 1887, Dworzaczek W Genealogia Warszawa, 1959, Polski stownik biograficzny T 24 Wroclaw etc , 1979, Hetmani Rzeczypospohtej Obojga Narodow Warszawa, 1995 Анатоль Грыцкевт
«ПАЦЫФ1КАЦЫЯ» (лац pacific atio ущхамгрванне), адна з пашыраных форм рэпрэстунай палпыю польсюх акупац улад супраць удзельнткау рэв вызв руху у Зах Беларусг i Зах Украг-не Выкарыстоувалася з пач 1920-х г супраць бел сялянства У мэтах лнсввда-цыг сац базы партыз руху Найб размах набыла у 1930-я г у перыяд сусв эканам крызюу у сувяз! з пагаршэннем эканам становшгча сялян i гх выступлениям! супраць падатковага цяжару, палпыю камасацыг, парцэляцыг i Л1КВ1 дацыг cepeimymay Для «уцгхамгрвання» бел сялян пасылалюя карныя экспеды-цы1 з палщш, корпуса пагранаховы Паводле прызнання мпггстра Унутр спрау Польшчы Перацкага, у 1932 на Палессг У такое «экспедыцыях» удзель-шчал! сотнг палщэйсюх, 4 эскадроны корпуса пагранаховы У ходзе «П » карныя атрады у ахогшеных сял выступлениям! мясновасцях учнюил масавыя экзекуции 1 пагромы (разбуралг жылле сялян, зншгчал! маемасць), арыштоувалг актывютау камушет руху Асаблгва пашырылася практика карных экспеды-цый пасля забойства у чэрв 1934 членам: Аргаюзацъи укратаах нацыянатс-тау Перацкага У 2-й пал 1934 у Брэс-цюм 1 Пружансктм пав ад карных экспедиций пацярпел! 23 весю, у 1935 у Брэсцкай акр разгромлена каля 70 весак Масавыя экзекуцы! праводзшюя : У Беластоцюм, Навагрудскгм ваяв «П » сярэдзшы 1930-х г была вынгкам уз-мацнення рэакцыйных, антыдэмакр тэндэнцый ва унутрыпалгг жыцщ краг-ны
Лт Революционный путь Компартии За
458
ПАЦЯРУХА
падной Белоруссии (1921—1939 it.) Мн , 1966; Л а д ы с е в В.Ф. В борьбе за демократические права и свободы. Мн , 1988
Уладзишр Ладысеу
ПАЦЯРУХА Сцяпан Шлшавм [14(27).8.1904, в. Калядз!чы Пружанска-га пав. Гродзенскай губ., цяпер Пру-жанскага р-на Брэсцкай вобл. — 7.3.1982], дзеяч рэв. руху у Зах. Белару-ci. Скончыу Рэсп. парт, школу пры ЦК КПБ (1953). За Удзел у стварэнш арг-цы! КПЗБ у Палесюм ваяв, у 1925—27 зняволены У турму. 3 1928 сакратар Пружанскага падп. райкома КПЗБ. Адзш з юраунжоу забастоУю ле-сарубаУ Белавежскай пушчы (1932). У 1932—37 зняволены у турму, у 1938—39 у Бяроза-Картузсюм канцлагеры. Пасля вызвалення Зах. Беларус! нам. старшы-Hi Пружанскага, старшыня Поразауска-га райвыканкомау. У Вял. Айч. вайну нам. упаунаважанага ЦК КП(б)Б па Брэсцкай вобл., член Брэсцкага падп. абкома, сакратар Пружанскага падп. райкома КП(б)Б. У чэрв.—лш. 1943 ка-Micap партыз. брыгады 1мя Панамарэнк! Брэсцкай вобл. Пасля вайны на парт, рабоце у Брэсцкай вобл. Дэп. ВС СССР (1940—46).
Шт:. У суровый гады падполля. Мн., 1958. МЬсась Клииец.
ПАЦЯРЫК (грэч. Paterikon ад pater ай-цец), агульная назва зборнжау дыдак-тычных навел пра жыццё i подзвпт хрысшянсюх манахау, а таксама збораУ ix павучальных выказванняу. Першапа-чаткова (з 4 ст.) — адзш з жанрау Bi-зант. л-ры. Паводле паходжання, змес-ту, гдэйнай наюраванасцг i жанравай формы блгзюя да аг1яграф1чнай Аппаратуры, таму навелы з П. нярэдка уклю-чал!ся у пролай, «мшеьчэцц!» i шш. зборшк! Падзяляюцца на жыццятсы падзв!жн1кау (Еппецю, Рымск!, С!най-cKi П.), ix выказванш i павучанш (Ал-фавпны, Герусатмсю, Скщю П.). Грэч. П. перакладзены пауд. славянам! i з 11—12 ст. перайшл! У стараж.-рус. л-ру. Самы стараж. на’Рус! Сшайсю П. («Ль манар») — пераклад зборнжа навел Bi-зант. тсьменшка 1аана Мосха (6—7 ст.), што з’яв!уся у вынЖу падарожжа аутара па Б. Усходзе. Шырока быу вядомы Азбучны П., дзе змешчаны жыцп, дыдактычныя аповесц! i гутарк! пакут-нжау у алфавпным парадку ix !мён. На Узор перакладных на Pyci было створана шмат мясц. П., з яюх найб. выдатны «К!ева-Пячэрсю пацярык». У 16 ст. па шщыятыве маек. м!трапал!та Макарыя складзены «Вялжгя Чэцц!-М!не1», куды Увайшл! вядомыя на той час П. Частка гэтага збору выдадзена у канцы 19 — пач. 20 ст. П. был! пашыраны сярод правасл. насельнщтва Беларус!. Служы-л! умацаванню царк.-рэл!г. светапогля-ду, аскетичных хрысщянсюх щэалау. Маюць пэунае пст.-лп. i пазнавальнае значэнне як сведчанн! густау, уяУлен-няу i захапленняУ людзей эпох! сярэд-
М. Пачобут-Адлян!цв1.
невякоуя. Адыграл! станоучую ролю у развщц! апавядальнай прозы Усх. славян.
Публ: Синайский патерик: (Текст и пале-огр. описание). М., 1967.
Jlim: История русской литературы. Т. 1. М.; Л., 1941. Уладз1м1р Свяжынскс
ПАЧАН1Н Сцяпан Захарав!ч [н. 12(25).4.1913, с. К!ваць Сенплееускага пав. С!мб!рскай губ., цяпер у Кузаватау-ск!м р-не Ульянаускай вобл.], бел. псторык. Д-р пет. н. (1968), праф. (1969). СкончыУ ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1944), Мшсю пед. !н-т !мя М.Горкага (1952). 3 1931 настаунж. 3 1941 на парт, рабоце. У 1946 нам. дырэктара Рэсп. парт, школы пры ЦК КП(б)Б. Са снеж. 1946 у апараце ЦК КП(б)Б; у 1955—85 нам. дырэктара 1н-та псторы! парты! пры ЦК КПБ. РаспрацоУвае праблемы псторы! Кастр. рэвалюцы! i грамадзянскай вайны, сацыял!ст. будаушцтва, патрыят падполля У Вял. Айч. вайну на Беларус! Адзш з аутарау «НарысаУ псторы! Ка-мушетычнай парты! Беларус!» (ч. 1, 1968), «Псторы! грамадзянскай вайны у СССР» (т. 3, 1958), KHiri «Вялпа Кас-трычнж» (1958), юраунж аУтарскага ка-лектыву i рэдактар кн. «У памяц! народнай» (1969), складальнж i рэдактар дакумент. публжацый, у т.л. «Шсьмы
С.З. Пачянш.
працоуных Беларусг УЛ.Леншу» (2-е выд. 1969), «Жыццё адданае народу» (1978).
Те.. В грозовом восемнадцатом. Мн., 1969, Большевики Белоруссии в борьбе за победу Советской власти // Великий Октябрь — торжество идей марксизма-ленинизма. Ми., 1970; Приговоренные: Разбирая архивы тридцатых // Неман. 1989. № 8; Возмездие // Коммунист Белоруссии. 1989. № 10; «Зялёиы дуб» // Беларусь. 1989. № 11; Крывавы генерал // Полымя. 1990. № 4.
ПАЧАПАВА, вёска, цэнтр сельсавета i саугаса «Пачапаусю» У Баранавщюм р-не на р. Пачапаука. За 40 км на ПнЗ ад Баранавгч, 8 км ад чыг. ст. Моучадзь 289 ж., 122 двары (1998).
У 18 ст. належала Корсакам. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалпай (1793) у Рас. !мперы!, цэнтр воласщ Навагрудскага пав. У 1-й пал. 1880-х г. у П. 204 ж., 20 двароу, валасное прауленне, зем-скае нар. вучылипча, царква. На пач. 20 ст. у вёсцы 345 ж., 50 двароу. 3 1921 у складзе Польшчы, у Навагрудсюм пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 у БССР, у Гарадз!шчанск!м р-не Баранавщкай вобл. 3 1940 цэнтр сельсавета, 311 ж., 83 двары. У Вял. Айч. вайну у ма! 1943 птлерауцы спалил у П. 64 двары г загуби! 41 жыхара. У П. сярэдняя школа, клуб, б-ка, дзщячы сад, фельч.-акушэр-ск! пункт, аддз. сувяз!, магазш. Брацкая мапла партызан, помшк землякам, яктя загшул! у Вял. Айч. вайну. Ганна Дулеба
ПАЧОБУТ-АДЛЯНШК! Марцш [30.10 1728, в. Саломенка Гродзенскага пав., цяпер у Гродзенсюм р-не — 8(20).2 1810], бел. астраном, матэматык, асвет-нж. Чл. Каралеускай АН у Лондане (1769), чл.-кар. Франц, каралеускай акадэми (1778), правадз. чл. Т-ва сяброу навук у Варшаве (1801). 3 1745 чл. ордэна езу1тау>. Скончыу Гродзенсю езупра калег1ум (1745), вывучау матэматычныя i астранам!чныя навук! У Чэхц, Германн, 1талн, Францы!. 3 1764 праф. Вгленскай езущкай акадэми (пасля скасаван-ня ордэна езу!тау у 1773 — Гал. школа ВКЛ, з 1795 — Гал. Вшенская школа), у 1780—99 яе рэкгар. Надау працэсу навучання амаль свецга харакгар Адзш з арган!затарау i першы юраун!к (1764—1807) Вшенскай астранам!чнай абсерваторы! У 1773 прапанавау каралю Рэчы Паспалпай Сташславу АУгусту Панятоускаму стварыць у Вшьш акадэ-мпо навук. Падтрымау Канстытуцыю 3 мая 1791, удзельнж паустання 1794, уваходз!у у рэв. Урад ВКЛ. Впау пера-Утварэнне у 1803 Гал. школы у Вшенсю ун1верат.эт, з нагоды чаго прысвящУ оду рас. !мператару Аляксандру I. У 1774—90 быу рэдакгарам «Gazety Wileriskiej» («Вшенскай газеты»), дзе паслядоуна праводз!у асв. !дэ!, давау ацэнку палп. i прававым праблемам.
Шт: Гусев М. Столетнее существование Виленской обсерватории, 1753—1853. Вильиа, 1853. Вячаслау Шалысевм
ПАЧОБУТ-АДЛЯНЩК! Ян УладзюлаУ (26.6.1640—23.5.1703), вайсковы дзеяч ВКЛ, удзельнж вайны Pacii з Рэччу Пас-памтай 1654—67, тсьменнж. 3 шля-
хецкага роду, яю з 15 ст жыу на Гро-дзеншчыне У 1658 пастушу у казацкую харугву паспалпага рушэння ротмтстра М Шэмета, ваявау у Троксюм пав супраць войск Ю Далгарукава i супраць шведау у Жамойш, у 1659 — у Курлян-ДЫ1 Удзельшк бгтвау на р Бася (8 10 1660), каля Дынабурга (5 3 1661), на р Дзтсна (жн —лшт 1661) Зшой 1663—64 удзельшчау у няУдалай выпра-ве караля Яна П Казгмгра за Дняпро У 1666, 1675, 1679, 1680 1 1698 выбтраУся дэпугатам Трыбунала ВКЛ Удзельшчау у абранш каралеу Mix ал а Вшгнявецкага (1669) 1 Яна III Сабескага (1674) У 1684 атрымау пасаду стольшка ашмянскага У 1698 змагауся у барацьбе з Сапегамт на баку прыхшьнткау захавання шля-хецюх вольнасцей Пакшуу успамшы 1 дзеншк (з 1680) «Нататкг мае i дыярыуш маей службы ваеннай», у яюх ад-люстраваны падзе! 1640—84 Асн увага У и звернута на ваен падзе! 1650—-60 х г, таму яго мемуары стал! першараднай пет крынщай Упершыню твор выдадзены Л Патоцктм 1 Ю Крашэусюм у 1877
Тв Pami^tnik Warszawa, 1987, Бел пер — Затею 1 дыярыуш Яна Уладзгслава Пачобута-Адланщкага // Полымя 1998 N° 1—2
Лт Sajkowski A Nad staropolskinu pami^tmkami Poznan, 1964
ПАЧбПКА Баляслау Антонавгч (пад-шевау творы а Баляслау, крыптант-мам! В Р , В Р-ко, 1884, Вщебская губ — 26 12 1940), бел культурна-асветшцю 1 рэлп дзеяч ВучыУся у Bi-ленскай духоунай каталщкай семшары! (1905—07) 3 1913 заг аддзела рэлтггт, у 1914—15 рэдакгар-выдавец газ «Белорус» У 1916—18 дырэкгар Св1слацкай настаунщкай семтаръи У 1925 пасвячо-ны У грэка-каталщкага святара, з 17 9 1926 пробашч Бабровщкага приходу (Косауск! пав, цяпер у Твацэвщюм р-не) Удзельнж ушяцюх канферэнцый у Пшску (1932, 1933), дзе выступау па пытаниях удакладнення усх абраду За прыхшьнасць да бел мовы 1 культуры праследавауся польсюм! уладамт Памер пасля збгцця невядомымз АУтар кшг на бел мове лашнсктм! лгтарам! (выдадзены У Вшьш) «Жыцце папежа Пноса X» (1914), «Чалавек на вышыш сваей год-насщ», «Бог з нам! Беларусю малггэу-Н1к» (1915), «Святы Езафат Кунцэвгч» (1916), «Граматыка беларускай мовы» (1918), «Як вучыць жыць i верыць св Христова ПаУсюдная Царква» (1932) i рукашенай спадчыны Друкавауся у перыяд выданнях «Гоман», «Беларуская крынща», «Хрысцщнская думка», «Да злу-чэння» Янка Трацяк
ПАЧТАРбУ Цтмафей Аляксеевтч [21 10(3 11) 1913, в Каласы РагачоУска-га р-на — 18 2 1992], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Севастопальскае ваен-на-марское вучылгшча берагавой абароны (1938), Ваенна-марскую акадэмпо (1955) У Чырв Арми з 1934 Удзельнгк сав-фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну удзельшк абароны Ленгнграда, вайны з Японтяй Аператар берагавой
ЦА Пачтароу
артылерьп штаба ПетрапаУлаУскай ва-енна-марской базы Цгхааюянскага флоту маер П вызначыуся 18 8 1945 у час высадю дэсанта на в-ау Шумшу ба-талъен на чале з im захашу на востраве камандныя вышыш, штаб батальена ворага, адб!у 3 контратак!, чым забяспе-чыу плацдарм для высадю гал сш дэсанта Да 1957 у ВМФ, потым у нар гаспадарцы Яго 1мем названы мыс на в-ве Шумшу
«ПАЧЫНАЛЫИК1», зборнгк пстарыч-на-лпаратурных матэрыялау 19 ст , выдадзены У 1977 у Мшску Падрыхтава-ны псторыкам 1 лпаратуразнаУцам Г В Кгсялевым У im змешчаны дакументы пра жыцце i дзейнасць бел тсьменшкау ААбуховна, П Багрыма, Ф Багу-шэвша, Я БаршчэУскага, А Вярып-Да-рэускага, А Гурыновгча, В Дунша-Мар-цшкеВ1ча, А Ельскага, В Каратынскага, ЯЛучыны, АРыпшскага, В Савтч-За-блоцкага, Я Чачота, а таксама гнш матэрыялы пра тагачаснае лпаратурнае жыцце (пгсьмы, артыкулы, рэцэнзц, успамшы, матэрыялы цэнзуры, дакументы пра Удзел у вызв 1 рэв руху, грамад-скш жыцц! 1 шш) У зборнж увахо-дзяць 1 новыя матэрыялы, выяуленыя Ктсялевым у сховппчах Мшска, Вшь-нюса, Санкт-Пецярбурга, Масквы, Клева, Кракава Звестю пра няуключаныя у зборнж дакументы прыведзены у ка-ментарыях i б1бтяграфп дакументаль-ных публжацый за 1923—76, змешча-най у дадатку Польсюя тэксты надру-каваны на бел мове, бел, рус, польсюя вершаваныя — на мове арыпнала Змешчаны 33 глюстрацыг, есць 1мянны паказальшк Гэтае выданне стала пачат-кам археаграфгчнай серыг, куда Увахо-дзяць зборнткг «Пуцявшам1 Яша Купалы» 1 «3 жыццятсу Якуба Коласа»
Лт Мархель У Дакумент дасятнен-няУ // Полымя 1978 № 3 Вгталь Скалабан
ПАШАКбУСК! Ян Антош (1 3 1684, Угацю пав — 3 6 1757), педагог, псторык, тэолаг ВКЛ Д-р фшасофп (1718) Вучыуся У езущкай пмназн у Коуне, навщыяце у Вшьш, у Нясвжскай пед
459
ПАШКЕВ1Ч
семшары! (1702—03), Вшенскай акадэмп У 1713 пасвячоны у свягары У 1714—15 выкладау у Ковенскай пмнази, у 1716 — у Крожах, у 1717 дырэкгар Ковенскай пмназн 3 1718 праф фша-софп Вшенскай акадэмп, з 1721 дырэк-тар курсау i загалчык гаспадарю Няс-вгжекага калепума Адначасова выха-вальнгк Г Ф Радзгвша 3 1735 рэкгар Слуцкага калепума У 1739 адышоУ ад пед 1 адм дзейнасщ i асеу у Нясвжы, дзе Увесь час прысвяшУ натсанню шматлжгх тэалапчных, палемтчных, ист прац, чаму садзейшчала карыстанне багатым! б1бл1ятэчным1 зборамт Ра-дзгвшау Гал справай яго жыцця стала асв дзейнасць па стварэнш i выданнг календароу За 1737—49 выдау у Вшьш 20 календароУ, яюмт паклау пачатак вгленскага перыяд друку У адрозненне ад каляндарнай традыцьн П выключыу са сваи выданняу астралопю, прагнос-тыку 1 шш забабоны, а запоушу к звесткам! з исторьп i культуры Беларусг 1 Лгтвы Меу на мэце перш за Усе заах-воцщь моладзь да чытання пет прац, тым больш, што У 1739 у езущюх навуч установах было уведзена выкладанне псторыг П лгчаць першым папуляры-затарам пет навую у ВКЛ Ён выдау працы па псторыг Рэфармацыг «Ггсторыя лютарская » (1745), «Ггсторыя кальвшекая пра пачатак, прагрэс г за-няпад гэтай секты У Францыт» (т 1—3, 1747), «Ггсторыя пра пачатак адступнш-тва англтканскай царквы» (1748) г шш Склау бгягр слоунгк езуттау ВКЛ Апошнтя гады жыцця працавау над пс-торыяй царквы У Рэчы Паспалпай, якая засталася незавершанай Памер у Нясвтжы
ПАШКЕВ1Ч (Paszkrewrcz) Генрык (10 3 1897, г Лодзь, Полыпча — 8 12 1979), польсю псторык Чл -кар Польск АН у Кракаве (1945), д-р габг-лпаваны (1927), праф надзвычайны (1939) ВучыУся у ВаршаУсюм ун-це, дзе з 1928 выкладау псторыю Усх Еуропы перыяду сярэдневякоуя, адначасова У 1934—39 выкладчык, пасля ктраУ-Н1К кафедры сярэдневяковай псторыт Вольнага польскага ун-та У Варшаве Удзельнгк вайны 1939, да 1945 зняволе-ны У канцлагеры МураУ У 1945—47 у 1талп, праводзту даследаваннг У Ваты-канскгм архиве, з 1948 у эмтграцыг У Вя-лжабрытанп У 1948—69 узначальвау кафедру псторыт сярэдневякоуя Польскага ун-та У замежжы Даследавау псторыю ВКЛ, палпыку Польшчы У адност-нах да Лпвы, Беларусг, Украшы, Расп перыяду феадалтзму АУтар прац «Руская палпыка Казгмгра Вялгкага» (1925), «Ягелоны г Масква Т 1 Лива г Масква У XIII г XIV ст » (1933), «Аб паходжаннт г значэнш Крэва» (1938), «Паходжанне Расп» (1954), «Стварэнне рускай нацьп» (1963), «Уздым магутнасщ Масквы» (1983) СклаУ на лащнекай мове г выдау «Рэгесты крынщ да псторыт Лпвы са
460
ПАШКЕВ1Ч
старажытных часоу да унн з Польшчай Т 1 Да 1315 г» (1930)
ПАШКЕВ1Ч Сцяпан Апанасавн (н 27 3 1921, г Полацк), Герой Сав Саюза (1945) 3 1940 у Чырв Армп У Вял Айч вайну з 1941 на фронце, камандз1р аддзялення асобнага матарызаванага пантонна-маставога батальена Удзельнтк Сталшградскай i Курс кай бггвау, вызвалення Украшы, Малдовы, Румы-нц, Венгры!, Чэхаславакц, Югаслави, Аустрыт Сяржант П вызначыуся У снеж 1944 у баях на тэр Венгры! ад-дзяленне на чале з тм пад агнем ворага пабудавала паром 1 за 7 рэйсаУ перапра-вша цераз Дунай некалыа падраздзя-ленняУ з тэхнткай, што садзейнтчала прарыву варожай абароны Да 1993 працавау у нар гаспадарцы
ПАШКЁВ1Ч Ян Казтмтр, бел паэт 1-й пал 17 ст Бтягр звестак не захавалася Паходз1У, верагодна, з Ашмяншчыны Вядомы адзш яго верш «Польска квтт-нет лацшаю » (апубл 1842), у яктм выявился асаблшасц! стлабатантчнага вер-шаскладання Гэта узор грамадз патры-ят лтрыкт Паэт адзначае ролю роднай мовы у грамадстам i культ жыцщ, гана-рыцца мтжнар славай свайго народа, верыць у яго бессмяротнасць Як свед-чаць змест, паэт форма 1 мова верша, аутар быу чалавекам светом, высока-адукаваным, патрыятычна настроеным Твор датаваны 1621 i захавауся У Слуц-ктм cnice Статута Вяткага княства Лтоускага 1529 У 1м змешчана яшчэ 5 аУтографаУ паэта, а таксама затсы шш асоб, яктя сведчаць, што у 1-й пал 17 ст рукатс бытавау у В1льн1, дзе, напэу-на, 1 быу натсаны верш
Jlim История белорусской дооктябрьской литературы Мн , 1977, К i с я л е у Г Tepoi i музы Мн , 1982 Вячаслау Чамярыцк1
ПАШК1Н Петр 1ванав1Ч [2(14) 8 1888, в Малая КнязеУка Аткарскага пав , цяпер Саратауская вобл, Растя — 3 4 I960], удзельшк грамадзянскай вайны у Беларуст Скончыу Баюнскае ма-раходнае вучылппча (1908) 3 1909 на Чарнаморсюм 1 Кастпйсгам фиатах У 1-ю сусв вайну у Чарнаморсюм i Балт флатах Удзельнтк лядовага паходу Балт флоту (1918) з Гельсшгфорса у Кран-штат 3 вясны 1919 на Зах фронце У жн —вер 1919 нач Прыпяцкай ваеннай флатылп, удзельнтк баеу за Турау, Да-выд-Гарадок, Петрыкау 3 кастр 1919 у Дняпроускай ваеннай флатылп (Гомель) Пасля грамадз вайны у Чарнаморсюм флоце У 1930—47 на адм рабоце у гандл флоце СССР
ПАШКбВ1Ч Мткалай Фелтксавм [1(13) 12 1893, мяст Глыбокае Дзтсен-скага пав , цяпер г Глыбокае — пасля 1935], бел палтт 1 грамадсю дзеяч Скончыу Маладзечанскую настаунтц-кую семтнарыю (1915), Mihcki ш-т нар адукацы! (1921), БДУ (1926) У 1915 ма-бтлиаваны у армтю У 1916 скончыу
С А ПашкеЫч
Уладзтмтрскае вайсковае вучылштча з чынам паручшка 3 восент 1917 удзельнтк бел вайск руху, чл БСГ, старшыня Бел к-та 12-й армтт ПаУн фронту Удзельнтк з’езда беларусау-вайскоУцау Паун фронту У Витебску т Усебеларуска-га з'езда 1917 Уваходзту у юраунштва Цэнтр бел вайсковай рады У 1918 чл Рады БНР, ктраунтк 22-й пачатковай бел школы Мтнска Пасля расколу БСГ увайшоу у склад ЦК БПС-Р У час польскай акупацы! 1919—20 старшыня Бел настаунщкага саюза (хаурусу) у Мшску, у якасцт тнструктара Часовага Беларускага нацыяналънага камтэта нактраваны У Дзтсенскт пав для аргантзацыт бел школ, культ -асв гурткоу, спажывецктх т с -г т-ваУ Удзельнтчау у аргантзацыт парт т падп руху супраць польсктх акупац улад, уваходзту у склад Мшскага паустанцкага к-та У жн 1920 мабтлтзаваны У Чырв Армтю Пасля вяртання з войска працавау настаушкам у Мшску У лют 1921 арыштаваны па абвшавачаннт у антысав дзейнасщ, але хутка вызвалены У 1920-я г працавау выкладчыкам узорнай сярэдняй школы пры БДУ У сак 1927 зноу арыштаваны «за Удзел у нелегальным студэнцктм гуртку» т У вер 1927 сасланы на 3 гады ва Уральск (Казахстан) Пасля адбыцця ссылкт працавау у Смаленстом абл дзяржллане У лш 1930 арыштаваны па справе «Саюза вызвалення Беларуст» т у крас 1931 сасланы на 5 гадоу у Елабугу (Татарстан) Вызвалены у лш 1935, але у хулам часе зноу арыштаваны i асуджаны на 10 гадоу канцлагерау Запнуу на Салауках У адпаведнаецт з пастановай Вярх Савета Рэспублткт Беларусь рэабтлттаваны у мат 1992
Уладзш1р Ляхоускц Уладзишр Мкнюк
ПАШ К ОУ Генадзь Пятровтч (н 23 3 1948, в Лтпавтчы Чашнщкага р-на), бел паэт, публтцыст Скончыу БДУ (1971) Працавау на Бел радые, у час «Полымя» (з 1975 адказны сакратар, з 1979 нам гал рэдактара), з 1989 у ЦК КПБ, з 1991 нам гал рэдактара час «Тэатральная Беларусь», гал рэдакга-рам «Цэнтральнай газеты» 3 1996 гал рэдактар выдавецтва «Беларуская Эн-
цыклапедыя» тмя П Броукт Друкуецца з 1967 Паэзп П характэрны публтцые-тычнасць, разнастайнасць жанравых т вобразна-стылевых сродкау Аутар паэм «Журавшы у шэрант», «Трывога» (абе дзве 1977), «На ластных картах» (1978), «Дзяучынка з блакпным мячыкам» (1980), «Легенда Прыпяцт» (1983) У творах на мнопя з’явы сучаснасцт гля-дзтць праз прызму петарычнаецт У паз зп паказаУ выдатных пет асоб М Баг-дановтча, К Калшоускага, Я Купалу, Ф Скарыну, В Талаша, знакамттыя пет мясцшы т помнткт свету У кнтзе «Па-лесктя вандроунио» (1998) паказаны сустрэчы з далекай т блтзкай псторыяй, сенняшнтмт жыццевымт праявамт над-прыпяцкай I прыгарынскай зямлт АУ-тар ецэнарыя дакумент фтльма «Я зямлю люблю так » ПераклаУ на бел мову кипу Ю Воранава «Масты памящ» (1991) — паэтычны дзеннтк з блакадна-га Леншграда За книг паэзп «Чырвоны жаваранак» (1977, на рус мове, пер I БурсаУ) т «Дыстанцыя небяспею» (1979) Прэмтя Лентнскага камсамола Беларуст 1980, Дзярж прэмтя Беларуст 1998
Тв Кляновтк. Мн , 1975, Маналог на кас-•цтышчы Мн , 1986, Крою Мн , 1988, Люб лю, спадзяюся, жыву Мн , 1990, Пщч Мн, 1992, Журавшавы вострау Мн , 1998
Лт X в а л е й Я Жаваранак маладой трывоп // Маладосць 1982 № 1, Марш н о в т ч А Без заспакоенасцт // Тамсама 1984 № 4 Алесь Марцтовш
ПАШКОУСК1 БОЙ 1943, бой партызан 6-й Маплеускай брыгады з ням -фаш захопнткамт у в Пашкова Маплеускага р-на 11 2 1943 у Вял Айч вайну У весцы размяшчауся ням гарнтзон з 53-м палщэйсктм батальенам 3 восент 1942 партызаны вялт падрыхтоУку да яго разгрому праз падпольшчыкау Маплева Устанавтл! сувязь з групай салдат батальена, добраахвотнткт-партызаны прай-шлт спецпадрыхтоуку па тактыцы бою У памяшканнт Ноччу 11 лютага партызаны на чале з нач штаба брыгады С Г С1дарэнкам-Салдаценкам прантклт У размяшчэнне гарнтзона, блактравалт Усе выхады з казармы, афтцэрсктя будыню За 4,5 гадзтны бою забтта 12 старших ням афтцэрау, раззброены салдаты, за-хоплена каравульнае памяшканне з 2 станковым! куляметамт, 7 куляметаУ, 128 вштовак, тсталеты, 4 аУтаматы, патроны, медикаменты 1 шмат 1нш ваен маемасщ. 180 салдат батальена перайшл! да партызан
ПАШУТА Уладзтмтр Цярэнцьевтч (19 4 1918, Петраград, цяпер С -Пецяр-бург — 10 6 1983), растйскт псторык Чл -кар АН СССР (1976), д-р пет н (1960), праф (1971) Скончыу Ленш-градскт ун-т (1941) 3 1948 у 1н-це псторы! АН СССР, з 1969 заг сектара Адначасова у 1949—53 заг аддзела час «Вопросы истории», з 1968 выкладаУ у Маскоусюм абл пед ш-це, Маск пет -арх1Уным ш-це Даследавау псторыю эпох! феадалтзму Расп, Беларуст, Украт-ны, Прыбалтыкт, займаУся крынща-знауствам i пстарыяграфтяй З’яуляецца
адным з ангарам канцэпцьп утварэння ВКЛ, якая акрэслгла юрунак развщця пет навую У СССР Паводле П , у 1-й пал 13 ст на тэр сучаснай Лпвы утва-рылася раннефеад балцкая дзяржава, якая у свагм развщцг прайшла 3 этапы канфедэрацыя зямель, потым тх саюз i раннефеад манархзя Захоп лп феада-лам1 Беларус! лгчыУ пачаткам пераутва-рэння невял Лп дзяржавы У ВКЛ Пг-саУ пра сштэз грамадскага ладу Лпвы са значна больш развпым! феад ш-тамг Беларущ, але не прызнавау за бел землям! акгыунай рол! У стварэнн1 ВКЛ Падарымлшау тэз1С пра шматвяковае гмкненне беларусау да Уз’яднання з Растяй
Те Очерки по истории ГалиЦко-Волын-ской Руси М , 1950, Героическая борьба русского народа за независимость (XIII в ) М , 1956, Образование Литовского государства М , 1959, Древнерусское государство и его международное значение М , 1965 (у caa^r ), Внешняя политика Древней Руси М , 1968, Реваншисты — псевдоисторики России М , 1971, Древнерусское наследие и исторические судьбы славянства М , 1982 (разам з Б М Флорам, Г Л Харашкевгч)
ПАНКИН ДА (Paszenda) Ежы (н 28 9 1932, г Тыхт Сшезскага ваяв , Польшча), польею псторык мастацтва Скончыу Любящею, каталщю ун-т (1955), вывучау фшасофцо у Кракаве 1 тэалопю У Варшаве Чл ордэна езугтау (1955) Даследуе архттэкгуру 1 манум мастацтва езупау на землях Польшчы, Беларущ, Украшы, Лпвы Аутар мнопх публнеацый па псторыг иомнгкау apxi-тэктуры Гродна, Нясвжа, Мшска i шш гарадоу Беларущ
Те Slowmk jezmtdw artystdw Krakow, 1972 (разам з E Папляткам), Swi?ta Lipka Olsztyn, 1996
11ЕДАГАГ1ЧНЫЯ ТАВАРЫС ГВЫ rpa мадсюя арг-цы1 навуковага, асветнага, дабрачыннага, мгсшнерскага характару Узнтклт у Расп У канцы 18 — пач 19 ст 1х мэтай было пашырэнне тсьменнасш 1 асветы, удзел у распрацоУцы актуальных праблем тэорыт 1 практыкг навучання 1 выхавання, садзейючанне розным вщам пазашкольнай, жаночай i прафесшнай адукацьп У канцы 19 ст пры губернски 1 павятовых земствах пачалг стварацца к-ты i камин па нар адукацьп Царей урад узяУ гх дзейнасць пад кантроль Паводле статутау П т , зацверджайых MiH-вам унутр спрау, палп дзейнасць у ix была забаронена Урадавым указам ад 7 7 1902 П т перададзены у распараджэнне Мш-ва нар адукацьп У Беларусг П т Узнтклт у канцы 19 — пач 20 ст у Вщебску (1897), Мшску (1901), Маплеве (1901), Брэсце г Гродне (1907) Маплеускае Пт мела фипялы у Быхаве, Гомелг, Горках, Ка-лшкавтчах, Мсцгславе, Оршы, Рагачове, Чавусах г Чэрыкаве (1909—10) Т-вы займалтся распаУсюджаннем метадау г прыемаУ навучання г выхавання, пера-давых пед тдэй, абменам вопытам вы-кладчыцкай працы, папулярызацыяй падручнгкаУ г дапаможнгкау, павышэн-нем квалгфгкацыг настаунпсау На агульных сходах П т заслухоувалгся даклады,
лекции г рэфераты па пытаниях педаго-пкг, псторыт У мат 1907 настауншю з’езд у Вгльнг заснавау Бел настаунтцю саюз, яю выступау за перабудову нац адукацьп на прынцыпах свабоды г дэ-макратыт, павышэнне грамадскай са-масвядомасщ, навучанне на роднай мове, аутаномтю школы г настаУнтка, права на стварэнне к-тау для кантролю за выкладчыцкай працай Пт У Беларуст стваралтся на аснове «НарматыУнага Статута таварыства узаемнай дапамоп навучэнцам г настаунткам» (1894) У пач 20 ст некат т-вы выдавалт часопт-сы «Педагогическое дело» (Гродна, 1911—14), «Голос учителя», «Белорусский учитель» г «Белорусский учительский вестник» (Вщебск, адпаведна 1908, 1909 г 1910—11) У Вгльнг дзейшчала школьная камгегя Беларускага таварыства дапамогг пацярпелым ад вайны (1915 — сярэдзша 1920) Яна адкрыва-ла першыя бел школы, распрацоУвала праграмы, выдавала падручнтю, пры-значала настаУнгкау, вяла курсавую пе-рападрыхтоУку, аргангзоУвала бясплат-ныя сталоУю г штэрнаты АкгыУнымт яе членам! былт А Пашкевгч (Цетка), Б Пачобка, А г I Луцкевгчы У лш 1917 у Мшску створаны Бел вучыцельею хаУрус (генавау да 1920), яю садзейнгчау адкрыццю бел школ г ставту за мэту пе-равод пачатковых г вышэйшых навуч устаноу на родную мову Заснавальнгка-мт хаУрусу былт Я Лестк, М Мароз г шш У снеж 1917 узнткла Беларускае культурна-асветнае таварыства у Бабруй-ску, у склад якога Уваходзип выкладчы-ю мясц пмназц, супрацоУнтю гар б-ю г шш У 1919 у Мгнску заснавана Пт пад старшынствам Я Ф Карскага, пра-цавалт секцьп роднай мовы, агульнай педагопю, псторыг, фгзгка-матэматыч-ная г шш У 1920 у Мшску ва умовах польскай акупацьп дзейшчала Беларуская цэнтральная шкальная рада, якая ад-крывала бел школы, займалася культ -асв працай, супрацьдзейшчала палт-тыцы палангзацыг Падобныя арг-цыг гс-навалг па-за межамг Беларуст у Латвп (гл У арт «Бацъкаушчына»} Масавы харакгар набыла дзейнасць бел арг-цый у Зах Беларуст У пач 1920-х г Цэн-тралъная беларуская рада Вменшчыны г Гродзеншчыны змагалася супраць за-крыцця польсюмт Уладамт бел школ 1с навал г арг-цыт, яктя аб’ядноувалт не толью педагогау, але устх тых, хто працавау на развщце бел асветы (гл Беларускае дабрачыннае таварыства, 1920— 30-я г) Самай вялткай культ -асв арг-цыяй у Зах Беларуст было Таварыства беларускай шкалы (1921—37), за-снаванае Б Тарашкевтчам шляхам аб’яд-нання Бел школьнай рады (Вгльня) г Т-ва бел школы (Радашковгчы) 3 1929 да 1937 дзейшчау Бел прафесгйны вучыцельею саюз (Вшьня), яю падгрым-лтвау бел школьнщтва, займауся абаро-най прафесшных штарэсау настаУнгкау У Коуне у 1932—35 генавала Беларускае культурна-асветнае таварыства, якое займалася пашырэннем бел асветы сярод беларусау у Лпве У Сав Беларуст П т пачалт стварацца на узор нац -адра-
461
ПЕКАСШСК1
джэнсюх арг-цый, яюя дзейнгчалг у першыя гады пасля рэвалюцыт, потым — арг-цый, яюя вялт барацьбу за бел школьнщтва у Зах Беларуст Беларуская культурна-навуковая грамада у Барысаве (з 1922), Цэнтральнае бюро краязнауства (з 1923) пры Тнбелкульце г шш У СССР у 1929—35 генавала т-ва педагогау-маркстстау на чале з Н К Круп-скай, А В Луначарсюм, А С Бубнавым г тнш Асаблгва масавай навук -асв арг-цыяй стала у 1947 Усесаюзнае т-ва па распаусюджаннт палгт г навук ведау, з 1963 — т-ва «Беды» Асн яго ядро склалт педагоп, як самы дзейсны патэн-цыял у фармтраваннт камунгст света-погляду, а таксама вучоныя, дзеячы мастацтва г л-ры, урачы, тнжынерна-тэхн работниц г шш Сватм аднародна прафестйным складам вылучалася П т Беларускай ССР (засн У 1972), што са-дзейнтчала навук распрацоУкам праблем навучання г выхавання, укаранення перадавога пед вопыту У канцы 1980 — пач 1990-х г узнтклт новыя т-вы, яюя займаюцца пытаннямт бела-рускамоунага навучання г выхавання, рознымт аспекгамт пед дзейнаецт Т-ва бел мовы тмя Ф Скарыны (з 1989), Га-радсю бацькоусю к-т беларускамоУных школ г класау Мшска (з 1988), Бел асацыяцыя дырэкгараУ школ (з 1989), Асацыяцыя бел настаУнгкау (з 1991), Т-ва бел школы (з 1996) г шш Гл таксама Беларускгя настаунгцкгя союзы
Алесь Лозка, Мисалай Марчанка
«ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ ДЕЛО», часотс Гродзенскага пед т-ва Выдавауся у 1911—14 у Гродне на рус мове Рэдак-тары 11 Астравумау г Д М КротаУ Меу 2 асобныя частю матэрыялы для педагогау г бацькоУ г матэрыялы для вучнеу-скай аудыторш Друкавалтся метадыч-ныя распрацоУкг, бтблтягр аглящы, справаздачы аб пед курсах г вучнеусюх экскурстях, мает творы, нататю бел настаушкау Да Удзелу у выданнт часо-шеа прыцягвалтся вучнт мясц навуч устаноу Выдадзена 12 нумароу
Валянщна Астрога
IIEKACfHCKI (Prekosniskr) Франшшак Ксаверы (3 2 1844, в Вярцаны Ропчыц-кага пав, Польшча — 27 11 1906), польею псторык Чл АН у Кракаве (1878), д-р (1870) Скончыу Кракаусю ун-т (1865) Працавау юристам, банкау-сюм служачым, у 1887—89 архгварыус, з 1892 дырэктар Краевага архгва земсюх г гродсюх актау у Кракаве, адначасова з 1891 праф старапольскага права Кра-каускага ун-та Буйнейшы выдавец ся-рэдневяковых дакументау, у тл апублт-кавау гербоУшк шляхты ВКЛ 17 ст А^Каяловгча (1897), гербоУнтк вщебскай шляхты 18 ст (1899), Статут ВКЛ 1566 (1900) ЛгчыУ, што Польск дзяржава Узнткла У вышку нашэеця славянскай дружыны з нгжняй Лабы, а дружыннтю, яюя былт пад моцным уплывам нарма-
462 ПЕЛИКАН
нау, дал1 пачатак шляхце Выказау ппо-тэзу пра скандынаускае, рунннае паходжанне польск гербау, што лаказвау у шматлпох пранах па геральдыцы, сфра-пстыпы 1 нумпматыцы
Тв О monecie 1 stopie menmczej w Polsce w XVI i XV w Krakow, 1878 Rycerstwo polskie wiekow sredruch T 1—3 Krakow 1896—1902 Studya, rozprawy i materyaly z dziedzmy historyi polskiej r prawa polskiego T 1—T Krakow 1897—1907, Moneta polska w dobie piastowskiej Krakow 1898 Jlim Dziatalnosc naukowa Franciszka Piekosinskiego // Kwartalnik iustoryczny 1908 Z 2, 3
ПЕЛ1КАН Венцаслау Венцаслававш [11 9 1790, г Слоюм — 27 6(9 7) 1873], вучоны у галше медыцыны, грамадсю i дзярж дзеяч Д-р медыцыны i xipypru (1814) Скончыу Вменскг ушвератэт (1809), Пецярбургскую медыка-xipyp очную акадэмпо (1813) Пасля заканчэння апошняй працавау там У 1817—31 у Вигенскгм ун-це праф , дэкан мед ад-дзялення, рэкгар (1826—31) 3 1831 у Пецярбургу у МУС, дырэкгар мед дэ-партамента ваен мш-ва, з 1851 прэз1-дэнт Пецярбургскай медыка-Х1рурпчнай акадэми 3 1865 старшыня мед савета МУС Аутар дапаможшкау па медыцыне, вынаходнгк шэрагу Хфуричных ш-струментау
Jlim Грицкевич ВП С факелом Гиппократа Мн, 1987 С 147, Цехаиа-в е ц к 1 А Мкал Казаир Ahhcki i яго «ся-Д'иба музау» у Слошме Пер з ням Мн, 1993 С 166, Ч ыгрын С ВеицаслаУ Пел1-кан // Голас Радзгмы 1998 15 кастр
Сяргей Чыгрын
ПЕЛ1КАНЫ, Полеканы, былая веска у Браслаускш р не Размяшчала-ся за 23 км на ПдЗ ад Браслава, на беразе аднайменнага возера, на дарозе Опса—Дрысвяты
Упершыню упамшаецца у 16 ст як маентак кн Яна Свгрскага У 17—18 ст належау езуиам, пазней Клипам, Рас-гоускгм, Пел шанам П пазначаны на карце ВКЛ (1613) Т МакоУскага У 1690 да маентка П адносшася 25 дымоУ Паводле швентара 1774, у П было 267 цяглых падданых 1 баяр Двор складауся з новага драУлянага фальварковага i му-раванага жылога дамоУ, старой драУля-най рэзщэнцьн манахау, брамы, гасп пабудоУ гумна, аборы, бровара, 2 ва-даяных млыноУ Побач з дваром месць лася карчма У 1717 каля сядзгбы пабудаваны драУляны касцел св Духа У 1775 пры касцеле згадваецца школа, у якой вучылюя дзет шляхты, мяшчан i сялян (у 1777 — 9 вучняу, у 1781 — И, у 1782 — 15) У пач 19 ст маентак П набыу В Барткевш За удзел яго у пау-станнг 1830—31 маентак канфгскаваны уладам! У 1845—46 1 пач 1860-х г у маентку адбылюя сял хваляванш У сярэдзше 19 ст у П пабудаваны новы драУляны касцел 3 1866 маентак П — уласнасць рас вучонага-медыка, ура-джэнца Беларус! В В Пелжана (супа-
Дз Н ПенязькоУ
дзенне назвы маентка i прозвгшча вы-падковае) У канцы 19 ст у маентку 389 дзес ворнай зямл1, 300 дзес няудобщ, 100 дзес лесу У пач 20 ст вылучалюя маентак П (42 ж ) i мястэчка П (77 ж ) з карчмой Адносыюя да Опсаускай вол Новааляксандраускага пав Ковен-скай губ У гэты час пабудаваны новы мураваны касцел св Якуба, пры яклм дзейшчала алдзяленне каталщкага т-ва «Цвярозасць» У 1-ю сусв вайну У маентку размяшчалюя штабы i мед уста новы рас войск 3 1920 П у складзе Польшчы, у Опсаускай гмше Браслаускага пав Вшейскага ваяв У 1931 вы-лучалкя маентак (34 ж), плябаиш (10 ж ) 1 калонцг (1 гаспадарка, 4 ж ) Чыг прыпынак на лшц вузкакалейкг Друя— Дукшты У Вял Айч вайну маентак П разбураны У Пасляваен час П — веска У 1970-я г далучана да в Мшюнцы Браслаускага р-на Кастусъ Шыдлоуаа ПЕЛЫРЫМбуСКГ (Pielgrzymowski, Pilgizymowski, Pilgnmovtus) Гальяш (ся рэдзша 16 ст — пасля 17 8 1604), дзяржауны дзеяч, пюьменшк ВКЛ Вучыуся У кальвшюцкай школе Прызначаны ка-ралеУсюм сакратаром Сгафана Баторыя У час Лгвонскай вайны 1558—83 узначальвау конны атрад (100 чал ), у 1581 пад камандаваннем Крыштофа Радзгвт-ла удзельшчау разам з ФК Чарна-быльскгм 1 А Рымшай у паходзе у Распо (г Холм—Ржэу—берап Волы) У чэрв 1583 па даручэннг Стафана Баторыя ездз1У у Маскву з лютом i падарункам! да 1вана IV 26 2 1586 прызначаны шса-рам ВКЛ, напэУна, удзельшчау у пад-рыхтоуцы Статута Вялгкага княства Лтоускага 1588 У 1597 дэлегат ад Ашмянскага пав на з’ездзе шляхты у Сло-Н1ме, дзе абраны маршалкам i дэлегатам на вальны сейм Рэчы Паспалпай 3 во-сеш 1600 сакратар пасольства Рэчы Паспалпай у Маскве на чале з Л Сапегам, якое вяло перагаворы з Барысам Гадуновым 1 падпюала пагадненне пра 20-гадовы мф 3 1602 выконваУ абавязкг маршалка Лпоускага трибунала Лп дзейнасць пачаУ у 1583 з публгкацьп на лац мове панепрыкау i 1нш творау у вершах 1 прозе Пюау на бел , лац i
польск мовах У празамным дыярыу шы на польск мове (рукашс захавауся часткова, надрукаваны у 1846 у Гродне пад назвай «Пасольства Льва Сапеп у 1600 годзе у Маскву паводле дыярыуша Гальяша ПельгрымоУскага, сакратара пасольства, з рукашсу, выпадкова зной дзенага, Уладзюлавам Трэмбщкгм ашса нае») падрабязна расказау пра цяжкасш 1 супярэчнасш дыпламат мгсп, перага воры з Гадуновым у Маскве у 1600—01 У дыярыушы был1 тэксты 1 на бел мо ве праекг дагавора памгж Польшчай i Маскоускай Руссю, пералш падарункау рус цару 1 яго сыну, выступленш Льва Сапеп 1 П У прысутнасш цара Гэтаму падарожжу П прысвяцгу t вершаваны твор на польск мове 3 перагаворам! у Маскве звязана 1 паэма «Гутарка аднаго Паляка з Маскалем на маскоУскгм зам ку у 1601 годзе» (надрук у арыпнале у час «Спадчына», 1992, № 4, i у пера кладзе на сучасную мову у час «Полы мя», 1994, № 7) Праз дыялог прадстау Н1ка пасольства ВКЛ Гвана i рус баяры на Тгната аутар раскрывав сютэму по глядау на мгжнар адносгны t становпича, справы рэлгп], свабоды сумления i шш Паводле свайго зместу «Гутарка » звя зана з важнейшым этапам палп t дып ламат узаемаадносш памгж Рэччу Пас палпай 1 Расый той эпохг, кал1 перыя-ды перагаворау пра узаемаразуменне i наладжванне добрасуседскгх узаемаад ноши змянялюя працяглым1 войнам! Паэма знаходзщца ля вытокау бел паэ зи
Лип Казбярук У Славянская аппаратуры 1 праблемы беларускага параунальнага лпаратуразнауства (дакастр перыяд) Мн 1982, Яго ж Мастацю дакумент сярэдня вечча // Спадчына 1992 ГЧ° 4, Кавалер С Шсъменшк 1 палггык эпох! Рэнесансу // Там жа Уладзшф Казбярук
НЁНЯЗЬ. манета, грашова-лхкавая адзшка i сукупны тэрмш для пазначэн-ня грошау у ВКЛ 14—16 ст t Рэчы Паспалпай 16—17 ст У ВКЛ выбгвала-ся У 1546—63 (лггатурная маса 0,32 г) 1снавал1 намшалы у ’/з П (абол) 1 двай-ны П БыУ шжэйшай адзшкай трохсту-пенных сютэм грашовага лгку у ВКЛ (капа — грош — П , рубель — грош — П ) У Л1кавым грошы мтоускш у 16 ст Утрымлгвалася 10 П , у грошы польским — 8 (адсюль назва «асьмак») У пач 17 ст У ВКЛ лж на грошы у 10 П захавауся, шпледзячы на рэформу Стафана Баторыя 1580 (гл Грашовыя рэфор мы) Пасля рэформы назва П , верагодна, перайшла з лпоускага П на пад-войны ушфгкаваны дэнарый 1578—79 (лггатурная маса 0,75 г), тып якога ад-павядау двайному П Жыпмонта II Аугуста
Jim С и и ч у к И Денежный счет в Великом княжестве Литовском и Речи Посполитой // Банковский вести 1994 № 10
1ван Снчук
ИЕНЯЗЬКбУ Дзмпрый Нгкандравгч (н 26 9 1922, в Ляшчынец Гомельскага пав, цяпер у межах Гомеля), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Гомельскае пед вучылштча (1950), ваен. авгяц тэхн вучылштча (I960) У Вял Айч вайну з
463
ПЕРАДЗЕЛЫ
1943 на Цэнтр, Бел , 1-м 1 2-м Бел франтах Удзельнж Курскай бгтвы, вызвалення Беларуси Польшчы Каман-дзф роты лейт П вызначыуся 20 4 1945, калт рота на чале з тм адной з першых фарстравала Одэр на Пд ад г Шчэцш, захапша плацдарм, П знппчыу варожы танк, 22 крас у 6ai за вышыню П першы дасягнуу яе 1 паранены адзш утрымлтвау да падыходу асн ал Да 1947 1 У 1951—69 у Сав Армп, потым на адм -гасп рабоце
ПЕРАБРбДЦЗЕ, веска, цэнтр сельсавета у MiepcKiM р-не, памгж азерамг Аб-стэрна 1 Набгста На аутадарозе Мгеры—Браслау За 18 км на 3 ад горада г 16 км ад чыг ст Мгеры 360 ж , 143 двары (1998)
Па пгсьмовых крынщах вядома з 16 ст у складзе Браслаускага пав Вгленскага ваяв ВКЛ Паводле прывглея вял кн ВКЛ Жыпмонта II Аугуста ад 252 1571 атрымала самакграванне У 1782 цэнтр воласщ, уладанне Ю Каса-коускага, пабудаваны драуляная унгяц-кая царква св Юрыя, школа У 1790 у П 200 ж, 23 дамы, карчма Прывглей 1792 вял кн ВКЛ г караля польскага Стангслава АУгуста Панятоускага дазва-ляу жыхарам П выбграць бургамгстра, войтау, будаваць крамы г корчмы, зай-мацца рознымг рамествамг П атрымала герб у блакгтным полг гарчычная харуг-ва з сярэбранымг галунамг 3 1793 П у Рас гмперыг Правы на самакграванне пацверджаны Сенатам у 1820 г 1823 У сярэдзше 1860-х г П — мястэчка, 294 ж, 37 двароу У канцы 19 ст П — цэнтр воласцг Дзгсенскага пав Вшенскай губ У 1897 — 675 ж, правасл царква 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр гмгны Браслаускага пав Вгленскага ваяв 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета у Мгерскгм р-не У Вял Айч вайну ням -фаш захопнгкг часткова спалил веску, загубил 16 жыхароу У 1992 у П 374 ж, 123 двары Цэнтр калгаса «Кастрычнщкая рэвалго-цыя» Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, фельч -акушэрскг пункт, аддз сувязг, магазгн Помнж землякам, яктя за-пнулг у Вял Айч вайну Язэп Бунто
ПЕРАБУДбВА, тэрмгн, якт увайшоу у шырокт ужытак з сярэдзшы 1980-х г г абазначау курс на рэфармаванне сац-эканам г палгт сгстэмы у СССР Палата па гнщыятыве Ген сакратара ЦК КПСС М С Гарбачова г яго блгжэйшых паплечнгкау (А.М Якаулеу, Э А-Шэвард-надзе г гнш ) Асн зместам П аб’яуля-лгся дэмакратызацыя грамадскага жыцця г радикальная эканам рэформа, яюя знайшлг адлюстраванне у матэрыялах студзеньскага г чэрвеньскага (абодва 1987) пленумау ЦК КПСС, XIX Усеса-юзнай парт канферэнцыт (чэрв 1988) У вынтку пачатых П працэсау разам з пэУнымт зрухамг у дэмакратызацыт грамадства адбылося абвастрэнне крызтсу у мнопх сферах жыцця, узнтклг ваен канфлжты У шэрагу рэпенау, распалася сгстэма краш сацыялют садружнасцг, перастау гснаваць Сав Саюз Былыя са-
М Л Перавалоцкт
М I Перавозигка?
гозныя рэспублтю сталг суверэнньгмг дзяржавамт, утл БССР — Рэспублгкай Беларусь, большасць з гх утварылт Са-дружнасць Незалежных Дзяржау
ПЕРАВАЛбЦК! Мгкалай Лаурэнцьевгч (псеуд Антон, Тарас, Янка, 1903, в Яглевтчы Слонтмскага пав Гродзенскай губ , цяпер 1вацэвгцю р-н — 6 11 1937), дзеяч рэв-вызв руху У Зах Беларусг Скончыу Мшскую школу КПЗБ (1927) 3 1923 сакратар Косау-скага райкома, чл Баранавщкага, сакратар Брэсцкага, Пшскага акр к-тау КПЗБ 3 1928 член ЦК КПЗБ Неад-нойчы быУ арыштаваны На «працэсе 75 г» (1929) выстушУ з прамовай у абарону палгтыю г такгыю КПЗБ, засуджа-ны на 15 гадоу турэмнага зняволення 3 1932 у СССР па абмене палттзняволе-нымг У 1937 арыштаваны, абвшавача-ны у сувязг з «пасламг ад КПЗБ» у польсюм сейме П Валошьгным, С Рак-МгхайлоУсюм, Б Тарашкевтчам г расстреляны Рэабшгтаваны у канцы 1980-х Г Вааль Ласкает
ПЕРАВбзНПСАУ Мгктта 1остфавгч [14(27) 1 1908, в Чачэвгчы Быхаускага пав, цяпер Быхаускага р-на —
6 10 1966], пеуны кавалер ордэна Славы Працавау у органах НКУС У Вял Айч вайну з лютага 1942 у партизанах, з 1944 на фронце Пам камандзгра Узвода ст сяржант П вызначыуся у баях на тэр Польшчы 19 8 1944 у час бою адзш з першых уварвауся у варо-жыя траншэг, паранены не пакшуу поля бою, 21 12 1944 у баг на Вгслшсюм плацдарме у ням тыле прыкрыу адыход групы разведчыкау, 22 2 1945 у баг за г Познань захашу апорны пункт ворага, адбгу 2 контратак! Пасля вайны працавау у нар гаспадарцы
ПЕРАДЗЕЛЫ ЗЯМЁЛЬНЫЯ У Ра-сгйскай гмперыг, спосаб перы-ядычнага аднаулення сельскай абшчы-най ураУняльнасцт землекарыстання, якая пастаянна парушалася зменай складу сям’г г колькасщ двароУ аб-шчыннжау Пры феадалгзме П з право-дзглт або кантралявалт памешчыю Пасля сялянскай рэформы 1861 яны стал! выключна функцыяй пазямельнай аб-шчыны г вызначалгся патрабаваннем 2/з гаспадароу дамоу на сельсюм сходзе Мэта П з — раунамернае надзяленне сялян зямлей аднолькавай якасцг для падтрымання гх плацежаздольнасш г узнаулення рабочей сшы еял сям’1 Па-дзялялтся на агульныя, прыватныя г т зв пераверстю Агульныя (усгх двароу) П з праводзшгея праз шэраг гадоу, прыватныя (перадача зямлт з адной сям’г У другую пры змене гх люднаецг або канфюкацыг надзелау нядогмшчы-каУ) — штогод Пераверстю азначалт прымусовы абмен раУнацэннымг зя-мельнымт участкам!, каб зменшыць це-распалостцу У 1893 приняты шэраг правит, яюя абмяжоувалт правы сялян на агульныя П з (не часцей як праз 12 гадоУ) г узяты пад кантроль земское участковых начальшкау, прыватныя пера-дзелы дапускалгся толькг у выключных выпадках На пач 20 ст абшчынную зямлю перадзялялт усе радзей У Беларуст П з праводзшгея ва Усх паветах, дзе часткова тснавала абшчыннае уладанне ворнай зямлей г сенажацямг Раз-меркаванне надзельных зямель адбыва-лася пераважна па колькаецт наяуных работшкау (мужчын цг усгх членау сям’г) Пасля адмены прыгону назтралт-ся агульныя (праз 13—18 гадоу) г прыватныя П з , яюя, аднак, не атрымалт значнага пашырэння Агульныя П з ад-сутючалт у большаецт паселшгчау з аб-шчынным землеуладаннем Працяглая адсутнасць П з павялтчвала няроунасць у размеркаваннг зямлт У абшчыне, узмацняла працэс дыферэнцыяцыг сялянства У ходзе Сталытнскай аграрной рэформы У адпаведнасщ з законам ад 14 6 1910 усе абшчыны, у яюх не было агульных П з з часу тх надзялення зям лей, былт абавязаны перайсцт да пад ворнага землеуладання П з адрадзипся пасля Кастр рэвалюцыг 1917 з ажыц
464
ПЕРАЛОМ
цяуленнем дэкрэта аб зямм у весцы Спынглгся з лгквщацыяй сельскай пазя-мельнай абшчыны у ходзе суцэльнай капектыв13ацы1
Jlim Анфимов AM , Зырьянов П Н Некоторые черты эволюции русской крестьянской общины в пореформенный период (1861—1914 пт) // История СССР 1980 №4, Панютич ВП Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861—1900 гг Мн , 1990
Вячаслау Панющч
ПЕРАЛбМ, веска у Гожаусюм с/с Гродзенскага р-на За 26 км на Пн ад Грод на 1 чыг ст Гродна 25 ж, 11 двароу (1998)
Вядома з 14 ст, кал1 тут быу пабудаваны драуляны замак для аховы между ВКЛ ад напалау Тэутонскага ордэна У 1378 каля П адбылася бггва памгж лщ-вшаМ1 1 крыжакам! на чале з Тэадоры-кам Эльтнерам, яюя спалил усе нава-колле Пазней цэнтр староства Гродзенскага пав Трокскага ваяв Двары П i Ожа (цяпер Гожа) з валасцямг кгравалг-ся адным намеснхкам (дзяржауцам), сярод намесшкау ожсюх г пераломсюх был1 вядомыя дзярж дзеячы ВКЛ I Л Глшсю (гл Глиижш), Ю Я Забярэ-ЗШСК1 (гл Забярэзшскы), ваявода пад-ляшсю Я Касцевхч i шш 3 1569 двор П залманы У каралеусюя маентю 3 1795 у складзе Рас 1мперы1, з 1801 у Гродзенскай губ У 1861 уладанне К Сгльвяс-тровгча У жн 1861 у П адбылося выступление сялян супраць выканання ш-вентарных павшнасцей, задушанае войскам! У 1885 веска Гожаускай вол Гродзенскага пав, 131 ж, 10 двароу, касцел У 1921—39 у складзе Польшчы, у Гожаускай гмше Гродзенскага пав Беластоцкага ваяв У 1921 веска (151 ж) 1 фальварак (15 ж ) 3 1939 у БССР, з 12 10 1940 у Плябангшкаусюм с/с Па-рэцкага, з 25 11 1940 — Гродзенскага р-на 3 16 7 1954 у Гожаусюм с/с
Вольга Князева
ПЕРАМЁШЧАНЫЯ АСбБЫ, асобы, прымусова вывезеныя у час 2-й сусв вайны птлераупам! г ix памагатым1 з акутраваных герм войскам! краш для выкарыстання гал чынам у якасцг тан-най рабочай сшы 3 тэр Беларусг было вывезена 399 тыс чал на працу У Гер-мангю 3 ix каля 200 тыс чал вярнулюя на радзгму да пач 1946 Пасля закан-чэння вайны СССР заключыу з зах дзяржавам! пагадненнг аб рэпатрыяцън Паз лису сав грамадзян (пагадненш памок СССР, Вялгкабрытангяй i ЗША ад 11 2 1945, СССР i Бельпяй ад 13 3 1945, СССР 1 Францыяй ад 26 6 1945) Але зах дзяржавы не лмъип сав грамадзянам! тых, хто да 1 9 1939 быу грамадзяншам Польшчы, а таксама тых, хто жыУ у Латвп, Лггве i Эстонп да ix уключэння у склад СССР у 1940 У зах зонах Германн i Аустрьп было больш за 250 тыс таюх асоб Ад 75 да 100 тыс беларусау (з ix каля 2/з паходзг-Л1 з Зах Беларуи), што знаходзипся у
Зах Германи, вырашыл! не вяртацца у Беларусь П а перайшл! пад апеку Ад-м1И1страцы1 Аб’яднаных Нацый у справах дапамоп 1 аднауленш (ЮНРРА), а пасля яе роспуску — Мтжнар арг-цьп па правах бежанцау (МАБ), якая дзей-шчала у 1946—51 На тэр Зах Германи 1 АУстрил генавала каля 20 бел лагерау для П а Яны мел! самаюраванне са сваей уласнай адмппстрацыяй, сац i культ установам! У лагерах пачалася пал1Т дзейнасць i фармтраванне 2 асн палгт плыней пасляваен бел эмггра-ЦЫ1 прыхшьнхкау Беларускай Народнай Рэспублиа 1 Беларускай цзнтралънай рады Вакол праблемы бежанцау i П а разгарнулася вострая палгт г дыпламат барацьба памгж СССР i зах дзяржавамг Сав дыпламатыя, у тл дэлегацыг БССР 1 УССР, выступала за поуную i неадкладную рэпатрыяцыю Ус1х сав грамадзян Зах дзяржавы лмылг неаб-ходным не прымушаць да вяртання на радзгму пры умове кансультацыг з зацг-кауленымт урадамг, калт гэта не пярэ-чыць выданы г пакаранню военных зла-чынцау Зах пазщыя знайшла адлюстра-ванне у рэзалюцыг 1-й сесп Ген Асам-блег ААН 12 2 1946 На 2-й частцы сесп Ген Асамблег (лют 1946) дэлегацыг СССР, БССР г УССР выступил супраць стварэння МАБ, якая сваей асн задача# лгчыла не рэпатрыяцыю бежанцау г П а , а гх перасяленне У крашы, што не з’яулялгся дзяржавамг гх паходжання Зах крашы, яюя падгрымлгвалг гэты статутны юрунак МАБ, зыходзип з таго, што бежанцы i П а не жадаюць вяртацца на радзгму 3 1 7 1947 да 31 8 1949 МАБ рэпатрыгравала 66 тыс чал г рас-сялша па шш крагнах каля 600 тыс чал На 4, 5 г 6-й сесгях Ген Асамблег ААН (1949—52) дэлегацыя БССР уност-ла амаль адзш г той жа праекг рэзалюцыг аб бежанцах г беспадданых, у яюм прапаноувала неадкладна завяршыць рэпатрыяцыю бежанцау г Па, адзна-чыць невыкананне урадамг ЗША, Вялг-кабрытангг, Франции г некат гнш краш рэзалюцыг Ген Асамблег ААН ад 12 2 1946, асудзщь палпыку МАБ, сю-раваную на падмену рэпатрыяцыг «пры-мусовым» перасяленнем асоб у зах крашы, рэкамендавала урадам даць Сакра-тарыяту ААН поУныя звесткг пра бежанцау г П а на тэрыторыг гх краш Бел прапановы былг адхшены, паколью мелг сваей перадумовай не вырашэнне праблем бежанцау, а асуджэнне палгты-ю зах дзяржау г адпаведных органау ААН У сярэдзше 1950-х г пытание аб бежанцах г П а у сувязг з гх рассялен-нем у зах крашах знгкла як мгжнар праблема У 1951 замест МАБ створана Упрауленне Вярх камюара ААН па справах бежанцау (УВКБ), якое мае на мэце ажыццяуленне мгжнар прававой абароны бежанцау г П а У Канвенцыг аб статусе бежанцау (1951) тэрмш «Па» не Ужываецца У 1960-я г у практыцы УВКБ назграецца тэндэнцыя прымяняць яго да некат катэгорый «унутраных» бежанцау — асоб, яюя ня добраахвотна пакгнулг якую-н частку сваей крашы г вымушаны былг пасялгц-
ца у шш яе частцы Часам ix называюць «вымушанымг перасяленцамг»
Jhm В 1 н 1 ц к 1 А Матар’ялы да псторыг беларускай эмгграцьп у Нямеччыне У 1939— 1951 гг Лос-Анжэлес, Мн, 1994, Kin ель В Беларуси У ЗША Мн , 1993, Н а й д з ю к Я , К а с я к I Беларусь учора г сяньня Па пул нарыс з псторыг Беларусг Мн, 1993, Международное право М , 1994, С н а п к о У ск г УЕ Знешнепалпъгчная дзейнасць Беларусг, 1944—1953 гг Мн , 1997
УладзМр Снапкоуаа
ПЕРАНАСЯЛЕННЕ АГРАрНАЕ, форма адносната перанасялення г беспра-цоуя у сельскай гаспадарцы пры капгга-лгзме, яю, прангкаючы на веску, разбурав гаспадарку дробных таваравытвор-цаУ-сялян Накапленне капиталу У с -г вытворчасцг вядзе да змяншэння попы-ту на рабочую сигу, частка якой становища «лгшняй» Адрозшваюць П а , калг вясковая бедната не можа знайсцг працы на месцы па-за межамг сваей гаспадарю, г перанасяленне сельсюх наемных рабочых, яюя працуюць дома па заказах гандл г прамысл прадпрыемствау У вынгку дзеяння у бурж грамад-стве Усеагульнага закону капгталгст на-каплення значная частка сельскага, пераважна сялянскага насельнщтва увесь час знаходзщца у пераходным стане да ператварэння у гар пралетарыят У Рас гмперыг, утл на Беларусг, ва Умовах панавання капгталу У с -г вытв-сцг П а мела капгталгст харакгар На яго паве-лгчэнне уплывала г наяУнаснь перажыт-кау прыгоннщтва (панскае латыфунды-яльнае землеуладанне, обработку вы-купныя плацяжы г гнш ) П а ахоплгва-ла вял колькасць збяднелых еял гаспадарак у канцы 19 — пач 20 ст у ЕУрап Расгг яны складалг каля паловы еял гаспадарак, на Беларусг — 60— 70% Лгшняе сельские насельнщтва вы-мушана было гецг на заработает У горад, на прамысл прадпрыемствы, займаппа адыходюцтвам, перасяляцца у шш рэ-пены цг за мяжу (гл Перасяленства, Эмкрацыя) У ЕУрап Расп У 1890 П а ахоплгвала 8,3 млн чал , у 1900 — 23 млн , у 1913 — каля 30 млн , у 5 зах губернях у 1890 — 1,1 млн , у 1900 — 2 млн чал У СССР П а г беспрацоУе былг лгквщаваны
Jhm Маркс К Капгтал Т 1 Мн 1952 Ленгн У1 Да характарыстыкг эканагшчиа-га рамантызму // Тв Т 2 (Поли собр соч Т 2), П а н ю т и ч В П Из истории формирования пролетариата Белоруссии, 1861—1914 гг Мн , 1969, История СССР с древнейших времен до наших дней Т 5—6 М , 1968
Вячасла} Панющч
ПЁРА1ПСЫ НАСЁЛЬНЩТВА, працэ-сы збору дэмаграфгчных, эканам г сац звестак, яюя характарызуюць у пэУны момант часу кожнага жыхара крашы, а таксама працэсы звядзення, апрацоую г публткацыг гэтых даных Перапгсы да-юць звесткг пра колькасць, склад г раз-мяшчэнне насельнщтва, неабходныя для аргангзацыг сац -эканам жыцця крашы Пн у гх сучасным разуменнг папярэднгчалг у;пю насельнштва яшчэ з 3-га тыс да н э у дзяржавах Азп г Аф-рыю Есць звесткг пра улгк насельнщтва у Егшце (каля 2800 — каля 2250 да
465
ПЕРАШСЫ
к э), Месапатамц, 1нды1, Krrai (2238 да н э ) 1 шш
На тэр Беларуст пачатак ултку насельнщтва можна аднесш да 9 ст (час складвання Ктеускай Pyci) Ён веуся з [лекальным! мэтам! для падатковага аб-кладання Улис насельнщтва у асобных княствах праводззугся з 2-й пал 13 ст для вызначэння памерау даншы Колькасць насельнщтва на тэр Беларуст у складзе Рэчы Паспалпай вызначалася на аснове тарыфау падымнага абкла-дання, дзе за адзшку брался дом цт дым У 1770-я г сярэдняя населенасць тома $ Зах i Цэнтр Беларуст раунялася 7 0 чал , ва Усходняй — 7,5 чал 3 17 ст у Раси вялтся падворныя перашсы Паводле Указа Пятра I ад 26 11 1708 пакладзены пачатак дзярж рэвтзтям насельнщтва Усяго праведзена 10 рэвитй 1 я у 1719—27, 10-я у 1857—60 3 пач далучэння тэр Беларуш да Рас тмперыт (1772) бел насельнщтва стала падпа-1адь пад рэвтзею ултк, адзшкай якога оыла душа мужч полу (у асн ултчвала-ся толыа. падатковае насельнщтва — купцы, мяшчане, еяляне) У 1773 на юр Усх Беларуш праведзены падушны перашс Колькасць усяго сельскага насельнщтва (разам з прывшеяваным! пластам!) склала 878,3 тыс чал мужч 1 жаночага полу 4-я рэвтзтя (1782) у Рас мперЫ! ултчыла толью насельнщтва Усх Беларуст Першай рэвитяй, якая ixanuia усе насельнщтва Беларуст, была > я рэвитя (1794) Паводле яе даных пульная колькасць насельнщтва склала 256,3 тыс душ мужч полу, у тл сялян 1119,9 тыс душ мужч полу щ 89,1% У сярэдзше 19 ст (1851) усе мужч насельнщтва Беларуст складала 1621,5 гыс чал , з тх 1310,5 тыс сялян 3 канца 1790 х г да сярэдзшы 19 ст колькасць усяго насельнщтва павялтчылася, утл на 365,2 тыс душ мужч полу, з тх сялян на 190,6 тыс душ Першы Усе-тгульны Пну Беларуст, якая уваходзт-а У склад Рас тмперыт, адбыуся у 1897
сав час 1-ы Усеатульны П н на тэр ССР праведзены у 1926 Вынткт пера-псу 1937 з-за разыходжання даных з ТЫМ1, яктя меркавалася атрымаць, былт мбракаваны Матэрыялы П н 1939 у сувязт з пач 2-й сусв вайны часткова распрацаваны толыа. у пасляваен час т апублткаваны у 1995 Пасляваен перашсы праводзтЛ1Ся больш рэгулярна (1959, 1970, 1979) т практична паУтаралт праграму пераптсу 1939 Апошнт П н адбыуся у 1989 Аднак у сувязт з распадам СССР (снеж 1991) праект распра-цоУкт т публткацыя матэрыялау тэтага пераптсу поУнасцю не ажыццеулены Па тэр Беларуш яны былт апублткаваны толыа для службовага карыстання Дынамтка колькаецт насельнщтва Ад пераптсу да перапт-су колькасць насельнщтва Беларуст мя-иялася нераунамерна Паводле даных 1 га Усерас пераптсу 1897, на тэр Беларуст У сучасных межах пражывала 6,7 млн чал У сувязт з ростам эмтграцыт у ЗША, Канаду, Аустралтю, кратны Зах ЕУропы адмоУнае салвда мтграцыт на-
сельнщтва Беларуст склала за 1897— 1913 каля 0,5 млн чал У 1-ю сусв (1914—18) 1 грамадзянскую (1918—20) войны Беларусь страцтла каля 1,4 млн чал забттымт 1 памерлым! 3 1920-х г да пач 2-й сусв вайны назтраУся актыуны працэс кампенсацыт насельнщтва Паводле П н 1939 на тэр Беларуст пражывала амаль 9 млн чал У Вял Айч вайну 1941—45 рэспублтка страцтла больш за 2,2 млн чал (кожны 4-ы жыхар), каля 380 тыс чал было вывезена на працу У Германпо Даваен колькасць жыхароу дасягнута толыа У 1971 У пасляваен перыяд да пач 1990-х г насельнщтва рэспублиа павялтчвалася, аднак темпы гэтага росту, пачынаючы з 1970 х г, сталт знтжацца Паводле даных Усе-саюзнага П н 1989 колькасць насельнщтва БССР перавышала 10 млн чал (гл табл ) Урб а н т з а ц ы я Па вышках пераптсу 1897 гар насельнтцтва складала толыа 13,5% Да Вял Айч вайны рэспублтка адностлася да самых сельсктх рэпенаУ б СССР, доля гараджан складала 7s частку ад агульнай колькаецт насельнщтва Усяго 4 гарады (Мшск, Гомель, Вщебск, МаплеУ) лт-чылтся буйнымт У пасляваен гады працэс урбашзацыт паскорыуся, што звяза-на з размяшчэннем у адноУленых гарадах Беларуст буйных прамысл прадпрыемствау Прирост гар насельнщтва быу больш высота, чым у сярэдшм па СССР За 1959—70 доля гар жыхароу вырасла амаль на 13%, за 1970—79 яшчэ на 12% 1 склала 55% У 1989 у гарадах пражывала больш за 65% насельнщтва рэспублтю Характерная рыса урбанизации у Беларуш — паскораны рост насельнщтва у буйных гарадах Прирост гар насельнщтва забяспечвауся у асн за кошт сельсюх жыхароу Павель чэнне колькаецт гар пасяленняу тшло як шляхам з’яулення новых гарадоу (Салтгорск Светлагорск, Наваполацк, Новалукомль), так 1 надання частцы мястэчак статуса паселкау гар тыпу У 1970 у Беларуст было 9 гарадоу з на-сельнщтвам больш за 100 тыс чал, у 1989 — 12 (Мшск, Гомель Маплеу, Вт-цебск, Гродна, Брэст, Бабруйск, Бара-навтчы, Барысау, Птнск, Орша, Мазыр) У Мтнску на час перашеу 1989 пражы-
Дынамтка колькасщ насельнтцтва Беларуст ад перашеу да пераптсу
Гады перашеу Колькасць насельнщтва тыс чал У % да Усяго насельнштва
усяго утл
гарадскога | сельскага гарадское | селъскае
1897 6673 899 5774 13,5 86,5
1926 4986 848 4138 17 83
1939 8912 2 1854,8 7057 4 20,8 79,2
1959 8031 7 2447,1 5584 6 30,5 69 5
1970 8992 2 3890 6 5101 6 43,3 56 7
1979 9532 5 5234,3 4298 2 54,9 45 1
1989 10151 8 6641,4 3510 4 65,4 34 6
1999 паводле 10037 2 6955,9 3081 3 69,3 30,7
папярэднгх
даных — .....
вала 1589,4 тыс чал Полаузрос-тавая структура Асн тэндэн-цыяй узроставай структуры насельнштва Беларуш з’яуляецца яго пастарэтше (павелтчэнне ва устм насельнтцтве дол1 пажылых людзей) Так, доля асоб ва Узросце старэй за працаздольны (60 гадоу для мужчын т 55 для жанчын) павялтчылася з 13,5% у 1959 да 19,5% у 1989, г зн кожны 5-ы жыхар рэспублт-К1 быу пеншеннага Узросту У 1989 у гарадах Беларуст пенстянеры складал! 13,3% ад усяго насельнщтва, у сельскай мясцовасш — 31,4% (амаль кожны 3-1 сельскт жыхар быу старэй за працаздольны Узрост) Другой характэрнай рысай дынамтю Узроставай структуры насельнщтва з’яуляецца памяншэнне долт дзяцей У 1897 ва Узросце да 16 гадоу тх было 43%, у 1959 — 31,3% у 1989 — 24 5% Працаздольнае насельнщтва Беларуш складае крыху больш за палову устх жыхароу у гарадах — 60% у сельскай мясцовасцт — 47,6% У 1897 у Беларуш на 1000 мужчын прыпадала 1012 жанчын, у 1926 — 1045, у 1959 — 1249 Рэзкая перавага жанчын была выклткана ваен стратамт, а таксама больш высокай смяротнасцю мужчын скага насельнщтва Паводле Пн 1989 ва Узросце 70 гадоу т старэй на 1000 мужчын прыпадала 2544 жанчыны Тэта было вышкам як мтнулай вайны, так т больш высокай смяротнасцт мужчын у мтрны час Тстотна адрозншаец-ца структура насельнщтва па полу у гар т сельскай мясцовасш Склалтся дыспрапорцыт у горадзе дэфщыт юнакоу, у весцы — дзяучат Тэта тлу мачыцца адрозненням! у нараджаль-наецт т смяротнасш мужчын т жанчын, структурай мтграцыйных патокау Н а -цыяналь насць Першы Усерас П н 1897 дае толью агульнае уяУленне пра нац склад жыхароу Беларуст у канцы 19 ст, паколью нацыянальнасць вызначалася па двух ускосных пытаниях мове т веравызнанш На тэр 5 бел губерняу (Гродзенскай, Вшенскай, Bi-цебскай, Мшскай, Маплеускай) былт
Т а б л т ц а № 1
466
ПЕРАПЛЁТ
Т а б л 1 ц а №
выяулены ирадстаунткт больш як 80 на-цыянальнасцей Акрамя беларусау, яюя складалт 65,6% ад усяго насельнщтва, тут пражывалт яурэт (14,6%), русюя (6%), украшцы (4,6%), палякт (5,2%), а таксама латышы, лттоуцы, татары, немцы, цыгане i шш У адрозненне ад пе-ратцсу 1897 у Пн СССР мова т вера-вызнанне не адыгрывал1 ролю гал эт-нтчнай прыкметы, паколью нац склад фтксавауся пры дапамозе прамога апы-тання пра нац прыналежнасць Паводле перашсу 1939, яю не закранау тэр Зах Беларуш, доля беларусау за кошт памяншэння дол1 тнш нацыянальнас-цей узрасла да 82,9% ад агульнай колькасш насельнщтва Так, працэнт палякау зншуся да 1%, украшцау — амаль да 2%, што было звязана з к пражы-ваннем у зах т пауд -зах абласцях Бела-руш, дзе перашс 1939 не праводзтУся Асаблтва адчувальна зменшылася доля прадстаУнткоУ яур нацыянальнасщ — 6,7% Гэта было выклткана лтквтдацыяй мяжы яурэйскай аселасщ у першыя гады сав улады, у вынису чаго значная частка яУрэяу выехала У РСФСР i шш рэ-пены СССР, а таксама астмтляцыяй Найб поуную карцшу пра нац склад даюць П н 1959, 1970, 1979 i 1989, яюя нраводзипся у сучасных межах Беларус1 1х ВЫН1Ю сведчаць, што у сувязт з пра-цэсамт ас1М1ляпы1 i мтграцьп (прыток у рэспублтку асоб некарэннай нацыя-нальнасцт т адток беларусау у шш рэп-ены СССР) доля беларусау знтзтлася з 81,1% у 1959 да 77,9% у 1989 Адначасова доля русктх пастаянна павялтчвалася у 1959 — 8,2% ад усяго насельнщтва, у 1970 — 10,4%, у 1979 — 11,9%, У 1989 — 13,2% Таю прырост забяспеч-вауся мтграцыйным притокам з розных месц РСФСР Пералте 1959 выявту значнае павелтчэнне (да 6,7%) колькас-цт палякаУ, што звязана з уз’яднаннем Зах Беларуш з БССР Вырасла доля украшцау Найб моцныя змены зведалт прадстауйткт яУр нацыянальнасщ Калт у 1939 яУрэт былт 2-й па колькасш нац меншасцю у Беларуст (6,7%), то у 1959 толью 4-й (1,9%) Менавтта на гэтым этнасе моцна адбтлтся вынткт Вял Айч вайны, таксама частка яурэяу была эва-кугравана з Беларуст у сав тыл Усяго у ходзе пераптсу 1989 на тэр Беларуст выяулена больш за 100 нацыянальнасцей (гл таблтцу) Адукацыя Царская Растя займала адно з апошнтх месц у Еуропе па птсьменнасш Паводле пераптсу 1897 сярод насельнщтва Беларуст ва узросце ад 9 да 49 гадоу птсьменныя складалт 32%, з тх сярод мужчын — 43,5%, сярод жанчын — 20,7% Пасля Кастр рэвалюцыт 1917 было Уведзена бясплатнае навучанне агульнаадук ха-рактару, узяты курс на аргантзацыю т стварэнне школьнага навучання, утл на роднай мове, прафес т вышэйшай адукацыт моладзт, лтквтдацыю нептсь-меннаецт дарослага насельнщтва П н 1939 паказау, што больш за 80% жыха-
Нацыянальны склад насельнщтва Беларуст (па данЫх nepanicay, у %)
Усе насельнщтва 1959 1970 1979 1989
100 100 100 100
У т л
беларусы 81,1 81 79,4 77 9
РУСК1Я 8,2 10,4 11,9 13 2
валяю 6 7 4 3 4,2 4,1
украшцы 1 7 2 1 2,4 29
яУрэт 1,9 1,6 1,4 1 1
1нш нацыянальнасц! 0,4 0,6 0,7 08
роу Беларуст былт птсьменныя У час Пн 1989 у Беларуст выяулена усяго 11 тыс нептсьменных ва узросце ад 9 да 49 гадоу (0,2% ад усяго насельнщтва у гэтым узросце) Найб высока Узровень адукацыт адзначаны у моладзт ва Узросце 16—29 гадоу, 84,9% з тх мелт вышэйшую ш поуную сярэднюю адукацыю (у 1979 было 73,5%) Узровень адукацыт занятага у нар гаспадарцы насельнщтва тстотна больш высокт, чым усяго насельнщтва ва узросце 15 гадоу т старэй Узроунт адукацыт жанчын т мужчын да 1989 амаль зраунялтся, а сярод занятага насельнщтва узровень адукацыт жанчын стау вышэйшы У лют 1999 у Рэспублщы Беларусь адбыуся П н, даныя якога апрацоуваюцца (гл табл 1)
Лт Раков А А Население БССР Мн , 1969, Гозулов АИ Переписи населения земного шара М , 1970, Киселева ГП, Кваша АЯ О чем рассказывают переписи населения М, 1983, Маи а к БА Насельнщтва Беларуст Мн , 1992, Шахотько Л П Воспроизводство населения Белорусской ССР Мн , 1985, Я е ж Население Республики Беларусь в конце XX в Мн , 1996
Дзмтрый Кудзыка, Людмта Шахоцька ПЕРАПЛЁТ, элементы канструкцыт кнтп, што служаць для замацавання лтс-тоу, засцяроп тх ад забруджвання т па-шкоджанняу, а таксама мастацкага афармлення кнтп Да П адносяцца пе-раплетная крышка, форзац, карашковы матэрыял (папера, каптал, марля т шш ) т мацаванне (нтткамт, дротам або бяс-швова-клеевае) Узнтк са з’яуленнем пергаментных кнтг у форме кодэкса (збрашураваных памтж сабой сшыткау)
Да арт Пераплёт Пераплеты кнхг Ф Скары ны Гтстарычны музей у Маскве
МеУ зашчапю, або завязкт, што прадухт ляла пергамент ад карабачання Кнтж ныя П значна Удасканалтлтся з часу вы карыстання паперы т з развщцем кю гадрукавання У мастацтве кнтп пад П звычайна разумеюць толью пераплет ную крышку або цвердую вокладку кит п, яюя разглядаюцца як адзш з элемен тау мает аздобы На Беларуст першыя П з’явипся У 10 — 1-й пал 11 сг Тпацъеускг летатс паведамляе пад 13 ст пра Уклад у Брэе цкт сабор св Пятра «евангелте опракосъ оковано сереб ромъ» П займалтся майстры пры буи ных кнтгашеных цэнтрах, пазней у дру карнях, вял пераплетную мелт браты Мамонны Вядома пра тснаванне пера плетнай справы у Любчы, дзе перапле цены «Навагрудскт пралог» П высокий мает каштоунасш заказ валт магнаты для сватх кнтгазборау Захавалтся П з суперэкслтбрысамт К Л Сапеп, Я Ктшю 1 шш У сярэдневякоУт быу пашыраны втд крышкт П — дошкт (пазней кар дон), абцягнутыя ткантиай (палатно шоук, аксамтт) або скурай, часам у аб кладзе На скуры часта рабтлтся цтснен нт, утл золатам, аздаблялт каштоуцым: камянямт Штампы для щенення, як т абклады, выраблялт залатары Для леи шага захавання кнтп выкарыстоУвалт т зв «жую» — металтчныя гузно на верх няй т нтжняй дошках П У наш час вы творчасць П для масавых выданняу цалкам механтзавана, тснуе т шдывтду альны П Акрамя традыц матэрыялау для П выкарыстоУваюцца палхмеры вядзецца пошук новых мает прыемау для вырашэння аздобы крышак П
Мисожг Нгкалаеу
ПЕРАСВЁТАУ 1ван Сяменавтч, птсь-меннтк т публщыст 16 ст Паходзту з бел шляхецкага роду, гаспадарсю дваранш У канцы 1520-х г у складзе атрада Ф Сапеп паступтУ на службу да вен-герскага караля Яна Запалы, потым чэшекага караля Фердынанда I Габсбурга 3 сярэдзшы 1530-х г у ВКЛ У канцы 1538 або пач 1539 пераехау у Маскву Канцом 1540-х г датуюнца творы П , яюя былт прадстаулены 1вану IV Грознаму «Казанне пра кнтп», «Ка-занне пра Магмет-Султана», «Першае прадказанне фтлосафау т дактароУ», «Другое прадказанне фтлосафау т дакта-роу», «Казанне пра цара Канстанцтна», «Малая чалабпная», «Вялткая чалабгг-
467
ПЕРАЯСЛАУСКАЯ
гая» (захавалтся у складзе 2 рукашсных гборшкау 17 ст ) Выступау супраць сва-юльства вяльмож г за узвышэнне бедных, але храбрых «воинников», да яктх (грылтчвау 1 сябе Асуджау закабаление i мнявольванне людзей, выступав за усе-цульную роунасць людзей «У тым цар-лве, дзе людз1 зняволены, у тым цар-тве людзг не храбрыя г да бою нясме-гыя супраць непрыяцеля» Ставгу «прауду» (справядлтвасць) вышэй за веру Заклткау цара да стварэння «судовых кшг», заваявання Казан1 Станоуча ста-щуся да султана Мухамеда II, яю. завая-вау Канстанцшопаль, i адмоуна да апошняга вшантыйскага шператара Канстанцша XI, якз абашрауся на свагх вяльмож а не на простых вошау Вера-годна, з за свагх поглядау у сярэдзше 16 ст П стау ахвяраи рэпрэсгй
Тв Сочинения М , Л , 1956
Лт Зимин АА И С Пересветов и его овременники Очерки по истории рус об-ственно полит мысли середины XVI в 1958
ПЕРАСЯЛЕНСТВА, перамяшчэнне сельскага насельнщтва у Рас гмперыг У сярэдзше 18 — пач 20 ст на пастаян-нае жыхарства у маланаселеныя ускра-ншыя рэпены, выклгканае перанаселе-наСЦЮ аграрнай г аграрным крыжам, адзш з вщау мгграцыг насельнщтва г асн сродак унутр калангзацыг У перыяд позняга феадалгзму адбывалася пераважна стыхгйна, без афгц дазволу улад Злачную частку перасяленцау складалг )беглыя прыгонныя 3 сярэдзшы 18 ст и засялення пустуючых зямель пры-цягвалгся замежныя калангсты, пераважна немцы, балгары, малдаване, грэ-К1 армяне 3 канца 18 ст Урад прымау яхады да рэгулявання П У 1-й пал 19 г П дзярж сялян займалася Мш-ва 1ярж маемасцей, якое перасялгла каля О тыс рэвгзсюх душ (400 тыс чал ) 11асля паустання 1830—31 на казенный гемлг Паун Кавказа г Пд Украшы былг юраселены тысячы аднадворцау заходах губерняу 3 адменай прыгону мабгль-насць сялянства намнога павялшылася Паскарэнне развгцця капгталгзму у сельскай гаспадарцы пры захаваннг буйных рэшткау прыгоннщтва (панскгя гатыфундыт, цераспалосща, обработку лыкупныя плацяжы i шш ) вялг да пра-етарызацьи г пауперызацыг масы ся-ян, яктя складалг асн кантынгент перасяленцау П гшло пераважна з густа-иаселеных i малазямельных губерняу еурап Раси са слабаразвгтай прамысло-васцю 3 другога боку, захаванне часо-ваабавязаных адносш у былой панскай весцы большаецг рэпенау еурап часткг Рас шперыг у 1860—70-я г тармазига И У перасяленчай палггыцы царсю урад кгравауся штарэсамг памешчыкау Улады гмкнулгея утрымаць сялян на месцы, каб забяспечыць землеуладаль-шкаУ таннай рабочай сглай або кантын-гентам кабальных арандатарау На Бе-гарусг г У Лгтве тэту палгтыку праводзип асаблгва паслядоуна у сувязг з гмкнен-пем царызму захаваць т зв «рус кг элемент» —карэннае правасл насельнщ
тва У такгх умовах еяляне вымушаньг былг перасяляцца самавольна Рост еял РУХУ, рэв стгуацыя у краше на рубяжы 1870—80-х г прымусглг Урад стаць на шлях прызнання П як непазбежнай сац з’явы 10 7 1881 зацверджаны «Часовня правиты» аб П , паводле яктх перасяленцау вызвалялг ад неабходнаецг падачы приемных прыгаворау сельскай грамады г пераводзигг на новае месца жыхарства нядошю падаткау 13 7 1889 Аляксандр III зацвердзгу закон, што прадугледжвау вельмг ускладнены пара-дак выданы дазволаУ на перасяленне, бязвыплатную перадачу перасяленцамг свагх надзелау абшчыне Толькг 15 4 1896 у сувязг з хулам ростам П , неабходнасцю калангзацыг рэпена Сг-бгрскай чыгуню, што будавалася, быу выдадзены закон, яю прадугледжвау спрошчаны, дэцэнтралгзаваньг пара-дак выдачи дазволау на перасяленне, праезд перасяленцау па чнгунцы адпа-ведна пангжанаму тарифу Быу узаконены шетытут хадакоу, створана Перася-ленчае упраУленне Але г пасля такога упарадкавання П не было свабодным да 1906 На Беларусг У 1860—90-я г г першыя гады 20 ст мясц Улады, за рэд-кгм выключэннем, выступалг супраць П У Рас гмперыг пасля сялянскай рэформы 1861 перасяленцы наюроувалгея у першую чаргу у адзначаныя рэпены г у Сгбгр 3 пач 1880-х г рэзка павялгчы-лася П у Сгбгр, на Д Усход г У Сярэд-нюю Азпо У 1883—1905 сюды перася-лглася 1,6 млн чал У 1860-я г бел еяляне перасялялгся на вольныя землг ПаУд Украшы, Кубанг, стэпавага За-волжа, Пауд Урала Згодна з прымен-шанымг афщ звесткамг, сялянсю пера-еяленчы рух быу паскораны неураджая-мг 1865, 1867, 1868 У 1870-я г маштабы П скарацшгся У гэты перыяд перасяленцы адыходзглг пераважна з Магглеу-скай г Вщебскай губ — адпаведна да 200 г 50 чал за год Паводле перашеу насельнщтва 1897, у краше налгчвалася 511,2 тыс перасяленцау з 5 зах губ Пераважная большасць (89,6%) перася-лигася у еурап рэпены Перасялялася У асн сялянская бедната
Нягледзячы на узмацненне П , Беларусь належала да рэпенау, дзе яго Узровень быу нгжэйшы за сярэднтя паказчы-ю Тэта найперш тлумачылася палгты-кай асобага стрымлгвання перасяленцау У 1897 перасяленцы з 5 зах губерняу складалг 6% гх народанасель-нгцгва У цэлым жа па еУрап частцы Рас гмперыг гэты паказчык быу 7,8%, па краше — 9,4% На долю перасяленцау зах губерняу прыпадала 7% перасяленцау па Еурап Раси г 4,3% па усей гмперыг 3 пачаткам сталытнскай аграрнай рэформы перасяленнг сталг сва-боднымг Урад заахвочвау П беззямель-ных г малазямельных сялян на Ускрашы дзяржавы, спадзеючыся такгм шляхам згладзщь вастрыню малазямелля у цэнтры г узмацнщь землеУладанне кулакоу за кошт надзелау перасяленцау У 1906—14 гх колькасць у Сгбгры, на Д Усходзе г у Сярэдняй Ази намнога па
вялгчылася г дасягнула (беззваротных перасяленцау) 3,3 млн чал Усяго з еу-рап частю крашы у 1861—1917 за Урал выехала (без тых, хто вярнууся назад) каля 5,3 млн чал У 1907—14 з 5 заход-нгх губерняу у Сгбгр г на Д Усход пера-сялигася 335,4 тыс чал 3 гх 240,8 тыс (71 8%) прыпадала на Маплеускую г Вг-цебскую губ Пераважная большасць перасяленцау па-ранейшаму была з еял беднаты Аднак перасяленчая палгтыка урада пацярпела няудачу У 1907—14 у 5 зах губернях вярнулася 37,4 тыс чал , цг 10,5% перасяленцау П садзейнгчала скарачэнню кабальных форм найму г адпрацовак у панскай гаспадарцы на месцах выхаду, развгццю капгталгзму у рэггенах прыходу, вяло да росту рэв еял руху Пасля Кастрычшцкай рэвалю-цы1 1917 П саступгла месца дзярж пла-наваму асваенню аддаленых г малазямельных рэпенау крашы
Лт Скляров Л Ф Переселение и землеустройство в Сибири в годы столыпинской аграрной реформы Л 1962, К а б у з а н В М Изменения в размещении народо населения России в XVIII — первой полови не XIX в М, 1971 Верещагин ПД Крестьянские переселения из Белоруссии (вторая половина XIX в ) Мн , 1978, Паню т и ч В П Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861—1900 гг Мн 1990, Ся м е й н ы х ЗМ Мпрацыя беларускага сялянства У гада сталытнскай аграрнай рэформы (1906—1914 гг) // Весцг АЙ БССР Сер грамад навук 1982 № 4
Вячаслау Панюц1ч
ПЕРАЯСЛАУСКАЯ РАДА 1654, сход прадстаунткоу украшскага народа, сюп-каны Б Хмяльнщкгм 8(18) 1 1654 у г Пераяслау, на яюм было принята рашэнне аб уз’яднаннг Украгны з Растискай дзяржавай Укр старшына г шляхта спадзявалгся У вынтку далучэння да Раси замацаваць свае саслоуныя прывтлет, пазбавщца рэлш ущеку, адхглщь ад улады польскую шляхту г магнатау Асн прынцыпы аб’яднання былт агавораны напярэдаднг рады памгж Б Хмяльнщкгм г рас паслом В В Бутурлиным Ранщай 8(18) студз Хмяльшцю склгкаУ старшинскую раду, якая выказалася за да-лучэнне да Раси Каля 2 гадзш дня са-бралася адкрытая рада, на якой прысут-нгчалг таксама пераяслаусюя гараджане г еяляне з навакольных весак У сваей прамове Хмяльнщю адзначыУ, што для захавання укр вольнасцей неабходна прызнаць уладу Раси Удзельнтю Пр прысягнулт на вернасць цару, Бутурлш уручыу Хмяльнщкаму грамату царскага Урада аб згодзе прыняць Украгну У склад Раси, перадаУ знаю гетманскай улады У сак —крас 1654 укр пасоль-ства у Маскве падшеала шэраг артыкулау [т зв Сакавщюя (Пераяслаусюя) артыкулы], яюя вызначалт Умовы гснавання Украшы у складзе Рас дзяржавы Прыняцце Украшы у рас падданства папярэдне было адобрана 1 10 1653 на Земскгм саборы у Маскве, што аутама-
468
ПЕРСАНАЛЬНАЯ
тычна азначала абвяшчэнне вайны Рэчы Паспалхтай (гл Вайна Расп з Рэччу Паспалгтаи 1654—67)
ПЕРСАНАЛЬНАЯ УН1Я, гл Асабгстая унт
ПЕРХАР6В1Ч Франц 1ос1фав1ч [16(28) 5 1894, в Заляддзе БарысаУскага пав, цяпер Докшыцкага р-на — 11 101961], Герой Сав Саюза (1945), ген-лейтэнант (1945) Вучыуся у Ваен акадэми шя Фрунзе (1932), скончыу курсы «Быстрая» (1941) У арми з 1915, у Чырв Армп з 1918 Удзельшк 1-й сусв 1 грамадз войнау 3 1921 камандзхр асобнай роты, нач штаба стралк палка, нач адцзялення У штабе ваен акруп 3 1939 на выкладчыцкай рабоце У Вял Айч вайну з 1941 на Зах , Варо-нежсюм, 1-м Укр , 1-м х 3-м Бел франтах камандзхр палка, дывхзи, корпуса, камандуючы армхяй Удзельнхк абароны Масквы, вызвалення Украшы, Поль-шчы, Вхсла-Одэрскай х Берлхнскай апе-рацый Вызначыуся у 1945 на чале армхх У баях за вызваленне Варшавы Да 1951 у Сав Армхх
ПЕРЦАМ Уладзшхр Мхкалаевхч [15(27) 7 1877, г Курск — 3 6 1960], бел псторык х грамадсю дзеяч Акад АН БССР (1940), д-р пет н (1935) Засл дзеяч навукх БССР (1944) Скон чыу пет -фхлал ф-т Маск ун-та (1903) У час вучобы ва ун-це удзельнхчау у студэнцкхх хваляваннях (у 1899 х 1901 выключауся з ун-та) Працавау у навуч установах Масквы У 1903—17 апублх-кавау некалью дзесяткау артыкулау па усеагульнай гхсторых, рэцэнзхй, аглядау ист л-ры У 1912—16 выпуецху «Пад-ручнхк старажытнай псторых» (ч 1 — Грэцыя, ч 2 — Гхсторыя Рыма) Пасля Кастр рэвалюцьп праф Смаленскага ун-та (1918) I Маскоускага пед хн-та (1918—21) 3 1922 праф х заг кафедры сярэднхх вякоУ, з 1953 усеаг псторых У БДУ Адначасова у 1943—59 акад -сак ратар Аддз грамадсюх навук АН БССР У час Вял Айч вайны эвакухравауся у тыл, працавау прафесарам х заг кафедры псторых Удмурцкага пед ш-та (г 1жэуск) Уваходзху у склад дэлегацых БССР на канферэнцых ААН у Сан-Францыска у 1945, дзе быу падпхеаны статут ААН АУтар прац па усеаг гхсторых, псторых грамадскай думю, псторых х пстарыяграфп Беларусх Адзш з аута раУ х рэдактарау «Гхсторых Беларускай ССР» (т 1, 1954, 2-е выд, 1961), аутар раздзелау па пстарыяграфп Беларусх у «Нарысах псторых пстарычнай навую у СССР» (т 1-3, 1955—63) Дэп Вярх Савета БССР у 1947—60
Те Очерки новой истории (XVI—XIX вв ) 3 изд М , 1918 (разам з ААЯфхмавай), Гогенцоллерны М , 1918, Экономическое развитие Ахилии в XIX в Мн , 1924, Германия в XVIII в Мн , 1953, Внутренний строй Пруссии перед завоеванием ее немцами // Уч зап БГУ Сер историческая 1955 Вып
23, Очерк истории Германии XVIII в Мн 1959
Лт П ’ ян к о У А УМ Перцау // По лымя 1947 № 12, Ш а б у и я К I Вучоны х грамадзянш // Весцх АН БССР Сер грамад навук 1977 М> 4
ПЕРШАБЫТНААБШЧЫННЫ ЛАД, грамадска-эканамгчная фармацыя, якая ахогипвае перыяд ад з’яулення першых людзей х да узнхкнення класавага грамадства Паводле археал перыядызацых супадае з каменным векам Паняцце Пл як грамадска-эканам фармацых выкарыстоуваецца у марксхсцкай пет навуцы Для П л характэрны паступо-выя бхял эвалюцыя чалавека, узаема-абумоуленасць абшчынных, роднасных х эканам сувязей памхж людзьмх, калек-тыУная уласнасць на сродю вытв-сцх, ураУняльнае размеркаванне сродкау хс-навання Асн рысы грамадства у гэту эпоху — эвалюцыя родаплемяннога ладу х архахчныя формы сям’х Пра пачат-ковы перыяд П л хенуюць розныя пункты гледжання Самы раннх яго перыяд, калх адбывалася станауленне чалавека i грамадства, мнопя вучоныя нйзываюць перыядам першабытнага чалавечага
статка або праабшчыны Першабытны чалавечы статак большасць даследчыкау уключае У Пл у якаецх яго 1-га этапу Друпя лхчаць, што паняцце Пл як гра мадска-эканам фармацых можна Ужы ваць толью для абазначэння ступеней эвалюцых х фармхравання грамадства таму з Пл яны суадносяць толью па чатковую стадыю развхцця грамадства якое папярэднхчае Узнхкненню класаУ х дзяржавы
Лт Алексеев ВП.Першиц АИ История первобытного общества М 1990 История первобытного общества Т 1—3 М 1983—88, Семенов ЮИ Назарете ловеческой истории М 1989 1гар Язэпенка
Ф I ПерхаровХч
У М Перца?
ПЕРШАБЫТНАЕ МАСТАЦТВА, мае тацтва эпохх першабытнаабшчыннага ла ду Зарадзхлася х развхвалася як рэаль ная патрэба эстэтычнага асэнсавання жыцця, абумоУленая грамадска-прац дзейнасцю стараж чалавека Зародка выя элементы П м узнхклх У сярэднепа леалхтычную эпоху (мусцье) Аднак толью калх У Еуропе распаУсюдзхлхся людзх сучаснага тылу (40—30 тыс г назад), зарадзхлхея i пачалх развхвацца роз ныя формы мастацтва, найперш выяУ-ленчае i дэкаратыуна-прыкладное 3 позшпа палеалипу вядомы палххромныя наскальный размалеую (пераважна з тэр Францых I 1спанн), гравхроУю на косщ х каменх, утл арнаменты, ба рэльефныя выявы, скульптура малых форм, сярод якой асаблхва вылучаюцца «палеалхтычныя Венеры», распаУсюджа ныя ад Францых да Схбхры Аб’ектамх мает творчасщ былх пераважна буйныя жывелы х чалавек, адлюстроувалхся культы плоднаецх х паляУнхчая магхя Для П м фхнальнапалеалхтычных i мс залхтычных плямен раУнхн Цэнтр i Усх Еуропы найб харакгэрныя гравхрава ныя арнаменты з наразных зхгзагау стылхзаваныя выявы звяроу х мужчын паляУнхчых на касцяных вырабах У Пауд-Зах Еуропе вядомы наскальный малюню з дынамхчнымх кампазщыямх паляванняу х бхтвау лучнхкау 3 зара джэннем у неалще земляробства i жыве лагадоулх Узнхкла неабходнасць асэнса вання складаных паняццяу плоднаецх зямлх, уплыву ах ню, нябесных свяцхл i природных з’яу Гэта знайшло адлюс траванне найперш у абстрактных ехмва лах, сярод яюх асаблхвае месца пачына юць займаць зхгзаг, крыж — знак сонца х агню, трохкугнхк — знак плоднаецх 5 раенах развхтога земляробства широка вядомы глшяныя скульптурныя выявы жанчыны — багшх Урашивасш Асн аб’ектам арнаментальнай творчасщ пер шабытнага чалавека робхцца глхняны посуд Неалхтычныя плямены лясног зоны, у жыццх яюх па-ранейшаму важ нае месца займалх прысвойвальныя формы гаспадарю, працягвалх развхвацх формы П м, звязаныя пераважна культам жывел, божаствау у вобразах паляУнхчых, з паляунхчай мапяй ' бронзавым веку (2-е — пач 1-га тыс да н э ) назхраецца пэуны заняпад выяу ленчага мастацтва, аднак адбываецц далейшае развхцце дэкаратыуна-пры
469
ПЕРШАЕ
кладнога мастацтва Вырабляецца раз настайная па форме керамтка, яе арна-ментацыя нярэдка набывае ускладнены характар, широка вядомыя абстрагава-ныя ммвалы, звязаныя з земляробчымт культам!, традыцыйныя упрыгожанш з зубоу 1 бурштыну дапауняюцца медным! аздабленням1 Пры пераходзе да жал веку (з пач 1 -га тыс да н э ) сярод жы-велагадоучага насельнщтва еуразтйсктх стэпау у П м пачынае фармтравацца т зв «звярыны сгыль» У лясной зоне працягвае развтвацца мастацгва, звяза нае у значнай ступен! з земляробчай мт-фалопяй Асаблтвасцю новай эпох! стал! збядненне арнаментау на глшяным по-судзе, выклтканае верагодна, распаусю-джаннем тканай i вышыванай арнамен-тацыт на вопратцы, з’яуленне арнамен-таваных тлшяных праселак, а таксама шырокае ужыванне метагцчных (пераважна медных) упрыгожанняу На тэр Беларуш знаходкт выяул i дэкар пры-кладнога II м вядомы з мезалггычнага часу (арпамептаваныя касцяныя нака нечнпа, грав1раваныя выявы мужчын i звяроу на фрагментах касцей з воз Вя чэра Любанскага р-на, жазло з-пад СмаргоН!) На неалгтычных стаянках Беларусь заселеных пераважна паляунт чым1, рыбаловам! i зб1ральн1кам1, су стракаюцца арнаментаваныя касцяныя вырабы, упрыгожанн! з косцт, зубоу, бурштыну, дробныя пласт ычныя выявы
людзей, жывел 1 птушак з дрэва, рогу, косш (стаянк! Крыв1Нскага тарфяшку Камень-8 Пшскага р-на) Арнаменг на керамкным посудзе пераважна пггам паваны 1 пракрэслены, складзены з ямак, наколау, насечак, грабеньчатых адбтткау, лини У некат выпадках арна менты дапаунялтся схематычным! выя вам! дрэу, птушак, людзей, мтфалапч-ных сюжэтау (Скема-1, Крывша-1, Юрав1чы) На познанеалттычных паселт шчах Крывшскага тарфяшку знойдзены 1 самыя стараж на тэр Беларуш музыч ныя шструменты (фрагменты жалеек з трубчастых касцей) У канцы неалггу i У бронзавым веку з развитием касмагантч ных культау у арнаментацьп (асаблгва на штосктх днах керамгкт) паявтлтся сш вал1чныя выявы нябесных святил а таксама стмвалы плоднасш, што асаблт ва назтраецца на матэрыялах шнуравои керампа культуры У тэты ж час распау-сюджваюцца аздобы з прыбалтыйската бурштыну, яктя дапауняюць традыц падвеск/ i пацеркл з зубоу i касцяных пласцшак Адкрытще выплаук! медзт привяло да наяулення металтчных уп рыгожанняу (дыядэмы, бранзалеты 1 тнш з мопльнткау Падняпроуя) Аднак у цэлым для рапнтх этапау бронзавага веку Беларуст характерна суюнаванне мает традыцый мясц паляунтчых з аб страктным стылем мает творчаецт зем ляробау У жалезным веку на Беларуст
развтвалася пераважна дэкар прыклал ное мастацтва — узорам! з грохвутоль шкаУ, ялшак, салярных знакау пакры вал1ся глшяныя праселкт, шырока вядомы разнастайныя медпыя упрыгожанш, нярэдка з чаканным або гравтраваным арнаментам — ф1булы, скроневыя коль цы, пярсценкц бранзалеты, спражю т шш, часам аздобленыя каляровымт эмалямт (Абтдзенсюя эмалт, Тайманава Быхаускага р-на) На паселшгчах пауд Беларуст сустракаюцца глшяныя фтгуркт жывел (Гарошкау Рэчыцкага р-на) Буйныя скульптурный формы, характерный для канца жал веку, прадстаулены ка менны мт тдаламт У П м жал веку на тэр Беларуст адчуваюцца уплывы з Прычарнамор’я, Цэнтр Туропы i Пры-балтыйскага рэпена
Лип Псторыя беларускага мастацгва Т 1 Мн , 1987 Мкась Чарняу "ki
ПЕРШАЕ БЕЛАРУСКАЕ ТАВАРЫСТВА ДРАМЫ I КАМЁДЫ1 1сна-вала у крас 1917 — сярэдзше 1920 у Мшску Створана Ф Ждановмам (арта-нтзатар, ктраунтк, рэжысер) пры удзеле I Буйтцкага i У Фальскага Адкрылася 23 крас спектаклям! «Паулшка» Я Ку-
Да арт Першабытнаабшчыниы лад На паселштчы старажытных земля- 71а арт Першабытнае мастацтва Першабытны мастак 3 мал 3 Буры-робау 3 мал 3 Бурыяна яна
470
ПЕРШАМАЙСК1
палы i «У зпмовы вечар» паводле Э Ажэшю у памяшканш Мшскага гар тэатра Потым працавала у клубе «Беларуская хатка» У т-ва Уваходзип удзель-HiKi драм гурткоу, хор (юраушк У Тэ-рауси), танц група (юраушк Ч Родзе-вн) 1 аркестр нар шсгрументау (юраунж Дз Захар) Значнай падзеяй была першая пастаноука т-вам п’есы Я Купалы «Расюданае гняздо» (10 7 1917) Ка-лекгыу разывауся на прафес аснове i у сваей дзейнасщ агпрауся на нар трады-ЦЫ1 Першай беларускай трупы 1гната Буйнщкага Пасля спектакляу звычайна наладжвалтся дэкламацьц, выконвалюя нар танпы i necHi У складаных умовах ням 1 польск акупацьп т-ва адыграла важную ролю У культ жыцщ Беларусь У станауленн] бел прафес тэатр мастац-гва Трупа выязджала у Барысау, Жлобы, Заслауе, Койданава (Дзяржынск), Оршу, Радашковтчы i шш Пры удзеле членау r-ва быш створаны «Беларусю савецю тэатр» 1 Мшскае таварыства працаушкоу мастацтва У 1920 з ад-крыццем у Мшску Бел дзярж тэатра (з 1944 Бел тэатр 1мя Я Купалы) значная частка калекгыву увайшла у яго трупу i т-ва спынтла сваю дзейнасць У розны час у трупу Уваходзип В Адуцкеыч, Т Бандарчык, Я Беларус, В Вашкевя, У Галубок, ГГрыгошс, Р Жакоусю, I Ждановы, В Жылшсю, М Зароская, А 1ваноу, А Крынща, М Кудзелька (М Чарот), Я Лабаноуская, М ЛабаноУ-сю, АЛшнщкая (Лшшчанка), KMipo-нава, М Мшкевтч, II Мядзелка, Л Нава-хацкая, П i Я Раткевтч (Раткевтчаню), Л Ржэпкая, К Саншкау, Е Станкевтч, С Станюта, В Тарастк, Ядвтгш Ш > шш Сярод пастановак «Паулшка» i «Расюданае гняздо» Я Купалы, «Антось Лата» Я Коласа, «Шсаравы тмяншы», «Апош-няе спатканне» i «Бязвшная кроу» У Га-лубка, «Модны шляхцюк» К Каганца,
Артысты Першага беларускага таварыства драмы 1 камеды! Мшск. 1917
Пячатка Першага беларускага таварыства драмы i камеды!
«Пшская шляхта» В Дунша-Марцшке-В1ча, «МгютаУ лапапь» М Чарота, «Ся-гонняшны 1 даунейшыя» К Буило, «У 31мовы вечар» i «Хам» паводле Ажэшю, «Сватание» А Чэхава 1 шш
Лип Р а м ан о в i ч ЯС Рэю цякуць з ручаеУ Мн 1969, Атрошчанка АЯ Фларыян Ждановы Мн , 1972, Псторыя беларускага тэатра Т 1—2 Мн , 1983—85
Уладзишр Няфед
ПЕРШАМАИСК1, рабочы паселак, цэнтр пасялковага Савета у Лщсюм р-не На аутадарозе Лща—lye За 8 км на У ад г Л1ДЫ 1,5 тыс ж (1998)
Узн1к у працэсе буд-ва на тарфяным маете торфапрадпрыемства «40 гадоУ БССР» (1959) 12 61964 паселак пера-Утвораны У р п Першамайсю Працуюць торфабрыкетны з-д «Лшсю», пры-емны пункт камбшата быт абслугоу-Вання Сярэдняя I муз школы, ясльсад, Дом культуры, б-ка, амбулатория, аптэка, аддз сувяз1, магазшы Ганна Дулеба
ПЕРШАМАЙСК1Я ВЫСТУПЛЁНН1 ПРАЦОУНЫХ У БЕЛАРУСТ Як мж-нар свята салщарнасш працоуных адзначалася паводле рашэння 1-га Па-рыжскага (1889) кангрэса 1нтэрнацыя-нала У памяць пра выступление i барацьбу з палщыяй рабочых Чыкага У Mai 1886 На Беларус! упершыню адзна-
чана у 1895 на тайным сходзе 40 рабочых Мшска 3 1896, нягледзячы на за-барону улады, Першамай адзначал! пра-цоуныя Гомеля, Гродна, Маплева, Смаргош Да пач 20 ст святкаванне праходзгла у форме тайных маевак, яюя на працягу шэрагу гадоу был! гал фак-тарам росту палп свядомасщ рабочых У пач 20 ст , пад уплывам рэв партый, святкаванне 1-га Мая набыло палп афарбоуку У 1903 першамайсюя забас-тоую адбылюя у Гомель Гродне, Мшску, Маплеве, Мазыры, Оршы, Рэчы-цы, Смаргонь Шклове, Парычах, Вет-цы, агульная колькасць ix удзельшкау дасягнула И тыс , у Барысаве, Вщебску, Пшску адбьипся м1Тынп У 1905 першамайсюя стачю, дэманстрацьп, сходы пад лозунгам! «Далоу самадзяр жауе1», «Няхай жыве дэмакратычная рэспублтка’» прайиип амаль ва yeix гарадах 1 мястэчках Беларуш Пасля рэвалюцы! 1905'—07 першамайсю рух пачау затухаць, але яга традьщьц захавашея Пасля Лютаускай рэвалюпьп 1917 адбылося першае у исторьп Расп 1 Беларуст легальна® святкаванне Першамая, з 1918 ен стау афщ дзярж святам у Расп, Беларуш 1 мнопх шш дзяржавах
Лип Первое Мая в царской России 1890— 1916 гг М , 1939, Почебут ГА Перво май Л , 1961 Уладзишр Фиижоу
ПЕРШАЯ АБЛАСНАЯ КАНФЕ-РЭНЦЫЯ АРГАН13АЦЫЙ РСДРП ПАУНбЧНА-ЗАХбДНЯГА КРАЮ Ад былася у жн 1905 у Мшску Сюпкана ЦК РСДРП у ходзе падрыхтоую агуль нарашйскай канферэнцы! с д партый, каб вызначыць метады байкоту Булы-пнекай думы Прысутшчал! дэлегаты Палескага, Дзвшскага, Рыжскага, Сма-ленскага к-тау Паун -Зах саюза, Выен-скай, Мшскай, Вщебскай, Смаргон-скай, Гомельскай i Бабруйскай арг-цый РСДРП, Цэнтр групы Варшаускай ва-енна-рэв арг-пыь ирадстаушк ЦК РСДРП Дз С ПасталоУсю Разгледжаны пытанш аб Дзярж думе, аб аб’яднанш партьп, аб адношнах да нац с -д партый 1 шш Стварыла Бюро арг-цый РСДРП Паун -Зах краю для падрых-гоукт чарговай абл канферэнцы! i вы-дання на нац мовах агульнай абл газеты Выбрала дэлегата на мгжпарт кан-ферэнцыю, якую меркаваУ сюпкаць ЦК РСДРП
ПЁРШАЯ БЕЛАРУСКАЯ ТРУПА 1Г НАТА БУЙНЩКАГА, прафесдйны бел тэатр 1снавала у 1907—13 Створана па шщыятыве акцера i тэатр дзеяча I Буй нщкага у фальварку Палшачы Дз1сен скага пав Вшенскай губ (цяпер Глы боцю р-н) Узнпота на аснове бел веча рынак, аматарсюх «сямейных» спекгак ляу 1 да 1910 мела аматарсю харакгар Трупа праводзша асв работу, шмат зра бига для разшцця самадз творчасщ прапаганды бел мастацтва, стварыл. асновы нац прафес тэатра Пад уплы вам яе дзейнасщ 1 традыпый у крас 1917 узнжла Першае беларускае тава рыства драмы i камедьн КалекгыУ шмат гастралщаваУ па Беларус! (Мшск, По
471
ПЕРШАЯ
Першая беларуская труп» Тгната БуШцкага ? час выступления на этнаграфдчным ве-чары У Пецярбур-гу 1912
лацк, Слуцк, Дзюна, Нясвтж, Смаргонь, Капыль), у Втльнт (1910), Пецярбургу (1911 11912), Варшаве (1913) У праграму паказау спачатку уваходзип бел нар песш танцы, дэкламацыя вершау 1 апа-вяданняу на роднай мове, невялтктя п’есы 3 1910 паказы складалтся з некальюх самастойных частак 1—2 п’ес, дэкламацый, слева? i танца? Тэатр прытрымл1вауся нар традыцый 1 вылу-чауся стнтэтычным характерам сваей творчасцт 1 рэалкт нактраванасцю У иескладаным сцэшчным афармленнт выкарыстоувалюя элементы бел нар выяул мастацтва, акцеры выступал! у бел нац касцюмах Сярод драм выка-науцау вызиачалтся Буйнщю (irpay характерна драм рол1), А Бурбю, Краптвт-ха (Цетка), А Забель (3 Абрамова), ся-рсд музыкантау — Дз Крывадубау (Ня-ленка) 1 I Голер, сярод спевакоу — Я Феакцтстау, сярод танцора? — Буйнщю, яго дочи Ванда i Алена, Ч , Л i Я Родзевтчы Музычнай часткай трава? Л PaioycKt Рэжысерамт был1 А Аляксен-ка, Бурбю 1 шш У рэпертуары паста-но?ю «Модны шляхцюк» К Каганца, «У зшовы вечар» i «Хам» паводле Э Ажэш-К1, «Сватание» i «Мядзведзь» АЧэхава, «Па рэв1311» М Крап1?н1цкага, «Мгхалка» Далецюх, вершы Я Купалы, Я Коласа, Я Лучыны, А Па?лов1ча, necHi «Чаму ж мне не пець», «Дуда-весялуха», «За тарам!, за лясам!» i шш , танцы «Юрка», «Гняваш», «Верабей», «Лявонтха», «Мельник», «Мяцелща» i шш
Jhm Н я ф е д У Беларусю тэатр Нарыс псторыт Мн , 1959, Яго ж Псторыя беларускага тэатра Мн, 1982, Яго ж 1гнат Буйнщю — бацька беларускага тэатра Мн , 1991, Псторыя беларускага тэатра Т 1 Мн , 1983 Уладзишр Няфед
ПЕРШАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ АБЛАС-НбГА CAKJ3A РСДРП Л1ТВЬ1 I БЕ-JIAPVCI Адбылася ? кастр 1906 у Вт-цебску Па 1 дэлегату ад Мшскай, Вт-цебскай, Смаргонскай, Вшенскай, Ковенскай груп, Дзвшскай раеннай арг-цыг, Смаленскага к-та РСДРП, прадстаунгю ЦК i Абл к-та Саюза РСДРП Л1Б Разглядала пытанш рэк-
руцкай кампанц, рэзалюцыю ЦК аднос-на аб’яднання з Бундам, аб выбарчай кампанн ? II Дзярж думу, аб парт з’ездзе, аб агульнапарт канферэнцьн, аб рабоце сярод сялян i чыгуначнгка?, аб аргантзацыт вобласц! 1 шш Пастанавтла узмацнщь аптацыю сярод рэкрута?, удзельшчаць у выбарах у Дзярж думу, выказалася супраць заключэння выбар-чых платформ з шш партыямч, за са-мастойнасць сацыял-дэмакратыт як адзшай палгт парты! рабочага класа, дала ацэнку Дзярж думы як нац цэнтра, якт павшен падрыхтаваць склткан-не Устано?чага сходу рэв шляхам У адпаведнасц! з рашэнням! IV з’езда парты! вызначыла парадак аб’яднання арг-цый РСДРП 1 Бунда
ПЁРШАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ В1ЛЕН-СКАЙ АКРУГбВАЙ АРГАШЗАЦЬП РСДРП, адбылася ? студз 1906 у Втль-Н1 Прысутшчал! дэлегаты ад Ашмян-скай, Гродзенскай, Лтдскай, Свянцян-скай 1 Смаргонскай арг-цый (груп) РСДРП Аформтла аб’яднанне ycix груп Вгленскага р-на ? акруговую арг-цыю пры Вшенсюм к-це РСДРП Прызнала групы самастойным! ? пытаниях унутр жыцця, але абавязала ?згадняць палп выступленш з Выенсюм к-там РСДРП Выказалася за перагляд агр праграмы РСДРП на блтжэйшым агульнапарт з’ездзе Гал задачай с-д на весцы пры-няла згуртаванне пралетарскгх i па?пра-летарскзх элемента? вакол РСДРП, абарону ix класавых штарэса?, узмацненне рэв -дэмакр руху еял мае, павышэнне ix палп свядомасш i аргашзаванасш Выказалася за стварэнне еял арг-цьп, якая складалася б з мясц i цэнтр груп, за выданне для сялян папулярнага друк органа Канфер адыграла важную ролю у ажы?ленш парт работы на весцы i ?змацненн1 еял руху ? раене
ПЁРШАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ КАМ-11АРТЫ1 ЛПВЫ I ЗАХбДНЯЙ БЕЛА-PS^CI Адбылася нелегальна 15 9 1918 у в Ужбаляй Марыямпальскага пав Су-валка?скай губ (цяпер Марыямпальскг
р-н Лпвы) Прысутшчала 20 дэлегатау ад камунют api-цый Панявежскага 1 Сувалка?скага рэпена?, у т л госщ Разгледзела пытание аб праграме i так-тыцы парты! Прыняла рашэнне ? сваей дзейнасщ юравацца праграмай РКП(б), а яе тактику прымяняць ва ?мовах Лгтвы Была паста?лена задача барацьбы за сацыялют рэвалюцыю ? краг Асудзша бурж г дробнабурж партыг, яктя дзейнг-чалг ? Лгтве, заклгкала парт арг-цыг веецг з мг рашучую барацьбу Сацыял-дэмакр партыю Лгтвы ахарактарызавала як варожую гнтарэсам рабочага руху, а Лтоускую Тарыбу — як сродак заня-вольвання працо?ных Канферэнцыя не выбрала ктруючы парт орган, а прыняла рашэнне прымкнуць да Часовага цэнтр бюро партыт, створанага ? жн 1918 У яго былт накграваны 4 дэлегаты канферэнцыт з мэтай наладзщь сувязь памгж парт арг-цыямт Адыграла важную ролю у стварэнш Камунютычнай партьп Лтвы t Заходняй Беларуа, пад-рыхтоуцы Пергиага з’езда Компартии Лтвы i Заходняй Беларуа
Уладзишр Млхнюк
ПЁРШАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ КПЗБ (устаноучая) Адбылася нелегаль на у канцы кастр 1923 у Выьнт, пры сутшчала 9 дэлегата? ад Беластоцкага, Брэсцкага i Втленскага акр к-тау Кам-партыт Польшчы (КПРП), яктя прад-ста?лял1 большасць нелегальных камунгст арг-цый Зах Беларуст Склткана ? адпаведнасщ з рашэннямт II з’езда КПРП пра неабходнасць стварэння «беларускай гэрытарыяльнай аргангза-цыт» Документальных звестак аб кан ферэнцыт захавалася мала Адным з гал тшцыятара? яе склткання бы? сакратар ЦБ КП(б)Б В А Багуцкт, як! адначасова выконва? функцыг прадста?н1ка ЦК КПРП пры ЦК КП(б)Б Тэта была факгычна другая спроба знайсцт форму аб’яднання нелегальных камунгст арг-цый Зах Беларуст (першая спроба зроблена ? пач 1923 стварэннем Лтт -Бел абл к-та, падначаленага непаерэд-на ЦК КПРП) Паводле рашэння? кан ферэнцыт Камунютычная партыя Заходняй Беларуа (КПЗБ) павшна была дзей-нтчаць на правах тэр -а?таномнай арг-цыт ? складзе адзшай КПРП у адпа веднаецт з яе праграмнымт ?станоукаМ1, разлтчаным! на перамогу сацыялют рэ-валюцыт г ?стана?ленне рабоча-еял урада, лгквщацыю памешчыцкага зем-леуладання г передачу зямлт сялянам без выкупу, за права самавызначэння Зах Беларуст, уз’яднанне яе з БССР У склад абранага ЦК КПЗБ уваигшп САДубовтк (Балюк), А Буксгорн (Юльскт), С А Мертэнс (Скульскт), С Т Мтлер (Шлемка) У парт арг цыях на момант стварэння КПЗБ налтчвалася 528 чал Аргантзац афармленне КПЗБ з’явтлася важным факгарам актывтзацыт рэв -вызв руху ? Зах Беларуст
472
ПЕРШАЯ
Лип Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР Док и материалы Т 1 Мн , 1962, Революционный путь Компартии Западной Белоруссии (1921—1939 гг ) Мн , 1966, Bergmann А. Sprawy bialoruskie w II Rzeczypospohtej Warszawa, 1984 Уладзишр Ладысеу
ПЕРШАЯ ПАДПбЛБНАЯ КАНФЕ-РЭНЦЫЯ КАМУН1СТБ1ЧНЫХ АРГА-Н13АЦЫЙ МШСКАГА РАЁНА Адбы-чася 15 7 1918 у Мшску Прадстаушю 75 парт арг-цый (больш за 500 чал ) Мшскага, 1гуменскага, Ьарысаускага i Навагрудскага пав Мшскай, Ашмянскага 1 Вшейскага пав Вшенскай губ
Праходзша пад юраунштва м Паун -Зах абл к-та РКП(б) Паставша перад парг арг-цыям1 захотшеных герм войскам! мясцовасцей задачу ствараць у веских парг ячэйю, яюя павшны стацъ арганиатарам! дружын 1 партыз атрадау, рыхтаваць узбр паустанне, каб ад-навщь Сав Уяаду Асудлла дзейнасць пали парзый, яюя супрацоушчал! з германсюм! акупантам!, прызнала маг-чымым працавацъ у кантакце з тым! партыямц яюя сгаяць на платформе Сав улады, кал! яны прымуць тактичную Л1Н1Ю балынашкоу Абавязала камушет арг-цы1 узмаппшь рзв ашапыю
сярод салдат герм арми Выказвалася за свабоднае самавызначэнне бел народа на аснове салщарнасщ з працоуным! Сав Расп Канфер патрабавала пашы-рэння сувяз1 Мшскага раеннага i падра-енных к-тау з ниавым! парт арг-цыям1, настанавша пачаць выданне падп газеты, выпустила адозву «Да рабочых 1 сялян Чырвонай Расп ад рабочых i сялян Беларуш», дзе заявша аб гатоунасш да канца змагацца за заваевы Кастр рэвалюцы!, за свабоду i незалежнасць Сав крашы Выбрала Mihcki пади раенны к-т РКП(б)
Лип Крах немецкой оккупации в Белоруссии в 1918 г (Сб док Партархива ЦК КП (б) Белоруссии) Ми , 1947, П о ч а н и н С 3 В грозовом восемнадцат ом Мн , 1969
Мгкалай Сташкевт
ПЁРШАЯ ПАУйбчНА-ЗАХбДНЯЯ
АБЛАСНАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ
РСДРП(б) Адбылася 15—18 9(28 9— 1 10) 1917 у Мшску Удзельшчала 67 дэ-легатау з рашаючым i 21 з дарадчым го ласам ад 7132 чл парты! i 2058 спачува ючых Парадак дня аб рэпрэсшх супраць РСДРЩб), даклады Бюро i з месцаУ, аб бягучым моманце, аб пера-глядзе парт праграмы, аб выбарах ва Устаноучы сход, арганиац пытанш, выбары Канферэнцыя асудзша рэпрэси Часовага урада супраць бальшавщкага друку, асобных чл 1 арг-пый парты! i рэв салдат Адзначыла, што, каб праду-хипць эканам крах крашы, неабходна
перадаць у рую дзяржавы буйныя i важный галшы прам-сщ, баню, усзанавщь рабочы кантроль над вытв-сцю i спа-жываннем, перадаць сялянам усю зямлю без выкупу Усе гэга зрабшь магчы-ма, кал! спынщь вайну i устанавщь у краше рэв -дэмакр уладу Яна закляй-мига згодн1цк1я партьп, яюя аддал! укладу у рую контррэвалюцьп, контррзв сутнасць кадэтау, эсэрау i меншавкоу, прызнала неабходнасць пагадненняу з рэв -дэмакр арг-цыям1, яюя прымаюць платформу парты! бальшавшоу, закликала умацоуваць Саветы Канферэнцыя зацвердзига Статут ваеннай api-цьи ка Зах фронце, у аснову якога пакладзены Статут партьп, прыняты V з’ездам РСДРП(б) Для юраунштва парт работай на тэр Паун -Зах вобласш i Зах фронту выбрала Пауночна-Заходш аб-ласны камггэт РСДРП(б) i завяршыпа афармленне Пауночна-Заходняи аблас-ной аргашзацъи РСДРЩб)
Лип Круталевич ВА Рождение Белорусской Советской Республики [Т 1—2] Ми , 1975—79, Игнатенко ИМ Октябрьская революция и самоопределение Белоруссии Мн , 1992, Очерки истории Коммунистической партии Белоруссии Ч 1 2 изд Мн , 1968
ПЁРШАЯ СУСВЁТНАЯ ВАЙНА 1914—18, тмперыялютычная вайна па-М1Ж аустра-германсюм 1 англа-франка-рашйсюм (Антанта) блокам!, выюпка-ная абвастрэннем супярэчнасцей сярод гал кашталютычных краш за перадзел
473
ПЕРШАЯ
ужо падзеленага свету, за умацаванне свайго панавання у свеце 1 заняволь ванне шш народау Тая акалмнасць, шго некат крашы (напр Сербы, Чар-нагорыя) вял1 вызв барацьбу, не мяняе агульнага характару вайны
Германы тмкнулася дамагчыся панавання у Европе, для гэтага разграмщь свайго гал эканам канкурэнта — Ан-глпо, пазбавщь яе калотй i ваенна-марскога флоту, разбщь Францию, Бельпю, Галандыю i захапщь ix калони, аслабщь Расно, забраць у яе Полыпчу, Украшу, Прибалтику, замацавацца на Балканах i Б Усходзе Аустра-Вешрыя хацела захапщь Сербио i Чарнагорыю, Турция — рас Закауказзе, Балгарыя — усх частку Сербц Англы 1мкнулася за-хаваць свае каланыльнае панаванне, доя чаго намервалася разграмщь I ерма-Н1Ю, захапщь яе калони i арабскы тэры-торьи у Турцы! Франция разливала вярнуць сабе захопленыя Германий у 1871 правшцы! Эльзас i Латарынпю i завалодаць сумежным Саарсктм вугаль-ным басейнам, абаранщь свае калони (найперш Марока) ад дамаганняу Гер мани Расы тмкнулася набыць Галщыю У Аустра-Венгры!, завалодаць Канстан-цшопалем (Стамбулам) 1 Чарнаморсюмт Прайвам: Свае агрэстуныя мэты мел! Японы, Палы 1 шш Гал шперыялют дзяржавы спадзявалюя таксама, што вайна дапаможа адцягнуць рабочыя ма-сы метраполхй ад рэв руху, а калапшль ныя народы — ад нац -вызв барацьбы Рыхтуючыся да перадзелу свету, Германы (гал шщыятар вайны) заключила у 1879 ваенны саюз з Аустра-Венгрыяй, да якога у 1882 далучылася 1тал1я, i т ч быУ створаны Траюты саюз Гэтаму блоку супрацьстаяла Антанта, сфармт-раваная у 1907
Зачэпкай для вайны паслужыла за-бойства сербсктм! нацыяналютам! 15(28) 6 1914 у Сараеве (тады у Аустра-ВенгрЫ!) наследница аустрыйскага трона эрц-герцага Франца Фердынанда 15(28) 7 1914 Аустра-Венгрыя аб’явша вайну Серби Расы заявша аб падтрым-цы Серб!! 1 пачала частковую, а 17(30) лш агульную мабипзацыю 19 7(1 8) 1914 Германы аб’явыа вайну Расп, а 21 лш (3 жн) — Францыт Англы 22 лш (4 жн) заявыа аб стане вайны з Герматп-яй Вайну Германи аб’явип таксама англ дам1Н1ены (АУстралы, Канада, Новая Зеландыя i Пауд Афрыканск! Саюз) 10(23) жн супраць Германи выступим Японы 16(29) кастр на баку аУстра-герм блоку у вайну уступим Турция Усяго у вайне принял! удзел 33 дзяржавы 1 народы мнопх калоши Кт-раУнштва 2-га Тнтэрнацыянала падтры-мала свае Урады у вайне i т ч здрадзша сваш ранейшым антываен рэзалюцыям Штутгарцкага (1907) i Базельскага (1912) кангрэсау аб штэрнац салщар-насщ працоуных Супраць шперыялют вайны выступил рас бальшавпа i шэраг груповак у тнш с -д партиях Напярэ-дадн! вайны аустра-герм блок разгар-нуУ 193 ДЫВ13И (3,5 млн чал ), дзяржавы Антанты — 287 дыв131й (6 млн чал )
Германы сканцэнтравала на Зах фронце 7 арм1й у складзе 96 дывитй Ва Усх Прусп знаходзшася 8-я арми (14 дывт-З1й), 2 дыв1зи былт на БрэслаУскш (ВроцлаУсюм) напрамку Аустра-Венгрыя разгарнула У Галщы! 4 арми (45,5 дывтзи), супраць Серби — 2 арми (14 дывитй) Турэцкы Узбр сшы (0,5 млн чал ) у складзе 14 карпусоу разгарнулюя У 6 армых каля Стамбула, у Тур Арме-ни, Месапатами, CipHi i Палесцше Франция сканцэнтравала на фронце 85 дышат Экспедыцыйная армы Англн наливала 5,5 дыв131й (87 тыс чал) 1 разгарнулася у раене Брусель—Льеж— Намюр Узбр сшы Расп стварызп 2 фронты — Пауночна-Заходш фронт 1914—15 (у пач вайны 2 арми, 381 тыс чал ) на мяжы з Усх Прусый i Пауд -Зах фронт (4 арми, 697 тыс чал) на подступах да Галщы! Сербщ выставим 13 дывитй (247 тыс чал), Чарнаго-рыя — 6 ДЫВ131Й (60 тыс чал )
20 7(2 8) 1914 герм войскт пачал! наступление на Зах -еурап фронце Хутка прайшоушы Бельпю i Люксембург, яны увар нал 1Cя у паун дэпартаменты Фран-ЦЫ1 1 прасунулюя да Парыжа 23—30 жн (5—12 вер ) памтж Вердэнам 1 Па-рыжам разгарнулася вял бттва на р Марна з удзелам 6 антла-франц i 5 герм арм1й У вышку упартага супра цтулення саюзнткау немцы страцшт ihi-цыятыву, 1 У лют знясшеныя баю пе-райшл! да абароны, якая паклала пача так пазщыйнай вайне Поспеху англа французау у значнай меры паспрыяла рус наступление на Усх герм фронце, што вымусша немцау ужо 13(26) жн пачаць перавод частю войск на У Рус камандавание знаходзшася у залежнасш ад умоУ франка-рас ваен канвенцьи, таму Расы была вымуш-на адцягваць для дапамоп зах саюзнтюм буйныя ci-лы на напрамю, менш важный з пункту гледжання Уласных стратэг 1 палп ш-тарэсау, а таксама праводзтць ваен апе-
Да арт Першая суеверная вайна Перавязачны пункт у Мшску
рацы! у тэрмшы, больш зручныя для саюзнткау, чым для сябе Для першага перыяду кампани 1914 на усх -еУрап тэатры характерны 2 буйныя наступ-ленн! Усходне-Пру скал аперацыя 1914 i Галщыйская У ходзе першай 2 рас арми уварвалюя ва Усх Пруспо, але пасля першых поспехаУ пацярпелт паражэнне 1 адступип Важнее месца займал! 6ai на Пауд -Зах фронце, дзе з абодвух бакоУ удзельшчала больш за 100 дыв131й 5(18) жн у ходзе Галщыйскай аперацыт пача-лося наступление 8-й арми ген ААБрусшава На працягу месяца рас войскт разбил аустра-венгерскы войсю, занял! ЛьвоУ, адюнуУшы прашушка да Карпат, 1 блаюравал! крэпасць Пера-мышль [здалася 9(22) 3 1915] Аднак са-юзн1Ю патрабавал! ад Расц наступаць супраць Германи У гэтых умовах рус камандавание перагрупавала гал сшы з р Сан на сярэднюю Вюлу да Варшавы У канцы вер 1914 каля Варшавы адбы-Л1ся сустрэчныя 6ai памтж рас i герм войскам! У ходзе Варшауска-Твангарод-скай аперацы! 1914 рас войсю атрымал! перамогу У Закауказз! рас армы адбша наступление туркау на Ардаган i Сары-камыш 1, нанесши паражэнне 9-му корпусу 3-й тур арми у снеж 1914 (Са-рыкамышская аперацыя), перанесл! ваен дзеянн! на тэр працтУшка У жн — вер 1914 у вышку баеу на аустра-серб-сюм фронце сербы дамаглюя сур’езнага поспеху 1 адюнул! ворага за межи кратны Гал виткам барацьбы на моры было усталяванне Англтяй блакады герм узбярэжжа, што адрэзала Герма-нтю ад сватх калотй т зрабша уплыу на Увесь ход вайны У цэлым кампаны 1914 завяршылася перамогай Антанты, планы герм Ген штаба на маланкавую вайну правалшюя У кампашю 1915, не
п
474
ПЕРШАЯ
маючы схл праводзщь наступальныя аперацых на абодвух тэатрах, герм ка мандаванне вырашыла засяродз1ць гал увагу на усх -еурап тэатры, каб моцны-Mi ударамх вывеет Рас но з вайны На зах-еурап тэатры планавалася заняць абарону, каб пасля перамоп над Расгяй абрушыцца на яго усгмх схламх У вышку мартраванага наступления герм 1 ау-стра-венгерсюх войск рас войсю у чэрв 1915 пакшулх большую частку Польшчы, а 22 лш (4 жн ), каб пазбег-нуць акружэння у Польшчы, здал1 Варшаву Фронт наблхзхуся да Беларусх У жн 1915 пачалося герм наступление у напрамку Коуна—Вхльня—Мхнск
11 8(9 9) 1915 у стык Пауночнага фронту 1915—18 I Заходняга фронту 1915—18 немцы здзейенхлх Свянцянсю прарыу 1915, захапхушы Вхлейку У вер пад пагрозай акружэння рас войсю пакшулх Вхльню, Гродна, Лхду, Брэст, Пхнск х шш гарады зах Беларусх Стаука Вярх Галоунакаманданання была пераведзена з г Баранавхчы у Маплёу 6(19) вер пе-радавыя ням раз’езды перарэзалх чы-гунку Мшск—Масква у раёне Смаля-вхч Вял намаганнямх рас войскам уда-лося лхквщаваць прарыу х адкхнуць пра цхунхка у раен азер Свхр х Нарач У кастр 1915 фронт стабхлхзавауся па лшн Дзвшск—Паставы—Баранавхчы—Пшск Каля паловы тэр Беларусх апынулася пад ням акупацыяй На зах -еурап тэатры англа-франц войсю правялх шэраг абмежаваных аперацый на вузюх участках фронту 9(22) 4 1915 у ходзе баеу каля г 1пр (Бельпя) немцы упершыню ужылх зброю масавага паражэння — газ хлор (пасля гэтага атрымау назву ш-рыт) Летам 1915 саюзнхю нхчога не зрабхлх, каб перашкодзхць герм наступлению на усх -еурап тэатры У канцы
Да арт Першая сусветная вайна Спаленая беларуская веска Заходш фронт 1915
вер 1915 франц войсю правялх насту-пальную аперацыю 2 армхямх у Шампа-Н1 I адной армхяй у Артуа (разам з ан-глхчанамх). Аднак прарваць фронт хм не удалося 10(23) 5 1915 1талхя выйшла з Трахстага саюза х аб’явхла вайну Ау-стра-Венгрых — тч узнхк новы хталь-янсю фронт У лют 1915 англа-франц войсю высадзхлх дэсант на беразе пра-лхва Дарданелы з мэтаю захопу Стамбула, але усе ix штурмы былх адбхты туркамх (у студз 1916 дэсант эвакухра-ваны) Паражэнне гэтага дэсанта х адыход рас войск з Галщых пауплывалх на рашэнне Балгарых уступхць у вайну на баку аустра-герм -тур блоку 1(14) 10 1915 Гэта пагоршыла становхшча сер-бскай армп, якая пад ударамх Аустра-Венгрых I Балгарых адступша да Адрыя-тыю Яе рэштю былх эвакухраваны са-
Да арт Першая сусветная вайна Сялянкх з прыфрантавых весак, мабпйэаваныя капаць акопы
юзнхкамх на вострау Корфу У вышку паражэння Сербн усталявалхся беспера-пынныя зносшы памгж Германий 1 Турцыяй На азхяцка-кауказсюм тэатры рас войсю паспяхова прасоувалхся У напрамку воз Ван х Алахпкерт, бах вялх-ся I на тэр 1рана Аднак турю разграш-лх англхчан у Месапатамп х акружылх хх корпус у Кут-эль-Амары, у Еппце па-дышлх да Суэцкага канала На моры герм, падводны флот разгарнуу «бязлх-тасную вайну» супраць уехх караблеу, у тл 1 нейтральных краш, яюя пши У Англхю За 1915 Германхя х яе саюзнхю дасягнулх значных поспехау на усх-еУ-рап , балкансюм х азхяцюм тэатрах, за-хашлх вял тэрыторых Аднак на зах -е?-рап тэатры Англхя х Францыя трывала трымалх фронт I сабралх дастаткова сродкау 1 схл для новага наступления На 1916 крашы Антанты запланавалх правесш 2 скаардьщаваныя аперацых 2(15) чэрв на Усх-еурап х 19 чэрв (2 лш ) на зах -еУрап тэатрах У кампанхх 1916 на зах -еурап. тэатры вылучылхея 2 аперацых — каля крэпаецх Вердэн х на р Сома 18 чэрв (1 лш ) англа-франц войсю пачалх наступление на Соме, найб моцныя бах адбылхея восенню 1916 Тут англхчане Упершыню выка-рысталх новую ваен тэхнхку — танкх, але яны мелх толью мясц поспех Немцы былх вымушаны аслабщь, а потым спышць нацхек на Вердэн, у кастр — снеж французы выбшх пращушка з найб важных пазхцый у раене крэпаецх Баю страгшп сотых тыс чал , але линя фронту на Участку 35 км прасунулася толью да 10 км углыб Каб аслабхць герм атаю на Вердэн, рас арм!я датэр-мхнова правила у сак Нарачанскую аперацыю 1916, якая скончылася безвынх-кова Вял поспех мела наступление ПаУд -Зах фронту [пачалося 22 5(4 6) 1916] пад камандаваннем ген Брусхлава 8-я армхя Узяла Луцк, 9-я ар-м!я наступала на Букавшу У 2-й пал
475
ПЕРШАЯ
п
Да арт Першая суеверная вайна Братание салдат на фронце 1917
лш 1916 армн фронту выйнии на лшно р Стаход, а потым занял! Букав1Ну i частку Усх Галщы! 19 6—16 7(2— 29 7) 1916 войска Зах фронту правялг Баранавщкую аперацыю 1916, але пра-рваць фронт не змагл! У вышку «Бруш-|аускага прарыву» пращушк нанес страты да 1,5 млн чал i быу вымушаны спыншь свае паспяховае наступление У (тали у раене Транщна (з мая 1916) Ау-стра-Венгры! быу нанесены таю Удар, ад якога яна ужо не здолела ачуняць Лнгла-франц наступление на Соме i рас наступление у Галщьи прадвыра-ШЫЛ1 пералом у 1-й сусв вайне на ка-рысць Антанты Пад уражаннем гэтых перамог 14(27) 8 1916 у вайну уступала Румыны, спадзеючыся адваяваць ад Ау-стра-Венгры1 Траншльванио (пет воб-1асць з румынский насельнпггвам) Аднак слабабаяздольная рум армы была хугка разбгга перакшутым! на дапамогу аустрыйцам герм войскамг, немцы узя-п Бухарэст Рас войею был! вымушаны уступить у Румынию 1 падтрымаць саюз-шкау У канцы снеж 1916 Рум фронт сгабипзавауся У 1916 у абмен на зброю тля Расп У Францию i на Балканы быу пераюнуты Рус экспедыцыйны корпус На азыцка-кауказсюм тэатры у 1916 рас войею узяЛ1 Эрзурум, Трапезунд, )рз1нджан, анппчане ж тут дзейнгчал! няудала акружаны у 1915 корпус у Кут-пь-Амары 15(28)4 1916 каштулявау Восенню 1916 турю трымал! супраць русктх 27, а супраць ан гл шан 18 дывитй 11 5—1 6 1916 адбылася Ютландская бива — адзшая буйная бтгва на моры, у якой ням караблг не здолелг перамагчы англ флот 1 лющаваць марскую блака-iy У 1917 стратэпчная шщыятыва у голым перайшла да Антанты, аднак Райя была настолью стомлена, што пэу-ныя прыдворныя колы пачал! шукаць сепаратнага Mipy з Германий 24 3(6 4) 1917 у вайну на баку Антанты уступил ЗША НяУдалае красавшкае наступление англа-франц войск у рае-ие Араса, Сен-Кантона i Рэймса (зап-
нула больш за 200 тыс чал) выюпкала хваляванн! у франц армн, у Рус экспе-дыцыйным корпусе пачауся рух за вяртанне на радзиму На ггальян i азтяцка-тур тэатрах саюзнпа пераламш ход вайны на сваю карысць 27 2(12 3) 1917 у Расп у вы нжу Лютаускай рэвалюцыг 1917 самадзяржауе было сюнута i да улады прыйшоу буржуазны Часовы Урад, яю у пытаниях працягу вайны быу яшчэ у большай залежнасщ ад зах саюзнткау, чым царизм Аднак шматлг-юя ахвяры 1 эканам цяжкасш, выклтка-ныя вайной, рабип яе усе больш непа-пулярнаи у салдацюх масах, на фронце адбывалася братанне рус i герм салдат 18 6(17)1917 пачалося няУдалае наступление рас войск Зах Ьронту У канцы жн (пач вер) 1917 герм войею авалодалт Рыгай Адразу пасля Кас-трычнщкай рэвалюцыг 1917 савецю Урад Расп прыняу Дэкрэт аб лиры, у яюм прапанавау уйм ваюючым бакам пачаць перагаворы для заключэння справящп-вага Mipy без анекшй i кантрыбуцый У
Да арт Першая сусветная вайна Мгтынг супраць вайны Лушнец 1917
сувязг з адмовай англа-франц блоку ад гэтых прапаноу сав Урад пачау сепаратный перагаворы з аустра-герм каалщы-яй 1 21 11(4 12) 1917 падшеау з ей Дагавор аб nepaMipi на Заходнш фронце 1917 У лют 1918 немцы i тх саюзшю, у пару-шэнне перамгр’я, пачал! буйнамаштаб-пае наступление на ycix франтах Па-колью старая армы развальвалася, а част Чырв Армн толью сгваралюя, прашУнжу удалося захапщь вял тэры-торыю па Л1нп Нарва—Растоу-на-Доне, утл у Беларуш па лшп Расоны—Полацк—Сянно—Орша—Маплеу—Жло-бш—Навазыбкау Турю уварвалюя у За-кауказзе 3 3 1918 быу падтсаны Брэс-цк1 мгр 1918 3 сак па лш 1918 герм камандаванне правило 4 наступальныя аперацьн на зах -еурап тэатры, выка-рыстаушы апошн! шанц завяршыць вайну на сваю карысць, але беспаспя-хова 8—13 жн саюзнио правялг Ам’ейскую аперацыю i нанешп буйное паражэнне немцам 26 9 1918 англа-франц 1 американская войею перайпип у агуль-нае наступление, прарвал! герм абарону 1 вымусш прашунтка паюнуць тэр Францы! У 1918 вырашальныя перамо-п бьип атрыманы саюзшкам! i на шш тэатрах 29 вер каштулявала Балгарыя, 30 кастр — Турция, 3 лют — Аустра-Венгрыя, 11 лтст — Германы
1-я сусв вайна чела надзвычай раз-буральны характар 3 74 млн чал , маб1-лиаваных з 33 дзяржау 1 мнопх калонтй, запнула i памерла ад ран каля 10 млн чал, паранена больш за 20 млн чал, каля 10 млн памерла ад эпщэмш 1 го-ладу Вайна забрала вял ахвяры i сярод Mipnara насельнштва у вышку артаб-стрэлау 1 паветраных бамбардзфовак п-нул1 жыхары гарадоу, ням падводныя лодю тапии пасажырсюя судны (напр , у Mai 1915 быу патоплены параход «Лу-згтаны» з 1 тыс чал на борце), асаблт-вым1 зверствам! вызначылася тур ваен-шчына (разня арабау у Сфьп, генацыд 1,5 млн чал армян i шш) Асаблша цяжюм было становштча у Беларуш Зах губерш, утл бел , был! аб’яулены на ваен становиичы, уводзтуся жорстю ваен -палщэисю рэжым У бел губер-нях у дзеючую армпо было мабипзавана 50% мужчын Астатняе працаздольнае насельнщтва прыцягвалася на абарон-чыя работы У час баявых дзеянняу на Беларуш пнула М1рнае насельнщтва, разбуралгея гарады i весю, знппчалюя матэрыяльныя i духоуныя каштоунасш Адступленне суправалжалася масам! бе-жанцау Колькасць прадпрыемствау скаращлася на 65%, колькасць рабочых — больш, чым на уз ПасяУныя плошчы у неакушраваных паветах ска-раципся У 1914—17 на 15,6%, пагалоуе жывелы — на 11,4 (кароу на 33,9%). Пагоршылася матэрыяльнае становппча еял мае Адбывалюя забастоую, салдац-юя выстугшенш, найб буйное — Го-мелыжага перасылънага пункта паустан-
476
ПЕРШАЯ
не 1916 На акушраванай тэр зах Бела-pyci герм улады стварылг «Нямецкае ваеннае управление Беласток—Гродна», 1 2 1918 яно было як састауная частка пад назвай «Лггва—Поудзень» уключана у «Нямецкае ваен управление Лггва» Акупанты праводзип масавыя рэквгзщыг с -г прадукцьп, вывозил сы-равшу (асаблгваму рабаванню падвер-глгся лясы Белавежскай пушчы) г прамысл абсталяванне У Германию Такая палгтыка выклгкала супрацгуленне на-сельнщтва, аж да нападау сялян на рэк-В13ЩЫЙНЫЯ атрады Пасля акупацыг у 1918 усх Беларусг Узбр барацьба набыла аргангзаваныя формы (гл у арт Пар-тызанаа рух на Беларуа у перыяд няме-цкай i польскай акупацыг 1918—20) 28 6 1919 крашы Антанты (без Расп) падшсал! Версальскг М1рны датавор з Германий, паводле якога Францыя вяртала Эльзас 1 Латарыппю, часова акутравала Саарскую вобл , усе герм калонн (у Афрыцы, Кпаг, а-вах Цгхага акзяна) пераходзглг да Англп, Францы!, Японп, абмяжоувалгся узбр сшы 1 узбраенн! Германн, на яе ускладвалася кантрыбуцыя У вер 1919 — жн 1920 был! падшсаны выпрацаваныя на Па-рыжскай мгрнай канферэнцьп 1919—20 аналапчныя мгрныя дагаворы памгж крашам! Антанты i шш дзяржавам! герм блоку Пасля распаду АУстра-Венгры! на яе тэр узнгклг Аусгрыя, Венгрия, Чэхаславакгя Сербщ аб’ядналася з Чарнагорыяй 1 паУд -слав правгнцыя mi АУстра-Венгры! (Харватыя, Славенгя, Далмацыя, Босшя i Герцагавша) у Ка-ралеуства сербау, харватаУ 1 славенцау (з 1929 — Югаславгя) Адрадзгла неза-лежнасць Полыпча За кошт б Аустра-Венгры! павял1чыл1 свае тэрыторьн Румыны 1 Налы Арабски уладанш Тур-ЦЫ1 У асн перайшл! да Англн 1 Францы! [рак атрымау фармальную неза лежнасць Т ч шэраг народау Усх Еуропы стал! незалежным! щ уз’ядналг свае тэрыторыг, але шшаземнае пана-вание на пазаеурап абшарах у асн за-хавалася ЗША за ваен пастаукг атры-МаЛ! ВЯЛ ПрыбЫТК!, ПЭВЫСГЛГ СВОЙ МГЖ-нар статус i узмацнип прэтэнзн на сусв панаванне Версальскг дагавор не лгквг-давау, а УзмацнгУ супярэчнасцг памгж крашам!, не задаволеным! новым пера-дзелам свету i паслужыУ падставай падрыхтоую да Другой сусветнай вайны 1939—45
Лгт Ленин ВИ Об империалистической войне М , Л , 1929, Всемирная история Т 7—8 М 1960—61 Псторыя Беларускай ССР Т 2 Мн 1972 Нарысы псторы! Беларус! Ч 1 Мн , 1994, 3 ай о н ч к о в ский AM Мировая война 1914—1918 гг Т 1—3 3 изд М , 1938—39, Вержховский ДВ, Ляхов ВФ Первая мировая война 1914—1918 гг М, 1964, Рост у нов ИИ Русский фронт первой мировой войны М, 1976 Португальский РМ, Алексеев ПД Рунов ВА Первая мировая в жизнеописаниях русских военачальников М, 1994, Резанов АС «Немецкая ар
мия может конкурировать с воинами каннибалов» // Военно-ист журн 1998 N» 3—4
Панцеляймон Селгванау
ПЕРШАЯ УСЕБЕЛАР'УСКАЯ КАНФЕ-РЭНЦЫЯ, Першая Усебела-руская палыычная кан-ферэнхгыя, Нацыянальна-палгтычная нарада, сход прадстаунгкоУ бел арг-цый i партый Зах Беларуи, Германн, Латвп, Лпвы, Польшчы 1 Чэха Славаки Адбылася 25—28 (паводле шш крынщ 26— 29) 9 1921 у Празе У рабоце П У к удзельшчалг 37 чал Беларускую партыю сацыялгстау-рэвалюцыянерау прадстау-лялг С Баран, К ДушэУскт (Дуж-ДушэУ-скг), Л Заяц, А Карабач, В Ластоусю, Я Мамонька, М Шыла, Беларускую партыю сацыялгстау-федэралгстау — В Захарка, К Езавпау, П КрачэУсю, А Цвг-кев1ч, Беларускую сацыял-дэмакратыч-ную партыю — Б Тарашкевгг Дэлегата-М1 канферэнцьп был! старшыня Бел нац к-та у Варшаве Л Дубейкаускг, а таксама сяляне, яктя вял! партыз барацьбу з польсюм! акупантам! у Зах Беларуш на чале з прадстаушком Гродзенскага нац к та Баранам Старшы-ней П У к быу абраны Цв1кев1ч, яго нам — Захарка, сакратаром — Баран На канферэнцьп панавала варожае стауленне сялян, эсэрау i сацыялютау федэралютау да Польшчы, яе улад i асобных польски партый Канферэнцыя прыняла рэзалюцыю аб Слуцкш паустаннг 1920, перасцерагала бел народ ад непатрэбнага пралщця крыв!, заюпкала яго Устрымацца «ад неарганг-заваных выступлениях, але моцна аб’яднаць свае сшы к таму моманту, ка-Л1 праб’е час агульнанароднага рэвалю цыйнага змагання за права кожнага народа быць гаспадаром у свагм кра!» У рэзалюцьп аб дзейнасщ Б Савшкава
Прэзщыум Першай Усебеларускай каиферзшш! П КрачэУскг, В Захарка, А Цыкевгч, С Баран К Дуж-ДушэУск1, Л Дубейкаускг, К Езавпау, Т Грыб Прага 1921
адзначалася, што ен «Беларускгм Нацы янальным Штандарам прыкрывае аван туры польскай i расгйскай рэакцыг», «не мае ныкай сувяз! з беларусюм! палттыч нымг 1 нацыянальным! арганшацыям! 1 з’яуляецца правакатарам Беларускай дзяржаунасш i ворагам беларускага народа» У рэзалюцьп аб дзейнасщ С Бу-лак-Балаховша сцвярджалася, што ен не мае ныкай падтрымкг з боку бел нац палп арг-цый i з’яуляецца «узур-патарам 1 авантуршкам» Асобная рэза люцыя канферэнцьп датычылася Рыж скага мгрнага дагавора 1921 П У к па цвярджала вернасць Трэцяй Устаунаи грамаце Рады БНР i заяУляла, шго «Л1 чыць ворагам! беларускага народа кож нага, каторы згадз1Уся бы .признан. Рыжею мгрны трактат» Рэзалюцыя П У к аб дзярж будаунщтве Беларус) абвяшчала, што Беларусь — край пра цоунага сялянства, рабочых i працоунай штэл1генцы1, а таму павшна быць «дзяржавай працоунага народа» Па цвярджауся прыццып незалежнасш i непадзельнасш Беларус! Канферэнцыя заявим, шго адзшым заканадаучым ор ганам Беларусг з’яуляецца Рада Бела рускай Народной Рэспублгкг, i прызнала што праца урада БНР адпавядае яе мэ там 1 наюравана на абарону незалеж насш 1 непадзельнасц! Беларусг 3 10 1921 рэзалюцыя аб дзярж будаУ нштве была пацверджана на сходзе «прадстаунгкоУ розных напрамкау бела рускай палгтычнай думкг» у Празе Але ужо у маг 1922 Ластоусю г Цвгкевгч ад-ступглг ад прынцыпу непадзельнасш Беларусг На Генуэзской канферэнцьп 1922 па эканам г фшансавых пытаниях яны прызналг права Лгт Рэспублгкг на Вшьню г Вшенсю край Гэта прывяло да узнгкнення супярэчнасцей ва Урадзе БНР Вынгкам гэтых супярэчнасцей г змен, яюя адбывалгея у БССР г Зах Ье-
477
ПЕРШАЯ
п
Фракция БПС-Р на Першай Усебеларускай канферэнцы! В Русак, Л Заяц, Жабшсю, С Баран, М Шыла, ТГрыб, Я Мамонька, В Масловская i шш Прага 1921
ларуст у 1921—25, была рэзалюцыя Другой Усебеларускай канферэнцых (1925. Берлш), у якой Мшск прызнавауся адзшым цэнтрам бел адраджэння
Jhm С 1 д а р э в i ч А Берлшская канферэнцыя 1925 г палгт варункт, рашэнш, вылил // Культура 1993 Зжн,Бергман А Слова пра Брашслава Тарашкевна Tier житнице Пер з пол Мн , 1996
Анатоль Схдарэвм
ПЕРШАЯ УСЕБЕЛАРУСКАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ АРХ1УНЫХ РАБОТШКАУ
Адбылася % Мшску 12—-15 5 1924 у сувяз! з рэаргашзацыяй архтУнай справы у БССР Удзельнтчала каля 30 архтвтстау, псторыкаУ прадстаушкоу дзярж устаноу Беларус! Заслуханы i абмеркаваны даклады У I Пнэты «Дзейнасць Цэнтр-архгва РСФСР», «Уплыу дагаворау РСФСР з адлучыушымтся дзяржавам! (Полыпчай, Ливой i Латвии) на стан беларусктх архтвау», «Перагляд архтунага закаиадауства БССР», «Падрыхтоука архтуных працаушкоу», Дз 1 Даутялы «Стаи арх1унай справы на Маилеушчы не», М В Мялешю «Рэаргашзацыя ар-хц'най справы на Беларуси». Б Р Брэжп «Арх1вы 1 архтуная праца на Вщебшчы-не», У 1 Краснянскага «Мшсюя архтвы з даунеишых часоу да пач 20 сг», 1АСербава «Стан арх1унай справы на Маплеушчыне у першыя гады рэвалюцы! 1918—1921 гг», Я Г Ракава «Спра-ваводства 1 бягучыя архшы у наркаматах 1 Остановах Беларус! i спосабы палеп-шання ix па ираграме НАЛ» i шш Абмеркаваны таксама пытанш аб вывезе-ных з Бсларуо apxisax i аб ix вяртанш (паведамленне Дз Ф Жылуновтча), аб аргашзацы! Цэнтрархтва СССР Прапа-навана наладзщь больш цесную сувязь архтвау з дзярж , навук i грамадсктм!
установамт Звернута асаблтвая увага на недапушчэнне вывазу apxiyных матэрыялау? за межы СССР (у Подыму, Лат-В1Ю, Ливу), а таксама на неабходнасць вяртання на Беларусь тых матэрыялау, яктя былт вывезены з яе тэрыторыт у да-рэв час 1 у час розных акупацый Принята рэзалютяя аб спыненш знппчэння архтуных матэрыялау без дазволу Цэнтрархтва Беларуш Прапанавана ад-навщь выданне матэрыялау па псторыт Беларуст, асаблша перыяду 19—20 ст i шш
Jhm Пичета ВИ Первая Всебелорус-ская конференция // Архивное дело 1925 Вып 2, Шорохов ЕФ Конференция белорусских архивистов в 1924 г // Вопр архивоведения 1965 №3, Шумейко МФ Собрать рассеянное О реституции бел архивов в прошлом и настоящем Мн, 1997, Яго ж Цяжк! шлях вяртання // Спадчына 1998 № 6, Першая Усебеларускай канферэнцыя архтвтстау i аридных працаУшкоу // Там жа Мгхасъ Шумейко
ПЁРШАЯ УСЕБЕЛАРУСКАЯ КРАЯ-
3НАУЧАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ Адбылася 29 11 1924 у Мтнску. Кадя 40 дэлегатау — прадстаунтю краязнаучых 1 гра-мадсктх арг-цый У дакладзе Цэнтр бюро краязнауства (ЦБК, дакладчык С Скандракоу), выступлениях У Пнэ-ты, М Мялешю 1 шш адзначалюя да-сягненнт мясц краязнаучых арг-цый, выяуленне аб’ектау вывучэння, папуля-рызацыя вьпикау даследаванняу, утл выданне зборнтка «Вщебшчына», стварэнне музея У Оршы, вывучэнне курга-ноу на Мазыршчыне Падкрэслтвалася неабходнасць стварэння масавых краязнаучых арг-цый, выдання тнструктыу-на-метадычнай л-ры i спец часотса Канферэнцыя приняла рэзалюцыт па арганшац пытаннт i па дакладах навук устаноу, заклткала прызнаць краязнауства дзярж справай, вызначыла перспективы 1 метады каардынацьп края-знаучай работы у БССР На Усесаюзны краязнаучы з’езд абраны С Скандракоу, У Птчэта, М Каспяровтч, Ю Бтбша, М Каршукоу, Грыгор’еу, Б Самцэвтч
Аляксандра Гесь
ПЁРШАЯ УСЕБЕЛАРУСКАЯ СЕЛЬ-
СКАГАСИАДАРЧАЯ I ПРАМЫС-лбВАЯ ВЫ СТАУ КА Дзейшчала 10 8—
Удзельшю Першай Усебеларускай канферэнцы! арх1Уных работшкау У цэнтры 3 X. Жылуновтч
478
ПЕРШАЯ
111 1930 у Мшску Знаёмша з дасяг-неннямх БССР у развщш сельскай гаспадарю 1 прам-сш, праводзхла культ -асв 1 аптац работу Агульнае кх-раунхцтва яе арганиацыяй 1 дзейнасцю ажыццяулялх Наркамат земляробства i ВСНГ БССР Бьип утвораны 1ал вы-ставачпы к т, а таксама акруговыя i седьсюя выставачныя к-ты На плошчы у 75 га быу пабудаваны 61 аб’ект, утл 13 павхльенау для жывелы, вегетацыйны павшьен, схласная вежа, заводы алейны, па пераирацоуцы садавшы i гародншы i шш Выстаука была элскгрыфхкавана, тэлефанхзавана, забяспечана водаправо-дам Дэманстравалася 19 тыловых для Беларусх севазваротау з пасевамх тэхн культур Стала Смякова
ПЁРШАЯ УСТАВНАЯ ГРАМАТА для народа^ Беларусх, акт, прыня-ты Выканаучым каштпэтам Рады Усебе-ларускага з'езда у Мшску 1мклхвае наступление ням войск, якое пачалося 16 21918, прымусхла Аблвыкамзах х СНК Зах вобласш х фронту У ноч на 19 2 1918 эвакухравацца з Мхнска у Смаленск 3 падполля выйшау Выканаучы к-т Рады Усебел з’езда, з гурмы вызва-лены дзеячы Цэнтральнай беларускай войсковой рады (ЦБВР) Выканком Рады Усебел з’езда у свахм загадзе № 1 ад 19 лют абвясщу, што ен «узяУ уладу у свае рую», а навядзенне парадку у Мхнску, дзе пачала актыуна дзейнхчаць Польская вайсковая арг-цыя (ПАВ), ус-клау на каменданта горада, аднаго з кх-раунхкоУ ЦБВР К Б Езавхтава 21 лют апубхпкавана П У г Выканком Рады Усебел з’езда заклхкау народы Беларусх «Узяць сваю долю у свае уласныя рута» Да склхкання на дэмакр пачатках Уста-ноучага сходу Выканаучы К-т Рады Усебел з’езда абвясшУ сябе уладай у
Агляд Першага беларускага камуйстычнага атрада Петраград 1919
Беларусх Быу створаны урад — Народны Сакратарыят Беларуа на чале з Я Я Варонкам, у якх увайшлх 15 прад-стаушкоу ад Беларускай сацыялютычнай грамады, сацыялюпау-рэвалюцыянерау х сацыялхстаУ-схянхстаУ 21 лют урад прыступху да выканання свахх абавяз-каУ, пра што было паведамлена па тэ-лехрафе з паметай «Усхм, усхм, усхм» Апоуднх 21 21918 у Мхнск уступхлх польскх корпус ген Ю Доубар-Муснщ-кага х ням войскх Памхж вайск часця-мх, падначаленымх каменданту Езавгга-ву, салдатамх Доубар-Муснщкага х членам! ПАВ, якхя перайшлх пад каманда-ванне генерала, адбывалхся жорсткхя сутычкх Да 25 лют немцы авалодалх ci-туацыяй у горадзе Яны Уварвалхся У па-мяшканне Народнага Сакратарыята, выдалхлх з яго нар сакратароу х чыноу-нхкаУ, канфхскавалх касу, сарвалх з бу дынка I кшулх на зямлю сцяг 28 лют Народны Сакратарыят звярнууся з ме-марандумам да вышэйшых ням акупац улад У той жа дзень адбылася сустрэча прадстаушкоУ Народнага Сакратарыята з герм ваен адмхшетрацыяй Хоць урад Беларусх заявху пра лаяльнае стауленне да акупантау, ням улады не спяшалхся прызнаваць яго У лхтаратуры П У г да-туецца днем яе публххеацых, аднак, паводле успамшау Варонкх, яна была прынята 20 2 1918 У Грамаце нхчога не гаварылася аб прававым статусе Беларусх Здзяйсненне права бел народа на «поунае самавызначэнне», а нац мен-шасцей на нац -персанальную аУтано-мхю абвяшчалася толькх як мэта На заключэнне Брэсцкага Mipy 1918 памхж Германий х Расхяй Выканком Рады Усебел з’езда адрэагавау 9 3 1918 Другой Устаунай граматай да народау Беларусх Беларусь была абвешчана Бела рускай Народнай Рэспублисай
Публ За дзяржаУную незалежнасць Бела русх Дак I матэрыялы Лендан, 1960, Дзень Волх, 90 / Падрыхтавалх А ГуркоУ, С Дубавец, П Жук, АСхдарэвхч [Б м J, 1990
Jlim Барон ко Я Беларуси рух ад 1917 да 1920 г Каротю агляд 2 выд КоУна, 1920 Запруднхк Я Устауныя граматы Бела рускае Народнае Рэспублиа // Зан Бел 1н та навукх I масташъа Нью-Йорк 1975 № 13 Игнатенко ИМ Октябрьская револю ция и самоопределение Белоруссии Мн 1992, Схдарэвхч А Акт, скхраваны у бу дучыню // ЛхМ 1992 20 сак , Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции совместное рос -бел исслед Гомель, 1993 Ч 2 С 92— 104 Анатоль Cidapaem
ПЕРШЫ БЕЛАРУСИ КАМУН1С
ТЫЧНЫ АТРАД, створаны у снеж 1918 у Петраградзе Бел секцыяй РКП(б) з беларусау-бежанцау, чырво-наармейцау х маракоу Балт флоту На лхчвау каля 200 чал , у т л 90 камушстау Камандзхр атрада А Я Казадоеу, ка-мхеар Р Р Каушыла У студз 1919 два узводы атрада на чале з Каушылым па водле пастановы канферэнцьн Бел сек-цых РКП(б) х выклжу Часовага работа еял сав Урада Беларусх адпраулены у Мшск, дзе частка асабовага складу атрада наюравана на работу У Мшскую ЧК, у парт I сав органы, астатнхя пазней улился у Чырв Армпо
Лт Борьба за Советскую власть в Бело руссии Сб док и материалов Т 1 М , 1968, Мурашка П 1-ы Беларуси камунхетыч ны атрад // Нар асвета 1973 N0 12
Вталь Скалабан
ПЕРШЫ ВАЛЬНЫ СОЙМ БЕЛА-РУСК1Х СУПбЛАК, сход прадстаунх-коу бел маладзежных «нефармальных» арг-цый Адбыуся 26—27 10 1987 на турбазе «Палачанка» пад Мшскам 1ш-цыятары правядзення — мшекхя клубы «Талака», «Тутэйшыя». «Свхтанак» Праходзху пры падтрымцы ЦК ЛКСМБ Прысухшчала больш за 560 чал Дэлегаты прадстаУлялх 30 суполак з Беларусх х замежжа Удзельнхчалх таксама прадстаунхкх АН Беларусх, Бел фонду культуры, Мш-ва культуры БССР х хнш Сход засведчыу хенаванне у Беларусх шырокага маладзежнага руху х вы-значыУ яго мэты, сфармуляваУ галоУ-ныя сац праблемы бел грамадства у ходзе перабудовы, прапанавау магчымня спосабы хх вырашэння На сойме пра-цавалх дыскуойныя секцых «Мова х школа», «Фальклор х лхтаратура», «Ахова помнхкау», «Праблемы экалопх», «Гхсторыя», «Дэмакратызацыя»
Сяржук Втушка
ПЕРШЫ З’ЕЗД АРГАШЗАЦЫЙ РСДРП ПАЛЁСКАГА РАЁНА, Першая канферэнцыя Палескага камхтэта РСДРП Ад-быуся у мах 1905 у Гомелх 20 дэлегатау з рашаючым х 5 з дарадчым голасам ад Аршанскай, Гомельскай, Дабранскай, Клхнцоускай, Копыскай, Лоеускай, Маплеускай, Навазыбкаускай, Сноускай, Сяменаускай, Шклоускай раенных арг-цый РСДРП Працавау 9 дзен нелегальна Абмеркавау рашэннх III з’езда РСДРП Большасцю галасоу ухвалхУ Статут, приняты на хм, намецху кан-крэтныя мерапрыемствы па стварэннх баявых дружын, узмацненнх прапаганды I аптацых, асаблхва сярод сялян х салдат,
479
ПЕРШЫ
падрыхтоуцы мае да узбр паустання Выбрау к-т РСДРП (старшыня М К УладзтмтраУ)
ПЕРШЫ З’ЕЗД БЕЛАРУСАУ СВЕТУ Адбыуся 8—10 7 1993 у Мшску у будынку Тэатра оперы i балета, 996 дэле-гатаУ ад бел арг-цый з Беларуш i бел суполак з замежжа Аргантзаваны Згур-таваннем беларусау свету (ЗБС) «Баць-каушчына» Мэта аб’яднанне беларусау свету 1 аргантзац афармленне сусветнай бел сунольнасш як новай грамадскай структуры на карысць нац адраджэння 1 будаушцтва самастойнай бел дзяржа вы З’езд прыня? Дэкларацыю аб принципах дзярж будаунштва Беларуш, зва-роты да бел народа, замежных беларусау да сватх суайчыннткау на Бацькау-шчыне, да парламента i Урада Беларуш, да Вярх Савета Беларуш аб устанаулен-ш мемарыяльнай дошю на будынку, дзе была абвешчана Беларуская Народнай Рэспублжа, заяву па вайсковым пытан-Hi, рэзалюцыю аб падтрымцы дзейнасш ЗБС «Бацькаушчына», аб дзейнасш бел рэдакцыт радые «Свобода», пастанову аб Радзе прадпрымальнткау бел дыяспары Далей з’езд працавау як кангрэс ЗБС «Бацькаушчына», на яктм выбраны новы ктруючы орган — Вял рада з прадстаУнткоУ бел арг-цый Беларуст т замежжа (97 чал), а таксама прэзтдэнт ЗБС (Р Гарэцкт) т старшыня Рады (Г Сурмач) У адпаведнаецт з праграмай з’езда праведзены сустрэчы яго удзель-шкау з грамадскасцю Беларуш, Купалле на СтаубцоУшчыне т У в Баркалабава (Быхаусю р-н), Нарачанскт форум для дзяцей т моладзт, выстаука творау мас-тангва з Беларуш т замежжа
Ганна Сурмач
nfcPIIIbl З’ЕЗД ВАЕННЫХ I РА-БбЧЫХ ДЭПУТАТАУ АРМ1Й I ТБ1ЛУ ЗАХбДНЯГА ФРбНТУ Адбыуся 7— 17(20—30) 4 1917 у Мшску, 850 дэлега-тау з рашаючым т 350 з дарадчым гола-сам ад вайск часцей фронту т рабочых арт-цый Мшскай, Маплеускай, Вщебскай т Смаленскай губ Парадак дня вайна т мтр, аб Часовым урадзе, аб ваен , рабочых т сялянсктх арг-цыях, пра-вавое становтшча салдат т шш З’езд прыняу рэзалюцьп за працяг вайны, падтрымку знешняй палттыкт Часовага урада ЗацвердзтУ праекг статута выбар-ных салдацктх арг-цый, выбрау Фран-тавы ктитэт Заходняга фронту 1917 СадзейнтчаУ аргантзацыт салдацктх мае, далучэнню тх да палтт дзейнасш
ПЕРШЫ З’ЕЗД ДАСЛЕДЧЫКАУ БЕ-ЛАРУСКАЙ АРХЕАЛбГП I АРХЕА-ГРАФП Адбыуся у Мшску 17— 18 1 1926 Удзельнтчала каля 60 дэлега-таУ 1 гасцей Заслухана 12 дакладау т па-ведамленняу, 4 з тх цалкам надрукаваны у «Працах Першага з’езду », змест ас-татнтх прыведзены У пратаколах з’езда Даклады А М Ляуданскага «Некаторыя дадзеныя аб гарадзштчах Смаленскай губ » (надрукаваны у «Научных известиях Смоленского гос университета»),
ПаштоУка, выпутпчаная з нагоды правядзен-ня Першага з’езда беларусау свету. 1993
Дз I ДаУгялы «Лттоуская метрыка т яе каштоунасць для вывучэння мшуУшчы-ны Беларуст», М В Доунар-Запольскага «Старыя беларусктя архтвы за межамт БССР», М В Мялешкт «Архтуная справа у БССР да сучасната моманту», А А Сптцына «Аб сучасным стане беларускай археалопт» т шш З’езд прыняу 6 рэзалюцый «Аб Лпоускай метрыцы», «Аб беларусктх архтуных фондах за межамт БССР», «Аб археалагтчных досле-дах», «Аб музейнай справе», «Аб Цэнтр-архтве ЬССР т яго аддзелах», «Аб зваро-це бтблтятэк» У тх ставится пытаннт пра неабходнасць пераводу Лпоускай метрыкт у Беларусь, т выданне яе дакументау, аб вяртаннт у рэспублтку архтуных, музейных матэрыялау, што датычацца Беларуст т знаходэяцца за яе межамт
З’езд канстатаваУ нездавальняючы стан стараж помнткаУ Беларуст, яюя не ахоуваюцца, самавольна раскопваюцца, раскрадаюцца Вырашана падрыхтаваць спец законапраекг аб стараж помнтках псторыт т мастацтва З’езд звярнуу увагу 1нбелкульта на неабходнасць звярнуцца да Урада рэспублткт, каб вярнуць на Беларусь бтблтятэкт Храптовтча т Полацкай унтяцкай семшарыт, вывезеныя у Ктеу, б-ку М X Каладзеева па беларусазнау ству т гтсторыт вайны 1812, якая знахо-дзшася у Маскоусюм пет музет
Лип Працы Першага з’езда даследчыкау беларускай археалопт т археаграфтт 17—18 студзеня 1926 г Мн , 1926, Алексеев Л В Археология и краеведение Беларуси XVI в — 30-е годы XX в Мн , 1996, Ш у м е й ко МФ Собрать рассеянное О реституции бел архивов в прошлом и настоящем Мн , 1997 Mixaa Шумейко
ПЕРШЫ З’ЕЗД КАМПАРТЫ1 Л1ТВБ1 I ЗАХбДНЯЙ БЕЛАРУС! Адбыуся нелегальна 1—3 10 1918 у акушраванай герм войскамт Виьнт Прысутнтчалт 34
дэлегаты ад амаль 800 чл партыт Парадак дня справаздача Часовага цэнтр бюро, даклады з месцау, аб пратраме, статуце, такгыцы т назве партыт, аб бя-гучым моманце, аб эканам стане, аб прафестйных саюзах т кааператывах, аб адносшах да тнш партый, аргантзац пытанне Па ушх асн пытаниях выступау П Эйдукевтч, ен жа падрыхтавау амаль усе праекты рэзалюцый з’езда У рэзалюцыях па дакладах Часовага цэнтр бюро т з месцау з’езд адобрыУ шщыятыву рэв сацыял-дэмакратау па стварэннт рэв партыт рабочага класа т асудзтУ правых сацыял-дэмакратау, яктя «зацямняюць класавую свядомасць пралетарыяту, пактдаюць яго бяззбройным у барацьбе т аддаюць на з’ядзенне сваей т германский буржуазна З’езд ахаракта-рызавау сусв вайну як захопнщкую т указау на цяжктя яе наступствы для Лттвы, якая знаходэиася пад акупацыяй кайзераускай Германн Выйсце з вайны т вызваленне працоуных ад прыгнету буржуазн з’езд бачыу у сацыялтст рэвалюцыт Было рэкамендавана парт арг-цыям ствараць прафсаюзы т рабочыя кааператывы на кожнай фабрыцы т заводзе, у кожнай весцы З’езд дау палтт ацэнку розным дробнабурж партиям, яктя «з’яуляюцца свядомымт цт нес-вядомымт вшоунткамт Ушх паражэнняу пралетарыяту у яго барацьбе» Канста-тавалася, што ствараемая Кампартыя з’яуляецца партыяй новага тыпу, якая ставить гал мэтай барацьбу за сацыялтст рэвалюцыю т диктатуру пралетарыяту, за сав уладу т пабудову сацыя-лтзму З’езд пацвердзту рашэнне парт нарады (14 8 1918) т Першай канферэн-цъп Кампартыг Лтвы i Заходняй Белару-ci (15 9 1918) аб прыняцш праграмы РКП(б) т назве партыт камунтстычнай Абвясцту сябе I з’ездам Кампартыт Лттвы т Зах Беларуш 1-й акупацыт На са-май справе ен быу з’ездам толью Кампартыт Лттвы, таму што прадстаунтю парт арг-цый, яюя тснавалт на тэр Зах Беларуст, у тм не Удзельнтчалт З’езд прыняу статут партыт т абрау 7 чл ЦК КПЛ т ЗБ Эйдукевтча, Р Пияра, К Керновтча, С Грыба, А Бразджыентса, А Якшэвтчуса, I Летувайцтса З’езд за-вяршыу стварэнне Кампартыт Лттвы т вызначыу яе асн заданы
Jhm КП(б)Б у рэзалюцыях Ч 1 (1903— 1921 гг ) Мн , 1943, Очерки истории Коммунистической партии Литвы Т 1 (1887—1920 тт) Вильнюс, 1973 Уладзиир М1хнюк
ПЕРШЫ З’ЕЗД КП(б)Б, VI Пау-ночна - 3 аходи я я абласная канферэнцыя РКП (б) АдбыУ-ся 30—31 12 1918 у Смаленску Рашэнне аб правядзеннт абл канферэнцыт принята 2121918 на пасяджэннт Паун -Зах абл к-та РКП(б) За склт-канне выказалтся Втцебсю, Маплеусю т Рослаульсю, супраць — Смаленсю, Бельсю т Аршансю раенныя к-ты РКП(б) Канферэнцыя была прызнача-
480
ПЕРШЫ
на на 27 12 1918, зацверджаны прыклад-ны парадак дня, установлена норма прадстаунщтва (1 дэлегат ад 50 членау партЫ1, падраенныя арг-цы1, яктя не мел1 50 членау, накгроувал! па 1 дэлега-ту) Падрыхтоука асн дакументау да канферэнцы! вялася у ЦК РКП(б) i Нар кам1сарыяце па справах нацыя-нальнасцей РСФСР пад ктрауншгвам I В Статна Актыуны удзел у гэтай рабоце прымат супрацоунтк! Беларускага нацыяналънага камюарыята (Ьелнацко-ма), Беларусклх секций РКП(б) I В Лагун, А Р Чарвякоу, 3 X Жылуновтч (Ц Гартны) 1 шш Асноунымт бьш пы-танн! аб стварэнш Камушет партыт (бальшавгкоу) Беларуст (гл Камушстыч-'ная партыя Белорус!), бел дзяржаУнасш 1 дзярж межах Мнопя ктраунтк! Вщебскай, Мшскай 1 шш парт арг-цый не прымалт 1ДЭ1 стварэння самастойнай бел дзяржавы У снеж 1918 на старонках газ «Известия» 1 «Правда» абмяр-коУвалюя пытанн1 аб саюзе Лпвы т Беларус! «для барацьбы з лттоуска-бела-рускай буржуазий» i барацьбы супраць Польшчы канчаткова пытанш для раз-гляду на канферэнцыт вырашаны 27 121918, падрыхтаваны Дырэкгыва Нар камюарыята па справах нацыя-нальнасцей РСФСР, якая вызначала асн прынцыпы парт -дзярж будаунщ-тва Беларуст, а таксама Манифест Часовага рабоча-сялянскага савецкага урада Беларуы Хаця некат кграунткт Паун -Зах абл к-та РКП(б) т Аблвыкамзаха не падзялял! щэ! стварэння КП(б)Б i абвяшчэння Беларуст Сацыялтстычнай Сав Рабоча-Сял Рэспублткай, яны пад-парадкавалтся указаниям ЦК РКП(б) 27 12 1918 Сталш нактравау у Мшск тэ-леграму прадстаунтку СНК РСФСР Гопнеру, у якой адзначау, што «пытание не выклтча на канферэнцыт нтяктх спрэчак, бо канферэнцыя будзе мець справу з рашэннем ЦК партьп» Стэ-награфтчнай справаздачы аб канферэнцыг няма Смаленскт т Мшскт варыянты «Пратакола I з’езда Камунтстычнай партыт (балыпавгкоу) Беларуст», пазней-шыя выданш гэтага дакумента, звесткг перыяд друку таго часу У шэрагу вы-падкаУ падаюць супярэчлтвыя звесткг Так, у афщ выданнях сцвярджаепца, што 206 дэлегагау (175 з рашаючым т 31 з дарадчым голасам) прадстаулялт 17771 камунгста ад парт арг-цый Вщебскай, Маплеускай, Мшскай, Смаленскай губ , а таксама ад бел парт арг-цый Вт-ленскай г ЧарнггаУскай губ У стсах дэлегатау значацца 173 дэлегаты з рашаючым 1 30 з дарадчым голасам ад 112 парт арг-цый, яктя налтчвалт 17 295 чл партыт Дакладчык ад мандатнай камтец Арлоу абвясцту на з’ездзе аб прысутнас-Ш 187 дэлегатау (162 з рашаючым т 25 з дарадчым голасам) Ад Смаленскай губ было прадстаулена 58 парт арг-цый (6668 чл партыг), Маплеускай — адпаведна 20 (2178), Вщебскай — 12 (3555),
Мшскай — И (2575), Вгленскай — 6 (282), Чарнттаускай — 5 (2037) Буй-нейшымг парт арг-цыям1 у Маплеускай губ былг Мсцтслауская (350 камуню-тау), Клтмавщкая (200), МаплеУская (182), Аршанская, Быхауская, Жлобтн-ская (па 150), у Мшскай губ — Слуцкая (950), Уздзенская (700), Бабруйская (400), Самахвалавщкая Мшскага пав (150), Замтр’еуская Навагрудскага пав (80), у Вщебскай iy6 — Невельская (1312), Гарадоцюя павятовая (900) т гар (156), Вщебсктя гар (500) т павятовая (300) У болыпасщ гарадоу 1 паветау цэнтр 1 зах частак Беларусг парт арг-цый не генавала або яны былт не-шматлгюя
Парадак дня бягучы момант (А Ф МяснткоУ), даклады абл к-та партыг (В Г Кнорын), аб становппчы на месцах (МяснткоУ), з месцау ад раенау аргашзац пытанш (Я Ф Пярно), выбары, бягучыя справы У прэзтдыум былг абраны МяснткоУ (старшыня), Р В П1-кель, I I Рэйнгольд, I Я Алтбегау, С В ТваноУ, Р П Найдзенкау Па прапа-нове Мяснткова была принята рэзалю-цыя «Аб назве канферэнцыт», канферэнцыя абвясцтла сябе «I з’ездам Камунтстычнай партыт (бальшавгкоу) Бела рускай Рэспублткт» т нактравала у ЦК РКП(б) тэлетраму з просьбай зацвер-дзтць гэта рашэнне
3 даклада Мяснткова аб бягучым мо-манце вынткала, што парт ктраунщтва у Маскве т Смаленску разглядала стварэнне КП(б)Ь т Бел Рэспублткт хутчэй як палгт манеур, а не як доугатэрмтно вую перспекгыуную палттыку Адзнача-лася, што партыя трымае курс «на рэвалюцыю еУрапейскую, сусветную» У рэ-залюцыт «Па бягучаму моманту» з гэтых пазщый ацэпьвалтся падзет у Англн, Францыт, 1талп Выказвалася упэуне-насць, што «Германтя знаходзщца напя-рэдаднт новай рэвалюцьп» Камунтсты т Усе лрацоуныя заклткалтся да новых рэв баеу Пры вызначэннг асн задач эканам палттыта У рэзалюцыт былт пад-трыманы прапановы Мяснткова аб стварэннт Савета нар гаспадаркг, раз-вщцт кааперацыт т прыстасаваннт яе да рэальных умоу жыцця Дапускалася тс-наванне прыватнай уласнасш У бядней-шага г сярэдняга сялянства, аднак «селянш паступова павшен пранткнуцца тдэяй адмаулення ад прыватнай улас-наецт» Адзначалася, што прафсаюзам неабходна адкшуць старую цэхавую пст-халопю т «больш непакощца не аб ахове працы, а аб падняццт прадукцыйнас-щ працы» У дакладзе Кнорына аб дзейнаецт абл к-та партыт адзначалася, што за 4 месяцы з часу правядзення V Паун -Зах абл канферэнцы! РКП(б) (2—4 9 1918) колькасць чл партыт па вялтчылася у 3,5 раза (з 5 тыс да амаль 18 тыс) Ён выказаУся за канцэнтра-цыю «Усей рэвалюцыйнай партыйнай улады у руках яе камттэтау Ад гэтага — бязмежная Улада, поУная дыкгатура Цэнтральнага Камттэта ва усерастйсктм маштабе т такая ж дыкгатура на месцах абласных камттэтау Пры такой паста-ноуцы Саветы •з’яУляюцца органам!
дзяржаУнай улады, выконваюць прад-вызначэнш партьп, яктя праводзяць у жыцце тактичную лтнтю партыт» У да-кументах з’езда падкрэслтвалася, што ПаУн -Зах абл к-т РКП(б) кантралявау работу Надзвычайнай камтец (ЧК), пас-таянна займауся пытаннямг ваен палт-тык1, кгравау дзейнасцю аддзелау Аблвыкамзаха, рыхтавау т накгроУвау правя-дзенне шматлтктх з’ездау, аказвау дапамогу мясц парт, сав г прафс арг-цыям, праводзгу расследаваннг па надзвычайных палтт падзеях, канфлтк тах т тнш , займауся аптацыяй т прапа-гандай сярод салдат герм арми, яктя ад’язджалт на радзгму, рыхтавау кадры для парт т сав работы, выдавау газеты, брашуры, лтстоукт на ням , венгерскай г шш мовах 3 абагульненнем паведам-ленняу з месцаУ выстуту МяснткоУ У прынятай рэзалюцыт «Аб становппчы на месцах» выказвалася неабходнасць «рашучым чынам выкараняць уеяляктя недысцыплшаваныя паступкт у радах партыт» З’езд даручыУ Цэнтральнаму Бюро КП(б)Б (ЦБ) стварыць вышэйшую парт шспекцыю «з мэтай непаерэднага нагляду 1 кантролю за дзейнасцю парт арг-цый т тэрмтновай лтквтдацыг тых цг шшых недахопау у тх рабоце» У дакла дзе Пярно па аргашзац пытаниях т спрэчках па дакладзе прызнавалася не-абходным умацаванне кантролю з боку парт органау за дзейнасцю сав устаноу г арт-цый, стварэнне ваен фракций у гарадах, дзе мелтся буйныя гарнтзоны Адным з галоуных на з’ездзе было пытание пра бел дзяржаУнасць МяснткоУ унес прапанову, якая была аформлена У рэзалюцыю аб абвяшчэнш Заходняй ка-муны «самастойнай Савецкай Рэспублткай Беларусг» Акрамя гэтай назвы у да-кументах з’езда г Мангфесце Часовага рэв рабоча-еял сав Урада Беларуст су-стракаюцца назвы «Беларуская сацыя-лютычная савецкая рэспублтка», «Сацы ялгетычная савецкая працоуная рэспуб-лгка Беларуст», «Савецкая Беларуская Рэспублгка», «Беларуская савецкая не залежная рэспублгка» 3 дакладам аб траншах Бел рэспублгкг выстуту Най-дзенкау На аснове распрацаваных Ка-мтстяй (створана перад з’ездам) прапа-ноу была принята пастанова «Аб грант-цах Беларуст» Адзначалася, што асн ядром Бел Рэспублткт лтчацца Мшская, Смаленская, МаплеУская, Вщебская т Гродзенская губ з часткамт ттрылеглых да гх этнтчных мясцовасцей суседнтх гу берняу, населеных пераважна беларуса-мт Тактмх прызнавалтся часткт Нова-аляксандраускага пав Ковенскай, Свяннянскага т Ашмянскага пав Втлен-скай, Аугустоускт пав Сувалкаускай, Суражскг, Мглтнскг, Старадубскг т На-вазыбкаускт пав Чарнттаускай губ Са складу Смаленскай губ выключатся Гжацкг, Сычэускт, Вяземскг i Юхнаускт пав , са складу Вщебскай губ — часткт Дзвтнскага, Рэжыцкага i Люцынскага пав У аднаведнаецт з гэтым з езд вызначыу адм -тэр падзел рэспублткт на 7 раенау — Мтнскт, Смаленскт, Втцебскт, МаплеУскг, Гомельскг, Гродзенскг, Ба ранавщкт, яктя падзялялтся на 54 падра
481
ПЕРШЫ
ены Згодна з тагам падзелам павшны бьип стварацца райкомы (губпарткомы) 1 падрайкомы (павятовыя к ты) КП(б)Б У тэлеграме I з’езда за подш-сам1 членау прэзщыума, наюраванай у СНК РСФСР, адзначалася, што «канферэнцыя лгчыць неабходным аб’явщь самастойную сациялтстычную рэспублт-ку Беларуш э тэрыторыяй Гродзенскай, Маплеускай, Вщебскай 1 Смаленскай губерняу», «Першы з’езд Камунютыч-най партыт Беларуш просщь Савет Народных Камтсарау пацвердзщь дадзенае яго рашэнне, аб чым аб’явщь працоУ-ным усяго свету» Был! наюраваны тэ-леграмы на адрас ЦК РКП(б) 1 СНК РСФСР з просьбай зацвердзщь рашэнш з’езда З’езд зацвердзту «Палажэнне аб партийных аргантзацыях», у яюм дава-лася схема арг-цый ЦБ КП(б)Б, райкомы (губпарткомы), падрайкомы (валас-ныя к-ты), ячэйкг (валасныя т сельсгая) Вызначал1ся функцы! i абавязю кожнай з гэтых структур, гх склад i парадак работы Палажэнне змяшчала «1нструк-цыю для работы раеннага 1 падраеппага кампэтау», вызначала асн юрункг анта ЦЫ1 1 прапаганды, адносшы да Саветау, сродкг партьп i абавязкг камунютау Быу приняты зварот «Да рабочых, батракоу, сялян 1 салдат Чырвонай Арми Беларускай Сацыялютычнай Савецкай Рэспуб лш» з заюпкам! змагацца за умацаванне сав улады т перамогу рэвалюцьп ва устм свеце З’езд абрау ЦБ КП(б)Б, у якое Увайшл! 15 чал Алтбегау, АААндрэеу, Жылуновщ (Ц Гартны), 1ваноу, МI Калмановтч, Кнорын (сакратар ЦБ), I В Лагун, Мяснпсоу (старшыня), Найдзенкау, Пткель, Пярно, Рэйнгольд, У С Селязнеу, В 3 Собалеу, В I Ярюн
Лт Пратакол 1-га з’езда Камунютычнай парты! (болыиэвисоУ) Беларус; Мн 1934, Хроника важнейших событий истории Ком мунистической партии Белоруссии Ч 2 (1919 г — июнь 1941 г ) Мн 1970 Комму мистическая партия Белоруссии в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК Т 1 1918—1927 Мн, 1983 С 11—27, Коммунис тическая партия Белоруссии в цифрах 1918—1988 2 изд Мн, 1988 Вааль Кушнер
ПЕРШЫ З’ЕЗД КПЗБ Адбыуся 25 6— 25 7 1 928 у нас Арэхауск Аршанскага р-на, прысутнтчалт 31 дэлегат з рашаю-чым 1 21 з дарадчым голасам ад Бела-стоцкай, Гродзенскай, Брэсцкай, Вшенскай, Баранавщкай i Пшскай акр арг-цый КПЗБ (прадстаулял! каля 2000 членау партыт), з ягамт ЦК КПЗБ меу устойлшую сувязь Выканком Камштэр-на на з’ездзе прадстауляу В С Мщкевн-Капсукас, КПП — В Кастшэва, А Варею, Ю Ленею, Э Прухняк, КП(б)Б — В Г Кнорын 1 М М Галадзед, КСМЗБ — МАДавтдовтч Прысутнтчау таксама прадстаушк ад КПЗУ
Парадак дня справаздача ЦК КПП (Кастшэва), справаздача ЦК КПЗБ (С Т Мшер), справаздача ЦК КСМЗБ (Давщошч), палтт штуацыя i заданы партыт [I КЛапновтч (П Корчык)], аб рабоце у весцы, у прафсаюзах, сярод моладзт, аргатзац пытаннт У принятых з’ездам рэзалюцыях палтт лштя ЦК КПЗБ, як т ЦК КПП, прызнавалася у
асн правтльнай Адначасова канстатава-лася, што фактычная падтрымка ЦК КПП т ЦК КПЗБ ваен перавароту Ю Пшсудскага У мат 1926 з’явшася гал прычынай узнткнення фракцыйнай барацьбы у ктраунштве партыт, адмоуна пауплывала на дзейнасць парт арг-цый У рэзалюцыт па дакладзе ЦК КПЗБ як дадатны момант падкрэслтвалася, што у справаздачны перыяд партыя зрабтла буйны крок на шляху бальшавтзацыт, вырасла тдэйна, палттычна т аргантза-цыйна, наладзша выдавецкую дзейнасць, у вынтку пашырыуся рэв рух горада т леею Гаворачы пра цяжюя умо-вы нелегальнай працы камунютау Зах Беларуст, Кнорын адзначау, «што нау-рад цт знойдзецца па колькаецт ахвяр, па колькаецт асуджаных, па колькаецт вялтктх працэсаУ якая-небудзь тншая партыя, якая пераузыходзтць Камуню-тычную партыю Польшчы, у прыват-насш КПЗБ» Асаблтвая увага з’езда была звернута на выпрацоУку тактычнай лшп партыт Упершыню у парт даку-ментах такога узроуню прызнавалася неабходнасць узмацнення барацьбы у абарону дэмакр правоу т свабод, раз-гортвання масавага руху на аснове пат-рабаванняу дэмакр характеру Ваенна-аутарытарны рэжым Пшсудскага з’езд ахарактарызавау як фаш диктатуру т заклткау да бескампрамтснай барацьбы з тм Перад партыяй была пастаулена задача заваяваць большасць пралетарыяту, асаблтва у буйных прамысл цэнтрах, ствараць на фабрыках т заводах ячэйкг КПЗБ, узмацншь барацьбу за 8-гадзтн-ны рабочы дзень т павышэнне зарплаты, веецт аптацыю за уступленне У кла-савыя прафсаюзы т стварэнне У тх левай апазщыт т камушст фракцьп У еял пытаннт з’езд указау на неабходнасць спа-лучэння барацьбы працоунага сялянства за зямлю без выкупу з неадклад-нымт патрэбамт т клопатамт сялян (аб-лягчэнне падатковага цяжару, супраць лгквщацыт сервтутау т тнш ) Разам з тым пад уплывам разгортвання У СССР барацьбы супраць кулакоу у дакладзе Лагшовтча выказаны тэзте аб змене бел кулацтвам ранейшага «стану нейтраль наецт» т пераходзе яго на «бок фашысц-кай дыктатуры» У пытаннт развщця нац -вызв руху адзначалася, пгго КПЗБ аргантзуе барацьбу працоуных мае пад лозунгам самавызначэння Зах Беларуст аж да аддзялення ад Польшчы т уз’яд-нання з БССР у адзшай Сав дзяржаве Зыходзячы з пастаяннай варожаецт з боку каптталют краш, з’езд канстата-вау, што найважнейшай задачай партыт з’яуляецца абарона СССР Рашэннт з езда абавязвалт КСМЗБ умацоуваць свае рады, больш увап аддаваць аргант-зацыт рабоча-еял моладзт на рэв барацьбу супраць эксплуататараУ, за свае жыццевыя штарэсы, супраць небяспект вайны Фракцыйная барацьба, якая вя-лася у партыт больш за 2 гады, востра выявшася 1 на з’ездзе 14 дэлегатау з ра-шаючым голасам (4 прыхшьнткт групы «болыпаецт» т 10 дэлегатау з лтку «нейтральных») галасавалт супраць тых пунктау рэзалюцыт з’езда, дзе асуджалтся
погляды т устаноукт былой «большаецт» ЦК КПП, т устрымалюя па дакладзе ЦК КПП цалкам У вынтку рашэнш з’езда заклткалт пакласщ канец фракцыйнай барацьбе на аснове «бальшавщ-кай лшп Кампггэрна, IV з’езда КПП т I з’езда КПЗБ» Замест прызначанай Вы-канкомам Кампггэрна камюп, якая у сувязт з фракцыйнай барацьбой у ктрау-нщтве партыт выконвала функцыг ЦК КПЗБ, з’езд абрау новы склад ЦК У яго увайшлт чл А-ААльшэускт, М А.Блтн-чыкау, С I Будзтнскт, С К Гарбуз, Г М Дуа, АУКанчэускт, Лапновтч (П Корчык), Мшер, М Л Перавалоцкт, А М Розенштейн, А С Славшею., канд Л I Родзе-втч, М М Слов1к т шш
Лип I з’езд КПЗБ Рэзалюцыт па справа здачах ЦК КПЗБ т ЦК КПП Вшьня 1928 Ситуация и задачи партии (Резолюция 1 го съезда КПЗБ) Вильна, 1928, Партия и проф союзы Резолюция I съезда КПЗБ Вильна 1928, Революционный путь Компартии За ладной Белоруссии (1921—1939 гг) Мн, 1966, Ладысев В Ф В борьбе за демокра тические права и свободы Мн , 1988
Уладзишр Ладысеу
ПЕРШЫ З’ЕЗД ПАУНОЧНАЗА Х6ДНЯГА КАМ П ЭТА РСДРП Адбыуся у пачатку жн 1905 у в Ратамка Мтн-скага пав 8 дэлегатау ад Паун Зах к-та, Мтнскай, Вшенскай, Вщебскай, Смаргонскай, Бабруйскай арг-цый, прадстаушк ЦК РСДРП Разтледзеу ар-гантзацыйнае пытанне (прыняцце новага статута т пераутварэнне Паун -Зах к-та у Пауночна-Заходю саюз РСДРП), аб адносшах да нац с -д арг-цый, аб аб’яднаннт РСДРП, аб артантзацыт дэ-манстрацый Выбрау выканаучы к-т з 3 чалавек тэрмтнам на 1 год Пасля з’езда выканком Паун -Зах саюза пераведзе-ны з Вшьнт у Мшск
ПЕРШЫ З’ЕЗД ПЕДАГбГАУ БЕЛА-
РУСК1Х СЯРЭДН1Х ШКОЛ ЗА-хбдняй БЕЛАРУС! Адбыуся И— 14 4 1923 у Втльнт Склтканы Таварыст-вам беларускай шкалы 44 дэлегаты прадстаулялт Цэнтр бел школьную раду, Вшенскую, Радашковтцкую, Гара-доцкую, Навагрудскую, Нясвтжскую бел пмнази т Вшенскую правасл духоуную семшарыю Прысутнтчалт прад-стаУнтю бел грамадсктх арг-цый, паслы г сенатары сейма, куратар Вшенскай школьнай акруп Парадак дня даклады з месцау, аргантзац пытаннт, пед т вы-хаваучыя справы, прыкладныя лекцыт для педагогаУ з правшцый агляд бел музея т тнш Звярталася Увага на цяжюя умовы працы бел педагогау Высвстлт-лтся таюя факты, як забарона выкла-даць геаграфтю Беларуст у Нясвтжскай пмнази, дамат анне Вшейскага староства для атрымання дазволу на пастаноуку спектакля прадстаУляць бел п’есы У пе-ракладзе на польск мову Прыняты рэзалюцыт аб тыпе т Унутр аргантзацыт бел сярэдняй школы, аб’яднаннт бел
Т6 Зак Т68
482
ПЕРШЫ
сярэдшх школ 1 ix выкладчыкау у межах Зах Беларусь аб выданы! перыядычнага часошса па пытаниях бел школы i пе-дагопкт, аб аргангзацыт курсау для псда гогау, иаладжванн! сетю бел пач школ 1 беларуспацьп духовных семшарый Разг леджаны пытанн! пра методику выкладання, выхавання i навучання вучняу, выкладанне гумашстыкт i месца у си беларусазнауства На з’ездзе выступал! з дакладам! М Гарэцкт, АЛуцкешч, АТрэпка, АГрыневш, Я Шнаркешч, I Ьа!Данов1ч, М Красшскт, ЯГаурьипк, I Цзханоуск! I шш Аляксандра 1есь
ПЕРШЫ З’ЕЗД РСДРП Адбыуся не-1егальна 1—3(13—15) 3 1898 у Мшску, абвясшу заснаванне Рашискаи с -д рабочая парты! (РСДРП) Узшкненне у Расп у 1890-я г разрозненых с-д груп ставша пытанне аб ix аргашзацыйным аб’яднанш ? маштабах усей Рас шпе-ры1 У сак 1897 юеусюя сацыял-дэмак-раты спрабавал! правесщ аб’яднаучы з’езд, на яю запраыгп прадстаушкоу с -д Пецярбурга, Масквы, 1ванава-Ваз-нясенска 1 Вшьш Аднак па розных прычынах большасць з ix не прыехала, таму адбылася нарада прадстаушкоу с д Пецярбурга, групы польсюх сацы-ял-д тмакрата? у Кгеве i юеускай трупы «Рабочая справа», на якой абмеркаваны план сюпкання i парадак дня з’езда Па ирапанове прадстаушкоу Бунда з’езд вырашана правеет у Мшску на кватэ-ры чьи служачага П В Румянцава па вул Захар’еускай На з’ездзе прысутш-чала 9 дэлегатау ад 6 мясц с -д арт-цый Пецярбургскага (С I Радчан-ка), Маскоускага (А А Ванноусю), Кзеу-ската (ПЛТучапскг) i Екацярынаслау-скага (К А Петрусевн) «Саюза? барацьбы за вызваленне рабочага класа», два ад юеускай «Рабочай газеты» (Б Л Эй-дэльман 1 М А Вц-дорчык), трое ад Бун да (А I Крэмер, А Мутнгк, Ш Кац) За 3 ДН1 работы з’езда праведзена 6 пася-
джэнняу Пратаколы не вялхся, зашева-Л1ся толью рэзалюцьп з’езда Было вырашана назваць партыю Расгйскай са-цыял-дэмакратычнай партыяй Слова «рабочая» не прайшло, таму што у с -д арт-цыях было мала рабочых Пазней яно унесена пры складанн! Машфеста Вырашана, што вышэйшым органам паргьп з’яуляецца з’езд, а выканау-чым — ЦК, якг выб1раецца з’ездам г надсправаздачны яму У рэзалюцьп па нац пытан ш зашеана, што партия ггрызнае за кожнай нацыянальнасцю права па самавызначэнне, утл i права на нац ауганомпо с -д рухау З’езд ад-Х1Л1? 1дэю цэнтралгзму у юра?шцтве партыяй Выбрау ЦК з 3 чал (Радчан-ка, Эйдэльман, Крэмер), прызнау «Рабочую газету» афт органам партыт, прыняу рашэнне аб выпуску Машфеста партьп 1 даручыу яго рэдагаванне ЦК Гэты дакумент быу нашеаны П Струве г надрукаваны у падп друкарш у Ьабруи-ску Пазней Машфест апубл1каваны у с -д тазетах Берлша, Парыжа, Лондана, Жэневы Адразу пасля з’езда «Саюзы барацьбы» 1 с -д групы пачалг пераутва рацца у парт к-ты Аднак партыя як адзшая с -д арг цыя не была створана не былт прыняты статут i праграма, пасля з’езда 8 з 9 дэлетатау, утл 1 2 чл ЦК, бьиц арыштаваны, друкарню i 3-i нумар «Рабочай газеты» захаптла пал!-цыя На II з ездзе РСДРП (1903) рас сацыял-дэмакратыя раскалолася на балыпашкоу 1 меншавжоу У доме, дзе адбыуся I з’езд РСДРП, створаны Дом-музеи I з’езда РСДРП
Лип Марков Р Первый съезд РСДРП М , 1965, Туч адский ПЛ Из пережитого Одесса,1923, К о р о л ь АС Соединяясь в партию Мн , 1988, Петров С Первый съезд РСДРП М, 1955, Стманюко? СМ Утварэнне РСДРП // Бел пет часоп 1998 № 2, Я г о ж Дом-музей I съезда РСДРП Мн , 1998 Сяргей Сшанюкоу
ПЕРШЫ З’ЕЗД СЯЛЯНСЮХ ДЭПУ-тАтАУ ЗАХбдНЯГА ФРбНТУ, з’езд салдат-сялян Заход н яга фронту Адбы?ся 23—
Периш з’езд РСДРП Мастак MI Манас-зон 1969
25 10(5—7 11) 1917 у Мшску Каля 400 дэлегатау, пераважна ад партыт эсэра? Абмеркава? пыганш перадача зямл! ? распараджэнне зямельных к-та?, Усерас Савет сял дэпутатау 1 яго праграма, выбары ва Устано?чы сход 1 гнш Ад бальшавнео? з растлумачэннем праграмы РСДРП (б) па зямельным пытаны выступ!? А Ф Мясшко? З’езд прыняу рэзалюцьп эсэраускага юрунку
ПЕРШЫ З’ЕЗД СЯЛЯНСК1Х ДЭПУ-ТА1АУ МШСКАЙ I ВШЕНСКАЙ ГУ-
БЕРНЯУ Адбыуся 20—23 4(3— 6 5) 1917 у Мшску Удзелыпчал! 800 дэлетатау, у большаецг эсэрау Сюпкапы Мшсюм к-там (старшыня М В Фрунзе) Усерастйскага сял саюза Абмеркавау пытаннт зямельпае, аб ванне i М1ры, аб арташзацьц Савета? сял дэпутата?, аб адносшах да Часова! а урада, пра батра ко? Прыня? рэзалюцьп эсэра?скага ю рунку Выказа?ся супраиь дзейнасш Бел нац к-та г ауганоми Беларуш Выбра? губ выкана?чы к-т сял дэпута та? (20 чал) на чале з Фрунзе Прыняу пастанову аб выданш «.Крестьянской га леты»
ПЕРШЫ MIHCKI РАБбЧЫ ПОЛК Асобы рабочы полк тмя MiHCKara савета прафса-юза? Створаны летам 1919 Мшсюм губсаветам прафсаюза? i губ ваенкама-там паводле рашэння канферэнцьп пра?лення прафсаюза? 1 фабзаукомау a i 26 5 1919 Налнвау больш за 600 добра ахвотшка? i мабшиаваных рабочых i служачых — членау мшеюх прафсаю за? Полк ул1?ся у 8-ю стралк дышзно 16-й арми 1 Удзельшчау у баях на Зах фронце
ПЕРШЫ ПАДЗЕЛ РЭЧЫ ПАСИ А ЛП'АЙ Ажьпщеулены Рас тмперыяй Прустяи 1 А?с грыяй паводле Пецярбург скай канвенцы! 25 7(5 8) 1772 Непа ерэднай унутранай падставай падзелу паслужыла дзейнасць Барскай канфедэ рацьи, фактычнай — тмкненне дзяржау суседзя? да пашырэння свагх тэрыто рый за кош г аслабленай унутраным! сваркам! Рэчы Паспалпай Праекг чаш ковага падзелу гэтай дзяржавы Рашя разглядала яшчэ ? 1763 А?стрыйсю канцлер кн В А Каунщ прапанавау свой праекг у 1768, а прускг кароль Фрыдрых II — у 1769 Не дачакаушыся вырашэння пытання пра падзел Рэчы Паспалпай, А?стрыя ? 1770 захашла Цыпскае i Зандэкскае старостей i саля ныя капальн! Вялтчкг i Бохнп, што вы-клнеала вял незадаволенасць рас гмпе ратрыцы Кацярыны II i Фрыдрыха II Растя 1 Прустя пачал! рыхтаваць праекг падзелу Рэчы Паспалпай у сакрэце ад АустрЫ! Толью у снеж 1771 рас па-сланнгк у Вене кн Дз М Галщын паве-дам1? а?стрыйскаму ураду аб падрыхта ваным праекце падзелу i прапанава? да лучыцца да яго 17 1 1772 Каунщ заявгу пра згоду свайго Урада У дэкларацьп да польск караля Стантслава Аугуста Па-нято?скага i «рэспублткт» (Рэчы Паспалпай) Кацярына II паведамгла, што 3
483
ПЕРШЫ
дзяржавы заяуляюць «свае старажытныя правы 1 закон ныя прэтэнзп на уладанш рэспублхкх, прычым кожная дзяржава хатова падтрымаць свае патрабаваннх дакументамх i трывалымх довадамх» Не чакаючы падшсання дакументау пра падзсл, Кацярына II ва указах да ген М В Кахоускага, М М Крачэтнгкава, 3 Р Чарнышова 28 5(8 6) 1772 загадала стварынь Пскоускую губ з Пскоускай, Велгкалуцкай, Дзвшскай, Полацкай правшцый (губернсю горад Алочка) i Маплеускую губ з Маплеускай, Ар-шаискай, Вщебскай (пазней у Пскоускай губ), Рагачоускай правшцый (гу-бернскг горад Маплеу) 25 7(5 8) 1772 у Пецярбургу была падтсана канвенцыя памхж Рашяй, Прушяй х Аустрыяй пра частковы падзел Рэчы Паспалхтай Да Рас хмперых адышло 1нфлянцкае, большая частка Полацкага (на правым беразе Дзвшы), амаль усе Вщебскае, Мсшс-лаускае ваяв, усх частка Рэчыцкага пав Мшскага ваяв з гарадамх Полацк, Вщебск, Маплеу, Орша, Прапойск, Мсщслау, Рагачоу, Гомель, Чачэрск х хнш Аустрыя захашла частку зах Украшы з Львовам I пауд частку Польшчы (ваяв Рускае, частку Белзскага, Кра-каускаха, Сандамхрскага, ускрашы Валынскага, Падольскага), Прусхя — паун -зах частку Польшчы |Вармхя, ваяв Паморскае (без Гданьска), Мальбарк-скае, Хелмхнскае (без Торуня), частку 1навроцлаускага, Гцезненскага х Паз-нанскага] Войскт 3 дзяржау акухнралалх далучаныя тэрыторых 18(29) 9 1773 па мхж Расшй I Рэччу Паспалхтай быу пад-гпсаны трактат «пра аднауленне мхру памхж абедзвюма дзяржавамх х пра далу-чэнне да Расп некаторых ад Польшчы зямель» У «асобным акце», принятым 15(26) 3 1775, Растя гарантавала Рэчы Паспалхтай захаванне кардинальных правоу 114 1775 тэты акт х дагавор пра падзел атрымалх фармальную санкцыю на пасяджэнш сейма У Варшаве
Лт Полное собрание законов Российской империи Т 19 СПб, 1830, Соловьев СМ История падения Польши М, 1863, С м и т т Ф Суворов и падение Польши Ч 1 СПб, 1866, Мартенс ф Собрание трактатов и конвенций, заключенных Россиею с иностранными державами Т 2 Трактаты с Австриею 1772—-1808 СПб, 1875 Костомаров НИ Старый спор Последние годы Речи Посполитой М , 1994, Сборник Императорского Русского исторического общества Т 51 СПб , 1886, Кареев Н «Падение Польши» в исторической литературе СПб , 1888, Фх л ат а в а А. Тры падзелы Рэчы Паспалттай // Крыжовы шлях Мн , 1993 Апена Фтатава
ПЕРШЫ РЭВАЛЮЦБ1ЙНЫ ИМЯ
МШСКАГА САВЕТА ПОЛК, сфармхра-ваны 25 10(7 11)1917 бальшавхкамх Мхнскага Савета рабочых х салдацктх дэпутатау з вызваленых з мхнскай тур-мы 1 гауптвахты салдат х унтэр-афщэрау (больш за 1000 чал ), арышгаваных Часовым урадам за удзел у рэв руху у лш — жн 1917, да яюх далучылхся атрад салдат 2-й Схбхрскай дывхзхх х 400 рабочых-чыгуначшкаУ Для узбраення палка са складоу Зах фронту узята 30
куляметау, 1500 вхнтовак, 90 тыс патро-нау Першы камандзхр — прапаршчык Рамнеу Як асн узбр сша Мшскага Савета полк у ноч на 26 10(8 11) 1917 заняу пошту, тэлеграф, чыг станцьп, ваен склады, што садзейнхчала устанау-ленню Сав улады У Мшску х наваколлх У лхстападзе полк быу перакхнуты у Маплеу, удзельнхчау у лхквхдацьп Стаукх Вярх галоунакамандуючага на чале з ген М М Духоншым х спробы стварэння там часовага урада на чале з эсэрам В Парновым У снеж 1917 — студз 1918 полк у складзе зводнага рэв атрада пад камандаваннем РI Берзша Удзельнхчау у баях супраць войск Укр цэнтр рады х праследаваннх казацкаха атрада на чале з ген Л Г Карнхлавым, у лют 1918 прымау удзел у падауленнх Доубар-Муснгцкага мяцяжу 1918, вясной 1918 — у баях супраць белачэхау на Волзе У вер 1918 у час фармхравання на Усх фронце 27-и стралк дывхзи Увайшоу у яе 79-ю брыгаду як 237-ы полк хмя Мхнскага Савета Удзельнхчау у баях супраць войск Калчака х вызва-леннх Златауста, Чэлябхнска, Курхана, Омска, НовангкалаеУска 3 чэрв 1920 на Зах фронце, удзельнхчау у савецка-польскай вайне 1920, у падауленнх ан-тысав паустанняу у Кранштаце (сак 1921) I Паволжы (1921—22), у вызва-леннх Зах Беларусх (1939), у сав -фхнл вайне 1939—40 х Вял Айч вайне
Лт Победа Советской власти в Белоруссии Мн , 1967, И г хх а т е н к о ИМ Великий октябрь в судьбах белорусского народа Мн , 1987, Боевые подвиги частей Красной Армии (1918—1922) Сб док М, 1957, Кучкин АП В боях и походах от Волга до Енисея М , 1969, Белорусский военный округ Мн , 1973 Уладзгмгр Вернггорау
ПЕРШЫ СТАТУТ ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА ЛГГбУСКАГА. гл Статут Вялгкага княства Лгтоускага 1529
ПЕРШЫ СХОД БЕЛАРУСАУ БЛ15КА-ГА ЗАМЕЖЖА Адбыуся 19—20 12 1992 у Мхнску, 240 дэлегатау з рэпенау бы-лога СССР, Польшчы, а таксама гана-ровыя гост — вядомыя дзеячы, прадстаунхю дзярж I грамадсюх арг-цый Беларусх Арганхзаваны Згуртаваннем беларусау свету (ЗБС) «Бацькауигчына» Удзельнгю сходу прынялх заяву х зваро-ты да народау Беларусх, да беларусау свету, да парламентау х Урадау на тэр былога СССР, урада Беларусх Прынята рашэнне аб правядзенш Першага з'езда беларусау свету Ганна Сурмач
ПЁРШЫ УСЕБЕЛАРУСК! З’ЕЗД ВЫ-
НАХОДШКАУ Адбыуся 10—13 1 1932 у Мшску Абмеркавау пытанш аб ролх х задачах рабочага вынаходнштва у рэ-канструкцыйны перыяд, аб укараненнх рабочых рацыяналхзатарсюх прапаноу х вынаходнштваУ у прам-сш БССР у 1931 I план рацыяналхзацых на 1932 З’езд адзначыу, што за 9 месяцау 1931 прам-сць ВСНГ БССР за кошт унутры-заводскай рацыяналхзацых атрымала 6048 тыс руб эканомц, з хх 1182 тыс руб ад рэалхзацых рабочых прапаноу З’езд разгледзеу статут Т-ва вынаходнх-
кау, выбрау Цэнтр савет х рэвхз камх-схю, дэлегатау на Усесаюзны з’езд вы находнхкау Стма Сгнякоеа
ПЕРШЫ УСЕБЕЛАРУСК1 З’ЕЗД КАЛГАСН1КАУ-УДАРН1КАУ Адбыуся 21—25 3 1933 у Мшску. 733 делегаты, у тл удзельнгю 1-га Усесаюзнага з’езда калгасшкау-ударнхкаУ, прадсхаунхю ад рабочых, Чырв Арми х калгасау Зах вобл РСФСР З’езд падвеу вынхю кал гаснага буд-ва У БССР, выкрыу недахо пы У вядзеннх грамадскай гаспадарю Прыняу зварот да калгаенхкау рэспублх ю, у яюм заклхкау хх да Умацавання дысцыплшы, стварэння пастаянных вытв брыгад, замацавання за гмх срод кау вытворчаецх х зямельных участкау Разхледзеу вынхю сацыялхст спаборнщ тва БССР х Зах вобл РСФСР х падшсау з ею новы дагавор аб спаборнпггве
ПЕРШЫ УСЕБЕЛАРУСК! З’ЕЗД КАМСАМ ОЛА Адбыуся 24—27 9 1920 у Мхнску, 140 дэлегатау ад 3 тыс камса-мольцау Ьабруйскай, Баранавщкаи, Ба-рысаускай, Выейскай, Дзхсенскай, 1гу-менскай, Мазырскай, Мхнскай, Нава-хрудскай, Нясвхжскай, Пхнскай, Пру-жанскай, Слошмскай, Слуцкай пав х гар арг-цый 1 вайск часцей З’езд вы-рашыу выйсцх з аб’яднанай арг-цыг КСМЛ1Б I стварыць самастойны Каму-нгстычны Саюз Моладзг Беларусг (К.СМБ) як частка РКСМ З’езд прыняу пастановы аб рабоце камсамола у весцы, на чьи транспарце, аб пали -асвет-наи, абароннай х фхзкульт рабоце сярод моладзх, выбрау ЦК КС МБ з 7 чал х 5 канд , 3 дэлегатау на з’езд РКСМ
ПЕРШЫ УСЕБЕЛАРУС KI З’ЕЗД ПРАФЕС1ЙНЫХ САЮЗАУ Адбыуся 7—13 5 1921 у Мхнску, 265 дэлегатау з рашаючым холасам х 38 з дарадчым У дакладзе «Аб бягучым моманце х задачах прафсаюзау» сакратар ЦК КП(б)Б В Г Кнорын адзначыу павелгчэнне ролх прафсаюзау БССР у арганхзацьп вытв-сщ. З’езд абмеркавау справаздачу Савета прафсаюзау Беларуш, даклады аб дзейнасщ Саунаргаса х аб эканам становццчы рэспублпа, аб рабоце Наркамата працы, Рабоча-сялянскай ш-спекцьп, пытанш забеспячэння рабочых, и прафес -тэхн адукацьп, тарыф-най палхтыю х хнш , вызначыу задачы прафсаюзау у перыяд пераходу да нэпа, завяршыу арганхзац афармленне прафсаюзау Беларусх Выбрау прэзщыум Савета прафсаюзау БССР з 9 чал., рэвхзхй-ную камхсхю, дэлегатау на 4-ы Усерас з’езд прафсаюзау
ПЕРШЫ УСЕБЕЛАРУСК! З’ЕЗД СА-вУтаУ рабочых, салдацкхх I чырвонаармейскхх .дэпутатау Склхканы Часовым рабоча-ся-лянскгм савецкгм урадам Беларусг Адбыуся 2—3 2 1919 у Мхнску Прысутш-
484
ПЕРШЫ
чал1 230 дэлегатау з рашаючым i 44 з дарадчым голасам ад Гродзенскай (11 дэлегатау), Мшскай (121), Маплеускай (10) губ , Вшейскага пав Вшенскай губ (125) , а таксама 7 дэлегатау ад бежан-цау Парадак дня аб адносшах да сав рэспублш (I ГРэйнгольд), аб бягучым моманце (А Ф Мяснгкоу), аб грантах Сав Беларусг, справаздача Часовага рэв рабоча-сял урада Беларуш, Кан-сгытуцыя БССР (Р В Пжель), выбары ЦВК БССР У рабоце з’езда Удзельшчау старшыня ВЦВК Я М Свярдлоу, яю аб-вясцгу пастанову Прэзщыума ВЦВК «Аб прызнанш незалежнасцг Беларус кай Сацыялгстычнай Савецкай Рэспублиа» З’езд прыняу «Дэкларацыю аб ус-танауленнг федэратыунай сувязг памгж БССР I РСФСР» Для яе рэалгзацыг было вырашана абраць KaMicuo, адказную перад вылучаиым з’ездам органам улады З’езд звярнууся да усгх народау i ix урадay з заклгкам прызнаць незалежнасць БССР 1 устанавшь з ей дыпламат адносшы Прапанавау урадам сав рэспублгк узяць прыклал з рабочых г сялян Беларусг г ’пачаць перагаворы пра нала-джванне федэрагыуных сувязей з Сав Расгяй З’езд вызначыу тэр БССР у складзе Мшскай г Гродзенскай губ , Вг-цебская, Маплеуская г Смаленская губ адышлг у склад РСФСР Адначасова црызнана иеабходным аб’яднаць БССР з Лгт ССР З’езд прыняу 1-ю Кансты-туцыго БССР (гл Канстытуцыя Сацыя-лгстычнай Савецкай Рэспублгкг Беларусг 1919), у адпаведнасцг з якой найвышэй-шая улада у рэспублщы належала з’езду Саветау У перыяд памгж з’ездамг уладу ажыццяуляу Цэнтр выканаучы к-т, ад-казны перад Усебел з’ездам Саветау З’езд зацвердзгу герб i флаг БССР У
Дэлегаты Першага Усебе.1
склад абранага з’ездам ЦВК БССР увайшло 50 чал , з гх 45 камушстау, 2 бундауцы, 2 члены Паалеи-Цыена г 1 меншавгк
Лгт Т у р у к Ф Белорусское движение Репринт Мн , 1994, Из истории установления Советской власти в Белоруссии и образования БССР Док и материалы по истории Белоруссии Т 4 Мн , 1954, Псторыя Бела-рускаи ССР Т 3 Мн , 1973, Игнатенко И М Октябрьская революция и самоопределение Белоруссии Мн , 1992
Валянцгн Мазец
ПЕРШЫ УСЕБЕЛАРУСК! КРАЯ-
ШАУЧБ1 З’ЕЗД Адбыуся 7—11 2 1926 146 дэлегатау ад 1нбелкульта, Цэнтр бюро краязнауства (ЦБК), музеяу г 167 краязнаучых арг-цый (5 тыс членау) Абмеркавау палгт даклад, гнфармацый-ны даклад пра дзейнасць 1нбелкульта, справаздачу ЦБК, справаздачы з мес-цау Прыводзшгся звестю пра псторы ка-археал даследаваннг, апрацоуку г выданне стараж актау, падрыхтоуку да выдання Лгтоускай Метрыю, вывучэнне нар побыту, этнаграфц, збгранне слоу нгка жывой бел мовы, метэаралаг г фе-налапчных иазгранняу Адзначалгся сувязг ЦБК з арг-цыямг Смаленшчыны, Раси, Узбекгстана, Грузи, Азербайджана, Вшьнг, Ко?на, Рып, Лейпцыга г роля час «Наш край» у наладжваннг гэтых сувязей На з’ездзе выступил А Смолгч, С Некрашэвгч, М Гарэцкг, 1 Пятровгч, М Доунар Запольскг, У 1г-натоускг, М Мароз, М Мялешка, Я Ды-ла, Я Ракау, Д Васшеускг, Я Троська, АГрыневгч, ААнгхоусю, У Мгкщгнскг г гнш З’езд прыняу рэзалюцыг аб навук дзейнаецг, аб час «Наш край», края-знаучай працы у галше псторыг г археа лопг, аб ахове помшкау г шш
Лгт Працы Першага Усебеларускага краязНаУчага з’езду 7—11 люгага 1926 г Мн , 1926 Аляксандра Гесь
езда Сави ,
ПЕРШЫ УСЕРАС1ЙСК1 З’ЕЗД САВЕТА? РАБбЧЫХ I САЛДАЦК1Х ДЭ-ПУТАТА? Адбыуся 3(16)6—246(77) 1917 у Петраградзе 1090 дэлегатау (822 з рашаючым голасам, 268 з дарадчым), з 777 дэлегазаУ, яюя заявш аб сваей партыйнаецг, 285 эсэрау, 248 меншавг-коУ, 105 бальшавгкоу РазгледзеУ пытаннг рэв дэмакратыя г урадавая улада, ад-носгны да вайны (пытанш абароны 1 барацьбы за мгр), падрыхтоука да Уста ноучага сходу, нац пытание у Расп, зя-мелънае пытанне, сялянскае, рабочае г салдацкае жыцце, аргашзацыя вытв-сш размеркавання транспарту г кантроль над гм, харч пытанне, фгн лалпыка, мясц самаюраванне, аргашзац пытаннг г выбары З’езд не вырашыу асн пытанняу рэвалюцыг — аб мгры, зямлг г хлебе У склад ВЦВК выбрана 320 чл , у тл 123 меншавгкг, 119 эсэрау, 58 бальшавгкоу На з’ездзе адбылося аб’яднан не Саветау усей крашы
ПЁРШЫ УСЕРАС1ЙСК1 З’ЕЗД СЯ-
ЛЯНСК1Х ДЭПУТАТАУ Адбыуся у Петраградзе 4(17) 5—28 5(10 6) 1917 1167 дэлегатау, з гх 558 ад армейскгх арг-цый г 609 ад 69 губерняу г абласцей 3 1115 дэлегатау, аб яктх есць звесткг, эсэрау 537, сацыял-дэмакратау (пераважна меншавгкг) 103, нар сацыялгстаУ 4, трудавгкоу 6, беспарт 136, з нявыяУ-ленай парт прыналежнасцю 329, баль-шавгцкая фракция — 9 чал., яе пад-трымлгвала «група 14 беспартыйных» — прадстаунжг ад Беларусг на чале з М В Фрунзе, абраныя з’ездам еял дэпутатау Мшскай г Вшенскай губ З’езд аб меркавау пытаннг аграрнае, харчовае, аб вайне г мгры, аб адносшах да Часовага урада г шш У I Ленш у адкрытым пгсьме да дэлегатау з’езда выклау палг-тыку бальшавгкоу па пытаниях аб зямлг, аб вайне, аб будаунгцтве дзяржавы, 22 мая (4 чэрв ) выстушу на з’ездзе з ирамовай гга агр пытаннг, прапанавау аб’явщь зямлю усенар уласнасцю г, не чакаючы УстаноУчага сходу, перадаць яе без выкупу сялянам З’езд прыняу рэзалюцыг, прапанаваныя фракцыяй эсэрау аб адабрэннг палгтыю Часовага урада г прадаужэннг вайны, палажэнне аб перадачы усей зямлг у распараджэнне зямельных к-тау да склгкання Уста-ноучага сходу Выбрау выканком Савета еял дэпутатау, юруючае становгшча У якгм занялг правыя эсэры Ад гмя групы «беспартыйных» Фрунзе прапанавау праект рэзалюцыг з патрабаваннем перадачы улады Усерасгйскаму Савету рабочих, салдацкгх г сялянскгх дэпутатау Аднак прапанова была адхглена, за яе галасавалг 17 дэлегатау, супрапь — 800
ПЕСЕТ, археалапчны комплекс 7 стая-нак каменнага веку г 4 селгшчы сярэдневякоуя каля в Песю Мастоускага р-на На стаянках позняга мезалпу (6— 5-е тыс да н э ) г ранняга неалгту (4—3-е тыс да я j) знойдзены крамяневыя трохвугольпыя наканечнгю стрэл, ма-сгуныя скрабкг, двухпляцовачныя ггукле-усы, скоблг, праколкг, укладышы, бака-
ПЕТРАГРАДСКАЕ И
выя разцы 1 знш прылады працы, фрагменты ляпной керамил На селтшчах 15—17 1 16—18 ст знойдзены ганчарны посуд, жал нажы, спражкг, глгняныя грузтлы, тачыльныя брусю, бронзавая накладка ад пояса i шш
ПЁСК1, веска, цэнтр сельсавета у Мас-тоусюм р-не, на р Зальвянка На скры-жаванш аутадарог Масты—Зэльва i Ваукавыск—Шчучын За 15—17 км на ПдУ ад горада i чыг ст Масты 896 ж, 377 двароу (1998)
Вядома з 17 ст як уладанне Сапегау, пры яктх у 1682 пабудаваны касцел Успения Дзевы Марьи 3 1795 у Рас гмпе-рыг У 19 — пач 20 ст цэнтр волаецт Ваукавыскага пав Гродзенскай губ У 1886 мястэчка, 1352 ж , 43 двары, школа, царква, касцел, каплща, сшагога, 3 яУр малпоуныя дамы, яур багадзельня, гарбарня, 5 вадзяных млыноу, заезны двор, 14 крам, 6 корчмау, базар 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр гмшы Ваукавыскага пав Беластоцкага ваяв 3 1939 у БССР, 3 12 10 1940 цэнтр сельсавета Мастоускага раена У 1962—65 у Ваукавысюм р-не У складзе калекг с -г прадпрыемства «Чырвоная Зорка» Рамонтны з-д, фштял Ваукавыскага АТ «Беллакт», млын, фштял камбшата быт абслугоування Ляснщтва Сярэдняя школа, клуб, б-ка, дзщячыя яслт-сад, бальнша, аптэка, аддз сувязт, магазгны Помнгк землякам, яюя запнулт у Вял Айч вайну Помнгк археалопт Пескл Касцел Мацт Божай Ружанцовай (1918), Мткалаеуская царква (1870, адрэстауры-равана у 1990)
ПЁСТРАК Птлш Сяменавтч [псеуд ПГайдук, Звястун, П 3 в я с -тун, 14(27) 11 1903, в Сакауцы Сло-нтмскага пав Гродзенскай губ , цяпер 1вацэвщю р-н Брэсцкай вобл — 22 8 1978], бел паэт, празатк, удзельнтк рэв руху у Зах Беларуст Засл дз культуры БССР (1968) Вучыуся у пмнази у г Бузулук (1917—18), на рабфаку т у Самарсюм ун-це (1920—21) 3 1921 у Зах Беларуст Працавау на лесашльнт, леснтком, служыу у польск войску 3 1927 сакратар Косаускага падп райкома КПЗБ У 1933—34 тнструктар ЦК КПЗБ па Пшскай акрузе Амаль 11 га-доу сядзеу у турмах за падп дзейнасць Знаходзячыся у Вшенскай турме Луктш-кт, птсау вершы у нелегальны рукашсны час «Краты» Вызвалены з турмы у вер 1939 Сакратар таркома КПБ у Гродне (1939—40), старшыня Беластоцкага аддз Саюза птсьменнткау БССР (1940— 41) У Вял Айч вайну удзельнтк партыз руху Пасля вызвалення Беларуст працавау начальнткам Упраулення па справах мастацтвау пры СНК БССР, з 1946 у 1н-це мовы, л-ры т мастацтва АН БССР, лтткансультантам СП БССР 3 1951 на творчай рабоце Дэп ВС СССР у 1940-^16, ЬССР у 1971—75 Друка-вацца пачау у 1927 на старонках час «Родныя гонт» Першы зб вершау «На варце» (1940) на тэму рэв барацьбы Змаганне сав народа супраць ням -фаш захопнткау адлюстравау у зб вер-
П С Пестряк
шау «За сваю Айчыну» (1946) Барацьба Зах Беларуст за свае сац т нац вызваленне у рамане «Сустрэнемся на бары-кадах» (1951—54) Усталяванне сав улады у Зах Беларуст наказана у кнтгах апавяданняу «Першыя усходы» (1951), «Неспадзяванак» (1957), «Лясная песня» (1958), «Сярод чаротау» (1964) Праблемам пасляваен жыцця прысвечаны раманы «Серадзтбор» (1961—63, Лтт прэмтя тмя Я Коласа 1964), «Лесавт-чанка» (няскончаны, часткова апублтка-ваны у 1980) Птсау нарысы («Падарож-жа па Народнай Польшчы», 1956), вершы (зб «Падарожнае», 1962), лтт -кры-тычныя т публтцыст артыкулы Аутар гтсторыка-п^лщыст паэмы «Слова пра Мшск» (1968), п’есы «Пад зоркамт» (са-ау>т АСтрунш) Перакладау на бел мову творы польск , укр. латышсюх, лт-тоусюх птсьменнткау Асобныя яго творы перакладзены на замежныя мовы На вершы П натсалт песш бел кампа-зттары А Багатыроу, Я Цткоцю т шш 1мем П названы вулщы у Мшску т Гродне
Тв Зб ТВ Т 1—4 Мн, 1969—71, Зб тв Т 1—5 Мн, 1984-—86, Алавяданнт Мн, 1970,
Лт Псторыя беларускай савецкай лттаратуры Т 2 Мн , 1966, Хромчанка КР Птлш Пестрак Жыцце т творчасць Мн, 1960, Беларуская савецкая проза Раман т аповесць Мн, 1971, В ат а цы НБ Птлш Пестрак Бтблтягр памятка Мн 1961
Л1дз1« CaeiK
ПЁСТУН Яфтм Рыгоравгч (1889, г Маплеу — 1939), удзельнтк рэвалюцыина-га руху у Беларуст, парт т дзярж дзеяч Удзельшк рэвалюцыт 1905—07 у Магт-леве За рэв дзейнасць двойчы арышга-ваны (1906, 1911) т асуджаны на 12 гадоу катарп Пасля Кастр рэвалюцыт 1917 на юруючых пасадах у Маплеускай губ Член ВЦВК у 1920—21 У 1920—21 сакратар Гомельската губкома РКП(б), старшыня Гомельскага губвы-канкома У 1921—22 упаунаважаны ЦК РКП(б) у Башюрыт, старшыня ЦВК Башюрыт, член Прэзщыума ВЦСПС 3 1922 на юруючых пасадах у Растоускай вобл , Якуцкай АССР, Сярэдневолж-сюм крат т шш У 1939 па лжывым абвт-
навачаннт арыштаваны, прыгавораны да расстрэлу Рэабтлттаваны
Эдуард Карниювт
ПЁСЦЕЛЬ Павел 1ванавтч [24 6(5 7) 1793, Масква — 13(25) 7 1826], дзекаб-рыст, палкоунтк (з 1821) Сын буйнога саноунтка (стбтрсю генерал-губернатар, сенатар) Вучыуся у Дрэздэне (1805— 09), у Пажсктм корпусе (1810) У 1811 прапаршчык лейб-гвардыт Лпоускага палка Удзельнтк вайны 1812 г замежных паходау 1813—14 У 1816 устушу у «Саюз выратавання», у 1818 аргантзавау у Тульчыне Управу «Саюза працвттан-ня» У сак 1821 стварыУ т узначатпу Пауд т-ва У складзенай П праграме сац -эканам т палп пераутварэнняу Раси, якую ен назвау «Руская прауда» (1824), значная увага аддавалася нац пытанню Беларусау адносту да «малых народау», лгчыу, што усе народы Раси «павтнны злпымт быць у адзш народ» Да «Рускай прауды» зрабтУ карту буду-чай Рас дзяржавы, паводле якой зах частка Беларуст (Гродзенская, Мшская, частка Вшенскай губ) адыходзтла да Польшчы, а усх (Маплеуская т Витебская губ ) — да Раси У час перагаворау Пауд т-ва з польсюм Патрыятычным т-вам (1824, 1825) згаджауся перадаць палякам зах частку бел зямель, на спрэчных тэрыторыях прапанавау пра-весцт апытанне насельнщтва 13 12 1825 арыштаваны у Тульчыне Павешаны разам з 4 шш дзекабрыстамт у Петрапау-лаускай крэпасцт
Лт Г рыцк ев 1 ч АП Нацыянальнае пытанне У праграме дзекабрыстау // 3 пстб-рыяй на «Вы» Мн , 1994 Вып 2
Вячаслау Швед
ПЕТРАГРАДСКАЕ АДДЗЯЛЁННЕ БЕ-ЛАРУСКАГА НАЦЫЯНАЛЬНАГА КА-М1САРЫЯТА Створана у сак 1918 у Петраградзе, працавала пад юраунтц-твам бел секцыт РКП(б), з чэрв. 1918 наз Беларускт аддзел К а -мтсарыята па справах на-ц ы я н а л ь н а с ц е й Саюза ка-мун Пауночнай вобласцт [тл Беларускы секцьн РКП(б)} Вяло палп т культ -асв работу сярод беларусау — жыхароу Петраграда, бежанцау, маракоу Балт флоту, адкрыла бел рабочую школу т бел школы 1-й т 2-й ступеш, культ -асв клуб «Беларуская хатка», садзейнтчала утварэнню Беларускага волъна-эканамшнага таварыства Выдавала час «Чырвоны шлях», «Белорусская криница» т шш л-ру, у 1919 выдала адну з першых бтяграфтй У I Ленша (аутар I М Баранкевтч) Спы-нтла дзейнасць у сак 1919 у сувязт з лгквщацыяй Бел нац камтсарыята
Лт Круталевич ВА Организация и деятельность Белорусского национального комиссариата (1918—1919 тт) // История СССР 1963 N» 6, Степанова ЛП Вклад национальных секций Петроградской организации РКП(б) в восстановление Советской власти в Прибалтике на Украине и в
486
ПЕТРАШКЕВ1Ч
Белоруссии в 1918—1919 гг //Вести Ленин град ун-та N0 2 1973 Вып 1
Вталь Скалабан
ПЕТРАШКЁВ1Ч Алесь (Аляксандр Ля-вонцьевгч, н 1 5 1930, в Пярэвалачня Талачынскага р-на), бел пгсьменнгк, драматург, публщыст Канд пет н (1967) Засл дзеяч культуры Беларусг (1975) Скончыу БДУ (1955) 3 1954 у ЦК ЛКСМБ, з 1961 у ЦК КПБ ш-струкгар, заг сектара (1963—67), аддзела культуры (1976—79) У 1975—76 рэктар Мшскага ш-та культуры 3 1967 адказны сакратар, у 1973—75 г 1979—91 нам гал рэдактара выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя» гмя Петруся Броукг 3 1991 кграунгк аргангзац-метадычнага цэнтра па выданнг пет -дакументальных хронгк «Памяць» Дзярж к-та Рэспублгкг Беларусь па друку Друкуецца з 1954 Аутар апавяданняу, фельетонау, пам флетау, нарысау па праблемах нац ггс-торыг Першая камедыя «Адкуль грэх9» (паст 1969) Драма «Трывога» (паст 1974), сатыр камедыг «Злыдзень» (паст 1973) г «Укралг кодэкс» (паст 1976), трагедия «Дагарэла свечачка » (паст 1988) пра раунадушша, бюракратызм, абыякавыя адносшы да чалавека Аба-роне прыроды г яе тварэннго — Чалаве-ку — прысвечана драма «Соль» (паст 1981) Значнае месца у творчаецг драматурга займае ггст тэматыка У дылопг пра Ф Скарыну («Напгсанае застаецца», паст 1979, «Прарок для Айчыны», паст тэлефгльм 1995) услауляецца сига духу, вернасць свагм перакананням Аутар п’есы «Русь Кгеуская» («Гора г слава», паст 1982) пра хрышчэнне Русг, ггст хронгкг «Змова» (паст 1983) пра драма-тычныя паслякастр падзег П належаць фантасмагорыг «Крыж святой Еуфра сгннг» г «Катастрофа розуму», ггст дра ма «Меч Рагвалода» пра князя Усяслава Ьрачыславгча трагедия «Воля на кры жы» у якой наказаны трапчныя падзег 1930-х г у Беларусг, утл лес Я Купалы, драмы «1нтэлггенты», «Суд прыс-цяжных», сатыр камедыг «1нтэрнацыя-нал па-беларуску», «Новыя тутэйнгыя» Тэме Вял Айч вайны прысвечана п’еса «У спадчыну — жыцце» (паст 1985) П — аутар драмы «Мост упоперак ра кг» (1986), сатыр камедыг «Куды ноч, туды сон» (1987), «Дзшак чалавек» (1996), радыеп’есы «Мой друг Вялгкг Чалавек» (паст 1986), якая уяуляе сабой пет г мает даследаванне складаных адносш У I Ленша г М Горкага Напгсау ецэнарыг мастацкгх («Уваскрэсная ноч», 1977, «Час выбраУ нас», 1976—78, з УХалшам) г дакументальных («Фран-цыек, сын Скарынгн», 1990, «Гетман найвынгэйшы», 1992) фгльмау, лгбрэта оперы «Новая зямля» (муз Ю Семяня-кг, паст 1982) Творам драматурга улас-цгвы сцэнгчнасць, дынамгзм сгожэта вострая штрыга, дакладнаснь моунай характарыстыкг вобразау, публщыст страснасць спалучэнне нар гумару са
КА. Петрусешч
з’едлгвай сатьграи Дзярж прэмгя Бела русг 1976
Ге П есы Мн , 1976 Написанное остает ся Пьесы М , 1979, Злавеснае рэха // Полы мя 1984 No 8 Избранное М 1986 Соль Мн , 1988 Вааль Семенякоу
ПЕТРАШКЁВ1Ч (Pietraszkrewrcz) Ануф рый (псеуд Nuft Stryjaszek 1793, мяст Шчучын Лгдскага пав , ця пер у Гродзенскай вобл — 7 12 1863) паэт, пгсау па польску Скончыу павя товую школу у Шчучыне, Вгленскг г Варшаускг ун-ты, канд (1816), маг гетр (1821) фшасофп У 1822—24 працавау у архгве Радзгвглау у Вгльнг Адзгн з засна вальнгкау т-ва фиюматау, распранавау структуру арг-цыг прамяшетых Сасла-ны у Маскву (працавау бгблгятэкарам ва ун-це, 1825—31), Табольск (1832—60) У 1860 вярнууся у Вгльню У час «Tygodnrk Wrleriskr» («Вгленскг штотыд-невгк», 1817) змяшчау сентыменталь ныя вершы г ггст думы $1 духу рамап тызму («Веска», «Беспадстауная скар га», «Роздум ля развалгн замка Гедзгмг-на» г гнш ) Аутар вершаванай фалькл -этнагр замалеукг «1дылгя Купала», за-снаванай на бел нар вераваннях г аб-радах Збграу матэрыялы т-ва фшаматау (выдадзены як архгу фшаматау у 1913— 34 г у 1973) Сябравау з Я Чачотам, пад-трымлгвау сувязг з А Мгцкевгчам
Уладзаи!р Мархель
ПЕТРУСЕВ1Ч Казгмгр Адамавгч [21 2(4 3) 1872, фальварак Новгны Слуцкага пав Мшскай губ , цяпер каля в Душава Ка пыльскага р-на — 11 8 1949], бел гра-мадска-палгт дзеяч, адвакат Бацька К К Петрусевгча Скончыу Слуцкую ггмназгю (1891), юрыд ф-т Кгеускага ун-та (1895) 3 1 896 пам прысяжнага паверанага У рэв руху з 1894 У 1897 за удзел у дэманстрацыг арыштаваны г высланы з Кгева у Екацярынаслау Тут займауся аб’яднаннем мясц рабочых плыней у «Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа», ад якога быу дэле-гаваны на Першы з 'езд РСДРП у Мгнску (1898) У сак 1898 за с -д дзейнасць арыштаваны г сасланы У Валагодскую губ 3 канца 1904 у Мшску Чл Мшскай арг-цыг РСДРП, удзельнгк рэв па-
дзеи 1905—06 У снеж 1905 за падтрымку бастуючых арыштаваны г зняво-лены на 6 мес Выступау абаронцам на судовых працэсах Абараняу Я Коласа (1908) па справе яго удзелу у нелегал), ным настаунщкгм з’ездзе, рэвалюцыя нерау мужа г жонку АВ г В I Бонч-Ас малоускгх У 1-ю сусв вайну упаунава жаны Гал к-та Усерас земскага саюза на Зах фронце, узначальвау юрыд ад дзел к-та У 1918—20 нам сгаршынг Савета адвакатау, старшыня к-та Чырв Крыжа, акр суда у Мшску У кастр 1920 — чэрв 1922 нам старшынг, старшыня Апеляцыйнага суда усх тэрыто рыи Польшчы, з вер 1922 адвакат г старшыня Адвакацкага савета у Вгльнг праф Вгленскага ун-та Як юрыст вы ступау супраць дыскрымшацыг нац меншасцей у Зах Беларусг У 1926 абараняу удзелыггкау нац -вызв руху У Зах Беларусг (гл Працэс 94 х), у 1928 — дзеячау Бел еял -работнгцкай грамады (гл Працэс 56-i), за што быу звольнены з ун та, у 1934 — М Танка, зняволената за рэв дзейнасць, у 1936 — трупу абвг навачваных зах -бел яурэяу г гнш 3 1945 у Польшчы юрыд саветшк у рэ парацыйных установах, суддзя Вярх су да Польшчы чл Гал адвакацкага савета АУтар прац па грамадзянсюм праве
Лип Моши некий И На путях к I съезду РСДРП М 1928 Polskr slowruk brograflezny Wroclaw elc 1980 T 30/4 S 696—699 Уладзишр Kiauiey
ПЕТРУСЁВ1Ч Казгмгр Казгмгравн (23 3 1906, Мгнск — 26 3 1982), удзель нгк рэв руху У Зах Беларусг, вучоны-бг елаг Акад АН Польшчы (1952), д-р бг-ял н (1937) Сын К А Петрусев1ча СкончыУ ггмназгю у Варшаве (1925) марскую школу у Тэраве (1928), Вглен-скг ун-т (1933), у якгм працавау асгстэн-там (1928—37) Адзш з аргантзатарау г сакратар студэнцкай арг-цыг «Фронт» За рэв дзейнасць у 1937 прыгавораны да 4 гадоу турмы Пасля уз’яднання Зах Беларусг з БССР (1939) дырэкгар ся рэдняй школы у Ганцавщкгм р-не Ппг скай вобл У перыяд акупацыг Беларуа ням фашыстамт за сувязь з партызанамг схоплены ггтлерауцамг г прыгавораны да расстрэлу, аднак паранены цудам выра-тавауся 3 1942 у партыз спецатрадзе НКДБ СССР «Сокалы» 3 1944 у Поль шчы нам мгнгстра харчовага забеспя-чэння, марскога гандл флоту, заг аддзела навукг г ВНУ ЦК ПАРП У 1949—69 праф Варшаускага ун-та, адначасова у 1952—72 аргангзатар г ды рэктар 1н-та экалопг АН Польшчы Ау тар прац па экалопг г папуляцыг
Уладзишр Ккялеу
ПЕТРУШКУCKI Аляксандр Васглевгч [27 9(9 10) 1898, мяст Луншец Пшскага пав, цяпер горад — 21 10 1976], Герой Сав Саюза (1944), ген -палк (1954) Скончыу ваен акадэмп гмя Фрунзе (1928) г 1енштаба (1938) У армгг з 1916, у Чырв Арми з 1918 Удзельнгк грамадз вайны 1919—21 камандзгр батальена, палка 3 1932 на выкладчыцкай рабоце, з 1938 нам нач штаба БВА У Вял Айч вайну з 1941 на Цэнтр , Бранскгм,
1-м, 2-м 1 3-м Укр франтах нач штаба арми, камандзгр корпуса, камандуючы армии Удзельшк Маскоускай, Курскай бпвау, Варонежска-Касторненскай, Сеу-ска-Арлоускай, Чарниауска-Прыцяцкай, Жытомтрска-Ьярдзтчаускай, Корсунь-Шаучэнкаускай, Уманскай, Дэбрэцэн-скай, Будапешцкаи, Балатонскай i Венский аперацый Стрелковы корпус на чале з II вызначыуся у час прарыву абароны пращуниса на ПнЗ ад г Ясны (Румынтя) Да 1960 у Сав Арми Яго 1мем названы завулак у Луншцы
ПЕТРЫКАУ, горад, цэнтр Петрыкау-скага раена, прыстань на Прыпяш За 190 км на 3 ад Гомеля, 13 км ад чыг ст Муляраука на лшп Калтякавтчы—Лушнец, аутадарогамт злучаны з Мазыром, Кал1нкав1чам1, Жыткавтчамт 13,5 тыс ж (1998)
Паводле падания, засн у 10 ст яц-вяжсктм кн Петрыкам На зах ускраше П знаходзщца раннеслав селтшча 6—1 ст карчакскага варыянта пражской культуры Паводле шсьмовых крыши П вядомы з 15 ст як мястэчка у ВКЛ, з канца 15 ст у Слуцктм княстве, з 1507 у Навагрудсктм пав Належала Алелька-втчам, з 17 ст Хадкевтчам У 15—16 ст генавала крэпасць, якая была разбурана У час вайны Маск дзяржавы з ВКЛ 1534—37 У 1595—96 двойчы захопле-ны казацка-сялянсктм атрадам С Налг-вайкг У час народна-вызваленчай вайны беларускага i украшскага народау 1648— 54 П быу базай паустанцау, з якой ад-ираулялт боепрыпасы у суседнтя бел гарады У час вайны Раен з Рэччу Паспалпай 1654—67 у 1655 тут стаяУ гарнтзон з навакольнай шляхты т мяшчан У 1664 знаходзтУся У руках казакоу палкоунтка Дацко Васшевтча У 18 ст у П былт развтты шавецкт промысел т выраб ау-чын 3 1793 у Рас тмперыт, цэнтр волаецт Мазырскага пав У 1897 — 5,5 тыс ж, каля 400 двароу, прыстань, 2 пач школы, бальнща, касцел, 2 царквы У 1924 у П 8 гарбарных заводау, 2 цагельнт, чаратчны з-д, 460 саматужнт-кау 3 17 7 1924 цэнтр раена, з 3 7 1925 горад, працавала арцель па буд-ве бар-жау (170 чал ) У 1939 — 5,8 тыс ж, цагельны з-д (81 рабочы у 1940), лес-прамгас, рыбгас 3 29 7 1941 акуптрава-ны ням фашыстамт, яктя загубил тут 1,2 тыс чал , дзейшчала Петрыкаускае патрыятычнае падполле, падп райкомы КП(б)Б т ЛКСМБ Вызвалены 29 6 1944 вошамт 61-й армп 1-га Бел фронту т маракамт ДняпроУскай ваеннай флаты-ли у ходзе Мшскай аперацыг 1944 У 1959 — 7,2 тыс ж, у 1970 — 8,5 тыс ж У П працуюць суднабудаунтча-суд-нарамонтны з-д, з-д керамзттавага гра-вио, акц т-вы «Агратэхсервтс» т «Сель-гаехтмтя», з-д сухота абястлушчанага ма-лака, камбшаты буд матэрыялау т быт абслугоування, лясгас, хлебазавод, 2 ся-рэднтя, музычная т дзщяча-юнацкая спартыуная школы, спец школа-тнтэр-нат, 7 дашкольных устаноУ, Дом птяне-рау т школьнткау, Дом культуры, 3 б-кт, бальнща, палтклтнтка Брацкая мапла сав вошау, партызан т падпольшчыкау,
АВ Петрушэускт
мапла В I Талаша Помнткт сав вотнам-вызвалтцелям, Таланту Помнткт архттэк туры — Мткалаеуская царква (2-я пал 19 ст ), царква (канец 17 — пач 18 ст ) ПЁТРЫКАУ Петр Цтханавтч (н 12 7 1927, в МткалаеУка Добрушскага р-на), бел псторык Чл -кар Нац АН Белару ст (1977) Д-р пет н (1973), праф (1978) Скончыу БДУ (1956) Удзельнтк Вял Айч вайны 3 1961 у 1н-це псторыт АН БССР, з 1962 вучоны сакратар, з 1968 нам дырэктара па навук рабоце, у 1975—88 дырэктар 1н-та псторыт АН БССР, у 1984—90 заг аддзела псторыт навукт 3 1991 дырэктар музея Нац АН Беларуст, адначасова з 1996 першы нам гал рэдактара выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» тмя П БроУкт Асн працы прысвечаны псторыт нап -дзярж будаунштва у Беларуст, дзейнасщ рэУ-комау па аказаннт дапамоп Чырв Арми т аднауленнт сав улады пасля вызвалення Беларуст ад польскгх тнтэрвентау у 1920, рабоце Саветау дэпутатау працоуных БССР у пасляваенныя гады, арга-нтзацыт аховы здароуя, псторыт навукт т пстарыяграфп Беларуст Адзш з аУтараУ т рэдакгарау «Гтсторыт Беларуст» У 5 та-мах (т 5, 1975), кнтг «Акадэмтя навук Беларускай ССР» (1979, 1998), «Дасяг-неннт пстарычнай навукт у БССР за 60
487
ПЕТРЫКАУСК1
П Ц Петрыкау
год» (1979) Ктраунтк аутарскага калек-тыву, рэдактар т адзш з аутарау «Гтсторыт Беларускай ССР» (1975), «Гтсторыт рабочага класа БССР» (т 1—4, 1984— 87), «НарысаУ псторыт навукт т культуры Беларуст, IX — пач XX ст » (1996)
Те Советы депутатов трудящихся БССР и их роль в создании материально-технической базы коммунизма (1959—1965 тт) Мн , 1972, Ревкомы Белоруссии Мн, 1975, Забота Советской власти о здоровье трудящихся Ми , 1976
ПЕТРЫКАУСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДПблЛЕ у Вялткую Айчынную вайну Дзейшчала з крас 1942 да студз 1943 у г Петрыкау (ктраунтк Ф В КляУцоУ) Падпольшчыкт (9 чал ) прымалт па радые т распаУсюджвалт сярод насельнщтва зводкт Саутнфармбю-ро, з восент 1942 выконвалг заданнт партыз атрадау «Балотнткава» (аргашза-ваны У жн ) т М Ф Бабкова (аргантзава-ны У кастр ) здабывалт ням пропуск!, сптсы жыхароу, прызначаных для выва-зу у Германтю, звесткг пра варожы гарнтзон у Петрыкаве, падрыхтоУку да тарных экспедыцый, фаш агентуру 29 1 1943 падарвалт будынак гебттскамт-сарыята, знтшчылт 12 рухавткоу для бра-някатэрау, 3 аутамашыны, сапсавалт 2 зенттныя гарматы т з сем’ямт пайшлт у партыз атрад Бабкова
ПЕГРЫКАУСК1 РАЁН На 3 Гомель-скай вобл Пл 2,8 тыс км2 Нас 44,7 тыс чал (1998) Цэнтр — г Петрыкау Паверхня тэр раена плоская т забалоча-ная Працякае р Прыпяць з прытокамт Пцтч, Бобрык 2-т, Трэмля, Убарць Найб воз Дзткае У раене ч Прыпяц-кага ландшафтна-пдралапчнага запа-веднтка Лясы займаюць 50% тэр раена Праходзяць чыг Гомель—Брэст, аУта-дароп Петрыкау—Капаткевтчы—Ак-цябрскт, Калшкавтчь!—Жыткавтчы т тнш Суднаходства на Прыпяцт
Утвораны 17 7 1924 у Мазырскай акр (да 26 7 1930), 20 8 1924 падзелены на 16 сельсаветау Бабунщкт, Бобрыкаускт, Брынеускт, Глтннщкт, Грабаускт, Кале-нщкт, Камаровщкт, Капцэвщю, Конка-вщкт, Курыцщкт, Ляскавщкт, Макарыц-кт, Малагарадзяцщкт, Петрыкаускт, Смятанщкт, Снядзшскт 21 8 1925 Мала-гарадзяцтцкт с/с перададзены Любан-скаму р-ну, 12 2 1935 БобрыкаУскт, Ка-маровщкт с/с — Капаткевщкаму р-ну 3 216 1935 у Мазырскай акр, з 20 2 1938 у Палескай вобл На 1 1 1941 у раене г Петрыкау, рп Капцэвтчы т 13 сельсаветау У Вял Айч вайну У лш — жн 1941 II р акушраваны ням фашыстамт, яктя загубил тут 2572 чал , спалтлт 5 весак На тэр раена дзейнтчалт Пет-рыкаусктя падп райкомы К.П(б)Б т ЛКСМБ, Петрыкаускае патрыятычнае падполле, партыз брыгады 130-я Пет-рыкауская, Мазырская тмя Аляксандра Неускага, 123-я Акцябрская тмя 25-год-дзя БССР, 125-я Капаткевщкая, асобны
488
ПЕТУШКОМ
партыз атрад Петрыкаускг Вызвалены у канцы чэрв —пач лш войскам! 1-га Бел фронту 1 Дняпроускай ваеннай флатылп ? ходзе Мшскай аперацъи 1944 3 8 1 1954 у Гомельскай вобл 25 12 1962 да раена далучаны г п Капаткевтчы, Бобрыкаусю, Бяседкаусю, Камаровщю, Капаткевщкг, Колка?сю, Лучыцю, На-васелкаУск!, Новагалоучыцю, Пц1цк1, Чалюшчавщк! с/с лпомдаванага Капат-кевщкага р-на На 1 1 1998 у раене г ПетрыкаУ, гп Капаткевм-ы, 124 нас пункты, 16 сельсаветау Бабушцк1, Га-лубщю, Грабаусю, Камаровщю, Капцэ ВЩК1, Колкаусю, Конкавщю, Лучыцю, Ляскавши, Муляраусю, Мы шансы, Наваселкаусю, Петрыкау сю, Пцтцю, Снядзтнсю 1 Чалюшчавщю Дзеинтча-юць маш -буд з-д «Авангард» (в Лю-дзвшоу), камбисормавы з-д (в Пц1ч), агародншасушыльны з-д (в Капцэвт-чы), 11 калгасаУ i 13 саугасау У раене 20 сярэднтх, 11 базавых, 9 пач школ, 22 дашкольныя Установы, 52 клубы i сельсюя дамы культуры, 44 б1бл1ятэк1, 25 кшаУстановак, 2 бальнщы Выдаецца раенная газ «Петрыка?сюя навшы» Археал помнна каля в Ванюжычы, Вышалау, Вяла?ск, Дарашэвшы Брац-
АЗ Петушке?
юя маплы сав вошау i партызан у в Багрымавтчы, Баянава, Беседы, Боб-рык, Брынеу, Гарадзппча, Дарашэвшы, Камаровтчы, Капцэвгчы, Кашэвгчы, Колю, Конкавшы, Курыцтчы, Мышанка, Наваселю, Пцн, Трэмля, Хуснае, ЦерабаУ, маплы ахвяр фашызму у в Бабушчы, Беразняю, Вял Сялющчы, Пцтч, Хвойня, Шастовтчы, помнна землякам у в Аголны, Бабушчы, Галубща, Мышанка, Шастовтчы, помнтк на месцы загубы ахвяр фашызму у в Людзвт-
но? 1 мемарыяльны комплекс «Запну?-шым 1 жывым» у в Наваселю Помнна архпэктуры Успенская царква (1642) у в Кашэвтчы, св1ран (19 — пач 20 ст) у в ЛюдзвшоУ, парю (19—20 ст) у в Брынеу, Дарашэвшы, Лучыцы
Лип Збор помшка? псторьп i культуры Беларуи Гомельская вобл Мн , 1985 ПЕТУШКбУ Адам Захаравш (22 4 1918, в Фядотава Буда Клтмавщкага р-на — 25 7 1976), Герой Сав Саюза (1944) Скончыу Ваен акадэмтю бранятанк 1 механо войск (1947) У Чырв Арми з 1940 У Вял Айч вайну з 1943 на 1-м Укр фронце Камандзтр узвода танка? тральшчыкаУ ст лейтэнант П вызначыуся пры вызваленн! Кгева 3— 4 11 1943 забяспечыу праходы для тан ка? у мшных палях, з ротай вызвал!? в Святошына, зншшыу артыл батарэю ворага, 6 лтст зшшчыу абоз (40 паво-зак), 4 аутамашыны працтунтка Да 1969 у Сав Арми Яго тмем названа вулща ? г Клтмавшы
ПЕТУШКбУ Аляксей Свтрыдавтч [5(18)10 1913, ст Лтсшанск Екацярынаслаускай губ, цяпер горад Луганскай вобл, Укратна — 27 7 1991], Герой Сав Саюза (1944) Беларус Скончы? Сталтнград-скую ваен автяц школу (1936), Ваен акадэмтю Генштаба (1956) Працава? токарам у Мшску 3 1933 у Чырв Арми У Вял Айч вайну на фронце з 1941, нам камандзтра автяпалка далекага дзе-яння Да крас 1944 зрабт? 250 баявых вылета? на бамбардзтро?ку варожых аб’екта? у Варонежы, Курску, Арле, Харкаве, Ктеве, Мшску, Талше, Нарве, Пскове, Оршы Удзельнтчау у вызвален-нт Кентгсберга, Бухарэста, Данцыга, Будапешта, Берлша Да 1959 у Сав Армп, да 1977 на адм рабоце
ПЕТЫНЁЦ1 (Petinetti, таксама Пе т ы н е л т, Petinelli) Гаэтана, ттальянсю танцоушчык, педагог т балетмайстар 2 й пал 18 ст Працавау у Неапалт У 1774—79 разам з братам Ладавтка П ? прыдворным т-ры т тэатр школе АГы-зенгауза у Гродне, дзе паставту балеты «Квартэт дударо?», «Друп балет пека-ра?», «Вясковы балет» (у апошнтм выступал! яго вучнт) 3 1779 па запрашэннт К С Радзштла працава? танцорам т ба летмайстрам Нясвжскага тэатра Радз1-вслау, дзе разам з АЛойкам т Ф Каселт ? 1784 удзельнтча? у падрыхтоуцы балета? <Арфей у пекле» г, магчыма, «Птгмалт ен» Патану? Нясвтж у 1786
ПЁТЭРС I еоргтй Барысавтч [15(27) 7 1897, Масква —- 18 5 1978], удзельнтк бае? у Беларуст ? Вял Айч вайну, ген -маер (1943), Герой Сав Саюза (1945) Скончыу Маскоускую ваен-на-тнж школу (1924), Ваен акадэмтю тмя Фрунзе (1929) У Чырв Арми з 1918 Удзельнтк грамадз вайны 1918— 20 на тэр Беларуст У Вял Айч вайну з 1941 на Зах , 3-м Бел франтах Вызначыуся ? Бел аперацыт 1944 дывтзтя на чале з гв ген -маерам П прарвала абарону працтунтка т 27 чэрв першая усту-птла ? Оршу, у лиг фарстравала Неман,
захашла плацдарм, адбша 30 контратак пяхоты 1 танкау пращунжа Да 1959 у Сав Армп
ПЕЦЯРБУР1СКАВАРШАУСКАЯ ЧЫ-ГУНКА Пабудавана паводле царскага указа ад 15 2 1851 за кошт казны Пра-екгная працягласць 1280 км Праходзгла праз Гатчыну, Лугу, Пскоу, ВостраУ, Дзвшск, Вгпьню, Гродна, Беласток Уводзшася у эксплуатацию участкам: Восенню 1853 адкрыты рух на 1-м участку Пецярбург—Гатчина (45 км) У пастаянную эксплуатацию уведзена 15 12 1862 На тэр Беларуш включала Участак Парэчча—Гродна—Ласосна (каля 30 КМ) Бранклау Жывща
ПЕЦЯРБУРГСК1 «САЮЗ БАРАЦЬБЫ ЗА ВЫЗВАЛЕННЕ РАБбЧАГА КЛАСА», нелегальная сацыял-дэмакра-тычная арг-цыя У 1895—96, зародак рэв с -д рабочай партьп у Раси Засн УI Леншым у лют 1895 Аб’ядноувау усе маркшсцюя рабочыя гуртю Пецярбурга Дзейнасць па стварэнш «Саюза» у 1893—95 узначальвала цэнтр група з 17 чал Ленш (юраунж), Г М Кржыжа ноуск.1, В В Старкау, ААВанееу, П К Запарожац 1 шш «Саюз» будавауся на принципах цэнтралшму, строгай дысцыплшы, цеснай сувяз! з масам! Складауся з 3 звена? юруючы цэнтр, 3 раенныя групы, рабочыя гуртю на прадпрыемствах Структура «Саюза» стала узорам для стварэння с -д арг-цый у гнш гарадах Расп У дзейнас-ш «Саюза» актыУна удзельшчал! i беларусы — рабочыя сталшных прадпрыем ствау П М Лепяшынаа, I А Левашкевш, Т М Макшмау, В А ШчаглоУ, Г В Пш-пец, ААМггрэвгч Дакументы сведчаць пра шыроюя сувяз! сацыял-дэмакратау Пецярбурга i Беларуш У газ «Рабочее дело» № 1 [канф1скавана у час арышту 9(21) 12 1895 Ленша i яго паплечнжау] была змешчана шфармацыя аб рабочым руху у Мшску Па справе «Саюза» У Мшску бьип арыштаваны АI Паляк, Н I Занцэвн 1 С М Гутман 3 вясны 1896 пачалося шырокае распаусю-джванне нелегальней л-ры, выдадзенай «Саюзам», утл на Беларуш Увосень 1897 на базе рабочых гурткоу узнпоп с -д групы у шэрагу буйных гарадоу Беларуш, яюя пасля I з’езда РСДРП стал! называцца к-там1 РСДРП
Лт Л е и 1 и УI Да рабочых 1 работящ фабрыю Тарнтона // Тв Т 2 (Поли собр соч Т 2), Я г о ж Заданы русюх сацыял-дэмакрата? // Там жа, История Коммуниста ческой партии Советского Союза Т 1 М, 1964, В И Леиии и «Союз борьбы» М , 1978, Ф и л я к о в ВГ Революционные связи рабочих Белоруссии и России в конце XIX — начале XX в Мн , 1987 Уладз1м1р Фиыкоу
ПЕЦЯРБУРГСК1Я КАНВЕНЦЬП 1770— 90-х гадоу, аб падзеле Рэчы Паспалггай Канвенцыя памгж Расшй, Прусшй i Ау-стрыяй аб 1-м падзеле Рэчы Паспалпай падшсана 25 7(5 8) 1772 Расш, якая мела найб Уплыу на Рэч Паспалггую, зга-дзшася на яе падзел у сувяз! з цяжюм унутр становпнчам, выклжаным рус -
Г Б Петэрс
турэцкай вайной 1768—74, пагрозай Аустрыг выступщь на баку Турцьп, на-щскам Прусп (шщыятар падзелу) Да Расп адыпип паун -усх Беларусь (з г Вщебск, Гомель, Маплеу, часткова Полацк) 1 Латгалш, да Прусп — Вармш, Паморскае (без Гданьска), Мальбар-кскае, Хэлмшскае (без Торуня), б ч 1навроцлаускага i Гнезненскага, ч Паз-нанскага ваяв, да Аустрьп — княствы Асвенщмскае i Затарскае, пауд ч Кра-каУскага 1 Сандамгрскага, Рускае (без Холмскай зямл1), Белзскае i ч Падоль-скага ваяв Пад нащскам гэтых дзяржау сейм 1 кароль Рэчы Паспалпай ратыфь кавал! дагавор Канвенцыя памгж Paci-яй 1 Прусшй аб 2-м падзеле падшсана 12(23) 1 1793 Выклжана 1мкненнем пе-рашкодзщь умацаванню Рэчы Паспалг-тай у сувяз! з прыняццем канстытуцъп 3 мая 1791, уплывам Франц бурж рэ-валюцьп, стварэннем 1-й антыфранц каалщьп Са згоды Таргавщкай канфедэ-рацъп (1792) Расш i Прусш увял! войею 1 скшул! урад патрыят партьп Паводле П к 1793 да Расп далучаны Правабя-рэжная Украша, ч Беларус! (ч Вщебскага, Мсщслаускага, Полацкага ваяв, Мшскае, усх ч Навагрудскага i Брэсцкага ваяв , БраслаУсю i Ашмянсю пав ) Да Прусп адыпип Гданьск, Торунь,
489
ПЕШАЯ
АС Петушко?
амаль уся Вял Полыпча, ч Мазовп i Кракаускага ваяв Гродзенсы сейм 1793 пад примусам гэтых дзяржау зацвердзгу 2-г падзел Канвенцыя памгж Расшй, АУстрыяй 1 Прусшй аб 3-м падзеле Рэчы Паспалпай падшсана 13(24) 10 1795 У сувязг з паустаннем 1794 рас i прус-кш войею уведзены У Рэч Паспалггую Расш атрымала зах ч Беларусг, Ливу, Зах Валынь, Курляндию, Аустрия — польсюя землг памгж р Пглща, Вгсла, Бут—КракаУскае, Сандамгрскае, Люб-лшекае, ч Мазавецкага, Падляшскага, Холмскага i Брэст-ЛггоУскага ваяв, Прусш — астатнюю частку польскгх зямель (ч Мазавецкага, Трокскага, Падляшскага 1 Раускага ваяв) П к памгж Расшй, АУстрыяй 1 Прусшй, падшеаная 15(26) 1 1797, лжвщавала грамадзянства г скасавала Усе юрыд паняццг аб дзяржаунасц! Рэчы Паспалпай Яуген Габец ПЕЧ, хатняе збудаванне для ацяплення, гатавання ежы, сушю г гнш Паводле буд матэрыялау вядомы П каменка, глшабгтная i цагляная Найбольш стараж печ-каменка складвалася з валунных камянеу непаерэдна на грунце або на невысокай пляцоУцы i мела паУкруг-лую Ц1 авальную форму Шырока вядома па археал раскопках у пластах ран-няга сярэдневякоуя У перыяд феадалю-му найбольш пашырана была глшабп-ная курная П (без дымахода) П збгвалг з глгнянай масы, у якую дабау-лял! камяш (каб лепш трымала цяпло) Зрубная або слупавая аснова П (апеч-ча, апечак) утварала знутры свабодны прамежак (падпечча), дзе трымалг розныя нехадавыя рэчы, а У зшовыя маразм — свойскую птушку У верхний частцы апечча было шырэйшае за П, утварала пляцоуку — прыпечак (загнет) На пры печку, збоку ад вусця П, была ямка-ншга, куды зграбалг частку гарачага вуголля, закрываючы яго слоем попелу, для выкарыстання у якасщ запалак Верхняя частка П (чарэнь, ля-жанка) уяУляла сабой роуную пляцоуку, служила месцам адпачынку, выкарыс-тоувалася для сушю розных рэчау У парэформенны перыяд курныя П усю-ды замянялгея на «белыя» з дымаходам (комшам) У канцы 19 — пач 20 ст дымаход злучауся з П у адзшай кан-струкцыйнай форме Усю П рабпп з цэглы Для захавання цяпла вусце П закрывал! заслонкай, а дымаход пера-крывал! засаукай (юшкай), якая служила 1 рэгулятарам цяп Нярэдка з П злу-чана агульным дымаходам грубка — невял пакаевая П для абагрэву Сучас-ныя П меншых памерау, з абпаленай цэглы, часта аблщаваны кафляй
Лт Беларускае народнае жылле Ми , 1973, Помнпа этнаграфц Ми ,1981
Bitmap Щтоу
ПЕШАЯ ШЛЯХТА, адна з шжэйшых катэгорый шляхты паводле попгсу войска ВКЛ 1567—68 З-за раздрабнення шляхецкгх маенткау пры перадачы зям-
490
ПЕШКА
л: V спадчыну некальюм сынам, а потым ix нашчадкам, да сярэдзшы 16 ст Утварылася група шляхты, якая не мела сялян 1 апрацоувала зямлю сама У яе не было сродкау, каб пад час вайны 1сц1 у войска з канем, адпаведным рыштун-кам 1 узбраеннем, таму ей дазвалялася выступаць у феад апалчэннт У шэрагах пяхоты У 1567 П ш складала невял частку войска — у бел паветах ВКЛ 3,6% У 17—18 ст служба П ш заменена сютэмай «удзельнштва» дробная шляхта павшна была выстауляць аднаго Узбр коннтка агулам ад некальюх ула-данняу, з 1 «каня» зямлт (5 валок, або каля 107 га) адзш шляхцщ тшоу у паход, а тншыя зб1рал1 грошы на каня i зброю Юрыдычна П ш 1 яе нашчадю мелг усе правы т прывитет, якгм1 карыс-талася шляхта, у побыце ж яна Ужо у 16 ст па сватм эканам становппчы была блтзкая да вышэйшай групы сялянства
Лип Псторыя Беларускай ССР Мн , 1972 Т 1 С 194, Г рицкевич АП Хозяй ственное и правовое положение военно слу жилого населения в Слуцком княжестве в XVI—XVIII вв // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы, 1962 Мн , 1964, Яго ж Формирование феодального сословия в Великом княжестве Литовском и его правовые основы (XV—XVI) // Первый Литовский Статут 1529 г Вильнюс, 1982
Анатоль Грыцкевш
ПЁШКА (Peszka) Юзаф (19 21767, г Кракау — 4 9 1831), польскт жыватсец ПрадстаУнгк класщызму Творчасць звязана з мает жыццем Беларуст т Расп ВучыУся У Д Эстрэйхера у Кракаве т (з 1786) у Ф Смуглевтча у Варшаве У 1793—1812 жыу у Гродне, Мтнску [часта наведвау Маплеу, Нясвтж, Смтлавтчы (Чэрвеньсю р-н), Дукору (Пухавтцкт р-н)], Виьнт, Маскве, Пецярбургу (удзельнтк мает афармлення Мтхайлау-скага палаца) 3 1812 жыу у Кракаве, з 1815 праф жыватсу т малюнка у Школе прыгожых мастацгвау Птсау алега-рычныя т пет кампазщыт («Пастрыжэн-не Мечыслава I»), партрэты (А Чартарыйскага, К Сапеп, I Закржэускага, сям’т Манюшкау, аутапартрэт), пейзажи [сярод тх серыт вщау Мшска, Витебска, Маплева, Нясвтжа, Навагрудка, Лт-ды, Любчы (Навагрудскт р-н), в Лошы-ца (Мшскт р-н), замка У в Смаляны (Аршанскт р-н), яктя сталт каштоунымт пет крынтцамт] т тнш Большасць творау зберагаецца у музеях Польшчы, а таксама у б-цы АН У кратны у Львове
Лип Чантурыя Ю У Акварэлт 1остфа Пешкт И Помнткт псторыт т культуры Беларуст 1972 № 4, У с а в а Н Беларусктя ван-дроУкт Юзафа Пешкт // Наша вера 1999 №1 ПЁШЧАНКА Андрэй Сяменавтч (н 6 12 1921, г Вщебск), Герой Сав. Саюза (1946) Скончыу Вщебскт аэраклуб (1941), ЧарнтгаУскую ваен автяц школу птлотау (1942), Вышэйшыя афтцэрсктя летна-тактычныя курсы (1951) У Сав. Арми з 1941 У Вял Айч вайну з 1943 на 1-м т 2-м Укр. франтах Удзельшк вызвалення Украшы, Польшчы, Румы-
Ю Пешка Аутапартрэт
АС Пешчанка
ни, Венгрыт, АУстрыт, Чэхаславактт Ка-мандзтр звяна штурмавога автяпалка лейтэнант П зрабтУ 150 баявых вылетау Да 1962 у Сав Армп, да 1991 на гасп рабоце
ПЁТР I [30 5(9 6) 1672 — 28 1(8 2) 1725], рускт цар з 1682, тмператар з 1721 Сын цара Аляксея Мгхайлавша ад шлюбу з Н К Нарышктнай Выбраны царом 27 4(7 5) 1682 Пасля смерцт цара Федара Аляксеевтча быу царом разам з 1ванам V (рэгентка пры тх — царэуна Соф’я АляксееУна) Пасля няУдалай спробы Соф’т учынщь дзярж пераварот (1689) т смерцт Твана V (1696) П I стаУ адзтнадзяржауным правителем У 1697— 98 у складзе Вялгкага пасольства быу у Рызе, Кентгсбергу, Лондане, Вене, Га-ландыт, вывучау караблебудаУнтцтва, артыл справу 1 тнш Жорстка пакарау удзельнткау стралецкага паустання 1698, расфармтравау стралецюя палкт, саслаУ у манастыр царэУну Соф’ю т жонку ЕУ-дактю Лапухтну 3 1703 жонка П. I — Кацярына I Аптраючыся на прыхтльнт-
кау новаувядзенняу (А Д МеншыкаУ Б П Шарамецеу, Ф М Апраксш т тнш), веу актыуную Унутр т знешнюю палпы-ку Правеу сац -эканам , палтт , ваен рэформы у штарэсах дваран, купецгва, буржуазн У 1699 створана Бурмютар-ская палата — цэнтр фтнансавая уста нова т адначасова выбарны орган сама юравання пасадскага (гарадскога) насельнщтва, у 1708 кратна падзелена на губерш, у 1719 — на правшцыг, у 1711 лтквщавана Баярская дума, створаны Сенат — вышэйшая дзярж Установа, у 1718 приказы заменены калепямт, у 1722 «Табель аб рангах» упарадкаваУ праходжанне службы у армп т Урадавым апараце, пачалося стварэнне пракурату-ры, у 1721 Растя абвешчана тмперыяй Паводле закону 1722 цар сам прызначау пераемнгка на трон УзмацнтУся пригон з 1682 да 1710 з дварцовых зямель раздадзена дваранам 43,6 тыс еял два роу, памесце абвешчана спадчыннай уласнасцю (1714), уведзены падушны падатак (1722) Супраць прыгону т нац прыгнету адбывалгея паустаннт, у тл Астраханские у 1705—06, пад ктраУнщ твам К Булавша у 1707—08 Развтвалтся прам-сць т гандаль Пабудаваныя на казенный грошы металурпчныя, зброе-выя, суконныя т шш мануфактуры перададзены прамыслоуцам, тм дадзена права купляць т прыптсваць да казенных 1 приватных заводау прыгонных (т зв прыптсныя еяляне) 3 1699 на аснове рэкруцкай сютэмы створана рэгулярная армтя, вайсковая служба стала пажыц-цевай У 1696 закладзены асновы рас флоту, пазней створаны Байт ваенна-марскт флот Для падрыхтоукт афщэрау заснаваны спец школы, у 1715 — мар-ская акадэмтя Уведзены новы каляндар (1700), выдадзена першая рас газета «Ведомости» (1702), уведзены грама-дзянскт шрифт (1710), адкрыты арыф-метычныя школы для дварансюх дая-цей (1714), заснавана Пецярбургская АН (1724) У час праулення П I Растя атрымала выхад да Байт мора, далучы-ла зах Узбярэжжа Касптйскага мора П I узначальвау рас войсю у час АзоУсюх паходау 1695—96, у Пруцктм паходае 1711 супраць туркау, у мнопх бттвах Пауночнай вайны 1700—21 са шведамг, у час якой быу на тэр Беларуст у Полацку (май 1705), Гродне (вер 1705), Оршы (лют 1706), Мтнску (сак 1706), каля в Лясная на Маплеушчыне Ён удзельшчау у найважнейшых дыпламат перагаворах У 1699 заключыу дагаворы з Дантяй т Саксонтяй аб стварэннт Паун, саюза супраць Швецыг У 1716 ездзтУ у Гермашю, Галандыю, Францию, у вы-нтку перагаворау пацверджаны дагавор 1714 аб саюзе з Прустяй, заключани дагавор з Франция# аб дружбе т паерэд-нщтве, удзельнгчаУ у падрихтоуцы Нтш-тацкага мгрнага дагавора 1721
Лип Письма и бумаги императора Петра Великого Т 1—И СПб, Л, М, 1887— 1964, Воскресенский НА Законодательные акты Петра I Т 1 М , Л, 1945, Соловьев СМ История России с древ-иейтпих времен Кн 7—9 М , 1962—63, Тельпуховский БС Северная война 1700—1721 Полководческая деятельность
Петра I М , 1946, Т а р а с а У К ПягроУсюя мясцшы // Л1М 1990 14 верас
ПЁТР 3 ГАНЁНДЗА (Петр Гезка з Ган енд за, памгж 1525—30, мяст Гоневдз Падляшскага ваяв — 15 9 1573), хдэолаг левай, сялянска-пле-бейскай плын1 Рэфармацън на Беларуи i У Лпве, належау да антытрыттарыяу Скончыу Ягелоныа ун-т у Кракаве (1551), удасканальвау веды У 1талн, Швейцары! У 1554 праф сафхстыкх у Падуансюм ун-це Паслядоушк рэл1Г -фшас вучэння icn вучонага М Сервета 1 сац -палхт щэй мараускхх анабаптыс-тау Выдау на лац мове творы «Супраць боскасщ Icyca Хрыста» (Брэст, 1557), «Аб першахрысщянскай царкве» (1563 9, не зберагл1ся), на польскай мове «Пра трох», «Пра сына Божага» х «Пра хрыс-цхянскае хрышчэнне» (усе каля 1570) Удзельшчау у антытрынпарскхх схнодах, палемиавау з С Будным Адмауляу царк -тэалапчную х фхлас схаластыч-ную традыцых Выступау супраць пры-ватнай уласнасцх, сац няроУнасцх, вой-нау, феад права, свецкай улады, пакарання смерцю Яго паслядоунхкх Якуб з Ка/инауш, Павел з Вины, М Чаховхц
Jlim Подокшин СА Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы Ми , 1970, G d г s k х К Studxa nad dziejanu polskiej hteratury antytrynitarskiej XVI w Krakow, 1949 Семён Падокшын
ПЁТР ПЕТРОЙ ДЭ ЭРЛЕЗУНДА, Пер Персан (лац Petrus Petrejus, швед Peer Peisson, 1577, г Упсала — 1622), хпведскх дыпламат х псторык На дзярж службе з 1595 У 1605—11 трой-чы наведвау Рас дзяржаву УдзельнхчаУ у заключэннх ваенна-дыпламат саюза памхж швед каралем Карлам IX Вазай х даром Васхлем 1ванавхчам Шуйскхм Асабхста ведаУ Глжэдзмхтрыя I У 1614 пачау працу па псторых Расп ад старажытных часоу да 1612 (выд у 1615 у Стакгольме на швед мове), пасля давеу яе да 1617 (выд у 1620 у Лейпцыгу на ням мове) Значная частка яго працы прысвечана адносшам памхж Расхяй i ВКЛ у 16 — пач 17 ст Назву Белая Русь ен выводзщь ад адзення жыхароу «Адна мясцхна у гэтай крахне называец-ца Беларуссю, таму што там мужчыны Улетку носяць на галовах белыя шапкх, а жанчыны фарбуюць х падводзяць сабе твар бялхлам1 » У яго працы шмат некрытычных запазычанняу з сачынен-няу Герберштэйна, Гванынх х асаблхва з хронхкх Бусава, аднак яна Утрымлхвае х вял колькасць самастойных назхранняу
Те История о Великом княжестве Московском, происхождении великих русских князей недавних смутах произведенных там тремя Лжедмитриями, и о московских законах, нравах, правлении, вере и обрядах, которую собрал, описал и обнародовал Петр Погрей де Ерлезунда в Лейпциге 1620 г // Чт О-ва истории и древностей российских М , 1865 Кн. 4, 1866 Кн 1
П1ВАВАРЧЬ1К Сяргей Аляксандравхч (н 12 8 1962, г БарысаУ), бел археолаг Канд пет н (1994) Скончыу Гродзенсю ун-т (1987) У 1990 выкладчык Брэсцкага пед ш-та, з 1994 дацэнт кафедры бел культуры Гродзенскага ун-та Пры-
Б А.П1гарэв1ч
мау удзел у Панеманскай, Вщебскай, Навагрудскай археал экспедыцыях Даследуе псторыю х культуру Беларусх часоу сярэдневякоуя, музеязнауства
Те Беларускае Панямонне У раннхм ся-рэднявеччы (X—ХШ стст) // Bialoruskie zeszyty hxstoryczne 1996 N° 2(6) «швбня» («Pfxngstxose»), умоУная назва карнай аперацых ням -фаш захопнх-кау супраць партызан х мясц насель-нхцтва у Пухавщкхм, Старадарожскхм х Асхповхцкхм р-нах 2—13 6 1944 у Вял Айч вайну Праводзхлася схламх 9-й арми групы армхй «Цэнтр» з мэтаю акружэння партызан х хх лагерау, дзе ратава-лася насельшцтва У раене в Кляцхшын, Любячка, Омельна (Пухавщю р-н), заходу рабочай сшы, жывелы х маемаецх Падрыхтоуку да аперацых карнхкх пачалх з сярэдзшы мая па меры канцэнтрацых сш у гарнхзонах Шацка, Пухавхч, Старых Дарог, Дражна (Старадарожсю р-н), Шышчыц (Грэскх р-н) Агульнае наступление пачалося з Шацка у напрамку в Вяркалы, Пруцк, Кабылхчы (Пухавхцю р-н), з Пухавхч — в Скрыль, Лшск, Гарэлец, з в Сшча — в Любячка Па шляху прасоУвання кар-нхкау атрады 2-й Мхнскай партыз брыгады засаднымх баямх на загадзя пад-рыхтаваных рубяжах стрымлхвалх на-многа болыпыя сшы пращушка, забяс-печваючы эвакуацыю насельнщтва х жывелы Праз 8 дзен часцям вермахта, якхх падтрымлхвала развед х бамбардзх-ровачная авхяцыя, удалося блакхраваць партызан i мясц жыхароу (каля 3 тыс чал ) Партызаны у ноч на 9 чэрв навя-лх падманную пераправу цераз р Пщч у раене в Юравхчы—Майсеевхчы (Стара-дарожскх р-н), чым адцягнулх Увагу кар-нжау, а самх фарсхравалх раку каля в Града (Асшовщкх р-н), дзе схавалх насельнщтва на лясным астрауку Заняу-шы тут кругавую абарону, партызаны суткх адбхвалх нацхек ворага У ноч на 11 чэрв партызаны прарвалх блакаду х выйшлх У Грэскхя лясы У ходзе аперацых карниз расстралялх 499 мхрных жыхароу, захатлх для вывазу У Германхю 2344 чал , спалит весю Вострау, Зяле-ная Дуброва, Рэпшхча (не аднавхлася)
П1ГУЛЕУСК1
Асшовщкага р-на, Кляцхшын, Любячка, Омельна Пухавхцкага р-на х хнш, забралх 997 галоу буйн par жывелы, 772 каш х шш Уладзмир Пасэ
ГЙГАНЬ (Pigoii) Сташслау (27 9 1885, в Камборня, Кросненсю пав, Поль-шча — 18 12 1968), польскх псторык л-ры, фшолаг, выдавец Акад Польскай АН (правадзейны чл з 1957), д-р габшх-таваны, праф (1921) Скончыу Кракау-скх ун-т 3 1919 выкладаУ у Пазнанскхм, з 1921 — у Вшенскхм, з 1930 у Кракау-сктм ун-тах У 1927—28 рэктар, у 1928—30 прарэктар Вшейскага ун-та У 1939—40 зняволены фашистам! У канц-лагер Заксенхаузен, пасля УдзельнхчаУ у тайным навучанш У Кракаве У 1945— 60 выкладау у Кракаусюм ун-це, адначасова у 1946—51 у Вышэйшай пед школе у Кракаве ВывучаУ псторыю польскай л-ры з часоу сярэдневякоуя, пераважна эпохх рамантызму Даслед-чык творчасцх х выдавец А Мтцкевхча, пры каменцхраванш яго творау широка выкарыстоУвау дакументы вшенсктх арххвау х звесткх, сабраныя у час паездак па Беларусх Даследавау жыцце х твор часць Ю Славацкага, А Тавянскага, Ц Норвща, Ф Каршнскага х хнш , народную л-ру Аутар мемуараУ
Те Z epoki Mickiewicza Studia х szkice Lwow, 1922, Glosy spized wieku Szkice z dziejow procesu filareckiego Wilno, 1924, Z dawnego Wilna Szkice obyczajowe i literackie Wilno, 1929, Do zrodei «Dziadow» kowiensko-wilenskich Wilno, 1930, «Pan Tadeusz» Wzrost, wielkosc i slawa Warszawa, 1934, Na wyZynach romantyzmu Studia historycznohlerackie Krakow, 1936, Zawsze о Nim Studia i odezyty о Mickiewiczu Krakow, 1960, Formowame «Dziadow» czesci drugiej Rekonstrukcja genetyezna Warszawa, 1967, Popizez stulecia Studia z dziejow hteratury i kultury 2 wyd Warszawa, 1985
ШГАР&В1Ч Барыс Аляксеевн [15(27) 5 1898, мяст 1лыно Велжскага пав Вщебскай губ , цяпер пас у Смаленскай вобл , Расш — 7 10 1961], гене рал-палкоУшк (1945) Беларус Скончыу Ваен акадэмио Генштаба (1941) У арми з 1915, у Чырв Армп з 1918 Удзельнхк 1-й сусв , грамадз 1918—20 х сав -фшл 1939—40 войнау У Вял Айч вайну з 1941 на Зах, Калшшскхм, Ка-рэльскхм франтах нач штаба армхй, франтоу, камандзхр корпуса Удзельнтк баеУ пад Смаленскам, Масквой, у Сав Запаляр’х Пасля вайны выкладчык Ваен акадэмхх Генштаба, у 1950—57 нам нач Генштаба Войска Польскага, да 1959 на адказных пасадах у Сав Арми ШГУЛЁУСК1 Уладзхмхр Васшевхч [псеУд Гуль, 26 2(10 3) 1889, Гродна — 17 6 1958], бел грамадсю дзеяч, шсьменнхк Скончыу Мхнскую пмназпо (1907), Пецярбургскх ун-т (1912) Удзельнхк 1-й сусв вайны 3 1922 выкладчык бел пмназхх У Дзвшску (Дау гаупшее), у 1924—25 дырэкгар Люции-
492
ШКАРДА
скай бел пмназн У 1925 пасля сфаб-рыкаванага латвтйсюм! уладамт працэсу П быу пазбаулены пед працы Пераехау у Рыгу, працавау у Транзттным ка-ап банку, у 1926—34 заг Бел аддзела пры Мш-ве асветы Латвн Пасля дзярж перавароту у Латвн арыштаваны i сасла-ны у Л1епайск1 лагер (1935) Пасля вызвалення актыУна Удзельнтчау у падп рэв руху, займауся журналтстыкай У 1940—41 шспектар Мш-ва асветы Латв ССР У Вял Айч вайну эвакутравауся У Татарстан, працавау там школьным тн-спектарам, выхавацелем у дзщячым доме Пасля вайны выкладау у Рыжсктм мараходным вучылппчы, пед ш-це ДрукаваУся з 1924 Перакладау на бел мову творы латышсюх i чэшеюх птсьменнткау НашсаУ шэраг п’ес для школьнага тэатра («Хамуты», «У трамвай, «Вечар пад каляды», «Гтдра») Склау чытанку для бел школ у Латвн «Наш край» (1928) На латышскую мову пераклау камедыю Я Купалы «Паулш-ка» (пастаулена у 1949 Латвтйскш тэат-рам 1мя Я Райюса). Апублнсавау у латышским друку шмат артыкулау пра бел л-ру 1 тэатр, творчасць Я Купалы i Я Коласа Рукашсная спадчына (утл неапублткаваныя творы) П захоуваецца у Аддзеле рэдюх кип i рукаптсау Цэнтр навук б-ю АН Беларуст
Лип М1 р а ч ы цк 1 Л Нястомны пра-цаунтк на шве культуры // Помшкт псторыт т культуры Беларуст 1980 № 1
Уладзишр Мишюк
П1КАРДА (Picarda) I ай дэ (псеуд Птху-ра Г , Pichura Н , н 20 7 1931, Лондан), англа-французе кт даследчык бел культуры Паходзщь са старадаУняга брэтон-скага роду Скончыу Оксфардскт ун-т (1955), ун-т у Сарбоне (1959) Вывучае творчасць бел кампазттарау М Равен-скага, М Култковтча (М Шчаглова), жыцце т дзейнасць Ф Скарыны, распра-цоувае псторыю перакладау Бтблтт на бел мову, праблематыку псторыт ВКЛ Шмат увап аддае пошуку стараж бел царк спевау т тх выданню У 1959 адшу-кау у Ктеве Супрасльскт т Жыровтцкт тр-малот —- рукаптсныя муз зборнткг 16 ст рэлтг зместу ВыдаУ «Беларусю царкоу-ны спеунтк Св Лттурпя» (кн 1—2, 1979—91), «Беларусю духоУны спеунтк» (Втльня, Лондан, 1989), склау даведнтк пра Бел б-ку тмя Ф Скарыны у Лондане (1971), анталопю бел шматгалосых песнапенняу «Залатая Беларусь» (1998) У 1961—70 выкладау музыку г спевы у бел школе тмя Ктрылы Тураускага У Лондане Чл Мтжнар асацыяцыг бела-рустстау (Мшск), ктруючай рады Бел б-ю т музея тмя Ф Скарыны, Англа-бел навук т-ва (Лондан)
Тв The Evolution of hturgical music in Belarus // The California Slavic Papers 1988, Francis Skaryna and the Cabala London, 1992, Бел nep — Сгароню псторы! беларускай царкоунай музыю // Беларустка=А1Ьапп1теп1-са Мн , 1992 Кн 2, Алегарычная геральдика Франциика Скарыны // Спадчына 1992 № 5, 1993 № 2, Нябеснае полымя Досьлед
пачаткау беларускага перакладу Новага Запа-вету 1 псальмау (1931) // Там жа 1995 № 4
Лариса Языковы
ГПКЕЛЬ Рычард Вттольдавш [20 8(1 9) 1896, г Тбштст — жн 1936], дзяржауны т грамадсю дзеяч 3 лета 1917 член Мшскага к-та РСДРП(б), выканкома Мшскага Савета рабочых дэпутатау, Паун -Зах абл к-та РСДРП(б). 3 лют 1918 член выканкома Зах воблаецт, старшыня Смаленскага гар Савета т Савета нар гаспадарю Зах камуны 3 1 1 1919 старшыня Савета нар гаспадарю БССР, член Цэнтр бюро КП(б)Б У крас 1919 адзш з рэдактарау газ «Звез да» Член ЦВК ЛттБел, ЦК КП(б)ЛтБ, старшыня Мшскага губрэукома 3 кастр 1919 юраунтк палттаддзела 6-й т 16-й армтй 3 мая 1921 юраунтк палттуп-раулення войск Украгны i Крыма 3 крас 1922 камтсар ваенна-акад курсау вышэйшага камсастава РСЧА 3 сак 1924 заг сакратарыята старшынг выканкома Камщтэрна (РЯЗтноуева) 3 1927 на розных юруючых пасадах у Наркам-асвеце i тнш дзярж органах У 1936 абвтнавачаны у «тэрарыстычнай дзейнасц! супраць юраунткоУ партыт т дзяржавы» т расстраляны Рэабтлттаваны у
М К ПЫленка
М Ф Псштенка
1988 АУтар публщыст творау па псторыт устанаулення Сав улады у Беларуст
Вячаслау Селяменеу
ШЛАТОВ1Ч Стантслау Антонавтч (25 9 1922, в Барок 1гуменскага пав Мшскай губ , цяпер Пухавшю р-н — 15 6 1986), партийны т дзярж дзеяч БССР, дыпламат Скончыу Бабруйскую фельчарскую школу (1940), Баранавтцю настаунщкт (1952) i Мшсю пед (1956) тн-ты Са жн 1940 заг мед пункта У в Белая (Камянецю р-н), з сак 1941 сакратар Гайнаускага райкома ЛКСМБ (Брэсцкая вобл) У Вял Айч вайну з вер 1942 партызан атрада «Полымя» У Пухавщктм р-не, у кастр 1942 — лш 1944 сакратар Пухавтцкага, Чэрвеньскага падп райкомаУ, адначасова да лтст 1943 сакратар Мшскага падп мтжрай-кома ЛКСМБ У 1944—53 сакратар Чэрвеньскага райкома, Мшскага, 1-ы сакратар Баранавщкага абкомау ЛКСМБ У 1953—62 1-ы сакратар Навагрудскага райкома, 2-т сакратар Гро-дзенскага абкома, зат аддзела парт органау ЦК КПБ 3 1962 1-ы сакратар Вт-цебскага абкома КПБ 3 1965 сакратар ЦК КПБ У 1971—78 надзвычайны т паУнамоцны пасол СССР у ПНР У Mat 1978 — снеж 1983 нам Старшынг СМ БССР Чл ЦК КПБ у 1960—71, 1981-86, чл Прэзщыума ЦК КПБ у 1965— 66, чл Бюро ЦК КПБ у 1966—71 Чл ЦК КПСС у 1971—81 Дэп ВС БССР у 1959—67, 1978—85, ВС СССР у 1966-74 Трапчна запнуу Яуген1я Фалей ГПЛЙГАУКА, адпаведны час земляроб-чага календара перад Калядаш, 4— 6-тыдневы пост У гэты час гал месца у гаспадарцы займалт малацьба, хатнтя жаночыя работы У П царква забараня-ла гульш, забавы, спрауляць вяселлт i гд На П прал1 кудзелю На вячорках спявалт паставыя пест, для яюх харак-тэрна сур’езная тэматыка, апавядальная цт дыялапчная форма т пераважна мт-норны характар напеву Сустракаюшта пеент баладнага зместу
ШЛШЁНКА Мтхатл Карнеевк (н 3 9 1924, в Дубраука Клшавщкага пав , цяпер Хоцтмскага р-на), Герой Сав Саюза (1943), ген -лейтэнант (1982) Скончыу Куйбышаускае ваен вучылт-шча сувязт (1946), Ваен акадэмпо сувяз! (1953) т акад курсы пры ей (1972) У Вял Айч вайну з 1941 на Зах, Паун -Зах, Леншградсюм, Варонежсюм, 1-м Укр франтах — сувязтст Вызначыуся 2—5 10 1943 у час пераправы цераз Дняпро на Пд ад Ктева пад агнем ворага двойчы фарстравау раку, устанавту тэлефонную сувязь з камандаваннем палка, карэкцтравау агонь артылерыт, на захопленым плацдарме з яго удзелам адбтты шматлтктя контратак! ворага, у складзе перадавых падраздзяленняу удзельнтчау у вызваленш Ктева Да 1973 на камандных пасадах у Сав Арми, да 1991 на выкладчыцкай рабоце Ганаро-вы грамадзянш г Ктева
ШЛШЁНКА Мтхатл Федаравгч (н 19 5 1936, в Нежыхау Брапнскага р-на), бел этнограф Д-р пет н (1993), чл -
кар Нац АН Беларуси (1994), засл, дзеяч культуры Рэспублпа Беларусь (1999) Скончыу БДУ (1961) Працавау настау-нкам 3 1967 у БДУ выкладчык, ст выкладчык, дацэнт (з 1977) 3 1991 заг аддзела этнаграфц, з 1994 — дырэктар 1н-та мастацтвазнауства, этнаграфц i фальклору Нац АН Беларуст Даследуе пытаннт псторьп бел этналот i фальк-ларыстыкг, бел этнагенезу, сямейнага побыту, висельных звычаяу i абрадаУ бел сялянства, нар рэлптйных вера-ванняу Адзш з аУтараУ прац «Гютарыч-нае краязнауства Беларуси- (1980), «Народная педагопка беларусау» (1996), «Беларусы» (1998)
Те Этнография Белоруссии Мн, 1981, Возникновение Белоруссии Новая концеп ция Мн , 1991
ШЛСУДСК1 (Pilsudski) Юзаф (5 12 1867, маентак Зулава Свянцянскага пав Bi-ленскай губ, цяпер Лггва — 12 5 1935), польею грамадска-палгг, дзярж 1 ваен-ны дзеяч Маршал Польшчы (1920) Скончыу Вшенскую пмназио, вучыуся у Харкаусюм ун-це У 1885 пераехау у Вшьню У 1887 арыштаваны па абвтна-вачанн! у сувяз1 з «Народнай воляй» i сасланы на 5 гадоу ва Усх Ci6ip У 1892 вярнууся У Вшьню, далучыуся да Польскай сацыялют партьп (ППС) У 1-ю сусв вайну камандавау 1-й брыга-дай Польскгх лепенау у аустрыйскай армп У снеж 1916 уключаны у склад польскага Часовага дзярж савета, кгравау яго ваен камтстяй У лш 1917 абвг-навачаны у падрыхтоуцы антыням паустання, арыштаваны герм акупац Ула-дамг г зняволены у Магдэбургскую цы-тадэль Пасля ЛгстападаУскай рэвалю-цыг 1918 у Германи вызвалены 11 11 1918 Рэгенцыйная рада у Варшаве (створана У вер 1918) перадала П ваенную, а 14 11 1918 — г цывшьную Уладу У Поль-шчы Да 14 12 1922 узначальвау Польскую дзяржаву у якасцг яе «начэльнгка» Жорстка душыу рэв рух у краше Выступау за далучэнне Лпвы, Беларусг г Украшы да Польшчы г пашырэнне яе тэрыторыг да между Рэчы Паспалпай 1772 У лгст 1919 адхшгу прапановы кт-раунщтва РСФСР, УССР г Лгт -Бел ССР па нармалгзацыг адносш з Поль-шчай У 1919—20 ажыццяуляу агульнае ктраунщтва ваеннымг дзеяннямт суп раць Чырв Арми 22 4 1919 выдау «Зва-рот да жыхароу былога Вялгкага княства Лгтоускага», у якгм абяцау не умеш-вацца ва Унутраныя нац г рэлгг справы бел т лп народау, даць гм права самгм вырашаць свой лес «без якога-небудзь насглля цт нацтску з боку Польшчы» 18—19 9 1919 наведау Мшск Неаднаразова сустракауся з прадс гаунткамт бел нац руху КЕзавттавым, АЛуцкевтчам, Ыарашкевтчам, ЯЛесткам, В 1ваноУ-скгм т шш , абяцау тм вырашыць «беларускае пытание» пасля урэгулявання адносш з Лттвой г Украшай У канцы 1919 дазволту склгкаць сестю Рады Бел Нар Рэспублпа з разлгкам на тое, што яна вырашыць пытание аб угварэннт бел -польскай федэрацыг Пасля няуда чы са склгканнем Рады БНР меу намер
развтваць кантакгы толыа з лаяльнымт у адносшах да Польшчы дзеячамт бел нац руху У лют 1920 заявту, што пад трымае культ патрабаваннг беларусау, але палтт уступак на карысць «беларускай фгкцыт» рабтць не жадае Падтрым-лтвау кантакгы з С Пятлюрам, Б Савш-кавым, С Ьулак-Балаховтчам, дапамагау тм у фармтраваннт войска У час наступления Чырв Армп летам 1920 кгравау абаронай Варшавы Не дабтушыся ажыццяулення планау адраджэння «Вя-лткай Польшчы», санкцыянавау заклю чэнне Рыжскага М1рнага дагавора 1921, на падставе якога Заходняя Беларусь увайшда У склад Польскай дзяржавы У кастр 1920 тайна тнтцытравау выступление ген Л Жатгоускага, якт заняу Вшьню г Вшенскг край г абвясцту аб стварэннт Сярэдняй Лтвы У 1923—25 адышоу ад палп дзейнасщ Прыняу ак-тыуны Удзел у дзярж перавароце 12 5 1926, пасля якога факгычна стау дыктатарам Польшчы т устанавту «сана-цыйны рэжым» (гл «Санация») У 1926—28 т жн —снеж 1930 узначальвау польскт урад Дзейшчау аутарытарнымт метадамт, душыу палп апазщыю 3 1931 ажыццяуляу ктраунщтва знешняй палттыкай т ваен справамт дзяржавы
493 П1ЛЮТАУ
Ю Пглсудскт
П АШлютау
Не перашкаджау правядзенню палттыкт палантзацыт бел г Укр насельнщтва Зах Беларуст г Зах Украшы Санкцыянавау заключэнне пактау аб ненападзе з СССР (25 7 1932) т Германий (26 1 1934)
Те Pisma zbrorowe Т 1—И Warszawa, 1989—91
Лт Наленч Д,Наленч Т Юзеф Пилсудский Легенды и факты Пер с пол М , 1990, К о у к е л ь II «Беларускае пытание» У палггыцы Польшчы // Гтстарычная навука т гтстарычная адукацыя У Рэспублгцы Беларусь (новыя канцэпцыг г падыходы) Мн, 1994 Ч 1, Яго ж. Польска-лттоУскг канфлткт г роля у тм беларусктх палггычных партыяУ т аргантзацыяу (1920—1923 п ) // Беларустка=А1ЬагиТ1теп1са Мн, 1994 Кн 3, Платонов Р,Статкевич Н К вопросу о становлении белорусской национальной государственности // Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции Гомель, 1993 Ч 2, Астрога В, Скалабан В Птлсудскг у Менску Хронтка аднаго втзгту // Спадчына 1998 N> 4, Lewandowski J Federahzm Litwa т Bialonis w pohtyce obozu belwederskiego Warszawa, 1962, Prezydenci Polski Waiszawa, 1991 Александр Цисаларау
ШЛЫПТЫН (П тлыптынава, дзя-вочае Русецкая) Саламся Рэппа 1ахтмауна (1718, Навагрудчына — пасля 1760), мемуарыстка, падарожнща, лекарка У 14 гадоу разам з мужам транша з Беларусг у г Стамбул (Турция) Назт-раючы за лекарскай дзейнасцю мужа, авалодала спосабамт т сродкамт лячэння хвароб, утл хвароб вачэй Атрымала афтц дазвол на лекарскую дзейнасць у Стамбуле У 1739 вярнулася на радзгму, вяла мед пракгыку У Нясвгжы (у якасцг лекарю яе запрасшт Мтхал Радзтвш Ры-банька г яго жонка Уршуля) Ездзша у Пецярбург (гмператрыца Ганна 1аанау-иа наблтзша яе да сябе, прыняла У штат нрыдворнай абслуп), Вену, яшчэ двойчы у Турцыю У 1760 са Стамбула накт-равалася паломнтцаи у Святую Зямлю Далейшы лес невядомы У 1760 нашса-ла на польск мове мемуары «Рэха, на свет пададзенае, заняткау, падарожжа т жыцця майго аваитурау » (апубл у 1957 у Кракаве) Мемуары нагадваюць прыгоднтцкт раман У тх П каларытна паказала побыт т розныя баю жыцця Беларуст, Гурцыт, пецярбургскага двара Ганны 1аанаУны У творы — успамшы г уласныя разважаннт наконт тагачасных падзей, цткавыя замалеукг-партрэты людзей, яктя сустракалюя У час яе вандро-вак па кратнах Захаду г Усходу, метады лячэння розных хвароб У мове мемуарау шмат беларустзмау, тралляюцца бел прыказкт г прымаукт
Те Бел пер — Авантуры майго жыцця Раман Мн , 1993
Лт Липатов АВ Формирование польского романа и европейская литература Средневековье, Возрождение, Барокко М , 1977, Грыцкевтч ВП Адысея наватрад-скай лекарю Саламея Русецкая Мн , 1989
Адам Мальдз1с
ПШбТАУ Петр Андрэевтч [10(23)12 1906, в Лучын РагачоУскага пав , цяпер Рагачоускага р-на — 24 3 I 960], Герой
494
ШЛЯР
Сав Саюза (1943) Скончыу 1-ю Ваен школу автятэхнткау (1932), Качынскую ваен школу летчыкау (1935) У Чырв Арми з 1928 Удзельнтк выратавання чэ люскшцау у 1934, баеу каля воз Хасан у 1938, сав -ф1нл ванны 1939—40 У Вял Айч вайну з 1941 на Леншград-сктм фронце нам камандзфа, штурман 1 камандзф знпнчальнага автяпалка Вызначыуся f баях пад Лешнградам 17 12 1941 у паветр 6ai над Ладажсюм воз з 6 варожымт зшшчальнткамт збту 2 з ix, на пашкоджаным самалеце адбтвау атаю, што дало магчымасць транспарт-ным самалетам ющ па курсу, змог паса-дзщь свой самалет За час вайны збту 17 варожых самалетау Да 1955 у Сав Армп Яго шем названа вулща у С -Пецярбургу
ГЙЛЯР Раман Аляксандравтч (1894, Вшьня, па шш звестках ураджэнец Ломжынскай губ, цяпер Ьеластоцкае ваяв , Полыпча — 2 9 1937), дзяржауны дзеяч БССР Камюар дзяржбяспею 2-га рангу (1935) Вучыуся на юрыд ф-це Петраградскага ун-та (1915—17) У 1917—19 старшыня ВРК Лпвы, член Прэзщыума 1 сакратар ЦВК Лп -Бел ССР Пасля акупацьц Втльнт польск войскам! зняволены на 9 месяцау у тур-му 3 канца 1919 у РСФСР 3 1920 у органах ВЧК 1 АД ПУ У 1924 удзельшчау у аперацьл «Стндыкат-2» па захопе у Мшску Б В Савшкава i разгроме яго падп арг-цьи У 1925—29 старшыня ДПУ БССР, адначасова паунамоцны прадстаУшк АДПУ пры СНК СССР па Зах Kpai 3 1929 паунамоцны прадстау-Н1К АДПУ 1 нач УНКУС СССР па Паун -Кауказсктм крат, Сярэдняй Азп, Саратаускай вобл Чл ЦК i Бюро ЦК КП(б)Ь у 1925—29 Чл ЦВК Лп -Бел ССР у 1919, ЦВК БССР у 1927—29, ЦВК СССР у 1929—37 15 5 1937
арыштаваны як удзельшк «.Польскай ар-гашзацш вайсковай» i агент польск раз-ведорганау 2 9 1937 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання i расстра-ляны Рэабтлпаваны У 1957
/гар Валахановщ
ИМЕНА? Вастль Вастлевтч (н 27 3 1954, г Вщебск), Герой Сав Саюза (1984) Скончыу Разанскае вышэйшае паветрана-дэсантнае каманднае вучылт шча (1975), Ваен акадэмтю 1мя Фрунзе (1987) 3 1971 у Сав Армп Камандзф батальена гв парашутна-дэсантнага палка маер П вызначыуся у час вайны у Афгашстане 1979—89 у кастр 1983 на Пн ад Кабула батальен на чале з ш разграмтУ буйную групоуку душманау, захашУ склады са зброяй i боепрыпаса-Mi, харчовыя 1 рэчавыя сховппчы 3 1991 у штабе паветр -дэсантных войск арми Рас Федэрацы!
ИНКЕРТбн (Pinkerton) Роберт, ан-ппйсю падарожнтк 1-й пал 19 ст, агент брытанскага бтблейскага таварыства У 1816 1 1822 наведау Беларусь, пабывау у
В В П1меиау
Барысаве, Вшьнт, Вщебску, Копыст, Маплеве, Мшску, Оршы, Полацку, Шклове У 1816 заснавау у Вщебску Беларускае бтблейскае т-ва У 1833 у Лон-дане выдау свае успамшы «Расы або рознабаковыя назтраннт аб мшулым i сучасным стане крашы i яе насельш-кау», дзе 3—5-ы раздзелы прысвечаны Беларус! Вял Уражанне зрабту на яго Полацк, асабшва з за каталщюх храмау Акцэнтавау увагу на дзейнаецт мясц езуттау i псторыт горада, колькасць жыхароу вызначыУ у 6 тыс чал У Вщебску наведау турму, апякунчы дом i бальнт-цу, яктя, на яго думку, былт у вельмт дрэнным стане Падобнае Уражанне па-юнула т наведванне тм мтнектх бальнщ на Траецкай тары (25 хворых), на Зала-той горцы (25 хворых), яУр бальнщы (45 хворых), дзе у палатах было брудна, хворыя ляжалт нямытыя т У рыззт У Маплеве агледзеУ апякунчы дом, адзна-чыу адсутнасць бальнщы
Тв Рус пер — Полоцк и Витебск в 20-х годах прошлого века // Витеб губ ведомости 1901 №> 113—114
Лип Грыцкевтч В , М а л ь д з 1 с А Шляхт вялт праз Беларусь Мн, 1980
ПИСАН Барыс Давыдавтч (1892, г Вт-цебск — 1938), удзельнтк рэв руху Працавау наборшчыкам у друкарш Чл РСДРП(б) з 1907 Веу рэв работу У Вт-
цебску, Арле, Харкаве, Дзвшску Неад-наразова быу арыштаваны, двойчы сасланы У С1бф Пасля Лют рэвалюцыт 1917 удзельшчау у аднаупеннт Вщебскай арг-цыт РСДРП(б), з лш 1917 чл гаркома, потым яго старшыня 3 кастр 1917 чл Вщебскага губкома партыт, старшыня Вщебскага ВРК У пач 1918 у Маскве, чл ВЦВК У снеж 1918 старшыня Грозненскага цэнтр Савета Пасля грамадз вайны на парт т сав рабоце на Алтат, у Тамбове, Варонежы, Маскве Дэлегат VIII, XIII з’ездаУ ВКП(б) У 1938 рэпрэстраваны Рэабтлттаваны пасмяротна
Тв Большевики в Витебске // Пролетарская революция 1922 N“ 12
Эдуард KapHLwem ПИСК, горад абл падпарадкавання, цэнтр Пшскага р-на, у сутоках р Птна i Прыпяць Чыг ст на лштт Брэст—Лу-ншец, вузел аутадарог на 1ванава, 1ва-цэвтчы, Луншец, Столш Рачны порт За 180 км на У ад Брэста 132,6 тыс ж (1998)
П (леташены Пинеск, Пинье к) упершыню упамшаецца у «Аповесцт мт-нулых гадоу» лад 1097 Назва ад р Птна Гарадзштча стараж П уключала дзядзтнец, вакольны горад т гарадскт пасад Вакольны горад, умацаваны равамт т валамт з драулянымт навальнымт пабу-довамт, меу радыяльна-кальцавую пла-нтроУку, зрубныя аднакамерныя пабу-довы з драУлянай падлогай т глтнабтт-нымт печамт Даследавалт Т У РаУдзтна (1955, 1957), Б В Мтралюбау (1956, 1957, 1960, 1962), ЯI Бтбткау (1960, 1961), П ФЛысенка (1963, 1964) Пры раскопках у стараж пластах выяулены прылады працы (сашнтк, сярпы, косы, жал акоукт, прабойнткт, праслщы, верацены т шш ), зброя (наканечнткт стрэл, шпоры), упрыгожанш (бранзалеты, падвес-Ki, фтбулы), прадметы ужытку (нажы, замкт, кручкт, спражкт, падковы), рэштю скуранога абутку, глшянага посуду Сярод знаходак найб багатая калекцыя каляровых керамтчных дэкаратыуных плиак. Да рэдктх адносяцца знаходкт каменнага абразка з выявай Спаса Эма-нутла (12 ст), праслща з надшеам (« АСТАС Н О ПРАСЛЕ Е»), фрагмент амфары з надптсам (« Я РОПОЛ-ЧЕ ВН О»), высокамастацкая касця-
495
ШНСКА
ная канадка Нас<ж>нздгеа П займалася рамествамт, сельскай гаспадаркай, паля-ваннем, рыбалоуствам, мела гандл су-ВЯ31 з Валынню, Ктевам, Паун Прычар-намор’ем Знаходю у ранних пластах ва-кольнага горада сведчаць пра яго узнтк-ненне у 11 ст У 14—18 ст на тэр гарадзппча юнавау замак (гл Шнскш умацаванн!) Даследаванш праводзштся i на усх ускраше П (гл Пшаая курганы) Да сярэдзшы 12 ст горад уваходзту у Тураускае княства, з 2-й пал 12 ст цэнтр удзельнага Пшскага княства У 13 ст створана Шнская праваслауная епар-хы 3 пач 14 ст П у складзе ВКЛ, гандл горад Трокскага ваяв 3 1539 цэнтр Пшскага староства, з 1566 цэнтр Пшскага павета у Брэсцктм ваяв У сярэдзше 16 ст меу 27 вулщ, 800 двароу i 3—4 тыс ж У 1581 П атрымау магдэ-бургскае права 1 герб — у чырв полт залатыя лук са страдой 1 нацягнутай це-цтвой Магдэбургскае права пацвярджа-лася у 1589, 1633, 1650, 1785 Пасля Брэсцкай царк унн 1596 узшкла Пш-ска-Турауская ушяцкая епархш (1596— 1795) У час антифеодальной вайны 1648—51 у вер 1648 паустаушае насель-ищтва П разам з казацким атрадам АНябабы аказалт супрацтуленне войску стражнтка Мтрскага (гл Шнская абарона 1648) У сярэдзше 17 ст У П каля 10 тыс ж , у т л 280 купцов Праз горад праходзту гандл цщях з Прыбалтыкт на Пд Праз Пшу, Мухавец i Зах Буг П быу звязаны з гарадамт Польшчы У час вайны Расп з Рэччу Паспаттай 1654—67 у вер 1655 П быу заняты атрадам Вал-конскага, разрабаваны i спалены У час Пауночнай вайны 1700—21 у Mai 1706 войсю шведскага караля Карла ХП за-хатл! 1 разрабавал! горад Арх аблнча П складвалася з 16 ст , у гэты час юнавал! Трощю мост, 2 брамы, 14 цэркваУ, 3 правасл манастыры (Шнаа Лешчанаа манастыр, Варварынскт i Богаяуленсю) 1 2 каталщк1Я кляштары (IIihcki кляштар францысканцау i IIihcki кляштар да-мтшанцау) У 17—18 ст сфармравауся арх цэнтр горада, пабудаваны мураваныя езущк! касцел i калепум (гл Птск1 езущк! калеаум), дамшисанскг i карме-лщю манастыры, ратуша, палац Бугры-мовтча, Пшск1 кляштар бернардзшцау, у
Да арт Швек П1НСК1 порт 1920
ирадмесщ Караяш — Каралшоа замак, касцел Карла Барамея У 1-й пал 18 ст у П працавала друкарня (належала езу-пам) У 1791 тут зроблена спроба утва-рыць самастойную правасл царкву у Рэчы Паспалпай (гл Шнская кангрэга-цыя 1791) Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалпай (1793) П у Рас тмперыт, цэнтр павета Мшскай губ У 1794 у горадзе 3716 ж , 548 дамоу 3 пач 19 ст горад хутка рос i у сярэдзше 19 ст пе-ратварыУся у буйны гандл -паерэдшща цэнтр Беларуш, працавалг 2 гарбарш, медзеапрацоучы з-д, шваварня, млын, тьпуневая ф-ка i шш У 1804 у П на землях шляхщца Рыдзеускага знойдзены IIihcki манетны скарб У 1858 адкрыта першая на Пшшчыне пмназгя (гл Пшаая ziMHoaii), пераутвораная у 1872 у Шнскае рэалънае вучылпича У 1882 праз П прайшла пауд ветка Палесюх чыгунак У горадзе дзейшчала 27 прадпрыемствау, найб з а — гал майстэрн! Палесюх чыгунак, ф-ю — штлечна фанерная, тытуневая, запалкавая «Пра грэс-Вулкан», суднабудаУнгчы з-д, 3 ле сашльн!, маслабойня 1 шш Паводле пе-рапюу 1897 у П 28 368 ж У 1904—32 960 ж, 3 бальнщы, 10 урачоу, сярэдняя навуч установа i 9 пач школ У 1903— 04 аформшася Шнская аргашзацыя РСДРП У час рэвалюцы! 1905—07 бас-тавал! рабочыя гал майстэрняу Палесюх чыгунак, запалкавай ф-ю, гарбар-ных заводаУ 1 шш 8—23 снеж 1905 у П адбылася усеагульная стачка, якая была задушана каркай экспедыцыяй ген Арлова (гл Шнскае выступление рабочых 1905) Рабочыя П баставалг у студз 1 снеж 1910, сак 1913 3 15 9 1915 да 25 1 1919 горад акутраваны герм войскам! 3 23 7 да 27 9 1920 у П юнавала Сав Улада У 1921—39 у складзе Польшчы, павятовы цэнтр Палескага ваяв У 1924—38 тснавала Шнская акруговая аргашзацыя КПЗБ, якая ахоп-лшала сваей дзейнасцю Зах частку Палесся У 1923—24, 1927—28 адбывалюя забастоую, у 1930 — хваляванш беспра-цоуных 3 1925 да 1939 юнавала Шнская рымска-каталщкая епархш з цэнтрам у П 3 лют 1939 у складзе ЬССР 3 4 12 1939 цэнтр Пшскай воблаецц з 15 1 1940 — Пшскага раена У 1939 у П
35,9 тыс ж У 1940 працавал! суднара-монтны 1 2 фанерныя з-ды, тапалкавая ф ка «17 Верасня» i шш , 19 школ, на-стаунщк! ш-т, пед вучылппча, муз i фельчарская школы, абл драм тэатр, б га, 8 дзщячых садоу, абл i гар бальнщы, пал1КЛ1Н1Ю, база Пшскай ваеннай флатылп Выдавалася газ «Палеская прауда» 5 7 1941 акутраваны ням фа-шыстам! У час вайны дзейшчал! Шнскае патрыятычнае падполле, Шнсю подпольны абком КП(б)Б, Шнсю подпольны абком ЛКСМБ i Шнскае партызанскае злучэнне Ням -фаш захопшю ЗН1ШЧЫЛ1 У П 59 084 чал , з ix 20 300 ваеннапалонных Не вярнулюя з фронту 1060 чал Вызвалены 14 7 1944 у ходзе Беларускай аперацш 1944, 18 часцям 1 злучэнням Чырв Армп, яюя удзельн!-чал! у вызваленн! горада, нададзены ia-наровыя найменш «Пшсюх» 3 8 1 1954 П — раенны цэнтр Брэсцкай вобл У 1959 у П 41,5 тыс ж, у 1986 — 112,6 тыс Працуюць прадпрыемствы маш -буд (суднабудаУшчы-суднарамонтны з-д, з-ды доследна-мех, сродкау малой ме-ханиацы! i металаканструкцый, па выпуску кавальска-прэсавых i лщейных аутам Л1Н1Й i шш ), легкай (прамысл -гандл трыкат прадпрыемства «Дына-ма», з-д штучных скур, шьнозавод, ф-ю прадзшьна-трыкат, мает вырабау i шш ), дрэваапр (КП «Пшскдрэу»), буд матэрыялау, М1краб1ял, харч (масла-сырбаза, з-д кармавых вггамшау, мяса камбшат, хлебазавод 1 шш ) прам-сщ У горадзе 7 сярэдшх спец навуч устаноу, 4 ПТВ, 16 сярэдшх, пачатковая, база-вая, 2 муз , 7 дзщячых 1 маладзежных спарт , дзщячыя харэаграфтчная i выяу-ленчая школы, школы-штэрнаты для глухтх дзяцей 1 дзяцей-cipoT, 43 да-школьныя установы, 8 б1бл1ятэк, 7 клубау 1 дамоу культуры, 16 аддз сувязт, 2 бальнщы, 3 пал1КЛш1К1, 5 дыспансерау, Дом дзщящ Музей беларускага Палесся Мемарыяльны комплекс вызвалщелям Помнтю вайны 1812, маракам Дняпроускай ваен флатылп, яюя вызвалял! горад у Вял Айч вайну, В 3 Харужай, 11 Чуклаю, у гонар 40-годдзя вызвалення П Помнтю архпэктуры кляштар францысканцау (16 ст), езущю калепум (1651—75), касцел Карла Барамея (1770—80), палац Бутрымовтча (1784— 90), Варварынская царква (1786), царква на моплках (1823) У цэнтры сучас-нага горада, на левым беразе Пшы га-радзштча 11—13 ст
Лт Грушевский АС Пинское Полесье Ист очерки Ч 1—2 Киев, 1901—03, Дунец АП, Миролюбов БВ Пинск. Мн, 1977, Пилецкий ЕН Пинск. Ист -экон очерк Мн, 1988, Лысенко ПФ Древний Пинск XI—XIII вв Мн , 1997
Юл1я Гаева, Петр Лысенко (археалопя)
ШНСКА АБАРОНА 1648, абарона Шнека паустаушымт гараджанамт ад войск ВКЛ у час антифеодальной вайны 1648—51 Восенню 1648 жыхары Пш-
496
П1НСКАЕ
ска узнял! антыфеад i антыкаталщкае паустанне :, змовтушыся з казакам! А Пябабы, упусцин ix у горад А каб казак! «да Ражаства Хрыстова не адстугал! з горада, гараджане абяцал! :м дзесяць тысяч злотых 1 вернае жалаванне, кож-наму па дзесяць капеек, кажух!, боты, шанк!» Шляхта, каталщктя святары, яюя не паспел! уцячы з горада, был! пе-рабггы, касцелы i кляштары разрабава-ны 5 10 1648 горадам спрабавау авало-даць маршалак Пшскага павета Л Ельс-ю, але яго атрад трапгу у засаду i вымушаны быу адступшь да в Ставок 9 10 1648 да горада падышл! войею ВКЛ на чале са стражнпсам Мтрсюм Ельсю наюравау гараджанам шсьмо з прапано-вай спынщь супрашуленне, на што жыхары Пшска адказал! рашучай адмовай Войск! ВКЛ пры падтрымцы 8 гармат пачал! штурм 120 драгунаУ Гансеускага, 200 чал П Паддеускага праз Северсюя вароты 1 2 харугвы Ельскага праз Ля-шчынсюя вароты адначасова уварвалюя у горад Паустанцы i казак! адстушл: ад сцен 1 засел! у дамах Амаль кожны дом даводзшася браць штурмам Частка паустанцау спрабавала пераплыць на стругах цераз р Пшу, але перагружаныя струп патанул! Адзш атрад казакоу спрабавау прарвацца на 3 ад горада, але быу перахоплены, адцеснены да балота 1 знштчаны Bai у горадзе працягвалшя больш за сутю, 10 кастр супрашуленне паустанцау было зломлена У час бою большая частка горада згарэла, запнула больш за 3 тыс паустанцау
Лип О бунте города Пинска и об усмире нии оного в 1648 г М , 1847
ШНСКАЕ ВЫСТУПЛЕНИЕ РА-БбЧЫХ 1905, адно з буйных выступленняу рабочых у рэв 1905—07 Забас-тоУк1 1 дэманстрацьн рабочых Пшска пачалшя у студз 1905 Пад юраунштвам Пшскай аргашзацьп РСДРП рабочыя Пшска Удзельшчал! у Кастр усерас палп стачцы 1905 11 кастр забаставал: рабочыя чыг майстэрняу, 12 кастр спышуся рух паяздоу на лшп Бранск — Брэст, да бастуючых далучыл:ся рабочыя фабрик, рамеентю, прыказчыю Выбраны стачачны к-т фактычна ажыц-цяуляу уладу у горадзе Стваралюя бая-выя дружыны, 27 кастр каля 600 рабочых атрымалг зброю У данясеннях у Дэпартамент пал: цы: ад 15 i 19 снеж адзначалася, што Пшск у руках узброе-ных рэвалюцыянерау У ноч на 24 12 1905 палщыя правила масавыя арышты, яюя працягваЛ1ся i у студз 1906 Уладчтир Салашэнка
ШНСКАЕ КНЯСТВА, удзельнае княства у вярхоуях р Прыпяць i нпоуях яе прыгокау Ясельды, Пшы, Стыры I а-рыт Цэнтр — г Пшск Вылучылася з Тураускага княства памж 1167 i 1174, бо у 1167 кн Юрый Яраславш яшчэ выдавау сваю дачку Малфрыд «не Тура-ва» за луцкага кн Усевалада Яраслав!
ча, а У 1174 у леташее упамшаюцца асобна «князья Туровские и Пинские» Першым пшеюм князем быу ЯраслаУ Юр’евгч, сын тураускага кн Юрыя Яраславна У 12—13 ст П к знаходз: лася пад уплывам Уладзмгра-Валынска га княства i Кгеускага княства У 1174 тнсюя княз: Удзельшчал: у паходзе на Кгеу уладзвшрекага кн Андрэя Бага любскага У 1183 «Ярослав князь Пиньский» удзельшчау у пераможным паходзе на полауцау юеускага кн Свя таслава У 1190 у Пшску адбывалася «свадба Яраполча» — пшскага князя брата Яраслава Юр’евтча У 1204 летатс называв наступнага пшскага князя Ула-дз1М1ра (Яраславка 9), яю быу захопле-ны палякам! у час барацьбы за Уладз! Mipa-Валынскае княства У 1126—27 пры няудалай спробе замацаваць г Чартарыйск за П к упамшаецца кн Расщслау Пшсю Пад 1229 у леташее зашеана, што У час паходу у Полыпчу валынсюх князеу Уладзишр Пшсю быу пакшуты аберагаць Бярэсце ад яцвягау У 13 ст пачасцился набеп лггоуцау на Валынь (1205, 1241, 1246, 1253, 1262) праз земл! П к, у час яюх моцна цяр-пела яго насельнштва У Пшску у гэты час княжыл: Федар, Дзямщ i Юрый Уладз1М1рав1чы Пасля утварэння ВКЛ Мшдоугам i яго забойства у 1263 у Пшск уцек сын МшдоУга Войшалк, яю прыняу праваслауе Пад 1292 летатс паведамляе пра смерць пшскага кн Юрыя Уладз1М1рав1ча У пач 14 ст П к Увайшло у ВКЛ Паводле завяшчання Гедзгмша княства атрымау Парымонт Яно заставалася за яго нашчадкам! да 2 й пал 15 ст (гл Парымонтавшы) Пасля смерц! Юрыя Сяменавка з роду Нарымонтавмау П к увайшло у склад велткакняжацюх уладанняу Жыгшонта Кейстутав1ча У 1471 П к аддадзена Марьи Гаштольд, удаве юеускага кн Сямена Алелькавыа, потым — мужу яе дачю Федару 1ванав1чу Яраславгчу У 1519 кароль Жыгшонт I Стары перадау княства сваей жонцы Боне Сфорца Пасля ад’езду Боны у 1талпо у 1556 княства перайшло яе сыну Жыгшонту II Аугусту 1 ператворана у староства Пасля адм -тэр рэформы 1565—-66 яго тэр увайшла у Пшсю павет Брэсцкага ваяв
Лт Довнар-Запольский М Очерки истории Кривичской и Дреговичской земель до конца XII столетия Киев, 1891, Грушевский АС Пинское Полесье Ист очерки Ч 1—2 Киев, 1901—03, Лысенко ПФ Древний Пинск XI—XIII вв Мн 1997 Пётр Лысенко
ШНСКАЕ ПАРТЫЗАНСКАЕ ЗЛУ-Ч&ННЕ у В я л 1 к у ю Айчынную вайну Засн на базе партыз атрада Камарова (партыз псеуд В 3 Каржа), створанага Пшскш подпольным обкомам КП(б)Б 26 6 1941 па шщыятыве Каржа напярэдадн! акупа-цы1 Пшска Да Л1ст 1942 бьип створаны атрады 1мя Кграва, 1мя Чапаева, тмя Шчорса, 1мя Шыша, В А Васшьева, АI ДамброУскага 1 штаб злучэння на чале з упаунаважаным ЦК КП(б)Б А Я Кляшчовым, камандзф злучэння
Корж, нач штаба М С Фядотау Дысла-цыравалася на тэр Ганцавщкага, Ле-ншекага 1 Луншецкага р-наУ У студз — крас 1943 для аргашзацьп партыз атрадау у шш раенах вобласщ была наюравана група упаунаважаных злучэння У 1943 у яго складзе 7 партыз брыгад 1мя Будзеннага, 1мя Кграва, тмя Куйбышава, тмя Ленша, тмя Молатава, Птнская, «Савецкая Беларусь» (каля 8 тыс пар тызан), яюя дзейшчал! на тэр вобласщ, 1 асобны атрад гмя Чуклая, пгто ахоУваУ штаб злучэння У лютым—чэрв 1944 брыгады злучылгея з часцямт Чырв Ар мп Наталля Богнат
IПН СКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАД-ПблЛЕ у В я л 1 к у ю Айчынную вайну Дзейншала з вер 1941 да снеж 1943 у Пшску Аб’ядноувала больш за 50 падпольшчыкау 3 вер 1941 утварылтся падп групы на марме-ладнай ф-цы (юраунтк I А Галамазава), у прыгарадзе Казлякавтчы (Я А Шала мщю, з чэрв 1942 МI Чалей), у кастр — група на фанерным з-дзе i за-палкавай ф-цы (М М Калодзгч), у лют — на рачным флоце (М I Гарба-чэусю, з крас 1943 Л В Прытулецю) У лш—вер 1941 1 з жн 1942 дзейшчала пад юраУнштвам Пшскага падполышга абкома КП(б)Б, у 1943 са студз — упау-наважанага Пшскага абкома КП(б)Б па зах раенах Ф С Кунькова, з вер — Пгнсюх падп гаркома i райкома КП(б)Б 3 1942 падполле наладзтла сувязь з партызанам! ваколщ Пшска, ат-радау тмя Лазо т 1мя Суворава Падполь-шчыю прымалт па радые т распаусюдж-вал! зводю Саушфармбюро, лтстоую, праводзип аптац работу у фаш фармт-раваннях, здабывалт для партызан зброю, боепрыпасы, прадукты харчавання, адзенне, медикаменты, друкар-сю шрыфт, фарбу, паперу, разведда ныя, наюроУвалт тм папауненне Праводзип дыверсп, утл вывел: са строю 12 рухавткоу рачных суднау i 11 патапип, П К Раша падарвау ням магазш т шга-таль, Я В Ермальчук падпалту лесапить-ны з-д, Каратышэуск! узарвау вадакач-ку, I В Невар — рухавтк на электра-станцыг запалкавай ф-ю Падполыпчы-ю з Казлякавтч наладзип сакрэтную пераправу цераз р Пша Па звестках падпольшчыкау укр партызаны разбит караван варожых суднау, яю рухаУся з Пшска у КтеУ АI Шахновгч вырабляу пячатю 1 штампы гебпскамтсарыята т гар управы, бланк: дакументау У канцы 1943 з-за пагрозы арышту падполь-шчыю пайшлт у брыгады Пшскага партыз злучэння цт да укр партызан
ШНСКАЕ РЭАЛЬНАЕ ВУЧЫЛ1ШЧА, агульиаадукацыйная, сярэдняя навуч установа У 1872—1914, першае рэальнае вучылшгча на Беларуст Створана у 1872 у Пшску на базе мужчынскай пмназц Уваходзтла у Вшенскую навуч акругу Утрымлшалася за кошт казны, зборау за навучанне т на працэнты з прыватных ахвяраванняу Мела 7 класау У 1885 навуч г 185 юнакоу, у 1911 — 368 Узначальвау дырэкгар, працавал: шспек
497
ШНСКА
тар, 3 законанастаУнткт i 16 выкладчыкау Выкладалюя рус, польск., ням i франц мовы, геаграфтя, хтмтя, прыродазнауства, псторыя, законазнауства, матэматыка, фтзтка, касмаграфтя, маля-ванне, чарчэнне, пач ваен навука, музыка, спевы, рамествы 1 пмнастыка Выпускшкт мелт льготы пры паступлен-Hi У вышэйшыя тэхн 1 с -г навуч Установы, а таксама на фи -матэм ф-ты ун-таУ Восенню 1915 вучылипча пера-ведзена У Мазыр У 1918 скасавана
Лип Краткий список учреждений и учеб ных заведений Виленского учебного округа на 1917 г Могилев, 1917, Памятная книжка Виленского учебного округа на 1911/1912 учеб г Вильна, 1912, Пастухова ЗА Среднее образование в дореволюционной Белоруссии Мн , 1963 Андрэй Самусис
ШНСКАЕ СТАРбСТВА, Птнская воласць, буйны дзяржаУны маентак у ВКЛ у 15—18 ст Утворана У 2-й пал 1430-х г на тэр былога Птскага княства, якое канфгскавана у апошняга яго Уладальнгка кн Аляксандра Юр’евгча Носа з роду НарымонтавгчаУ г далучана да УладанняУ вял кн Жыгшонта Кей-стутавгча Пры гэтым, верагодна, невял частка княства (маенткг Адрыжын г Дольск) засталгся у руках здрабнелых князеу (Бурэмскгх, КурцэвгчаУ, Доль-скгх) У сярэдзше 15 ст частка абшарау воласцг раздадзена У прыватную Уласнасць феадалам, а большасць яе у 1471 пажалавана Удаве Удзельнага кн Сяме-на Алелькавгча Слуцкага Марыг Пасля яе смерцг у 1501 воласць перайшла да яе дач кг Аляксандры (Алены) г яе мужа кн Федара 1ванавгча Яраславгча Тады ж да Пгнскай вол была далучана Вяд-ская вол у Наваградскгм пав , якую атрымау у спадчыну ад бацькт кн Ярасла-втч Бяздзетныя кн Яраславтч г яго жонка завяшчалт маентак вял кн Жыгг-монту I Старому, якт факгычна атрымау яго у 1519 г тады ж падаравау сваей жонцы Боне Сфорца Маенткам ктравалт намеснгкг (старосты) Боны, у адносшах да яго ужывалтся назвы «княства», «староства», «павет», «дзяржава», «воласць» У гнвентары П с , складзеным у 1552, пералтчаны г Пшск, мястэчкт Нобель г Мотыль, двары Сялец, Ставок, Дружылавтчы г 101 еяло, усе яны уваходзтлт у 7 войтауствау (Броднщкае, ДавячораУскае, Кераускае, Хоенскае, Хрышчыблотаускае, Чэрнщ-кае, Шупечыцкае) г асобную Вядскую воласць Пасля ад езду Боны у 1галтю (1556) Пс лтчылася асабтстай уласнас-цю яе сына — вял кн Жыгшонта II Аугуста У 1566 ен ураУняУ яго статус з тнш дзярж маенткамт Паводле адм рэформы 1565—66 П с цалкам уключана у Птнект павет, у яюм займа ла каля тэрыторыт 3 гэтага часу звычайна знаходзшася у закладзе у буй ных феадалау ВКЛ, яюя карысталгея титулам старостау Пасля далучэння да Рас тмперыт (1793) большая частка П с (3995 мужчынскгх душ) падаравана Кацярынай II кн МВ Рапнтну, рэшта раз-дробнена на невял прыватныя г дзярж маентю
Лип Писцовая книга Пинского и Клейкого княжеств 1552—1555 гг Вильна, 1884
Вячаслау Насеет
ШНСКА-ЗАРЭЧНЫ ПАВЕТ 1снавау у 1791—92 у Брэсцюм ваяводстве ВКЛ Цэнтр — в Плотнгца Перайменаваны у Затнск1 павет
1ПНСКАГУРАУСКАЯ УШЯЦКАЯ
ЕПАРХ1Я, адм -тэр адзтнка унтяцкай царквы У Беларуст у 1596—1795 Створана у вышку прыняцпя Брэсцкай унп 1596 ептскапам Пгнскай праваслаунаи епархп Лявонцтем (Пялчыцктм) г пера-воду гэтай епархн ва ушяцтва Ахоплт-вала тэр Пшскага пав Брэсцкага ваяв Была самай малалткай сярод унтяцкк епархтй па колькаецт вершкау у 1664 — 10 прыходсктх цэрквау У 1676 у кара-леусктх маентках епархтт было 39 свята-роу, у шляхецктх — 46, усяго прыха джап — 74 Колькасць прыходау расла па меры пераводу ва унтяцтва правасл цэрквау г манастыроу У 1668 унтяцюм стау IIihcki Лешчанскг манастыр На пач 18 ст у епархп каля 100 прыходау У 1722 у унтю пераведзена да 20 тыс чал , у 1743 унтятамт захоплены Купяцщ-Ki Увядзенскг манастыр г Навадворскт Успенсю манастыр На 1772 епархтя ахоплтвала тэр 25,2 тыс км2 у Брэсцюм ваяв г налтчвала каля 20 дэканатау У
1795 у сувязт з вяртаннем ушяцктх прыходау у праваслауе г рэаргашзацыяй структуры унтяцкай царквы епархтя скасавана, прыходы, вернтю яюх засталгся унтятамт, увайшлг у Брэсцкую ушяцкую епархпо У 1833—39 ушяцктмт прыхода-мт Пшшчыны ктравалт вткарныя ешска-пы Липоускай унгяцкай епархп, яктя наз «ешскапы тнегая» У 1839 усе прыходы далучылтся да правасл царквы Тытул юруючых архтрэяу — ешскап птнект т тураУсю П -Т у е ктравалт ешскапы Io-на Готаль (1ван Багушэвтч, 1596—1602), Патстй Сахоусю (1603—23), Грыгорый Мтхайлоускт (1624—32), Рафатл Корсак (1632—37), Пахомтй Война-Арансю (1637—53), Андрэй Квасшсю-Злоты (1654—65), Маршн (Мтхатл) Белазор (1666—96), Антонтй Любтч-Жалкеусю (1696—1702), Парфтрый (Петр) Куль-чыцю (1703-—16), 1аактм Цасафат) Це хановтч (1716—19), Феафтл Гадзебсю (1720-—30), Теорий Булгак (1730—69), Гедэон (Теорий) Гарбацю (1769—84), 1ааюм Дашкевтч-Гарбацю (1785—95), 1асафат Жарсю (вткарый, 1833—38), Mlxaui Галубовтч (вткарый, 1839)
Лт Коялович М Литовская церков
498
ШНСКАЯ
ная уния СПб 1862, Николай, архиман дрит Историке статистическое описание Минской епархии СПб, 1864 Воспомина ние о древнем православии Западной Руси М 1867 Чистович И Очерк истории западно русской церкви Ч 1—2 СПб 1882—84, Батюшков П Белоруссия и Литва Ист судьбы Севере Западного края СПб 1890, Р у и к е в и ч С История Мин ской архиепископии (1793—1832 гг ) СПб , 1893, Малыш евский И Западная Русь в борьбе за веру и народность Ч 1 4 изд М, 1903, Киприанович Г Историчес кий очерк православия, католичества и унии в Белоруссии и Литве с древнейшего до на стоящего времени 2 изд Вильна 1899 Т и т о в Ф протоиерей Русская православная церковь в Полъско Литовском государстве в XVII—XVIII вв Т 1—3 Киев 1905—16 3 н о с к о К Исторический очерк церков ной унии ее происхождение и характер М , 1993 BiKmap Касцюк
ШНСКАЯ АКРУГбВАЯ АРГАНХЗАЦЫЯ КПЗБ Дзейшчала ва Умовах падполля з крас 1924 да жн 1938 пад юраунштвам Пшскага акр к-та КПЗБ, узначальвала барацьбу працоуных Пш-шчыны за сац i пац вызваленне, уз’яд-нанне Зах Беларуа з БССР, аргашзоу-вала выступленш рабочых i сялян супраць антынар палггыкг польскага урада У яе уваходзип 13 раенных парт арг-цый, больш за 240 камушетау Ахоплгвала сваей дзейнасцю зах частку Палесся з гарадам! Лушнец, Столш, Давыд-Гарадок, Сарны, Клесау, Дубро-вща К1раушкам1 арг-цы1 у розны час бьиц Р Гнездзш (Сокал), Ф Б Шрышка, Ф А Цыгельнщкая, Д Шлесберг У 1924—25 'йены арг цы1 узначальвал: антыурадавыя акцьп у населеных пунктах г на прадпрыемствах, вял> аптацыю з дапрызыунай моладдзю, удзельшчал! У партыз руху у Зах Беларуст У 1925—27 чл КПЗБ Пшшчыны удзельшчал! у стварэнш гурткоу Бел еял -работшцкай грамады, праз мжпарт к-т узначальвал! кампанно за амшетыю палттзняваленым, умацоувал! сувязь з прафс арг-цыям! i праз ix юравал! барацьбой рабочых у абарону ix сац правоу, за павышэнне зарплаты, удзельшчал! у аргашзацы! за-бастовак рабочых лесашльных з-дау у Дубровщы, 1ванаве, Пшску, Столте, каменяломш у Клесаве, шклозаводау у Пшску, Рающне, Высоцку, запалкавай ф-ю у Пшску (працягвалася 3 месяцы) У час выбарау у польею сейм (сак 1928) аптавал! галасаваць за сгасы Кам-парты! Пры акр к-це была створана парт тройка, якая аргашзоувала перад-выбарныя М1тынп, распаУсюджвала л:с-тоую, яе аптатары вял! палп работу У весках i на прадпрыемствах У в Хвашю юнавау склад нелегальная л-ры, якая перапраулялася у райкомы У канцы 1920 — пач 1930-х г з удзелам камушетау прайшл! забастоую сялян супраць падаткау 1 павшнасцей, рабочых шнсюх гарбарнага з-да, запалкавай 1 фанернай ф-к, беспрацоуных (у 1931 у Пшску ix было 3,5 тыс) Летам 1932 члены Паа КПЗБ стварал! антываен
к-ты у падгрымку Амстэрдамскага мтжнар кангрэса, збтрал! подшеы пад дэ-кларацыяй, якая заюпкала змагацца супраць фашызму i пагрозы новай сусв вайны, яны узначалип рух пратэсту супраць прыняцня антыдэмакр канстыту-цы1 1 новага выбарчага закону (1935), выступил за аднаУленне адзшства прафс руху, стварэнне антыфаш нар фронту, вызваленне палттвязняу i лтквь дацыю Бяроза-Картузскага канцлагера 3 ix удзелам 17 3 1936 у Пшску адбылтся сходы 1 масоУю супраць праводз1май уладамт палпыю антысемттызму, 2 4 1936 — дэманстрацыя пратэсту супраць расстрэлу кракаусюх рабочых Камушсты аргашзавал! у Пшску «Дыс кушйны гурток адзшага фронту», юра-валт забастоукамт на фанерных ф-ках у Гарадзшгчы (сак 1937) i «Лешча» У Пшску (2 41938) У 1936—38 Пшею акр к-т КПЗБ арганпоувау выступленш працоуных краю у абарону С В Пры-тыцкага, рэсп 1спани, у падтрымку барацьбы польских сялян Паа КПЗБ наюроувала дзейнасць мясц арг-цый КСМЗБ Спынига дзейнасць у сувязт з неабгрунтаваным роспускам Кампартьц Польшчы 1 яе саст частак КПЗБ т КПЗУ 1ванДзяшко
ШНСКАЯ АРГАШЗАЦЫЯ РСДРП Пачала складвацца пасля II з’езда РСДРП (1903), аформшася у пач 1905 Уваходзша У Пауночна-Заходш камат РСДРП, Пауночна-Заходш саюз РСДРП, Абласны саюз РСДРП Лимы i Беларуа Арг-цыю Узначальвау цэнтр з 7 чал Да канца 1905 у ей створаны 3 равны чы-туначны (70 чал), фабрычна-заводсю (60 чал ), рамесны (50 чал ), 2 падраен ныя к-ты, працавала калепя прапаган-дыстау з 6 чал У Рэв 1905—07 юравала выступлениям! рабочых 1 сялян (гл Птскае выступление рабочых 1905), выдавала лтстоУк!, вяла прапаганду сярод рабочых 1 вучнеУскай моладз:, сюпкала сходы У гады рэакцьп мнопя яе чл арыштаваны У студз 1909 аднавша дзейнасць, у студз 1910 аргашзавала забастоуку рабочых Мела сувязь з баль-гпавщкай фракцыяй IV Дзярж думы Спынша дзейнасць летам 1915 у сувязт з акупацыяй Пшска герм войскам:
Уладзиир Салашзнка
ШНСКАЯ ВАЕННАЯ ФЛАТЫЛ1Я, 1) фармтраванне ВМФ Польшчы на Принят 1 яе притоках у 1919—39 Гал база — г Пшск (адсюль назва) Створана У крас — мат 1919 у час савецка-польс-кай вайны 1919—20 пасля заняцця польсюм! войскам: Пшска Першапа-чаткова складалася з 3 узбр матерных лодак, 2 афщэраУ i 12 матросау У 1919 вяла баявыя дзеянш на Ясельдзе каля в Гарадзшгча, супраць сав Прыпяцкай ва-еннай флатыли — на Гарынт (каля Да-выд-Гарадка), на Прыпящ (каля Турава 1 Петрыкава) У навшацыю 1920 прасу-нулася па Прыпящ 1 Дняпры да Чарно-быля, Лоева, Рэчыцы, удзельшчала ва Узящц Клева у маг 1920 Пасля захопу части караблёу сав Дняпраускай военной флатыли яе сшы склалт 27 баявых
суднау, 24 афщэры i 350 матросау 4 8 1920 у час наступления Чырв Арми флатьипя расфарм1равана, судны зш шчаны або затоплены Пасля заканчэн ня вайны 1 уваходжання Зах Беларус! у склад Польшчы флатьипя адноулена, у 1922 нал 14 вала 2 узбр параходы, 3 узбр судны (штабное, мшнае i букырнае), 10 узбр матерных лодак, 12 баржау, болып за 100 маракоу У 1922 на узбраенне флатыли паступш! 2 рачныя манторы, у 1926 — карабЛ! расфармтраванай Вк лшекай флатыли (2 машторы, 7 матор ных лодак, 9 дапаможных суднау), ра зам з пабудаванымт манпорам! «Вшьня» 1 «КракаУ», у 1930-я г — 3 рачныя ка нанераая лодкг i шш У 1928—37 у П1Н ску базтравалася рачная авшэекадрылля з некальюх пдрасамалетау У сак 1939 з пагрозай нападу Германи частка шл флатыли (7 узбр катэрау, плеер, 2 бар жы) пераведзены на Втслу, начата част ковая мабштзацыя, 31 8 1939 — агуль ная 3 пач 2-й сусв вайны (1 9 1939) флатьипя вяла процшаветраную абарону Пшска 1 найб важных мастоу цераз П1 ну, Прыпяць, Ясельду 17—21 9 1939 карабЛ! флатыли з прычыны адсутнасш у камандавання загаду ваяваць супраць Чырв Арми 1 немагчымасц! перайсщ ка Зах Буг 1 Вюлу з-за нпкага узроуню ва ды у КаралеУсюм (Дняпроуска-Бугсюм) канале, был: самазатоплены (пераважна на Прыпящ 1 Пше) Экшажы, яюя сышл! на бераг, 1 шш падраздзяленш далучьипся да армейскай групоую «Па лессе» 1 У яе складзе як 2 марсюя ба тальены Удзельшчал: 2—5 кастр У апошнтх абарончых баях на тэр Поль шчы (каля г Коцк) супраць герм войск Камандуючыя флатылтяй Я Гед-ройц (19 4 1919 — 13 3 1920), Э СадоУ-сю (16 3—2 7 1920), Е Валкавщю (2 7— 4 8 1920), МВольбек (1922—24), УБлшструб (1924—27), В Заянчкоусю (1927—39) Да 12 11 1939 затопления караблт Пшскай флатыли (не менш як 54 адзшю, у т л 26 баявых — 5 машто-рау, 2 кананерю, 15 узбр катэрау, мш-на-газавае судна, 3 рачныя тральшчыю) падняты сав маракам: i пасля рамонту 1 пераузбраення Уключаны у склад Дняп-роускай ваен флатыли, у 1940 большасць ix перададзена сав П в ф
2) Фармщаванне сав ВМФ на Дняпры 1 яго прытоках (Прыпяц!, Бярэзше i шш) у чэрв 1940 — кастр 1941 Гал база — г Пшск (адсюль назва), з лш 1941 — Kiey Створана 17 6 1940 з частю сш расфармщаванай Дняпроускай ваен флатыли Камандуючы — контр-адапрал Дз Дз Рагачоу Перад Вял Айч вайной складалася з 7 рачных машто-рау, 4 рачных кананерсюх лодак, 15 бранякатэрау, мшнага загараджалыпка «Пша», авшэекадрылл! (гл У арт Морская авгяцыя), зештнага артыл дывше-на, роты марской пяхоты 1 шш падраздзяленняу (усяго 2300 чал ) АператыУна падпарадкоувалася камандуючаму войскам: Зах Асобнай ваен акруп (з 22 6 1941 — Заходи: фронт) У першыя дш вайны павял1чана за кошт мабипза-ваных суднау на 4 кананерсюя лодю, 4 тральшчыю, 8 вартавых караблеу i 10
499
ШНСКАЯ
катэрау, у канцы лш на Дняпро з Дуная перайшлт 2 рачныя манггоры Да 9 7 1941 разам з разрозненымт часцямт 4 й арми Зах фронту абараняла Пшск, Луншец, Турау 11 лш падзелена на атрады караблеу Бярэзшскт (манггоры «Втннща», «Вщебск», «Жытомгр» г «Смаленск», 5 бранякатэрау, камандзгр кашган 2-га рангу Брахтман, з 20 7 1 941 — каштан 3-га рангу 3 Бает), Прыпяцкт (мангтор «Бабруйск», мшны загараджальнтк «Пгна», 4 вартавыя ка-раблг, 2 бранякатэры, плавучая зенгтная батарэя, 2 дапаможныя судны, камандзгр каттан-лейт К Максгменка) i Дняпроусю (гал ылы флатыли, у тл найб моцныя манггоры «Левачоу», «Фляпн», «Жамчужын» г «Растоуцау», кананерсюя лодка «Беларус», «Верны», «Перадавы» 1 «Працоуны», камандзгр каштан 1-га рангу I Кравец) Бярэзшскг атрад абстрэльвау занятый ням -фаш войскамг прырэчныя населеныя пункты, абараняу савецктя i парушау варо-жыя пераправы, аказвау гнш дапамогу войскам 21 й арми Зах фронту на Баб-руйсктм напрамку, участку Парычы — вусце Бярэзшы г гнш Прыпяцкг атрад разам з часцямг 75-й стралк дывгзи г Мазырскага умацаванага раена пры-крывау прырэчныя фланп на стыку войск Зах г Пауд -Зах франтоу на участку Петрыкау—Нароуля У канцы жн карабл! абодвух атрадау прарвалгея з баямг да Ктева (пры гэтым частка з гх запнула) г разам з Дняпроускгм атрадам удзельнгчалг У абароне КгеУскага умаца-ванага раена Большасць караблеу знг-шчана У баях, астатшя узарваны 18 вер у сувязг з адыходам сав войск на У ад Дняпра Атрад маракоу ваявау на сушы да 20—28 верасня Флатылгя расфармг равана 5 10 1941
Лт Бесславный конец польской Пинской флотилии // Морской сборник 1939 N" 21—22, Локтионов ИИ Пинская и Днепровская флотилии в Великой Отечественной войне М, 1958, ПаУловгч РК Пшская флатылгя // Бел мгнуУшчына 1995 № 3, Я г о ж Мониторы польской Пинской флотилии история и судьба // Старонкг ваеннай псторыг Беларусг Мн , 1998 Вып 2, Яго ж. Пинские мониторы //Армия 1998 № 3, Dyskanr JW Florylla rzeezna Marynarkr Wojennej 1919—1939 Warszawa, 1994, О 1 e j k о A Rzeezna eskadra lofnrcza Flotylh Pinskrej Pruszkow, 1994
Раман Пауловщ
ШНСКАЯ ВбБЛАСЦЬ, адм -тэр адзшка у БССР з 4 12 1939 да 8 1 1954 Абл цэнтр — г Пшск Утворана пасля уваходу Зах Беларусг У БССР Уключа-ла 5 паветау Драггчынскг, Пшскт, Сто-лшект (часткова), КосаУскт г Луншецкг 15 1 1940 паветы скасаваны, тэр воб-лаецг падзелена на 11 раенау Ганцавщ-кг, Давыд-Гарадоцкт, Драггчынскг, Жаб-чыцкг, 1ванаУскт, Лаггшынскт, Леншскт, Луншецкг, Пгнскг, Столшскт, Целяхан-скг На 1 1 1941 пл воблаецг 16,3 тыс км2, нас 533,6 тыс чал , 4 гарады (Да-выд-Гарадок, Луншец, Пшск, Столш), 5 гар паселкаУ (Ганцавгчы, Драпчын, 1ванава, Ленш, Моталь), р п Мгкашэвг-чы, 159 сельсаветау Выдавалася абл газета «Палеская праУда», 11 раенных г 12
палгтаддзельсюх газет Пасля скасаван-ня тэр П в уключана у Брэсцкую воб-ласць
ПШСКАЯ КАНГРЭГАЦЫЯ 1791, Пгнская генеральная кан-грэгацыя 179 1, сход правасл ду-хавенства г вернгкау Рэчы Паспалггай з мэтай стварыць у краше аутакефальную царкву, незалежную ад Сшода Рас гм-перыг Рашэнне аб склгканнг кангрэга-цьгг прынята Чатырохгадовым сеймам 1788—92 23 3 1791 кароль Стантслау Аугуст прызначыу камгсарамг на кан-грэгацыю ад Кароны сандамгрскага пасла М КаханоУскага г люблшекага пасла кн Чартарыйскага, ад ВКЛ — трокскага пасла Залескага г пшскага пасла г падстаросту Бутрымовгча На-вагрудскг пасол Бярновгч быу прызначаны для зносгн з кангрэгацыяй г для забеспячэння яе дакументамг У Пшск прыбылг 96 дэлегатау 24 манахг, 21 свя-тар, 51 свецкая асоба (сярод гх 19 чал са шляхты, астатнгя з мяшчан) У кан-грэгацыг Удзельнгчалг г католгкг (напр , ген -шспектар войск ВКЛ Грабоускт) г унгяцкае духавенства (епгекап пшскт 1а-актм Дашкевтч-Гарба цкт г яго каад’ютар [асафат Булгак) Ген кангрэгацыя начала працу 1 7 1791 Яна прыняла рашэнне, што Ген кангрэгацыя, або «Нацыянальны сгнод праваслаУных цэрквау ка-ралеуства Польскага г Вялткага княства Лттоускага», складаецца з архгешскапа г 3 ептскапау, старшых архтмандрытау, асэсарау канстсторыт г дэпутатау, абра-ных епархгяльнымт кангрэгацыямт Ген кангрэгацыя павшна была збтрацца праз кожныя 4 гады Яе галоуная, або генеральная кансгсторыя складаецца з 12 чал Архтептскап павшей быць на правах мтрапалта г знаходзщца у духоунай залежнасщ ад канстанцгно-пальскага патрыярха На сватх з’ездах
кангрэгацыя павшна была абмяркоу-ваць духоуныя справы сваей царквы, прызначаць, калт гэта патрэбна, 4 кан-дыдатау на кафедру ешскапа 3 гх кара-леускт урад павшен быУ выбраць адну Цэнтрам кангрэгацыт прызначауся г Пшск Нягледзячы на пратэсты з боку некат каталщкгх г унтяцкос ептскапау, сейм зацвердзгу рашэнне кангрэгацыт г абвясцтУ у 1792 «Urz^dzenie hrerarchu cerkreunej obrzadku grecko-onentalnego» («Упарадкаванне царкоУнай терархи грэка-усходняга абраду») Але 2-т г 3-т падзелы Рэчы Паспалгтай не дазвольтт выканаць гэтыя рашэннт
Лт Рункевич С История Минской архиепископии (1793—1832 гг ) СПб, 1893, Беднов ВА Православная церковь в Польше и Литве Екатеринослав, 1908
Алена Фматава
ШНСКАЯ ПРАВАСЛАУНАЯ E1IAP-XIЯ, адм -тэр адзшка праваслаунай царквы на Беларуст у 13—20 ст 3 канца 10 — пач 11 ст тэр епархп уваходзша У склад Тураускай праваслаунай епархп у падпарадкаваннт Кгеускай мтраполи У 1241 кафедра перанесена у Пшск, што лтчыцца пачаткам дзейнасщ П п е У 14 ст епархтя тройчы знаходзшася У юрыс-дыкцыт Галщкай мпраполп, а пасля яе скасавання — зноу у Ктеускай У сярэдзше 16 ст у Птнеку было 16 цэрквау, пратапоп, ад 15 да 25 святароу, 1 цт 2 дыяканы, у епархп — больш за 200 хра-маУ Падзялялася на 3 пратапопп Пш-скую, Давыд-Гарадоцкую г ТураУскую У 16—17 ст у епархп былг наступныя манастыры у Пшскай пратапопп — мужчынсктя Дзятлавтцкт, Дубайскг, Ку-пяцщкт, Пшсктя БогаяУленскт г Ле-
SOO
ШНСКАЯ
шчансха, Навадворсю х жаночы Пшсю Варварынсю, у Тураускай пратапопи — мужчынскхя Мазырсю Яснагорсю, Мо-рацю, Тураусю Барысахлебскх, жаночыя Мазырсю Параскевшсю i Турайею Варварынск! У 17—18 ст непаерэднае ю-раунштва пратапошямх ажыццяулялх нумены Пшскага Богаяуленскага манастыра У 1595—1795 шнскай кафедрам валодал! ушяты (гл Птска-Турау-ская ушяцкая епархы), аднак у 1620—32 П н е адраджалася i хенавала адначасова з унхяцкай 3 1633 у Пшску дзейшчала правасл брацгва, якое мела школу i бальнщу Каб выпрацаваць палажэнне аб правасл духавенстве тут была склх-кана Генеральная Птская кангрэгацыя 1791 У 1794—95 шмат унхяцюх прыхо-дау епархи добраахвотна аб’ядналхея з правасл царквой i и тэрыторыя была уключана у склад Мшскай праваслаунай епархи У 1920 П п е адноУлена, у 1922—39 знаходзыася у складзе Польскай аутакефальнай правасл царквы У 1937 епарххя падзялялася на 24 блага-чыннх 4 у Брэсцюм, 2 у Драпчынсюм, 2 у Камень Кашырсюм, 3 у Кобрын-сюм, 2 у Косаусюм, 1 у Лушнецюм, 3 у Пшсюм, 2 у Пружансюм, 2 у Столш-сюм, 3 у Сарненсюм паветах, прыход-сюх храмау было 229, прышеных — 91 У 1941 на шнскую кафедру маскоусюм патрыярхатам быу прызначаны ешскап Веньямш, аднак з-за ваен дзеянняу ен не змог юраваць епарххяй У 1942—44 епарххя знаходзыася у падпарадкаванн! Украшскай аутакефальнай правасл царквы, у 1944 яна вернута у юрыедык-цыю Маскоускага патрыярхата У 1949 уключала 85 прихода^ Пшскага, Ганца-вщкага, Давыд-Гарадоцкага, Драпчын-скага, Жабчыцкага, 1ванаускага, Лап-шынскага, Леншскага, Луншецкага, Столшскага i Целяханскага р-нау 3 1952 юруючых архфЭяу у епархио не прызначал!, адбывалася масавае за-крыцце цэрквау У 1839—40 i у 1980— 90 гытул «ешскап пшсю» насип вхкарых (гл У арт Ешскап) Мшскай епархп 4 3 1990 дзейнасць П п е адноулена у складзе Бел Экзархата, яе тэрыторыя ахоплхвае 8 раена)? Брэсцкай вобл Пшсю, Баранавщю, Ганцавхцю, 1ванаУсю, 1вацэв1цю, Луншецю, Ляхавщю, Сто-лшею На 1 1 1998 у епархи 141 приход, 141 прыходская царква, 37 моплкавых каплщ, 11 цэрквау, яюя будуюцца, 120 святароу, 4 дыяканы, 1 4 1993 адноуле-ны Св Варварынскх жаночы манастыр у Пшску Тытулы юруючых арххрэяу 13 ст — 1416 ТураУсю 1 Пшсю, 1416— 1632 Пшсю 1 Тураусю, 1920—22, 1939—42 Пшсю 1 Навагрудсю, 1922— 44 Палесю i Пшсю, 1945—46 Пшсю i Брэсцю, 1946—48, 1950—52 Пшсю i Луншецю, 1948—50 Пшсю i Палесю, з 1990 Пшсю 1 Луншецю П пе юравалх етскапы Афанасхй (упам 1328), Феа досхй (1390’), Антонхй (’—1404), Яуфх-М1й (Акушко, 1412 — пасля 1420), 1ааюм (упам 1458), Яуфхмхй II (упам
1489), Васхян (1492’—1502), Арсень (1509—14), 1она (1517—22), Макарый (1522—28), Васхян II (упам 1535), Варлам (упам 1545), Васхян III (1549—52), Макарый II (1552—65’), 1она II (Пра-тасовхч-Астроусю, 1566—68), Андрэй (Русш-Берастэцю, 1568—72), Макарый III (Еулашэусю, 1572—74), Крыла Цярлецк1 (1576—85), Лявонцш (1585— 95), Аурамхй (Лецыд, 1620—32), Мшил (Галубовгч, вхкарый, 1839—40), Панце-ляймон (П С Ражноусю, 1920—22, 1939—40), Аляксандр (1наземцаУ, 1922—44), Веньямш (Навщю, 1941— 42), Анхшфар (Панамароу, 1945), Данил (Юзьвюк, 1946—50), Па1С1й (Абразцоу, 1950—52), Афанасхй (Кудзюк, вхкарый, 1980—84), Канстаншн (Хомхч, вхкарый, 1987—90), Стафан (I П Корзун, з 1990)
Лт Николай, архимандрит Историко-статистическое описание Минской епархии СПб, 1864, Строев П Списки иерархов н настоятелей монастырей Российской Церкви СПб, 1877, Чнстович И Очерк истории западно-русской церкви Ч 1—2 СПб, 1882—84, Цыпин 0 протоиерей История Русской церкви 1917—1997 п М , 1997 Вистар Касцюк
ГПНСКАЯ РЫМСКА-КАТАЛЩКАЯ ЕПАРХЕЯ, П 1 нс кая дыяцэзхя, П х н с к а е б i с ку п с тв а, адм -тэр адзшка рымска-каталхцкай царквы у Зах Беларусх Першая спроба заснаваць епархпо з цэнтрам у Пшску зроблена у 1795 хмператрыцай Кацярынай II Аднак у 1798 папсю нунцый у Раси Л Лхта скасавау епарххю як некананхчна утво раную У тым жа годзе на падставе пап-скай булы 1 хмператарскага указа засн Мтская рымска-каталщкая епархы, у склад якой увайшла тэр скасаванай Пшскай епархи У 1917 Мшская епар ххя была адноулена, аднак у пач 1920-х г яе бхекуп 3 Лазтаа быу вымушаны паюнуць Мхнск х яго новай рэзхдэнцы яй стау Пшск у межах Польшчы 28 10 1925 апостальскай канстытуцыяй «Vxxdum Polomae uxutas» была Утворана П р -к е , якой юравалх бхекупы Лазхн сю (1925—32), К Букраба (1932-46) У 1991 дзейнасць епарххх адноулена
Лт Wilk S Episkopat Kosciola KatohcKxego w Polsce w latach 1918—1939
Warszawa, 1992, Spxs Koscxotow i Duchowieristwa diecezjx Pxnskxej w R.P 1935 Stan diecezp na dzxexi 31 grudnxa 1934 roku Pinsk, 1935 leap Ганчарук
1ПНСК1 ЕЗУЩК1 КАЛЕПУМ, устано ва ордэна езутау у Пшску у 1632—38 рэзхдэнцыя, у 1638—1773 х 1923—39 калепум У 1630 езухты былх запрошаны У Пшск мясц стольнхкам М Ельсюм Ах вяраваннх на заснаванне калепума пасля смерцх Ельскага зрабхУ у 1632 пшсю староста А С Радзхвхд Спачатку рэзхдэнцыя х калепум размяшчалхея на пл Рынак у доме Ельскага (згарэу у 1648) У 1636—47 на беразе Пшы у цэнтры горада узведзены мураваны касцел св Сташслава (у 2-й пал 18 ст перабуда ваны), а пры хм у 1651—75 — 3-павяр-ховы мураваны будынак калепума (2-я яго чарга закончана У 1694—1738) У 17—18 ст калепуму падпарадкоуаалхея мхехх у Дубах, Лапшыне, Падгаццх, Сня-тынх, Тураве, Янаве-Палескхм (цяпер 1ванава) У 1632 было 40 вучняу, у кан цы 17 ст — каля 700 У 1645 адкрыта муз бурса, у 1694 — аптэка, увесь час дзейнхчау тэатр, у 1727—35 — друкарня, мелхея б-ка, шшталь для бедных Калепуму належалх навакольныя маен ткх Адрыжын, Альбрыхтау, Асавец, Ас-нежыцы, Баландзхчы, Броднша, Ве-леснь, Дубай, 1ванчыцы, Крывхчы, Снятый, Удрожын, Целяханы У 1773 калепум закрыты, вучэбны корпус пе рададзены пад школу Адукацыйнаи ка Mien Касцел у 1786 перададзены унхя там I стау кафедральным саборам Пт ска Тураускай ушяцкаи епархи, з 1799 перайшоу да праваслауных, належау Богаяуленскаму манастыру У 1919 кас цел вернуты езухтам, У 1923 аднавхлася навуч дзейнасць калепума 3 1925 пры калепуме працавала духовная семшарыя, з 1937 — навхцыят (установа для падрыхтоую новых членау ордэна) Ве-лхкапольска-Мазавецкай правшцых езух-тау У вер 1939 калепум закрыты У 1955 касцел зруйнаваны Будынак кале пума — помнхк арххтэктуры барока
Лт М а р а ш ЯН Ватикан и католнчес кая церковь в Белоруссии (1569—1795) Мн 1971 Nasze Koscioly Diecezja Minska Warszawa (1912]
Пшск! езухцк! калепум Фота Я Булгака 1920-я г
501
ШНСК1
ШНСК1 ЗАМАК, гл у арт Пшаая ума-цавант.
ГЙНСК! КЛЯШТАР БЕРНАР ДЗЙЯЦАУ кнавау у 1705—1832 у Пшску Засн у 1705 М С.Впннявецкш 1 яго жонкай Кацярынай з Дольсюх Агульная плошча 6 маргоу 2 пруты, уключау агароды i луп Штогодняя «иравшя» складала 1500 злотых Уваходзту у лтгоу-скую правшцыю ордэна бернардзшцау У 1765—86 пабудаваны мураваны касцел Mixauia Архангела, парафп пры im не было У пач 19 ст дабудаваны са-крысшя 1 прылеглае памяшканне Га-радшчы Берасцейскага ваяв В Грабоу-ск1 адшсау на будоулю касцела 16 тыс злотых У 1832 у кляштары жьип 13 ма-нахау У гэтым жа годзе кляштар скасаваны Пазней касцел перарабип на цар-кву св Варвары, а у 1858 у памяшкан-нях кляштара размясшуся правасл жа-ночы манастыр Царква дзейншае, П0МН1К архггэктуры барока
Аляксандр Ярашэвт
IIIHCKI КЛЯШТАР ДАМ1Н1КАНЦАУ [снавау у 1667—1850 у Пшску Засн жонкай полацкага ваяводы Я К Копаця, маркграфшяи Марыяй Лукрэцыяй Строцы, якая ахвяравала кляштару 12 700 злотых на набыцце маентка Шышова (Брэсцю пав ), фальварка над Ясельдаи з «грунтам верным», зямельных пляцау у Пшску Для буд-ва драу-лянага касцела св Дамппка (закончаны у 1697) бьип затсаны 3 тыс злотых на алтар Мащ Божай Ружанцовай, ахвяра-вана сярэбранае начынне У 1709 пачалося узвядзенне новага жылога будын-ка У 18 ст у кляштары была муз капэ-ла У 1785 разабраны стары касцел, у 1787—1810-я г пабудаваны новы У 1850 кляштар скасаваны, касцел пера-абсталяваны пад правасл Федараусю сабор (1857) У 1950-я г разбураны
Аляксандр Ярашэвт
П1НСК1 КЛЯШТАР ФРАНЦЫС-КАНЦАУ кнавау у 1396—1852 у Пшску Засн Жыгшонтам Кейстутавшам, яю дау кляштару зямельны Участак у маентку Вышэвшы У сярэдзше 15 — пач 17 ст кляштар атрымау зямельныя падараванш ад Казиюра IV Ягелончыка (фальварю Статычы, Дружылавны, Ставок, Сяльцо, карчму з шынком у Пшску 1 в Охава), Аляксандра Уладл-слава IV (в Кудрычы) i шш Да 1625 у складзе польскай правшцьп ордэна францысканцау, пазней руска-лп пра-вшцы1. 3 1632 у кляштары жыло не ме-ней як 18 манахау Да пач 18 ст драу-ляны касцел Успения Мащ Божай (адначасова парафшльны на усе Пшскае Палессе) неаднаразова цярпеу ад пажа-рау У 1-й чвэрщ 18 ст пабудаваны мураваны касцел i званща Да 1830 кляштару належал! фальварк! Вышэвшы i Рудка з 6 вескамц 64 валою ворнай зямл!, 2 корчмы, прыбытак складау 4576 руб серабра У 1842 Вышэвшы, Охава I Кудрычы перайшл! у дзярж уладанн! У швснтары 1663 упамшаецца
параф!яльная школа пры кляштары з бакалаврам (юнавала да 1799) У 1805— 32 юнавала павятовая школа пры Bi-ленсюм ун-це (з 1832 пад назвай два-ранскай перайшла у свецкае юраванне), б-ка (661 том) Скасаваны 19 12 1852, касцел застауся парафшльным Apxiy кляштара захоунауся яшчэ у час 1-й сусв вайны Метрычныя книг (з сярэдзшы 17 ст) зберагаюцца у Нац пет архше Рэспублпа Беларусь Будыню касцела i кляштара захавалюя, помнпа архггэктуры Аляксандр Ярашэвт,
IlillCKI 1ЕШЧАНСК1 MAHACTbiP Нараджэння Багародзщы кнавау у 13 ст — 1839 у прыгарадзе
Пшска Лешча Упершыню згадваецца у леташеах у сувяз! з уцекам! сюды кн Войшалка пасля забойства яго бацью Мшдоуга У 14 ст пшею кн Юрый На-рымунтавш дау манастыру вострау памгж рэкам! Пшай, Струменем i Орлг-цай Ахвяраванш манастыру рабып кн Яраславшы, а таксама Велятыцюя, Галофит, Качаноусюя Манастыр быу рэ-л1г 1 культ цэнтрам Палесся 3 15 ст тут жьип ешскапы Пшскай праваслаунай enapxii, яюя лшылтся архшандрытам! манастыра, тут, верагодна, вялося лета-пюанне, перашевалюя книг У манастыры знаходз1уся цудатворны абраз Успения Багародзщы (верагодна, перане-сены у 13 ст з Турава з пераводам у Пшск ешскапскай кафедры) У 1580— 84 замест царквы Нараджэння Багародзщы пабудаваны новы драУляны храм Успения Багародзщы У 1-й пал 17 ст архшандрытам быу 1ос1ф Нелюбовгч-Ту-калъекг, у далейшым мгтрапалгг Кгеусю У 1668 манастыр стау уныцюм Новы драУляны крыжова-купальны храм пабудаваны у 1746 (у ш лшылася цуда-творнай разьбяная ф1гура куса Хрыс-та) У пач 19 ст манастыру належал! весю Аусямерау, Вульвавшы, Жьггнов!-чы, Заглубочча, Дюбель, Патапавшы, Сухое, Тырновшы, у 1816 было 478 душ прыгонных У 1839 манастыр скасаваны, царква згарэла у канцы 19 ст
Лип Миловидов А И Архив упраздненного Пинского Лещинского монастыря М , 1900, Довгялло ДИ Пинский Лещинский монастырь в 1588 г Мн , 1909
Аляксандр Ярашэвт
Пшск! Лсшчанск! манастыр 3 малинка Н Орды 19 ст
ШНСК1 МАНЕТНЫ СКАРБ Знойдзены У 1804 у г Пшск Уладальшк зямлг, на якой быУ выяулены скарб, шляхцщ Рыдзеусю падаравау Аляксандру I 20 за-латых манет, у т л 6 златшкау Уладз1мт-ра Святаславша (980—1015), шзантый-сюя намюмы Васия II (976—1025) i Канстанщна VIII (1025—28), 4 або 5 на-мюмау Рамана IV (1068—71), 2 намюмы Нгюфара Ватаншта (1078—81) 1, верагодна, шш шператарау У Эрмггаж пе-рададзена 12 манет — усе златниа i 6 намюмау Лес астатшх манет скарбу не-вядомы Ухаваны у 3-й чвэрщ 11 ст
Лип Спасский ИГ Золото Владимира Святославича // Экономика, политика и культура в свете нумизматики Сб науч тр Л , 1982 1рына Колобова
IIIHCKI ПАВЕТ, адм -тэр адзшка У 1565—1793 у Брэсцктм ваяв ВКЛ, у 1796 у Мшскай губ Рас гмперьп, з 1921 у Палесюм ваяв Польшчы, з 1939 у БССР Цэнтр — г Пшск У 16—18 ст значную частку яго тэрыторьн займалг Пшскае староства, буйныя магнацюя вотчыны Гальшансюх, Астрожсюх, Чартарыйсюх, Радзшшау Меу пав ха-ругву на блаютным полз выява «Паго-н» У 1793 большая ч павета адышла да Расп, невял зах ч з мястэчкам! Драпчын, Моталь, Хомск, Янау (канава) у 1795 увайшла у Кобрынскг павет У 1795 П п утвораны пауторна у складзе Мшскага намеенщтва, на Пн да яго далучана частка Навагрудскага пав (раен Вы-ганашчансюх балот), усх ч вылучана у Давыд-Гар адоцкг павет, пауд.ч перада-дзена У Ровенсю пав 3 12 12 1796 у Мшскай губ У 1797 ч Давыд-Гарадоц-кага пав са Столшам, Кажан-Гарадком 1 Луншцом вернута у П п Пл каля 10 тыс км2, у тл 43% пад лесам, 23,2% пад балотамг, 16,5% лугоу, 15,7% сядз1б-ных 1 верных зямель Пасля 1861 у па-веце 23 воласщ Дабраслауская, Дубайская, Жабчыцкая, Кажан-Гарадоцкая, Кухацкавольская, Лаишынская, Лемя-шэвщкая, Луншская, Любяшоуская, Марачанская, Пагост-3а1ародская, Па-рэцкая, Пшкавщкая, Плотнщкая, Рад-чыцкая, Святавольская, Ставоцкая, Столшская, Угрынщкая, Хатышцкая,
502
П1НСК1
Хошская, Целяханская, Церабешау ская, 78 правасл, 5 каталщюх (да 1863) прихода^ У 1878 у павеце каля 120 тыс чал (без Пшска), у т л 97 тыс права-слауных, 6,6 тыс католгкау, 16 тыс 1удзеяу У 1897 — 201 тыс чал , 11 мяс-тэчак (Горадна, Кажан-Гарадок, Лап-шын, Луншец, Любашау, Нобель, Па-гост-Загародны, Пагост-Зарэчны, Святая Воля, Стопин, Целяханы), 75 сел, 292 весю, 191 фальварак У лют —снеж 1920 Святавольская 1 Целяханская вол перададзены у Косаусю пав, Дабрас-лауская, Кажан-I арадоцкая, Луншская, Пагосцкая, Плотшцкая, Столшская, Хатынщкая i Церабежауская вол — у Луншецк! 3 18 3 1921 у складзе Палескага ваяв Польшчы, у 1933 было 13 гмш Броднщкая, Впчауская, Дабра-слауская, Жабчыцкая, Кухацкаволь-ская, Лапшынская, Лемяшэвщкая, Ма-рачнянская, Пнгкавщкая, Пшская, Па-рэцкая, Пагост-Загародская, Хошская 3 вер 1939 у БССР, з 4 12 1939 у складзе Пшскай вобл, 15 1 1940 скасаваны
Вячаслау Насеет
niHCKI ПАДПбЛЬНЫ АБкОм КП(б)Б у Вялткую Айчын
ную вайну Створаны ЦК КП(б)Б 1 працавау пад яго юраунщтвам з канца лш да кастр 1941 i з канца жн 1942 да лш 1944 на тэр Пшскай вобл Сакра-тары М К ЗайцаУ (да вер 1941), П Г Шапавалау (да кастр 1941), А Я Кляшчоу (23 4 — кастр 1943, 1-ы сакратар), С Р Вайцаховт (з 23 4 1943, 2-1 сакратар), члены КляшчоУ,
В 3 Корж, I Л Масленжау, Ф I Пала-жэнцау, Г П Сцешыц Базтравауся У Столшсюм партыз атрадзе, потым у Пшскгм партыз злучэнш Стварыу i ю-раваУ Пшскгм падп гаркомам КП(б)Б 1 И райкомам! [гл у арт Раенныя падпольныя камгтэты КП(б)Б], наюроуваУ дзейнасць Птскага падполънага абкома ЛКСМБ Аргангзоувау i узначальвау ан-тыфаш падполле, партыз рух на тэр Пшскай вобл , яюя наливал! 56 пярвм-ных арг-цый Аб’яднаУ асобныя партыз атрады 1 групы у Пшскае партызанскае злучэнне, узначал1у яго дзейнасць Дру-каваны орган газ «Палеская прауда», выдавау таксама лютоую, бюлетэш, адозвы, зводк! Саушфармбюро У гонар абкома, штаба партыз злучэння Пшскай вобл ва урочышчы Векерава каля в Груздава Салггорскага р-на пастауле-на стэла
ШНСК1 ПАДПбЛЬНЫ АБКОМ ЛКСМБ у В ял 1 к у ю Айчынную вайну Створаны ЦК ЛКСМБ для падп работы з лш 1941 у паун частцы, з восен! 1942 ва ушх раенах Пшскай вобл Дзейшчау да 14 7 1944 пад юраушцтвам ЦК ЛКСМБ i Птскага падполънага абкома КП(б)Б, з кастр 1942 яго дзейнасць наюроувау К Т Ма-зурау Сакратары ШI Бярковт (да
503
ШНСК1
31 121942), Э Б Нордман (1 1—3 6 1943), П А Емяльянцау (з 3 6 1943), AABipy-коу (з 2 8 1943, 1-ы сакратар), члены М I Бубянкоу, IА Буйнщю (запнуу\ М П Забела, А I Кавалер, АI Кубасау, В М Л1фанцьеу, Нордман, 11 Чуклай (запнуУ) Баз1равауся у Лешнсюм р-не пры партыз атрадзе В 3 Каржа i пры штабе Пшскага партызанскага злучэння Узначальвау дзейнасць Пшскага падп гаркома ЛКСМБ 1 11 райкомау (гл у арт Раенныя падполъныя камипэты ЛКСМБ), яюя аб’ядноувал! 260 пярвш-ных камсам арг-цый (каля 3,5 тыс камсамольцаУ) на тэр Пшскай вобл
Рыгор Шавяла niHCKI РАЁН Размешчаны на Пд Брэсцкай вобл Пл 3,2 тыс км2, нас 57,2 тыс чал (1999) Цэнтр — г Пшск Большая ч тэрыторьп У межах Прыпяц кага Палесся, заходняя — узвышанай рауншы Загароддзе Найб рака Прыпяць з притокам! Пша, Ясельда, Боб-рык, Стыр На тэр раена Агшскг канал, вадасх Пагост Пад лесам 31% тэр раена Праходзяць чыгунка Брэст—Гомель, аутадароп на 1ванава, 1вацэв1чы, Луншец, Столш
Утвораны 15 1 1940 у Пшскай вобл 12 10 1940 падзелены на 16 сельсаветау Бтжаравщю, Востраусю, Высота, Вяля цщк1, Гарадзппчансю, Дубнавщю, Ка-чановщю, Лапацшсю, Ластцю, Лемя-шэвщю, Парахонсю, Пасянщю, Пшка-вщю, Плешчыцю, Сошненсю, Ставоц-К1 У пач лшсня 1941 акушраваны ням фашыстам!, яюя зшшчылт у раене каля 51 тыс сав грамадзян, спалил разам з жыхарам! в Вулька, Дубнавмы, Лю-бель-Поль, Невель, Пагост-Загародск На тэр раена дзейнналт Пшскае патрыятычнае падполле, партыз брыгады тмя Молатава, Пшская, 208-ы партыз полк 1мя Статна, Пшсюя падп райко мы КП(б)Б 1 ЛКСМБ Выдавалася падп абл газета «Палеская праУда» Раен вызвалены у сярэдзше лш 1944 час-цям! 1-га Бел фронту з удзелам 208-га партыз палка У ходзе Беларускай аперацыг 1944 18 часцям i злучэнням Чырв Армн нададзены найменш «Пшсюх» 3 8 1 1954 у Брэсцкай вобл 14 10 1957 да раена далучаны АхоУсю, ВулькаУсю, Дубайсю, Малоткавщю, Невельсю, Паршавщю сельсаветы Жабчыцкага р-на, 25 12 1962 — Бобрыкаусю, Зага-родсю, Лышчансю, Масевщю, Навадворсю, Парэцю сельсаветы, гп Лагг-шын Лашпынскага р-на На 1 1 1999 у раене 179 населеных пунктау, 21 сель савет Аснежыцю, АхоУсю, Барычавщю, Бобрыкаусю, Бярозавщю, Валшгчансю, Гарадзппчансю, Дубайсю, Загародсю, Калавуравщю, Лапацшсю, Лаыцю, Ле-мяшэвщю, Лышчансю, Малоткавщю, Мерчыцю, Навадворсю, Парахонсю, Парэцю, Пшкавщю, Плешчыцю, Сошненсю, Ставоцю, Хойнаусю, Лагштын-ск1 гарпасялковы савет Працуюць прадпрыемствы (без Пшска i Лагшты-на) мэблевая ф-ка (в Гарадзгшча), вытв Участак Пшскага кансервавага з-да 1 хлебапякарня (в Загародсю Па-
гост), з-д кандытарсюх вырабау (пас Садовы), крухмальны з-д (в Парэчча), зверагаспадарка (в Малоткавны), рыб-гас «Палессе» (в Вяз), «Беларусюя Жу-равшы» (в Селштча), 27 калгасау, 6 саугасау, с -г тэхнжум (в Галева), СПТВ № 161 (в Красный), спецшкола штэрнат (в Малоткавны), 9 пач , 29 базавых, 28 сярэднтх, 5 муз, 1 спарт школа, 31 дашкольная установа, 72 б-ю, 81 клубная установа, 48 кшауста-новак, 9 бальнщ, 4 амбулаторьп, 52 фельчарска-акушэрсюя пункты, Музей Беларускага Палесся, лп музе! А Блока (в Лапащн), Я Коласа (в Пшкавны), Я Яншныц (в Парэчча) Выдаецца ра-енная газ «Полесская правда» Дасле-даваныя помнтк! археалош гарадзштча (в Гарадзштча), селппчы (Астравны, Болгары, Вострау, Гарадзштча, ГрыУко-вны, Курадава, Лемяшэвны), стаяню (Ботава, Вострау, Вяз, Дубы, Камень, Лапацш, Лемяшэвны, Невель, Новы Двор, Загародсю Пагост, Сушыцк, Чу-хава), паселштчы (Заазер’е, Сошна), стаянка i паселппча (Ласщк, Церабень), курганныя мопльшю (Вылазы, Лемяшэвны) Вайск моплю 1-й сусв вайны (в Дубай, Жытнавны, Мокрая Дубрава, Невель, Парэчча, Сташаны, Чухава),ма-
пла Р А Скгрмунта (в Парэчча) Брацюя маплы сав вошау i партызан (в Бе-разцы, Жоукш, Лапащн, Ласщк, Лемяшэвны, Малоткавны, Пагост-Зага родск, Пшкавны i тнш), маплы ахвяр фашызму (Азарычы, Жоукш, Купяцтчы, Дюбель, Любель-Поль, Невель) Помш-ю ахвярам фашызму (Вулька, Клятная, Дюбель, Невель, Паняцны), спаленым вескам (Веляснща, Лгсяцны), камса-мольцам-падполыпчыкам (Новы Двор, Плошчава), на месцы бою партызан (Галева, Пасянны), землякам, што зап-нул! у Вял Айч вайну (Альшанка, Ахова, Бобрык, Валштча, Гальцы, Дама-шыцы, Дубай, Жоукш, Жытнавны, Загародсю Пагост, Клятная, Кнтбава, Кончыцы, Ландараж, Лапацш, Ласщк, Лышча, Мерчыцы, Новы Двор, Парэ, Пласюнь, Сошна, Ставок, Стахавмы, Стытычава, Табулю, ЦвярдоУка, Чуха-ва, Чэмярын), вошам-вызвалщелям у в Ласщк Помнпа архиэктуры цэрквы 18 ст Вазнясенская (в Борю), Тлынская' (Вуйвны), Ктрылы 1 Мяфодзн (Зага-
504
ШНСК1Я
родсю Пагост), Параскевы Пятнщы (Жабчыцы, Мясяцны), Прачысценская (ВостраУ), Раства Багародзщы (Ахова, Вылазы), Трощкая (Дабраслаука), Кры-жаузвхжанскх касцел (Дубай), цэрквы 19 — 1-й пал 20 ст Вазнясенская (Ставок), Макавеяу (Беразцы), Мхкала-еуская (Купяцхчы), Мххайлауская (Камень), Пакроуская (Бярозавхчы, Пхнка-В1чы, Тырвовяы), Раства Багародзщы (Вялящчы, Дубай, Лемяшэв1чы, Пара-хонск, Парэчча), Трощкая (Месткавх-чы), манастыр ск1 будынак 18 ст у в Гарадзхшча, каплщы 19 ст (Болчары, Дубай, Калбы, Ласщк, Чухава), парю 18 ст у в Дубай 1 19 ст у в Парэчча, Сталины, сядзхбы пач 20 ст (Заполле) Ра-дзтма бел рэвалюцыянера-дэмакрата, паэта 1 публщыста Ф А Савпа
Лип Свод памятников истории и культуры Белоруссии Брестская обл Ми, 1990, Па-мяць Гют -дак. крошка Пшскага р-на Мн , 1998
ШНСК1Я ПМНАЗП 1с навал i у 1858— 1918 Падпарадкоувалюя Вшенскай наву-чалънай акрузе
Пхнская мужчынская дзяр-ж а у н а я г 1 м н а з 1 я Утворана у 1858 як класхчная пмназтя на базе мясц 5-класнага дваранскага павятовага вучылхшча У 1859 i 1860 адкрыты 6-ы 1 7-ы класы Штат пмназн складауся з дырэктара, 2 законанастаушкау i 12 выкладчыкау Выкладалхся закон Божы, руская, французская, нямецкая, польская 1 лащнская мовы, геаграфхя, псторыя, матэматыка, ххмхя прыродазнауства, чысташсанне, чарчэнне, зако назнауства, маляванне Пры пмназц мелюя падрыхгоучы клас, фхзхчххы i прыродазнаучы кабшеты, ххм лабарато-рыя, царква Працавала кнхгарня У кастр 1861 тут адбылюя хваляваннх вучняу старэйшых класаУ, у вынхку чаго 6-ы I 7-ы класы былх часова закрыты, каля 60 юнакоу пакхнулх школу У лют 1863 частка выкладчыкау х вучняу далу-чылася да паустанцау У 1864 праведзе-на русхфхкацыя пмназхх — 6 вызохадчы-кау-палякау заменены русюмт Вучылася у 1858 — 130, у 1863 — 300, у 1864 — 212, у 1868 — 148, у 1871 — 154 юнакоу Скарачэнне колькасцх вучняу звязана з чыстхсамх за Удзел у паУстаннх х з пераутварэннем у 1865 яе У рэальную пмназхю, выпускнхю якой не мелх права паступаць ва унхверсхтэты У 1872 рэар-ганхзавана у рэальнае вучылхшча
Пхнская жаночая экспериментальная г 1 м н аз 1 я Ic-навала у 1860—62 пры мужчынскай пмназхх «у выглядзе доследу» на правах прыватнай навуч установы Вучэбная праграма адпавядала 1—3-му класам пмназхх Занятю нраводзхлхся у пасля-абедзенны час у памяшканнях пмназп выкладчыкамх х хх жонкамх без аплаты, на добраахвотнай аснове У 1860 было 17 выкладчыкау, 4 класныя дамы, 2 наглядчыцы х 39 вучашц Зачынена з-за недахопу сродкаУ
Пхнская жаночая дзяр-жауная гхмназхя Заснавана 13(26)8 1906 Мела падрыхгоучае гада-вое аддзяленне, 7 асн класау, 8-ы пед-курс I дадатковыя курсы па законах яур веры I латынх Утрымлхвалася за кошт хсазны Штат пмназц складауся з на-чальнщы, гал наглядчыцы, 4 закона-настаунхкау, 14 выкладчыкау, 9 класных наглядчыц з выпускнхкоу КтеУскага х Юр’еускага ун-тау, Пецярбургскай духоунай акадэмц, ПаУлаУскага жаночага хн-та, Мшскай духоунай семхнарых, КтеУскага полхтэхнхчнага ш-та, Мшскай, Таганрогскай х Кастрамской жаночых пмназхй, Маскоускхх вышэйшых жаночых курсаУ У 1911 было 375 вучанщ Выкладалхся руская, французская х нямецкая мовы, матэматыка, прыродазнауства, псторыя, геаграфхя, графхка, педагопка, рукадзелле, музыка, ппена У 1915 эвакухравана У г Ялец Арлоу-скай губ, дзе скасавана у 1917
Пхнская прыватная жаночая яурэйская гхмназхя Л Л Валер Арганхзавана 26 5(8 6) 1906 з прыватнага вучылштча Дзейшча-лх падрыхгоучае аддзяленне х 7 асн класау Утрымлшалася за кошт зборау за навучанне У штаце начальнхца х 10 выкладчыкау з выпускнхкоу КтеУскага ун-та, Выенскага яур хн-та, Пшскай жаночай дзярж пмназц У 1911 былх 264 вучанщы Выкладалхся руская, французская х нямецкая мовы, законы яУр веры, матэматыка, прыродазнауства, псторыя, геаграфхя, музьпса, рукадзелле Закрыта пасля акупацьп горада ням войскамх У 1915
Пхнская прыватная жаночая яурэйская гхмназхя Л I Лабзоускай-Шаптра Адкрыта У 1908 на базе пачатковага жаночага вучылхшча, заснаванага У 1900 Дзейнтчалх падрыхгоучае аддзяленне х 7 асн класау Утрымлтвалася за кошт зборау за навучанне х хсаробачнага збо-ру У штаце начальнхца х 19 выкладчыкау з выпускнхкоу Новарасхйскага ун-та, вхленсктх настаунщкага ш-та х рэальнага вучылхшча, Мхнскага жаночага духоунага вучылхшча, Гродзенскай, Кхеускай х Рыжскай жаночых пмназхй У 1911 было 299 вучашц Выкладалхся руская французская х нямецкая мовы, законы яур веры, педагопка, касмагра-фтя, фхзхка, чыстапхсанне, матэматыка, прыродазнауства, псторыя, геаграфхя, музыка, рукадзелле У 1915 эвакухравана у г Елхзаветград Херсонскай губ , дзе лхквщавана у 1918
Пхнская прыватная жаночая прагхмназхя В Е Сема в ой Утворана 27 11(10 12) 1906 з 2-класнага жаночага вучылпнча, якое дзейшчала з 1872 Мела 5 класау Утрымлхвалася за кошт зборау за навучанне У штаце начальнхца х 10 выкладчыкау, большасць з якгх мелх дыплом хат-нхх настаУшкау цх скончылх Пхнскую дзярж жаночую пмназхю Штогод ву-чылхся 120—140 вучашц Выкладалхся руская, французская х нямецкая мовы, матэматыка, прыродазнауства, псторыя, геаграфхя, чысташсанне, маляванне, ру
кадзелле У 1915 эвакухравана у г Пе-раяслауль ПалтаУскай губ, дзе лхквхда-вана у 1918
Лт Краткий список учреждений и учеб ных заведений Виленского учебного округа на 1917 г Могилев, 1917 Андрэй Самуак
ГПНСК1Я КУРГАНЫ, два пахавальныя збудаванш на Усх ускрахне г Пхнска, у прадмесцх Лешча Адзхн з тх у 1871 раскатаны дырэктарам мясц вучылхшчаУ С Ф Куклхнскхм, звесткг пра раскопкх не публхкавалхся Вядома, што у кургане знойдзены самашдскх дырхем Нуха, сына Насра, чаканены у Самаркандзе У 952—963 Друп курган абследаваУ у 1952 Ю У Кухарэнка Насып меу форму усечанага конуса выш 5,5—7,5 м, дыяметр асновы 31—35 м У л-ры вядомы як Мхндоугава мапла На думку да-следчыкау, пахаванне было зроблена на гарызонце пад цэнтр часткай насыпу паводле абраду трупаспалення Рэштю нябожчыка былх змешчаны у якхмсыц драуляным збудаванш Зверху над паха-ваннем насыпаны курган выш каля 3 м, на вяршынх яго быу памхнальны кас-цер Пасля гэтага курган падсыпалх яшчэ двойчы I зноу рабтлх памхнальны касцер П к адносяцца да надзвычай рэдкхх вял пахавальных помнткау канца 10 — пач 11 ст тылу вял чарнхгаускхх курганоу (Чорная мапла, Княжая мапла) Яны былх, хутчэй за усе, пахаваль-нымх збудаваннямх мясц князеу або ва-енных правадыроУ Не захавалхся
Петр Лысенко
П1НСК1Я УМАЦАВАНН1 1снавалх у 14—18 ст Складалхся з замка х гар умацаванняУ Шнека Замак размя-шчауся на гарадзхшчы, на левым беразе р Пхна У вопхее горада за 1561—66 згадваецца «вежа Владычная», якая ста яла асобна У паун ч замкавых умаца-ванняу Акрамя брамы з пад’емным мостам перад ей у лшп абароны стаялх яшчэ не менш як 3 вежы, назвы яюх невядомы Перыметр замкавых умаца-ванняу складау 0,5 км Пра канструк-цыю абарончых сцен замка звесткг ад-сутнхчаюць Аднак з павшнасцей сялян замкавай волаецх вышкае, што яны абавязаны былх даглядаць менавхта гароднх, вартаваць замак, даваць падводы Мя-шчане разам з царкоунхкамх таксама выконвалх замкавую работу — рубхлх замак I паркан, даглядалх абарончы роУ, маеты Сярод пхнекхх пушкароу на працягу доУгага часу упамхналхея Пархвена-вхчы, яюя з 1524 мелх ад каралевы Боны прывхлей I спалучалх «пушкарство» з «золотарством» (прафесхю ювелхра) У мхрны час у замку пастаянна размяшча-лхея невял гарнхзоны салдат на чале з ротмхетрамх У час вайны дзейшчалх законы аб усеагульнай абароне Г а р а Д с к 1 я Умацаваннх складалхся з 2 лхнхй абароны Першая лхнхя у выглядзе вала, паркана х рова ахоплхвала сетку радыяльных вулхц, яюя адыходзхлх ад замка I дугой упхралхея у высою бераг Пхны, I фактычна уключалх тэр горада 11—13 ст Вал перарывауся 4 брамамх (Уладычная, Меская, Траецкая х Спас-кая) Уздоуж берага раю тшоу драуляны
паркан, яю спускайся у абарончы роу Агульная даужыня 1-й лтп абароны складала 1,4 км На тэрыторьн, заслоне-най гэтым паукальцом умацавання^, размяшчалтся традыцыйныя для гарадоу з магдэбургсюм правам рынак з крама-мт, ратуша, жылыя пабудовы, студня У найб адказных месцах абароны (каля гар брам 1 на подступах да замка) стая-Л1 манум будыню манастыроу i цэрквау каля Спаскай брамы — францыс-кансю кляштар з магутнай мураванай агароджай i вуглавымт вежам1, на У ад замка — Богаяуленсю манастыр i кляштар езуттау, на 3 ад Уладычнай брамы — кляштары базыльян, марыявь так, кармелпау i Маркаускт манастыр Другая лили абароны, т зв «астрог», даУж каля 2 км, таксама Утралася у бе-раг Пшы Яна Уключала 4 брамы Бе-расцейскую на 3, Вшенскую на Пн, Северскую 1 Лешчынскую на ПнУ На 3 i ПнЗ перад валам шюу штучны абарончы роу, яю на ПнУ 1 У пераходзту у прыродны з працякаючым па дне руча-ем, т зв «Каралшскай канавай» 3 У горад прыкрывауся Лешчансктм манас-тыром 1 комплексам умацаванняу Кара-лтскага замка Перад кожнай брамай быу пад’емны мост, перакшуты цераз абарончы роу У 1158 Пшск вытрымау 10-тыдневую асаду i штурмы войск каа-лщьц 6 князеу на чале з юеусктм кн 1зяславам Давыдавшам Зтмой 1527 да сцен Пшска па скаваных марозам балетах 1 Прыпяш падышлт крымсюя татары, але горад ш узяць не Удалося (бьип разгромлены войскам КАстрожскага) Гар умацаванйт моцна пацярпелт у антифеодальную вайну 1648—51 25 9 1655 да Пшска прыплыу атрад рус ваяводы Д А Валконскага, яю захашу горад, але праз 2 дн1 адстуту, а горад i наваколь-ныя слабоды спалту У 1660—64 Пшск неаднаразова асаджалт укр i рус атрады, яюя 25 6 1660 узялг яго штурмам У вынтку гэтай вайны гар абарончыя збу даваннт былт моцна разбураны У 1673 сейм Рэчы Паспалпай адзначыу, што «паграшчнае места Пшск не мае вартай
AM Пшчук
М Р Пшчук
фартыфгкацьп супраць непрыяцельскай шкурен, якой ен падвяргаецца разам з паветам», а таксама заклткау пшчукоУ умацаваць горад агульнымг намагання-M1 Усе 3 лжи абароны Пшска (замак, «перакоп», «астрог») захоувалтся да кан-
Да арт Пшская умацавани! Рушы Пшскага замка 3 малюнка Н Орды 19 ст
505 ГПНЧУК
ца 18 ст Апошнт раз яны згадваюцца у швентары Пшскага староства за 1783 Пазней, на працягу 19 ст , гар умаца-ваннт былт паступова зшвелтраваны
Лт Ткачоу МА Абарончыя збуда-ванш заходнтх зямель Беларус! ХШ—XVIII стст Мн , 1978, Яго ж. Замки Белоруссии Мн , 1987 Мгхась Ткачоу
ШНТАЛЬ Сташслау Францавтч [29 3 (10 4) 1894, г Бтлгорай, Полыпча — 10 12 1937], удзельшк грамадз вайны у Беларуш, дзярж дзеяч БССР Скончыу Ваенна-паветр акадэмпо тмя Жукоуска-га (1935) 3 1915 у армп Удзельшк Лют 1 Кастр рэвалюцый 1917 у Петраградзе У 1918—20 у Чырв армп, удзельшк баеу на Зах фронце, камтсар па польсктх справах Зах вобл 3 1920 у органах дзяржбяспект з 1921 нам старшынт ЧК БССР, у 1923—24 старшыня ДПУ БССР, потым у АДПУ СССР Канд у чл ЦБ КП(б)Б у 1923—24 Канд у чл у 1922—24 т чл ЦВК БССР у 1924 19 7 1937 арыштаваны т 9 12 1937 прыгавораны да расстрэлу за прыналежнасць да т зв «Польскай аргантзацыт вайско-вай» Рэабиптаваны 7 3 1956
П1НЧУК Андрэй Мтхайлавтч [14(27) 7 1913, в Качай Балота Бабруйскага пав , цяпер в Рассвет Акцябрскага р-на — 24 12 1944], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу 2 курсы Ваен акадэмп браня-танк т механтз войск (1944) У Вял Айч вайну з чэрв 1941 на Зах , ПаУд -Зах, Пауд, Варонежсктм, 2-м Укр франтах Камандзтр батальена маер П вызначыуся у 1944 у баях на тэр Румына т Венгрыт 20 жн на ПнЗ ад т Ясы (Румынтя) яго батальен прарвау абарону, адкрыу дарогу для наступления танк армп, П правеу танкт батальена праз Пауд Карпаты, 5 снеж удзельшчау у прарыве абароны працтунтка на ПнУ ад Будапешта i адзш з першых да-сягнуу Дуная, запнуу у 6ai Яго 1мем названа вулща на радзтме
ШНЧ^К Мткалай Рыгоравтч (4 2 1921, в Дурышчы Бабруйскага пав , цяпер в Будзенаука Бабруйскага р-на — 12 1 1978), Герой Сав Саюза (1945) Засл летчык-выпрабавальшк (1969) Скончыу Бабруйсю аэраклуб (1940), Армавтрскую ваен автяц школу (1942), Ваен -паветр акадэмпо (1954) У Чырв Арми з 1940 У Вял Айч вайну з жн 1942 на Зах i 3-м Бел франтах Удзельнтк вызвалення Смаленшчыны, Белару-ш, баеу ва Усх Прусп Камандзтр знт-шчальнай эскадрыллт маер П за час вайны зрабту 307 баявых вылетау, збту 22 варожыя самалеты, адзш з ix таранту 30 8 1943 у раене г Ельня (Растя), 2 — у групавых баях Да 1975 у Сав Армп Аутар кн «У паветры — Якг» (1977)
ШНЧ'кК Рыгор Сяргеевтч [11(24) 1 1912, мяст Лоеу Рэчыцкага пав , цяпер гар паселак — 14 5 1944], Герой Сав Саюза (1940) Скончыу ВарашылаУград-
506
ШНЯ31К
скую ваен авщц шкалу пшотау (1936), Ваенна-марскую акадэмпо (1942) У Чырв Армп з 1934 Вызначыуся у сав -фшл вайну 1939—40 камандзф сама-лета лейт П 22 1940 у час бамбардзт-роую быУ атакаваны 2 знштчальнткамт працтунтка, падбтУ аднаго з тх, свой ахоплены полымем самалет пасадзхУ у тыле ворага i вывеу экшаж за лштю фронту У Вял Айч вайну на фронце з чэрв 1941 Каштан П запнуу пры вы-кананнт баявога задания Яго тмем названа вулща у Лоеве
ШНЙ31К Mixaui Лявонавщ (1915, в Забалацце 1гуменскага пав , цяпер Пу-хавщкага р-на — 1 10 1964), адзш з аргантзатарау i ктраунткоу камсам -мала-дзежнага падполля i партыз руху у Па-лескай вобл У Вял Айч вайну Скончыу ВПШ пры ЦК КП(б)Ь (1949) 3 1941 1-ы сакратар Палескага абкома ЛКСМБ, шструктар ЦК ВЛКСМ У Вял Айч вайну з 1942 юраунтк апера-тыУнай групы у прыфрантавой паласе, упаУнаважаны ЦК ЛКСМБ, пам упау наважанага ЦК КП(б)Б па Палескай вобл 3 9 2 1943 сакратар Палескага пад-польнага абкома ЛКСМЬ, у крас — кастр 1943 чл Палескага падполънага абкома КП(б)Б 3 чэрв 1944 заг аддзе-лау Палескага, Маплеускага абкомау 3 1952 1-ы сакратар Маплеускага гаркома КПБ, потым дырэкгар Маплеускай сау-партшколы
ШрЫшКА Федар Барысавтч [17 2(1 3) 1898, г Дубровща Валынскай губ , цяпер Ровенская вобл, Украша — 1 12 1991], дзеяч рэв руху у Зах Бела-pyci У 1 ю сусв вайну у армц, веу рэв прапаганду сярод салдат Пасля захопу Валыш Полыичай зняволены на 3 гады у турму 3 1924 сакратар Дубровщкага райкома, з 1926 Баранавшкага, Пшскага, Брэсцкага, Гродзенскага, Вшейскага акр к тау КПЗБ У ма1 1928 арыштаваны 1 зняволены у турму на 6 гадоу У 1934 нелегальна выехау у СССР, вучыуся у асшрантуры Камушст ун-та нац меншасцей Захаду 1мя Ю Мархлеускага 3 1936 чл ЦК, Краявога сакратарыята ЦК КПЗБ У снеж 1938 арыштаваны i прыгавораны да 10 гадоу турэмнага зняволення Пасля вызвалення Зах Бела-pyci 1 Зах Украшы старшыня Дубровщкага райвыканкома У Вял Айч вайну У Чырв Армп У 1944—56 на сав i парт рабоце АУтар успамшау «Дзей насць Краявога сакратарыята ЦК КПЗБ у 1937—1938 гг» (у кн «У суровыя гады падполля», 1958)
ШСАНАЕ ПРАВА, сютэма прававых норм, што выдаюцца дзярж установамт у выглядзе законау, грамат, прывшеяу, сеймавых ухвал, пастаноу шш закана-даучых органау, мтжнар пагадненняу, судовых дэкрэтау i выракау, статутаУ i тнш прававых актау Узшкла у стара-жытнасщ як спосаб замацавання звыча-евага права, паступовага яго дапаУнення
Р С ГНичук
цт замены новымт нормамт Стараж зборнткг П п называлтся «праудамт» — «Руская прауда», «Польская праУда», «Салгчаская прауда», «Саксонская прау-да» т шш 1х узшкненню т развтццю са-дзейнтчау працэс пашырэння эканам т палтт сувязей памтж дзяржавамт i аб’яд-нанне невялпох княствау у такгя буйный дзяржавы, як Полацкае княства, Турава-Пшскае княства, Вялгкае княства Лгтоускае Першымт актамт П п на тэр Беларуст былт дагаворныя граматы ПоУныя тэксты большасщ грамат да на шых часоу не захавалтся, але асобныя тх нормы былт Ушсаны У больш позшя аб ласныя прывглег Вщебску (1503, 1509), Полацку (1511, 1547) Адным з першых мтжнар помшкау П п з’яуляецца Дагавор 1229, якт У пет л ры называецца яшчэ Смаленскай гандлевай праудай Значнае месца у развтццт П п на Бела руст займаюць агулъназемскгя прывглег вял князеу — Прывшей 1387, Ягайлы т Вттаута пагадненне 1413, Прывшей 1447, Прывшей 1492, Прывшей 1506 т тнш, яктя развтвалт т Удасканальвалт асн па-лажэннт канстытуцыйнага, цывшьнага, крымшальнага т судова-працэсуальната права Вяршыняй бел феад П п былт Статут Вялгкага княства Лгтоускага 1529, Статут Вялгкага княства Лгтоу-скага 1566, Статут Вялгкага княства Лгтоускага 1588 — першыя У Еуропе
Шсашй
зводы законау, заснаваныя на мясц нац праве
Падзелы Рэчы Паспалпай т Уключэн-не Беларуст У склад Рас тмперыт не унеслт карэнных змен у П п, бо Статут ВКЛ 1588 працягвау дзейнтчаць у Вт цебскай т Маплеускай губ да 1831, у Вшенскай, Гродзенскай т Мшскай губ — да 1840 Рас заканадауства дзейнтчала у Беларуст да Кастр рэвалто-цыт 1917 Выданне устауных грамат аб абвяшчэнш Бел Нар Рэспублткт у 1918 узначалша стварэнне бел сучаснага П п, якое затым развтвалася у якасщ бел сав права Першымт заканадаучымт актамт Сав Беларуст былт Матфест Часовага рабоча-еялянскага савецкага урада Беларуш пра абвяшчэнне БССР, Кан-стытуцыя Сацыялгстычнай Савецкай Рэспублгкг Беларусь 1919, Дэкларацыя аб абвяшчэнш незалежнаецг Савецкай Сацыялгстычнай Рэспублгкг Беларусь 1920, пастановы з’ездау Саветау БССР т ЦВК БССР У 1920-я г штоу даволт хуткт працэс развшця бел права У 1930—50-я г развтцце рэсп права было замару-джана Паступовае яго развтцце аднавт-лася пасля 1956—57, калт XX з’езд КПСС прыняу пастанову аб пашырэнш правоу саюзных рэспублтк, а ВярхоУны Савет СССР прыняу 11 2 1957 закон, у яктм аднес да кампетэнцыт саюзных рэспублтк прыняцце грамадзянскага, крымшальнага т працэсуальнага кодэк сау рэспублтк У 1990—94 пачаУся новы этап развтцця т назапашвання прававых актау Рэспублткт Беларусь Пачатак гэ-таму працэсу пакладзены Дэкларацыяй аб дзяржауным суверэнгтэце Беларускай Савецкай Сацыялгстычнай Рэспублгкг т Канстытуцыяй Рэспублгкг Беларусь 1994
Лт Ю х о I А Крынщы беларуска-лттоУ-скага права Мн , 1991, КруталевтчВА., Ю х о IА Ггсторыя дзяржавы т права Беларуст (1917—1945 гг) Мн ,1998 Язэп Юхо niCAHKI, крашанкт, маляваи кг, размаляваныя рознымт узорамт ку-рыныя яйкт ЗдаУна вядомы у побыце беларусау т шш еурап народау У да-хрыецтянект перыяд былт звязаны з вес-навымт святамт, стмвалтзавалг абуджэнне прыроды, з прыняццем хрысцтянства увайшлт У абрад святкавання Вялткадня Найб пашыраны спосаб аздаблення — фарбаванне у растворы натуральных (шалупшне цыбулт, кара дрэу, адвары трау) цт штучных фарбавальнткаУ па па-пярэдне нанесеным на яйка васковым узоры Воск наностлт з дапамогай спец леечта (шеата) тонктмт лштямт, яктя стваралт малюнак на яйку (ялтнкт, сты-лтзаваныя зоркт, завтткг т шш ) На Беларуст пераважала аднатонная расфар-боука у чорны цт чырвоны, радзей зяле-ны, жоУты г шш колеры Малюнак ра-бшт таксама прадрапваннем белага контуру на каляровым фоне Па маты-вах традыц П размалеуваюць драуляныя сувентрныя яйкт
П1САР, службовая асоба ва установах дзярж т судовага апарата ВКЛ у 14—18 ст П (сакратар) гаспадарскт ВКЛ (вялгкг У 17—18 ст ) — ктрау-
HiK справаводства канцылярьп ВКЛ, дакладчык канцлера i вял князя У 15—16 ст работшк скарбу Фжсавау i устанаулшау крынщы гаспадарсюх' даходау, зб1рау 1 расходавау некаторыя з ix Выконвау дыпламатычныя функцы! У распараджэнн! П знаходзипся, у прыватнасщ, катйныя кнт канцыля-ры1, т зв Метрыка Вялгкага княства Лгтоускага У залежнасш ад мовы справаводства падзялялюя на «русктх» i ла-цшсюх У вышку частковай перадачы судовых 1 натарыяльных функций зем-ск1м судам у 1565—66 штат П скара-Ц1уся з 10 1 болей да 4 чал Адначасова П быу 1 падскарбг земсю П н а й вышэйшы — намеешк канцлера па ю-раванш канцылярыяй 1 скарбам 1сна-вал! Ужо у 15 ст У 1566 частка функций П перайшла да ггадканцлера П двароу 1 валасцей перапювал! 1 канава устанаулшал! крынщы гаспадарсюх даходау Уведзены адпаведным! статутам! У Вшенсюм 1 Троксюм ваяв у 1529, у Жамойцкай зямл! У 1530, у «рус-юх» (падзвшеюх 1 падняпроУсюх) ва-ласцях у 1537 з мэтай кантролю мясц улад П двароу Жамойцкай зямл! зб1рау таксама некат плацяжы, раздавау у трыманне пустыя земл1, распараджауся лясныМ! угоддзям! П п а л я в ы пра-водз1у рэпстрацыю войск ВКЛ i загадвау выдачай жалавання П с карбо -в ы веу шсьмовы ул1К прыходу 1 расходу скарбу Вядомы з 1519 3 2-й пал 16 ст падзялялюя адпаведна на прыхода-вых 1 расходавых П з е м с к 1 юнавау на Падляшшы Ужо у 14—15 ст На ас-татняй тэр ВКЛ уведзены У 1565 Прызначалюя вял князем з 4 кандыда-тау, абраных на павятовым сеймгку з мясц шляхты Захоувау пячатку павета, якую прыкладвау да позвау П з а м -кавы (гродсю), судовага апарату вая-вод старостау, дзяржауцау вял! судовую дакументацыю, адказвал! за спагнанне штрафау 1 судовых даходау Памтж па-сяджэнням! земскага суда выконвал! натарыяльныя функцы! 3 1528 приносил присягу П м е с ц к 1 — юраунж справаводства гар канцылярьп 1снавал1 пераважна у гарадах з магдэбургсюм правам
Лт Любавский МК Областное де ление и местное управление Литовско-рус ского государства до времени издания Перво го Литовского Статута М , 1892, Яго ж Литовско-русский сейм М , 1990, Л а п п о И И Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569—1586) Т 1 СПб 1901, Urzfdrucy centralni 1 dostojnicy Wielkiego Ksifstwa Litewskiego XIV—XVI11 wieku Spisy Kdmik, 1994 Алесь Груша
ГПСАРАУ Теорий 1ванав1ч (23 3 1919, в ЕрмалаеУка Убшскага р-на Новаибщ-скай вобл, Растя — 12 9 1981), Герой Сав Саюза (1945), ген -маер (1965) Беларус Скончыу Томскую саупартшколу (1938), Тванаускае ваен вучылипча (1941), Ваен акадэмно 1мя Фрунзе (1953) У Чырв Армп з 1939 У Вял Айч вайну з 1941 на Брансюм, Варо-нежсюм, Сталшградсюм, Дансюм, 4-м Укр, 1-м 1 2-м Прибалт франтах
Удзельнж Сталшградскай, Курс кай бгт-вау, вызвалення Крыма, Малдовы, Прыбалтыю Камандзщ мотастралк ба тальена маер П вызначыуся У кастр 1944 у баях на тэр Лттвы батальен на чале з П фарщравау р В1рв1тэ, захашу мост, чым забяспечыу пераправу танк корпуса, каля г Седа захашу 15 гармат, 17 куляметау, 15 бронетранспарцерау, 150 аУтамашын працтунжа Да 1976 у Сав Арми
ШСАР&НКА Андрэй Яфрэмавн [21 5 (3 6) 1908, С -Пецярбург — 24 2 1966], Герой Сав Саюза (1943) Беларус Скончыу 2 курсы с -г ш-та (1937), курсы Удасканалення каманднага саставу (1939) У 1932—35 у органах НКУС БССР Удзельнж сав -фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну з чэрв 1941 на Зах , Брансюм 1 Цэнтр франтах Камандзщ стралк роты лейтэнант П вызначыуся пры вызвалешп Kiey-скай вобл 28 9 1943 у 6ai каля в Роц1-чы Чарнобыльскага р-на роту атакавал! варожыя пяхота 1 таню, стращушы руку, другой працягвау юдаць гранаты, пакуль ад выбуху снарада не страцтУ зрок, натхненая яго мужнасцю рота ад-бша варожую атаку
507
ШСЦОВАЯ
ГIГПсараУ
АЯ ГПсарэнка
«ШСЦбВАЯ КИПА БЫЛбГА П1НСКАГА СТАРбСТВА» («Писцовая книга бывшего Пинского старосте а, составленная но повелению короля Сигизмунда Августа в 1561 — 1566 годах пин ским и кобринским ста ростою Лаврином Вой н о ю»), швентар Пгнскага старостей 1560 х г , выдадзены У 2 ч Вгленскай ар-хеаграфгчнай камгегяй у 1874 Выданне зроблена паводле копи 1622 з Вшенска-га цэнтр архша стараж актау на польскай мове з паралельным перакладам на рус мову Арыпнальная назва дакумен-та не захавалася У пачатку швентара змешчаны люты караля польскага i вял князя ВКЛ Жыпмонта II Аугуста пш скаму старосце С Давойне 1 насельнщ-гву Пшскага староства з паведамленнем аб правядзенш новай валочнаи памеры гэтага дзярж уладання Правядзеннем памеры юравау гаспадарсю дваранш Л Война (пазней шнсю староста) У ш-венгары псралшаны зямельныя надзелы мяшчан Пшска 1 Нобеля, сялян Пшскай, Зарэчнай 1 Вядскай валасцей, земл! гаспадарсюх фальваркау Надзелы был! нанава перамераны на валою, марп 1 пруты, вызначаны падатю 1 па-вшнасш з залежнага насельнштва на карысць скарбу, зыходзячы з якает глебы У канцы змешчана ашеанне за мены некаторых зямель правасл свята-роу 1 шляхты на гаспадарсюя земл! з мэтай лжвщаваць цераспалосщу Выданне забяспечана прадмовай С В Шау-ковна, дзе зроблены крынщазнаучы анал1з швентара, на яго падставе пры-ведзены звестю пра Пшскае староства, катэгоры! яго насельнщтва (асадных, цяглых 1 чыншавых сялян, агароднжау, асочнжау, бортнжау, баброушкау i шш ), пра цэрквы 1 вулщы Пшска, ас-ветлены асн палажэнн! валочнай памеры у ВКЛ Ёсць паказальнж! асабовых 1мен, геагр назвау, рэчау Выданне — важная крынша для даследавання гасп псторыт, пет геаграфц, этнаграфц, ана-мастыю
Лгт У л аш и к НН Очерки по архео графин и источниковедению истории Белоруссии феодального периода М , 1973 «ШСцбВАЯ КИПА ГРбДЗЕНСКАЙ ЭКАНбМП» («П исцовая книга Гродненской экономии с прибавлениям и»), комплекс гаспадарча-Улжовай 1 шш да-кументацы! Гродзенскай эканомн сярэдзшы 16 — сярэдзшы 18 ст , выдадзены У 1881—82 Вгленскай археаграфгчнай ка мгегяй у 2 ч Дакументы Узяты з актавых кшг Вшейскага цэнтр архша стараж актау, на польск мове (1 дакумент на бел мове) У ч 1 змешчаны «Рэестр памеры валок, гарадоу 1 Гродзенскай во-ласщ », складзены у 1558 спрауцам гродзенсюх велжакняжацкк двароу
508
ШСЦОВАЯ
СДыбоусктм 1 гаспадарсктм дварашнам Л Войнам У дакуменце (пачатак адсут-нтчае) зафтксавана рэвтзтя валочнай па-меры у эканомп, праведзенай на падста ве «Уставы на валом» 1557 У im пералт-чаны сял гаспадарю з пазначэннем колькасщ зямлт 1 павшнасцей 26 вой-тауствау, мяшчансктя надзелы у мястэч-ках Масты, Новы Двор, Верхний, земл1 велжакияжацюх двароу У ч 2 змешча-на швентарнае атсанне гродзенсюх замкау i велткакняжацкага двара Гарад-нщы (сярэдзша 17 ст ), «Рэестр валочнай памеры горада i мястэчак, волаецт т ycix двароу, яктя належаць да Гродзенскага замка» (складзены у 1550—60-я г Дыбоусктм 1 Войнам т змяшчае пералтк пляцау Гродна, зямель некат гаспадар-сктх сел, надрукаваны з копн 1745), тн-сгрукцыя Уладзтслава IV рэвгзорам эка-номн К. Белазору i Т ПтУнтцкаму (1639), «Генеральная уста Гродзенскай экано-М11» (1680), «рэвтзтя» дакументау г Гродна, гар пляцау 1 прыбыткау (1675’), «рэвтзтя» лясшцгвау эканомп (1764), вытрымкт з «рэв1зп» эканомп з перал1кам каралеусктх прывтлеяу мяс-тэчкам 16—17 ст, атсанне мгграпалтц-кай юрыдыкт у Гродне (з 1нвентароу 1680 1 1712), камтсарскт дэкрэт па зямельных спрэчках у эканомп (1754), да-кументацыя валочнай памеры г Брянска 1 Суража з ix валасцямг (складзена у 1560-я г С Дзевялтоусюм-Скочкам 1 А Дыбоусктм), Л1ст Жыпмонта II АУгус-та да Войны, акты размежавання зямель Супрасльскага манастыра (1696, 1698) У выданш змешчана прадмова С В ШаУковша, дзе ашсаны гродзенсктя замкт 1 сам горад, ахарактарызаваны ка тэгорыт насельнщтва эканомп т тх па-втннасцт Есць паказальшкт тмен, геагр назвау, рэчаУ Выданне мае иял значэнне для даследавання сац -эканам псторыт Беларуст, пет геаграфн, этна-графтт, анамастыкт
Лш У л а щ ик НН Очерк по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода М , 1973
«ШСЦбВАЯ КИПА ШНСКАГА I КЛЕЦКАГА КНЯСТВАУ» («Писцо вая книга Пинского и Клец кого княжеств, составленная пинским старостою
Станиславом Хвальчевским в 1 5 5 2 —1 5 5 5 г »), дакументацыя валочнай памеры сярэдзшы 16 ст у Птн-сктм т Клецктм княствах каралевы польскай т вял княпнт ВКЛ Боны, вы-дадзеная Вгленскай археаграфгчнай камг-егяй у 1884 Арыпнальная назва «кнтп», якая захоУвалася у Втленсктм цэнтр ар-хтве стараж актау — «Рэестр памеры зямель на вал окт паиетаУ т таксама княствау Пшскага, Клецкага » Валоч ная памера праведзена па загадзе Боны старостам бел уладанняУ каралевы С Хвальчэусктм, непаерэднымт яе выка-науцамт былт Я Гарэцкт т мерина Я Ды-боуста т Б М1ХНОВТЧ Новымт адзшкамт
вымярэння (валокамт, маргамт, прутамт) былт перамераны гар землт — вултчныя пляцы, агароды, палявыя надзелы — у Пшску, Моталт, Нобелт, Клецку, СтняУ-цы, землт велжакняжацюх двароу т сел Пшскага т Клецкага княствау (паветау), Вядскай волаецт Пералтчаны сял гаспадаркт з пазначэннем прозвтшчау гас-падароу т памерамт зямельных надзелаУ У болыпаецт выпадкаУ межы надзелаУ мяшчан т сялян засталтся ранейшымт У час памеры зроблена ацэнка якаецт зямлт, вызначаны адпаведныя павшнас-цт розных катэгорый насельнщтва (мяшчан, сялян, бортнткау, баброУнткау, служылых татар т тнш) Асобна У «Рэес-тры» вылучаиы раздзелы з аптсаннем замены некат зямель правасл т ката-лтцктх святароу т шляхты на гаспадар-сктя землт, праведзенай для лтквщацьи цераспалостцы «Рэестр» — адзтн з пер шых дакументау пра правядзенне валочнай памеры на Беларуст, з’яуляецца каштоУнай крынщай для даследавання гасп псторыт, пет геаграфн, этнагра-фп, анамастыкт «Рэестр» надрукаваны на мове арыпнала (польскай) Выданне забяспечана прадмовай К I Снтткт, дзе дадзена характарыстыка помнтка т валочнай памеры У ВКЛ, есць тмянны, геагр т рэчавы паказальнпа
Лгт Улащик НН Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода М , 1973 шецбвыя КН1Г1, зводныя дакументы стстэматычных гаспадарчых ашеан-няу у Расп у 15—17 ст Найб раннтя з П к, што захавалтся, — наУгародсктя канца 15 ст , апошняе атсанне распа-чата у 1684—85 (не скончана) П к слу-жылт падставай для падатковага зямель-нага абкладання — сошнага птсьма Паступова яны рабтлтся сродкам умацавання феад землеУладання т запрыгонь-вання сялян Пк, пачатыя у 1581 т скончаныя У 1592—93, атрымалт значэнне асн дакумента, што вызначау прыналежнасць сялян пэунаму улаент-ку П к складалт спец камтстт з шецоу т пад’ячых, яктх урад дасылау з Масквы на месцы 1х складанне вялося па насе-леных пунктах горад (яго умацаванйт, цэрквы, крамы, двары, насельнтцгва т г д), павет, стан, воласць, асобна аптс-валтся кожнае еяло т веска, верная зямля, сенажащ, лясы
На Беларуст П к складалтся у 1560— 70-я г на тэр Полацкага ваяв, захоп-ленага рас войскам у час 1нфлянцкай вайны 1558—82 У складзе Метрыкт ВКЛ захавалтся «Татрадь, в ней писаны рубежи городу Полотцку и Полотцкому повету » (1563—71), П к валасцей Ня-шчэрда (1570, 1571—72, 1573), Азяры-шчы т Усвяты (1567, 1570, 1571, 1573), Пакроускай вол (1570, 1571), Полацкага пав (1570, 1571) У «Татраде» падрабязна аптсаны межы Полацкага пав, якг цар 1ван IV тмкнууся у ходзе перага-ворау з ВКЛ пактнуць у складзе Маскоускай дзяржавы, адзначаны селы т веста з пазначэннем тх улаенткау, цэрквы, пактнутыя веста У астатнтх П к пералтчаны ноиыя рас улаентта зямель на Полаччыне, пералтчаны тх веста з
пазначэннем колькасщ двароу, ворнай зямлт, сенажацяу, лясоу, рыбных угоддзяу, а таксама пустта, у некат выпалках пазначаны павтннаецт мясц насельнтцгва Усяго зроблена аптсанне 11 валасцей павета, названа каля 1500 насе-леных пунктау т пустак Найб змястоуныя з гэтых П к надрукаваны Рус геагр т-вам у выданш «Птсцэвыя кшп Маскоускай дзяржавы» (ч 1, ад-дзяленне 2, 1877) «Пераптсныя» кнтп (з пайменным пералтчэннем мужчынскага насельнтцгва) складалтся рас урадам у 1650—60-я г на тэр Беларуст, занятай у час вайны Раси з Рэччу Паспалгтай 1654—67, не апублткаваны У 1870— 80-я г пад штучнай назвай «П к» Вт-ленская археаграфтчная камтстя выдавала дакументацыю валочнай памеры на Беларуст 16 ст
Лгт Оглоблин Н Объяснительная записка к карте Полоцкого повета во 2-й половине XVI-ro в // Сб Археал ин-та СПб, 1880 Кн 3—4, Веселовский СБ Сошное письмо Т 1—2 М , 1915—16, Мерзон АЦ Писцовые и переписные книги XV—XVII вв М, 1956, Карпачев AM Русские переписные книги как источник для демографического изучения городов Белоруссии второй половины XVII в // Вопросы архивоведения и источниковедения в БССР Мн , 1971
ШСЬМб, графтчная фтксацыя мовы дая зносш памтж людзьмт на адлеглаецт т замацавання у часе Выступав як пэУ-ныя стстэмы графтчных абазначэнняу, што склалтся пстарычна у вышку культ развщця асобных народау Паводле сэнсавага аб’ему знакау падзяляецца на 4 тыпы ппегаграфтчнае, щэаграфтчнае (лагаграфтчнае), складовае т лттарна-гу-кавое (алфавттнае) Першыя спробы птсьмовай фтксацыт думак паявтлтся у эпоху першабытнаабшчыннага ладу (канец каменнага веку) Аднак улаецтвае племянным абшчынам птктагра-ф т ч н а е П не было Упарадкаванае, бо у тм з дапамогай малюнкаУ схематична перадавауся толыа сэнс выказ-ванняу, але не адлюстроувауся гукавы бок мовы, падзел яе на словы На аснове шкгаграфтчнага П Узшкла тдэа-графтчнае, у яктм графтчныя знакт абазначаюць асобныя словы т перада-юць складаныя тэксты 1дэаграфтчныя стстэмы, мала звязаныя з фанетыкай мовы, былт зручныя для стараж дзяржау, неаднародных паводле этнтчнага складу Найб вядомыя стараж -егшец-ктя, шумерсктя, тат стстэмы (тераглтфтч-нае П ) Адзшая, якая захавалася да на-шага часу, — китайская Рэшпа щэа-грам захавалтся т У тнш стстэмах П у выглядзе знакау №, % т шш Складовае П пачал о фармтравацца у 2-м тыс да н э , тм карыстаюцца некаторыя народы у наш час Кожны графтчны знак абазначае асобны склад Асаблгва пашыраны складовыя стстэмы У 1ндыт т кратнах Пауд -Усх Азп Самыя стараж сярод тх кхарошщ т брахмт (з 3 ст да н э) Найб зручнае П лттарна-гукавое, у яктм пры дапамозе знакау перадаецца гукавы склад мовы Яго пе-равага над шш тлумачыцца прастатой, меншай колькасцю знакау т легкасцю
перадачы граматычных форм слоу Большасць народа^ свету карыстаецца лггарна-гукавым! стстэмамт Амаль усе яны паходзяць ад фштюйскага шсьма, пабудаванага паводле кансанантна-гу-кавога принципу На яго аснове узшклг арамейскае i грэч шсьмо, яюя дал! пачатак большасцг алфавггных сгстэм У алфавггах, што складалюя на аснове фт-нткгйскага П, найчасцей захоувалюя назвы фтшкгйсюх л trap 1 парадак ix у алфавте Арамейсю алфавгг стау кры-нщай арабский (да 4 ст да н э), яур (з 3 ст да н э ), 1ранскай (з 2 ст да н э ) тсьмовых шстэм Грэчаскае П, якое паступова распалася на зах -грэч i усх -грэч , дало пачатак усгм еУрап алфавг-там На аснове зах -грэч узшкла этру-скае П (з 7 ст да н э ), на аснове эт-рускага — лацгнскг алфавгг, якт у эпоху Рымскай гмперыг г У сярэдневякоуг, на-быу мтжнар. характар, а пазней стау крынщай франц, ням , англ, гтальян г гнш нац сгстэм П зах -еурап народау 3 усх -грэч у 5—4 ст да н э развглося класгчнае грэч , потым вгзант П , якое у 9 ст лягло у аснову слав юрылаускага П — кгрылщы Пытанне аб паходжанш другога слав П глаголщы не вырашана Кгрылгца выкарыстоУвалася у стараж -рус , а пасля У старарус , старабел , ста-раукр шсьменнасцях Выдатным дасяг-неннем старабел графгкг было стварэнне Ф Скарынай друкарскага варыянта алфавгга, яю стау узорам для гнш усх -слав друкароу. Вял значэнне у развгццг рус П мела Пятроуская рэформа 1708—10, у вынгку якой быу створаны грамадзянскг шрыфт У 18—19 ст ен прыняты за аснову балг г сербскага, а у 20 ст — манг алфавгтау Пад яе уплы вам сфармгравалгся бел г Укр пгсьмо-выя сгстэмы Выкарыстанне П пашы-ралася з павелгчэннем колькаецт адука-ваных людзей г удасканаленнем шсьмо-вых прылад Важны этап у гтсторыг П — вынаходства паперы г кшгадрука-вання, што стварыла перадумовы для масавага пашырэння культ дасягнен-няу чалавецтва Вывучэннем П займа-ецца граматалоггя, этграфгка г палеографы
Лт Дирингер Д Алфавит Пер с англ М , 1963, Истрин ВА Возникновение и развитие письма М, 1965, Гельб И Е Опыт изучения письма (Основы грамматологии) Пер с англ М, 1982, Павленко НА История письма Мн , 1987
Аляксандр Ьулыка
«ШСЬМЫ ПРАЦбУНЫХ bejiapVci У.1.ЛЁН1НУ, 1917—1924» («Письма трудящихся Белоруссии В И Ленину, 1917 — 1924»), збор-нгк, выдадзены у 1960 у Мтнску 1н-там псторыг партыт пры ЦК КПБ Перавы-дадзены у 1969 г 1980 Складальнгю В С Давыдава, ААКузняеу У 3-м выданнг зборнтка (1980) змешчаны 261 да-кумент птсьмы ад рабочых, сялян, чыр-вонаармейцау, камтсараУ г камандзграУ Чырв Армп, парт г сав ктраунткоу, абл г пав арг-цый РКП(б) г выканкомау, губ з’ездау Саветау г прафс арг-цый, к-тау беднаты г салдат гарнтзонау, студэнтау Маплеускага полттэхнгкума г
УI П1чэта
удзельшкау урачыстага сходу, прысве-чанага адкрыццю БДУ 3 бел весак г гарадоу Лентну птсалт пра рашучасць сав людзей абараняць заваевы Кастр рэвалюцыг 1917, будаваць новае грамадства, адкрываць навуч установы, яюя будуць «новым рассаднткам святла г ве-дау» Большасць птсем звязаны з ранением, хваробай г станам здароуя Лентна Збор нгк мае прадмову Эдуард Карнмотч
П1УН1ЧЫ, пасада (урад) у ВКЛ Загад-вау велгкакняжацюмг шунщамт, сачыу за якасцю г пастаукамт шва да стала вял князя ВКЛ Першы вядомы П — Мткгта Мгкалаевтч (1546)
Уладзимау Вяроукш Шэлюта
1114 ЭТА Уладзгмгр 1ванавтч [9(21) 10 1878, г Палтава, Украша — 23 6 1947], псторык-славтст Акадэмгк АН БССР (1928), АН СССР (1946, чл-кар 1939) Засл праф Бел рэспублгкг (1926), засл дз нав Узб ССР (1943) Скончыу Мас-коускг ун-т (1901) Працавау настаунт-кам пмназн на Украгне 3 1905 у Маскве, у 1910—11 прыват-дацэнт, у 1918—11 праф Маскоускага ун-та У лют 1918 абаранту доктарскую дысерта-цыю на тэму «Аграрная рэформа Сгпз-мунда-Аугуста у Лттоуска-Рускай дзяржаве» Адзш са стваральнгкау г старшыня праулення Бел навук-культ т-ва у Маскве (1918—19) Адначасова чытау курс лекцый «Ггсторыя беларускага народа» у Бел нар ун-це у Маскве У 1920—21 эксперт на сав -польскай мтр-най канферэнцыт у Рызе Па прапанове урада БССР узначалгу Маск камгегю гга аргангзацыг БДУ, з лш 1921 рэктар БДУ Даследавау псторыю Украгны, Польшчы, Чэхп, Сербгг, Балгарыт, Лттвы, праблемы псторыт Беларуст, ВКЛ г Расп 16—20 ст Апублткавау каля 150 прац па псторыг, пстарыяграфц, археа-лопт, архтвазнаустве, краязнаустве, псторыт права Беларуст Вял значэнне на-давау прапагандзе т папулярызацыг бел мовы т л-ры, сустракауся з М Богданов! чам (1915), падтрымлгвау сяброусгая г творчыя сувязт з Я Куполам, Я Колосам, М Гарэцюм, Зм Бядуляй, Ц Гартным т шш дзеячамт бел культуры Аутар прац
509
ШЧЭТА
«М Багдановтч як псторык беларускага адраджэння» (1922), «Беларуская мова як фактар нацыянальна-культурны» (1924), «Sconmana» (1926) П адзш з аргантзатарау 1нбелкульта (аутар яго статута) т АН БССР У працы «Лттоу-ска-Руская дзяржава» (1910) разгледзеу пытанне пра уключэнне бел т Укр зямель у склад ВКЛ, адзначау, што большая частка гх была далучана не насигь-на У 1920-я г адмовгуся ад тэрмша «Лгтоуска- Руская дзяржава» г замянту яго на «Лттоуска-Беларуская дзяржава» У апошнтя гады карыстауся назвай «Вялгкае княства Лгтоускае» Складванне бел народнаецт датавау 14—16 ст , пад-крэслтвау вырашальную ролю сац -эканам фактарау у фармграваннг г развгццг этнтчнай супольнасщ беларусау, адзначау эпичную роднасць бел , рус г укр народау 3 тмем П звязана аргашзацыя архтунай справы у БССР У 1929 пачалт-ся ганенш на некаторых акадэмткау-гтс-торыкау, была сфабрыкавана т зв «ака-дэмтчная справа» 1шцыятарам яе выстушу акад М М Пакроусю П су-працьстаяу шкоде Пакроускага 13 9 1930 П арыштаваны, яго абвшавациц У вялт-кадзяржауным шавштзме, бел бурж на-цыяналтзме г празаходняй арыентацыт У жн 1931 сасланы на 5 гадоу у г Вяг-ка, у чэрв 1934 месца ссылю было заменена на г Варонеж, дзе ен працавау праф у пед ш-це У 1935 справа П пе-рагледжана, ен пераехау у Маскву, вы кладау у ВНУ 3 1937 працавау у 1н-це псторыт АН СССР, дзе з 1939 узначаль вау сектар славяназнауства, адначасова быу заг кафедры зах т паУд славян Маскоускага ун-та 3 1939 працавау над 3-томнаи псторыяй Польшчы (З-т г застауся незавершаным) У 1941 разам з тн там эвакуграваны у г Ташкент, дзе апублткавау шэраг патрыятычных артыкулау, а таксама даследаванняу па пето рыг Узбеюстана У 1944 апублткавау працы па псторыг гарадоу Беларусг «Мгнск», «Маплеу», «Вщебск» У 1946 разам з акад Б Дз Грэкавым заснавау г стау нам дырэктара 1н-та славяназнауства АН СССР Аутар больш як 500 прац па псторыг слав народау СССР т замежных краш Сярод яго вучняу шмат даследчыкау з розных краги Еуропы, утл бел вучоныя К. I Кернажыц-кг, ММ Улашчык, А В Бурдзейка, Т I Забела, Д А Дудкоу, В Д Дружчыц г шш Чл ЦВК БССР у 1921—30
Тв История крестьянских волнений в России Мн , 1923, Ггсторыя Беларуст Ч 1 М , Л ,1924, Основные моменты историчес кого развития Западной Украины и Западной Белоруссии М , 1940, Аграрная реформа Сн гизмунда Августа в Литовско-Русском государстве 2 изд М , 1958, Белоруссия и Литва, XV—XVI вв М , 1961, Пытанне аб вышэй шай школе на Беларуст у мшулым Мн , 1991
Лип Славяне в эпоху феодализма 100 ле тию со дня рождения В И Пичеты М , 1978 Академик В И Пичета Страницы жизни Мн, 1981, В И Пичета Биобиблиогр указ Мн , 1978, Брачев ВС «Дело историков»
510
ШШЧЫКЕВ1Ч
1929—31 СПб 1997, Иоффе ЭГ Акад с мик В И Пичет.1 (1878—1947) // Новая и но всйшая история 1996 № 5
Уладзгмгр Вершгорау
ШШЧЫКЕВ1Ч Барыс Тарасавм [24 7 (5 8) 1899, в Сасноука Слоншскага пав, цяпер Слоншскага р-на — 151 1974], Герой Сав Саюза (1943) Скончыу 1н-т чырв прафесуры (1936), курсы палпработнжау пры Ваенна-па-лгг акадэми (1941) Удзельнж грамадз вайны 1918—20 У Вял Айч вайну з чэрв 1941 на Цэнтр фронце Удзельнж вызвалення Беларуси баеу у Германи Аптатар палггаддзела дывгзн маер П вызначыуся пры фарираваши Дняпра у ЛоеУсюм р не 15 10 1943 з дэсантам ба-тальена пераправхуся цераз раку, удзельннау у авалодаши плацдармам i адбщщ 5 контратак ворага, замящу ка-мандз1ра, яю выбыу са строю Да 1957 на прафс рабоце
ШЯРСК1Я ШКбЛЫ, навучальныя установы ордэна пгярау — пач вучыль шчы 1 калеггумы
ГПЯРЫ (лац patres scholaruni piarum айцы набожных школ), каталщю ма-насю ордэн Засн У 1597 1спанск1м свя-таром 1ос1фам (Хасе) Каласанцам, у 1621 зацверджаны рымскгм папам Григорием XV На чале ордэна стаял! генерал, 4 ашетэнты i 4 кансультанты Мэ-таи П было выхаванне i навучанне юнацгва праз стварэнне широкий сеткт сваж калегзумау, а не палп ш мклянер-ская дзейнасць У 1641 кароль Уладзгслау IV папрашу Каласанцу прыслаць П у Рэч Паспалпую, каб иазбавщца ад манаполн езугтау у галше адукацьп У 1642 П прыбыл! у Варшаву У 1736 у краше бьиц створаны 2 правшцш ордэна — Каронная (Польская) 1 Лпоуская П1ярскт калепум узначальвал! рэкгар (займауся адм сиравамг) i прэфект (за гадвау вучэбнай часткай) Вучэбны курс калепума падзяляуся на 7 класау пра-форма (вучьин шеаць, чытаць i пачаткам арыфметык!), шф1ма (тыя ж самыя прадметы i катэхгзге), граматыка (латынь 1 пераклады з яе, матэматыка), сштаксгс (латынь, пераклады з яе i на шеанне на ей лгетоу), паэзш (пераклады з латыш, красамоуства), рыторыка (риторика, латынь, псторыя) i фшасофщ (логжа, метафижа, этыка, геаметрыя) Выкладчык! 1—5-га класау мел! звание мапстрау, а 6—7-га — прафесарау Навучанне было бясплатнае, плата бралася толькт за канвжт (штэрнат) Найб збяднелыя вучш утрымлгвашея за кошт ордэна, але павшны был! выконваць шэраг прац па школьнай гаспадарцы Падабенства вучэбнай праграмы П на езущкую 1 менш строгая дысцыплша рабы! ix навуч установы папулярным! у Рэчы Паспалпай У 1722 вшенсю бю-куп К К Бжастоускт запрашу П у Вшьню, а мерацю староста А Сапега ахвя-равау im палац 1 2 шш мураваныя будыню Кляштары i рэзщэнцьи П пры
падтрымцы магнатау i шляхты з’явшся таксама У Шчучыне (1726), Воранаве 1 Гераненах (1730), Зэльве (1739), Лужках (1741), Вщебску (1751), Драпчыне-Над-бужскш (1773), дзе хутка утваралюя i калепумы Значныя перашкоды ства-рэнню сеткт шярсюх устаноу чынин езупы, яюя бачыл! у П сватх канкурэн-тау Езупы дамаглюя закрыцця пшрсюх калепумаУ у Втльн!, Гераненах, Воранаве (пераведзены у 1756 у Лщу), адкры-вал! свае школы усюды, дзе ужо генава-Л1 тпярскгя Установы, пастаянна падава-Л1 скарп на П у суды i шш Для павы-шэння канкурэнтаздольнасщ пшрекай адукацьи пад юраунштвам правшцыяла Кароннай правшцы! С Канарскага у 1740—50-я г праведзена рэформа тярсюх навуч устаноу (у 1750—60-я г яна закранула i Лп правшцыю) был! па-шыраны курсы матэматыю, прырода-знаучых 1 свецктх гумаштарных навук, уведзены франц i ням мовы i шш Выкладаць новыя прадметы павшпы был! спецыяльна падрыхтаваныя асобы па новых падручнжах (церакладзеных
Б Т ГПшчыкеЫч
М I Плата? 3 карцшы В Трапшша 1812
Ш напюаных II), тэрмш навучання складау 6 гадоу Значки уплыу на ву чэбныя праграмы П у Рэчы Паспалпай зрабша франц культура, шэраг прадме тау выкладауся па-французску, лепшыя выхаванцы наюроувалгея на стажыроу ку У Франныю Пасля скасавання у 1773 ордэна езупау i стварэння Адука цыйнай камгегг П адыграл! вял ролю у рэфармаванн! сютэмы асветы крашы у 1770—80-я г падрыхтавал! вял коль касць праектау рэформ, nicani падруч Н1Ю (А Каменею, А Паплаусю, М Пра каповш) За заслуп у галше адукацьп П было дазволена у 1775 набываць новыя зямельныя уладанн!, у 1783 к школы у Польшчы вылучаны у асобную акругу (вучылппчы П у ВКЛ увайшл! у яе склад у 1790) У канцы 18 ст на тэр ВКЛ дзейшчала 18 кляштараУ II Пасля далучэння Беларуш да Рас шперьн i стварэння Вгленскай навучалыай акругг становнпча П змяшлася нязначна, у 1804 тярсюя навуч установы был: уключаны у тэту акругу i атрымал! ста тус павятовых вучылццчау Адкрываць новыя школы П не дазвалялася (вы-ключэннем было заснаванне у 1822 По-лацкага вышэйшага тярскага вучгмгшча) Пшрсюя навуч Установы працягваги займаць адно з вядучых месц у акрузе у 1803 у П вучылюя 1234 юнаю, у 1816 — 1245, у 1822 — 1401 П займал: шэраг прафесарсюх пасад у Вшенсюм ун-це С Юндзш, Ф Серафгмовгч, Ф Га-лансю У 1831—34 пасля паустання 1830—31 навуч установи П был! пе-раутвораны У 5-класныя свецюя павятовыя вучылппчы ц! зачинены Лп правшцыя П скасавана у 1843
Лгт Самусгк АФ Дзейнасць манаскгх ордэна? у галше асветы на Беларусг у першай трэц! XIX ст // Псторыя праблемы выкла дання 1998 N‘> 1, Hedcmann О Szkofy Walerjanowskie х х pijarow luieckich Wilno 1937, Koi S Reforma szkolna Slamslawa Konarskrego Krakow 1923, Beauvois D Szkolnictwo polskie na ziemiach Lilewsko Ruskich, 1803—1832 T 1—2 Rzym, Lublin 1991, Stepien R. Wspdtpraca pijardw z Komisjn Ediikacji Narodowej na ierenie Korony /f Acta Umversitatis Wratislaviensis N 1565 Prace pedagogiczne 102 Wroclaw 1994
Андрэй Самуак
ПЛАСкбУ Рыгор Давыдавгч [8(20) 12 1898, Мшск — 2 11 1972], генерал-лей-тэнант артылеры! (1945) Скончыу Ваен акадэмно иля Фрунзе (1932) 3 кастр 1917 у Чырв гвардьп, потым у Чырв Армп Удзельнж грамадз ванны 1918—20 на Пауд, ПаУд-Зах 1 Зах франтах, сав -фшл вайны 1939—40 У Вял Айч вайну з 1941 на Зах , Калшш-сюм, 2-м Укр, l-м Бел франтах камандуючы артылеры! дывип, корпуса, армп Да 1956 у Сав Армп Аутар книг «Пад грохат кананады» (1969)
ПЛАТАУ Мацвей 1ванавн [6(17)8 1751, станща Старачаркаская, цяпер Аксай-скага р-на Растоускай вобл, Райя — 3(15) 1 1818], рашйею ваенны дзеяч Вайсковы атаман Данскога казацкага войска (1801), ген ад кавалеры! (1809), граф (1812) 3 1764 на ваен службе
/дзельнтк рус -турэцюх войнау 1768— 74 1 1787—91, задушэння сял вайны пад юраунщгвам Е I Пугачова (1775) Удзельшк войнау рус -пруска-франц 1806—07 1 рус -турэцкай 1806—12 У пач вайны 1812 камандавау «лятучым» корпусам у складзе 1-й Зах армп (раз-мешчаны У раене Гродна) У вышку ш-юивага наступления Напалеона на Вшьню быу адрэзаны ад сваей армп i вымушаны далучыцца да 2-й Зах армп Знаходзячыся у яе ар’ергардзе, двойчы атрымау перамоп над франц кавалеры-яй — у Мгрскгм ба 18121 У Раманаускгм баг 1812, прыкрывау адыход 2-й арми да Смаленска Пасля Смаленскай аперацыг 1812 узначальвау ар’ергард аб’ядна-най арми У час Барадзшскай бттвы 26 8(7 9) 1812 зрабту паспяховы рэйд у гыл прашУшка Пры адступленш франц арми наюраваны М I Кутузавым у тыл ворага уздоуж Смаленскай дароп, удзельшчау у вызваленш Оршы, Тала-чына, Барысава i шш , у снеж 1812 вы-цесшу ар’ергард пращушка за межы Раси каля г Коуна Удзельшк замежных паходау 1813—14 Набыу вял папуляр-насць як герой вайны 1812 У 1814 разам з Аляксандрам I наведау Англпо, дзе атрымау дыплом ганаровага доктара права Оксфардскага ун-та
Лгт Харкевич В Действия Платова в арьергарде Багратиона в 1812 г СПб , 1901, Астапенко МП, Левченко ВГ Атаман Платов Жизнеописание М , 1988
Андрэй Лукашэвгч
ПЛАТбНАУ Барыс Втктаравгч [24 7 (6 8) 1903, Мшск — 15 2 1967], бел акцер, педагог Нар арт Беларусг (1946), нар арт СССР (1948) Удзельшк грамадз вайны 3 1920 працавау у тэат-ральным калектыве пры «Беларускай хатцы» г т-ры рэв сатыры у Мшску 3 1922 у Беларускш тэатры гмя Янкг Купалы, у 1961—63 яго мает кграушк 3 1965 заг кафедры майстэрства акцера г рэжысуры Бел тэатр -мает ш-та Акцер шырокага творчага дыяпазону, выдатны майстар пераувасаблення Спалучау тоню пегхал малюнак вобраза са знешняй тэатр яркасцю Сярод лепшых драм роляУ ЗаслонаУ («Канстанцш Заслопау» А Маузона, Дзярж прэмш СССР 1948), Тумшовн («Пяюць жава-раню» К Крашвы, Дзярж прэмгя СССР 1952) СтварыУ Гранина завостраныя камедыйныя вобразы Быкоусю («Пау-лшка» Я Купалы), Зелюн, Жлукта («Хто смяецца апошнгм», «Мглы чалавек» Крашвы), Лявон («Лявонгха на арбще» А Макаенка) Высокгм трагедийным гу-чаннем адзначаны ролг Пятра («Апошнгя» М Горкага), Рамэо («Рамэо г Джульета» У Шэкспгра), Эзопа («Лгса г вшаград» Г Фггейрэду), Пратасава («Жывы труп» Л Талстога) i гнш Пра П зняты дакумент фшьм «Думкг г вобразы» (1965) 1мем П У Мшску названа вулгца
Лгт Сабалеускг А Барыс ПлатонаУ 2 выд Мн , 1989
ПЛАТбНАУ Расцгслау Пятровгч (н 15 4 1930, г Слуцк), бел псторык Д-р ист н (1982), праф (1984) Скончыу
Б В ПлатонаУ
Р П ПлатонаУ
БДУ (1955) ПрацаваУ у друку, камсам г парт органах, мгнсюх В НУ У 1973—80 сакратар Мгнскага абкома КПБ, у 1980—91 дырэктар 1н-та пегорьп пар-тьгг пры ЦК КПБ (з 1990 1н т пет -палгт даследаванняу) 3 1992 у Бел НД1 дакументазнауства г архгунай справы. Даследуе праблемы дзярж будаУнщтва, грамадска-палгт г духоунага жыцця Беларусг сав перыяду, псторыю КПБ, барацьбы бел народа супраць ням -фаш захопнгкау у Вял Айч вайну Працуе у галше крынщазнауства г практычнай археаграфгг Адзш з ajrapay калектыу-ных прац «Усенародная барацьба у Беларусг супраць нямецка-фашыецкгх захопнгкау у гады Вялгкай Айчыниай вайны» (т 1—3, 1983—85), «Старонкг псторыг Кампартыг Беларусг меркаваннг, аргументы, факты» (1990), «Станауленне г крушэнне аднапартыйнай сгстэмы у СССР, 1917—1991», «Нямецка-фашыс-цкг генацыд на Беларусг (1941—1944)» (абедзве 1995) Удзельшчау у падрых-тоУцы дакументальнага выдання «Каму-нгстычная партия Беларусг у рэзалюцыях г рашэннях з’ездау г пленумау ЦК» (т 1—6, 1983 —87), зб-кау дакументау г матэрыялау «Камсамол Беларусг у Вялгкай Айчыниай вайне», «К Калшоускг 3 друкаванай г лгтаратурнай спадчыны»
511
ПЛАТОНАУ
(абодва 1988) г гнш Дэп ВС БССР у 1980—89
Те Идеологическая работа КПБ в Года социалистической индустриализации (1926— 1929) Мн, 1962, Воспитавие коммунистической сознательности Некоторые пробл идейно-полит воспитания трудящихся в связи с обострением идеол борьбы Мн, 1970, Пропаганда научного атеизма Ист -социол исслед на материалах Компартии Белоруссии Мн , 1982, На кругом переломе Очерк основных направлений деятельности Компартии Белоруссии по осуществлению перестройки Мн 1989 (разам з Ю П Смгрио-вым) К вопросу о становлении белорусской национальной государственности (разам з М С Сташкевгчам) // Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции Гомель, 1993 Ч 2, Прокуратура и политические репрессии 1937—1938 тт // Неман 1996 № 9, Палпыкг 1дэг Лесы Грамадзян пазшьп ва Умовах на растання гдэалага-палтт дактату У Беларусг 20—30-х гг Мн , 1996, Александр Ульянов и версия НКВД об антисоветском подполье в БССР (Фальсификация органами НКВД уголовных дел в 1937—1938 гг ) Мн 1997 (разам з ММ 1лъкевгчам), Даносы 30-х гг спроба апгеання сацыяльнай з’явы // Мала-досць 1998 N® 7, Лесы Ггст -дак нарысы аб людзях г малавядомых падзеях духоунага жыцця у Беларусг 20—30-х гг Мн , 1998, На крутым павароце 1дэолага палгт барацьба на Беларусг У 1929—1931 гг Мн, 1999
Алесь Скараход
ПЛАТОНАУ Сяргей Федаравгч [16(28) 6 1860, г Чарнггау, Украша — 10 1 1933], расгйсю псторык Акад АН СССР у 1920—31 (чл-кар з 1908) Скончыу Пе-цярбургею ун-т (1882), з 1899 праф гэтага ун-та Старшыня Археаграфгчнай камгец (1918—29), камгсд па выданш творау А С Пушкша, дырэктар Пушюн-скага дома 1н-та рускай л-ры АН СССР (1925—29) 1 Ь ю АН СССР (1925—28) Даследавау падзег 2-й пал 16 — пач 17 ст у Раси, т зв смуту У сваей гал праны «Нарысы на псторыт смуты у Мас-коускаи дзяржаве XVI—XVII стст. Спроба вывучэння грамадскага ладу г саслоУных адносш у Смутны час» (1899, перавыд 1995) разглядау спробы дасяг-нуць раунапраунай унп Маск дзяржавы з Рэччу Паспалгтай, развщце адносш памгж каралем Жыггмонтам Вазай, ка-ралевтчам Уладзтславам Жыпмонтавтчам з маскоусюм урадам г баярствам, ход вайны Рэчы Паспалгтай з Расгяй 1609— 18 Даследавау псторыю земсктх сабо-рау, перыяд царавання Пятра 1, каланг-зацыю рас Поуначы г шш АУтар «Пал-ручнтка рускай псторыг для сярэдняй школы» (ч 1—2, 1909, перавыд 1992), дзе выкладзены пытанш станаулення г развщця ВКЛ, адносш Расп з Рэччу Паспалгтай У канцы 1920-х г «псторы-ю-марксгсты» на чале з М М Пакроу-скгм разгарнулт барацьбу з псторыкамт лтберальна-дэмакр поглядау У студз 1930 П арыштаваны па падазрэнш У «акгыунай антысавецкай дзейнасщ г удзеле У контррэвалюцыйнай арганиа-цыг» 19 месяцау тшло следства (тзв «Справа Платонава»), па яюм праходзт-
512
ПЛАТУН
ла 115 чал Напгсау «Пакаяннае гпсь-мо», аднак паводле рашэння «тройю» ен разам з дочкамт быу сасланы у Самару на 5 гадоу, дзе i памер
Тв Борис Годунов Пг , 1921, Иван Грозный Пг, 1923, Русская история М , 1995, Полный курс лекций по русской истории Ростов н/Д, 1997
Лт Очерки истории исторической науки в СССР Т 3 М , 1963, Рахматуллин М А Дело по обвинению академика С Ф Платонова // Отечественная история 1994 К°6, Брачев ВС Дело академика С Ф Платонова//Вопр истории 1989 №5, Яго ж -«Дело историков» 1929—31 СПб , 1997 Уладзишр Верниорау
ПЛАТАН Антон Мартынавш [1(13) 11 1896, в Амлынцы Слуцкага пав , цяпер Нясвтжсю р-н — 1938], парт i дзярж дзеяч БССР Акадэмгк АЛ БССР (1931) Скончыу нар вучылшгча, вучыУся у Нясвгжскгм гар вучылшгчы Удзельнгк 1-й сусв г грамадз войнау 3 кастр 1920 заг аддзела Мазырскага пав к-та КП(б)Б, сакратар пав выканкома, камандзгр атрада ЧОН 3 лют 1923 заг аддзела Барысаускага пав к-та КП(б)Б, памочнш пракурора 3 1925 сакратар Слуцкага акр к-та КП(б)Б 3 мая 1927 старшыня Цэнтральнага праулення прафсаюза працаунгкоу асветы БССР г рэдактар час «Прафрух Беларусг» У вер 1929 — сак 1933 нарком асветы БССР, 7 3 1933 зняты з пасады 3 1933 на парт рабоце У Зах Сгбгры Чл ЦК КП(б)Б у 1927—33 Чл ЦВК БССР у 1927—33, Прэзщыума ЦВК у 1931—33
Тв Нацыянальна-культурнае будаУнщтва У БССР Мн , 1930, За культурную рэвалюцыю Мн , 1931, Итоги культурного строительства в БССР за 10 лет М , Л 1931
Аляксандра Гесь
ПЛАШЧЫНСК1 Сяргей Сгльвестравгч (1892, в Калядзгчы Мшскага пав, цяпер Мшскг р-н — 7 5 1920),удзельнгк партыз руху на Беларусг у грамадз вайну 3 1910 рабочы у Рызе, у 1914—15 у армц, з 1915 рабочы у Петраградзе Удзельнгк Лют рэвалюцыг 1917 3 вяс-ны 1920 камандзгр КозыраУскага пар тыз атрада, якт дзейшчау у ваколщах Мшска супраць польски акупантау Схоплены каршкамт г расстраляны у КамароУскгм лесе каля Мшска
ПЛЕМЯ тып этнтчнай г сацыяльнай аргантзацыт людзей, уласцтвы для пер-шабытнаабшчыннага ладу г пераходнага перыяду да класавага грамадства Пле-мянныя супольнасщ узнгклг у эпоху развггога радавога грамадства у вышку аб’яднання некальюх экзагамных родау, звязаных агульнасцю этнагенетычнага паходжання, асн элементау гаспадарю, звычаяу г абрадау, мгфалопт т культаУ, адзшствам дыялекту г племянной сама-назвы, яюя грунтавалтся на агульнай самасвядомасщ У археалопг П г яго тэрыторыя вызначаюцца на падставе пашырэння агульных элементау матэ-рыяльнай г духоУнай культуры, яюя ха-рактарызуюць асаблгвасцт племяннога
рассялення, гасп дзейнаецг, звычаяу г абрадаУ 3 часоУ мезалтту на тэр Беларуст жылт П грэнскай культуры, неман-скай мезалипычнай культуры, сожскай культуры, у неалще — верхнедняпроу-скай культуры, дзясшнскай культуры, днепра-данецкай культуры, лейкападоб-ных кубкау культуры, неманскай культуры, нарвенскай культуры, тыповай гра-беньчата-ямкавай керамиа культуры, шароподобных амфар культуры, у бронзавым веку — лужыцкай культуры, пау-ночнабеларускай культуры, прыбалтый-скай культуры, соснщкай культуры, ся-рэднедняпроускай культуры, тшцгнецкай культуры, шнуравой кералакг Палесся культуры, шнуравой керамиа культуры, у жал веку — банцараускай культуры, днепра-дзвтскай культуры, зарубтегрсаи культуры, калочынскай культуры, юеу-скай культуры, мтаградскай культуры, паморскай культуры, штрыхаванай кера-miki культуры На познтх этапах развития першабытнаабшчыннага ладу г пера-ходу да класавага грамадства П аб’яд-ноувалтся У буйныя сац-палтт сугюль-наецт — саюзы плямен У грамадсюх навуках, лгтаратуры г публщыстыцы тэрмтн «П » доул час ужывауся У сэнсе народ, этнас
Лип Третьяков ПН Финно-угры балты и славяне на Днепре и Волге М , Л 1963, Формирование раннефеодальных славянских народностей М , 1981, Этнос в доклассовом и раннеклассовом обществах М , 1982, Седов В В Восточные славяне в VI—XIII вв М, 1982, Бромлей ЮВ Очерки теории этноса М , 1983 leap Чаквш ПЛЕНШАТЙНТ (ад лац plem potens паунамоцны), у ВКЛ у 17—18 ст даве-раная асоба У судзе, якая прадстаУляе адзш з бакоу
НЛЁШЧАНЩКАЕ КАМСАМбЛЬ-СКА-МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПОЛЛЕ у Вялткую Айчынную вайну Дзейнтчала з 18 8 1941 да 25 11 1942 у гп Плешчантцы Налтчвала 23 чал (кт раунтк П I Адамовтч) 3 вясны 1942 тры-мала сувязь з партыз атрадам «Бараць ба», з жн дзейнтчала над юраунштвам Барысаускага падп мгжрайкома ЛКСМБ Складалася з груп, яюя узна-чальващ М I Гусакоуская, В I г М I Пар-фяновтчы, К X Чалау Падпольшчыю па радые прымалт г распаусюджвалт зводю Саушфармбюро, здабывалт т перадавалт партизанам зброю, боеприпасы, меды каменты, дакументы, звестю пра кар ныя экспедыцыт акупантау, у лш 1942 аргантзавалт уцею зняволеных з канцла-гера, у канцы 1942 замштравалт будынак жандармерыт, падпалтлт Управу, падар-валт лесашльню Пасля дыверстй большасць членау арг-цыт пайшла у партызаны, 6 падпольшчыкау загубит фашисты
ПЛЁШЧАНЩКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, бат партыз бригад «Народныя мсшУцы» г «Дзядзью Колт» па разгроме ням -фаш гарнтзона у гп Плешчантцы у сак —жн 1943 у Вял Айч вайну Партыз разведка выявтла, што вясной гар-нтзон (каля 230 гттлераУцау) пачау хут-юмт тэмпамт веецт шж работы па абста-
ляваннг стстэмы абарончых пунктау ва-кол г унутры Плешчанщ, з лета папоУнтУся спец падраздзяленнямт ням ВПС, зброяй, боепрыпасамт, харчаван-нем Паводле указания Мшскага падп абкома КП(б)Б партызаны брыгады «Народныя мешуцы» неаднаразова спрабавалт перашкодзтць узмацненню гарнтзона нанеслт 29 удараУ па аванпас-тах, адбшт 23 яго вылазю, спынялт спробы дэблаюраваць гарнтзон звонку, былт зшшчаны мотамехашз патруль 118-га ахоунага батальена, палкоуйтк палтцш бяспею разам з аховай, вял страты нанесены асобаму батальену СС Дырлевангера, яю спрабавау прарвацца на дапамогу гаршзону 17 жн партызаны перакрылт усе шляхт да Плешчанщ т уварвалтся у паселак Адначасова бригада «Дзядзью Колт» завязала бат з гарш-зонамт на Зембшсюм напрамку У нач-ным бат партызаны зншгчылт усе гасп г ваен аб’екты гарнтзона, захаптлт шмат зброт, боепрыпасау, амунщыт прашУнгка т на досвттку адышлт у раен сваей дыс-лакацыт У вынтку аперацыг гарнтзон быу поунасцю разгромлены, яго дзейнасць спынена больш як на паугода Страты партызан — 48 забттымт г пара-неныМг Уладзишр Пасэ
ПЛЕШЧАНЩК1 РАЕН 1снаваУ у 1924—62 Утвораны 17 7 1924 у Бары-саускай акр Цэнтр — мяст Плешчанг-цы 20 8 1924 падзелены на 11 сельсаветау АкалоУсю, АмнштаУсю, Горненсю, Завштынсю, Запольсю, Зарэцю, 1збт-шчансю, Крайсю, Плешчашцга, Пруса-вщю, Хатаевтцю (з 1939 Акцябрсю) 3 9 6 1927 да 26 7 1930 у Мшскай акр 22 9 1927 далучаны Ганцавтцю т Каменею с/с лтквщаванага Зембшскага р-на 3 20 2 1938 у Мшскай вобл 16 7 1954 лтюадаваны Амшшаусю, Ганцавтцю, Горненсю, Завштынсю, Запольсю г утвораны Задорсю г Нястанавтцю сельсаветы 3 25 12 1962 тэр раена далучана да Лагойскага раена
ПЛЁШЧАНЩЫ, гарадсю паселак у Лагойсюм р-не За 27 км на Пн ад г Лагойск, на беразе Плешчанщкага ва-дасх на перасячэннт аутамапстраляу БарысаУ—Втлейка г Мшск—Вщебск 7860 тыс ж (1999)
Вядомы з 16 ст як веска у Мшсюм пав ВКЛ У час вайны Расп з Рэччу Паспалггай 1654—67 у ваколщах П у 1656—57 атрад на чале з Дз Мурашкам руйнавау шляхецюя маентю 3 1793 у складзе Рас тмперыт, мястэчка, 50 да-моу, цэнтр волаецт У Барысаусюм пав У Айч вайну 1812 пры адступленш франц армп рус атрад ген Чаплтца разбту тут авангард 9-га франц корпуса маршала Втктора У 1817 уладальнтю П Тышкевтчы пабудавалт царкву, у 1825 стварылг прыгонны тэатр (дзейшчау да 1835) У 19 ст тут была школа, царква, сшагога, бровар, 5 крам, 2 пщейныя двары, 2 разы на год юрмашы У 1882 заснавана ф-ка шавецюх капылоу, пазней — ф-ка шавецюх гваздоУ У 1897 у П 1086 ж, нар вучылшгча, паштова-тэлеграфнае аддз 3 29 8 1919 цэнтр во-
ласт Барысаускага пав 3 17 7 1924 да 25 12 1962 цэнтр Ллешчангцкага раена 3 1929 працавал1 электрастанцыя, млын, лесатльня, сукнавальня 3 27 9 1938 гар паселак У 1939 3,7 тыс ж, працавал! крухмальны 1 тарфяны з-ды 28 6 1941 акутправаны ням фашистам!, яюя разбурыл! паселак, у П i раене загубил 2063 чал Дзейшчала Плегичангц-кае камсамолъска-маладзежнае падполле, летам 1943 партызаны правил! апера-цыю «Ф1нанс1ст», у вышку якой з Пле-шчанщкага банка забрал! 224 тыс ма-рак, 1 Плешчанщкую аперацыю 1943 па разгроме ням гаршзона Вызвалены П 30 6 1944 у ходзе Мшскай аперацыг 1944 У 1977 — 6,9 тыс ж У П працуюць хлебазавод, птушкафабрыка, гандлевае 1 швейнае прадпрыемствы, лясгас 2 ся-рэдшя, муз, дзщяча юнацкая спарт школы, 2 ПТВ, 3 дашкольныя установы, Дом дзщячай творчасщ, 2 б-ю, бальнща, магазшы, камбшат быт па-слуг, аддз сувяз: Мапла ахвяр фашызму, брацкая мапла сав вошау i партызан, што запнул! у Вял Айч вайну
П.НЕУ 1са Аляксандравк [12(25) 11 1903, с Стары Батака-Юрт УладзжаУ-казскай акр, цяпер у ПаУн Асецц, Расы — 6 2 19791, удзельшк вызвалення Беларуш у Вял Айч вайну, двойчы Герой Сав Саюза (1944, 1945), ген армц (1962), Герой МНР (1971) Скончыу ваен акадэми гмя Фрунзе (1933) i Ген штаба (1941) У Чырв Армц з 1922 У Вял Айч вайну з 1941 на Зах, Пауд, ПаУд -Зах , Сцяпным, 3-м Укр , 2-м Бел , 2-м Укр 1 Забайкальсктм франтах Пад яго камандаваннем конна-механи група у час Бел аперацьц 1944 удзель-шчала у вызваленш. Глуска, Слуцка, Mipa, СтоубцаУ, Нясвгжа, Баранавн, Слошма, Брэста Пасля вайны на ад-казных пасадах у Сав Армц Яго гмем названа вулща у Слуцку
ПЛ1НФА (ад грэч plinthos цаглша), широкая 1 плоская абпаленая цэгла Мела квадратную (пазней прамавуголь ную) форму 1 невял (да 4—5 см) тау-шчыню На Беларуш упершыню выка-рыстана у муроУцы Полацкага Сафгй-скага сабора (11 ст ) У 10 ст П завозни вмангыйсгая дойлщы, пазней выраблягп у месцах пабудоу Мураваныя будыню з выкарыстаннем П узводзипся у Полацку, Вщебску, Гродне, Тураве, Навагруд ку 1 шш У 12 ст адначасова ужывалася П двух 1 болей памерау На арх дэтал! (пшястры, лапатю i шш ) выкарыстоу-вал! трапецападобную i паукруглую П Выраблял! П у спец формах з драуля-ным дном Каб пазначыць сваю прадук-цыю, цагельшю паюдаш на П клеймы або метю У выглядзе лпар, крыжыкау, трызубцау, стрэлак i шш, часам трап-ляюцца малюню, надтсы Абпальваш П У спец печах з цэглы У 2 й пал 13 ст замест П у бел дойлщстве пачал! выкарыстоуваць буйнапамерную брусковую цэглу Алег Трусау
ПЛ1С Mtxaui (15 8 1858, Гродзенскай губ — 29 4 1924), бел рэл1г i грамадсю
I A Urie?
дзеяч, педагог Скончыу Вшенскую ду-хоуную правасл семшарыю (1879) i пасвячоны у святара 3 1879 настаяцель правасл нарафгй у Ашмянсюм пав i BuibHi У 1915—17 пры лп архгепюкап-стве у г Дз1сна Пасля Лют рэвалюцьп 1917 у Маскве У час працы Маскоуска-га царк сабора у 1917—18 давераная асоба будучага патрыярха Циана 3 вяс-ны 1919 у Вшьш, член Вшенскай духоунай правасл каншсторьп, ютючар Bi-ленскага кафедральнага сабора У 1919—-20 уваходзтУ у склад Цэнтралънай беларускай рады Вгленшчыны г 1родзен-шчыны, Вшейскага беларускага нацыя-нальнага кампэта Першы законавучы-цель правасл багаслоУя у Вгленскай беларускай ггмназгг (1919—23, выкладау на
Плшфа 12 ст са знакам: (1) i клеймам! (2)
513
ПЛ1СА
бел мове) Прыхыьшк беларушзацьп правасл царквы у Зах Беларуш, адзш з шщыятарау стварэння Святатрощкага бел правасл т-ва у Вшьш у 1921 Адзш з заснавальшкау Таварыства беларускай школы, удзельшк Першага з’езда выкладчыкау зах -бел пмназ1й у 1923
Уладзгмгр Ляхоускг
ПЛ1С Мтхаш [гнатавтч [30 8(11 9) 1898, в Бялавмы Слошмскага пав, цяпер 1вацэвщкага р-на — 10 1 1958], адзш з юраушкоу парт падполля i партыз руху на тэр Вщебскай вобл У Вял Айч вайну Скончыу 1н-т чырв прафесуры (1933) 3 1918 у Чырв Армп, з 1921 на парт 1 гасп рабоце у РСФСР i на Украине, з 1936 у апараце Камки парт кантролю пры ЦК ВКП(б) 3 1938 на выкладчыцкай, парт, гасп i сав рабоце У Вял Айч вайну з 7 4 1943 да лш 1944 сакратар Вгцебскага падпольнага абкома КП(б)Ь 3 1944 выкладчык ВНУ IIJliCA, веска, цэнтр сельсавета у Глы-боцктм р не, на беразе воз Пл1са, каля вытоку р Мнюта На аутадарозе Глыбо-кае—Полацк За 21 км на ПнУ ад Глы-бокага, 10 км ад чыг ст Падсвшле 688 ж , 309 двароу (1998)
3 шсьмовых крынщ вядома з пач 16 ст Маентак П з фальваркамт, с Балог-Н1Ю 1 усей маемасцю належау гетману найвышэйшаму ВКЛ Канстанцшу Ас-трожскаму 3 1507 уладанне М Петуха У 1552 у мястэчку П было 63 двары Пазначана на карце Полацкага ваяв (1579) С Пахалавщката 3 1624 уладанне РI Падбшенты, з 1670 — полацкага земскага суддз! В П Корсака, потым — Дэспат-ЗяновнаУ Паводле прывшея караля Сгашслава АУгуста Панятоуска-га ад 15 8 1788 у мястэчку П праводзт-Л1ся штотыднсвыя юрмашы У канцы 18 ст тут 1снавал1 «гаспадарсю дом», драуляная ушяцкая царква, 6 крамау, 2 корчмы, вадзяны млын на 4 паставы 3 1793 у Рас 1мперы1, цэнтр воласщ Дз1-сенскага пав Мшскай, з 1842 Вщен-скай губ У 1822 пры царкве заснавана брацгва 3 1863 працавала пачатковая школа У 1887 — 651 ж , 75 дамоу, па рафыльная царква, каплща, сшагога У фальварку П 63 ж, працавау бровар У 1897 у П 899 ж 3 1921 у складзе Польшчы, цэнтр воласц: Дз1сенскага пав Bi-ленскага ваяв 3 1939 у БССР, з 151 1940 да 28 6 1950 цэнтр Плгскага раена Вшейскай, з 1944 Полацкай абл У лш 1941 — лш 1944 акущравана ням -фаш захопшкам!, яюя спалил у П 197 двароу, загубил у П i раене 1676 чал 3 25 12 1962 у Глыбоцюм р-не У П сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз сувязг, амбулатория, аптэка, магазш, Параскеуская царква (1887) Каля весю паселшгча эпоХ1 неалггу, бронзавага i ранняга жалезнага вякоУ
Лгт Сапунов АП Материалы по истории и географии Дисненского уезда Виленской губернии Витебск, 1896 Язэп Бунто
17 Зак 168
514 JUIICKJ
IIJHCKI РАЁН кнавау у 1940—62 Утвораны 15 1 1940 у складзе Вшейскай вобл Цэнтр — в Пмса, з чэрв 1950 — в Падсвмле Пл 1 тыс км2 (на 1 1 1941) 12 10 1940 падзелены на 18 сельсаветау Астнаускт, Астраусю, Вало-дзькаускт, Верацейсю, Вуглоусю, Галу-бщк1, Драбаушчынскт, Зашчэсленскт, Каралевтцю, Кукраускт, Кульгайсю, Лужкоускт, Мтцькаускт, Плюю, Праза-роцю, Прошкаусю, Свшьсю, Страль-цоусю 3 20 9 1944 Пру Полацкай, з 8 1 1954 у Маладзечанскай, з 20 1 1960 у Вщебскай абл 25 12 1962 раен скасаваны, яго тэр перададзена у Глыбоцкт т Мтерсю р ны
ПЛбМБА (ням РЮптЬе ад лац plumbum свтнец), кавалачак свшцу з ад-бггкам пячапиа, яюм апламбоУваецца пэуны прадмет Стараж П адрознтва-юцца ад втслых пячатак (гл Була) невял цамерамт (1—1,5 см) т прызначэн-нем П «наУгародскага тыпу» служылт малым1 пячаткамт пасаднткау (канец 11—13 ст) Найб распаусюджаны П «драпчынскага тыпу», яюх у Драпчыне Надбужсюм (Полыпча) выявлена некалью тысяч Широка бытуе меркаван-не, што П прывешвалт да цюкоу з тава-рамт, яюя вывозил на знешнт рынак, што гарантавала ix захаванасць На думку некат даследчыкау, на Pyci ужывалт-ся «футравыя» грошы П , што прывеш-валася да вязю футрау, надавала тм значэнне грошай На тэр Беларуст П «драпчынскага тыпу» (больш за 20 экз ) выявлены у Вщебску, Тураве, Брэсце, Полацку У Вщебску знойдзены свтнцо-выя П з выявамт на знешнтм т адварот-ным баках адпаведна св Пятра т лттары «Ж», невядомага святога т лттары «Л», святога з паднятымт рукамт 1 расквттне лага 6 канцовага крыжа, святога т 4-канцовага крыжа з промнямт, з двума нахшенымт крыжамт, св Мл колы т лттары «Д» На адной П захавауся надптс «Петр» У час археал раскопак у Полацку У пласце 1240-х г знойдзена П з выявай св Барыса цт Глеба, а на адва-ротным баку — расквттнелага крыжа У Зах Еуропе двухсастаУныя свшцовыя гандл П вядомы у 15—17 ст ЗагатоУка таюх П выразалася з суцэльнага лтста свтнцу (палоска вуха т два кружю плас-цшы Уласна П з прыпаяным да адной пласцшю замком т адтултнамт для вуст-кау замка другой) На Беларуст таюя П вядомы У падзвшсюх гарадах На абод-вух тх баках адцтснуты рэльефныя выявы, надптсы т знаю, часам сустракаюцца контрмаркт У 19—20 ст выкарыстоува-юцца П пад пламбтр (прыстасаванне у выглядзе клешчаУ) на пошце, чыгунцы, у банках т шш установах 3 2-й пал 20 ст у шыроктм ужытку П з пластмасы з адтултнамт для прасоування кантрольна-га дроту або шнура, маюць выявы дзярж герба, даты, умоУныя лттары т лтчбы
Jlim Ершевский БД Дрогичинские
Пломбы 16—18 ст з Дз1сны 1 Друг (правы i адваротны баю)
пломбы классификация, типология, хронология // Вспомогательные исторические дисциплины Л , 1985 Т 17
ГеоргШ Штыхау, lean Стчук ПЛУГ Адам (сапр Пяткевтч Анто-нт Антонавтч, 23 10 1823, в Замосце Слуцкага пав Мшскай губ, цяпер Слуцю р-н — 2 11 1903), польсю 1 бел птсьменнтк, журналтст Скончыу Слуцкую пмназтю (1842), вучыУся У Ктеусюм ун-це (1845—46) 3 1831 жыу у в Жу-кау Барок на Стаубцоушчыне, дзе па-сябравау з У Сыракомлем У 1856 у Мшску сустракаУся з В.Дун1иым-МарЦ1Нкев1-чам 3 1874 у Варшаве Адзш з арганиа-тарау бел лгг -асв гуртка У 1879—90 рэдакгар час «Klosy» («Каласы»), у яюм друкаваУ шмат матэрыялау пра Беларусь У 1891—1903 гал рэдактар «Wielkiej Encyklopedn Powszechnej Ilustrowanej» («Вялжай усеагульнай шюстраванай энцыклапедьи»), адначасова працавау лп юраУнтком часошса «W§drowiec» («Вандроунтк», 1894—99), уваходзту у склад рэдакцыт газеты «Kuqer Warszawski» («ВаршаУскт вес-нтк», 1899—1903) Большасць яго творау тэматычна звязаны з Беларуссю [«ЖукаУ Барок» (1849), «Родная песень-ка» (1856), «Сарока» (1867) т шш) У аповесцях «Споведзь» (1848), «Нянька» (1857), «Афщыялтст» (1866—67) т шш
ашсвау бел краявщы, асуджау прыгон нткау У зб «Каласы з роднай нтвы» (1856) шырока выкарыстау бел фальклор 3 чатырох апавяданняу т легенд, наптсаных тм у 1849 на бел мове, заха-валася толью апавяданне «Кручаная баба» (апубл У 1918) Адзш з першых пе-раклау на польск мову творы Дунтна-Марцшкевтча, Г Гейне, В Гюго, А Пуш-юна, У Шэксптра Творы П друкавалтся у Мшску (у зб «Голас з Лпвы», 1859) Сумесна з В Каратынскш падрыхтавау выданне «Выбранай паэзп» Сыракомлт (т 1—5, 1890) У варшаусюм касцеле св Крыжа у 1905 устаноулены бюст П
Те Zupelny zbior pism Adama Phiga Ser 1—2 T 1—6 Zytomierz, Wilno, 1862—63
Лт M а л ь д з i с А Падарожжа У XIX ст Мн 1969 Уладзишр Мархель
ПЛЫТАГбНСТВА, сплау лесаматэрыя-лау 1 тншых грузаУ плытамт па водных шляхах Вядомы з глыбокай старажыт-насцт Геагр становтшча Беларуст, раз-галшаваная рачная сетка, якая мела вы-хад да Балтыйскага (басейны Немана т Зах Дзвшы) т Чорнага (басейны Дняп-ра т Прыпяцт) морау, спрыялт развтццю сплаУнога промыслу На працягу ста-годдзяу П было самым зручным т тайным спосабам транспарцтроУю драунт-ны 3 канца 16 ст значна павялтчвалася дастаука грузау у Зах Еуропу да Бал тыискага м , а з канца 18 ст т У чарна-морсктя парты Да канца 19 ст П за-ставалася найб распаусюджаным ады-ходным промыслам сялян Акрамя драуншы 1 буд матэрыялау на плытах везлт розныя тавары няньку, лен, посуд, збожжа, смалу, дзегаць, паташ, сала, гарэлку, рагожы т шш У сярэдзше 19 ст на Палесст сплавам займалася да 8 тыс сялян, а у 1890-я г — каля 25 тыс чал штогод У 1859—95 па Принят штогод сплаулялт не менш як 200 плытоу, часам больш за 1000 Сплауны сезон працягвауся з ранняй вясны да глыбокай восент Пачатак яго У некато-рых мясцшах плытагоны адзначалт аб-радам першага спуску плытоу на ваду Плыты вязал! з акораных т прасохлых бярвен хвойных парод у адзш цт некалью радоУ Для юравання плытамт на пярэднтм (галаве) т заднтм (хвасце) эвенах мацавалтся рулявыя веслы, на мел-каводдзт т каналах плыты ктравалтся шастамт Для тармажэння ходу служылт завостраныя калы, замацаваныя У галаве т хвасце плыта На начлег плыт пры-чальвалт да берага з дапамогай каната, яю чаплялт за кол (прычал) На плытах абсталеувалт (найчасцей на 2-м звяне) месца для жылля — дашчаны курэнь, а для прыгатавання ежы — вогнтшча (го-ран) Невял плытамт з 2—3 звенау кт-равалт 2—3 сплаушчыю Караван плытоу суправаджала арцель, у якую увахо-дзтлт старшы плытагон (атаман, кара-ваншчык, корнтк), дубовтю т весляры на лодках-дубах т рабочыя (гоншчыкт) Супраць цячэння, а таксама на каналах т на р Пша, Ясельда, Бярэзша, Ула плыты цягнулт лшай (тоустай вяроу-кай) 3 канца 19 ст караваны плытоу букстравалт параходы У 1930-я г П У
515
ПЛЯТЭРЫ
Беларус! пачало спыняцца. Пасля Вял. Айч. вайны дзе-шдзе яшчэ бытовала, а V 1950-я г. знжла зус!м, саступ!ушы месца перевозкам па чыгунцы i на ау-татранспарце. №на Бураковская.
ПЛК)СЫ, веска, цэнтр сельсавета у Браслаусюм р-не, на пауд.-зах. беразе воз. Плюсы. За 26 км на Пн ад Брасла-ва, 15 км ад чыг. ст. Краслава (Латв!я). 265 ж., ПО гаспадарак (1998).
У пет. крынщах згадваецца з 16 ст. пад назвай Перасвецща. На думку пс-торыка А.3!м!на, адсюль паходз!у дзярж. i грамадсю дзеяч 16 ст. Т.С.Перасветау. П. был! каралеусюм уладаннем, цэнтрам невял. неградавога староства (дзяржання, 8 валок), размешчаным на мяжы з Курляндыяй. У 1784 П. згадва-юцца як мястэчка («слабодка») з размешчаным побач пансюм дваром. У 18 ст. на сродк! уладальшкау П.Сальманов!чау пабудаваны касцел св. Тройцы. У канцы 18 ст. да касцела адносшгся 108 па-селштчау, у 1845 нал!чвал!ся 1544 вернь ю. 3 1795 П. у складзе Рас. !мперы!, у Браслаусюм пав. Вшенскай губ. У 1854 у П. аргашзавана яур. земляробчая ка-лоюя. У пач. 20 ст. П. — сяло Красна-горскай вол. Новааляксандраускага пав.; пабудаваны мураваны храм i за-снавана самастойная параф!я; 42 ж. 3 1921 у складзе Польшчы, веска, цэнтр гмшы у Браслаусюм пав. Вшейскага ваяв. Мел!ся касцел, сшагога, пошта, храмы. 135 ж., 27 гаспадарак (1931). 3 1939 у БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета у БраслаУсюм р-не. Цэнтр калгаса «Слава». У вёсны млын, пшарама, сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулатория, аддз. сувяз!, дзщячы сад, магазш. Помшк!: землякам, як!я запнул! у Вял. Айч. вайну; на месцы бою Т.М.Валчко-ва. Помнгк архиэкгуры — касцел (пач. 20 СТ.). Кастусъ Шыдлоусю.
ПЛЯ БАН 1Я. 1) у рымска-каталщкай царкве адна з назвау царк. прихода. Гл. Параф^я. 2) Дом пробашча (плябана).
ПЛЯТЭР, Броэль-Плятэр, Адам Антош Ануфры (15.6.1790, мяст. Крас-лаУ Дынабургскага пав. Полацкай губ., цяпер г. Краслава, Латв!я — 13.1.1862), краязнавец, археолаг, калекцыянер. 3 роду Плятпэрау. Скончыу Вшенсю ун-т (1817). Чл. Кракаускага навук. т-ва (1821), Вшенскай археалагзчнай KOMicii (1856). Куратар школ Дынабургскага пав. Вщебскай губ., з 1836 маршалак Дынабургскага пав. У вышку падарож-жау па Зах. Дзвше anicay помнпа арх!-тэктуры, археалогн, пет. мясцшы, Ба-рысавы камяш. Вывучау пахаванш на балцка-славянсюм сумежжы. Друкавауся У час. «Атэнэум, «Рубон», «Przyjaciel ludu» («Сябар народу») i шш. Пгсау пра самабытнасць краю, мясц. абрады, ве-раванш. Ц!кав!Уся бел. фальклорам. У сва!м доме у Краславе стварыу музей, б-ку, apxiy. Сабрау шмат матэрыялау з Падзвшня, частку яюх перадау у Шлен-ск! музей старажытнасцей. Рукашсы П. захоуваюцца У б-цы Вшьнюскага ун-та.
Те.: О staroiytnych kamieniach z napisami znajdujqcych si? w rzece Dzwinie (od ХШ
Эмиия Плятэр. Л!таграф!я з малюнка Дэве-рыя. 1835.
wieku) kolo Potocka i Dziesny // Rubon Wilno, 1842. T. 2; О dawnych grobach i staroZyt-nosciach odkrytych w Inflantach Polskich // Там жа. 1845. T. 5; Historyczna wiadomosc о Cerkwi Przemienienia Panskiego (Spasa) potoZonej koto Potocka, о krzyZu darowanym tejZe Cerkwi przez Swjjtq Eufrazyn? i о pielgrzymce tej swi?tej do Jerozolimy // Там жа. 1849. T. 9.
Лт: КаханоУсК! Г. А Адам Плятэр // Бел мова i лгт У школе 1990 № 6; Я т о ж. Археалогы i пстарычнае краязнауства Беларус! у XVI—XIX стст. Мн., 1984
Генадзь Каханоуск:
ПЛЙТЭР, Броэль-Плятэр, Эмь л!я Францауна (13.11.1806, Вшьня — 23.12.1831), бел. фалькларыстка, удзель-нща паустання 1830—31 у Польшчы, Беларус! i Л!тве. 3 9 гадоу жыла у ма-ёнтку Л жена Вщебскай губ. Зб!рала i апрацоувала бел. нар. песн!, захапляла-ся бел. харэаграф!яй, пгсала вершы, стьипзаваныя пад нар. плачы-галашэн-ш. Кал! пачалося паустанне У Польшчы, П. 29.3.1831 узняла паустанне у мяст. Дусяты (Дусетас). За каротю час здолела аргашзаваць партыз. атрад колькасцю у 280 стралкоУ, 60 коншкау i некалью соцень касшерау, i разам са стрыечным братам Ц.Плятэрам павяла атрад на Дынабург (ДаУгаУпшс). 30 сак. паустанцы разбил невял. рас. атрад каля паштовай ст. Даугел!, 2 крас, адбыуся бой з ахоунай часткай ген. Шырмана, потым — бой пад Уценай i 4 крас, за-хоп мяст. Езяросы. Пасля разгрому казакам! паустанцау П. на чале невял. групы партызан далучылася да атрада К.Залускага. 17 мая атрад П. заняу Вшькам!р, а пасля далучыуся да атрада К.Парчэускага, яю у чэрв. ул!уся у рэ-гулярнае польск. войска Д.Хлапоускага. П была уключина У яго штаб За сме-ласць i рашучасць у баявых дзеяннях камандаванне паустанцюм! с!лам! прыз-
начыла П. ганаровым камандз!рам роты у пяхотным палку i прысвоша ёй звание капттана. Не пагадз!Ушыся з намерам Хлапоускага перайсц! у Пруспо ! склас-щ зброю, вырашыла самастойна да-брацца да Польшчы. У маентку Абла-мов!ча у кастр. 1831 яна захварэла i памерла. Пахавана У в. Капчамесцгс (Лгг-ва). А.Мщкев!ч, як! ведаУ П., налгсау у яе гонар верш «Смерць палкоушка» (1832). Вобраз П., у значнай ступеш ра-мантызаваны, паслужыу асновай для Увасаблення у розных вздах мастацтва, аб ёй пгсал! вершы польсюя, франц., ням., англ., венг., пальян. i шш. паэты. У Францы! яе парауноувал! з Жаннай д’Арк. Мастак В.Косак намаляваУ партрэт, з малюнка Дэверыя зроблена л!-таграфы. 1мя П. Haciy асобны жаночы батальён 1-й пях. дывЬИ !мя А.Т.Кас-цюши Войска Польскага, сфарм!рава-най у 1943 у СССР.
Лт К 1 с я л ё у Г.В. Падаорная труба Эмин Плятэр // КгсялёУ Г.В. Радаводнае дрэва. Мн , 1994; Швед В.В. «То лщвшка Эмиия Плятэр1» // Швед В.В. Падзе! i поста-Ш Гродзенскай даУншы. Гродна, 1995; Bruchnalski W Emilia Platerowna jako folklorystka // Lud 1906 T 12, Cl e pied -ko-Zieliriska D Emiha Plater Warszawa, 1966; Zakrzewskt B. «Ach, to byla dziewica. » О Mtckewiczowskiej Platerowme // Pamietnik literacki. 1976 R 67, z 3, Я г о ж. Enuha Plater // Zyciorysy historyezne, hterackie i legendame Warszawa, 1980 Вячаслау Швед
ПЛЯТЭРЫ, Броэль-Плятэр ы, дзяржауныя дзеячы, шляхецк! род герба Уласнага у Рэчы Паспалггай. Паходзяць з Вестфали, адкуль у 15 ст. перасялшгся У Тнфлянты, дзе валодал! замкам Бро-эль. У 1829 род П. у Рас. !мперьц признаны у графскай годнасш.
Найб. вядомыя:
Генрик, сын Генрыка. У 1599 атрымау ад Жыпмонта III Вазы маёнтю Асон i Плясон (Плясына, 1снауды) у 1нфлянтах. МеУ сыноу Готарда Яна (па-чынальшк лгг. лшп роду), Андрэя i Вшьгельма (пачынальшк жамойцкай ль нй).
Готард Ян(? — 1664), сын Генрыка. Маёр, вызначыуся у бпвах за Смаленск у 1633 у час вайны Pacii з Рэччу Паспалтай 1632—34 i у 1654 у час вайны Pacii з Рэччу Паспалтай 1654— 67. У 1641 атрымау ад Уладзгслава IV пацвярджальны прывшей на усе нада-дзеныя шфлянцюм! мапстрам! маёнтю. 3 яго сыноу был! ваяводам! шфлянцюм! Ян Андрэй (каля 1626 — 24.2.1696) з 1695 i Фаб!ян (каля 1628—1707) з 1705.
ФердынанД Фаб!ян В i л ь -гельм (каля 1678 — 22.7.1739), сын Яна Андрэя. Займау пасады у 1нфлян-тах, лоучы ВКЛ у 1735—39, маршалак даорны ВКЛ у 1739.
Ян Людв1К (? — 24.11.1736), сын Яна Андрэя. Пасол на сеймы 1718, 1729, ваявода шфлянцю з 1735. Валодау вял. маёнткам!, у тл. г. Краслава.
Канстанцш Людв!к(1722 —
516 ГЫЯХЛНАУ
31 3 1778), сын Яна Людвжа Вял тсар ВКЛ у 1746—54, кашталян полацю у 1754—58, ваявода мсщслаусю у 1758— 70, кашталян троксю з 1770, маршалак Трибунала ВКЛ у 1754
Юзаф В1НЦЭНТ (11 7 1745, г Краслава — памж 116 студз 1806), сын Канстанщна Людв1ка Ген -лейтэ-нант у 1775—91, тсар польны ВКЛ у 1771—83, кашталян троксю з 1793, староста брэсцю у 1770—11, маршалак Трибунала ВКЛ у 1774, чл Пастаяннай рады у 1793—94 У 1775 заснавау у Та-лачыне радавую камандорыю Мальтый-скага ордэна
Каз1М1р Канстаншн (1749 — 4 8 1807), сын Канстанщна Людв1ка Абозны ВКЛ у 1787, кашталян троксю У 1790—93, падканцлер ВКЛ з 1793, чл Пастаяннай Рады у 1776—88 1 1793— 94 Адзш з акгыУных дзеячау Таргавщ-кай канфедэрацы! У 1774 заснавау у Кальшку радавую камандорыю Маль-тыйскага ордэна Аутар дзеншкау пада-рожжа караля Сташслава АУгуста Паня-тоУскага У КанеУ на сустрэчу з Кацярынай II у 1787 1 падарожжа У Пецярбург у 1792 (выдадзены Ю I КрашэУсюм у 1860 1 1859), публщыстычных творау Яго сын Мкал (28 12 1777—1862 або 1863) узяУ шлюб з апошняй прадстаун!-цай роду баронау 31берг цу Вшипнг (Ьабелай Геленай) 1 прыняу на сябе i нашчадкау прозвппча Плятэр-31берг
Адам Антон! Ануфры(156 1790 — 13 1 1862), гл Плятэр АА А
Эм1л1я (13 11 1806 — 23 12 1831), гл Плятэр Э
Частка радавога архша захоуваецца у Нац пет apxiee Беларуш
Уладзгслау Вяроукгн-Шэлюта
ПЛЯХАНАУ Георпй Валянщнавн [29 11(11 12) 1856, с ГудалаУка Лшецка-га пав ТамбоУскай губ , цяпер Лшецкая вобл , Расш — 30 5 1918], фхлосаф, пуб-лщыст, адзш з пачынальнткау навук сацыялгзму у Расп 1 заснавалыпк рас сацыял-дэмакратьи, дзеяч рас i мжнар рабочага руху, тэарэтык 1 прапагандыст маркшзму у Расп ВучыУся у Пецяр-бургсюм горным хн-це (1874—76) 3 1876 чл народнщкага гуртка «бунтароу» (прыхшьнжаУ М А Бакунша) 3 лш 1877 чл юраунщтва арг-цый «Зямля г воля», рэдактар аднайменнай газеты Пасля расколу гэтай apr-цьи У 1879 стау лщэрам «Чорнага перадзелу», групы якога дзейн1чал1 у Мшску 1 Гродне У 1879 прыязджау у Mihck для актыв1зацы1 народнщкага руху 3 1880 у эмирацы! У 1882—83 перайшоу на пазщьн маркшзму, пераклау на рус мову «Машфест камунтстычнай парты» К Маркса i Ф Энгельса (1882) У 1883 заснавау маркшецкую ipyny «Вызваленне працы» У Вщебску, Гродне, Мшску, Бабруйску, Оршы, Маплеве, Вшьш, Пшску, Слуцку был! створаны гуртю, у якк вывуча-Л1ся сац 1ДЭ1 П 3 групай П быу звязаны бел шсьменшк-рэвалюцыянер А.К Гу-
рыновгч, яю прапагандавау яго працы Адзш са стваральшкау i юраушкоу газ «Искра» (1900—03), удзельшчау у падрыхтоуцы 1 юраунщгве II з’езда РСДРП (1903), пасля якога з-за рознагалоссяУ з У I Леншым перайшоу на бок меншавл-коу, стау адным з к лщэрау Працы П «Сацыялим 1 палттычная барацьба» (1883), «Нашы рознагалосс» (1885) шы-рока распаусюджвалтся У рабочых гур-тках Гродна, Мшска, Вшьш, Смаргош, Ашмянау, Брэста 1 шш Асуджау Сне-жаньскае узброенае паустанне 1905, ль чыу, што рэвалюцыя У Расп немагчыма У сувяз! з недастатковым развщцем ка-тталгзму У 1-ю сусв вайну стау на абарончыя пазщьн 1 заклисау да барацьбы з ням 1мперыял1змам Пасля Лютау скай рэвалюцыг 1917 вярнууся У Пет-раград Кастрычнщкую рэвалюцыю 1917 сустрэу адмоуна, але не выступау i супраць сав улады П — аутар прац па псторьп рэв руху, грамадскай думю i л-ры, па палп эканомщы, ралли, атэ1з-ме, марал!
Те Соч Т 1—24 М , Л , 1924—27, Избр философ произв Т 1—5 М , 1956—58, Философско-литературное наследие Г В Плеха нова Т 1—3 М , 1973—74, Эстетика и социология Т 1—2 М , 1978
Лгт Тютюкин СВ Первая русская революция и Г В Плеханов М, 1981, Яго ж Г В Плеханов Судьба рус марксиста М , 1997, Лившиц МА. Г В Плеханов Очерк обществ деятельности и эстет взглядов М , 1983, Осипов ВД Подснежник. Повесть о Г В Плеханове М , 1985, Пахоменко Н Б Государственно-правовые взгляды Г В Плеханова (1883—1903 гг ) М, 1987, Бержанский АС Г В Плеханов от народничества к марксизму Воронеж, 1990, Плеханова Р Год на Родине // Диалог 1991 N° 8—12 Уладзгмгр Вернггорау
ПЛЯЦЕННЕ, спосаб вырабу рэчау злу-чэннем палое эластычнага матэрыялу пад прамым щ косым вуглом, вщ ра-
Да арт Пляцеиве кошыю з лазы (1), кароб-ка з карэння (2)
мяства Вядома з неалпу, папярэдшчала ткацтву 1 вязанию У 12—14 ст генава-ла тэхнтка шолкавага пляцення Матэрыялы для П — лаза, салома, чарот, мачала, караш дрэу, лыка, бяроста, ску-ра, лучына, нпю, консю волас, дубцы арэшшку, ядлоуцу i шш Для П выка-рыстоувал! драуляныя, касцяныя 1 жал прыстасаванш Стараж Узоры П дрэн-на захавалюя ВыяУлены рэштю сплеце ных з лыка сетак, адбттю плеценых вырабау на глше Вядома, што з бяросты i лыка плял! лапщ i рыбалоУныя снасцт, з шьняных нпак — рыбалоуныя сетю, са скуры — абутак, паясы, шнурю, з шар-сцяных 1 льняных нпак — паясы i бранзалеты 3 развщцем прам-сщ П захоуваецца як вщ дэкар -прыкладнога мастацтва 1 займае значнае месца у мает прам-сщ Беларуш Сурвэтю, абру-сы, лазовыя кошыю на садавшу i гарод-ншу, цукерачнщы, хлебнщы, саламя-ныя капелюшы, шкатулю i шш плеце-ныя вырабы выпускаюць Брэсцкая, Ба-ранавщкая, Гродзенскай, МаплеУская, Мазырская, Маладзечанская i шш фабрик! мает вырабау Широкую папуляр-насць набыло вузельчыкавае П — мак-рамэ Найб вядомыя майстры П Т Агафоненка, П Ашкейчык, К Арце-менка, АБеланов1ч, Л Галавацкая, С Галанчанка, В Гаурылюк, С Каляда, М Кулак, НЛщюк, АЛук’янец, Т ПаУ-лоУская, Г Сапун, Л Скрыпнтчэнка, В Сташкевн, Т Федаркова, С Шчарбщ-Ю 1 1НШ
Лгт Сахута Я Беларускае народнае мастацтва (Альбом] Мн , 1980, Я г о ж Народное искусство и художественные промыс лы Белоруссии Мн, 1982, Я г о ж. Народнае мастацтва Беларуш Мн , 1997 С 166—186, 190—198 Людмгла Дучыц, Яуген Сахута
ПбБАЛАВА, веска у Рагачоусюм р-не на р Добасна Цэнтр сельсавета За 24 км на ПдЗ ад Рагачова, 145 км ад Гомеля, 7 км ад чыг ст Чырвоны Бераг, каля аутадароп Бабруйск—Жлобш 695 ж (1998)
Вядома з 16 ст як веска Рэчыцкага пав ВКЛ 3 1595 мястэчка, мела кара-леусю прывшей на гандаль i юрмашы, пацверджаны у 1788 Належала Зянько-втчам, Варанецюм, ЖукоУсюм, Маль ноусюм, з 1865 — Кутаеву У 18 ст пабудавана ушяцкая ПетрапаУлауская царква (не захавалася) 3 1793 у Рас тм-перьп, з 1795 у Бабруйсюм пав Мшскай губ У 1880-я г каля 300 ж, 50 двароу, царква, млын, 4 крамы У Вял Айч вайну акущравана ням фашистами разбурана Адноулена пасля вайны Мех майстэрня, сярэдняя школа, б-ка, дзщячы сад, амбулатория, аптэка, аддз сувязг, камбшат быт абслугоування, магазшы Пабудавана царква Пятра i Паула (1990) Брацкая мапла чырвона-армейцау, яюя запнулг у 1918, брацкая мапла сав вошау i партызан, яюя зап-нулг у Вял Айч вайну
пбБАЛЬ Леанщ Давыдавш (н 28 5 1924, в Мгкалаева 1уеускага р-на), бел археолаг Д-р пет н (1978), праф (1990) Чл Мжнар унц слав археологи, Польскага археал т-ва Скончыу 1н-т
фтзннай культуры (1950), БДУ (1951) У 1950—55 працавау ва установах нар асветы 3 1958 супрацоушк 1н та исторьи АН Беларуст, з 1970 заг сектара, з 1980 заг аддзела археалопт, у 1986—91 — археалопт першабытнага грамадства 3 1991 вядучы навук супрацоушк, з 1997 гал хавальнтк фондау Музея псторыт Нац АН Беларуст Асн ктрунак навук дзейнаецт — вывучэнне псторыт стараж славян у ЕУропе, у т л у Беларуст
Тв Славянские древности Белоруссии (ранний этап зарубинецкой культуры) Мн , 1971, Славянские древности Белоруссии (могильники раннего этапа зарубинецкой культуры) Мн , 1973, Славянские древности Белоруссии (свод археологических памятников раннего этапа зарубинецкой культуры — с середины Ш в до н э по начало II в н э) Мн , 1974, Древности Белоруссии в музеях Польши Мн , 1979, Археологические памятники Белоруссии Железный век Мн, 1983, Новые данные о древнем Менеске (Минске) // Древности славян и Руси М , 1988, Индоевропейские черты в древностях археологических культур железного века Белоруссии (К проблеме этногенеза славян) // VI Междунар коигр славянской археологии М , 1990 Таццяна Коробушкою
<1ЮБУГ>>, прыватнаулаентцкт герб, яктм карысталтся больш за 160 родау Беларуст, Укратны, Лттвы т Польшчы, у тл Грабоусктя, Доунар-Запольсктя, Кане цпольсктя, Керсноусктя, Стантшэу-сюя, Фтлшовтчы, Чыжэусюя Мае у блакггным полт выяву сярэбранай пад-ковы з пастаупеным на ей залатым ка-валерсктм крыжам Клейнод — над прылбщай з каронай палова сярэбрана-га харта У першапачатковым варыянце герб ме^ чырвонае поле Вядомы з канца 14 ст , у ВКЛ — пасля Гарадзелъскай уни 1413
«ПОДпбЛЬНАЯ ПРАВДА», газета, орган Краявога камтгэта камунютычных арганаацый Беларуа i Лтвы Выдавалася у кастр 1918 у Мшску на рус мове Рэдакгары 11 Агол («Стальны») т Б 3 Райцэс Першы нумар выйшау 12 10 1918 Змяшчала звесткт пра палтт жыцце у Беларуст т Сав Расп, падзет у Германн, адозву Гал к-та ЯСДРП «Па-алей-Цыен» у падтрымку сав улады, справаздачу аб канферэнцыт камунтстау Мшска, публтцыстычныя матэрыялы Выйшлт 2 нумары агульным тыражом 10 тыс экз Пасля крытыкт са старонак газ «Звязда» за недакладнасць змешча-най шфармацыт спынтла дзейнасць
Мккалай Сяменчык
ПбЗВА, позыу да права, птсь-мовы выклтк на суд, якг рабгу бок пава-довы боку пазванаму У ВКЛ з П начинайся судовы працэс Складалася П пцарам або самой зацткауленай асобай, змацоувалася дзярж пячаткай т подпт-сам птсара Выклтк у суд рабтуся ад тмя вял князя (П земская) або ад тмя старосты (П замкавая) Уручалася П за 4 тыднт да пачатку судовага пасяджэння, а калт возны не мог перадаць яе пазванаму асабтста — за 6 тыдняу У выпад ках, яктя патрабавалг неадкладнага разгляду, тэрмш скарачауся да 10 дзен Пра уручэнне П возны падавау суду
Л Д Побаль
рэляцыю, за Уручэнне П яму належала пэуная плата Яука па П была абавяз-ковай За няяуку бок пазваны карауся штрафам (гл Нястаннае), бок павадовы мог прайграць справу П маглт быць г вуснымт, асаблгва У трамадзянсктх справах, калт возны прыводзту адказчыка у суд Генадзъ Маслыка
пбЗЕРН Барыс Паулавтч [7(19) 7 1882, Нтжш Ноугарад — 25 2 1939], дзяржау-ны г палтт дзеяч, удзельнтк барацьбы за сав уладу у Беларуст Вучыуся у Мас-коусюм ун-це 3 1903 на падп рабоце у Нтжшм НоУгарадзе, Самары, Казант, Волагдзе, Маскве, Мшску Пасля Лют рэвалюцыт 1917 першы старшыня Мшскага Савета рабочых г салдацктх дэпутатау (да лш 1917) Удзельнтк Кастр рэвалюцыт 1917 на Пскоушчыне, чл Пскоускага ВРК, камтсар Паун фронту У 1918 камтсар Петратрадскай ваен акруп, адначасова член Рэуваенсавета Балт флоту Удзельнтк грамадз вайны, чл РВС 5-й г 7-й армтй, Зах i Усх франтоу 3 1922 сакратар Паун -Зах
517 ПОКЛ1Ч
Герб «Побуг»
бюро ЦК РКП(б), з 1926 рэкгар Ленш-традскага камунтст ун-та, з 1930 сакратар Лешнтрадскага абкома ВКП(б), з 1937 пракурор Ленштрадскай вобл Чл ВЦВК т ЦВК СССР БеспадстаУна рэп-рэстраваны у 1937, рэабтлттаваны пасмя-ротна
«ПбкДПЧ», бел трамадска-палтт часотс, выдавауся з вясны 1926 да вясны 1927 у г Каунас (Лива) на бел мове ВыходзтУ нерэгулярна Рэдакгары Рапн-скт, Е Гайдукевтч (з 2-га нумара) Асвят-ляу унутр г знешнюю палттыку Урада Лпвы, разглядау спосабы вырашэння атрарнага пытання г стан асветы (арт «Дэкларацыя кабшета мтнтстрау», «Новы сейм г палпычная сттуацыя», «Зя-мельнае пытанне» Скрутнага, «ЛттоУ-ска-савецкт дагавор т яго перспективы» А Пуцяты, «Справа Втльнт», «Беларусы 1 лпоуцы», «Некалькг цыфрау аб становт-шчы беларусау у Ливе» пад псеуд Нас-таУнтк г шш ) Шмат увап аддаваУ тэме бел нац -вызв руху («Справа паняволе-ных народаУ г шляхт беларускага адра-джэння» Пуцяты, «Беларусы Лттвы», «Лпоуцы г беларусы», «Беларусы г Птл-судскт»), дзярж г культ будаУнщгву У БССР («Далучэнне Гомельшчыны да Радавай Беларуст», «Рэзалюцыя Прэзт-дыума ЦВК СССР па дакладу ЦВК БССР», «Пятыя угодкт тснавання БДУ у Мшску» г шш ), падзеям у Зах Белару ст Змяшчау выступленнт нар паэта Латвп Я Райнтса, вучоных М Бтржышкт г Е Блесэ на акад канферэнцыт па рэ-форме бел праваптсу т азбукт У Мшску (лтст 1926), творы М Чарота, Я Пушчы, бел лттаратарау Лттвы А Палына, М Бяз-дольнага, Я Косцевтча У рубрыцы «Хрошка беларускага жыцця» шфарма-ваУ пра трамадска-культ дзейнасць бел суполак у розных крашах Выйшла 10 нумароу, асобныя пад назвай «Наш поклтч» Закрыты лпоускай ваен цэн-зурай Арсень Лю
«ПбкЛТЧ», газета, орган Бел партыт сацыялтстау-рэвалюцыянерау у Зах Беларуст Выдавалася з 24 И 1927 у Втльнт на бел мове 2 разы на месяц Рэдакгар Радзюшка Аналтзавала трамадска-палтт становтшча у Зах Беларуст пасля разгрому польсктмт Уладамт Бел сял -ра-ботнщкай грамады г звязанага з ей ма-савага легальнага бел руху, крьгтыкава-ла прадстаунгкоУ паланафтльскай ары-ентапыг У асобе Бел часовай (нацыяналь-най) рады на чале з Паулюкевтчам, трупы Ф Умястоускага, пазщыю лтдэрау Бел сял саюза г Бел хрысшянскай дэ-макратыт (арт «На шляху самааргантза-цыт», «Шляхам самааргантзацыт»), ставт-ла задачу аб’яднання працоуных на аснове барацьбы за сац роунасць т нац свабоду Разам з рус , укр 1 армянсктмт сацыялтстамт-рэвалюцыянерамт прапа-гандавала тдэю «Сацыялтстычнай лтп Усходу» (апублткавала дэкларацыю яе штцыятыУнай групы), шмат увап адда-
518
ПОЛАЗАЙ
вала асвятленню пали жыцця у СССР («У Камштэрне», «На раздарожжы»), усталявання аугарьггарпых рэжымау у Польшчы 1 Ливе («Фашизм у Лпве» Ф Солтана i шш) Мела рубрыю «3 жыцця V правшцьп» i «Усячына», у яюх змешчана шфармацыя пра розныя факты грамадска-культ жыцця у Зах Бела-pyci Закрыта польсюм! уладамг на 3-м нумары Арсень Лгс
пбЛАЗАУ Канстанцш М1калаев1ч [9(22)6 1914, Вщебск — 10 9 1977], Герой Сав Саюза (1945) Скончыу курсы мал лейтэнантау (1939) У Чырв Армп з 1936 У Вял Айч вайну з 1941 на Цэнтр , Сцяпным 1 1-м Укр франтах Удзельшк Львоуска-Сандам1рскай, Бер-лшскай 1 Пражская аперацый Каман-Д31р роты аутаматчыкау механи брыгады ст лейтэнант П вызначыуся у жн 1944 у баях за г Самбар (Украша) рота на чале з im уварвалася у горад i вяла бой з ворагам да падыходу асн сш брыгады Да 1969 працавау у калгасе пбЛАЗАУ Мгкалай Нныпаравш (10 3 1923, в Забалоцце Бачэйкаускага пав Вщебскай губ, цяпер Ушацю р-н — 25 1 1994), парт i прафс дзеяч БССР Скончыу Лепельскае пед вучылппча (1940), Рэсп парт школу пры ЦК КП(б)Б (1950), ВПШ пры ЦК КПСС (1957) 3 1939 працавау настаушкам ва Ушацюм р-не У Вял Айч вайну з вер 1942 у партизанах, са студз 1944 нам камюара па камсамоле партыз брыгады 1мя ЦК КП(б)Б, сакратар Астравецкага падп райкома ЛКСМБ 3 лш 1944 сакратар Астравецкага, Пружанскага, Ра-дашковщкага райкомау камсамола, потым у ЦК ЛКСМБ 3 1952 1-ы сакратар Маладзечанскага абкома ЛКСМБ 3 1957 сакратар Маладзечанскага, з 1959 1-ы сакратар Вшейскага гаркомау КПБ 3 1960 у ЦК КПБ’ нам заг, заг аддзела парторганау, з 1963 заг аддзела арга-ниац -парт работы У 1970—86 старшыня Бел рэсп савета прафсаюзау Чл Бюро ЦК КПБ у 1971—86, ЦК КПБ у 1966—90 Дэп ВС БССР у 1963—71, ВС СССР у 1970—87 Чл Прэзщыума ВЦСПС у 1972—86 Яугенгя Фолей
пбЛАУЦЫ, к 1 п ч а кг, куманы, качавы цюркамоуны народ, яю увахо-Д31У у 9 — пач 11 ст у Кгмаксю каганат У сярэдзше 10 ст. перасялыюя з паун.-зах казахсюх стэпаУ у стэпы Паун Прычарнамор’я i КаУказа, у 11 — 15 ст гэта тэр наз Палавецкай зямлей П упершыню Упамшаюцца у рус лета-шсах пад 1054 Да пач 13 ст рабиц пастаянныя набеп на земш Кюускай Pyci Асобныя рус князг выкарыстоувал! П у мгжусобнай барацьбе У час нашэсця мангола-татар ва Усх ЕУропу разбпы у бпве на р Калка (1223) Усх П улился у манг войсю, асшйявал! невял групу манголаУ i стал! часткай насельнщтва Залатай Арды Археал культура П прадстаулена малым! курганам! паУд -
К М Полоза?
рус стэпау 1 упускным! пахаванням! (абрад шгумацыя) у насыпах ранейшых перыядау
Лгт Голубовский П Печенеги, торки и половцы до нашествия татар Киев, 1884, Плетнева СА. Печенеги, торки, половцы // Степи Евразии в эпоху средневековья М , 1981
«пбЛАЦАК», беларуска-амерыкансю культурна-асветны цэнтр у ЗША Размешчаны у ваколщы Стронгсвш каля г Юпуленд, штат Агайо Засн у 1968 па шщыятыве 1 пры падгрымцы бел грамадсюх дзеячау у эмнрацЫ! С Карнгловг-ча 1 К Калошы Ктраунщтва цэнтрам ажыццяуляе управа «П» з’яуляецца месцам сходау i вечарын грамадскасцг, сустрэч беларусау Паун Амерыю, ся-мейных святкаванняу, мает выставак, спарт спаборнштвау Цэнтр збщае i ад-прауляе У Беларусь лею, гуманпарную дапамогу пацярпелым ад Чарнобыль-скаи катастрофы 1986, прымае на ля-чэнне 1 аздарауленне бел дзяцей з за-бруджанай зоны На тэр цэнтра дзейш-чае правасл царква Жыровщкай Божай Мащ, будуецца новая царква На ахвя-равацыя цэнтрам сродю набыта выда-вецкае абсталяванне i у 1991 пачата выданне час «Полацаю» Анфгса Ляднева «ПбЛАЦАК» грамадсю, псторыка-культуралаичны i лпаратурны часотс Выдаецца з 1991 у Клгулендзе (ЗША) па бел мове Бел -амерыкансюм культ -асв цэнтрам «Полацак» У 1995 не выход31У Фшансуецца царквой Жыровщкай Ьо-жай Мащ Ставщь за мэту асвятлщь mi-нулую 1 сучасную бел псторыю, збера-гаць для нашчадкау багатую духоуную спадчыну, умацоуваць сувял бел эмтг-рацьп з Ьацькаушчынай Складанаму лесу дзеячау бел нац -вызв руху пры-свечаны артикулы «Як запнуу Езавь тау» «Як знштчал! генафонд беларускай нацыг» У Мшпока i Я Паулава, «Палг-тычны партрэт Змщера Жылуновна» М Сташкевтча 1 Ю Смтрнова, «Каб Беларусь перастала быць краем невядо-мым для сами беларусау» А Макарэвна 1 Мгхнюка, «Шлях! жыцця Язэпа Гау-рылжа» У Адамушю 1 1Нш Апубл гкавау дакументы 19-й i 20-й сустрэч белару
сау Паун Амерыю, I з’езда беларусау свету, сустрэчы юраушкоу бел суполак у замежжы, артикулы па псторы! i су часным стане бел эмгграцьп На ста ройках часошса змешчаны матэрыялы пра бел асветнткау Ефрасшню Полац кую Ктрылу 1 ураускага, Ф Скарыну, грамадска-культ дзеячау Ф Багушэвтча, М Гарэцкага, Л Гешюш, П Карузу М Забэйду-Сумщкага, А Бярозку, на татю пра жыццевы г творчы шлях бел шсьменшкау, тт творы М Кавыля, Я Юхнауца, У Караткевыа, М Сяднева В Супруна, А Тучка, П Марцшовгча С Сачаню, В Курташч, В Шнша, А Чэ мера ! шш Перадрукоувае асобныя ар тыкулы з эмпранцкай перыедыю, змя шчае рэцэнзи i анатацьп, ноты i тэксп.1 бел песень, дае хрошку эмпранцкаш жыцця Публгкуе фотаздымю з бел жыцця 1 фотарэпрадукпьп краязн i культ -пет характару
ПбЛАЦК, горад, цэнтр Полацкай р-на, на р Зах Дзвша пры упадзенн! у яе р Палата (адсюль назва) За 100 км на ПнЗ ад Вщебска Вузел чыг липй на Маладзечна, Вщебск, Невель (Расы), Даугаущлс (Латвы) i аутадарог Аэра порт 87,5 тыс ж (1998)
Полацк (летапюны Полотеск Полотьск, Полтеск, паводле скандынаусюх саг Pallteskiuborg, Paltes kia) самы стараж горад Беларуш i адзш з найстаражытнейшых гарадоу усх ела вян У шсьмовых крынщах упершыню згадваецца у «Аповесцг мгнулых гадоу» (Лаурэнцьеусю i 1пацьеусю спюы) пад 862 Заснаваны крыв1чам1 на месцы па селпнча балтау 1-й пал 1-га тыс (днеп ра-дзвшекая культура) У 9 ст разме шчаны на беразе Палаты на гарадзничы пл каля 0,5 га i селнпчы пл 6 га У канцы 10 ст горад пашырыуся на По лацкг Верхнг замак (назва з 16 ст ), уз вышша пры упадзеннг Палаты у Зах Дзвшу, дзе быу пабудаваны дзядзшец П згадвауся у леташеах у час вайны з юеусюм князем Аскольдам i Дзграм у 865, у 907 (у дагаворы кн Алега з Bi зантыяй), у 980 У гэты год (паводле шш звестак у 970 щ 975) у час паходу на П наутародскага кн Уладзгмгра Спя таславгча быу забпы першы пстарычна вядомы полацю кн Рагвалод, яю «прыйшоу з-за мора» Яго дачка Рагнеда Рагвалодауна стала адной з жонак вяль кага юеускага князя Уладзтмгра П пэу-ны час быу у складзе Кгеускай Русг У 10—13 ст П — цэнтр буйнога Полацкага княства (належала прадстаушкам мясц дынастьп князеу) Зручнае геагр становцпча на 1андл шляхах (зах-дзвшекае адгалшаванне шляху «з варагау у грэю») садзейтчала хуткаму эканам , палп 1 культ развщцю П Значэнне горада як важнейшага цэнтра транзпнага гандлю у 9—15 ст пацвяр-джаюць археал знаходю, скарбы манет 1 рэчау (найб каштоуны з залатых вырабау 10 ст знойдзены у 1984 на Полац-кгм Нгжнгм замку), пет тапаграфы, тсьмовыя крынщы (гандл дагавор, Jlt-тоуская Метрыка i шш ) 3 9 ст У П развшал!ся рамествы кавальскае, юве-
519
ПОЛАЦК
Л1рнае, касцярэзнае, гарбарнае, шавец-кае, будаушчае i шш 3 сярэдзшы 12 ст вядомы мены зпакамггага дойлща 1аана, яю пабудавау цэрквы у Ьсльчыц-ктм Барыса1лсбсюм манастыры i Полоцкую Спаса -Ефрасшнеускую царкву у Спасктм манастыры, i ювелира Лазара Богшы, яю змаистравау у 1161 Крыж Ефраанш Полацкай У 1105 (магчыма, з 992) у П юнавала етскапская кафедра (гл Полацкая праваслауная епархи!) Вя-лося каменнае будаунштва (Полацк/ Са-фшск1 сабор пабудаваны у сярэдзше 11 ст), у 12 ст склалася Полацкая школа дойл/дства, якая зрабша уплыу на бу-даунщтва у Гродне, Смаленску, Ноугарадзе 1 шш гарадах 3 988 полацюм князем быу сын Рагнеды 1зяслау Уладз/-м/рав/ч (памер у 1001), з 1003 — Бра-чыслау 1зяслав/ч, яю здзеисшу у 1021 паход на Ноугарад Пры Усяславе Бра-чыслав/чу (1044—1101) Полацкае княс-гва дасягнула найб росквпу Нават пасля падзелу у 1101 княства памж сынам! Усяслава П заставауся буйным палп цэнтрам i гал канкурэнтам Кзева У 1127 юеусю кн Мсщслау Уладз1 Mipa-В1Ч аргантзавау паход пауд -рус князеу супраць полацюх, захашу ix i у 1129 выслау у В1зантыю Але пасля вяртання ix дзяцей на радзхму барацьба працягва лася У 1-й чвэрш 12 ст актывкзавалася lap веча — сход палачан для вырашэння 1рамадск1х спрау, пытанняу вайны 1 Mipy, гандлю, судовых спрэчак Ад тмя веча («мужоу палачан») падшеватся дагаворы з Рыгай 1 ганзейсюм! купцам! У 1132 веча абрала князем унука Усяслава Брачыславна Вашльку У 1151 i 1158 за княжацю трон у П змагалтся друцю кн Ра1валод Барысави 1 мшсю кн Расцю-лау Глебавн У 1161 полацюм князем стау Усяслау Ваалъкавщ У палп жыцщ горада пабольшала роля тандлева-ра-мсснщкага насельнщтва, аб чым сведчыць юнаванне купецктх арг-цый У 11 —12 ст горад размяшчауся на пл ка ля 80 га, меу каля 8 тыс жыхароу, раз bi гую плашровачную структуру i складауся з пасялення на беразе Палаты (пачатковае гарад'лшча i паселппча), Верхняга замка, Вял пасада (на правым беразе Зах Дзвшы) i Запалоцця (за р Палатой) У 13 ст полацюя дружыны разам з Л1вам1, латгалам! i эстамт змага-Л1ся супраць ням крыжакоу Якау Па-лачангн вызначыуся мужнасцю у Неу-скай бтгве 1240 Ужо у складзе ВКЛ (пач 14 ст ) полацюя дружыны хадзип У паходы супраць крыжакоу Лтвонскага ордэна У 14 ст вядомы полапюя княз: Both, I леб, Андрэй Альгердавм (гл Андрэй Полацк!) 3 1392 у П юравалт на-месшю вял князя У канцы 14 ст польсю псторык Я Чарнкоусю, апавя-даючы пра месца зняволення Ягайлы, назвау П «крэпасцю Белай Pyci» У 14 ст заселены левы бераг Зах Дзвшы Горад заставауся адным з самых буйных у княстве У 1410 полацюя харугвы удзельшчал! у разгроме Тэутонскага ордэна пад Грунвальдам Каля 1490 у горадзе нарадиуся бел першадрукар i асветшк, культ дзеяч эпох! Адраджэння
Ф Скарына У 1498 П атрымау магдэ-бургскае права, быу створаны мапстрат, да якога иерайшл! адм функцы! юравання 3 1504 цэнтр Полацкага ваяводства 3 16 ст ужывауся герб горада у блаютным пол! трохмачтавы карабель з разгорнутым! ветразямт, вада сярэбра-ная У Лшонскую вайну 1558—83 П у 1563 заняты маек войскам 1вана IV (гл Полацка абарона 1563), у 1579 адваява-ны войскам! С Баторыя У 1580 у горад запрошаны прадстаунгю ордэна езупау, яюя у 1581 заснавал! Полацк/ езущкг ка-лег/ум (у 1812 пераугвораны У Полацкую езущкую акадэмпо, якая пратснавала да 1820, пры калепуме дзейншала Полац-
План Полацка 1707
п
520
ПОЛАЦК
кая друкарня). У П. знаходзипся Полацк! кляштар бернардзищау (з 15 ст.), Полац-к! кляштар францысканцау, Полацю кляштар дамшжанцау, Полацкае вышэй-шае тярскае вучылпича (з 18 ст.), ун!яц-юя (з 17 ст.) i правасл. Полацйя манастыры. 3 прыняццем Брэсцкай унН 1596 Сафзйск! сабор у П. стау кафедральным ушяцкзм саборам. У канцы 16 ст. планз-ровачная структура горада складалася з Верхняга i Никняга замкау i 6 пасадау: Вялзкага, Запалоцкага, Востраускага, Якзманскага, Крылова (за Зах. Дзв!-ной), Слабодскага (уздоуж р. Бельчы-ца). Было каля 80 вулщ i завулкау. У пач. 1580-х г. узведзены будыню езущ-кага калепума на в-ве Зах. Дзвшы (у 17 ст. перанесены на НЬкщ замак). Верхи! 1 НЬкн! замк! был! абкружаны драуля-ным! сценам! з вежам! i злучалгся пам!ж сабой пад’ёмным мостам, перакшутым цераз Нормы ручай. У 1654—63 узведзены земляны вал з драуляным! сценам! i ровам вакол Вялшага пасада 1 Запалоц-ця. У Верхшм замку пабудаваны 4 драу-ляныя вежы, у Н!жн!м замку — новыя драуляныя сцены. Абарончыя умаца-ванш меаднаразова гарэл! i зноу аднау-лял!ся. У 1601 узниоп першыя рамес-нщюя цэх! — кавалёу, кацелынчыкау, слесарау, мечщкау, залатых спрау май-строу 1 шауцоу, гарбароу, шапачшкау, крауцоу, кушняроу. У сярэдз!не 17 ст. у П. каля 20 тыс. ж., асн. частку як!х складал! рамесниа. У вайну Pacii з Рэччу
Паспалтай 1632—34 у горадзе вспыхнула Полацкае паустанне 1633. У час вайны Pacii з Рэччу Паспалтай 1654—67 П. заняты рус. арм!яй (1654), паводле Андросаускага перам1р’я 1667 вернуты Рэчы Паспалпай. У 17 ст. пры Полацкш
Панарама цэнтра Полацка. 3 малю-нка Дз Сгрукава. 1864.
Вад на Полацк з боку Задзвшня. Канец 19 — пач 20 ст
Богаяуленаам манастыры !снавал! брац-тва i школа, у якой з 1656 выкладау знакампы педагог, публщыст, паэт, драматург i царк. дзеяч Омяон Полоцк! У Пауночную вайну 1700—21 каля П. стаял! рус. войсю. У чэрв. 1705 !х наведау Пётр I, як! правей у П. месяц. У вышку 1-га i 2-га падзелау Рэчы Паспалггай у 1772 да Рас. !мперьп адышла правабярэжная, у 1793 — левабярэжная часткз горада. 3 1776 П. — цэнтр По-лацкай правшцъй, з 1776 — Полацкай гу-бернц у 1778—96 — Полацкага намес-нщтва, з 1792 — цэнтр павета Беларускай, з 1802 — Вщебскай губ У 1781 зацверджаны новы герб горада — «Пагоня» (на сярэбраным пол! выява коника са шчытом i узнятым мячом). Да сярэдзшы 18 ст. склалася прамавуголь-ная планзроука цэнтр. части горада, у 1778 для правабярэжнай часткз П. распрацаваны рэгулярны праектны план Уздоуж Зах. Дзвшы па гал. вул!цы (су-часны праспект К.Маркса) запраектава-ны 3 плошчы: галоуная, плошча гар. мапстрата, ганддёвая. Гал. плошча перад езущкзм калепумам i касцёлам у канцы 18 — пач. 19 ст забудавана адм будынкам1 у стыл! класщызму (зберапп-ся часткова). У вайну 1812 франц войск! был! спынены рус корпусам П.Х.Впгеншгэйна па дарозе на Санкт-Пецярбург за 25 км ад П. 7.10.1812 пры удзеле апалчэнцау i партызан рус. войсю вызвали! П. ад напалеонаусюх за-хопнжау (гл Нолашая бтвы 1812) У 1850 на гал плошчы горада быу адкрыты велмны помн1к на ушанаванне П у вайне 1812 (разбураны у 1930-я т.). У 19 ст у горадзе пераважала рамесная выт-ворчасць У 1817 у П. 3340 ж. У 1840—-50-я г. было 6—9 гарбарияу (па 3-—6
521
ПОЛАЦК
Н1жнепакроуская вулща у Полацку Канец 19 — пач 20 ст
рабочых у кожнай), 3—5 цагельняу, 2— 3 шваварнг, 8—10 ганчарняу (2—4 рабочыя J кожнай) У 1860-я г працавал! тытуневая ф-ка, гарэлачны з-д (каля 20 рабочых) У 1885 у П 28 прадпрыемствау (130 рабочых) Значнае месца у развщщ горада займау гандаль, пашы-рэнню якога спрыяла адкрыцце у 1866 руху на Участку Дынабург—Полацк Рыта-Арлоускай чыгуню У 1860 працавалт 122 крамы, у 1865 — 456 У 1897 у П 20 294 ж У 1835 на базе езущкай акадэмп 1 тярската вучылнпча адкрыты Полоща кадэцю корпус, яю праюнавау да 1918 3 1872 працавала Полацкая нас-таунщкая семшарыя Паводле пастановы Полацкага царкоунага сабора 1839 уныцкая царква была далучана да рускай праваслаунай У пач 20 ст працавал! жаночая дзярж пмнази (гл у арг Полацюя гшнази), 6 вучылиичау рознага профтлю, 5 царк-прыходсюх школ, Талмуд-Тора (яур рэлц школа) У 1903—04 было 288 рамесных майстэр-няУ (1198 рабочых, у 1909 — 2060 рабочых) У 1904 створана Полацкая аргашзацыя РСДРП(б) У 1-ю сусв вайну П — прыфрантавы горад 15(28) 3 1917 у горадзе створаны Савет рабочых i сал-дацюх дэпутатау Сав улада усганоуле-на 18 11 1917 У лтст 1917 тут адбыуся Друг: з езд салдат 3-и армн Заходняга фронту, у снежн! — Трэщ з’езд салдат 3-й армп Заходняга фронту 3 25 2 да 21 11 1918 горад акутраваны герм войскам! 20 9 1919 польсюя войею захатл! левабярэжную частку П , 15 5 1920 выз-валена Чырв Армий 3 1924 у БССР, цэнтр Полацкага раена, у 1924—30 i 1935—38 — Полацкай акруг1 Са студз 1938 у Вщебскай вобл , з 27 9 1938 горад абл падпарадкавання Асн галшам! прам-сщ был! металурпчная, металаап-рацоучая, абутковая, харчовая, палггра фнная (працаналг 3 друкарн]), вытв-сць будматэрыялау Да пач 1940 дзейшчал! 3 электрастанцьц П стау цэнтрам, яю забяспечвау прамысл вырабам! групу раенау ПнЗ Беларусг У 1926 адкрыты Полаща краязнаучы музей, у 1936 на базе мясц тэатра рабочай моладз! сгвора-ны калшсна-саугасны тэатр У 1939 у П 29,6 тыс ж У 1940—41 працавал! 16 агульнаадук школ, будаушчы i лясны тэхнжумы, школьнае 1 дашкольнас псд-
вучылшгчы, 11 клубау, юнатэатр, 9 масавых б-к У пач Вял Айч вайны чаецт Чырв Арми 1 гарнтзон Полацкага ума-цаванага раена больш за 3 тыднт стрым-лтвалт працтУнтка на подступах да горада (гл Полацка абарона 1941) 16 7 1941 П акуптраваны ням -фаш захопнткамт, яки зншгчыл! тут каля 150 тыс ваенна-палонных г жыхароу, усе прамысл прадпрыемствы, культ -асв установы, 96% жыллевага фонду Дзейнтчала По-лацкае патрыятычнае падполле Вызва-
лены 4 7 1944 войскамг 1-га Прыбалт фронту г партизанам! У ходзе Полацкай аперацъи 1944 31 вайсковай часщ г злу-чэнню, яюя вызначылтся пры вызва-ленн! П , нададзены ганаровыя наймен-ш «Полацюх» У 1944—54 цэнтр Полацкай вобласщ, з 1954 раенны цэнтр Ад-ноУлены разбураныя у вайну i пабудаваны новыя прамысл прадпрыемствы У 1950—60-я г У асн заверша-на рэканструкцыя цэнтр частю П Гал мапстраль горада — праспекг К Маркса — аб’ядноувае у адзшую сютэму асобныя плашровачныя равны Адм -грамадсю цэнтр П — пл Свабоды 64,2 тыс ж у 1970 Генплан 1972 прадугледжвау паступовае зблгжэннс забу-довы Полацка i Наваполацка Дзейшча-юць прадпрыемствы металаапрацоУчай (аутарамонтны з-Д, з-д с -г абсталяван-ня), хтмынай (ВА «Шкловалакно», гта-ла-бел прадпрыемства «АДЖЫ ВУ-ПОЛСТО»), будматэрыялау (з-д жалеза-бетонных вырабау, камбгнат будматэрыялау), дрэваапрацоучай (акц т-ва «Палатэск»), легкий (акц т-ва «Мона», ф-ка мает вырабау, льнозавод), харчо-
Вщ на Усходнюю частку Полацка Канец 19 — пач 20 ст
Мгкалаеускт вакзал у Полацку Канец 19 — иач 20 ст
522
ПОЛАЦКА
вай («Камбшат хлебапрадуктау», мяса-камбшат, кансервавы з-д, малочны камбшат, хлебозавод, шузавод, вшза-вод) прам-сщ; палпрафпрадпрыемства «Спадчына Ф.Скарыны», ЦЭЦ, раённае аб’яднанне Дзяржкамсельгастэхшю, пд-раметэастанцыя, лясгас, рыбгас «Полац-га». У горадзе Полацю фипял Бел. камер-цыйнага ун-та юравання, палгтэхнгкум, лясны i с.-г. техшкумы, пед. каледж, 3 ПТВ, мед. вучылштча, Нац. пмназы, 15 сярэдшх, муз., мает, i 2 спарт. школы, 31 дашкольная Останова, Дом дзщячай творчасш, Цэнтр нац. культур i рамёс тваУ, 2 нар. тэатры, кшатэатр, 3 палацы культуры, 21 б-ка, 2 стадыёны, плаваль-ны басейн, 2 бальнщы, 2 палхклшйб, Полацю гкторыка-кулътурны музей-запа-веднйс, 8 музеяУ, у тл. Полацю музей беларускага юигадрукавання, музей-бтбл!я-
тэка Стмяона Полацкага, музей псторы! архпэктуры Сафшскага сабора, Полацю музей баявой славы i шш.; дзейшчаюць 28 грамадсюх аб’яднанняу i 4 палп. партьп. П. — цэнтр Полацкай enapxii (дзейнасць адноулена у 1989). Помнна архпэктуры: Богаяуленскг манастыр (18 ст.), лютэранская царква (1775), Брацкая школа (канец 18 ст.), дом Пятра I (1692), карпусы езущкага калепума (18—19 ст.); захавалкя фрагменты жилой забудовы 17—19 ст. Брацюя маплы сав. BoiHay. Помшю: Ф.Скарыне, У.М.Азшу, ахвярам фашызму, сав. ва-еннапалонным i ахвярам фаш. тэрору, сав. вошам, вошам-гвардзейцам, камса-мольцам Полаччыны, Вызвалення; Курган Бессмяротнасщ. Помнна археа-логн — гарадзштча (9—10 ст.) i вал lea-на IV Грознага (16 ст.); эп!граф!к! — БарысаУ камень (12 ст.).
Jlim.: Полоцкая ревизия 1552 г. М., 1905; Полоцко-Витебская старина. Кн. 1, вып. 1— 3. Витебск, 1911—16; Егоров Ю. Градо-
В1д з Чырвонага моста на Полацк. Канец 19 — пач. 20 ст.
Агульны выгляд Полацка. Канец 19 — пач. 20 ст.
строительство Белоруссии. Мн., 1954:' Алексеев Л.В. Полоцкая земля в IX— XIII вв.: (Очерки истории Северной Белорус- i сии). М., 1966; III ты хов Г.В. Древний Полоцк IX—XIII вв. Мн , 1975; Я г о ж. Города Полоцкой земли (IX—XIII вв.). Мн., : 1978, Полоцкие грамоты: XIII — начало XVI вв. М., 1977—82; К 1125-летию Полоцка: । Конф. «История и археология Полоцка И Полоцкой земли». Полоцк, 1987; Полоцк Ист. очерк. 2 изд. Мн., 1987; Раппопорт П.А Полоцкое зодчество XII в. // Сов. археология. 1988. Хе 3; Ермалов!ч M.I. Ста-ражытная Беларусь: Полацк! i новагародек! 1 перыяды. Мн., 1990; Псторыя i археалоп» Полацка i Полацкае зямл!: (Навук. канф., прысв. 1130-годдзю Полацка). Полацк, 1992; Полоцкий летописец: Ист.-лит. жури. Полоцк, 1992—93. № 1—2\ Селицкий АА у Живопись Полоцкой земли XI—XII вв Мн., * 1992; А р л о У У. А Таямнщы полацкай Г1С« ‘ торы! Мн., 1994; С а г ан ов!ч Г.М. Невя- j, домая вайна, 1654—1667. Мн , 1995; Полацк:J карай! нашага радавода: Мтжнар. навук. канф. Полацк, 1996; Жыватворны с!мвал Бацькаушчыны: Псторыя Крыжа святой Е<1-фрасши: Полацкай. Ми., 1998; Заг a-1 р у л ь с к i Э.М. Заходняя Русь, IX—XIII стст. Мн., 1998; ТарасаУ С.В. Полацк, IX—XVII стст.: Псторыя i тапаграфтя. Мн., 1998.
Георгий Штыхау (9 — сярэдзша 18 ст.), Тамара Джумантаева, Лариса Сяргеенка (сярэда! на 18 ст —1998).
ПОЛАЦКА АБАРЙНА 1563. Адбылася у час Тнфлянцкай вайны 1558—82 супраць рас. войска. 31.1.1563 Полацк быУ абложаны больш як 60-тысячнай apMi-яй пад камандаваннем цара 1вана IV. Горад абараняу мясц гаршзон (у тл. некалыа польсюх i найманых нямецюх рот), полацкая шляхта, гараджане на чале з ваяводам СДавойнам. 1ван IV меркаваУ пачаць штурм горада з паУд. боку, з-за Дзвшы. З-за таяния лёду 3 лют. цар перагрупаваУ войсю i асн. сыы размяещу з усх. боку умацаванага Вял. пасада. 5 лют. пры падтрымцы артыле-рьп рас. войсю падпалий адну з вежа? над Дзвшою, захапип яе i Уварвалюя У пасад, але был! выбпы. Пасля гэтага штурму баю з разлйсам на падыходзя-чую дапамогу пачал! перагаворы. Вял. гетман ВКЛ М.Радз!вы Руды i польны гетман Р.Хадкев!ч з.маглт сабраць у Мшску толью каля 2500 чал. войска. 1х атрады падьпшп да Полацка не блтжэй як за некалью мшяу i не здолел! ака-заць дзейснай падтрымю, бо ахоувал! шлях! на Выьню. Цар выкарыстау пера-дышку для Усталявання перасоУных умацаванняу пад самым! сценам! Полацка. 7 лют. прыбыла цяжкая рас. ар-тылерыя. 8 лют. пачауся артабстрэл, як! разбурыу умацаванн! Вял. пасада. Некат. з военачалыпкау полацкага гарнт-зона прапаноувал! абараняць сцены пасада, але Давойна адвёу свае с!лы у Полацю Верхш замак, а Вял. пасад загадаУ падпалщь. 9 лют. рас. войсю захапт пасад i пачал! артабстрэл замка з ycix бакоу. Абложаныя рабы! вылазю, але яны не прынесл! рашучага поспеху. 15 лют. Давойна згадз!уся здаць замак i прыбыу у стауку цара. Але i пасля гэтага некат. абаронцы працягвал! cynpaixiy-ленне, iM было дазволена з маёмасцю i зброяй без перашкод пакшуць Полацк. Горад быУ разрабаваны, полацюя мана-
523
ПОЛАЦКА
План Полацка у чао акулацы! юрада германский! войскам! у 1918
xi-бернардзщцы пасечаны, а яурэ! натоплены У Дзвше. Шмат гараджан i шляхты было выведзена у палон, утл. Давойна i егаскап Арсешй. Заняцце Полацка — буйнейшая перамога Маскоускай дзяржавы У вайне, выклжала шырокз мгжнар. рэзананс 1 прыспешыла заключэнне Люблшскай уни 1569 пам!ж ВКЛ 1 Полыпчай.
Лт Александров ДН., Володихин ДМ Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII—XVI в. М., 1994, Белы
А Полацк у нямецюх «лятучых метках» XVI ст.' 1нфлянцкая вайна на старонках першых еУрапейсюх газет // Спадчына 1997 Ns 6.
НбЛАЦКА АБАРбНА 1941 у Вял!-кую Айчынную вайну Вяла-ся часцям! 22-й армп (ген.-лейт Ф.АЕршакоу) Зах. фронту 27 чэрв. — 15 лгпеня. Лш1я абароны праходзша на рубяжы Дзюна—Ула з уключэннем до-тау Полацкага умацаванага раена (УР, абараняла 174-я стралк. дывыз1я, ка-
мандзгр якой АД.Зыпн з 29 чэрв. Узначальвау Полацк! баявы Участак). Супраць 6 дывЫй 22-й армп у паласе 260 км птлерауцы сканцэнтравал! 16 дывь з!й, у тл. У раёне Дзюны 5. 3 наблгжэн-нем фронту йасельнщтва Полацка капала трашпэг, будавала абарончыя ума-цаванш; быу сфарм!раваны батальен (пазней атрад унутр. абароны) для аховы прамысл. аб’ектау, чыгункг, мастоу Пярэдш край абароны быУ умацаваны процпанк. збудаваннямг. 3 Пд i ПдЗ абарону трымалг часцг i падраздзяленн! 17-й стралк. дывЬИ (50-ы стралк полк — непасрэдна горад). На далек!х подступах да горада ворага стрьмйвала 50-я стралк. дыв131я i шш часц! 11-й армп. 27 чэрв. у раене в. Кутняны быу зшшчаны ням. авангард — механгзава-ная калона, якая спрабавала захапщь маеты цераз Зах. Дзвшу. 3 29 чэрв. Полацк падвяргаУся машраваным атакам, з 3 лш. — бамбардзгроукам 474-ы полк 174-й дыв!зп затрымаУ гал. калоны ворага, што Пил! да горада з боку ДаУгау-тлса i Маладзечна, а 6 лш. часц! дывпи адюнул! на паУд бераг Зах. Дзв!ны час-Hi 3-й танк, групы Гота, зшшчыушы вял. колькасць танкау i шш. тэхнжг ворага. 7—9 лш. абарона месцамг была прарвана, асн. Удары пращунж перанёс у абыход Полацкага УР. Маючы пера-вагу у cuiax, гилерауцы стварыл! пагрозу акружэння полацкага гарнпона. У ноч на 16 лш Зыпн пачау выводзщь дыв!з!ю з акружэння i 20 лш. прарвау яго, збярогшы людзей i тэхнжу. Баг у Полацюм УР працягвалюя да 19 лш П а затрымала прасоуванне захопшкау на У больш як на 2 тыдш, зрабига знач-ны уклад у зрыу птлераускага плана «маланкавай вайны»
«нбЛАЦКА-ВЩЕБСКАЯ ДАУШ НА» («П олоцко-Витебская старина»), выданне Вщебскай вучонай ар-
Плошча Ф. Скарыны У Полацку 1998
Выгляд Полацка з боку Заходняй Дзвшы. 1998
524
ПОЛЛЦКЛЕ
xiyнай кашей Выйшла 3 т (т 1, 1911, т 2, 1912, т 3, 1916, усе У Вщебску) Асн тэматыка — псторыя Полацка-Вщебскага краю 9—19 ст 1 дакументы аб вайне 1812 Надрукаваны артыкулы А П Сапунова «Пстарычны нарыс Bi-цебскай Беларус!» (т 1), «Сказана! ю-ландсюх щ скандынаусюх саг аб Полацку, князях полацюх 1 р Заходняй Дзвше» (т 3), Д С Леанардава «Полацкг князь Усяслау i яго час» (т 2, 3), П М Красавщкага «Помнна наркоунай дауншы у Вщебскай губерш i ix заха-ванне» (т 1), IЯ Мггрошанкз «Езупы ва усходняй частцы Беларуш з 1579 да 1772 года» (т 2) 1 шш Пра падзе! вайны 1812 на Вщебшчыне змяшчалюя ма-тарыялы, яюя захоувалюя у Вщебсюм губ арХ1ве, асабютых архгвах нашчадкау тых падзей, а таксама тыя, што друкавалюя у рас 1 франц ввданнях Зме-шчана шмат матэрыялау выяуленчага характару фотаздымк! i партрэты дзярж, ваен, рэлц дзеячау, малюню археал i арх помнжау Вщебшчыны i Полаччыны У выданш асвятлялюя падзе! навуковага, культурнага i храмад-скага жыцця адкрыцце У Вщебску настаунщкага ш-та, рэальнага вучылшгча, аддзялення Маскоускага археал ш-та, пабудова 1 адкрыцце помнгка героям вайны 1812, юбшей Полацкага кадэцкага корпуса (1835—1910) Регулярна змя-шчалгся справаздачы пра дзейнасць мясц арх1Унай камюн
Лт Издания губернских ученых архивных комиссий 1884—1923 Вып 1 (Бессарабская, Витебская, Владимирская, Воронежская, Вятская, Екатеринославская, Иркутская, Калужская, Костромская и Курская архивные комиссии) New York, 1994, Ш у м е Й к а М « Захаваушы для нашчадкау» Ц Бел mi-нуУшчына 1995 N» 6 Маасе Шумейка ПОЛАЦКАЕ ВАЯВбДСТВА, адм -тэр адзшка у ВКЛ у 16—18 ст Ахоплшала тэр ранейшай Полацкай зямм, намеснь К1 якой з пач 16 ст (каля 1504) пачащ называцца ваяводамг Цэнтр — г Полацк Мела харугву ружовага (паводле шш звестак — белага) колеру з выявай герба «Пагоня» Карысталася абласныю прывиеяш, яюя устанаУлшал! полацкае права, ваявода мог прызначацца толью са згоды мясц шляхты У вышку вайны Маскоускай дзяржавы з Вялиам княствам Лтоускш 1534—37 ад П в да Расп адьпшп воласщ Завалочча i Себеж У час Ьирлянцкай вайны 1558—82 у 1563 амаль усе П в было занята рас войска-м1, у 1564 большая частка терыторьп на Пд ад Дзвшы адваявана ВКЛ i паводле перамщ’я 1570 засталася У яго складзе У гэты час большасць Лукомскай вол Уключана у Аршансю пав , а ад Мшскага ваяв далучана невял лясгстая тэрыторыя на левым беразе Бярэзшы Цэнтр 1 паун частю П в з Полацкам вернуты у склад ВКЛ у 1579 Пасля гэтага структура юравання у ваяводстве прыведзена У адпаведнасць з адм рэ-формай 1565—66 1 Статутам ВКЛ 1566
адменена дзеянне абл прывыеяу (за выключэннем права мясц шляхты вы-бграць ваяводу, пацверджанага дэкрэтам 1569), уведзены пасада кашталяна, суд-дз1 земскага, падкаморага 1 шш , збграу-ся павятовы сеймж, на яюм выбгралгея 2 паслы на сейм П в не падзялялася на паветы Большасць яго тэр на Пн ад Дзвшы займал! слабазаселеныя дзярж 1 магнацюя воласщ (частка ix у 17—18 ст перайшла да езупау), асн частка цшяхецгах маенткау ляжала на Пд ад Дзвшы Буйнейшым! паселшиамг былг Асвея, Бешаиковмы, Глыбокае, Дзюна, Друя, Лепель, Ула, Ушачы i шш Пасля вайны Рэчы Паспалтай з Рааяй 1609— 18 ца П в далучаны воласщ Себеж i Завалочча, у вайну Раси з Рэччу Паспсии-тай 1632—34 яны часова заняты рас войскамг У час вайны Раси з Рэччу Паспалтай 1654—67 у 1654—55 рас армы цалкам заняла П в, большасць яго те-рыторЫ! вернута у ВКЛ у 1658—60 Па-
водле Андросаускага перамгр’я 1667 Себеж адышоУ да Расп, але у 1678 зноу далучаны да П в , што замацавана «Вечным мграм» 1686 У вышку 1-га падзелу Рэчы Паспалпай 1772 паун частка П в да Дзвшы з г Полацкам адышла да Раси 1 Увайшла У склад Пскоускай губернг Рэшта П в юнавала да 2-га падзелу Рэчы Паспалпай 1793, павятовы сеймгк збграуся У гэты час ва Ушачах
Ваяводы С Глябовш (пач 16 ст — 1513), АГаштольд (1514—19), С Осшк (1519), ПКштка (1519—32), Я Ю Гля-бов1ч (1532—42), С Давойна (1542—73), М Дарагастайсю (1576—97), А Сапега (1597—1613), М Друцю-Сакдтнскт (1613— 21), Я Клика (1621—54), АЛРадзшш (1654), Я К Копаць (1658—70), Я К Сапега (1670—82), Я Я Агшсю (1682—84), Д М Слушка (1686—1713), С М Э Дэн-гаф (1723—28), AM Сапега. (1754—75)
Лт Оглоблин Н Объяснительная записка к карте Полоцкого повета во 2-й по-
525
ПОЛАЦКАЕ
ловине XVI-ro в // Сб Археол ин-та СПб , 1880 Кн 3—4, Панов В А Социальный строй Полоцкой земли по данным «Полод кой ревизии 1552 г » // Журн Мин-ва нар просвещения 1915 №4—5, Пичета ВИ Полоцкая земля в начале XVI в // Пичета В И Белоруссия и Литва XV—XVI вв М , 1961, Сшрыдона? М Полаччына XVI ст // За передовую науку 1990 19 янв — 16 февр , В а р о н 1 н В Палпычны лад Полацкага ваяводства У першай палове XVI ст // Бел пет агляд 1998 Сш 1
Вячаслау Насевгч
ПбЛАЦКАЕ ВЫШгШШАЕ ШЯР-СКАЕ ВУЧЫЛИПЧА. навучальная Установа ордэна тярау у Полацку У 1822—30 Створана на базе пераведзе-нага сюды Вщебскага тярскага вучылтшча паводле шператарскага указа ад 16(28) 8 1822 Размяшчалася У будынках скасаванай Полацкай езущкай акадэми Згодна са статутам падзялялася на пры-ходскае вучылпнча, 4-класнае павятовае вучылипча 1 3-гадовыя «курсы вышэйшых навук» 3 казны атрымлтвала 28 тыс руб штогод з былых езутцктх фун-душаУ Ад езугтау вучылгшчу перайшлг б-ка (больш за 24 тыс тамоу), фгзгчны i мшералапчны кабгнеты, музей, друкарня Выкладанне вялося на польскай мове У 1823 бьиц рэкгар, прэфекг i 13 выкладчыкау (большасць з гх скончыла Вгленскг унгверегтэт) Каб стварыць ас-ветнщкг цэнтр, падобны да унгверытэц-кага, была значка пашырана навуч праграма г уведзены лекцьп замест звы-чайных урокау У павятовым вучылт шчы выкладалюя закон Божы, польс кая, лац , франц , ням мовы, геаграфгя, арыфметыка, асновы теаметрьп, прыродазнауства, фгзгка, маляванне «Курсы вышэйшых навук» падзялялгея на лтт т матэм аддзяленнт, дзе выкладалюя матэматыка, доследная фтзгка, цывтльнае права, лац , грэч , польская мовы, псторыя, маляванне, музыка, фехтаванне, танцы Пры вучылппчы дзейшчау кан-вгкт (штэрнат) на 40 юнакоу Вучылг-шча мела трывалыя сувязт з Втленсктм ун-там, у канцы 1822 лекцыт па псторыт тут чытау праф гэтага ун-та I Лялевель У вучылппчы дзейшчау фтлтял т-ва фг-ламатау (раскрыты палтцыяй у снеж 1823, выкладчыкт К Львовтч т М Брадо-втч арыштаваны) Папячыцель Вгленскай навучалыгай акругг кн А Чартарый-скг меркавау надаць вучылтшчу афтц статус лтцэя, але у 1824 Усх Беларусь адышла да Пецярбургскай навуч акруп У 1825—26 па шщыятыве вгзттатара праф В Сянкоускага праведзена рэформа вучылтшча лекцыйная стстэма вы-кладання забаронена, у пачатковых класах выкладанне праводзтлася на рус мове, узмацнтУся нагляд палтцьп за вы-хаванцамт т выкладчыкамг, прэфекг ЯЛашкевгч заменены праф ШумброУ-сктм У 1824 вучылася 239 чал, у 1825 — 256, у 1826 — 279, у 1827 — 273 Пасля стварэння у 1829 Беларускай навучалыгай акругг Улады пачалт працэс скасавання вучылтшча Летам 1830 вучылтшча было закрыта, птяры пераведзены У Втльню, дзе яны адкрылт у вер сваю пмназтю Большая частка абсталя-
Да арт Полацкае княства Полацю князь Усяслау Брачыславтч (справа) на юеУсктм па-садзе у 1068 Мтнтяцюра Радзтвтлаускага лета-птсу 15 ст
вання была вывезена у Маскву, Ктеу г Пецярбург Касцел пераутвораны у правасл царкву У вучэбных будынках раз мясцтлгся Полацкг кадэцкг корпус т свец кае павятовае вучылипча
Лгт Саму ст к АФ Полацкае Вышэй шае Птярскае Вучылтшча // Старонкт псторыт т культуры Беларуст Мн , 1997, G J Materyaly do dziejow Akademu Potackiej i szkdl od mej zaleinych Krakow, 1905
Андрэй Самусгк
ПбЛАЦКАЕ КНЯСТВА. адно з самых старажытных дзярж утварэнняу усх славян з цэнтрам у г Полацку Размя-
Да арт Полацкае княства Перамога вялткага КтеУскага князя Яраслава Уладзтмтравтча Му драга над полацктм князем Брачыславам 1зя-слашчам на р Судамтр т Уцект Брачыслава У Полацк у 1021 Мтнтяцюра Радзтвтлаускага ле-таптсу 15 ст
шчалася У бас Зах Дзвгны, Бярэзтны, часткова Немана (тэр сучаснай Вщебскай, паУн часткт Мшскай т Маплеускай абл) Найб старажытныя тарады княства — Мшск, Вщебск, Усвяты, Друцк, Лагойск, Лукомль, Заслауе Ядром П к было племянное княжанне крывгчоу (палачан), яктм належала ар-хеалапчная доуггх курганоу пауночнай Беларусг культура (6—9 ст ) У летаптсах княства называлася таксама «воласцю» (862), вобласцю, Полацкай зямлей У апавяданш пра паход кн Алега на Кан-станцгнопаль у 907 летаптсец залтчыу Полацк да гарадоу, дзе «седяху велиции князи, под Олгом суще» У вынтку перамоп Полацк атрымлтвау даншу ад грэкау Каля 980 у Полацку сядзеу кн Рагвалод («держащю и владеютцю и княжащю Подольскую землю») Прад стаУшкамг полацкага княжацкага роду былт Рагнеда Рагвалодауна, Тзяслау Ула-дзгмгравгч, Брачыслау Тзяславгч, якт у 1021 пасля паходу на Ноугарад атрымау г Усвяты т Вщебск Пры яго сыне Уся-славе Брачыславгчу [1044—1101] П к да-сягнула найб росквгту г стала гал кан-курэнтам Ктева У 1065 Усяслау напаУ на ПскоУ, у 1066 — на Ноугарад, якт часткова спалту У адказ на гэта ктеусия князг Яраславгчы разбурылт Мшск, адбылася Нямггская бгтва 1067, у якой Усяслау быу разбтты Пасля яго смерцт у Полацкай зямлг Утварылася некалыа удзелау (Дзяслаускае княства, Вщебскае княства, Лагожскае княства, Друцкае княства) Мгнскае княства, магчыма, вылучылася яшчэ пры жыццт Усяслава Mihcki кн Глеб Усяславгч праводзту па-лттыку узвышэння Мшска т тмкнууся пашырыць межы свайго княства (спалту Слуцк, нападаУ на шш землт) Княжанне Глеба скончылася яго паланеннем вял ктеУсктм кн Уладзтмтрам Манама-хам (1119) Адносшы паУд-рус князеу з полацктм! у 1-й трэцт 12 ст заставалт-ся вельмт вострымт У 1127 вял ктеускт кн Мсцгслау Уладзгмгравгч аргантзаваУ вял паход у П к , у 1129 захашу полац ктх князеу з сем’ямт у палон т саслау у Втзантыю Каля 1139 яны вярнултся т занялт свае удзелы 3 канца 1120-х г у Полацку паболыпала роля веча Яно ак-тыУна вырашала пытанш вайны i Mipy, запрашала на прастол у Полацк князеу т нярэдка выганяла тх з горада У 1132 веча выбрала князем Васгльку Свята-славгча, унука Усяслава Палп жыцце Полацка 2-й пал 12 сг харакгарызава-лася выступлениям! гараджан, зменай князеу У 1151 палачане выгнал! кн Рагвалода Барысавгча i запрастлт на прастол мшскага кн Расцгслава Глебавг-ча У 1158 выгналт т яго, зноу запрастлт Рагвалода Барысавгча, у канцы 12 ст полацктмт князямт становяцца вщебсктя Васггькавгчы У гэты час асобныя часткт П к адышл! да Смаленска (Копысь, Орша) У 12 ст у нтзоУях Зах Дзвшы на месцы больш раннтх паселтшчау узнтклт
526
ПОЛАЦКАЕ
залежныя ад Полацка гарады Герцыке 1 Кукенойс, яюя У пач 13 ст , нягледзячы на супрацьдзеянне Полацка, былг за-хоплены ням рыцарамт Полацк быу не у стане Утрымлтваць свае пазщыт ва Усх Прыбалтыцы, але барацьбу з ням феадаламт не спыняу У канцы 1250 — пач 1260-х г у Полацку княжыу пля-меншк вял лгт князя МшдоУга Таущ-в1Л, яю дапамагау наугародцам у барацьбе з Лтвонсюм ордэнам Некалью гадоу у Полацку npaeiy Гердзень, пасля князт мянялюя часта У канцы 13 ст адзш з ix (1мя невядома) спрыяУ уклю-чэнню Полацка у сферу дзеянняу Рыж-скага арцыбтскупства У П к начало распаУсюдаквацца каталштва, што су-праваджалася бясчынствамт немцау Гэта выклткала моцнае абурэнне насельнщтва У 1307 палачане з дапамогай лгт князя Вгценя прагналт чужынцау 3 таго часу П к увайшло у склад ВКЛ, верагодна, на аснове пагаднення (рада) лиг князеу 1 полацкага баярства П к ка-рысталася аутаномтяй паводле асобиага прывшея Полацю mi князям! звычайна бьип родзгчы вял князя ВКЛ Пры вял кн Гедз1М1не [1316—41] Полацк знахо-дз1Уся спачатку У руках яго брата Вота, а потым сына Нарымонта На П к часта нападал! войсю Лшонскага ордэна (1333, 1334, 1366, 1382) Узбр атрады палачан прынял! удзел у значнай бггве з крыжакамт на р Стрэва У 1348 У 1370—80-я г (з перапынкамг) палашам князем быу Андрэй Альгердавм (гл Андрэй Полацк!), сын вял князя ВКЛ Альгерда У 1381 вял кн ВКЛ Ягайла пе-радау Полацк ва удзел свайму брату Склргайлу, але палачане узнялт паустан-не 1 адмовипся яго прыняць, у Полацк вярнууся Андрэй Альгердавм (гл Полацкае паустанне 1381) У 1386 пасля прыняцця Ягайлам каталщтва палачане выступил супраць Ягайлы i Сюргайлы Андрэй Альгердавм прыняу тытул вял князя полацкага, што падкрэслтвала не-залежнасць ад ВКЛ Полацк быу узяты вел1какняжацюм войскам на чале са Сюргайлам, а Андрэй Альгердавм трату у палон У Грунвалъдскай бипве 1410 прынялт Удзел харугвы з Полацкай зям-Л1 У час феад вайны 1432—36 вял князь ВКЛ Свгдрыгайла уцек у Полацк, дзе яго падтрымлтвалт мясц баяры i га-раджане Адбыуся раскол федэратыунай дзяржавы на 2 дзярж утварэнш — ВКЛ са сталщай у Втльнт i Вял княства Рус-кае са сталщай у Полацку, якое пратс-навала 4 гады Адасобленасць П к У складзе ВКЛ неаднаразова пацвярджа-лася прывитеямт На тэр П к дзейшчала полацкае права, пры яюм найб важный пытаннт жыцця горада 1 княства вырашалтся на вечы 3 сярэдзшы 15 ст У Полацк прызначалтся намеснпа вял князя ВКЛ, а у 1504 створана Полацкае ваяводства
У П к пленна развтвалася культура У 11 ст па прыкладу Ктеускага 1 НаУга-
Да арт Полацкае княства Князь Ьяслау Мсщславн заваеувае г Лагойск (Лагожск) у час паходу пауднёварусюх князеу на Пола цкую зямлю у 1127 Мтнтяцюра РадзтвтлаУ-скага леташсу 15 ст
родскага Саф1йскюс саборау тут пабудаваны Палацы Сафшскг сабор, у 12 ст сфармтравалася полаиусая школа дойлгд-ства Адзш з першых ист -лп творау, нашсаных на бел землях, — Полацю летатс 3 П к паходзяць Полацюя евангеллг 12—14 ст , Аршанскае евангелле канца 12 — пач 13 ст , Друцкае евангелле 14 ст У Полацку вяла мтратворчую i асветнщкую дзейнасць Ефрасшня Полацкая На яе заказ у 1161 Лазар Богша зраб1У крыж Ефраанш Полацкай Ману-ментальным! помшкам! эгпграфтю 12 ст з’яуляюцца Барысавы камянг i Рагва-лодау камень Ад 13—14 ст дайшла значная колькасць помткау птсьмен-ства дагавор 1229 Смаленска, Вщебска 1 Полацка з Рыгай т Гоцктм берагам, граматы кн Гердзеня 1264, кн 1зяслава каля 1265, етскапа Якава каля 1300 1 тнш Гэтыя дакументы адлюстроуваюць асаблтвасщ бел мовы Каля 1490 у По лацку нарадзтуся бел першадрукар Ф Скарына
Лип Гл пры арт Полацк Георгш Штыхау
ПбЛАЦКАЕ НАМЁСНЩТВА, афтцый-ная назва Полацкай губерш з 12 5 1778 да 12 12 1796 Створана паводле Указа ад 10 1 1778, разам з Маплеускай губ юравалася адным царсктм намеснт-кам — ген -губернатарам Падзялялася на Велтжсю, Вщебсю, Гарадоцю, Дры-сенсю, Дынабургсю, Люцынсю, Не-вельсю, Полацю, Рэжыцю, Себежсю i Суражсю наветы Пл 3 593 650 дзесяцш, з яюх пад ворывам — 1 551 478, сенакосамт — 107 266, лясамт — 1 615 913 На час утварэння у П н было 11 гарадоу, 9 мястэчак, 3446 сел, 8732 вес-ю, 247 млыноУ, 1056 корчмаУ У 67368 дварах пражывала 585,2 тыс чал , у тл 3420 панцырных баяр, 8361 раскольнтк, 2704 беглыя рас падданыя, 318 купцоу, 5702 мешчаншы, 15,1 тыс яурэяу, 127 цыганоу, 188,2 тыс сялян належала 719 памешчыкам, 39,7 тыс — дзяржаве, 1193 — купцам 1 мяшчанам, 24,5 тыс — духавенству Каля 6% сялян займалася адыходнымт промыслам! Буйнейшае дзярж уладанне — Езяры-шчанскае староства (11 530 сялян, на
лежала I Салагубу) Буйнейшы приватны уласнтк — КГтльзен (16,7 тыс сялян) У П н 89 рус асоб атрымал! ва уласнасць 67 тыс сялян У 1778 на тэр П н было 3 правасл манастыры, 60 прыходау, 18 свяшчэншкау, 6 ушяцюх манастыроу, 153 прыходы, 177 свята-роу, 19 каталщюх кляштарау, 44 прыходы, 266 святароу У 1780 у 6 вучылшмах навучалася 288 дваран 1 130 мяшчан Губернатары А. В Нарышкш (1778), I М Рэбшдэр (1778—82), М Р Ланской (1782—84), АМЛунш (1784—92), С В Няклюдау (1792—94), М П Лапа-цш (1794—96), С С Жэгултн (1796)
Лип Сементовский AM Полотое Ист -стат очерк // Памятная книжка Витебской губернии на 1878 г Витебск, 1879, Аншчанка А.К Генеральнае межаванне на Беларус! Мн , 1996 Яуген Ашшчанка
ПбЛАЦКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАД-
ПОЛЛЕ у В я л 1 к у ю Айчын-ную вайну Дзейнмала з жн 1941 да кастр 1942 у Полацку 1 Полацюм р-не пад юраунщгвам Вщебскага падпольнага абкома КП(б)Б (з сак 1942) 1 Полацкага падп райкома КП(б)Б (з чэрв 1942) Аб’ядноувала 11 груп (каля 160 чал) 3 трупы у Полацку [юрауниа Я X Сташкевтч, П Ф Самародкау (з мая 1942 С ЯАрцем’еу), СВСухавей], у весках Домшю (А М Фтлтпау), Дрэтунь (М Д Св1рыдзенка), Залессе (К М Ма-караУ), Казтмтрова (Ф Дз Макстмау), Палата (П Ф Сташкевтч), Пруды (А Я Марчанка), Узнщы (П Я Ктрылен-ка), Юравтчы (ДзАЗублеУ) Падполь-шчык1 распаусюджвал! лтстоую, здабы-вал! зброю 1 боепрыпасы, звестю пра перадыслакацыю 1 перавозю варожых войск, ратавал! сав ваеннапалонных, перапраулял! людзей у партызаны У лют 1941 на чыг ст Тараны зшшчыл! 2 паравозы i 4 вагоны, летам 1942 на чыг ст Грамы падарвал! нафтабазу, у кастр — паравознае дэпо Адна з труп «Бясстрашныя» з супрацоУтпкаУ Полац-кага дзщячага дома займалася таксама выратаваннем дзяцей ад холаду i голаду, затым пераправита ix у Бельчыцы, у лютым 1944 — у партыз зону У ма! 1942 падпольшчык! удзельнтчалт у стварэннт партыз атрада (камандзтр Марчанка), яю у чэрв разгарнууся у 3-ю Бел партыз брыгаду За час дзеяння запнулт 24 падпольшчыю Валянцша Касцюкова
ПбЛАЦКАЕ ПАУСТАННЕ 1381, выступление полацктх гараджан супраць кн Скгргайлы Алыердавтча У 1381 вял кн ВКЛ Ягайла адабрау Полацк у кн Андрэя Альгердавтча (гл Андрэй Полац-к!) т перадау яго свайму брату язычнтку Сюргайлу Палачане адмовтлюя прымаць новага князя, узнялт паустанне т з ганьбай выгналт прызначанага тм князя з горада У адказ Сюргайла сабраУ войсю ВКЛ т Лтвонскага ордэна т асадзту горад Аблога працягвалася 4 месяцы, але поспеху не принесла У гэтым жа годзе пры садзеяннт кн Хейстута, яю часова Узяу вярх Уладу, у Полацк вяр-нуУся Андрэй Альгердавтч
ПбЛАЦКАЕ ПАУСТАННЕ 1633, выступление полацюх гараджан супраць падваяводы Яна Лзсоускага i гар рады у час вайны Расп з Рэччу Паспалтай 1632—34 Адначасова з аблогай Сма-ленска рас войею гзрадпрынялз дзеянш у шш напрамках (утл у Полацюм пав ) 11 6 1633 на пасяджэнш мапстрата Лзсоусю патрабавау, каб гараджане тэрмшова адрамантавалз вежу Нзжняга замка або далз дрэва на яе рамонт, каб усе жыхары Запалоцця перасялзлзся у Верхнз замак, а таксама намерыуся увеецз войею у замак Мапстрат быу Гатовы выканаць патрабаваннз падваяводы, аднак гараджане, паводле сведчан-ня Лзсоускага, «против того нашего сполнаго выналязку ку обороне, про-тестовалисе и розными окриками, Галасами мене в ратушу опрымовали, обе-цуючи складать по шелегу на знесенне мене подвое водного» Сярод зачын-шчыкау называюдца I i В Харкевзчы, I Куцок, С Бацечка, А Баярчык, I i В Мзкулзчы, I Паплешыч, В Крывуша 1 1НШ Натоуп гараджан перашкодззу пад-ваяводу 1 мапстрату Умацаваць Н1ЖШ замак У ноч на 13 6 1633 рас войею авалодалз Запалоццем 1 Нзжнзм замкам, але Верхняга замка не здолелз узяць У
час узяцця Полацка, верагодна не без дапамоп гараджан, «лентвойта, так бурмистра и иншых много добрых колек-гов позабивали» Запалоцце i Нзжнз замак бьип спалены Пасля падыходу войск Рэчы Паспалпай разам з рас войскам горад паюнула шмат жыхароу ПбЛАЦКАЕ ПРАВА, сютэма норм звы-чаевага права i шеанага феад права, якая дзейншала на тэр Полацкага княства, а пазней Полацкага ваяводства Захаванне мясц права i некат адасоб-ленаецз было магчыма таму, што ВКЛ утварылася у вышку славяна-балцкага этшчнага езмбзезу у яго дзярж -дагавор-най форме ВКЛ таго часу было дзяржавай з незавершанай цэнтралззацыяй, пры якой найбольшыя княствы, што уваходзип У яго, працягвалз захоУваць у значнай ступеш свае адасобленыя пра-вавыя сзстэмы Тэта выразна ззрасочва-ецца у П п, адасобленасць якога неаднаразова пацвярджалася прывзлеямз Аб выклзочным становзшчы Полацкай зям-лз у ВКЛ сведчыць дагавор 1388 з Лз-вонекзм ордэнам, з якога вынзкае асаб-лзвы сазозны характар гзрававога стано-взшча Полацкага княства Князь По-лацкага княства у мзжнар дагаворы называевща каралем, як з вял князь, а
527 т-|
ПОЛАЦКАЕ И
для надання дагавору законнай езлы неабходна была згода не толью вял , але з полацкага князя, а таму згода жыхароу горада Пра асаблзвае становзшча Полацкай зямлз У складзе ВКЛ сведчыць права згалачан самастойна Удзель-нзчаць у мзжнар праваадноезнах Так, у 1478 палачане заключылз дагавор аб дружбе з гандлз з рыжанамз Права палачан прымаць ззаслоу з Ноугарада, Пскова, Лук з «Немец» з вырашаць на месцы усе спрэчзшя пытанш было за-мацавана у спец грамаце, выдадзенай вял кн Аляксандрам у 1499 Найваж-нейзиым элемеззтам дзярж -прававога жыцця палачан у канцы 15 — 1-й пал 16 ст было права вырашаць важныя пытаннз гар жыцця на сходзе-сейме Праваадносзны памзж палачанамз рэгу-лявалзся як на падставе норм мясц звычаевага гзрава, так з пзеанымз зако-намз граматамз-прывзлеямз, Статутам ВКЛ 1529, царк правам Да 1529 асн крынзцай полацкага пзеанага права былз Полацюя npueinei, дадзеныя палачанам вял князямз ВКЛ Усе насельнштва
528
ПОЛАЦКА
Полацкай зямлт паводле свайго сац i прававога становштча падзялялася на 2 асн класы феадальна залежных сялян т федалау Гар насельнтцтва падзялялася на баяр, дваран, мяшчан т чэрнь Усе феадалы Полацкай зямлт У канцы 15 — пач 16 ст уваходзип у саслоуе шляхты т называлтся у прававых актах шляхтаю, баярамт, старшымт баярамт, панамт, князямт Характэрнай асаблтвасцю Полацкай зямлт была наяУнасць у ей мя-шчанскага землеуладання Мяшчане-землеупадальнткт мелг залежных сялян т абавязаны былт выстауляць ал сватх ма-енткау конных ратнткау або выязджаць на вайну асабтста, нарауне з баярамт-шляхтай Асн масу сялян складалг феадальна залежныя людзт Ступень феад залсжнасцт т маемаснае становштча роз ных груп былт розныя Найб заможную частку сялян складалг путина (гл Пут-ныя бояры) Самай шматлткай катэгоры-яй былг цятлыя еяляне, яктя адбывалт паншчыну т неслт розныя дадатковыя павтннасш, асобную катэгорыю склада-пт еяляне-данная Нтяктх правоу не мелт холопы У 16 ст склалася практыка, калт У тнтарэсах феадальна залежных сялян ва устх дзярж судах, выступал! тх паны Асобныя аутаномныя правы Полацкай зямлг былт у тым, што полацкт ваявода прызначауся толыа са згоды палачан «а который будет воевода наш нелюб им, ино нам нм воеводу иншого дати по их воли» Новы ваявода абавязан быу у першы ж дзень «крест целовали к По-лочанам, на том, штож без их справы Полочанина не казнити ни в чом» Паводле П п нават сам вял князь не меу права судзщь палачан па-за межамт Полацкай зямлт «нам з Литвы децкого не слати, писати нам лист свой к воеводе нашому, хотя бы о смертной вине» Не меу права вял князь перадаваць Полац-кую зямлю У чые-небудзь уладанне «А Полочаны нам не даритися никому», «А воеводу городом не дарити» Абме-жаванымт былт правы цэнтр Урада г у царк, т У маемасных справах палачан «На первей в церкви Божьи и в именья церковные нам не вступатися», «А вкупленины в Полоцкие нам не вступатися, также и в безадтцины их и в оту-мерщины не вуступатися нам», «А в подводы нам Копей в Полочан не бра-ти», «Також з боярских и з мещанских сел людем не надобе ни на какую службу тягнути к нашим княжим дворам», «А в заставу нам бояр и мещан Полоцких и посельских путников не посыла-ти» Абмежаванш правамоцтвау цэнтр органау улады дапаунялтся яшчэ абме-жаваинямт паунамоцгвау полацкага ваяводы, якт не меу права адзш судзщь палачан, не павшей быу ездзщь па волас-Ш, а калт «поедет ли коли в ловы, ино по станом не дарити» Пры разглядзе спрау па зямельных спрэчках ваявода абавязаны быу вырашаць справы сумес-на «с старшими бояры полоцкими подлуг давного обычая», а па справах мя
шчан «судити ему с бояры и мешаны» Абмежаванасць уладных паунамоцгвау урадавай адмшгетрацый У дачыненнт да палачан дапаунялася асобнымт прывтле-ямт, яктя тм гарантавалтся У прававых актах Так, яны вызвалялтся ад платы гандл пошлш на тэрыторыт Усей дзяржавы т ад некат падаткаУ (сярэбшчы-ны) Палачанам гарантавалася права вольнага распараджэння маенткамт У шшых землях ВКЛ права вольнага распараджэння маенткамт было признана У 1566, пгго сведчыць аб высокай ступеш пранткнення таварна-грашовых адносш у эканомтку Полацкай зямлт г больш раннтм зараджэннт там парасткау бурж праваадносш Права вольнага распараджэння маенткамт было этапам пера-растання права феад уласнасцт У бурж права Жанчыны Полацкай зямлг ка-рысталтся даволт значнымт масмаснымт правамт мелг права валодаць маенткамт пры спадчыне, дарэннт, вяноуным затее або куплг Крымтнальным правам т працэсам прадутледжвалася, што пака-ранне можа Ужывацца толыа да вшава-тай асобы, калт вша яе будэе даказана у працэсе судовага разбору За хлуслтвае абвшавачанне або хлуслтвы данос да-носчык атрымлтваУ такое пакаранне, якое патражала абылганай асобе Доказан! не маглт быць паказаннт, атрыма-ныя У вынтку катаванняу Рашэннт т прыгаворы, вынесения у Полацкай зямлт, не павтнтты былт пераглядацца У вышэйшых судах дзяржавы Крадзеная маемасць у выпадку яе выяУлення па-вшна была быць вернута пацярпеламу, а не штла у даход суддзт, як гэта было прадугледжаиа старым эвычаевым правам т Судзебнткам 1468 У П п гснавалт нормы, у яктх насельнщтва Полацка не падзялялася на класы т саслоуг, а выступала як бы адзтнай масай палачан Гэта тлумачыцца тым, што тактя нормы узнтклт т Устанавтлгся У глыбокай стара-жытнаецт да саслоунага падзелу грамадства
Лип Малиновский ИА Сборник материалов, относящихся к истории панов-рады Великого княжества Литовского Томск, 1901, Я куб о в с к и й И Б Земские приви-леи Великого княжества Литовского // Жури Мин-ва нар просвещения 1903 № 6, П г -ч э т а УI Полацкая зямля У палатку XVI ст // Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525—1925 Мн , 1926, Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв Вып 3 М, 1980, Ю х о Я Кароткт нарыс псторыт дзяржавы 1 права Беларусг Мн , 1992 Яззп Юхо
ПбЛАЦКА-ЛЁПЕЛЬСКАЯ Б1ТВА 1944, бат 16 партызансктх брыгад По-лацка-Лепелъскай партызанскай зоны супраць ням фаш захопнткаУ у Вял Айч вайну У канцы снеж 1943, калт фронт наблгзтуся да паун грантцы зоны, немцы вырашылт адцяснщь партызан ад дарогт Вщебск—Лепель—Параф’я-нава, якая звязвала 3-ю ням танк, ар-мтю з тылам Не дасягнуушы поспеху, захопнткт да лютага 1944 аргантзавалт карныя аперацы! «Веснавое свята» т «Лтвень» Яны сабралг 12 палкоУ СС т палтцыт, чаецт автяпалявой, 5 пяхотных, ахоунай т запасной дывтзтй, асобны ба-тальен Дырлевангера, танк полк, бри
гаду Камшскага (каля 60 тыс чал), 137 танкаУ, 235 гармат, каля 70 самалетаУ, 2 бронепаязды Карнткт, згрупаваушы ст лы на 7 участках вакол зоны, 11 крас пачалт наступление, але партизаны утрымлтвалт пазщыт Автяцыя 1-га Прибалт фронту зрабтла 354 вылеты бамбг ла скоптшчы ням войск, пералравна партизанам больш за 250 Т грузаУ, вывезла каля 1500 параненых т хворых, вайск чаецт фронту баямт мясц зна-чэння адцягвалт войскг карнткау 27 крас птлерауцы усе ж звузии кола ак ружэння да 20 км вакол Ушач Каман-даванне зоны пасля узгаднення з ка мандаваннем фронту, БПШР т ПК КП(б)Б 30 крас загадала партыз бригадам гецт на прарыу, г 5 мая партыз брыгады 1-я Антыфашысцкая, 16-я Смаленская, тмя Варашылава, тмя ВЛКСМ т тнш У напрамку весак Папе-рына — Двор Плша прарвалт акружэн-не, з блакады было выведзена каля 15 тыс мясц жыхароу За 25 дзен баеу партызаны знястлтлт варожую групоУку, прычынтл! ей вял страты забтта 8,3 тыс салдат т афтцэрау, 12,9 тыс тиранена, знтшчана т падбтта 59 танкау, 166 аУ-тамашын, 7 бронемашин, 22 гарматы, 2 самалеты У баях супраць каршкау зап-нулт камбрыгт У У Гшъ-Радыенау А.Ф Данукалау, Дз Ц Караленка, П М Ра манау, вызначылтся камандзтры т камт-сары брыгад I Ф Каранеускт, А I Куксе-пак, I Ф Садчыкау, М А Сакмарктн, У М Талаквадзе, М Я Усау, М В Утки, I М Цилчук, Дз В Цябут, шмат шш партизан У гонар подзвтгу партызан паблт-зу гп Ушачы створаны мемар комплекс «Прарыу»
ПОЛАЦКА-ЛЁПЕЛЬСКАЯ ПАРТИЗАНСКАЯ ЗбНА у В я лт к у ю Айчынную вайну, тэрыторыя Ушац-кага, ч Ветрынскага, Лепельскага р-нау Вщебскай т ч Плтскага р-на Втлейскай абл, якую кантралявалт партызаны, найболыпая вызваленая ад ням -фаш захопнткаУ тэр Беларуст Створана уво-сень 1942 у вынтку баявых дзеянняУ партыз брыгад Да канца 1943 займала 3,2 тыс км2 (каля 1220 нас пункгаУ, больш за 73,5 тыс чал насельнщтва) Зону абараняла 16 партыз брыгад (17,5 тыс чал), было збудавана 287 км аба-рончых рубяжоу з сгстэмай акопау, дзо-тау, мшных палеу, на падыходах знт-шчаны масти, завалены, перакапаны т замтнтраваны аб’езды т дарогт, пастауле-ны надаУбнт 3 снеж 1943 ктравала т ка-ардынавала дзеяннт брыгад аператыУная група ЦК КП(б)Б т БШПР, у штаб якой уваходзтлт У Е Лабанок (юраунтк), AI Бруханау (да лютага 1944), АФ Бар-дадын, 11 Зшенка, Дз А Фралоу Група мела сувязь з 1-м Прыбалт фронтам т партыз злучэннямт тнш зон На Узбра енш партызаны мелт 21 гармату, 143 мт-наметы, 151 процгтанк ружжо, 721 ку-лямет, 1544 аугаматы, 9344 вштоукт У зоне была адноулена сав улада, базтра-валтся Бешанковщкт, Ветрынсю, Док-шыцкт, Лепельскт, Плтскт, Строшнсю, Ушацкт падп райкомы партыг т камса-
529
ПОЛАЦКАЯ
мола. Выдавалася 6 раенных i 2 шмат-тыражныя газеты. Працавал! 2 niKini-нарна-дзягцярныя з-ды, ганчарнае, 80 кавальска-слясарных, 54 гарбарныя, 48 сталярна-байдарных прадпрыемствау, 3 элекгграстанцьп, 6 млыноу, 20 маслаза-водау; каля в. Сержаны, Двор ГЬпна. Ушацкага льнозавода дзейшчал! партыз. аэрадромы. Гплерауцы не аднойчы рабий напады на зону, але партызаны ад-б!вал! атак!, разграмйй больш за 30 ням.-фаш. гаршзонау. Акупанты правя-Л1 5 карных аперацый, у вын!ку адной з ix адбылася Полацка-Лепельская бтва 1944. Зона заставалася пад кантролем партызан амаль да вызвалення Чырв. Арм!яй
ПбЛАЦКАЯ АКРУГА. 1) адм.-тэр. адзшка V БССР у лш. 1924 — лш. 1930. Цэнтр — г. Полацк Пл. 9366 км2, пасля узбуйнення V 1927 — 10 807 км2; нас. 374,2 тыс. чал. (1926). У 1924—27 уклю-чала Асвейсю, Валынецк! (з сак. 1929 Боркавшк!), Ветрынск!, Дрэтунсю (пазней Краснапольсю, скасаваны у 1927), Дрысенсю, Полацю, Расонск!, Ульсю, Ушацю равны. У 1927 са скасаванай Барысаускай акруп у П.а. увайшоу Ле-пельсю р-н. Акр. газ. «Полоцкий пахарь», з 1926 «Чырвоная Полаччына». 2) Адм.-тэр. адзшка (паграшчная) у БССР у чэрв. 1935 — лют. 1938. Уключала Ас-вейсю, Ветрынсю, Дрысенсю, Полацю, Расонсю равны. Акр. газ. «Балынавгк
Полаччыны». Скасавана у сувяз1 з увя-дзеннем у БССР абласнога падзелу. Усе равны перададзены у склад Вщебскай вобласщ.
ПОЛАЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, насту-пальная аперацыя войск 1-га Прыбал-тыйскага фронту (ген. apMii 1.Х.Баграмян) 29 чэрв. — 4 лш. V Вял. Айч. вайну, састауная ч. Беларускай аперацъй
1944. Удзельнгчалг 4-я Ударная (ген.-лейт. П.Ф Малышау), 6-я гв. (ген -палк I.I Чысцякоу), 43-я (ген.-лейт. АП.Бе-лабародаУ), 3-я паветр. (ген.-лейт ав!я-цьп М.П.Патвш) apMii, 1-ы танк, кор-
АБАР0НА ПОЛАЦКА-ЛЕПЕЛЬСКАЙ ПАРТЫЗАНСКАЙ ЗОНЫ I ПРАРЫУ БЛАКАДЫ (11 красашка-5 мая 1944 г.)
530
ПОЛАЦКАЯ
пус (ген -лейт танк войск В В Ьугкоу) 1м процтстаялт злучэннт 16-й армп групы армгй «Поунач» i ч сш 3-й танк арми групы «Цэнтр» Ням -фаш захопнткт ператварылт горад у магутны вузел абароны абарончы рубеж «Пантэра» (пра-ходзту у паласе азер i балот) меу развт-тую стстэму палявых, месцам! доугагэр-мтновых умацаваиняу, дзе было скан-цэнтравана 6 пях дывтзтй Мэта аперацьп — разгром полацкай груиоукт пращушка, вызваленне ] Полацк Пас ля завяршэння Вщебска-Аршанскай апе рацыг 1944 сав войскт неадкладна пача-лт ажыццяУленне П а У ходзе яе полацкая групоука ворага была лтквтдавана, вызвалены гп Ушачы т в Ветрына (29 чэрв ), г п ШаркаУшчына (1 лтп), г Докшыцы т в Плтса (2 лтп), г Глыбокае (3 лтп ), Полацк т г Дзтсна (4 лтп) У вызваленнт Глыбокага т Докшыц удзельнтчалт партызаны У вышку аперацыт войскт фронту тзалявалт адну ад другой групы армгй «Поунач» т «Цэнтр», забяспечылт наступление з Пн гал стратэпчнай груиоукт сав войск на тэр Беларуст 31 злучэнню т часцт, што вызначылтся у аперацыт, нададзены га наровыя найменнт «Полацктх»
ПбЛАЦКАЯ АИАН11А.ЦЫЯ РСДРЩб) Утворана у 1904 Уваходзша у Пауночна-Заходш камтэт РСДРП, Пауночна-За-ходш саюз РСДРП, Абласны саюз РСДРП Лтвы г Беларуа У чэрв 1905—07 яе дзейнасць актывтзавалася 1(14) 2 1905 надрукавала т распаУсюдзтла праклама-цыю «Да Устх полацктх рабочых» з закаткам да барацьбы супраць самадзяр-жаУя, за дэмакр рэспублтку, у сак 1905— лтстоУку «Да сялян», перадрука-вала зварот ЦК РСДРП «Сяляне, да вас наша слова», у пач 1906 выпусцтла лтстоУку з заклткам да палтт забасгоУкт, у крас 1906 — лтстоуку «Да Устх полацктх грамадзян» з заклткам байкатаваць 1-ю Дзярж думу У гады рэакцыт работа П а РСДРП(б) аслабла На Полацк па-шыралася дзейнасць Вщебскай арг-цыт РСДРП У канцы чэрв 1917 у Полацку аформтлася арг-цыя РСДРП аб’яднаных тнтэрнацыяналтстаУ У шсьме ад 28 7 (10 8) 1917 на адрас ЦК РСДРП(б) баль-шавткт прастлт зацвердзтць тх арг-цыю У перыяд устанаУлення сав улады У По-лацкт ВРК уваходзша 8 балыпавткоу з П а РДСРП(б) Уладзмир Салашзнка
ПОЛАЦКАЯ АРХ1ТЭКТУРНАЯ ШКб-ЛА, гл Полацкая школа дошидства
ПОЛАЦКАЯ вбБЛАСЦЬ, адм -тэр адзшка у БССР з 20 9 1944 да 8 1 1954 Цэнтр — г Полацк Пл 17,8 тыс км2, нас 394,6 тыс чал (на 1 1 1947), 6 гарадоу (Браслау, Глыбокае, Дзтсна, Докшыцы, Мтеры, Полацк), 6 гар паселкау (Асвея, Ветрына, Втдзы, Расоны, Ушачы, ШаркаУшчына), 217 сельсаветау, 15 раенау Асвейсю, Ветрынсю, Дрысен-скт, Полацю, Расонсю, Ушацкт (перада-лзены з Втцебскай вобл.), Браслаускт,
Втдзскт, Глыбоцкт, Дзтсенскт, Докшыц-кт, Дунтлавщкт, Мтерскт, Плтскт, Шар-каушчынскт (перададзены з б Втлей-скай вобл ) Выдавалася абл газ «Баль шавтцкт шлях» (з 1952 «Сцяг камунтз-ма») т 15 раенных газет Пасля скасавання П в БраслаУсю, Втдзскт, Глыбоцкт, Дзтсенскт, Докшыцю, Дунт-лавтцкт, Мтерскт, Плтскт, Шаркаушчын-скт р-ны перададзены у Маладзечанскую вобласць, Асвейскт, Ветрынскт, Дрысен-скт, Полацкт, Расонскт, Ушацкт — у Bi-цебскую вобласць
ПОЛАЦКАЯ ГУБЕРНЯ 1с навала у 1776—96 Утворана паводле указа Ка-цярыны II ад 24 8(4 9) 1776 т указа Сената ад 22 3(2 4) 1777 на землях ВКЛ, далучаных да Рас тмперыт У вынтку Першага падзелу Рэчы Паспалтай (1772) Цэнтр — г Полацк Уключала 11 паветау, вылучаных з Пскоускай губерш Велтжсю, Втцебскт, Гарадоцкт, Дрысенскт, Дынабургскт, Люцынскт, Невельскт, Полацкт, Рэжыцкт, Себеж-скт, Суражсю 3 1778 да 1796 складала асобнае Полацкае намеснщтва У 1784 у Пг было 12 мястэчак, 144 сялы, 1125 сяльцоу, 61 пагост, 21 слабада, 14 042 весю, 239 цэрквау, 3 манастыры, 30 касцелау, 29 кляштарау, 310 фальвар-кау, 1142 пансктя двары, 55 фабрык т заводау, 287 вадзяных, 39 ветреных т 5 валовых млыноу У 78 070 дварах пра-жывала 620 266 чал абодвух палау па-датковага насельнщтва У веских 123 303 сялян абодвух палау належала дзяржаве, 407 669 — памешчыкам, 5959 — купцам, мяшчанам т мапстратам, 47 662 — духавенству У гарадах т мястэч-ках было 2137 купцоу, 29 213 мяшчан, з тх 15 336 яурэяу, 374 цыганы, 4221 вы-
хадзец з Расп У 1777 мелася 22 пра васл , 153 унтяцктя, 44 каталщктя приходы У 1784 у 42 правасл приходах служила 327 святароу, у 79 унтяцюх — 720, у 22 каталщкгх — 184 У 1792 мелася 37 праваслауных, 143 унтяцктя т 59 каталщкгх прыходау У езущктх школах навучалася 278 чал У 1780 у 11 гар школах т 6 вучылнпчах навучалася 300 дваран т 130 мяшчан, мелася 18 яур школ У 1795 у губернт размяшчалтся 4 пастаянныя гарнтзоны з 2713 салдатамт т афщэрамт, усяго кватаравала 9554 вай-скоуцаУ У 1793 у П г Утвораны Ле-пельскт павет У 1795 да П г далучана частка тэр Мшскай губ — 37 097 душ мужчынскага полу, з яктх 3030 душ адышло У Полацкт пав , астатнтя склалт насельнщтва Лепельскага пав П Г скасавана паводле указа ад 12(23) 12 1796 шляхам аб’яднання з Магиеускай губерний у Беларускую губерню
Губернатары А В Нарышюн (1776— 78), I М Рэбтндэр (1778—83), МР Ланской (1783—84), AM Луши (1784—91), С В Няклюдау (1792—94)
Лт Дневная записка путешествия ее императорского величества через Псков и Полоцк в Могилев и Тамбов // Сб имп I've ист о-ва СПб , 1867 Т 1, Ж у к о в и ч П Н Управление и суд в Западной России в царствование Екатерины II // Жури Мин-ва нар просвещения 1914 Ч 49
Яуген Анничанка
ПОЛАЦКАЯ ДРУКАРНЯ Дзейнтчала у 1787—1820 Створана пры Полацкш езугцкш калеггуме (з 1812 Полацкая езу-щкая акадэмгя} КтраУнткт Б Шыркевтч, А Лянкевтч, Я Заранек т тнш Шрифты атрымлтвала з Пецярбурга т Варшавы Выпусцтла больш за 500 выданняу пераважна на польск т лац мовах, часткова
531
ПОЛАЦКАЯ
на рус , пальян , ням , франц мовах Пры друкарш была словалпня Сярод миг падручнпа для вучняу па усеагуль-най геаграфц i псторыт Рыма (1788), па граматыцы лац мовы (1790, 1794), май-стэрстве рыторыкт (1790, 1799), слоунткт 1 шш, творы шсьменшкау I Бентслау-скага, М Карыцкага, Я Каханоускага, I Красщкага, Н Муснтцкага, А Нарушаема, фглосафа В Бучынскага i шш , итсьменнткау- пал емтст ау 16—17 ст П Скаргг, I В Руцкого, рымсктх птсьмен-нткау Верплш, Гарацыя, Плгнтя i тнш, лттурпчная л-ра 3 канца 18 ст выдавала «Каляндар полацю», дзе змяшчалтся краязнаучыя матэрыялы (у тл пра Полацк), звесткг па гуманттарных 1 фтзтка-матэм навуках, крытыка-бтблтягр агля-ды, пераклады, ашсанш падарожжау у Стбтр 1 на Кавказ, з 1818 далют 1820 (з перапынкам у 1819) — час «Месенчнгк полоцк»» Мастацкае афармленне выданняу сцтлае, гравюр мала, для аздаблен-ня выкарыстоувауся наборны арнамент, кшлаграфнныя застаукт
Лип М а л ь д з 1 с А1 Кнггадрукаванне Беларуш У XVIII ст // Книга, библиотечное дело и библиография в Белоруссии Мн , 1974, Умецкая ЕС «Месенчник полоцкий» — первый журнал дореволюционной Белоруссии // Из истории книги, библиотечного дела и библиографии в Белоруссии Мн , 1972 Вып 2 Георггй Галенчанка
ПОЛАЦКАЯ ЕЗУЩКАЯ АКАДЭМ1Я першая вышэйшая навуч установа на тэр сучаснай Беларусг у 1812—20 Адкрыта 29 5(10 6) 1812 у Полацку на базе Полацкага езугцкага калеггума У сувязг з Айчыннай войной 1812 занятю пачалгся 27 12 1812(8 1 1813) Акадэмп былг нада-дзены правы ун-та, мела 3 ф-ты тэала-пчны, фшасофскт, вольных навук г ста-ражытных г сучасных моу Сярод 39 выкладчыкау побач з вучонымг з 1тали, Францыг, Германн, Аустрыт, Швейца-рыг, Полыцчы былг Ураджэнцы Беларусг праф фгзгкг I Цытовгч, праф фгласо-фн В Бучынскг, праф грэч мовы Н ГаУрылевгч, праф рус мовы г л-ры I Залескг г гнш Навуч працэс кантраля-вауся Мгн-вам асветы, па Усгх гнш пытаниях акадэмгя падпарадкоувалася генералу ордэна езугтау Т Бжазоускаму На чале Установы стаялг рэктар г 4 да-радцы, ф-тамг кгравалг дэканы Колькасць студэнтау дасягала 700 чал Фар-мальна навучанне было пазаканфестй-ным, пазасаслоУным г бясплатным, але за утрыманне студэнта У канвгкце (ш-тэрнаце) бралася 600 руб за год Выпускниц атрымлгвалг чып 14-га класа г маглг паступаць на дзярж службу Акадэмгя мела права надаваць навук ступенг маггстрау вольных навук г фтласофц, д-роУ тэалопт, цывгльнага г канангчнага права На ф-це вольных навук г стараж г сучасных моу вывучалг рус, франц , ням , пальян , польскую, лац , грэч , сг-рыйскую г стараж -яУр мовы, а таксама л-ру на гэтых мовах На фгласофскгм ф-це вывучалг логгку, метафгзгку, дыя-лекгыку, стыку, палгт эканомгю, геа-метрыю, трыганаметрыю, фгзгку, хгмгю, матэматыку, астраномгго, архпэкгуру, батангку, заалоггю У акадэми былг 2
б-кг — адна з кнггамг на польскай мове, другая (больш за 40 тыс тамоУ)— з кнггамг на рус г гнш мовах Працавалг кабгнеты — натуральнай псторьп хт-мтчны, фгзгчны (найлепшы), мгнерала-ггчны, заалаггчны, мелгся карцгнная та-лерэя г збор архпэктурных мадэтси Усяго на вывучэнне прыродазнаучых дысцынлгн на ф-це вольных навук у 2-м г 3-м класах адводзшася 20 гадзгн у тыдзень, столькг ж адводзшася на мовы Выкладанне вялося па падручнгках еу pan ун-тау, а таксама па уласных, яктя выдавалгся У акадэмгчнай Полацкай дру карнг У старшых класах выкарыстоува лася семгнарская форма навучання справаздачы аб семгнарах змяшчалгся v друкаваным органе акадэми — «Месен чнгку полоцкгм» Нягледзячы на шыро кую г глыбока прадуманую вучэбную праграму, акадэмгя не адпавядала тага часнаму навук узроуню з-за моцнага клерыкальнага Уплыву Вучоныя Вглен скага унгверсгтэта, яктя падзялялг тдэт Асветнгцтва, крытыкавалг акадэмно як «гняздо абскурантызму» Тым не менш сярод выпускнгкоУ акадэмп быу шэраг выдатных дзеячау навукт г культуры Я Баршчэускг, В Ваньковгч, АДоуггрд, ас-траном Я Накцыяновгч г шш 1(13)3 1820 акадэмгя закрыта У сувязт са скаса-ваннем ордэна езугтау у Рас тмперыг Частка студэнтау была пераведзена у Пецярбургскт ун-т Б-ка, друкарня г шш маемасць былт перададзены навуч установам Полацка, Втцебска, Пецяр-бурга У будынках акадэмп размясцтла-ся Полацкае вышэйшае пгярскае вучылг-гича Рэктарамт акадэмп былт А Люстыг (1812—14), АЛяндэс (1814—17), РБжа-зоускт (1817—20)
Кр Marerjaly do dziejow Akademn Polockrej i szkol od niej zaleZacych Krakow, 1905
Лгт Шалькевгч В Ф 3 псторыт фт-ласофскай г грамадска-палттычнай думю Беларуст У першай трэцг XIX ст // Весн БДУ Сер 3 1992 № 2, G т I у с k т J Noiatka о Akadenui г szkoiach jezuilow w Potocku Poznan, 1899, Chinielowski P Liberahzm i obskurantyzm na Litwie г Rust (1815—1823) Warszawa, 1898, Janowski L Uniwersytei w Polocku // Kuner Litewskr 1905 N“ 73—74
Вячаслау Шалькевгч
ПбЛАЦКАЯ ЗЯМЛЯ, гтстарычная вобласць у бас Зах Дзвшы, Бярэзтны, Вт-лтт Назва «II з » выкарыстана у ЛаУрэн-цьеусктм летаптсе пад 1128 пры аптсаннт падзей 980 як сшонгм Полацкага княства Гэта тэрыторыя У 1пацьеускгм летаптсе пад 862 названа воласцю Полац-ка, а У «Аповесцт мшулых гадоу» пад 1092 — яго вобласцю У ЛаУрэнцьеУ-сктм летаптсе П з названа «отчиной» Рагнеды, яе сына 1зяслава г гх нашчад-кау (у сэнсе бацькаушчына, зямля продкаУ) Тут склалася Полацкае княс-тва-дзяржава з дынастыяй /зяславгчау (Рагвалодавтчау) 3 1392 вярх правителем П з стау вял князь ВКЛ У 14—15 ст захоУвалася унутр аутаномтя П з як асобнай адм адзтнкт ВКЛ Паводле прывтлеяУ, што вызначалт прававы стан П з , вярх Улада гарантавала непадзель-насць яе тэрыторыт, абавязвалася пры-значаць у горад велткакняжацктх намес-
нгкау толыа са згоды мясц баяр г мяшчан У грамадска-палгг жыццт П з вял ролю адыгрывала веча На аснове П з у 1504 утворана Полацкае ваяводства Георггй Штыхау
ПОЛАЦКАЯ НАС1АУН1ЦКАЯ CEMI-нАРЫЯтмя Я П Кульнева, сярэдняя спец навуч Установа У Полацку У 1842—1918, якая рыхтавала настауш-кау пераважна для Вгленскай навучаль-най акругг Адкрыта у 1872 Утрымлгва-лася за кошт казны, працэнтау з улас-нага капггалу, дапамоп Втцебскага г МаплеУскага земствау (з 1911) Навучанне бясплатнае Да сярэдзшы 1870-х г гснаваУ праекг адкрыцця на базе Пне г мясц ваеннай пмназп унтверсттэта (шщыятар — мштстр нар асветы Д Тал стой) Мела 3 асн класы (з 1907 — 4) г гадавое- падрыхгоучае аддзяленне Прымалтся асобы з устх са-слоуяу, яктя дасягнулт 16-гадовага Узросту т мелт дытитом аб заканчэннг нар пачатковага вучылтшча (большасць — еяляне г мяшчане Вщебскай губ) Шэраг выхаванцау атрымлгвалг стыпендыт ад губ сялянсктх т-ваУ, По-лацктх царк брацтва г шляхетнага сходу Паступаць у вышэйшыя навуч Установы Рас тмперыт выпускнгкт семшарыг не мелт права У 1912 семгнарыт нада-дзена тмя Я П Кульнева Выкладалтся Закон Божы, педагопка, асновы мето-дыкт, рус г царкоУнаслав мовы, арыф-метыка, асновы геаметрыт, каморнщтва, лшейнае чарчэнне, псторыя, геаграфгя, прыродазнауства, чыстаптсанне, спевы, пмнастыка, рамяство (пераплетнае майстэрства г пляценне кошыкаУ) За 1872—1900 Пне скончыу 521 юнак У 1911 — 142 выхаванцы Пры семгнарыт дзейнтчалт узорнае пач вучылтшча (50—70 вучняу штогод), дзе семтиарыс-ты праходзтлг пед пракгыку, курсы для настаУнгкау пач нар вучылтшчау, бтблг ятэка (8 тыс тамоУ), метэаралапчная станцыя (з 1900), музей наглядных да-паможнткау (з 1910) У сак 1907 семтна-рысты адмовтлтся выконваць рэлтг аб-рады т наведваць заняла У адказ пед рада часова зачынша Пнет выкиючы ла Устх выхаванцау У 1911 у штаце се мтнарыт былт дырэктар, законанастаунтк т 9 выкладчыкау з уласных выхаванцау, а таксама выпускнгкоУ Пецярбургскай духоунай акадэмп, Втленскага настау-нтцкага тн-та, Палтаускага рамеснага вучылтшча т тнш У 1915 Пне эвакут-равана У г Вязнткт Уладзтмтрскай губ У 1918 пераутворана У пед тэхнткум У Пне выкладалт этнограф Ю КрачкоУ-скт, псторык Я СмтрноУ, протатерэй М Дуброускг (даследчык жыцця Ефра-стннт Полацкай), вучыУся бел паэт Я Журба
Л1т Смирнов ЕИ Полоцкая учительская семинария за 30 лет ее существования Витебск, 1902, Арлоу У А Таямнщы полацкай псторыт Мн , 1994
Андрэй Самусгк
532
ПОЛАЦКАЯ
ПбЛАЦКАЯ ПРАНАС1АУНАЯ ЕПАР-Х1Я, старэйшая хрысцхялская епарххя на Беларусх Засн у 992 як адм -тэр адзшка Кгеускай мтраполп, цэнтр — г Полацк Адыграла важную ролю у хрысцхянхзацых Падзвшня х пашырэннх тут больш высокай вхзантыйскай культуры Кафедральным храмам епархи сгау Палацкг Сафшаа сабор У 13 — пач 14 ст з яулялася гал правасл епарххяй у ВКЛ, ахоплхвала тэр Паун Беларусх, у тл Навагрудак, Мхнск, Слуцк, Оршу I некаторых суседнхх зямель, напр Цвярскога княства Са стварэннем мхтрапалщкай кафедры у Навагрудку (1316) роля Полацкай епархи паменшала, аднак у 1511 яна атрымала статус арххепхскапп, што сведчыла пра яе высокх духовны аутарьпэт У ся-рэдзхне 16 ст у кафедральным горадзе Полацку было 6 цэрквау х 14 манастыроу Аднак у гэты перыяд адбывалася некананхчнае пастаулсннс велхкахсня-жацкай уладай на епхскапскую кафедру свецкхх людзей, што прыводзхла да злоужыванняу х дыскрэдытацьп духавенства У час 1нфлянцкаи вайны 1558— 82, калх Полацк быу заняты рас войскам, маскоус кх мхграпалхг прызначау на полацкую кафедру свахх прадстаунх-коу, а каралх Рэчы Паспалхтай ставхлх свахх ешскапау полацкзх, якхя жылх у Вщебску I Мсцхславе У 1596 полацкх епхскап 1 ерман падшсау акт Брэсцкай уни 1596 (ен зачытвау на саборы х папскую булу пра злучэнне цэрквау) Т ч замест праваслаунай была утворана Полацкая ушяцкая епарх’.я У 1620-я г з ад-науленнем правасл Кхеускай мхтраполи у Рэчы Паспалхтай П п е была часова адноулена з прызначэннем на кафедру Мялецхя Сматрыцкага, другое яе часо-вае адраджэнне адбылося у час вайны Расп з Рэччу Паспалхтай 1654—67, калх маскоускх патрыярх Нхкан прызначау у Полацк свагх ешскапау Тааксма х Калк-та Пасля далучэння бел зямель да Рас хмперых у канцы 18 ст пачалося вяртанне у праваслауе унхяцкгх вернх-кау у 1795 у Полацкай х Маплеускай губ у праваслауе вярнулася каля 110 тыс чал У 1833 П п е была адноулена I прылхчана да 3-га класа Межы епархи ахошпвалх Вхцебскую, Вшенскую х Курляндскую губ У той час полацкх архх-епхскап Смарагд быу прыххльнхкам далучэння унхятау да праваслауя асобнымх прыходамх, хгнаруючы саборны пачатак, I выкарыстоувау для гэтага адм , пры-мусовыя метады, што выклхкала хваля-ваннх прыхаджан Епхскап Васшь Лу-жынск1, якх яшчэ заставауся У уни, на-адварот, выступау за агульнае, саборнае уз’яднанне праз асцярожныя унутр змены у самой уныцкай царкве Па хш-цыятыве Лужынскага i яго аднадумцау М1трапал1та 1ошфа Сямашкг i ешскапа Антоны Зубко быу сюпканы Полацкг царкоуны сабор 1839, на якхм унхя была скасавана У кастр 1839 етскапская кафедра пераведзена у Витебск, тут быу
адкрыты Вщебст царкоуна-археалагпны музей 3 крас 1840 межы Полацкай епархи стал! супадаць з адм межам! Вх-цебскай губ У 1839 была утворана Полацкая духоуная семшарыя (у 1856 пераведзена у Вщебск, у 1871 стала афх-цыйна наз Вщебскай) 3 1874 пачал! выдавацца «Полоцкие епархиальные ведомости» У 1885 у епархи акрамя семшары! дзейныал! 3 духоУныя 1 43 царк прыходскхя вучылппчы У 1887 было 9 манастыроу 7 мужчынскхх i 2 жаночыя У 1890 епарххя падзялялася на 25 блага-чынных акруг, што аб’ядноУвалх 305 царк прыходау, вершкаУ было 662 649 чал У 1914 епархы мела 310 царк прыходау, 546 цэрквау, 235 каплщ, духавенства — 636 чал , з хх 359 святароу, вер-нхкау •— 872 384 чал У 1913 у епархи уведзена пасада вхкарнага ешскапа дзвшскша (у 1913—20 ш быу Панцеляи-мон) У 1920-я г у сувяз! з аитырэли палхтыкай улад царк жыцце епархи за-няпала, большасць уцалелых храмау пе-райшла да прыххлыпкау абнауленчай Беларускай аутаномнай праваслаунай царквы Да 1941 на тэр П пе не заста-лося дзеючых храмау У 1942 было аб-вешчана аднаУленне епархи у складзе Беларускай аутакефальнай праваслаунай царквы, аднак у ваен умовах гэты акт меу фармальны характар Пасля ваины етскапы не прызначалюя У 1955 у межах Вщебскай вобл было 26 цэрквау, дзейшчау Полацкг Спаса-Ефрааннеусю манастыр (зачыпепы у 1960) 22 7 1989 П п е адноулена як епарххя Бел правасл царквы Маскоускага патрыярхата, ахоплхвала тэр Вхцебскай вобл У 1992 у сувяз! са стварэннем самастойнай Bi-цебскай епархи межы II п е звузипся i ахоплхваюць цяпер тэр Полацкага, Браслаускага, Верхнядзвшскага, Глы-боцкага, Докшыцкага, Лепельскага, Mi-ерскага, Пастаускага, Расонскага, Ушацкага i Шаркоушчынскага р-наУ Вщебскай вобл На пач 1998 у епархи был! 83 приходы 1 манастыр, свята-роУ — 61, дыяканау -— 7 Епарххя па-дзелена на 8 благачынных акруг Тыту лы кхруючых арх1рэяу, ешскапау i apxi-ешскапау полацкх (992—1490), полацкх 1 вшебскх (1490—1540 яг), полацкх, bi цебскх I мсщслаусю (1540 — 1660-я г ), полацкх 1 вел1калуцкх (1563—79, етскапы у юрысдыкцьп Маскоускай мгграпо-Л11), полацкх I вхленскх (1833—1840), по лацкх I вщебскх (1840—1992, у 1942—44 вщебск! I полацкх), полацкх i глыбоцкх (з 1992) Сярод кхруючых арххрэяу вядо-мыя Нхгафар’ (канец 11 — пач 12 ст ), Мша (1105—16), 1лья (1116—20), 1акаУ (1120—30), Козьма (1144—1156?), Дыя-нхсхй (1160-я г — 1183), Мхкалай (1183—?), Уладз1М1р (згадваецца каля 1218), Аляксхй (згадваецца у 1231), Ci мяон (?—1289), 1акау II (згадваецца у 1300), Грыгорый (згадваецца у 1331), Феадосхй (1392—1416), Грыгорый II (1434—52), Мгхахл (1452—56), Схмяон II (1456—58), Калхст (1458-—59), С1МЯ-он Ш (1459—81), Тона /(Глезна, 1481— 89?), Лука (1490—1509), ЯУФ1М1И (Акушка, 1509—14), 1ошф (гл Тоаф Ш 1514 Ц1 1516—22), Нафанахл (1522—34),
Мюахл (1534—38?), 1аакхм (1538—40) Схмяон IV (1540—44?), Герман (Храб товхч, ?—1558), Герасхм (1леб Корсак 1558—62), Грыгорый Валовы (згадваец ца у 1562, невядома ц1 быу пасвячоны у ешскапа), Арсенхй (Шышка, 1563) Варсанофхй (1563—76), Феафан (Ры шнскх, 1576—88), адначасова з 2 апош Н1М1 маскоусюм мхтрапалпам был! прызначаны 4 етскапы (Трыфан, 1563— 66, Афанашй, 1566—72, Антонхй 1572—77, Кшрыян, 1577—79), Афана схй (Цярлецю, 1588—92), Нафанахл (Богуш Сялщкх, 1592—95), Герман (За горсю, 1595—96), Мялешй (Сматрыцкх, 1620—23), 1ааюм (Дыяканау, 1654—56), Калют (Дарафеев1ч-Рытарайсю, 1656— 64?), Смарагд (КрыжаноУскх, 1833—37), 1сщар (Нэко.плю, 1837—40), Васхпь (Лужынсю, 1840—66), Сава (Цххамщау 1866—74), Впсгарын (Любшау, 1875— 87), Маркел (Попель, 1887—89), Анта нш (Дзяржавш, 1889—93), Аляксандр (Заюс, 1893—99), Ц1хан (Нхканорау 1899—1902), Серафхм (Мешчаракоу, 1902—11), Нхкадзхм (БогаУ, 1911—13), Уладзхмхр (Пуцята, 1913—14), 1накен-щй (Ястрабау, 1914—15, 1917—?), Ki-рыен (Садзэгел!, 1915—17), Афанасхй (Мартас, 1942—44), Дзмпрый (Драз-доУ, 1989—92), Глеб (Савш, 1992—95), Феадоай (Бхльчанка, з 1997)
Лип Мартос А Беларусь в исторической государственной и церковной жизни Мн , 1990, Ш э й к 1 н Г Полацкая епар хм И Беларуси праваслауны каляндар, 1996 Мн, 1996, Яго ж Полоцкая епархия Мн, 1997 Геиайзь Шэйкт
ПОЛАЦКАЯ ПРА1ИНЦЫЯ. адм-тэр адзшка Пскоускай губерш у 1772—76 Цэнтр — г Полацк Паводле Указа ад 19 12(29 12) 1773 падзялялася на Не-вельскх, Полацю х Себежсю пав Пло-шча — 1067422 дзесяцшы У 6 парафхях (Бешанковщкай, Дзхсенскай, Друйскай, Невельскай, Полацкай, Себежскай) было 421 сяло, 4699 весак i 5 мястэчак, у яюх пражывала 224459 душ абодвух по-лау падатковага насельнщтва, у т л 2120 чал у мястэчках 4855 яУрэяУ пад-начальвалася 1 кагалу х 2 прыкагалкам На тэр П п было 16 староствау з 33487 сялянамх абодвух полау. Полацкая эка номхя (1471 дым, 17567 сялян, 102405 дзес зямлх) Правхнцыяльную канцыля-рыю Узначальвау М Лапащн Кхраунгк правшныяльнага земскага суда — I Ес-ман Яуген Аниичанка
ПбЛАЦКАЯ РЭВ131Я 1552, ашеанне Полаччыны, зробленае рэвхзорам! мар-шалкам гаспадарскхм Я Кмхтам 1 каню-шым трокскхм М Падцандкоусюм Было важным сац -эканам х палхт мера-прыемствам, ажыццеУленым вярх уладай з мэтаю дакладнага Улхку эканам. стану зямель у Полацюм ваяв, замкау, гарадоу, у тл Полацка, ваен рэсурсау х патрэб, павелхчэння дзярж даходаУ х шш Уключае падрабязнае ашеанне абарончых збудаванняу Полацка (вежы, сцены, брамы, маеты), гармат, павш-насцей асн груп насельнщтва, зямельных уладанняу шляхты (з пазначэннем колькасш дымоу у селах, узбр коннхкау,
533
ПОЛАЦКАЯ
вылучаных у войска), духавенства, мяшчан Рэвтзтя дае магчымасць мерка-ваць пра колькасць i размяшчэнне гар насельнщтва, тапаграфпо Полацка, заняла, сац. дыферэнцыяцыю гараджан i шш Дакументы Пр выдадзены у 1880 Ю Шуйсктм па дэфектным стсе сярэ-дашы 18 ст, што належав б-цы графау Бранщюх (у серыт Крынщы па псторыт Польшчы Кракау, т 5) i у 1905 г 1I Лайам па стсе канца 16 або 1-й пал 17 ст Ваенна-вучонага архша Гал штаба (Чытанн! У Т-ве псторыт i старажыт-насцей растйстох Кн 2) Апошняе выданне зроблена на больш высотам навук узроУнт, мае тмянны, геаграфтчны т предметны паказальнткт
Георгш Галенчанка
ПОЛАЦКАЯ СПАСАЕФРАСШНЕУ СКАЯ ЦАРКВА, Спаская царква, Спаса-Праабражэн-ская царква, помнтк архггэктуры Полацкай школы дошидства 12 ст Пабудавана У Полацку дойлшам 1аанам на заказ Ефрааню Полацкай памтж 1152 т 1161 як саборны храм Полацкага Спаса-Ефрааннеускага манастыра У 1-й пал 19 ст часткова перабудавана (арх А Порта) Царква — невялткт (8 х 12 м) мураваны прамавугольны 3-нефавы аб’ем Цэн тральны неф завершены мастУнай пау-круглай апстдай, вельмт вузктя бакавыя нефы — паукруглымт нштамт у тоУшчы сцяны (цяжар асновы барабана кла-дзецца на 6 падкупальных слупоу) Сцены выкладзены з плтнфы у тэхнтцы му-роукт «са схаваным радам», на тарцах са знакамт Падмурак складзены з невял камянеу без раствору Першапачатковае пазакамарнае пакрыцце царквы было заменена у 19 ст З-схтльным дахам Сга-ражытным закамарам адпавядаюць 3 паукружжы на паУд т паун фасадах Будынак храма нагадвау шмат’ярусную вежу, таму што грант кубтчнага паста-мента, на яктм трымалтся барабан i купал храма, былт аздоблены трохлопас-цевымт какошнткамт ктлепадобнай формы Над вокнамт былт цагляныя лтш-твы Унутры У зах сцяне — лесвща на хоры (асаблтвасць полацкай школы дойлщства), па баках хорау — 2 маленькая келлт, сцены яктх размаляваны фрэскамт Падлога была выкладзена па-лтванымт керамтчнымг плтткамт Сцены 1 слупы сабора размаляваны фрэскамт, яктя закрыты напластаванНямт тынку т Пазнейшай алейнай размалеУкай Рэс-таУратары адкрылт некалыа фрэсак 3 у алтарнай частцы — выявы невядомых святых ва Увесь рост з китгамт У руках, выява святога, што молшца на фоне высокай вежы, 5 у цэнтр частцы — 2 фрагменты з выявамт святых манашак, выявы святых ва увесь рост са скрутка-мт У руках т невядомай маладой святой Пасля таго, як пазнейшыя алейныя раз-малеукт пачалт адпадаць, адкрылася шмат новых фрагментау т сюжэтных кампазтцый у цэнтр (10 выяу) т бака-вых апстдах, цэнтр частцы, у келлт Еф-растннт Полацкай Для мастакоу 12 ст характэрна творчая перапрацоУка втзан-
тыйсктх канонау, зблтжэнне з манумен тальным жыватсам НоУгарада Царква дзейнтчае
Лт М он г ай т АЛ Фрески Спас-Еф-росиниевского монастыря в Полоцке // Культура древней Руси М , 1966, Ш т ы х а У Г В Полацкш фрэскт XII ст И Помнтю пс-торыт г культуры Беларуст 1970 N° 1, Я г о ж Полацкт шэдэУр XII ст // Там жа 1973 N” 2, Сялтцкт А А Сгаражытныя фрэскт // Там жа 1978 № 3, Я г о ж Сгаражытны полацкт жываптс (XI—XII стст) // Мастацгва Беларуст 1984 N° 4, 6 Алег Трусау
ПОЛАЦКАЯ УН1ЯЦКАЯ APXIE
ПАРХ1Я, адм -тэр адзшка унтяцкай царквы на Беларуст У 1596—1839 Створана У вынтку прыняцця Брэсцкай унн 1596 правасл полацктм архтептскапам Грыгорыем (Германам) Загорсктм i переводу Полацкай праваслаунай епархп ва унтяцгва Тэрытарыяльна ахоплтвала Полацкае, Втцебскае i Мсцтслаускае т 1нфлянцкае ваяв , Курляндские герцагства Актыунае пашырэнне унтяцгва па чау архтептскап Хасафат Кунцэвш, што прывяло да Вщебскага паустання 1623 т забойства Кунцэвтча Нягледзячы на супрацтуленне вернткау, у 18 ст ушяц-твам была ахоплена большасць насельнщтва архтепархи П у а лтчылася найб значнай сярод ушяцктх епархтй, з 15 полацктх архтептскапау 7 был: мттрапа-лттамт (некаторыя адначасова) Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалгтай (1772) тэр архгепархтт Увайшла у склад Рас тмперыт, у 1774 тут было каля 500 цэрквау 3 1777 архгепархтя ахоплтвала Полацкую (з 1802 Вщебскую) т Маплеускую губ У 1803 адкрыта епархтяльная духоУная семтнарыя у в Струит (каля Полацка) 3 канца 18 ст пачаУся працэс пераводу части унтятау у праваслауе У 1810 у архтепархи было больш за 600 тыс прыхаджан, у 1822 — больш за 539 тыс прыхаджан, 463 царквы, у 1827 — больш за 514 тыс прыхаджан, 436 цэрквау У 1828 Пуа стала наз таксама Беларускай т была Узбуйнена у яе была уключана тэр Бабруйскага, Ба-рысаускага, Дзтсенскага, 1гуменскага, Мазырскага т Рэчыцкага пав Мшскай губ , Курляндскай губ , Жытомтрскага т Оуруцкага пав Валынскай губ т Рада-мысльскага пав КтеУскай губ У 1830-я г у архтепархи было больш за 1 млн прыхаджан, каля 700 цэрквау У 1834 начало аднауляцца богаслужэнне паводле усх абраду У вынтку Полацкага цар-коунага сабора 1839 унтяцкая царква была скасавана, Пуа спынтла тснаван не Тытулы ктруючых архтрэяу — архт-ешскапау Пуа полацкт, вщебскт т мсщслаусю (1596—1828, часам таксама аршанскт г магшеусю), полаци т бела-рускт (1828—39) Пуа ктравалт архт-ешсканы Грыгорый Герман Загорскт (1596—1600), Гедэон Бральнщкт
(1601—18), 1асафат Кунцэвтч (1618— 23), Антонтй Сялява (1624—55), ГаУрытл Календа (1655—74), Ктпрыян Жахоускг (1674—93), Марцтн Белазор (1697— 1707), Стльвестр Лада-Пашкевтч (1709— 19), Фларыян Грабнщкг (1719—62), Язон Смагаржэускг (1762—84), 1раклтй JhcoycKi (1784—1809), 1аан Красоусю
(1811—27), Якау Адам Акела-Маргусе-втч (1827—33), 1асафат Булгак (1833— 38), Вастль Лужынскг (1838—39)
Лип Ко я л о ви ч МО История воссоединения западнорусских униатов старых вре мен СПб 1873 Сапунов АП Витеб ская старина Т 3 Витебск 1883 Лужин с к и й В Записки Василия Лужинского, архиепископа Полоцкою Казань, 1885, Стрельбицкий И Униатские церковные соборы с конца XVI в до воссоединения униатов с православною церковью Вильна 1888 Бобровский ПО Русская грекоуниатская церковь в царствование императо ра Александра I СПб 1890, Шэйктн Г Полацкая епархтя // Беларуси праваслауны каляидар 1996 Мн , 1996, G гi у с ki JM Z pamiytnikow Wasyla LuZynskiego, archiepiskopa polockrego Poznan, 1886, L 1 k о w s k i E Unia Brzeska Poznan, 1896 Bucmap Kipaey
ПОЛАЦКАЯ ШКбЛА дбЙЛЩСГВА, самабытная школа дойлщства, якая сфармтравалася у 12 ст у Полацкш княстве Склалася у культавым буд-ве на аснове традыцый втзант т юеускай архпэктуры, пад уплывам першага ма-нументальнага збудавання на тэр Беларуст — Полацкага Сафшскага сабора У пабудовах П ш д адбыуся адыход ад втзант крыжова-купальных шматнефавых структур з некальктмт апстдамт будынкт вышпнутыя у плане, бакавыя нефы больш вузктя, дамтнуе сярэдняя апсща, бакавыя апстды знадворку не выяулены 1 найчасцей схаваны у тоушчы алтарных сцен Адметная яе рыса — з’яуленне храма вежападобнай канструкцыт, што яскрава назтраецца у Полацкай Спаса-Ефрааннеускаи царкве, некаторыя арх формы якой атрымалт далейшае развитие у Полацкш княжацкш храме Для П ш д характэрна муроука з плтнфы са «схаваным радам», якая утварала двухколерную гаму паверхнт сцяны, ра-дзей — з чаргаваннем славу плтнфы т вапняку Асн тыпы культавых збудаванняу аднанефавыя бесслуповыя з адной апстдай т бабтнцам (Пятнщкая царква Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра), 3-нефавыя 6-слуповыя з 3 ап-сщамт, выяуленымт знадворку (сабор Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра, гл Белъчыцы), 3-нефавыя 4- або 6-слуповыя са схаванымт бакавымт апсща мт (Полацкая Спаса- Ефрастннеуская царква, Вщебская царква Звеставання, Барысаглебская царква Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра) Шэраг храмау меу абходныя галерэт Рысы П ш д маюць т выяУленыя на Вялтктм пасадзе у Полацку рэштю «Царквы на рове» т княжацкага храма-пахавальнт Для некаторых яе помнткаУ характэрна размяшчэнне падкупальнага квадрата не над усх , а над зах парамт слупоу, што надавала кампазтцыт будынкау цэн-трычнасць Гэтаму спрыяла т канструк-цыйна-дэкаратыуная стстэма перакрыц-ця падкупальнага квадрата ступеньча-тымт аркамт т Утварэнне кубтчнага пас-тамента барабана гал купала,
534
ПО ЛЛЦ KI
аздобленага знадворку З-лопасцевым: аркам: Прадстаушк П ш д дойлщ Ia-ан —- аутар Спаса-Ефрас:ннеускай царквы у Полацку Полацкш доилщы удзельшчал: у буд-ве Навагрудскай Ба-рысаглебскай царквы, будавал: цэрквы У Смаленску
Георгш Штыхау, Юрый Яммовт
ПбЛАЦК!, рабочы паселак, гл Навапо-лацк
ПбЛАЦК! БО1АЯУЛЁНСК1 МАНАС-
ТЫР, Полацк: Богаяулен-ск: брацк: манастыр 1снавау у 1582—1918 у Полацку як праваслауны мужчынсю манастыр, гал цэнтр пра-васлауя у Полацку Для пабудовы манастыра 8 5 1582 кароль Стафан Бато-рый дау 2 пляцы : вызвал:у яго ад гар павшнасцей Манастыр падпарадкоу-вауся непасрэдна Кгеускай мтраполп : канстанцшопальскаму патрыярху У 1650-я г рас цар Аляксей М:хайлав:ч перадау манастыру апусцелы Заполацю Праабражэнсю манастыр з яго вескам: : 2 млынам: на р Палаце Але пасля Ан-дросаускага перам:р’я 1667 маенткт пе райшл: да езунау : шш Асн уласнасцю манастыра была в Ропна (у пач 19 ст 1289 дзесяцш зямл:, 42 падданыя) У 17 ст пры манастыры :снавала брацкая школа, у якой выкладау Сшяон Полацм У 1704 цар Петр I дазвол:У манахам ез-дзщь у Рыгу для правядзення адпрау : збору мшасцшы У 17 — 1-й пал 18 ст драуляныя будынк: манастыра не раз гарэл: : аднаулялюя У 1761—79 пабудаваны мураваны крыжова-купальны Бо-гаяуленсю храм, у 1780-—88 на грошы,
Полацк! Богая?-ленсю манастыр
Фота 1998
адпушчаныя Кацярынай II (35 221 руб ) — мураваныя карпусы духоунага вучыл:шча : келляу, а таксама цэрквы св Кацярыны : св Ефрасшн: У 1918 манастыр закрыты Большасць будынкау манастыра захавалася Помнтк арх:-тэктуры Аляксандр Ярашэвт
ПОЛАЦК! ВЁРХН1 ЗАМАК На правым беразе р Зах Дзв:на пры упадзенн: У яе р Палата З‘яуляецца Умацаваным цэнтрам Полацка у 11—-17 ст Заимау узвышша ш: 9,44 га Быу абкружаны валам з У, па кра: пляцоую умацаванн драуляным: сценам:-гародням: з вежам: Схтлы пляцоук: неаднаразова умацоува-л:ся — «тамавал:ся» (паводле археал звестак, упершыню каля 1363) Паводле «Полацкай рэв:з:: 1552 г », на замку было 9 вежау, у сярэдзше 17 ст — 10
Полацк! БогаяУ-лснск! манастыр
Царква Фота 1998
Першае паселипча на тэр замка узшкла у канцы 9 — пач 10 сг У сярэдзше 11 ст з мыса на левым беразе Палаты сю-ды перанесены умацаваны дзядзшец горада, пабудаваны Полацм Сафшсм собор У 12 ст каля Сафшскага сабора збудаваны храм Архангела М:хаша, у паун частцы замка — княжацюя палаты Замак як адм’ цэнтр горада :снавау да 17 ст У сувяз: з развщцем ваен справы ен страшу фартыф:кацыйныя, а потым : палп функцы: Археал дасле-даванн: П В з праводзип А М Ляудансю (1928), М К Каргер (1957), А Г М:тра-фанау (1959—60), В Р Гарасенка (1961— 62), Г В Штыхау (1967, 1980), В А Булки (1975—79), С В Тарасау (1989) Дасле-давана каля 2 тыс м2 плошчы
Лт Ш1ыхов ГВ Древний Полоцк IX—XIII вв Мн , 1975, Тарасау СВ Полацк IX—XVII стст Псторыя : тапаграфы Мн , 1998 Сяргей Тараса?
ПбЛАЦК! ПСТбРЫКА-КУЛЬТУРНЫ МУЗЁЙ-ЗАПАВЁДН1К Засн 19 9 1967 як псторыка-археал запаведн:к у Полацку, уключау тэр Нжняга : Верхняга замкау, Сафгйскт сабор 25 6 1985 да за-паведшка далучаны усе помшк: археа-логц, культуры : музе: горада 16 7 1990 пет -культ запаведшк атрымау статус рэспублгканскага, з 1997 сучасная назва Пл каля 1,8 км2, каля 46 тыс экспанатау асн фонду (1999) У складзе запаведнгка паселипча 1-га тыс да н э у пет раене Запалоцце, селшгча : гара-дзшгча (7—8 ст ), Полацкая Спаса-Пра-абражэнская царква, падмуркг храма-пахавальн: (12 ст) г комплекса Бель-чыцкага Барыса-Глебскага манастыра (гл у арт Белъчыцы), Полацм Верхм замак, Полацм Нжю замак, Домтк Пятра I, Богаяуленсвд сабор : Брацкая школа (18 ст ), ЕфрасшнеУская царква (19 ст), Чырвоны мост (19 ст), КрЫжаУзвгжан-ская царква (19—20 ст ), рэштю Полацкага езущкага калеаума, працуюць музей псторы: архпэктуры Сафгйскага сабора (з' 1985), Полацм краязнаучы музей, Полацм музей беларускага кшгадрука-вання, музей-б:блштэка Сгмяона Полац-
535
ПОЛАЦК!
Да арт Полацк!
Верхи! замак. По лацкзя замю Фрагмент малюнка С Пахалавщкага «Аблога Полацка 29 8 1579»
кага (з 1994), Палацкг музей баявой славы, музей-кватэра Героя Сав Саюза 3 М Тусналобавай-Марчанкг (з 1987), стацыянарная выставка «Прагулка па Нгжне Пакроускай» (з 1998), музей тра-дыцыйнага ручного ткаптва Паазер’я (з 1998) Тамара Джумантаева
ПОЛАЦК! ЕЗУ1ЦК1 КАЛЕПУМ, першая сярэдняя навуч установа ордэна езугтау на тэр сучаснай Беларусг У 1580—1812 Адкрыты летам 1580 паводле загаду караля Рэчы Паспалпай Стафана Баторыя Навучанне i выхаванне вялося па праграмах для езущкгх калегг-умау, вылучалася высоктм узроУнем Першым рэкгарам быу вядомы щэолаг Контррэфармацыг у Рэчы Паспалпай П Скарга Калепуму было дадзена не менш як 72 весю (з 730 дымам1) i 423 дамы у Полацку Першапачаткова раз-мяшчаУся у Полацюм замку У 1598 яго перавялг У спецыяльна узведзены буды нак непадалеку ад замка У 1738 пабудаваны 1 у 1745 асвячоны мураваны касцел Звеставання Прасвятой Дзевы Марьи (папярэднгя драуляныя касцелы згарэлг пры пажарах), у 1749 — мураваны вучэбны корпус (будаунщгва новых карпусоу працягвалася да пач 19 ст) Езупы мел1 у Полацку 6 касцелау У 1772 калепуму належала каля 5 тыс валок зямлг, 16 620 прыгонных у весках г 289 мяшчан Да лгку найбуйнейшых на-лежалг 9 фальваркау Вяжышчы, 1ванск, 1гумнау, Загацце, Казгмграва, Мосар, Мездзшы, ТуроУля, Экгманы, яюя дава-лг 63 882 злотых прыбытку У 1796— 1811 у калепуме вучылася ад 244 да 441 чал Пры калепуме гснавалг канвгкт (гн-тэрнат), б-ка, Полацкая друкарня, тэатр, музей (з 1780-х г), аптэка (зафпссавана з 1641), шшталь для бедных, сукнаваль-ня (каля 1797) У 1812 на базе калепума адкрыта Полацкая езущкая акадэмгя Бу-дыню часткова захавалюя, помина архг-ТЭКГУРЫ Вячаслау Шалькевгч
11ОЛАЦК1 КАДЭЦК1 кбРПУС, сярэдняя ваенна-навуч Установа закрытого тыпу у Полацку у 1835—1918 1снавау на сродю казны i ахвяраванняУ дваран ства Засн для падрыхтоую да вайск службы дварансюх дзяцей з Вщебскай,
Мшскай, Маплеускай, Вшенскай, Гродзенскай 1 Смаленскай губ , а таксама для дзяцей афщэрау i чыноУнгкаУ ваен пасяленняу Вщебскай 1 Маплеускай губ Размяшчауся У пераабсталяваным будынку, дзе раней знаходзшгся Полацкая езугцкая акадэмгя i Полацкае вышэйшае пгярскае вучылгшча Быу разлгчаны на 400 навучэнцау (кадэтаУ), прымалгся хлопчыкг ва Узросце 9—11 гадоу У страявых адносшах складауся з 4 рот грэнадзерскай, 2 мушкецерсюх i неран-жырнай, яюя утваралг батальен, 2 пад-рыхтоУчыя 1 4 агульныя класы Выкла-дал1ся рус, франц i ням мовы, арыфметыка, алгебра, геаграфгя, псторыя, чыстатсанне, маляванне, чарчэнне i закон Божы НастаУнгкамт i выхаваце-лямг бьип выключна вайскоуцы Пасля заканчэння корпуса кадэты для працягу адукацыг пераводзшюя у Дварансю полк у Пецярбург У 1857 дададзены 5-ы агульнаадукацыины клас i 2-гадо-выя спец класы, пасля заканчэння яюх кадэты адразу выпускалгся афщэрамг У спец класах разам з агульнаадукацый-ным1 выкладалгся ваенныя прадметы тактика, артылерыя, ваен псторыя 1 фартыфгкацыя У 1859—63 са спец класау было выпушчана афщэрамг 172 чал У 1863 у вынгку рэформы ваен -навуч устаноу спец класы скасаваны, а гх навучэнцы пераведзены У сталгчныя ваен вучылппчы У 1865 корпус рэарганг-заваны у ваен ггмназгю са штатам 350 навучэнцау Курс ваен пмназгг (6, а з 1873 — 7 класау) быу блгзю да пмназгч-нага, але большы па колькасцг гадзгн
Полацк! кадацю корпус Пач 20 ст
Страявая аргашзацыя У ваен пмназгг была скасавана, усе навучэнцы падзя-лялгся на узросты Штат настаунгкау г выхавацеляу быу павялгчаны цывшьны мг чынамг з вышэйшай адукацыяй Пасля заканчэння ваен пмназп большасць выпускнгкоУ для прадаужэння вучобы пераводзшася У ваен вучылг-шчы У 1882 ваен пмназгя зноу пера-Утворана У кадэцю корпус з 7-гадовым курсам навучання Яго навуч праграма наблгжалася да пмназннай, а Унуцр ар-гангзацыя была падобная на страявую арг-цыю вайск часцей У пач 1-й сусв вайны корпус эвакуграваны 1-я рота (старэйшыя кадэты) прыкамандзграва-ны да Уладзнсауказскага, 2-я (сярэднг Узрост) — да Адэскага, 3-я — да Сум-скага кадэцюх карпусоу Пасля Лют рэвалюцыг 1917 корпус рэаргангзаваны У пмназгю ваен ведамства, у грамадз вайну яна апынулася у зоне кантролю Добраахвотнгцкай армгг АI Дзянггана У 1919—20 на базе П к к г гнш эвакугра ваных кадэцюх карпусоУ былг створаны Крымскг (у Арэандзе) г Феадаойсю ма-лагадовы кадэцюя карпусы У 1920 рэштю гх навучэнцау былг вывезены у Югаславгю г там аб’яднаны У 1-ы Русю вял кн Канстанцша Канстанцгнавна кадэцю корпус (у г Белая Царква у 1920—44) Пры корпусе дзейнгчаУ музей, у яюм сярод шш ваен рэлжвгй за хоувалгся 2 сцяп П к к За час гснавання корпус падрыхтавау больш за 3 тыс афщэрау Сярод гх сын вял кн Кан-станцгна Канстанцгнавгча — Алег (зап-нуУ у 1-ю сусв вайну), ген РХКандра-ценка, ваен дзеячы г навукоуцы браты Дз Н г Н Н Кайгародавы, браты Кгрпг-човы, псторыю П В Баброускг, М Ф Дубровгн, М I Сямеусю, дзеячы рэв г нац -вызв руху Д Д Бохан, I А Ждановгч, А В Жылгнсю, IА Манцэ-вгч, НКПатабня, Л С Струмша, М В Чы-жык, А Ф Шукевгч г шш
Лгт Лалаев МС Исторический очерк военно-учебных заведений, подведомственных Главному их управлению Ч 1—3 СПб , 1880—92, Долгов ИИ Полоцкий кадетский корпус Витебск, 1899, Викен гьев В П Полоцкий кадетский корпус Ист очерк Полоцк, 1910, Дьяков ВА Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии 1856 1865 гг Библиогр словарь М 1965, Л укашэвг ч
536
ПОЛАЦК1
AM Аргашзацыя вучэбнага працэсу У кадэц-К1Х карпусах на тэрыторьп Беларус] у 30-х — пачатку 50-х гг XIX ст // Весн БДУ Сер 4 1998 № 3 Андрэй Лукашэвгч
ПОЛАЦК! КЛЯШТАР БЕРНАР-
Д31НЦАУ Генавау у 1498—1832 у Полацку Адз1н з першых 4 кляштараУ ордэна бернардзгнцау у ВКЛ Засн вял кн ВКЛ Аляксандрам на Запалоцщ пры Упадзенн! Палаты У Зах Дзвшу з мэтай схшення праваслаУных у каталщгва Верагодна, у гэтым кляштары атрымау пач адукацыю Ф Скарына Драуляны касцел кляштара пабудаваны у 1502 У час {нфлянцкай вайны 1558—82 ен спалены у 1563, ацалелыя манахг Удякл! 1 кляштар спын1У юнаванне, маентю, да-дзеныя вял князем, перайнии да праваслаУных У 1696 ваявода Д Слушка зноу запрашу бернардзшцау у Полацк i размясшу ix у слабадзе Кабак Пасля яго смерщ ахвяраванн! на будаунштва кляштара рабиц Буйнщюя — падчашыя Полацкага ваяв Пасля пажару 1758 пабудаваны мураваныя касцел Мащ Божай Марьи Нябеснай (асвячоны У 1769) 1 жылы корпус Касцел быу аднанефа-вы, з трансептам 1 двухвежавым фасадам, памерам! 42 х 25 локцяу У 1772 было 10 манахау i 1нш персанал, пры кляштары працавала школа фшасофп У 1832 кляштар скасаваны, касцел пе-ратвораны У правасл царкву (значка пашкоджаны у 1930-я г) Жылы корпус захаваУся Александр Ярашэтч
ПОЛАЦК! КЛЯШТАР ФРАИЦЫС-КАНЦАУ Генавау у 17 ст — 1832 у Полацку Засн полацктм войсктм К Храпав1цюм з жонкай Тэафшяй з Са-калтнектх памж 1628 1 1648 (найб вера-годная дата — 1640) Першыя 2 касце-лы была драуляныя Мураваны касцел св Антон1я пабудаваны У 1763—75 Уяуляу трохнефавы храм памерам 14,5 х 9,5 сажняу з 2-вежавым фасадам, у ш-тэр’еры мелася 7 алтароу У 1832 касцел ператвораны у царкву, пасля 1917 раз-бураны Двухпавярховы жылы корпус пач 18 ст захавауся, помнтк архттэкту-ры барока Аляксандр Ярашэвгч
ПОЛАЦК! КНЯЖАЦК! ХРАМ Генавау у 12—16 ст на Полацкгм Верхний замку, за 50 м ад Полацкага Сафшскага сабора З’яуляуся прататыпам храма Мтхатла У Смаленску Рэштю яго выяв1У у час археал раскопак 1966—67 М К Каргер Храм мураваны 3-нефавы, 6-стаУповы, З-апсщны, памеры 24 х 16 м Падку-пальная прастора была перанесена на адно чляненне на 3 Цэнтр неф з У за-вяршауся паУкруглай апещай, больш вузюя бакавыя нефы — паукруглымт нппамх У тоУшчы сцяны Да асн аб’ему прымыкал! з Пн 1 Пд прыбудовы з са-мастойным! апещамх, яшчэ адна, верагодна, з 3 Сцены складзены з плшфы У тэхнщы муроую са «схаваным радам» На паверхш плшфы трапляюцца знаю
Полацк! кляштар 6еряардз1вцаУ Дваровы фасад жылога корпуса Фота 1998
Фасады аздаблял! лапаткт складанага профшю, закамары, аркатурныя паясы Гнтэр’ер размаляваны фрэскам!, падло-га выкладзена керамтчнымт плпкам!
Лгт Каргер МК К истории полоцко го зодчества XII в (Руины вновь открытого храма на Верхнем замке) // Новое в археоло гии М , 1972, Раппопорт ПА Русская архитектура X—XIII вв Кат памятников Л, 1982 (САИ, Вып Е1—47), Штыхов Г В Киев и города Полоцкой земли // Киев и западные земли Руси в XI—XIII вв Мн , 1982 Алег Трусау
ПбЛАЦК! КРАЯЗНАУЧЫ МУЗЕЙ Засн 1 адкрыты у 1926 у Полацку на базе матэрыялау, сабраных краязн гур-ткамт 1 камтстяй па ахове помнткау ста-расветчыны i мастацтва РазмяшчаУся У будынку Полацкага Сафгйскага сабора, з 1937 — у памяшканш б лютэранскай Kipxi (19 ст) Музей зберагаУ стараж рукагпсы 1 калекцыю зброт, рэдюя вы-данн! 16—18 ст , слуцгая паясы i тнш У Вял Айч вайну уся экспазщыя разра бавана У 1948 музей аднавхУ работу як абл краязнаучы, з 1954 раенны, з 1985 фипял Полацкага ггсторыка-культурного музея-запаведнгка Пл экспазщьп каля 550 м2, 869 экспанатау асн фонду (1999) Сярод экспанатау крамяневыя i каменныя прылады працы, вырабы гар-барнага i касцярэзнага рамествау, кера-М1ЧНЫ посуд, пгыйныя грыуит, пярсцен-
Жылы корпус Полацкага кляштара францы-скаицау Фота 1998
кт, фтбулы, бранзалеты i шш Упрыго-жаннт, манеты ВКЛ, Рэчы Паспалпай, Расп, стараж зброя 1 адзенне, бурппы-навыя вырабы з Прыбалтыю, рэчы са смальты з В1занты1, ракавшы кауры i шш , арабская куфщюя дырхемы, пражская грошы, дынарьп з археал раскопак на Полаччыне, зброя 1 адзенне часоу вайны 1812 Экспануюцца матэрыялы пач 20 ст , у тл пра Кастр рэвалюцыю 1917 1 падзе! грамадз вайны Этнагр матэрыял прадстаУлены экспазщыяй «Куток сялянскай хаты канца 19 — пач 20 ст», вырабам! ткацтва, ганчарства, пляцення 1 дрэваапрацоУю У 1997 адкрыта стацыянарная выстаУка, прысве-чаная гораду-пабращму Полацка Фрыд-рыхехафену (Гермашя) Самастойны раздзел экспазщы! — Полацкг музей ба-явой славы Волъга Краско
ПОЛАЦК! ЛЕТАПГС, адзш з першых псторыка-лпаратурных творау, натса-ных на бел землях Не збярогся Час узшкнення, аутар, змест i харакгар дак-ладна не высветлены Вядомы па не-шматлпох прамых i ускосных звестках у розных тсьмовых крынщах На думку С М Салауева, У Ц Пашуты, Л В Аляк-сеева i шш вучоных, асобныя УрыУю Пл есць у Кгеускш летатсе, яю збярогся у складзе 1пацьеускага летатсу (звестю пра полацюя падзе! 2-й пал 12 ст ) Найб значны i шкавы з тх — дата-ванае 1159 (факгычна 1158) апавяданне пра вяртанне у Полацк выгнанага пала чанам! кн Рагвалода Барысавна, нат-санае рукой втдавочцы падзей жыва, з ярюм! дэталям!, з выкарыстаннем прос-тай мовы Як сведчыць рус псторык В М Тацштчау, у Пл , адным са стсау якога ен карыстауся пры натсанш «Псторы! растйскай», расказвалася пра полацюх, вщебсюх, мшектх i тнш зах-рус князеу Втдаць, летатс быу пры-свечаны псторы! Полацкай зямл! 10— 13 ст Паводле меркаванняу некат пс-торыкау (А П Сапуноу, М М Цтхамтрау), сапраУдным урыУкам з П л з’яуляецца 1 т зв аповесць пра Святохну, змешчаная пад 1216 у «Псторы! рашйскай» (т 3) Тащшчава, аднак большасць даследчы-кау прызнае яе лггаратурным творам 17—18 ст
Лип Алексеев ЛВ Полоцкая земля в IX—XIII вв М, 1966, Чамярыцк! ВА Да пытания аб раннтм летатс анш Беларуст (XII—XIII ст) Ц Весщ АН БССР Сер грамад навук 1965 № 3 Вячаслау Чамярыцкг ПбЛАЦК! МАНЕША-кМАВЫ СКАРБ гл у арт Полацкгя скарбы
ПбЛАЦК! МАНЕТНЫ ДВОР, часовы манетны двор няпоунага тэхналапчнага цикла для «перепечатания» рас медных 5 капеек з 16-рублевай манетнай стапы (колькасць грашовых адзшак, выбттых з адзшю масы металу) у 10 капеек 32-рублевай манетнай стапы (падваенне намшалау) Запланаваны указам цар-скага Урада Рас тмперыт ад 27'4(8 5) 1796 у Полацку для перабщця 1 млн руб старым! манетам! Паводле маш-феста ад 20 1 1797 вярталася 16-рубле вая стала, выпуск 5 капеек спыняУся
537
ПОЛАЦК1
П м д дзейшчаць не пачау Перавезенае для яго з С-Пецярбурга абсталяванне, у тл 4 друкарсюя i 1 перавадны станы, падаягала продажу У 1811
Лап Георгий Михайлович Монеты царствований императора Павла I и императора Александра I СПб , 1891
ПбЛАЦК! МУЗЁЙ БАЯВбЙ СЛАВЫ Засн 1 адкрыты у 1971 у г Полацк як самастойная экспазщыя Полацкага кра-язнаучага музея Пл 304 м2, 377 экспанатау асн фонду, 4 залы (1999) Экспазщыя знаемщь э падэеямт на Полаччы-не У часы Вял Айч вайны Сярод экспанатау схема Полацкага умацаванага раена, зброя абаронцау горада у 1941, дакументы i фотаздымкт пра антыфаш падполле т партыз рух, падп друкарскт станок 1 газ «Бальшавщкт шлях», макет партыз кузнт т зброевай майстэрнт, схемы дыслакацыт партыз атрадау т блака-ды ням -фаш эахопнткамт Полацка-Ле-пельскаи партизанской зоны, дыярама «Падрыу нафтабазы», набор хтрурпчных шструментаУ партыз шгаталя, матэрыялы пра выратаванне дзяцей Полацкага дзщячага дома партызанамт т сав лет-чыкамт, сярод матэрыялау пра жорсткт акупац рэжым дыярама фрагмента лагера смерцт у в Баравуха 1-я, асабтстыя рэчы вяэняу лагера)? смерцт У экспазт-цыт асабтстыя рэчы, фотаздымкт, узна-гароды, баявая зброя ктраунткоу т удзельнткау падполля т партыз руху, у тл Герояу Сав Саюза У Е Лабанка, Т С Марынеюа, М С Прудюкава, 3 М Тус-налобавай-Марчанкц вотнау-вызвалще-ляу палачан, што прымалт удзел у абароне Брэсцкай крэпасцт, Курскай бттве т тнш Вольга Краско
ПбЛАЦК! МУЗЕЙ БЕЛАРУСКАГА КНП АДРУКАВАннЯ Адкрыты 7 9 1990 у Полацку У будынку б брацкай школы, фтлтял Полацкага гюторыка-культурного музея-запаведмка Пл экспазт-цыт 670 м2, больш за 1,2 тыс экспана-гау асн фонду (1999) У 14 залах экспа наты размешчаны па раздзелах развитие птсьменства, форм т матэрыялау кнтп, рукаптсная кшга на Ьеларуст, жыцце т дзейнасць Ф Скарыны, Скары-нтяна, кнтгадрукаванне 2-й пал 16—18 ст т 19 — пач 20 ст , псторыя кшжнай тлюстрацыт, тыпы т вщы друк прадук-цыт, развтцце палтграфтт Сярод экспа натау помнткт слав птсьменнасцт 11—13 ст , у т л праслтцы, фрагменты керамт-ю, плтнфы, тынкоУкт з надптсамт, ктры-лтчныя т лац польск выданнт 16 — пач 20 ст («Евангелле вучыцельнае», 1595, «Катэхтзтс» Л Зтзантя, 1788, «Кшга аб веры», 1785 г тнш ), выданнт зах -еурап друкарняу 16—19 ст («12 прамоу» I Фалеикага, 1558, «Фландрыя у тлю страцыях» АСандэра, 1644 г тнш), фрагмент Торы (канец 18 ст), мает творы, навук працы, падручнткт слоу нткт, часоптсы, газеты, календары, аль бомы, буклеты, паштоукт т тнш выданнт 2-й пал 19 — 1-й пал 20 ст , выданнт друкарняу I Мятлы т I Дварчантна, М Кухты, прыватных выдавецтва УЗна-мяроускага, выдавецтва Б А Клецкгна,
Да арт Полацк! П1жн! замак Полацктя замкт 3 гравюры 16 ст
Адаа з залаУ Полацкага музея беларускага книадрукаваиня 1997
выдавецтва В Ластоускага, суполкт «Загляне сонца i у наша аконца», т-ва «Адраджэнне» т шш , працы т даследаванш пра жыцце т творчую спадчыну Ф Скарыны, матэрыялы Скарынаусюх чытанняу т мтжнар канферэнцый, ары-гшальныя Узоры кнтжнай графткт, утл тлюстрацыт У т М Басалыгау, А Кашку-рэвтча, А Лось, Г ПаплаУскага 1 шш мастакоу, прадукцыя бел выд-вау, утл выданнт-лаУрэаты мтжнар т рэсп кон-курсау У экспазтцыг таксама тнетрумен-ты т прылады працы мастакоу-графткау, друкарскае т палтграф абсталяванне (пазалотны прэс, тыгельная машына, наборная каса 1 шш), прадметы нумтз-матыкт, слайды, вщэафшьмы, звязаныя з працэсам кшгадрукавання, штэр’еры майстэрняу пераптсчыка 16 ст т друкар-нт канца 17 ст Музей праводзтць выстаукт, прэзентацыт новых выданняУ, сустрэчы з рэдактарамт, лттаратарамт, удзельнтчае у цравядзеннт свят бел птсьменства т друку т тнш
1алма Ладзкава
ПбЛАЦК! Н1ЖН1 ЗАМАК, Стране цкт замак Пабудаваны паводле
загаду цара 1вана ГУ Грознага пасля Узяцця Полацка рус войскам! у 1563, прымыкау да Полацкага Верхняга замка Пл 6 га 3 У т ПдЗ быу абгароджаны валам (Вал 1вана ГУ Грознага) даУж каля 600 м, выш да 10 м, шыр У аснове да 30 м Першыя звесткт пра замак 1 вал сустракаюцца У птсьмовых крынщах 2-й пал 16 ст, калт пад юраунщгвам бая-рына П I Шуйскага ваяводы П ЗайцаУ т Б Шчоктн значна умацавалт Полацк У гэты час т насыпаны вал Пры яго буд-ве быу скарыстаны грунт аб’емам каля 230 тыс м? Частка грунту была Узята з месца, дзе капалася новае рэчышча р Палата (памтж стараж полацюмт гара-дзтшчам т селтшчам) Паводле плана 1579 С Пахалавтцкага, на вале было 8 вежау У цэнтры замка стаяла вежа-дан-жон У сярэдзше — 2-й пал 17 ст вежы т сцены замка заменены «тынам стаячым» 3 канца 16 ст замак перастау адыгрываць фаргыфжацыйную ролю, у 1579 войсю Стафана Баторыя штурма-валт полацюя Умацаванш з боку Верхняга замка У пач 17 ст тэр Нтжняга замка Уключана У Полацю Вялткт пасад Археал даследаваннт П Н з праводзип ЛДПобаль (1959), Г В Штыхау (1962, 1964), С В Тарасау (1986, 1989, 1990) У 1984 на тэр замка знойдзены скарб стараж залатых рэчау (гл У арт Полацкш скарбы)
Лип Д э й н т с IП Нтжнт замак у Полацку // Помнткт псторыт т культуры Беларуст 1983 № 2, гл таксама пры арт Полацш Вер-хн1 замак Сяргей Тарасау
ПбЛАЦК! НАПЕТ, адм -тэр адзшка у 1777—1924 у складзе Полацкай, Беларускай, Втцебскай губ , затым у БССР Цэнтр — г Полацк Утвораны 22 3 1777 у складзе Полацкай губ У 1793 да павета далучана тэрыторыя на левым беразе Зах Дзвшы 3 12 12 1796 у Беларускай губ, на 3 да яго далучана частка Дры-сенскага пав , на ПнУ т ПдУ часткт павета перададзены 1арадоцкаму т Втцеб-скаму паветам 3 27 2 1802 у Втцебскай губ з аднауленнем межау, што былт да 12 12 1796 Пасля 1861 у П п 16 валас-цей Аляксандрауская, АндрэеУская, Арцейкавтцкая, Банонская, Вазннсен-ская, Гомельская, Ефрасшнеуская, За-машанская, Лаужанская, МткалаеУская, Мтхайлаушчынская, Петрапаулауская, Струнская, ТураУлянская, Уладзтмтр-ская, Юравщкая Пл каля 4,2 тыс км2, каля паловы тэрыторыт пад лесам, з якога у канцы 19 ст 118,2 тыс дзесяцш нрыватнаулаешцктя, 62,5 тыс дзесяцш дзяржауныя У 1873 у П п каля 90 гыс ж, у тл каля 17 тыс у Полацку, 1,7 тыс дваран, 53,6 тыс сялян Паводле веравызнання каля 68 тыс праваслаУ-ных, 9 тыс католткау, 10 тыс тудзеяу, 3 тыс стараверау Паводле пераптсу 1897 каля 142 тыс ж, 18 праваслаУных, 2 ка-талщктя приходы, 2 манастыры У лютым — сак 1918 Лаужанская т Мтхайлаушчынская, а 15 2 1923 АндрэеУская
__ 538
П ПОЛАЦК!
воласщ перададзены Вщебскаму пав У СТуд3 —лютым 1919 да павета далучаны Арэхауская, Варонщкая, Ветрынская, Нацкая, 10 5 1922 Бабыщцкая воласщ Лепельскага пав, у 1919 Клясцщкая вол , а 15 2 1923 уся тэр Дрысенскага пав а таксама Казанская 1 Уладзтмзрау-ская воласщ Гарадоцкага пав У 1923 пасля узбуйнення валасцей у П п к стала 13 Бухаринская (цэнтр маентак Палата), Валадарская (в Тродавшы), Воркавщкая (в Воркавтчы), Дрысенская (Дрыса), Калшшская (Рудня), Касгрычнщкая (Гомель), Леншская (Арэхава), Першамайская (Сястроню), Пралетарская (Клясщцы), Працоуная (Казяны), Сялянская (Обаль), Сяменау-ская (КаханаВ1ЧЫ), Чырвонаармейская (Альбрэхтава) 3 3 3 1924 у БССР 20 6 1924 далучаны Лепельская, Ушац-кая, Хощнская воласш Бачэйкаускага пав 17 7 1924 павет скасаваны, большасць яго тэрыторы! увайшла у Полоцкую округу Вячаслау Насевгч
ПбЛАЦК! ПЯХбТНЫ ПОЛК, вайско-вая часць рас армн у 1755—1918 Сфармщаваны 16 1 1775 з мушкецерскгх батальенау т егерскай каманды С -Пе-цярбургскага лепена У 1796 названы мушкецерсюм У 1829 палку присвоены N° 36 у 1833 ен аб'яднаны з 14-м Егер-сюм палком пад назвай Полацю 14-ы егерсю полк У 1856 перафармзраваны у П п п , з 1864 наз Полацю 28-ы пяхот-ны полк Баявую дзейнасць пачау у рус-турэцкую вайну 1787—91, вызначыуся пры штурме крэпасцей Ачакау (1788), Бендэры (1789), Шля (1790), 13-маш (1790) У рус-пруска-франц вайне 1806—07 вызначыуся у баях пад Пул-тускам Прэйшш-Эйлау i Данцытам Удзельшчау у руска-шведскай вайне 1808—1809 i У сак 1809 у паходзе ген М Б Барклая-лэ-Тол1 праз Батшчны за-Л1У на шведсю бераг да Стакгольма У вайну 1812 у складзе 1-й Зах армп, вызначыуся у баях пад Вщебскам (Ас-троуна), Смаленскам у Барадзшскай бпве Пасля Барадзша 2 батальены палка у складзе партыз атрада ( С Дораха ва Удзельшчал! у вызваленнт Вера:, Ма-лаяраслауца, Вязьмы У 1813 полк удзельшчау у баях пры Люцыне, Бауцэ-не 1 у «Бпве народау» пад Лейпцыгам У 1814 паспяхова дзейшчау пры штурме Рэймса 1 Парижа У 1828—29 удзельшчау у руска турэцкай вайне, у 1849 — ва Ушхам1рванш вент рэвалюцы! Полк удзельшчау у Крымскай вайне 1853— 56, у задушэнш паустання 1863—64 У 1-ю сусв вайну П п и ваявау на ПаУд -Зах, Паун-Зах 1 Зах {жн 1915—май 1916) франтах, удэслыпчау у Нарачаи-сюм 6ai (сак 1916) i БрушлаУсюм пра-рыве (май 1916) Паводле рашэння сав Урада 1 3 1918 полк расфарм:раваны
ШамЫь Е>екц1нееу
ПбЛАЦК! РАЁН Размешчаны у цэнтр частцы Вщебскай вобл Пл 3,2 тыс км5, нас 33,8 тыс чал , (без Полацка 1
Аутар В Л Насев(ч
Навалолацка, 1999) Цэнтр — г Полацк Знаходзщца у межах Полацкай ш-зшы Найб рака — Зах Дзвша з пры-токамз Соснща, Палата, Тураулянка, Ушача з Нежлеукай, Нача На тэр раена шмат азер (61 мае рыбапрамысл значэнне), найб з гх Янова, Вядзета, Чарвятка, Наулшкае, Гомель, Болныра, Усомля Пад лесам 53% тэр раена Праходзяць чытугш на Вщебск, Маладзечна, Даугаушлс (Латвтя), Невель (Ра-шя), аугадароп на Вщебск, Лепель, Глыбокае, Ушачы, Меры, Верхня-дзвщск, Апочку (Растя), Расоны
Раен утвораны 17 41924 у складзе Полацкай акр (да лш 1930) 20 8 1924
падзелены на 15 сельсаветау Баярсю, Бельскз, БулаУкаусю, Громаусю, Дамн,-коУскз, Maxipoycn, Салонщвд, Семя-нецю, Соснщкз, Струнскз, СястронкаУ-сю, ТураУлянскз, Шащлаусю, Эюман сю, Юравщкз 4 8 1 927 далучаны Але-саУскз, Арлейсю, Васшьеусю, Дрэтунь-сю, Малаытиянсю сельсаветы лтквща-ванага Краснапольскага р-на, 8 7 1931 _
Замшансю 1 Кушлткоусю сельсаветы лисвщаванага Боркавщкага р-на у 1931—35 у Пр уваходзш! 12 сельсаветау часова лквщаванага Ветрынската р-на 3 20 2 1938 Пру Вщебскай вобл У Вял Айч вайну у сярэдзше лт 1941 тэр раена акупщавана ням фашистам!, якзя загубил У горадзе i раене 300 тыс’ чал , ЗН1ШЧЫЛ1 разам з жыхарамт весю Арлова, Гара, Гаравыя, Гаурыденк!, Глтснаука, Забор’е, Загорцы, КазлоУны’ Мартыненкз, Наркаушчына, Пагары^ Царова, Чарбамыслы (не адрадзипся) Дзейшчал! Полацкае патрыятычнае падполле, Полацюя падп райкомы КЛ(б)Б г ЛКСМБ, партыз брыгады 3-я Беларуская, тмя С М Кароткзна, дня Ракасоускага, гмя Чапаева, Расонская >мя Сталша, А.М Крыускага, «Няулоуныя», асобныя атрады «Баявы», «Трэщя», выдавалася падп газ «Бальшавшю шлях» 3 восеш 1942 тэр раена уваходзтла у Ра-сонска-Асвейскую i Полацка-Лепельс-кую партыз зоны (пг адпаведныя арт) У крас —мат 1944 адбылтся бат партызан Пслацка-Лепельскай партыз зоны супраць карнай экспедыцьп ням -фаш войскау (гл Полацка-Лепелъская бтва 1944\ Раен вызвалены у пач лш 1944 часцямт 1-га Прыбалтыйскага фронту у ходзе Полацкай аперацъи 1944 3 20 9 1944 да 8 11 1954 П р у Полацкай вобласцц 22 10 1959 утвораны рабочы пас Полацю (з 14 12 1963 г Навапо-лацк) 20 1 1960 далучаны АстроУшчын-
,и Гомельсю, Заазерсю, Заскарсю, 1шв1наусю, Наци, Тураулянсю, Шпа-ггЛшчынсю сельсаветы i rn Ветрына Хшскага Р-на На 1 1 1998 у П р ц1 населеных пункта?, утл горад абл тадпарадкавання Наваполацк i гл Ветрына, 19 сельсавета? Адамоусю, Кашею, Астро ушчыясю, Бабынщю, Ба-завухскт, Варонщю, Гарансю, Гомельс-а Заазерск!, Зяленкаусю, Маласттнян--и Наци, Палатрусга, Салонщкт, Труден, Фарынаусю, Шпакоушчынскг, Эимансм, Юравщю, Ветрынскг пасса-вег 9 калгаса?, 13 саутасау, 50 фермерски гаспадарак, птушкафабрыка (в Паудневая), Полацю льнозавод (в Ка-лектыуная), мтжкалгасны домабудауш-чы камбшат (в Фарынава), асфальтавы з-д (в Кеты), раенныя аб’яднанш Дзяржкамселыастахнпа 1 райсельгаехт-ми (в Багатырская), лясгас У раеие 17 сярэдшх 1 П базавых школ, школа-ш-тэрнат, 3 муз 1 3 школы мастацтва?, 29 дашкольных устаноу, 24 дамы культуры, 12 клубных устаноу, 45 б-к, б баль-нщ, 6 амбулаторий, 28 фельчарска-аку-шэрсюх пункта? Выдаецца раенная газ «Полацкт веентк» Найб значныя археал помнтю Баркт, Бельчыца, Гара-выя, Глшштча, Далецюя, Дзявтчкт, За-мошша 1-е, Захарнтчы, Крумплева, Плусы, Пуканаука 1-я, Пятро?цы, Рудня, Субаушчына, Шалкова, Эктмань 1 тнш Брацктя маплы сав вотма? 1 партызан (вескт Азтна, Астро?шчына, Багаро-дзщкае, Баравуха 1-я, Баравуха 2-я, Бу-лаукт, Варонтчы, Тараны, Гомель, Грамотна, Двор Саланевтчы, Домнтю, Дрэ-тунь, Заскаркт, Званае, Кушлгкт, Малое Спна, Мяжно 3-е, Палата, Рудня, Сяс-тронкт, Троснща, Труды, Туро?ля, Ула-кямтраука, Ухвштча, Эктмань, Юравтчы, Янкова), сав ваеннапалонных, партызан 1 ахвяр фашызму (в Баравуха 1-я), вайсковыя могтлкт (вескт Труды, Уладзт-краука), маплы ахвяр фашызму (веси Арцейкавтчы, Баярова, Белае, Будзька?-шчына, Жарцы, Журауна, Заазер’е, За-белле, Застойна, Латыши, Уладычына, "арняя) Помнил на месцы рэв выступления сялян 1905 (веси Вшгнева, Кфавны), пбелт сав летчыка? у 1944 (в Варонтчы), спаленых у Айч вайну т не адроджаных весак, партизанам т падполынчыкам (вескт Варонтчы, Гомель, Малое Сина, Шчаперня), наста?-Иткам ) вучням яюя запнулт ? Вял Айч тайну (в Гараны), ахвярам фашызму трескт Гаранлолле, Лучна, Рабчонкт,
емянец) Помнтк архггэктуры — цар-Пач 20 ст (в Бяздзедавтчы) Заха
валтед рэцта эамчышчау 16 ст Сттна ' ").ало- Сттна, на паул -зах беразе
ва v^1THa' 1 ^УР<э?ля (каля в Туро?ля,
Урочышчы Гарадзштча), земляных Умацавання? 17 ст (каля в Кушлткт, на ‘ рзв“м 661)336 Р Зах Дзвтна) Помнтк
Юна паркавага мастацтва пач 20 сяда1ба (в Бяздзедавтчы, на ле-кя 6еЕазе р Ушача) Радзтма псторы-№ !б^лщыста 19 ст М I Балтнскага, Оми граиадз вайны У М Азтна, збт-педа^ Луз Ф^ьклору, выда?ца т Б 1 ,,А гРЫнев1Ча, мовазнауца?
'Т’Птмах-Шышлы, М Р Суднтка т тнш
Лт Полацю раен // Збор помнтка? псторыт т культуры Беларуст Вщебская вобл Мн , 1985, Памяць Беларусь Рэсп кнтта Мн 1995 С 191 198 Алесь Скороход
ПОЛАЦК! САФ1ЙСК1 САБбР, помнтк архпэктуры 11—18 ст Пакла? пачатак Полацкай школе дошидства Пабудаваны Памтж 1044 т 1066 (паводле тнш звестак у 1050—60) у Полацку пры кн Усясла-ве Брачыславтчу на дзядзтнцы горада — Полацкш Верхнш замку Агульныя памеры сабора шырыня 26,4 м, да?жыня (з уликам апещ) 31,5 м Тут прымалт пасло?, захо?валтся дзярж казна, б-ка, архт? З'я?ля?ся духо?ным имвалам горада, у 11—19 ст бы? кафедральным саборам Полацкай праваслаунай епархп т Полацкай уныцкай apxienapxn Мураваны 5-нефавы крыжова-купальны (7 купало?, паводле тнш звестак 5) храм з 3 граненымт апещамт На кожным фаса-дзе (акрамя ?сходняга) было па 6 пра-мавугольных плоское лапатак, яктя ад-павядалт ?нугранаму падзелу памяш-кання 16 слупам! на нефы, 3 сярэднтя нефы заканчвалтся апстдамт Над сярод-крыжжам сабора бы? цэнтр купал на барабане Сцены складзены з прырод-нага каменю т плтнфы у тэхнщы муро?-кт са «схаваным радам», што стварала 2-колерную гаму паверхнт Сабор мае шэраг агульных рыс з Ктеусктм т На?гарод-сктм Сафтйсктм саборамт 11 ст У канцы 15 — пач 16 ст перабудаваны ? 5-ве-жавы храм абарончага тыпу Неаднойчы бы? разбураны (у 1607 т 1643 спалены, 1710 часткова пашкоджаны выбухам) Памтж 1738—50 перабудаваны па загаду архтешскапа Фларыяна Грабтцкага (арх
539
ПОЛАЦК1 П
1 К Глаубщ, каменшчык Б Кастнсю) у стылт втленскага барока Храм бы? арыентаваны з Пд на Пн У 18 ст сабор — 3-нефавая мураваная базтлтка з 2 шмат’ярусным! вежамт на гал фасадзе 3 усх боку ? камлазшыю ?ключаны рэшткт сцен, склеп i граненыя апецты храма сярэдзшы 11 ст Цэнтр неф на гал фасадзе т з боку алтарнай апыды завершаны фиурным! атыкавымт фран-тонам! У штэр’еры 3-ярусная каменная алтарная перагародка На яе бакавых дзвярах захавалтся маляунтчыя кампазт-ЦЫ1 18 ст У цэнтры пад 3-м ярусам тэмперная размалеука 18 ст («Тайная вячэра», над ею ? барочным ляпным картушы — «Спас нерукатворны») Алтарная перагародка завершала гарэль-ефнай кампазщыяй «Тройца новазапа-ветная», выкананая ? стылт сталага барока з элементам! ракако У стараж частцы храма (усх апсща) захавалюя рэштю фрэсак 11 ст У бакавых частках апещы арнаментальныя матывы, у цэн-тральнай — фрагмент «Еухарысцтт» У будынку сабора пасля рэста?рацы1 (1985, арх В Слюнчанка) разметана канцэртная зала з арганам i Музей псторыг 1 архпэктуры Сафгйскага сабора
Лт Шчакацтхтн М Нарысы з пего-ры! беларускага мастацтва Т 1 Мн , 1928 (рэпр выд Мн, 1993), Штыхов ГВ Древнеполоцкое каменное зодчество // Белорусские древности Мн , 1967, Т к а ч о ? М А Новае пра Сафтйсю сабор // Помнтю псторьп 1 культуры Беларуст 1972 У” 2,
Лолы»1 С*ф»=ч1 сабор Фота 1998
540
ПОЛАЦК!
Трусов О А Археологическое изучение Полоцкой Софин И Древности Белоруссии и Литвы Мн, 1982, Церашчатава ВВ Сгаражытнабеларуск! манументальиы жыва-шс XI—XVIII стст Мн , 1985, С л ю н ч е н -к о В Г Полоцкий Софийский собор Ист -архит очерк Мн , 1987, Булкин ВА. Софийский собор в Полоцке (К вопросу о зап апсидах) И Древнерусское искусство Худож культура X — первой половины XIII в М , 1988, Трусов О.А Памятники монументального зодчества Белоруссии XI—XVII вв Мн , 1988, Хозеров ИМ Белорусское и смоленское зодчество XI—XIII вв Мн , 1994
Тамара Чернявская, Теорий Штыхау
ПбЛАЦК! СПАСА-ЕФРАС1ННЕУСК1 МАНАСТЫР, П о л а ц к х С п а с к х манастыр, праваслауны жаночы манастыр у Полацку Засн у сярэдзше 12 ст Ефраынняй Полацкай у мясцовас-Ц1 Сяльцо (тады паблхзу горада) пры драулянай царкве Спаса, дзе была паха-вальня епхскапау Полацкай праваслаунай епархп Тады ж па заказу Ефрасхннх (першай тгуменнт) па праекце мясц майстра 1аана замест драулянай пабудавана мураваная Полацкая Спаса-Ефра-аннеуская царква, для якой Лазар Богша зрабху Крыж Ефраанш Полацкай У 1563—79 (а, верагодна, х раней) у манастыры не было манахау, у 1580 кароль Стафан Баторый аддау яго з пры-належныхц вескамх Полацкаму езугцкаму калегсуму У 1656 паводле загаду рас цара Аляксея Мххайлавхча Спаса-Ефрасш-неуская царква паугорна асвячона як праваслауная, у 1667—1820 зноу належала езупам, яюя ператварылх яе у касцел У 1830 паезущкхя маентю бьиц узя-ты у казну, а царква у 1832 перададзена правасл духавенству Сюды з Полацкага Сафшскага сабора быу вернуты 1 Крыж Ефрасхннх Полацкай У 1840 хм-ператар Мхкалай I па хадайнщгве полацкага етскапа Смарагда загадау адна-вщь манастыр, лрылхчыушы яго да 1-га класа, аднак зямель не дау Тады бьин пабудаваны брама са званщай 1 мур,
жылы дом перароблены У Цеплую трапезную царкву У 1844 пры манастыры адчынена 3-класнае жаночае вучылхшча У 1899 архпэктар Коршыкау пабу-давау у манастыры велхчны Крыжаузв!-жансю сабор у неавгзантыйсюм стьш У 1910 сюды з Kieea былг урачыста перевезены мошчы св Ефрасхннх Полацкай У 1918 манастыр закрыты Адноу-лены у 1990 Крыжаузвгжансю сабор у 1992 адбудаваны занава 3 1997 туг за-хоуваецца занава створаны Крыж Ефра-ciHHi Полацкай Аляксандр Ярашэшч
IIOJIALIKI ЦАРКбУНЫ САВбР 1839, сход херархау унхяцкай царквы у Беларусх 1 Украше (у межах Рас гмперьп), яга прыняу рашэнне аб яе далучэннх да рускай правасл царквы, адбыуся 12(24) 2 1839 у Полацку Першыя тэндэнцьп зблгжэння унхятау з праваслауем выявх-лхся у 1780-я г у дзейнасщ полацкага арххепхскапа 1ракл1Я Люоускага, незада-воленага высотам становипчам базыльян, яюя як самыя адукаваныя найчас-Цей займалх етскапстая кафедры i праводзип лащнхзацыю абраднасщ у царкве у храмах здымалхся хканастасы, ставился арганы 1 бакавыя алтары, у Полацкай ушяцкай apxienapxn служба часта правхлася на польскай мове i шш Лхсоусю гмкнууся узняць адукац узровень белых святароу, склау служэбшк на царк -слав мове, дамогся адмены хн-та царк старастау (царк старастамх часта былх памешчыга-католхга) t хнш Па-вышэнню ролх белага духавенства насу-перак базыльянам спрыяла х актывхза-цыя дзейнасщ каттулау Брэсцкай х Вхленскай унхяцкхх епарххй у 1810—20-я г Палхтыка царскага урада да унхяцкай царквы пры Кацярыне И, Пауле I, Аляксандру I была непаслядоунай ад масавага пераводу $ праваслауе (да 3 млн чал ) пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалхтай да падгрымю рымска-каталщ-кага I унхяцкага духавенства, каб мець у хм сац апору У 1820-я г Мхкалай I стау праводзхць палхтыку «узмацнення рускага элемента» замест польскага у зах губернях, беларусы х украхнцы былх абвешчань! неадрыунай часткай рус на-
Ахульны выгляд Полацкага Сиаса-Ефрасщие/скап манастыра 1998
рода, што выклхкала пытанне аб хх р> лхт унхфхкацых Такт камеры дзярж удалы супалх з аналапчным жаданнем шэрагу унхяцкхх херархау, яюя xatjeni далучыцца да праваслари — пануючага веравызнання Рас хмперых — як па хдэалапчных меркаваннях, так х для па-ляпшэння свайго сац становхшча у 1827 асэсар Другога (унхяцкага) дэпар. тамента Рымсхса- каталщкай калегп 1осхф Сямашка (з 1829 епхскап) падау Мхкалаю I дакладную затеку з прапа-новамх аб скасаваннх унхяцкай царквы i пераводу яе у праваслауе У тым жа го-дзе выдадзены указ аб забароне пераходу унхятау у лац абрад У крас 1828 зацверджана асобная Грэка-унхяцкая духоуная калепя з мэтаю далейшага адасаблення унхятау ад рыма-католхкау замест 4 унхяцкхх епарххй (Полацкай’ Вхленскай, Брэсцкай, Луцкай) пакхнуты 2 першыя з перайменаваннем и у Бела-рускую х Лхтоускую Д ля адукацых белага духавенства павхнны былх адкрыцца Лтауская духоуная семгнарыя х акадэмхя у Полацку (не здзейснека) Базыльян-скхя кляштары 1 школы пачалх закры-вацца У 1834 выйшла сакрэтная хн-струкцыя аб тым, што дадучаць унхятау трэба асцярожна х паступова Пачалх па-шырацца служэбнхкх маскоускага друку, у ешскапы былх пасвячоны прыхыьнхкх Сямашкх Васхль Лужынск1 х Антонхй Зубко Гдэя пераходу у праваслауе ахоп-лхвала т ч усе больш прадстаУнхкоУ вы-шэйшага духавенства У 1835 створаны сакрэтны к-т па унхяцкхх справах, па распараджэннх якога у цэрквах павшны быць зняты арганы х пабудаваны хканастасы У 1836 у святароу х манахау стаях браць расшскх аб згодзе далучыцца да праваслауя (нязгодных каралх переводам у горшыя прыходы, панхжэн-нем у пасадзе аж да зняволення у манастырах) У 1837 Грэка-унхяцкая калепя была падначалена Св Сшоду рус правасл царквы Смерць у 1838 апош-ни працхунхкау аб’яднання з праваслауем мхтрапалхта 1гнацхя 1асафата Булгака I тнекага вхкарнага ешскапа 1асафата Жарскага зияла астатнхя перашкоды для скасавання унп Каб аформщь гэта аб’яднанне, 12(24)2 1839 у Полацку быу склхканы сабор з удзелам 3 епхскапау (Сямашка, Зубко, Лужынсга) з 21 хнш высокай духоунай асобы Сабор прыняу Акт з 2 пунктау у 1-м абвяшча-лася адзшства з правасл царквой, у 2-м удзельшкх сабора прасхлх гмператара Мх-калая I садзейнхчаць хутчэйшаму далу-чэнню унхятау да праваслауя Да сабор-нага Акта прыкладалхея абавязацельс-твы 1305 святароу х манахау, пасля пры-няцця акта хх колькасць вырасла да 1607 Паводле расцараджэння Мхкалая I 25 3(6 4) 1839 принята пастанова Св Схнода аб далучэннх унхятау У крас 1839 пачалося абвяшчэння Акта сабора П ц с склау таксама прашэнне «аб даз-валеннх не змяняць некаторых звычаяу, не супрацхуных сутнасцх праваслауя», У адпаведнаецх з яюм некат час у цэрквах заставал хся унхяцюя абрады х бо-гаалужэнш, аднак пры замене унхяцкхх царк атрыбутаУ праваслаунымх быУ на-
;Сены злачны Урон культ каштоунас-[М1 (был! страчаны мнопя старый юп-абразы, посуд х шш ) Паводле Акта ц с да правасл царквы было дадуча-каля 1,5 млн чал Найб цяжка ска-увалася унвщтва У паун Беларусх, дзе цхнхзацыя Грэка-каталхцкай царквы ла болын глыбокая, частка унхятау t перайшла у рыма-католпа Унхяц-i царква У Царстве Польсюм (у Люб-[екай, Сувалкаускай х Сядлецкай ।) далучана да праваслауя у 1875 fy Уния в документах Мн, 1997 С —490
Тип Гл пры арт Полацкая ушяцкая apxie-Х1Й Bixmap Kipsey
)ЛАЦК1Я Б1ТВЫ 1812, бах за Поде памхж рас 1-м пяхотным корпу-( ген П X Вгтгенштэйна х франц хпусам маршала Н Ш Удлно 5— 7—18) жн I 6—7(18—19) кастр 2 Пасля Клясцщксх баеу 1812 Удзхно ховхуся ад наступления у паун на-хмку 1 адышоу да Полацка 7(4 8) 1812 Напалеон загадау ген >н-Схру з 8-тысячным 6-м корпусам варскхм) хецх у Полацк на дапамогу ххно, 26 лхп (7 жн ) яны аб’ядналхея —25 лхп (5—6 жн) Вгггенпгтэйн з 1ьшай часткай свахх войск пайшоу Да лайка Пасля таго як франц пяхота х •алерыя былх разбхты каля в Свольня лш (11 жн )], рас войскх праследа-1 пращушка х 4(16) жн занялх в «слева на падыходах да Полацка 7) жн Вхтгенштэйн атакавау франц щых пад прыкрыццем авангардау [ -маера Б Б Гельфрэйха (4 пяхотныя альены 4 кавалерыйскхя эскадроны х I казакоу з 12 гарматамх) х палк Уластава (1 егерскх полк х 2 грэна-рскхя батальены) рас войею высту-1 на раунхну насупраць горада х раз-ецхлхея паукрутам памхж р Палата х вхна Рас корпус налхчвау каля 20 с чал I 99 гармат Баварскх корпус н-Схра размясщуся на левым беразе Палата за Спаскхм манастыром, кор-с Удзхно — памхж р Палата х Дзвхна 4еУ выхад на дарогу Себеж—Невель ульная колькасць франц войска да-гала 45 тысяч Бой цягнууся каля 14 Кин з переменным поспехам Абодва кх нанеся i вял страты Цяжка паране-J Удзхно перадау камандаванне Сейфу якх перагрупавау войскх х у 5 га-ш ракхцы пачау наступление супраць к^г Фланга Рас войск Ген -маер 7\амеи ЯИ У-|начальваУ цэнтр рас
з 2 палкамх х 3 батальенамх ата-
J 1 ПшиицЦд 6п,и 1812 Ьггва
Полацка 12 Гравюра часа 1810-я г
кавау I адкхнуу непрыяцеля Франц кавалерия спрабавала прарваць цэнтр, але была разбхта рас кавалергардамх, кхрасх-рамх х гусарамх х адюнута да самага Полацка, дзе хх спынхлх баварцы Рас войскх утрымалх асн пазщых, але з-за ня роунаецх схл вымушаны былх адыецх да р Дрыса За 2 днх баеу яны стращлх каля 5500 забхтымх х параненымт, французы I баварцы — 8000 забхтымх х паране-нымх У вынхку 1-й Полацкай бггвы французы адмовшхея ад наступления на Наутародска-Пецярбургскхм напрамку х не змаглх падтрымаць корпус, яда аса-джвау Ригу
Пасля Барадзхнскай бхтвы, Таруцхн-скхх лагерау х шэрагу перамог над французам! у кастр 1812 фельдмаршал МI Кутузау загадау начальнхкам 3-й Зах (Дунайскай) армп х асобным корпусам выйсцх насустрач гал рас армц для акружэння х знпичэння працхунхка 28—29 вер (10—11 кастр) да Вхтген-штэйна далучылхея фшляндскх корпус ген Ф Ф Штэйнгеля х атрад ген -маера I М Бегхчава Армхя Вптенштэйна (каля 55 тыс чал , 122 гарматы), падзеленая на 3 Калоны (левая — ген -маера Беп-чава, сярэдняя — Вхтгенштэйна х правая — ген -лейт Л М Яшвхля), пачала рухацца да Полацка 5(17) кастр яна сканцэнтравалася каля горада Франц маршал Сен-Схр меу у Полацку 30—32 тыс чал Бой пачауся ранхцай 6(18) кастр кавалерыйсгамх сутычкамх Супраць цэнтра I правага флангу рас войск былх выстаулецы франц пяхотныя Калоны, але яны былх адюнуты Новая кавалерыйская атака французау На мяжы левага фланга х цэнтра рус войск пос-пеху не принесла У гэтай сутычцы асаблхва вызначыуся Магиеуаа пяхотны полк Франц кавалерия страцхла больш за палову свайго саставу х амаль уехх штаб-афщэрау СабраУшы большую частку свайго корпуса, Сен-Схр пачау атаку супраць уехх 3 калон рус войск Абодва баю панеелх вял страты, х бой скончыуся безвынхкова Корпус ген Яшвхля прасунууся уперад х заняу пазх-ных перад гар валамх, корпус ген Штэйгеля спынхуся на левым беразе Дзвхны насупраць Полацка 7(19) кастр Вхтгенштэйн атакавау горад з фронту Рас артылерыя моцным агнем прыму-схла працхунхка паюнуць умацаваны лагер 1 адыецх У Полацк У 2 гадз ночы аван харды ген -маера А Б Фока х палк Гурчанхнава уварвалхея у горад, якх ужо гарэу, 1 пачалх вулхчныя бах Маршал
ПОЛАЦК1Я п
Сен-Схр быу вымушаны вывеецх франц войею з Полацка х разбурыу маеты цераз Дзвшу Спробы французау адбщь горад 8(20) кастр былх беспаспяховымх За 2 днх баеу рас войею стращлх 8000 чал забхтымх х параненымх, французы — каля 4000 чал забхтымх х параненымх I больш за 2000 палоннымз Рас войскх захапхлх у Полацку вял прадук-товыя магазшы х рэчавыя склады, што лаганула французау без дастатковага харчавання, амунщых х боепрыпасау Пасля вызвалення Полацка франц войска вымушана было адступщь па опустошай ай раней дарозе
Jlim Богданович Д История Отечественной войны 1812 г, по достоверным источникам Т 1 СПб, 1859, Бутурлин Д П История нашествия императора Наполеона на Россию в 1812 г Пер с фр Я 1 СПб , 1823, Яго яс История нашествия императора Наполеона на Россию в 1812 г Я 2 2 изд СПб , 1838 Шаммъ Бекцшееу
ПбЛАЦКТЯ ПМНАЗИ. навучальныя Установы сярэдняга або павышанага пач тыпу у Полацку у 1788—1918
Полацкая праваслаунай духоуная гхмназхя заснавана у 1788 пры пачатковай партыкулярнай школе у мясц БогаяУленскхм манастыры пераводам сюды 2-класнай пмназн з Невеля Вучэбны курс быу пашыраны х тэрмтн навучання павялхчаны да 3 гадоу Выкладалхся рус, лацшекая х польск мовы, арыфметыка, чысташ-санне, катэххзхс, нотныя спевы З’яуля-лася фхлхялам Маплеускай праваслаунай семхнарых, яе падрыхтоучым аддзя-леннем Выкладалх тут яе выхаванцы Утрымлхвалася за кошт дапамоп ад Свяшчэннага Сшода Вучылхся дзецх мясц святароУ ва узросце ад 6 да 8 гадоу З-за невял колькаецх выхаванцау (штогод 20—30 юнакоу) х дрэннага стану памяшканняу у 1792 кхраУнщтва пскоУскай епархи вярнула яе у Невель
Полацкая ваенная гхмназхя утворана У 1865 на базе Полацкага кадэцкага корпуса у вынхку рэарга-нхзацых схстэмы ваен асветы у Рас хмперых Тэрмтн навучання 6, з 1873 — 7 гадоу Мела агульнаадук праграму, але захапала традыцыйны для кадэцкага корпуса паувайсковы уклад х вайсковую форму Выкладалхся Закон Божы, рус , ням I франц мовы, матэматыка, геаметрыя, чарчэнне, фхзхка, псторыя, геаграфхя, касмаграфхя, ваен падрыхтоука, чыстатсанне х маляванне Перад выпускам пмназхстаУ аднраулялх у летнх ваисковы лагер У 1865 было 333 выхаванцы У 1872—74 хенавау праект ад крыць на базе пмназхх ун-т, а яе пера-весщ у Вхльню або Юр еу У 1882 зноу рэарганхзавана У кадэцю корпус У пмнази вучыуся генерал Р I Кандраценка
Полацкая жаночая дзяр-жауная гхмназхя заснавана 1 1 1903 Мела 2-класнае падрыхтоучае аддзяленне, 7 асн класау х 8-ы педага-пчххы Утрыхилхвалася за кошт казны,
ПОЛАЦК1Я
дапамоп ад rap кграунштва i збораУ за навучанне У 1911 у штаце быу кграу-нгк, гал наглядчыца, 5 законанастаунг-кау, 15 выкладчыкау, 7 наглядный з уласных выхаванцау г выпускнгкоу Маскоускгх ун-та i медыка хгрурггчнай акадэми, Пецярбургсюх i Вигенсюгх вы шэйшых жан курсау, Беластоцкага ш-та шляхетных дзяучат, Вщебскай i Дзвщскай жан ггмназш Займалася 360 вугашп (1911) Выкладалюя рус , ням , франц мовы, педагопка, матэматыка, геаграфы, ф|31Ка, методика выкладан-ня, чысташсанне, рукадзелле, спевы, маляванне Скасавана у 1918
Лип Викентьев ВП Полоцкий кадетский корпус Ист очерк Полоцк, 1910, Знаменский П Духовные школы в России до реформы 1808 г Казань 1881 Памятная книжка Виленского учебного округа на 1911/1912 уч г Вильна, 1911
Андрэй Самуак
«ПОЛАЦК1Я ГРАМАТЫ» («Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв »), зборнгк дакументау па псторыг Полацкай зямлг, падрыхтаваиы Г Л Харашкевгч г выдадзены 1н-там псторыг СССР АН СССР у Маскве (вып 1—5-ы 1977—85) Уласна дакументы складаюць вып 1-ы, 2-г г палову 3-га, у астатнгх выпусках змешчаны камента-рыг Надрукавана 325 дакументау (з гх НО упершыню) 1263—1513 з архшау Рып, Гетынгена, Гданьска, Варшавы, Масквы у тл з Метрыкг ВКЛ Большасць дакументау асвятляе адносшы Полацка з Лгвонгяй, Маскоускай дзяр-жавай, ВКЛ, меншая частка — унутра-ную псторыю Полацка Тэксты арып-налау перададзены з максгмальнай дак-ладнасцю, з захаваннем лгтар, што вый-шлг з ужьггку, выдзяленнем надрадковых лгтар г лгтар, яктя былг прапушчаны у арыпналах Тэксты ко-пгй перададзены сцрошчаным напюан-нем з ужываннем лгтар сучаснага алфа-вгта Дакументы надрукаваны на стара-бел, нямецкай (22), лацгнскай (7), польскай (4) мовах, шшамоуныя тэксты пададзены з паралельным перакладам на рус мову Самастойнае навук значэнне маюць прадмова да зборнжа, ка-ментарыг, кантрольна даведачныя звесткг, паказальнгкг (выдадзеныя асобна у 1989) Дадзена глыбокая крынгцазнау-чая крытыка апублнсаваных дакументау, гх палеаграфгчнае апгсанне, абгрунтава-на датаванне названы ранейшыя публг-кацыг г працы, дзе упамшаюцца гэтыя дакументы, апгсаны гх энсшнгя асаблг-васцг (памеры пашкоджаннг, фглггранг, пячаткг г гнш ) Зборнгк мае вял значэнне для вывучэння эканам г сац ста-новшзча сялян, мяшчан, рамеснгкаУ, гнш слаеу Полацкай зямлг, развщггя Унутранага г знешняга гандлю знешне палгт зносш Полацка Л/гхась Шумейка пбЛАЦШЯ ЕВАН1ЕЛЛ1, тры рукапю-ныя помнгкг 12—14 ст з Полацка Напитаны на пергамгне царк -слав мовай 1-е належала Свята- Грощкаму манас-
Да арт Полацкгя Евапгелл! Сгаронка Евангелия са Свяга-Трощкага манастыра.
тыру Напгсана Уставам, двумя почыр-камг у 2 слупкг на 172 лгстах Пергамгн гэтага рукапгсу захаваУ разметку лгнеек вострым пгсалам, дзграчкг, што непаз-бежна з’яуляюцца пры вырабе скуры, акуратна зацыраваны Захавалгся 2 за-стаукг, адна з к мае арнамент старавг-зантыйскага тылу Абедзве застаую дрэнна захавалгся, бо для малявання было выкарыстана серабро, якое з ця-гам часу акгслшася Аздоблена кгнавар-нымг гнщыяламг г загалоукамг На палях рукашсу захавалгся укладныя запгсы 14—17 ст аб падараваннг манастыру зямель бел феадаламг, адзгн зроблены Ан-дрэем Полацкш (14 ст) У 19 ст рукаптс трату у Маскву асн частка — да псто-рыка М П Пагодзгна, а 2 аркушы — да збгральнгка В М Ундольскага (пасля яны трапигг у б-ку Румянцаускага музея, цяпер Аддзел рукашеау Рас дзярж б-кг у Маскве) У 1852 рукаптс выкуплены тмператарскай Публгчнай б-кай г перевезены у Пецярбург 2-е П е належала манастыру 1аана Прадцечы Наптса-на паууставам у адзгн слупок на 196 лгстах Аздоблена кгнаварнымг гнщыяламг На палях захавалгся Укладныя запгсы, сярод якгх зробленыя кн Ульянай (жонкай Альгерда), полацктм кн 1ванам Юр’свгчам 3-е належала таксама манастыру )аана Прадцечы Напгсана уставам у 2 слупкг на 144 лгстах Аздоблена застаукай-пляценкаи, гнщыяламг у втзант г тэраталаггчным стилях Мае шмат датаваных прыпгеак (1507—22), яктя з’яуляюцца дадатковай крынщай вывучэння тапангмгкг г анамастыкг По лацкай зялои 12—17 ст Усе рукапюы за-хоуваюцца у Рас нац б-цы у С -Пецяр бургу Некат даследчыкг да П е адно-сяць рукапге 12 ст з Рас дзярж б-кг у
Маскве, дзе захавалгся каляровыя мгнг яцюры
Лт Гранстрем Е 9 Описание рус ских и славянских пергаментных рукописей Л, 1953 НгкалаеУ М Палата киггапге ная Ми , 1993 Mikoao Н1калаеу
пдЛАИКЛЯ МАНАСТЫРЫ, праваслауныя манастыры у Полацку У 16 ст Вядомы з дакументау г асаблша з рэес тра 1583 Скумтна паркоУных сел пера-дадзеных Стафанам Баторыем Полацка-му езущкаму калепуму У гх лтку назва ны Полацю Спаса-Ефрааннеуаа манас тыр, Багародзщкт мужчынскт, засн у 12 ст Ефрасшняй Полацкай, Палацы Бога-яуленск! манастыр, Барысаглебскг Бель-чыцкг (гл у арт Бельчыцы), Сафгйскг мужчынскт, Гарадзецкг св Мгхагла якому у 1583 належалг 10 весак (64 дымы) г 20 дымоу у горадзе, Лучанскг св Мгка-лая, меу 6 весак (40 дымоУ), Казьма-Дзям’янаускг мужчынскт, знаходзгУся за р Палата, спынтУ генаванне у час Лг-вонскай вайны 1558—83, ПятроУсю мужчынскт, знаходзгуся у замку, разбу-раны пры узяцш Полацка Стафанам Баторыем, 1аана Прадцечы на в-ве Экг-манскгм на Дзвше, вядомы з 12 ст , адсюль паходзяць два Полацюя евангеллц у 1583 яму належала 8 весак, 120 дымоу у Полацку, знгшчаны у час Лгвонскай вайны, Трощкг мужчынскт за р Палата, вядомы з 12 ст , адсюль паходзщь адно з Полацкгх евангелляу, слышу генаванне у Лгвонскую вайну, Праабражэнскг Запалоцкг, св Юрыя, у полг за горалам, Машонапкг Уваскрэсенскг, знаходзгуся у Нгжнтм Замку, яму належалг 3 вескг г 5 дворышчау у Полацку
Аляксандр Ярашэыч
ПбЛАЦК1Я ПРЫВ1ЛЕ1, граматы, яюя вызначалг дзярж -прававое становгшча Полацкай ЗЯМЛ1 У складзе ВКЛ Рэгуля-валг унутранае жыцце, гарантавалт правы г прывтлег полацкага баярства, духавенства г мяшчан Прывглей, выдадзены у 1-й пал 14 ст , не збярогся г узноУле-ны паводле тэксту Пацвярджальнага прывтлея 1511 Ен змяшчау пагадненне полацкгх феадалау 1 мяшчан са свагм удзельным князем, засцерагау полац-кую царкву ад умяшальнштва князя, а палачан ад яго свавольства ва устанаУ-леннт надводной павшнасш, агаворваУ непарушнасць судовай сютэмы (забара-няу верыць наказаниям халопау, дазва-ляу вызваляць са зняволення тых, хто меу паручыцеля, забяспечвау нязмен-насць папярэднгх судовых пастаноу) г гнш Палгт -прававое становгшча Полацкай зямлг змянглася у часы княжан-ня Втаута, кал г яна вымушана была адмовщца ад свайго князя г приняла велгкакняжацкага намеенгка (1392) Каб супакощь палачан, Вггаут у 1399 выдау прывглей, паводле якога абмежаваннг Улады удзельнага князя пераностлтся на велгкакняжацкую Уладу Полацкая зямля разглядалася як тэрытарыяльна г па-лттычна адасобленая адзтнка са свагмг мясц правамт г перавагамг Намеснгк прызначауся толыа са згоды палачан, яктя былг абаронены ад яго самавопь-ных паборау, мелг права самастойна
543
ПОЛЕСЬЕ П
раслараджацца сваей маемасцю, был> вызвалены ал мытных падаткау на усей тэр ВКЛ 1 падсудныя толью мясц суду Насельнщтва. аднак, было абавязана заведи быць гатовым iciji на вайну У час унутрыпалп барацьбы У ВКЛ у 1430-х г Полацкая зямля падтрымлгва-ла Св'.дрыгай/iv 1 толью пасля яго кан-чатковага паражэння прызнала намес-шка, прызначанага кн Жыгмюнтам Кейстутавнам Прывысй, выдадзены памгж 1436—40, Пацверд'лу папярэднтя Пп Прывшей 1451, выдадзены пры Казипру IV Ягелончыку, гарантавау палаванам асабютую недатыкадьнасць, пубЛ1ЧНЫ разгляд ix судовых спраУ, аса-бютую адказнасць за злачынствы, права Улададьнгкам самастойна распараджац-ца свайп! вотчинам!, права землеула-дальшкау на вотчынны суд, права не плацщь сярэбшчыму, права Удавы на маемасць Пры Аляксандру Каз1М1рав1чу П п пацверджаны i дапоунены 2 новы-Mi артикулам!, што было звязана з на-даннем Полацку 7 10 1498 прывшея на магдэбургасае права Новыя артыкулы забяспечвал) недатыкадьнасць ycix зя-мельных набыткау i сабраных у горадзе падаткау Канчаткова становнпча Полацкай зямл! у складзе ВКЛ было афор-млена пацвярджальным прывшеем ад 23 7 1511, яю да ранейшых Пп дадаУ яшчэ 3 артыкулы Паводле и полацюя вал энаходзцися у сумесным уладанш баяр ! мяшчан, царкоуныя баярстая людз! выэвалялюя ад выплаты сярэбшчы-ны, полацюм мяшчанам забаранялася карыстацца баярсктмг i дазвалялася ка-рыстацца велиакняжацгам! лясам! Пацвярджальныя прывшех Полацкай зямл! выдавался таксама у 1547, 15S0, 1593, 1634 (гл таксама Полацкае права)
Лт Якубовский ИВ Земские привился Великого княжества Литовского // Жури Мим-ва нар просвещения 1903 № 4, 6, Пичета ВИ Белоруссия и Литва XV— XVI вв М 1961
ПбЛАЦК!Я СКАРБЫ 1) Манетна-рэ-чавы скарб знойдзены у 1910 у Полацку KILT3P Верхняга замка Ухаваны памзж 1060 1 1070 Рэчавая частка складалася з сярэбраных 4 цэлых 1 39 абрубкаУ па-лачкападобных ппкау, 3 фрагментау буйных аладкападобных злггкау, некалькгх загатовак з волава (матчыма, сыравшны запас ювел1ра) Макетная частка складалася з некалькгх фрагментау куфщюх дырхемау Арабскага халгфа-та, 128 цэлых i 13 фрагментау дэнарыяу дзяржау Зах Еуропы, 7 перанманняУ (ияпоунае катраванне зиешняга выгляжу шшаземнай манеты) 1 манетападоб-ных плаецшак. 2) Скарб з 6 залатых рэ-чау (матчыма, зробленых у Полацку) знойдзены у 1984 на тэр Нгжняга зам-43. "хаваны у 2-й пал 10 ст Скяадауся 3 фрагмента грыущ, сплеценай з 4 дра-тоу, з часткаи яе замка' (10 ст) i бран-залетау з 4-граннага дроту (9 ст ), з круглага тоустага дроту з завязанымг канцам! (разламаны або рассечаны на 2 часткт), э круглага дроту, сплецены з 4 Дротау (матчыма часткз грыун! 10 ст ), скручаны з 2 дротау (10 ст )
Лт Археалопя i нумыматыка Беларус: Энцыхл Мн , 1993
«ПОЛЁССКАЯ ЖИЗНЬ», грамадска-палтгычная i лпаратурная газета шбе-
ральнага памяркоуна-апазщыйнага кт-рунку Выдавалася з 17(30) 10 1909 да 27 12 1911 (9 1 1912) [з 11(24) 1 да 27 6(10 7) 1910 не выходзыа] у Гомел! на рус мове тры разы на тыдзень Рэ
дакгар-выдавец Г М Нейман, з 15(28) 1 1911 выдауцы Нейман, ЗАгросюн, А Мшяеу Прадаужала праграму газ «Полесская мысль» Змяшчала шфарма-цыю пра дзейнасць урада i Дзярж думы, асвятляла побит гар «дна», на-дзвычайныя падзег у краг У праграм-
ным арт «Гомель, 17 кастрычшка» абя-цала абараняць пакрыуджаных, абслу-гоуваць штарэсы мясц насельнщтва «без рознщы веры i нацыянальнасщ» i без класавых адрашенняу (17 101910) Газета была абвшавачана у «крайне левым юрунку», вышкам чаго было прыз-начэнне цэнзарам газеты гомельскага палщмайстара Асудзша забойства ПАСталыпша (14 9 1911) 3 30 10 1911 рассылалася бясплатна Публгкавала артыкулы пра жыцце г творчасць М Г Чарнышэускага (21 101909), М Ска-бгчэускага (4 11911), П Якубовича, мастака А Кушджы (16 7 1910), знаеьнла чытачоу з творам! Л Андрэева, Шолам-Алеихема, Мендэле-Мойхер-Сфорыма, прапагандавала этичную фитасофиа Л Талстога Друкавала нарысы сакрата-ра рэдакцьп М Л Бахщна (псеуд Mixain Хмуры), вершы 1 апавяданн1-замадеую мясц аутарау, асвятляла тэатр i муз жыцце горада, дзейнасць Гомельскага музычна-драматычнага таварыства
Уладзшр Конан
«ПОЛЕССКАЯ МЫСЛЬ», грамадска-палггычная 1 лпаратурная газета рады-кальна-л1беральнага юрунку Выдавалася з 16(29) 3 да 22 9(5 10) 1909 у Гомел! на рус мове спачатку штодзень, а з крас 3 разы на тыдзень Рэдакгар-выдавец Г М Нейман, э 8 мая — выдавец 3 Л Кагансю, з 30 жн рэдактар — па-мочнзк прысяжнага гиверанага ВЛ СклоУ-екз Друкавала артыкулы на щамадска-пал1Т , эканам i лпаратурныя тэмы, мела рубрыю «Тэатр, музыка 1 мастацтва», «Мясцовая хрошка» Арыентавалася на пераважнае у горадзе яУр насельнщтва таму газету паюнуу публшыст М I Ку-лябка-Карэцк! На anoumiM этапе выдання 1мкнулася абараняць «Mip памгж нацыянальнасцям!», асвятляць «жыцце як хрысшян, так 1 яурэйскага насельнщтва» (11 жн) У цикле «Культурный нарысы» газета пераказала змест арт А Навгны (А I Луцкевма) «Беларусы», апублосаванага у кн «Формы нацыя-нальнага руху У сучасных дзяржавах», шеала пра дзярж статус бел мовы У ВКЛ, ролю БСГ, «Пашой дол1» 1 «Нашаи швы», творчасш Ф Багушэв1ча, Я Лучыны, Я Купалы $ нац руху, адзначала перспектыунасць бел нац 1ДЭ1 (17 мая) Крытычна ставьтася да лпоускага нац руху, падгрымала «экднам1чную i палт-тычную праграму марксиму» У Лпве (23
мая) Свайго саюзшка бачыла у менша-вщкай плын! РСДРП, пазнаемтла чытачоу з рэфератам Г В Пляханава «Рэл1-гтйныя пошую у Расц» (13 жн) У «Эканамгчных нататках» крытыкавала Урад, яю стау «прыказчыкам капггалш-тау» (28 лтп) Прапагандавала творчасць Л Талстога А Чэхава, неадназнач-на ацэньвала мадэршецюя плын: у рус 1 зах -еурап л-ры адзначала наватар-ства А Блока, Ф Салагуба, А Стринберга, крытыкавала арыентацыю на безы-дэйнасць тэатра i кшематографа, ста-ноуча ацанта лгт зборшк «Туманы» (Мн , 1909) Уаадзишр Конан
«ПОЛЕСЬЕ», трамадска-палтт 1 лпаратурная газета радикальна-лтберальнага юрунку Выдавалася з 24 9(7 10) 1909 да 7(20) 10 1912 у Гомел: на рус мове 3 разы на тыдзень Рэдактар-выдавец В Л Склоусю, з 18 41912 рэдакгар ШДудзтч Абвясцша сябе пераемнщай газ «Полесская мысль» Абвткавачака у «крайне левым юрунку», у вышку чаго цэнзарам газеты быУ прызначаны гомельсю палщмайстар Палшмайстар 1 гар суд неаднаразова штрафавал! рэдактара газеты, а губернатар канф1скоУ-ваУ яе тыражы за крытыку палпыю П АСталыгпна i выкрыцце расстрэлу рабочых на Ленсюх капальнях у 1912 У рэдакцыйных 1 шш артикулах пра дзейнасць Дзярж думы, урада i мясц
улад крытыкавала щэалогао чариасо-ценнау 1 акцябрыстау, згоднштва кадэ-тау, арыентавала трамадскую думку на дэмакратыю еурап узору Друкавала щ-фармацыю аб новай хвал дэмакр i рэв руху у 1912(1 1 1912) У арт «Нацыяна-лтзм I хрысщянства» беспадстауна абвг-навачвала фшосафа МА Бярдзяева У рус кацыяналиме, але впала яго арт «Нацыяналим 1 антысемиызм перад судом хрысщянскага сумления» (23 1 26 2 1912) Выступала супраць ЩЭ1 вял Расц П Струве, салшарызавалася з кан-цэпцыяй М Горкага пра свабоднае развитие ycix народаУ (2 10 1912) Апублгка-вала рэцэнзпо на кн «Уединенное» В В Розанава, крытыкавала яго антыдэ-макр щэалопю 1 «мгстычны ктплим» (20 5 1912) Прыхшьна ставпася да культ-нац самавызначэння беларусаУ, крытыкавала антыкаталщкую 1 антыбел прапаганду акцябрыстау 1 «Саюза рускага народа» (арт р
ларускае пытание», 13 3 191*) шмат увап аддавала прапагандзе рус , яур 1 зах еурап л ры, тэатра, шш вщаУ мас-ташва Друкавала творы Л М
арт пра творчасць АС Пушюна, Ф МДа-стаеускага, АПЧзхава, МГортага, Л М Андрэева, С Надсана, У МеерХОЛЬ-да Шэраг нарысау прысвяшла творчас-Ш А1 Куприна, М П Арцыбашава, АВярбщкай 1 шш, паэзп П Верлена, Ш Бадлера, К Бальмонта Асвятляла тэатр жыцце у Санкг-Пецярбургу, Маскве I Гомсл1, дзейнасць Гомельскага му-зычна-драматычнага таварыства Дру-
544
ПОЛ1СЬСЕ
кавала вершы, апавяданн; i нарысы мясц аУтарау Уладзаюр Конан
«ПОЗЙСЬСЕ», грамадскае культ -асв т-ва у Рэспублщы Беларусь 1снавала у 1988—98 (5 10 1988 зарэпстравана як рэсп аб’яднанне, з 9 1 1989 да 27 7 1990 мела статус мокрэсп бел -укр аб’яднання) Асн мэта — задавание 1 развщце рэпянальнай культуры Заходняга Палесся Старшыня — паэт М М Шаляго-В1ч Члены т-ва прытрыьопвалюя кан-цэпцьп, што у Зах Палеси 1 на суседнгх тэрыторыях адбываецца фармграванне асобнай усх -слав нацьп Для яе праду-гледжвалася назва «яцвяп» (jerBjerbi) Шэляговн прапанавау створаную гм моуную сгстэму у якасщ нарматыунай заходнепалескай (яцвяжскай) лгг мовы У лексщы гэтай сютэмы шмат неалапз-мау, вузки рэпяналимау, есць запазы-чанш з балцюх моу У яе аснову пакла-дзены гаворю пауд ч 1ванаускага р-на У 1988 т-ва выдавала старонку «Балесы Полюься» у газ «Чырвоная змена», у 1989 — бюлетэнь «Балесы Полюься», у 1989—95 — газ «Збудтне» (выйшла 85 нумароу) У 1990 т-ва наладзша у Мшску «Заходнепалескую (яцвяжскую) на-вукова-практичную канферэнцыю» У 1994—95 праводзта фестывал! заходнепалескай эстр песн! (Брэст, Пшск, " Федор Клшчук
И АГИТА-Выдавауся у у Мшску на
Драпчын, 1ванава)
«ПОЛИТИНФОРМАТОР ТОР», часошс ЦК КПБ кастр 1971 — чэрв 1987 рус мове 2 разы на месяц Рэдактар М ДАстаНешч Засн на базе «Блокнота агитатора» (выд з 1932) Сярод аутарау парт , сав 1 гасп работам, вучоныя Асвятляу пьгганН! прапаганды сацыялют пераутварэнняу, развшця нар гас-падаркз, навую, культуры, псторыг, праблемы мол ад'л Друкавау матэрыялы пет тэматыю (артыкулы «Упершыню на зямлт беларускай», 1978, № 24, «Адзшая многанацыянальная культура» Ю Мтхневна, 1972 N° 23—24 «Белару сы у Лешна» У Бяляуцава, 1976, N° 2, «Ордэн за бой ордэн за працу» М Тара-севгга, Дз Барашкша i Я Васючэню, «Памяць апаленая вайной» Р Мачульс-кага, У Лабанка М Осшавай, М Гущева 1 1 Стасевтча, абодва 1978, № 24, «Синим — вораг гумангзму» У Бегуна, 1979, № 5, «У адзшай сям’1 народау-братоу» АХацкевтча 1982, № 18 i 1НШ ) Да юбътеяу СССР 1 БССР выпус калюя здвоеныя нумары, шэраг матэ рыялау яюх прысвячауся псторыг Бела pyci 1нфармавау пра мтжнар жыцце веУ завочную школу палемгчкага май стэрства змяшчау метадычныя распра цоУю, парады У якает дадатку да часо шеа ВЫХОД31Л1 тэматычныя выпуск) «Выхаваяне — справа творчая» «Подави бацькоу — сынам у спадчыну» «Каталщызм без масю», «Для вас, атэгс ты», «Пад сцягам леншйму» i шш ВЫЙШЛ1 354 нумары М1кадай Астанев1ч
«ПОЛИТЙЧЕСКИЙ СОБЕСЕДНИК», штомесячны грамадска-палгг часошс ЦК КПБ Выдавауся У лш 1987 — студз 1992 у Мшску на рус мове Рэдактар М Д Астанещч У часошее су-працоун1чал1 вучоныя, шсьменшю, пуб-лщысты рознай палп арыентацыг Меу раздзелы 1 рубрик! «Палггклуб «Трибуна», «Актуальны дыялог», «ГТсторыя Беларуст у асобах», «Сведчацъ дакументы», «Погляд на М1нулае» i ihui Асвятляу шырокае кола праблем, выюпканых да жыцця працэсам! дэмакратызацьп сав грамадства i рэфармавання палгг сютэ-мы СССР, 1 у тл БССР На яго старонках змешчаны артикулы пет тэма-тык! А.Петрашкешча i С Кузьмша «Статут Вялисага княства Лгтоускага, 1588» (№ 3), А Малаппа «Псторыя i псторык!» (№> 4), 11гнаценк1 «Партыя i перабудова урою псторы!» (№ 6, усе 1988), М Сяргеева 1 Л Лыча «Роунасць i свабоду yciM мовам», М Касцюка «Ка-лектыв13ацыя як гэта было» (№ 4), В Бандарчыка «Усе мы — са славян-скай калысю», П Лапца i А Макарэвша «Прашчьипся1 — аб беларускай народнай самадапамозе» (№ б), В Корзуна «М1фы 1 прауда аб бела-чырвона-белым сцягу» (№ 7), В Круталевгча «Абнаулси-не федэрады!» (№ 12, усе 1989), М Бугая «Дэпартацыя» (№ 6), Э Скобелева «Наш заутрашн! дзень — без гараско-па» (N° 8—10, усе 1990), I Мшиа «Нацыянальнае адраджэнне тэорыя, стра-тэпя 1 тактика» (N° 2), А Рогалева «Хто ж мы, беларусы9» (№ 2—4), Я Сямашю «Схватка даужыней у 10 гадоу» (№ 2— 6), Корзуна «Курапаты999», I Катлярова «Многапартыйнасць праблемы i перспективы» (№ 3), У Казлякова «Беларуская карта» Савшкава», АДзмпрука «Мюнхенскгя «парады» беларустах «ДЭ-макратау» (№ 5), Рогалева «Пра «старую» 1 «новую» тапан1М1ю Беларуст» (№ 7—8), Лыча «Ад забыцця — да адраджэння» (№ 8), У Бутрамеева «Вялноя княз! Вялгкага княства» (№ 10, усе 1991), П Баянкова «Унгяцгва факты без каментарыяу», В Карнеева «Адкуль есць 1 пайшло «спадарства» (№ 1, 1992) i шш Праблемам творчай п-пэлценцщ прысвечаны артыкулы Л Пшатовтча, М Танка, I Шамякша, А Русецкага, I На-вуменю, М Савщкага М Яроменю, В Распутна, I Глазунова, М Бурляева, П Ду-дачкша Выйшла 55 нумароу
Мталай Астанеыч
«пблОЦКИЕ ЕПАРХИАЛЬНЫЕ ВЕДОМОСТИ», штотыдневае выданне, орган Полацкай правасл духоунай кан сюторьп Выдавался у 1874—1917 у Bi-цебску на рус мове Прыэцачалюя для Полацкай праваслаунай епархи, якая та-ды тэрытарыяльна адпавядала Вщебскай губ Мел! афгц 1 неафщ аддзелы У афщ аддзеле друкавалюя пастановы 1 распараджзнщ урада i мясц улад па царк справах рашэнн! i справаздачы Сиода аб явы i распараджэнн! канстс-торьн У неафщ частцы друкавалюя матэрыялы, прысвсчаныя псторьп i тра дыныям правасл царквы на Вщсбшчы-не пс горы 1 асобных храмау i мапасты-
роу («Затею аб Ветрынскай права слаунай царкве Лепельскага павета» 1875, № 4, «Спю прыходау i прычтаУ Полацкай епархи», 1876, № 13____22
«Айчынная царква у мшулым годзе»’ 1879, № 6), бипрафгчныя нарысы i успамшы пра царк дзеячау («Архгетскап Васшь Лужынск!», 1879, № 3, «Пя-цщзесяцггадовы юбшей 1гнащя Мал1-шэускага», 1881, N° 4), рэцэнзи на асобныя працы i агляды друку па пытаниях царк псторьп 1 наогул царк жыцця («Аб киве а Хайншкага «Нарысы праваслауя на Валыш», 1879, № 19 «Аб кипе Адзшцова «Парадак богаслу-жэння у старажытнай Расп да XVI ста-годдзя», 1881, N° 6, «Меркаванш друку па царкоуных пытаниях», 1881, № 4, 5 15), агляды 1 рэкламы царк i свецкай л-ры Шмат увап аддавалася паказу дзейнасщ правасл царю брацгвау, што аднавипся на Вщебшчыне у 1860-я г (1876, № 15, 1878, № 2, 3, 1881, № 21), Вщебскага к-та правасл мгстянерскага т-ва (1878, № 7), ролг правасл царквы у развщш нар адукацьц на Вщебшчыне (1879, № 4, 20, 21, 1881, № 1, 4, 6) Рэдакгары М Красавщю, М Багародсю, М Бярэнск! У 1995 выданне адноулена
Валянщна Григор ‘ева
«ПблОЦКО-ВЙТЕБСКАЯ СТАРИ-
НА», гл о Полацка-вщебская даунта» «пблымя», аб’яднанне бел сав пюь-меншкау [снавала у Мшску з снеж 1927 да 27 5 1932 Тнтцыятары стварэння 1 члены Я Купала, Я Колас, Ц Гартны, М Грамыка, АГурло, У Галубок, Я Не-манск1, М П1ятухов1ч, А Сянкевм, ма-ладнякоуцы М Чарот, М Зарэпю, АВоль-ны, А Дудар, А Алексавдровгч, В Сга-шэускз Чл праулення Колас, Гартны, Чарот, кандидаты Зарэцкз, Немансю, Сташэусю Асн заданы развщце бел Маст л-ры праз узмацненне творчай працы сваре членау, афармленне i зама-цаванне у бел л-ры пралетарскай щэа-Лоп1 з адначасовым удасканаленнем нац формы Значная увага аддавалася павышэнню прафес узроуню i агульнаадук ведау чл аб’яднання, беражлгваму стауленню да культ спадчыны Нала-джвала лп вечары, сустрэчы з рабочы mi прадпрыемствау i новабудоуляУ, ар гашзоувала паездю тсьмеишцюх дэле-гацый у Леншград, Харкау, Kiev щи устанаулення творчых сувязей i кантак-тау з шсьменн1кам1 рэспублис СССР «П » выступала за памяркоуныя аднось ны 1 творчае супрапоУнштва з шш л*т аб яднанням! рэспублш, шкиулася ураунаважыпь крайни тэцдэнцьп У ж1 руху канца 1920 — пач 1930-х г Аднак дамагчыся гэтага не зауседы удавалася з-за неаднароднасц! складу аб’яднання, розных поглядау яго членау Спыныа дзейнасць у сувяз! з пастановай НК КП(б)Б «Аб перабудове лпаратзфна-мастацюх аргашзацыи БССР» 1 У™’ рэннсм Саюза тсьменшкау БССР
Лип Ггсторыя беларускай савецкай л1Та₽ туры Т 1 Мн 1964 Конан У М Раз^?4 це эстэтычнай ДУмк1 У Беларус! (1917 I гг) Мн 1968 МушыисК! MI Ьела№ кая крытыха 1 лларатураэиаУства 2U
гг Мн, 1975 История белорусской советской литературы Мн , 1977
Кузьма Хромчанка
«пдлымя», дзяржаунае кнтжнае вы-давецгва У Мшску Засн у студз 1950 у вынгку аб яднання выд-ва ЦК ЛКСМБ [ газ «Савецю селянш» як Газетна-ча-сопгснае выд-ва Мш-ва культуры БССР 3 вер 1963 наз сП *, да яго далучана рэдакцыя вытв л-ры Дзярж выд-ва БССР 3 лют 1976 кнтжна-часо-пюнае выд-ва, з лш 1996 кнтжнае, з 1997 наз Дзярж прадпрыемства «Выда-вецгва «Полымя» Выпускав краязнау-чук>, навук -папулярную, спарт , па питаниях аховы здароуя, вольнага часу, шфармацыйна-рэкламную л-ру, наведши, календари, падручнткт i кнт серьп «Школьная б-ка», для гнвалщау па зро-ку 1 шш Мае серьп «Гарады Беларуси, «Горад 1 наваколле», « Горад-пабрацш», «Наши славутыя земляка», «Помниа беларускага дойлгдства», выдае творы сучасных бел аутарау, перавыдае творы бел краязиауцау i этнографау 19 ст У лису найб значных выданняу «Беларус-ю экватар» (1981), «Архггэктурныя помнил Беларуш» У АЧантурыг (1982), «Замкт Беларуси М Ткачова (1987), зборниа краязнаучых нарысау Я Парху-ты «Зямля бацькоу наглых» (1988), «Крынща есць у родным край » (1992) т «Жальба жытняга коласа» (1993), «Гарадская геральдыка Беларуш» А.Цпова (1989) «Люд беларусю» М Федароуска-га (1991), «Падарожжа па Палесш i бе-ларусктм краг» П М Шпглеускага (1992), «Лпоуская гаспадыня» (1993), «Мшск Старой» жыцця дарэвалюцыйнага горада» 3 В Шыбекг 1 С Ф Шыбека (1994), «Староню з нядауняй мгнуушчыны горада Вщебска» М Я Нгктфароускага (1995) «Страчаная спадчына» (1998) i ГНШ Людмма Круглова
«пблыМЯ», штомесячны лгтаратурна-мастацю i грамадска-палггычны часотс Выдаецца са снеж 1922 у Мшску на бел мове Друкуе творы бел пгсь-меннгкау, пераклады творау пгсьменнг-каУ шш краш, юташкау сусв л-ры, артикулы па пытаниях бел л-ры 1 мас-тацтва, псторьп i культуры Беларуш, нарысы, рэцэнзп на новыя кнш Да 1977 змяшчау каляндар-хронгку культ жыцця рэспублиа 3 1922 выданне Бел каап -выдавецкага т-ва «Савецкая Бела-РУСЬ», з 1924 — Дзярж выл-ва Белару-ci з 1932 орган аргкамггэта Саюза сав шсьменнисау БССР, з 1934 —• праулен-HLCa”ia сав тсьменнисау БССР, з
Саюза пгсьменнгкау Беларуш У (Да 3) выходзгу пад назвай ♦Полымя рэвалюцьп» У Вял Айч вай-иу нс выдавался У розныя гады на старонках часопгса упершыню друкава-Л1ся творы А Асшенкг, Р Ьарадулша, П Броую я Брыля В Ьыкава, 3 Бядулц А-Васигевгч, Ц Гартнага Н Гглсвгча, Я кЛ 10 Зарэцкага У Караткевгча пя.и.Та^'г.ККрап1ВЫ’ А. Кулишова ЯКу-гз n М Лынькова, Я Маура I Мележа, Занчавда, П Пестряка, Э Самуйлен-ЬСачаню, М Танка, П Труса, М Ма
рата, К Чорнага, I Чыгрынава i шш У 1-й пал 1920-х г пераважна змяшчалт-ся артикулы сац -класавага юрунку у падыходзе да нац -пет спадчыны кшталту «Пара пгеаць псторыю рэвалю-цы1» 3 Жылуновгча, «Школа i палгтыка» А Харэвгча Зрэдку траплялгея нац -асв нарысы «3 псторыт асветы на Белару-ш » У Ггнатоускага (1923, № 7, 8), «Нарысы па псторыг першабытнай культуры» С Кацэнбогена (1924, № 1), «Кастусь Калшоусю» I Цвгкевгча (1924, № 2), «Да псторыг канфгскацьп «Нашай Нгвы» А Шлюбскага (1924, № 4), «Калг радзгуся Франшшак Скарына» М Шча-кацгхша (1925, № 5), «Скарына г яго эпоха» Харэвгча (1925, № 7) У 2-й пал 1920-х г з’яуляюцца г арт па роднай псторыг «Казтмтр Лышчынскг — беларусю бязбожнгк XVII веку» В Дружчыца (1927, № 2), «Нацыянальны харакгар Лгтоускага статуту 1529 г» С Барысенка (1927, № 6, 7), «Сяляне Вщебскай г Маплеускай губерняу у паустанш 1863 г » Д ВасшеУскага (1928, № 6), «Западно-русская» школа г яе прадстаунтю» АЦвгкевгча (1928, № 1—3, 7) г шш 3 канца 1920 — пач 1930-х г пет тэма-тыка зводэглася да барацьбы з т зв «нац -дэмакратызмам» «За леншекую лгнгю у нацпалгтыцы» А Сянкевгча (1930, № 12), «Як прыгоннтк стау на-роднткам» 3 Жылуновгча (пра В Дунгна-Марцгнкевгча, 1931, № 1), «Аб лгтарату-ры XIX века» Л Бэндэ (1935, № 4, 5) У пасляваенны перыяд пет магэрыялы У асн прысвечаны адлюстраванню падзей Кастр рэвалюцыг 1917, станауленню сав улады, Вял Айч вайне «Камандзгр Усходняга форта» А Махнача (1983, № 4), «Тут быу Фрунзе» А Слесарэню (1986, № 4) г гнш 3 2-й пал 1980-х г друкуюцца матэрыялы рознай пет тэ-матыкт «Аблава» В Быкава (1989, № 1), «Францыск Скарына, або Сонца мала-дзгковае» А Лойю (1989, № 10—12), «Сны гмператара» У Арлова (1991, № 5), «Белая дама» А Карпюка (1991, № 7), «Падарожжа на Буцафале » В-Адамчика (1991, № 12), «Заходнгкг» Г Далг-довгча (1992, № 7, 8), «Крыж мгласэр-наецг» В Коутун (1995, № 7, 8), пет драма «Прарок для Айчыны» А. Пет-рашкевгча (1990, № 8) г шш Чытач атрымау магчымасць пазнаемгцца з твора-мг Я Баршчэускага, У Сыракомлг, А Гаруна, М Гарэцкага, Л Гениош, П Мя-дзелю, С Пгльштынавай (Русецкай), А Смолгча, Я Бяганскай (жоню Я Пу-шчы) г шш Старонкам даУггяи г блгзкай псторыг прысвечаны працы лггаратарау, навукоуцау г даследчыкау «Скарбнгца прававои культуры» Я Юхо (1988, № 12), «Асветнгца з роду Усяслава» Арлова (1989, № 10), «Вузел загадак» М Ерма-ловгча (1989, N° 3), «3 мшулага Беларускай дзяржаунай бгблгятэю» М Ула-шчыка (1990, № 1), «Нашчадю таямш-чае лггвы» I Ласкова (1991, № 8), «На-палеонаускгя скарбы» В Пглшчыка (1991, № 10), «Калшоусю знаемы г незнаемы» Г Кгсяпева (1993, № 6), «Ггстарычныя арэлг» У Казберука (1993, № 7), «Два погляди на адггу канстытуцыю» А Грыц-кевгча (1993, № 9), «Апошняя кампангя
545 „
ПОЛЬСКАЕ п
Радзтвтла» Г Сагановгча (1993, № 9) г шш У часошее надрукаваны «МаплеУская хронтка Т Сурты г Ю Трубнщкага» (1992, № 7, 8), «Хронтка БыхаУца» (1993, № 10—12), «Дыярыуш Абуховг-ча » (1995, № 7), «Успамтны Яна Па-чобуга-Ддлянщкага » (1998, № 12), творы бел пгсьменнгкау замежжа К.Акулы, Н Арсенневай, М Сяднева, А СалаУя, У Клтшэвтча г шш , нарысы, нашеаныя паводле архгуных матэрыялау з грыфам «сакрэтна» «Следству вядома » А Гры-ня г У Мтхнюка (1994, № 11), «Лтстапа-дауская справа» i Якуб Колас» (1992, № 11), «Абмяжоуваюся канстатаваннем фактау » Р Платонава г М Сташкевтча (1993, № 8), «Присягнут Беларуш Кнг-га споведзяу» Г Ктрылава (1997, № 3—5) г гнш
Лт Лынькоу М Шляхам жыцця // Полымя 1972 № 11, Танк М Летайте вя-лтктх здзяйсненняу // Там жа 1982 № 11, Саламевтч Я Праз гады // Там жа 1992 №11—12, Кон он В На рубежах утверждения // Неман 1982 № 12, Феда-рэнка А «Полым»» — 70 // Роднае слова 1992 № 12, Далтдовгч Г Флагман // Маладосць 1997 № 12 Андрэй Федарэика ПбЛЬСКАЕ БЮРб ПРЫ ЦК КП(б)Б, Польбюро пры ЦК КП(б)Б [снавала з пач 1920-х г да 1929 у Мшску Сакратарамг Польбюро у розны час былг Цесьляк, В Шаля, В Внароускг г гнш Друкаваныя органы — газ «М1о1» («Молат»), «Огка» («Ворыва», з 1926) Польбюро ставша сабе за мэту правя-дзенне гдэалаг працы сярод польскага насельнщтва БССР, намагалася узаконить палггызаванае атаясамлгванне частю бел этнасу каталщкага веравызнан-ня з польскай нац прыналежнасцю Сваю дзейнасць ажьщцяуляла праз шэраг нтзавых арг-цый камунгстау-паля-кау, а таксама мясц Польбюро пры Бабруйсктм, Барысаусктм, Вщебсктм, Ка лштнсюм г Мгнсктм акр к-тах КП(б)Б Разам з ЦВК БССР Польбюро правило 1-ы Усебел з’езд палякаУ-сялян БССР (сак 1926), 2-г Усебел з’езд працоуных палякау БССР (2929), выбары дэлегатау на Сусв з’езд палякаУ (1929) г гнш Сярод гар г вясковай моладзг БССР каталщкага веравызнання працавалг Поль-бюро пры ЦК ЛКСМБ, а таксама мясц Польбюро ЛКСМБ у некат акругах
/гар Карашчанка
ПбЛЬСКАЕ ДЭМАКРАТЫЧНАЕ ТАВАРЫСТВА, дэмакратычная аргангза-цыя польскай эмзграцыг створаная У 1832 у Парыжы Кгруючы орган — Цэнтралгзацыя Мэта г-ва увядзенне замест старога парадку новага ладу для паляпшэння дабрабыту усяго грамадства г лесу нар мае Для дасягненпя гэтай мэты щэолап партыг бачылг два шляхг паступовыя змены г звяржэнне урада 3 1840 Пдт праз эмгсарау рыхтавала паустанне на тэр былой Рэчы Паспалпай У 1845 эмгсары т-ва дзейнгчалг на Гродзеншчыне (Я Рэр), Брэст-
п ПОЛЬСКАЕ
чыне (А.Хафмаер), Вшеншчыне (А Рэ-Hiep) Пасля 1848 Цэитралиацыя пера-мясцшася у Лондан У 1862 т-ва далучылася да Варшаускага цэнтр нац К-та Марина Соколова
пбЛБСКАЕ САЦЫЯЛ1СТЫЧНАЕ
АБ’ЯДНАННЕ (ПСА), аргашзацыя, у якую Уваходзип члены партый СДКП1Л, ППС-лявщы 1 ППС-фракцы| Створана 30 4(13 5) 1917 У Мшску Старшыня праулення С Гелътман Асн задавай Л1чыла перабудову грамадства на сацыяинст асновах 3 нарастанием рэв крызюу у Рас 1мперЫ1 займала пазщьп, бл1зкш да баяьшавщюх У мат 1917 праведзена канферэнцыя польски сацыялют аб’яд-нанняу (прадстаущю ад Мшскай, Маплеускай, Вщебскай 1 Смаленскай губ) ПСА арган1завала выпуск газеты «Piawda» («Правда», першы нумар вый-шаУ 3(16)11 1917], з 25-га нумара — «Polska piawda» («Польская прауда») Выйшла 76 нумароу 28 1(10 2) 1918 ПСА спышла |снаванне, з яе вылучаны самастойныя групы СДКП1Л 1 ППС-ля-вща
ПОЛЬСКАЕ ШКбЛЬНАЕ ТАВА-
РЫСТВА (Polska macieiz szkolna), польская культ -асв аргашзацыя у 1905—39 Узнпсла у Варшаве Ставца за мэту «распаусюджванне i падтрымку асветы у хрысцынсюм 1 нацыянальным духу», «развитие польскай асветы, культуры, адукацы!» i шш Да пач 1939 наливала 268 гурткоу (37 381 чал) У 1920—30-я г рабша щэалаг 1 палашза-тарсю уплыу на насельнщтва Зах Бела-pyci, дзе мела ваяводсюя (Палескую, Вшенска-Навагрудскую, Гродзенскую) i павятовыя управы i гуртю За час юна-вання адкрыла у Зах Беларуш 300 польски пачатковых приватных школ (13 865 вучняу) 1-й ступен! (4-класных, 3 1—2 настаушкам!), некалью пмназтй i прафес школ Асаблшую увагу аддавала Палескаму ваяв, дзе бьип т зв «бяс-школьныя акруп» Колькасць пачатковых школ т-ва павял1чылася тут з 13 (531 вучань) у 1931/32 да 116 (5684 вуч-Hi) у 1938/39 навуч годзе Утрымлгвала таксама 2 пмназц i кравецкую школу у Брэсце, школы сталярную, кравецкую i дамаводства у Пшску, кравецкую школу 1 вучэльню хатшх гаспадынь у Лунш-цы Пазашкольную асв працу у Зах Беларуш у пач 1939 вяла у 239 чыталь-нях-святлщах (5201 чал ), 675 стацыя-нарных 1 перасоуных б-ках (налшвал! 197 578 KHir), 184 курсах для нешсьмен-ных дарослых (ахоплена 2538 чал ), а таксама у нар ун-тах i дамах, на карот-катэрмшовых прафес курсах, у дзщя-чых садах i прытулках Супрацоушчала з 1нш польсюм! культ -асв арг-цыям! i Установам!, Т-вам падтрымю будаунщ-тва грамадсюх пачатковых школ Матэ-рыяльную дапамогу П ш т аказвалт польсюя вайскоуцы, прамысл -фш бур
жуази, памешчыю, асадшю, палщэй-ска-адм апарат, каталщкая царква
Лт Polska macierz szkolna na Polcsiu Warszawa, 1939 Аляксандр Ваб1шчэв1ч
польскАмбУНАЯ лгтаратУра БЕЛАРУСГ, лпаратура на польскай мове, створаная беларусам) або выхадцаМ! з шш краш пераважна на бел землях 1 на мясц тэматыку В изначала характар лп працэсу на бел землях i суправа-джала фармщаванне новай беларускай лтаратуры, выяуляючы у творах розныя узроун! беларуска-польскага узае-мадзеяння Польская мова з часу Люб-лшскай уни 1569 скдадвалася на тэр ВКЛ у атмасферы сапрауднай моунай мазана i дзяржаунасц! беларускай мовы, напауняючыся элементам! мясц паходжання 1 становячыся прадуктам моунай штэрферэнцЫ!, своеасаблгвым ва-рыянтам польскай мовы С Будны, яю выступау за роунаснь моУ у Рэчы Паспалггай, у свагх перакладах Бгблц (1572), Новага Запавету (1574) на польскую мову 1 у сваей гал польскамоунай кнтзе «Пра свецкую уладу» (1583) шырока выкарыстоувау лекшку розных рэпенау Беларуш Новы размах развщцю л-ры на польскай мове у межах ВКЛ надало прыняцце Брэсцкай уни 1596, калт пале-мтчныя трактаты, Казани!, павучанш, нашсаныя прыхшьнисамт Ц1 прашушка-М1 унц па-беларуску, перакладалюя на польскую мову 1 наадварот («Апакры-С1С» Хрыстафора Фшалета, 1597, «Ан-тыкрызю» I Пацея, 1599, 1 шш ) Аднак у палемтчнай л-ры, якая засведчыла на-быцце свецюх рыс у контррэфармацый-ны перыяд, пераважал! творы, напюа-ныя па-польску, незалежна ад таго, хто быу ix дутарам — ун1Ят, праваслауны щ католхк На працягу 17 ст польская мова замяшла беларускую у справаводстве 1 дзярж ужытку на тэр ВКЛ i заняла пануючае становццча у лп жыцщ побач з лацшскай 1 стараслав мовамт У эпоху Асветнщтва у творчасщ польска-моуных пюьменнткау (А Нарушает, Ю Пямцэеш, Ф Князьшн, Ф Багамслец) распрацоувалася бел тэматыка 1 знахо-дзшася месца для бел рэалтй Акаталн-ванне 1 звязаная з im паланкацыя насельнщтва Беларуст стварыл! прэцэдэнт не толыа польскамоунага асваення мясц рэчаюнасц!, але i пераходную Л1т спуацыю, пшхалапчна ураунаважаную двухадзшствам узаемадзейных моуна-мастацюх асаблшасцей, кал| прыяры-тэтнасць польскамоунай творчасщ не выключала зварот аутараУ да бел гутар-ковага слова, асаблша калт рамантызм падвеу л-ру да разнастайнага узаемадзе-яння з фальклорам Бел нар паэзш ар-гашчна увайшла У польскамоуную творчасць А Л/щкевгча i шш паэтау, пры-хшьнпсау фшаматау (Я Чачот, Т Зан, А Петрашкевш), пазней — у гутарю У Сыракомл1, вершы В Каратынскага, Я Лучыны 1 шш 3 часам стала магчы-мым бел -польск. моуна-лтгаратурнае сужыцце пад вокладкамт аднаго выдан-ня («Гапон», «Вечарнщы 1 Апаитаны», 1855, «Ц1кава? — Прачытай», 1856, «Дудар беларусю», 1857, В Душна-Мар-
цшкев1ча} Бел -польскае двухмоуе было прыкметай развщця новай бел пиара туры У творчасщ Душна Маршикевпа । Ф Багушмна бел мове налавауся статус вялучаи I эта традиция працягвала ся i на пач 20 ст (польскамоУныя вершы Я Купалы} Творчасць ураджэнцаУ Беларусь яюя, маючы польскую нац-мает арыентацыю, працягвал! гцеаць толью па-польску, паступова аддаляла ся ад таго лтт працэсу, з якога вылуча-лася Уласиа бел л-ра
Jlim Мархель У1 Прадаесце Бел -пол bit Узасмадзеянне у першай палавше XIX ст Мн , 1991, Я г о ж Прысутнасць бы лога Мп, 1997 УладЯшр Маркой,
ПбЛЬСКА-ШВЕДСКАЯ ВАЙНА 1600—29, даугачасовая вайна Рэчы Паспалпай са Швецыяй за панаванне на Балтыйсюм моры Гл Вайна Рэчы Паспалтай са Швецыяй 1600—29
ПбЛЬСКАЯ аргашзацыя вай-СКбВАЯ (ПАВ), тайная вайсковая ар-гаюзацыя Створана у кастр 1914 у Варшаве па шшыятыве Ю Пшсудскага у вышку аб’яднання польски ваен арг-цый «Атрады стральцоу» i «Саюз стральцоу» Дзейншала пад юраунштвам Пшсудскага у Каралеустве Польсюм, Галщьл, на Украше, Беларус! i У Расп У Польшчы юнавала легальна, але асн юруню дзейнасщ был! закан-сшраваны У пач 1-й сусв вайны гал мэтай ПАВ была разведвальная i дывер-шйная работа супраць Расц i рас армн Адной з мэт ПАВ з’яулялася захаванне кадрау 1 апарату улады у руках пагшеч-шкау Пшсудскага Паводле некаторых звестак, унутры ПАВ юнавала тайная вышэйшая група, т зв «група бела га ар-ла», якая наюроувала ПАВ 1 вызначала унутр 1 знешнюю палггыку Польшчы У юраунщгва ПАВ уваходзип АКоц, М Касцялкоусю (у 1918 юраунтк у Беларус! 1 Лпве), Б Медзшсю (у 1918 ка-мендант у Раси), А Прыстар, Э Рыдз-См1глы (у 1917—18 гал камендант) 1 шш , яюя адначасова з'яулял1ся членам! масонскай Вял нац ложы Польшчы У 1920—30-я г яны уваходзип у тайную «ipyny палко?н1кау* Пшсудскага i ады-1рал1 важную ролю у дзярж -палп жыД-щ крашы У 1917 ПАВ наливала 250 мясц арг-цый Пасля арышту Пшсудскага у лш 1917 вяла канспфатыУнуЮ дзейнасць супраць аустрыйски i ням акупантау У снеж 1918 увайшла У склад Войска Польскага
У 1930-Я — пач 1940-х г у СССР органы АДПУ—НКУС фабрыкавал! гру-павыя справы «контррэвалюцыйнаи, иппенска-дыверсгйнай i тэрарыстычнаи аргаюзацЫ!» ПАВ, па яюх был1 арыштаваны । засуджаны у асн беларусы I палию Першая У БССР справа ПАо сфабрыкавана ДПУ у 1933 Па арыштавана 55 чал Паводле вер* ДПУ, ПАВ пачала фармтравацца у 19^ Яе шраутпком лныуся настаяцель Мшскага кафедральнага касцела ксе"Г. АГ Пучкар-ХмялеУсю Дзейнасць аРг’~“ фгнансавалася i наюроувалася п<^?ср дыпламат прадстауншгвам У CL ПАВ шбыта ставша сабе за мэту адн у
ленне Рэчы Паспалпай у межах 1772 шляхам звяржэння сав улады 1 далу-чэння БССР да Польшчы Гэта павшна было адбыцца у час ваен дзеянняу па-М1Ж Подминай 1 СССР (уздымаць узбр паустанш 1 аргашзоуваць маштабкыя дыверси у тыле Чырв Арми) Паводле вереи ДПУ, ПАВ будавалася па принципу ячэек У 1933 лтквщавана 7 фиия-лау з агульнай колькасцю 65 ячэек, яюя быццам бы дзеЙН1чаЛ1 у дзярж устано-вах, на прадпрыемствах, чыг вузлах, у часцях Чырв Арми Паводле пастановы калет АДПУ СССР у лют 1934 члены ПАВ асуджаны на 3—10 гадоу Пайрау-ча-працоуных лагера)* У жн 1937 у ад-паведнасц! з загадам НКУС СССР у краше пачалася шырокамаштабная аперацыя «па л1квщацы1 польскай агентуры» Яна была разлгчана на 3 месяцы, але факгычна праводзтлася цэлы год Загад меу асаблгвае значэнне для БССР якая межавала з Польшчай i j? якой пражывала шмат палякау АДПУ СССР лгчыла, цпо БССР — вароты для прангкиення польскай агентуры у СССР 1 што на працягу ушх гадоу тсна-вания сав улады праз БССР перакшуга каля 50 тыс шшеиау пад выглядам па-Л1Т 1 эканам эмггрантау У адпаведнас-ш з гэтым загадам у Беларуш арышту падлягала не менш як 7—8 тыс чал , у тл каля 4 тыс перабежчыкау 1 амаль 1 тыс палгт эмггрантау У час следства колькасць падлеглых арышту павшна была павял1чыцца да 15 тысяч Напярэ-даднг правядзення «польскай аперацы!» бьип складэены даведю на арышт амаль 25 тыс чал На 1 1 1938 «па польскай лиги» арыштавана 14 620 чал У сярэдз!-не чэрв 1938 выдадзены новы загад НКУС СССР аб разгортванн: чарговай аперацыг супраць палякау Усяго па вы шках «польскай аперацыг» са жн 1937 Да вер 1938 органам! НКУС арыштавана 21 407 удзельнгкау ПАВ i пауСтан-цюх арг-цый, польсюх шшенаУ 1 диверсанта)/, з гх 10 120 беларусау i 9196 палякау У 1937—39 па групавых справах ПАВ । як асобныя яе удзельшю прай-шла большасць кзраушкоу Кампартьп Польшчы I КПЗБ, выклгканых у СССР, 1 былых палггвязняу Польшчы, яюя па абмену пераехал! у Сав Саюз, а таксама дзярж дзеячау, парт, сав, каме i прафс работнгкау польскага паходжання Фабрикация спрау ПАВ была выка-рыстана НКУС i для рэпрэшй у Зах Беларуш пасля уз ядиання яе з БССР у вер 1939 Сярод арыштаваных i асуджа-ных па справах ПАВ была частка Польскгх шпюнау, диверсанта)? i членау падп узбр фарм1раванняу, яюя вял! ан-тыдзярж работу супраць сав ладу У 19*1—90-я г усе рэпрзшраваныя Па справах ПАВ рэабшпаваны на той пад-ставе, што был! асуджаны позасудовым! органам! Уюдзиир МЬэпок
ПОЛЬСКАЯ САЦЫЯЛ1СТЫЧНАЯ
ПАРТИЯ У Л1ТВЁ, ППС на Л i Т -в е (Polska partyja socjalistyczna na Litwie, PPS ца Litwie), сацыял1стычная партия J Лггве i Зах Беларуш рэв -на
родишкам арыентацы! у 1902—об у3. нцсла У вер 1902 з мясц груп Польскай сацыялют naprui (ППС) Адзш э Яе стваральнисау 1 юраУшкоУ П I ШумаУ Кгруючы орган —Лгт рабочы к-т (эна-ходЗ!уся у Гродне) У пач 1906 Мела арг-цы) у В1ЛьН1, Беластоку, Гродне, Брэсце, Коуне, Панявежы, Сувалках ) Вельску Друкаваны орган — газ «Walka» («Барацьба») Выдавала пракла-мацыг 1 брашуры на польск, рус , бел i яур мовах (на бел мове брашуры «Гутарка аб тым, куды мужыцкгя грошы Щупь», «Як зрабЩь, каб людзям стала добра жыць на свеце», «Хто праудзшы прыяцель беднага народу», Ловдан, 1903), у яюх выкладала свае праграм-ныя погляды Ставгла за мэту аб'яднаць мясц рэв групы У краевую дэцэнтра-Л1заваную партыю Патрабавала самас-тойнаецг Лгтвы—Беларуш з устаноучым сходам у Вгльнг, агульным для усгх на-родау краю Заклисала да звяржэння царизму, заваявання рэв шляхам рэсп -дэмакр ладу, ('станаулення федэратыу-ных адносш Лгтвы—Беларус! з шш часткамг расц У чэрв 1906 парвала ар-ганиац сувязь з ППС, перайменавалася у С -д партию Лгтвы (СДПЛ) 1 У кастр 1906 аб’ядналася з Лиг с -д партыяй
Моакь Б»
пдльск! ДЭМАКРАТЙЧНЫ САЙЗ БЕЛАРУС!, П ольская дэмакра-тычна-иацыянальная партия, ставгла за мэту абарону штарэсау усгх колау польскага насельнщтва у Беларус! г Лпве Створаны у лютым 1906 З’яУляуся прадстаунщтвам Парты! нац дэмакратау у Kpai i стащу першачарго-вай задачай угварэнне ауганоми Кара-леуства Польскага Як 1 Краевая партия Лгтвы 1 Беларусг, гмкнууся павеецт за сабой на выбарах у II i III Дзярж думы бел сялян-католткау У праграме пад-крэслгвалася неабходнасць уключэння польсюх дэпутатау ал зах губерняу у склад польскага кола Думы Стварэнне саюза не было завершана, i салраУднай палгт арг-цыяй ен не стаУ
Мисалай Забавен!
nd.lbCKI НАЦЫЯНАЛЬНЫ раён у БССР, аутаномная адм -тэр адзшка у БССР у 1932—37 Створаны 15 3 1932 на базе Койдаиаускага р-на як К о й -данауск! нацыянальны поль-СК1 раен, з 29 6 1932 — Дзяр-жынск! нацыянальны польск 1 раен Нац -дзярж будаунштва палякау, яюя жьип у СССР пачалося у пач 1920-х г як першая спроба выра-шэння праблемы нацыянальных меншас-цеи на дэмакр принципах У 1922 дзе-ячы польскага рэв руху Ф Кон i Ю Мархлеусю на 4-м Кантрэсе Камш-тэрна прапанаваД! стварыць польскт аУтаномныя адм -тэр адзшкг у прыгра-шчнай паласе сав -польскай мяжы у месцах кампактнага пражывання паля кау Праз арташзацыю польскай аута-номц У СССР польски камунгсты-эм1-гранты хацел! выпрабаваць на пракгы-цы мадэль будучай сацыялгст Поль-шчы Былг аргангзаваны 2 польски нац
547
ПОЛЬСК! п
равны — гмя Ф Дзяржынскага у БССР 1 гмя Ю МархлеУскага У УССР каля Жытомтра 3 1926 у БССР пачал! стварацца польскцг нац сельсаветы (гл На-цыянальныя адмииетрацыйна-тэрытары-яльиыя ийзшкй 25 7 1931 Пастановай Прэзщыума ЦВК БССР у КойданаУскгм р-не аргашзаваны Ляхавщю, Нарэйка)?-скг, Паланевщкг 1 Путчынскг нац польскт сельсаветы 15 3 1932 увесь раен пераугвораны У нац польскт «У мэтах ажышгяулення леншекай нацыя-иальиай палпыю», да яго далучаны шараг весак з польсюм насельнщтвам з Заслаускага i Уздзенскага р-нау г Мшскага гарсавета, а шэраг весак з бел на-сельншгвам перададзены Мтнскаму гар-савету Супраць стварэння нац раена на пагрантччы выступала камандаванне Бел ваен акруп (БВА), але ЦК ВКП(б) без узгадиення з БВА прыняУ рашэнне аб стварэнн! нац раена У сак 1932 уведзены новы падзел раена на 17 сельсаветау, з яюх 10 6ыл1 над полъектмг 4 вышэй названыя, а таксама БараУскт,
Навасадсю, Негарэльсю, Рубтлкаускг Ставшею, Фангпальскт (Фанигаль-Вя-зансга), 6 бел i 1 яур -польскт 7-ы на-дэвычайны з’езд Саветау Койдаиаускага нац польскага раена (адбыУся 28— 30 4 1932, прысуппчал! 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б М Ф Икала, Старшыня ЦВК БССР АРЧарвякоу, Сгаршыня СНК БССР М М Галадзед, ф Кон, С СДзяржынская — удава Ф Э Дзяржынскага) прыняу рашэнне аб перай-Менаваии! раена у Дэяржынсю нац Польск! раен, а мяст Койданава — у г Дзяржынск У 1932—33 раену было вы-дадзейа 1,5 млн руб (удвая больш, чым звычайным раенам) Будавалтся адм бу-дыню, утваралюя польски школы (у 1935 у БССР тх было 135), клубы, хаты-чытальн! г шщ 31 5 1932 у Койдаяаве адкрыты польскт атранамшны тэхндсум (120 студэнтаУ), у тым жа годзе У в Станькава у б маентку графа Чапска-га — польскт навук кабгнет (пед вучы-лццча), якг рыхтавау настаУшкау малод-шых класау i выхавацеляу дашкольных устаноу (у 1933 — ПО студэнтау) У 1933—34 у Дзяржынску прашни) польскт калгасна-саугасны тэатр Выдавалася раениая газ на польскай i бел мовах «Sztunnowiec Dziertyftszczyzny» («Ударшк Дзяржиншчыны») Актыунае дзярж г нац культ будаУнштва працягвалася да сярэдзшы 1930-х г Раен ие-аднаразова падвяргауся крытыцы за нгз-ю працэнт калектывиацьп, што тлума-чылася непераадолеиым пэУным адчу-жэннем польсюх сялян ад беларусюх i больш глыбокгмг у гх традыцыяьп пры-ватиай (а не абшчыннай) формы зем-леуладання Пасля падтсання попьска-германскага дагавора 1935 сад -польски адношны рээка пагоршылкя, што аДбг-лася па стауленН! да польскага насель-нщтва у СССР 14 5 1936 Барадею, На-васадскд. Нарэйкаусю, Негарэльсю, Ру-
548
ПОЛЬСК!
бтлкаусю, Сталшсю т Фаншальскт нац польсюя сельсаветы рэаргантзаваны у беларусюя 31 7 1937 Дзяржынсю нац польею раен скасаваны, яго тэр увай-щла у склад Заслаускага, Мшскага i Уздзенскага р-нау 3 сельсаветы, яюя за-ставалтся яшчэ польсюмт (Ляхавщю 1 Паланевщю Мшскага р-на i Путчынсю Заслаускага р-на) 23 8 1937 бьиц рэаргантзаваны у бел сельсаветы У час рэпрэ-сш па/итычных па справе аб Л1квщацы1 Дзяржынскага раена да крымшальнай адказнасш было прыцягнута каля 250 чал Шмат жыхароу раена прымусова выселены у Казахстан, усх i паун рае-ны СССР Хаия большасць абвшава-чанняу была неабгрунтаванай (шптянаж на карысць Польшчы, дыверстйныя работы, антысав прапаганда, шкодатцтва, зрыу калектывтзацыт i шш), у раене бьиц 1 негатыуныя з’явы Ктраунщтва раена (у асн палггэмттранты а Поль-шчы) завышала працэнт польскага насельнщтва (у 1926 у раене было 5,5% палякау, а у 1932 ужо 60%) Гэта дасяга-лася як за кошт перасялення у раен палякау з шш рэпенау СССР, так 1 за кошт прыщеак, штучнага залтчэння у паляю мясц беларусау-католткау, што прыводзтла да тх палантзацыт адм срод-камт (сярод тх стваралтся польсюя школы, распаусюджвалася польская л-ра т шш ) часта насуперак тх жаданню Т ч нац польская аутаномгя у станоучым сэнсе не адбылася
Лт Л у ш ч ы ц к 1 1 М Саветы нацыя-нальна-польскага Дзяржынскага раена на но вым этапе Мн, 1932 Палескт Я Шляхам перамог [cajrac «(Вялтктя) Наваселю»] Мн ,1932, В а л а х а н о в и ч А.И, Кулаги н А.Н Дзержишцина Прошлое и настоящее Мн , 1986 Анатоль Валахановм
«ПОЛЬСК! СЛбУНГК Б1ЯГРА-
Ф1ЧНЫ» («Polski slowmk biograficzny»), шматтомнае бтяграфтчнае выданне Польскай АН Выходзтць з 1935 у Кракаве, з 1959 у Варшаве (у розныя гады як месца выдання пазначаны таксама Вроцлау, Гданьск, Лодзь) Ктраунтю выдання У Канапчынсю, К Лепшы, С Ке-нев!ч, Э Раствароусю, ГМаркввтч, АТейш-тар «Слоунтк» змяшчае бтяграфтчныя нарысы пра асоб, яюя прымалт актыуны удзел у палгт, грамадсктм, культ , рэлтг т навук. жыццт Польшчы у яе дзярж межах адпаведнага перыяду (утл у Рэчы Паспалпай 16—18 ст т у яе межах у 19 — пач 20 ст ), пра асоб, яктя актыуна удзельшчал! у жыццт польскай дыяспары, пра шшаземцау, цгго прымалт удзел у грамадска-палтт, гасп т культ жыцш Польшчы Змешчаны нарысы пра асоб, яюя дэейИ1чал1 на тэр Беларус! у 15 — пач 20 ст , у тл бтяграфн 88 прадстаунт-коу Радзштлау, 81 Сапегау, 32 Пацау, 25 Апнсюх, 20 Чартарыйсктх, 18 Хадкевтчау 13 Астрожсюх, 11 Масальсюх, 8 Кшткау’ 7 Храптовтчау, 5 Алелькавтчау, а таксама бтяграфн Устх каралеу польскгх т вял князеу лттоусктх, што былт каралямт Сярод
бтяграфтй выдатных дзеячау культуры надрукаваны нарысы пра ПольскамоУ-ных птсьменнткаУ — ураджэнцаУ Беларуст (АМщкевтч, ЭАжэшка т шш), кампазггарау (М КАпнскт, С Маихтш-ка), удаельнткау паустанняу 1794, 1830— 31, 1863—64 (Т Касцюшка, Ю Нямцэвтч, К КалтноУскт) Бтяграфтчныя нарысы за-бяспечаны сптсамт л-ры, спасылкамт на архтуныя крынтцы Да 1998 выйшла 37 тамоу Т 1—18 у 1989—93 перавыдадзе-ны фотаафсетным спосабам
«ПбЛЫПЧА I МАСКВА ¥ ПЕРШАЙ ПАлбВЕ XVII СТ АГ 6 ДД ЗЯ» («Polska а Moskwa w pierwszej polowie wreku XVII»), зборнтк матэрыялау пра адност-ны Рэчы Паспалпай з Растяй у пач 17 ст , выдадзены А Гтршбергам у Львове у 1901 У выданнт упершыню поунасцю надрукаваны дыярыуш В ДыямяитоУ-скага, члена свтты Е Мнтшка у час яго паездкт у Маскву на шлюб М Мнтшак з 1лжэдзмттрыем I т знаходжання У Раен (1605—09, паводле тнш звестак, аутар-ства належыць А Ражнятоускаму, а Ды-ямянтоускт валодау адной з коптй дыя-рыуша) Тэкст надрукаваны паводле 3 рукаптсау 17—18 ст (мова польская) У зборнтку апублткаваны дзеннтк спрау у 1608—11 Я П Сапеп, старосты Усвяцка-га, камандзтра асобнага атрада шляхты, яю дзейнтчау на тэр Раен на карысць Бтжэдзмттрыя II Дзеннтк нашеаны сак-ратарамт Сапеп на польскай мове т праулены тм уласнаручна Тэкст надрукаваны з арыпнала з Дзярж архтва у Стакгольме Да дзеннтка прыкладзена тнетрукцыя Сапеп сватм паслам, яюя вялт перагаворы з каралеусюмт пасламт (1609) т 2 люты Сапеп да войска (1611) У зборнтку змешчаны таксама дыярыуш рас пасольства у Варшаву, якое было адпраулена у канцы 1611 маскоусюм баярствам да Жыпмонта III, каб абмер-каваць умовы выбрання на рас пасад каралевтча Уладзтслава Тэкст надрукаваны з кошт на рус мове, зробленай ла-цтнектмт лттарамт, з Дзярж архтва у Стакгольме Рукаптс мае дадатю, яюя таксама надрукаваны у зборнтку лтсты Уладзтслава да АГасеускага, атаманау ТЧорнага, С Кругл ага, Я Шыша т тнш казакоу, адозва Уладзтслава да жыхароу Расц (усе 1617), лтсты смаленскага архт-ептскапа Серия да растян, думнага дзя-ка В Янава да думных чыноу, баяр Ула-дзюлава да растян (усе 1618) Зборнтк забяспечаны прадмовамт да апубл ткава-ных крынтц, паказальнткамт асабтстых тмен т геагр назвау, слоунткам рас вы-разау Выданне зроблена на высотам ар-хеаграфтчным узроунг т мае важнае навук значэнне
ПбЛЯК 1палп Паулавтч (1(13) 1 1891, в Валянцей Дзтсенскага пав Вгленскай губ, цяпер Шаркаушчынсю р-н —-4 12 1937], бел грамадсю дзеяч, педагог Скончыу Ковенсктя пед курсы (1913), Мшсю ш-т нар адукацыт (1921) т БДУ (1925) У час навучання у Мшсюм тн-це уваходзту у нац маладзежныя арг-цыт «Наш край» т «Маладая Беларусь», а таксама у Яраслаускую беларускую раду 3
1916 удзельнтк 1-й сусв вайны 3 восент 1918 у Мтнску, член партыт бел эсзрау (БПС-Р) У час польскай акупацыт вы кладаУ псторыю Беларуст у Мтнскай бел пмназа Са студз 1920 у Белорус-каи камунктычнай арганпацьи (БКА), аргантзоУвау партыз атрады для барацьбы супраць польск акупантау у Д-цсен-сюм пав Публтчна выстуту супраць падптсання Рыжскага яирнага дагавора 1921 24 5 1921 выключаны з КП(б)Б па уласнаму жаданню У 1920—23 член прэзщыума Мтнскага т-ва пегорыт т ста-ражытнасцей 3 вер 1921 прымау удзел у археал раскопках каля ЗаслаУя, працавау настаУнткам у мтнектх школах, Вт-цебсктм фтнансавым тэхнткуме Са студз 1925 эканамтст Бел канторы Гандл -прамысл банка СССР (Бел-прамбудбанка) У 1933 арыштаваны ДПУ па справе Польскай арганиацьн вайсковай, пазней быу вызвалены У кастр 1937 зноу арыштаваны па абвтна-вачаннт у антысав дзейнаецт, прысу-джаны да вышэйшай меры пакарання Расстраляны у турме НКУС у Вщебску
Аляксандра Гесь, Уладзыир Ляхоуск!
«ПбМН1К1, ВЫДАДЗЕНЫЯ ЧА-СбВАЙ КАМ1С1ЯЙ ДЛЯ РАЗБОРУ СТАРАЖЫТНЫХ АКТАУ» («Памятники, изданные Временною комиссиею для разбора древних актов, высочайше учрежденною при киевском военном, подольском и волынском генерал-губернатор е»), публткацыя дакумеитаУ канца 15—18 ст па псторыт Украшы т Беларуст у 4 т у Ктеве у 1845—59 Дакументы паходзяць з ма-настырсктх т царк архтвау, Метрыкт ВКЛ, актавых кнш тродсюх т земсюх су-доу 16 ст, прыватных зборау (архтва князеу Сангушкау у Славуце, Храптовтчау у Шчорсах, К Свтдзтнскага т тнш ) Матэрыялы кожнага тома размеркава-ны па 3 аддзелах дакументы царк. арг-цый, феад землеуладання т гаспадарю, па псторыт казацюх войнау сярэ-дзтны 17 ст т вайны Рас и з Рэччу Пас-палттай 1654—67 У 1-м т змешчаны прыватныя акты 15—16 ст , «Устава на людзей пахожых у Вщебсктм т Поладим ваяводствах» 1551, у 2-м т — «Устава на валою» 1557 (паводле ептсау Метрита ВКЛ т Свтдзтнскага), дадатковыя артикулы да яе 1557—58, «Устава на пад-воды» 1558, у 3-м т — тнвентары феад уладанняу, у тл Палескай волаецт ИШ скага пав Дакументы надрукаваны царк-слав, укр, бел (царк-слав там), польск мовах з паралельным п ракладам на рус мову Пры паУторН выданнт т 1—3 (Кгеу, 1897—98, Рэи тар АI Лявщю) выпраулена чЫтаAj некаторых дакументау, царк -слав * заменены грамадзянсктм, З-т т дап0^е. ны новым! дакументамт У 4-м т шчаны тмянны, геатрафтчны 1 Р3'1 _
паказальнтю Матэрыялы выдання важная крынща для вывучэння с эканам т палгт псторыт Укратны т ларуст
«пбмшк! ПСТОРЫ! I КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСЬ, штоквартадьны гнфардта-пьгйны навук -метадычны бюлетэнь Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнпсау ггсторьп i культуры Вы давауся у 1970—89 у Мшску на бел мове (з 1990 сумесна з Бел фондам культуры выдаецца час «Спадчына») Асвятляу пытаннг аховы, вывучэння 1 прапаганды помюкау, шфармавау пра работу Бел т-ва аховы помнгкау псторыг i культуры, змяшчау метадычныя распра-цоук1, кансультацыг, парады пярВ1Чным арг-цыям У бюлетэнг надрукаваны Закон Беларускай ССР аб ахове 1 выкарыстанн! помнгкау гтсторыг i культуры (1978, № 4) 1 статут т-ва (1987, № 1) Публнсавау сшсы помнхкау псторьп i культуры па раенах, утл помнхкау ар-хеалогп («Помниа Бабруйшчыны», 1981, № 1, «Помнгкг Мазыршчыны», 1982, № 3, «На Клгмаушчыне», 1984, № 4, 1 шш), матэрыялы пра пет мгнулае Беларуш «Тацштчаусюя здесткт пра Беларусь» М I Ермалов1ча (1976, № 2), «Паустанцы 1863 года» В Б Караткевгча (1980, № 4), «Новыя звестК! аб выдан-нях Сымона Буднага» Я I Парэцкага (1981, 1Ф 1), «Крэуская ушя» 1АЮхо (1985, № 4) j 1нш Пытаниям узшкнен-ня 1 развшця бел кнггадрукавання прысвечаны артыкулы «Прыватнае кнг-гадрукаванне у Беларуш» Я С Умецкай (1979, № 4), «1ван Федара? у Беларуст» АП Грыцкев1ча (1984, № 3), «Помнгк права феадальнай Беларуш* Т Доунар (1989, № 1), знакамгтым пет асобам — «За мужицкую прауду» М В Б1ча (1988, № 1), «1нжынер рускай армн» А М Ня-надауца (1988, № 4) ! шш Друкавау артыкулы па археалош («Палавецкш па-селтшчы на Беларусг» М I Алексюка, 1978, № 1, «Старажытныя гарады Паня-моння» ФДГурэвш, 1980, № 1, «Ума-цаваныя феадальныя сядз1бы XII—XIII ст» А М Ваганавай, 1980, № 1), пра асобныя археал помниа («Тайманаускг археалапчны комплекс* Л Д Побаля, 1979, № 3, «Паселпцчы на Крывшсюм тарфянгку» Э М Зайкоускага, 1980, № I), аналгзавау археал знаходю («Берас-НЯНая грамата» Л В Аляксеева, 1982, № 2, «Абутак сярэдневяковага Мшска» В ЕСобаля I С В Тарасава, 1985, № 4, 1 мш ), змяшчау справаздачы археал экспедиций 1 паведамленш краязнаУцау На старонках бюлетэня змешчаны матэрыялы па бел этнаграфц 1 фальклоры («Традыцыйныя звычат i абрады белару-саУ* У К Касько, 1980, № 3, «Прымхг» В I Скщана, 1981, № 1, «Вясельная сгм-волиса» С В Барыса, 1982, № 3, «Натат-» Этнографа аб Палесш» ААМалчана-вай> 1983, № 1, «Вытокг i назвы» Jiy Дучыц, 1986, № 2), архггэктуры i выяул мастацтве («Ггсторыка-горадабу-лаунпыя комплексы Беларуш» У В Тра-щУскага, 1971, № 2, «Новае пра Сафтй-C!S сабор» м АТкачова, 1972, № 2, ♦Мфры» Я М Сахуты, 1977, № 1, «По-
aUlu ШэдэУр XII стагоддзя» Г В Шты-1973, № 2, «У люстры графно»
“^Шматава, 1974, № 2, «Забытый бе-а₽УсЮя мастакг» Н Ф Высоцкай, 1974,
Герб «Помяв»
№ 3, «Народны роепге на шкле» Сахуты 1 В Л Товара, 1983, № 4), лгтаратуры, музыцы 1 тэатры («Невядомыя рукапг-сы» М М Улашчыка, 1976, № 4, «Сця-жынкамг паэта» I Лтсоускага, 1988, N° 4, «Вытокг скрышчнага мастацтва у Бела-руст» АЛ Кагалава, 1977, N” 1, «Цымба-лы» 3 М Насценкг, 1975, N” 4, «Ля вы-токау тэатра» I Я Марата, 1979, № 3) г шш Змяшчау артыкулы пра жыцце г дзейнасць бел псторыкау, археолагау г краязнауцау (М М Улашчыка, AM Ляу-данскага, 11 Стабрвускага, В П Федаро-вгча), матэрыялы пра помина сав рэспублгк г краш сацыялют садружнасш, рэцэнэц на новыя кшп, рэзюме на рус г англ мовах Выданне багата глюстра-ваиа каляровым! ! чорна-белымг фота-здымкамг Выйшлг 74 нумары дал1Я ffleeo
«пдМШК! РУСКАГА ПРАВА» («П а мятники русского права»), серыйная публткацыя важнейших дакументау па псторыг стараж-рус 1 рас права эпохг феададгзму, выдадзеная У 8 вып v Маскве у 1952—63 пад рэдакцыяй С У Юшкова (вып 1, 2), Л У Чарап-
Й » ; 2, 3 5 71 КАСафроненка нша (вып 5 7Б ЙШД1 дагав0. (вып 6, 8) У 1-ыу 97] #Рус_ пы руа з Ваантыяи 911, Увч, y/v, z Ркая прауда», статуты Уладзштра Света-кая «р л ’ уладзгмграв1ча У 2 м славгча 1 Яраслава н ынщы
ска, Вше&ка г валын.
KJM берагам, грама У да-
скагакн Уяадзгм>раВаситетч
тычаць Кобрына пскоускай ФеаД ^^гГ^нЧ’ да^оры НоУгарада, рэспублтк, мгжнар д j шШ у з., ПскоУская су,1нг^,,/?1ПЬ1 перыяду J^Ba-вып увайшл! даку най дзяржавы рэння Рус нэнл’ашза’аиаи Дж 14-15 ст гаспадарю, Су-
феаД землеУладання
549
ПОП1СЫ П
дзебнис 1497 j WUI) у 4_м вып зме. шчаиы крынщы 16 — пач 17 ст, у 5 м вып — дакументы 1-й пал 17 ст , у 6-м вып — Саборнае улажэнне 1649, у 7-м вып — крынщы 2-й пал 17 ст 8-ы вып уключае помнпа пач 18 ст па крымшальным, цывтльным i працэсу-альным праве, а таксама па рэформах дзярж ладу (аб заснаваннт Сената 1711 Генеральны рэгламент 1720, аб перахо-дзе У спадчыну прастола 1722, аб па-душным палатку 1722, Табель аб рангах 1722) Тэксты крынщ надрукаваны у спрошчаным нашеанн! сучасным алфа-впам, прыведзены варыянты розных cnicay Ва уводзшах дадзены агляд паходжання 1 развшця помюкау Дакументы забяспечаны тэксталапчным! i паартыкульным! псторыка-прававым! каментарыям!, есць прадметна-тэрмгна-лапчныя паказальнткг
«пбмниа РЫСКАЙ ЛАУН1НЫ у ЗАХбДШХ ГУБЕРНЯХ 1МПЁРЫ1» («П амятники русской старины в западных губерниях империи, издаваемые по высочайшему повелению П Н Батюшковым»), серыйнае выданне з глюстраваным дадаткам, прыс-вечанае пераважна царкоунай псторыг Зах Украшы, Беларусг г Лпвы 14—18 ст (т 1—8, СПб, 1868—85) Выдазала-ся пад рэдакцыяй П М Бацюшкава Т 1—4 прысвечаны псторы! Валыш, т 5—6 — псторыг В1льнг, у асн цар-коУнай У канцы 5-га т названы правасл цэрквы горада, прыведзена гх псторыя Частка 6-га т прысвечана каментарыям да глюстрацый [«Вщ (план) горада Вгльнг да 1523 года», «Замкавая тара у Вшьш», «Ругны Трокскага замка» г гнш ] т 7—8 пад назвай «Холмская Русь» складаюцца з асобных артыкулау, у тл г па псторыг ВКЛ у цалым «Аб межах Польскай кароны г Вялгкага княства Лгтоускага» С Шалкевна, «Люб-лшею з’езд 1569» I Малышэускага, шэ-паг бгяграфгй правасл г унгяпюх цар-коуных дзеячау (А Фтлшовна, I Купца-вгча, I Пацея г гнш)
«пбМЯН», прыватнаУласшцкг герб aviM касысташся больш за 130 род у Sp^ *УкрашЫ, Лгтвы I Падыпчы у тл Асецкзя, Багаткг, БрудзеУскгя, Граб-да Младая, Раценсюя, Саковгчы Мае’ У залатым полг выяву чорна
,„б„а прабгтай наускос мячом ®ы гДап — над прылбгцай з каронай Клейнод над и _ягпехах э мячом сярэбраная Рука У вкд _ пасля Вядомы з пач 14 ст у вжл Гарадзельосаи уни
пбШСЫ ВйЙСКА ВЯЛ1КАГА чгчГТВА ЛГГбУСКАГА, попгсы вайсковыя мерапрыемствы шлях , nirrniKV узброеных не-Па Р’Г1СТрЩ“'™Хы Першы попге, 11атМпыады якога захава/ггся, праведзе-матэрыялы >i.aviu
550
ПОПРАДК1
ны згодна з ухвалай Вшейскага сейма 1528 Паводле яе землеуласниа з 8 службау выставлял! у войска аднаго вершшка, усяго былг улгчаны 19 842 конниа Статут 1529 у раздзеле «О обороне земской» ашсау абавязю шляхты па Удзелу у попюах, зазначыу, цпо дробная шляхта, якая не мае вял ула-данняу або падданых наогул, павшна асабкта адпрауляцца у войска Вызна-чыу каб усе шляхцщы ставал! на Потсы толью пад сваей павятовай харугвай, асобы яюя служаць панам-радам щ ураднгкам павшны замянщца з чалаве-кам «воины не повинным» яюя служаць князям m панам i маюць гаспа-дарсюя маентю, павшны паюнуць свайго пана 1 ставаць пад павятовай ха-ругвай Матэрыялы потсу 1534, звяза-нага з вайной Маскоускай дзяржавы з Вялгклм княствам Липоусюм 1534—37, не захавалюя Вшенсю сейм 1563 паста-Haeij каб шляхта выстауляла у войска конн1Ка з 10 службау У 1565 у час !н-флянцкаи вайны 1558—82 адбыуся поте «V пол1» з мэтай улшыць шляхту, што сабралася на вайну Статут ВКЛ 1566 вызначыу, што шляхта зб1раецца у войска па павятовых харутвах пад юрау-нщтвам маршалкау, у цэнтр паветах ва-яводствау — кашталяна? Уласна харут-ва (сцяг) выдавалася з гаспадарскага скарбу 3' 1567 Гродзенсю сейм вызначыу парадак паспалнпага рушэння 1 скль кання у войска шляхты а вял князь некалыам! лютам! да шляхты загадау «до Молодечна днем и ночю, яко на «гвалт поспешаючися» сабрацца для працягу вайны Каля Краснага Сяла (цяпер в Краснае Маладзечанскага р-на) з 26 6 1567 да лют 1568 быу пра-ведзены поте, яю зафгксавау 27 776 коишкау Статут ВКЛ 1588 устанаулг-вау што поще праводзщца у час збору шляхты на вайну Верагодна, поте быу праведзены у ВКЛ у 1601 вядомы яго выти па Вшенсюм ваяв Сеймавая канстытуцыя 1607 вызначыла, што па-вятовыя Потсы павшны праходзщь кожны год паводле норм пастановы Bi-ленскага сейма 1563 Канстытуцыя 1613 устанавгла, што пошсы павшны албы-вацца 8 вер праз 2 гады цры гарадах, замках 1 каралеускгх дварах (месцах, дзе звычайна праходзип суды i сеймпа) У цэигр павеце ваяводства шляхта павгн-на была ставаць перад ваяводам, кашта-лянам 1 харужьш, у шш наветах — перад маршалкам, харужым i войсксм Погас не павшен быу працягвацца больш за 4 дю, кожны шляхцш мог мець почат (суправаджальны атрад) колью хо-ча Нез яуленне на поте каралася штрафам 200 коп 1рошай Шляхта Ьрэсц-кага 1 Вщебскага ваяв , Ашмянскага i Ковенскага пав пастанову 1613 «узял1 да браш» (нарашца) Канстытуцыя 1616 зноу вызначыла поте паводле пастано вы 156'. Канстытуцыя 1620 зазначыла, каб 3 5 1621 кожны шляхцш «папюау-ся», 1 гэтак кожны год пакуль щзе вай
на з Турцыяй Бедныя шляхцщы павгн ны бьип разам складацца на рыштунак i ДОбрага каня (гл Пешая шляхта) Пастанову «узял! да бращ» паслы з Жамои-цкай зямл1, Ковенскага, Упщкага, Трокскага г Гродзенскага пав У 1627 шляхта Навагрудскага ваяв устанавгла для сябе днем потсу 25 мая На сейме 1629 узноулена канстытуцыя 1620, але большасць шляхты ВКЛ яе «узяла да бращ» Канстытуцыя 1650 устанавша, што попюы у ВКЛ будуць адбывацца праз 4 гады на свята св Млала (29 вер) Генеральная канфедэрацыя ВКЛ 1764 вызначыла, што попюы павшны адбывацца праз 2 гады ранщай на св Мгхала Было зазцачана, што потсу падлягае кожны шляхцш, тым, хто мае уладанш у розных паветах, дастаткова «пашеацца» у адным Рэестры уносился у актавыя кнш адпаведных паветау Было зазначана, што пошеавыя рэестры шляхецгва не пацвярджаюць Потс 1765 з яуляецца адзшым даволг поуным стсам шляхецюх родау ВКЛ, бо быу Праведзены на усей тэр дзяржавы Да-кументацыя пошеау — каштоуная крынща па сац -эканам , вайсковай ггсто-рьн ВКЛ, генеалоги, пет геаграфн Матэрыялы потсау 16 ст апублдаваны у 1915 С Л Птпашыцкш, поте 1765 выдадзены часткова
Публ Русская историческая библиотека Т 33 Пг , 1915, М i е n I с к 1 R Rejestr popisowy wojewodztwa polockiego г dn. 30 IX 1765 Ц Ateneum Wileriskie 1936 R. 11
Л\т Довнар-Запольский M Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах Киев, 1901 Г 1 С 664—676, Г рицкевич АП Распределение магнатских и шляхетских владений в Белоруссии по их величине н этнической принадлежности владельцев (XVI в ) // Вопр истории Мн, 1978 Вып 5, Менжии с к и й ВС Структура феодального землевладения Великого княжества Литовского (По материалам Переписи войска 1528 г) // История СССР 1987 № 3, Спиридонов МФ Перепись войска Великого княжества Литовского 1567 г как источник по истории поселений Белоруссии // Литовская Метрика Исслед 1988 г Вильнюс 1992 Lowmianski Н Popisy wojska Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w XVI w jako 2rddlo do dziejow zaludmerua // Medievalia W 50 roczmci; pracy naukowej Jana D^browskiego Warszawa, 1961, Яго ж Zaludruema panstwa litewskiego w wieku XV] Zaludmenie w roku 1528 Poznan, 1998
Уладзхслаф Вяроутн-Шзлюта п<5прадк1, звычай дзяучат збфацца у адной хаце прасщ Вядомы з эпоХ1 ро-давага ладу, каш для гэтай працы адво-дзшася спец памяшканне Звычай за-хоувауся да сярэдзшы 20 ст Дзяучаты дамаулялюя з гаспадарам! i па чарзе ха-Д31Л1 на П усю 31му у вял маразы щ завею магл1 заставацца начаваць На П звычайна прысутнгчал! i хлопцы Жар ты, песн1, а нярэдка i танцы перапыня-Л1 працу дзяучаг На П не толью праЛ1 ало вышывал; вязал; каруню, хлопцы ПЛЯЛ1 лапт, вырэзвал! льски i шш Гаму апрача назвы «П » на Беларус! вядо мы j таюя назвы, як «вячоркг», «хваце-ры» (хадзиц прасш на хваперы), «су прадю» П начал! знгкаць з канца 1950-х
Ганна Курылов1ч
У Свю-на р Рось За 22 км на
—. __ - - - .w».i ад р
г, кал1 адпала неабходнасць у дама-ткаин! 1 прадзенщ
ПбРАЗАВА, гарадсю паселак лацгам р-не, г г Z_ ПдУ ад гп Свхслач за 112 км"адТ !родна, за 25 км ад чыг ст Свюлач на лши Ваукавыск—Свюлач, аутадарогамг злучаны са Свюлаччу i Ваукавьюкам 1450 ж , 560 двароу (1998)
Вядома з 15 ст як каралеускае мястэчка у Ваукавысюм пав Навагрудскага ваяв ВКЛ У пач 16 ст П лшылася горадам на Л1тоуск1х правах У 1523 атрымала магдэбургскае права 3 1795 у Рас 1мперьп, дзярж маентак, цэнтр воласщ Ваукавыскага пав Гродзенскай губ У 1897 каля 1,5 тыс ж , 2 гарбарш, ганчарны 1 шваварны з-ды, пач вучыгп-шча, аптэка У 19 — пач 20 ст цэнтр ганчарнага промыслу (вырабляУся чор-наглянцаваны посуд) У 1921—39 у складзе Польшчы, мястэчка Ваукавыскага пав Беластоцкага ваяв 3 лют 1939 у складзе БССР, з 15 1 1940 веска, цэнтр Поразаускага раена Брэсцкай вобл 3 чэрв 1941 акутравана ням фашистам!, яюя загубил у П 354 чал Вызвалена 15 7 1944 у ходзе Беластоцкай аперацых 1944 3 30 4 1958 гар паселак. 3 20 1 1960 у Свюлацюм р-не Працуе ф-ка лазовай мэбш, сярэдняя, муз школы, спецшкола-штэрнат, вучэбна-вытворчы камбшат, дашкольная Зюганова, бальнща, палпелшгка, аптэка, б-ка, Дом культуры, аддз сувязг, магазг-ны, Свята-Трощкая царква Брашая маплы сав вошау i партызан Помнгю архпэктуры 19 ст Мгхайлаусю касцел i сядабны дом
ПОРАЗАУСК1 РАЁН кнавау з 151 1940 у Брэсцкай, з 20 9 1944 у Гродзенскай абл Цэнтр — гп Поразава Па-дзяляУся на 7 сельсаветау КрашУншкг (утвораны 16 7 1954 з лгквгдаваных Даш-кавщкага, Нгэянскага, Лескаускага, Хрус-таускага, Шчурыцкага с/с), Куклщю, Лаурынавщю, Мгхайлаусю, Навадвор-сю, Падаросю, Поразаускг 201 1960 скасаваны, яго тэрыторыя перададзена у Св1слацк1 раен
«ПбРАЙ», «Р у ж а», прыватнаУласншкг герб, яюм карысталюя каля 250 родаУ Беларуст, Украшы, Лгтвы г Польшчы, у т л Бярнацкгя, Ваужэцюя, Гедройцы, Малдрыю, Мщкевгчы, Немаеусюя Мае у чырвоным патл выяву сярэбранай 5-пялесткавай ружы з зяленымг лютамг Клсйнод — над прылбщай з каронай такая самая ружа Вядомы з сярэдзшы 14 ст , у ВКЛ — пасля Гарадзелыхаи унп 1413
ПбСУД, прадметы бытавога, гасп 1 утылггарна-мастацкага прызначэння ДМ прадуктау харчавання, страу, вадкасцей Паводле матэрыялу бывае металгчны (медны, латунны, алавяны, алюмшювы, чыгунны, мельхгеравы г шш ), керамн ны (глшяны, фарфоравы, фаянсавы), драуляны, саламяны, лубяны, шкдамы, пластмасавы i шш Паводле выканан адрозшваюць каваны лггы, штампава ны, выдзеубаны, бандарны, такарН“>
551
ПОУПЫ
ганчарны, плетены 1 1НШ Нярэдка П аздаблясцца разьбой, размалеукай, пал1-вай, эмаллю, гравхраваннем, лепкай, чаканкай, выпальваннем i шш На Беларус! прасцейшыя П з дрэва 1 кары вядомы з часоу верхняга палеалпу У неалще быу пашыраны глхняны П ручной лета, напачатку вастрадонны, паз ней кругладояны, у канцы неалггу — пласкадонны, нярэдка амаль па усей паверхш аздоблены вышснутым! ямка-Mi, наколам!, адбггкам! грэбеяя Глшя-ны П у бронзавым веку арнаментавау-ся больш батата, але у 1-й пал 1-га тыс дэкор стау больш сщплым 3 развщцем феад дзяржавы 1 переходам да рамес-ищкай вытворчасш вырабау формы i асартымент П стал! больш разнастай-ИЫМ1 Выкарыстанне ганчарнага круга i такарнага станка дало магчымасць на-ладзщь масавую рамеснщкую вытвор-часць глшянага i драулямага П, яю вызначауся дасканалым: i адточанымз формам! Набыу пашырэнне выдзеуба-ны, бандарны, плецены П Пры раскопках стараж гарадоу трапляецца im-партны П са шкла, каляровых 1 каш-тоуных металау У Беларуш масавы ра-меснщкх выраб разнастайнага сталовага I лпурпчнага П з золата, серабра, лату-Hi, дрэва 1 шш матэрыялау вядомы з 10—13 ст 3 утварэннем цэхау (15—16 ст) паявипся майстры, яюя займалкя вырабам П з медз!, золата, серабра, шкла Рамесшю, яюя абслутоуватц пат-рэбы заможных класау i царквы, выка-рысто^вал! для П шкло, фарфор, каш-тоуныя j камровыя метады, батата аздаблял! вырабы размалеукай, чаканкай, грав!раваннем, разьбой, пры гэтым часта абашралюя на агульнаеурап мает Дасягнени! У 18 ст Узнпац мануфактуры па вытворчасш мает П Широкую вядомасць набыл! фаянсавыя вырабы з лепкай 1 размалеукай Целяханскай i Свержанскай мануфактур, шкляныя з грав1раваннем i размалеукай з Урэчча i Нал1бак (гл Налгбоцкая шкляная мануфактура) 1 шш у мнопх гарадах i мястэчках выраблял! П лпы з волава i ка-Ваны з меда! У нар побыце пераважау самаробны П з дрэва, пины, кары, лубу, бяросты 1 шш простых 1 даступных йзтэрыялау Багаты асартымент вырабау гасп 1 утьиптарнага прызначэння уключау ганчарны П (гл Гончарства) сн вызначауся простым! канструкцыи-ЯЫМ1 формамц падкрэсленым! нескла-
арнаментам! (хвалнлыя выще-Па “я JTaRCKi на плечуках, ангобная ^малеука у выглядзе рысак i паяскоу), ®ыяУленым натуральным колерам ^«лка з маляушчым! падцекамт палг-пван харак1эРным дэкорам, набытым у пляша6 апрацо?,а (чорна-карычневыя лоси Пры загаРтоУйы, блшкучыя па-ДЫМле^ц"^1®* Ч°Р«ЫМ Ф°не емкта " 11 рознага прызначэння 1
Касщ41 вьФаблял1 з дрэва У залеж-бандяп^ тэхналОгц ен падзяляуся на бочю ₽,?я вырабы (кадушю, дзежю, ведпй °арьв1К), цэбры, ражю, кублы, нц п- «ввню, бойю 1 шш ), выдзеуба-(начоУю. кадаубы, micki, карпы i
Герб «Лорай»
пип), Такарны (сальнщы, ступи, мюю, тадерга 1 шш), эбшаны (скрыт, кары-ты, сальнщы I шш) 3 бяросты выраблял! П для каштоуных прадуктау (бо-чачю на мед, сальнщы i шш ), з лубу_
ем1стасц1 на збожжа, садавшу (лубяню, рашоты, еявеныа) 3 лазы, лыка, сало-мы плял! П розных форм 1 прызначэння для сыпкие прадуктау (гл Пляценне) 3 канца 19 ст у сувяз! з сац-эканам зменам! у нар побыце значка пашы-рыуся асартымент традыцыйнага П Некаторыя вщы П мел! пэуную емгс-тасць 1 служил: мерам вадюх i сыпюх рэчывау (напр , бочка виенская, гарнец, кварта) У наш час сфера выкарыстан-ня самаробнага П утылггарнага прызначэння звужаецца У шырою Ужытак уваходзяць больш зручныя, танныя, п-пешчныя шкляныя, металмныя, фар-форавыя, пластмасавыя вырабы прамысл вытворчасш П у характерным нац стыл! вырабляюць прадпрыемствы мает прам-сщ i майстры нар мает ПромыслаУ Яуген Сахута
ПОСЦ1ЛКА, узорыстатканы выраб утылггарнага, дэкаратыУнага, а у мшулым i абрадавага прызначэння, вщ мастацюх тканш Тэхнжай выканання, памерам, кампазщыйна-арнаментальным выра-шэннем блпкая да дывана П заецша-юць ложак, накрываюцца, вешаюць на сцяну для упрыгожання штор’ера, П застлал! выязныя caHi i вазю, клал! ма-ладым пад нон У час бласпавення ix у вясельным абрадзе, лгчыл! важнай част-кай пасагу маладой Грубатканую П называюць радзюжкай
П ткал! У 3—4 Н1ты або перабгранай Ш шматнповай тэхнисай ткацтва П па водле формы прамавугольиыя м даужыш, 0,9—1,5 м шырыш) з двр< Щэдка аднаго) кдвалкаУ тканшы з шь-мнж ттах (або аснова льняная, уток ваУняны) Вызначалюя Раз"асТа^н“'^2 ариаментальных камлазшый, утвораных
спалучэннем двух колерау (бела-чорны вохрыста-чорны, мадшава-чоркы, бела-карычневы) Зараз П у асн вырабляюць на фабриках мает вырабау Бел П зберагаюццз. у Нац музе! пет i культуры Беларуст, Раубщюм музе! бел нап
М2Ле1сстараж-бел культуры 1МЭФ Нац АН Беларуш
К У Р и Л о в и ч АН Белорусское WO®™: ткачество Мн, 1981, Сахута 1997 С 239—281 Масгадгва Беларус1 Мн ,
ПбТАШ Майсей Абрамавш (25 4 1892 г Дзвшск, цяпер г Даугаупшс, Латвы — пасля 1955), бел псторык Пра-w™Kx3r?914 411 БУВДа, з 1920 чл РКН(б) Скончыу 1н-т чырв прафесуры У Маскве (1930) У 1931—36 нам ды-рэкгара 1н-та псторы! партыг пры ЦК КП(б)Б ДаследаваУ псторыю рэвалю-цьц 1905—07 I Кастр рэвалюцыз 1917, Кампарты! Беларуш 10 12 1937 арышта
ваны 1 паводле пастановы пазасудовага органа ад 15 8 1939 прыгавораны да 8 гадоу папрауча-працоуных лагерау У снеж 1945 вызвалены 3 сак. 1946 да жн 1948 працавау у 1н-це псторы! АН БССР 911 1948 зноу арыштаваны i па-
водде пастановы пазасудовага органа ад 2 3 1949 сасланы на 2 гады Па абодвух прыгаворах рэабиптаваны Вярх судом БССР 29 12 1 955
Те Бальшавгзм i дробнабуржуазныя пар TW У рэвалюцы! 1905 г у Беларусх Мн , 1931, Што дала рабочым i сялянам Кастрычнщкая рэвалюцыя 1 Савецкая Улада Мн, 1934, Контррэвалюцыйная роля Бунда у Акцябр-скай рэвалюцы! // Балыпавих Беларуа 1934 N0 19 Эмануы Тофе
«ПбУНЫ звдр ЗАКОНАУ РА-
СЙСКАЙ IMlliPblb («Полное собрание законов Российской империи»), найбольш поуны збор заканадаучых акгау, разме-шчаных паводле хранадоги панавання пэукай каранаванай асобы Рас шперыг Падрыхтаваны У сувяз! з калыфгкацыяй 1 сгстэматызацыяй бягучага заканадау-ства Уключау усе акты, незалежна ад ix зместу Складзены i выдадзены 2-м ад-дзяленнем уласнай яго ьмператарсхаи вялпсасщ канцылярьп (1826—82), хады-фжацыйным аддзелам Дзярж савета (1882—93) ! аддзелам Зводу законау Дзярж канцылярьп (1898—1917) Складауся з трох зборау Першы збор, выдадзены 1 4 1830, меУ 40 тамоу заканадаучых актаУ, 5 дадаткаУ (41 т — хранала-пчны паказальтк, 42 т — алфавггна-прадметны паказальтк, 43—44 тамы — KHira штатау ваенна-грамадзянскай службы, 45 т — KHira тарыфаУ) 1 асоб-ную кипу, дзе был! змешчаны малюню, чарцяжы, гербы Уключау 30 920'акгау^з часу Саборнага Улажэння 1649 да 12 12 1825 Усе тэксты дакументау (акрамя паУторных г часовых пастаноу аса-бютага характару) пададзены У арыпн-ле з пазначэмнем года, месяца ! дня зацвярджэння Друп збор выходзху што-
552
ПОУПЫ
год з 1830 да 1884 1 ахогицвау акты э канца 1825 да 28 2 1881 Складауся а 55 тамоу, змяшчэу 61 928 актау Кожны том меу 2 аддзялени! у 1-м — тексты, у 2-м алфавггна-прадметны i хранала-пчны паказалыпк, малюню i чарцяжы У 1885 алфавггна-прадметны пакаэаль-нк збору выдадзены асобна У 4 тентах, а у 1911 — алфамтны 1 тмянны пака-зальик Трэц1 збор не завершали Вы-xonaiy штогод да 1916 Ахошнвау перыяд з 1 3 1881 да канца 1913 Выдадзены 33 тамы (па 2 частю у кожным томе) без атуттьных паказальндсау, акрамя хра-налапчнага i алфавтгна-прадметнага у канцы кожнага тома У зборы змешчана больш за 40 тыс актау машфссты, тминный Указы, раскрыты, палажэнн!, статуты, думю вышэйшых дзярж устаноу з виай або канффмацыяй Пара i г д Не уюпочана эаканадауства адносна царквы 1 прыдаорнага ведамства Служыу крыншай права да Кастр рэвалюцы! 1917 На яго падетаве выдавался навукова-камшлятыУныя асобшкт у да-чыненн! да мясцовасцей !МперЫ1 з пры-вглеяваным або абласным статусам, у тл 1 далучаных бел зямель У 1-м зборы было 1410 актау, яюя тычышея адносш царизму да ВКЛ, у 2-м — 2710 актау адносна зах губерняу дилеры i
Лт Никотин ИА. Столетний период (1772—1872) русского законодательства в воссоединенных от Польши губерниях и законодательство о евреях (1649—1876) Т 1— 2 Вильна, 1886, Рубинштейн С Ф Хронологический указатель указов и правительственных распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240 лет с 1652 по 1892 г Вильна, 1894, Корево Н Об изданиях законов Россий
ской империи, 1830—1911 2-е дополнение к изданному в 1900 г СПб, 1912
Яуген Аншчанка
«ПОУПЫ ЗБОР Р^СВДХ ЛЁТАП1-СА$» («П о л и о е собрание русских летописей», ПСРЛ), шматтомнае выданне помнткаУ леташ-сання усх славян Выдавауся з 1841 Ар-хеаграфшнай камютяй у Пецярбургу, з 1922 АН СССР Да 1921 выдадзена 24 т , усяго выйшла 38 тамоу Тексты пуб-лткуюцца на мове арыгшала, змяшча-юцца не толью асобныя леташеныя помнна, але i ix рэдакцъп з розначытан-ням1 па шшых cnicax i з палеаграфшна-тэксталапчным каментарыем Беларус-юя 1 бел -лп леталкы i хронда змешчаны у 17-м (1907), 32-м (1975) i 35-м (1980) тамах У 17-м т (тэксты да друку падрыхтавал! С Л Пташыцю i А А Шах-маТау) апубл леташеныя помнпа па водле 20 сптсау, утл «Летапгсец вялиах князеу мпоускгх», «Похвала Вгтауту» (перщапачатковая, 1428, i руская скаро-чаная рэдакцъп.), Беларуска-лнпоусю летали 1446, «Хрошка Вялгкага княства Лтоускага г Жамойцкага» i Хрошка Бы хауца, змешчаны i шш пет -лп матэрыялы звязаныя з гэтым! творамт сватм пахолжаннем У Э2-м (тэксты падрыхта-вау М М Улашчык) змешчаны Хрошка
БыхаУиа 1 творы, яюя раней не друкава-Л1СЯ у гэтым выданн: «Хрошка лгтоу-ская I жамойцкая», Баркулабауская хрошка г Вгцебскг летапге У 35-м т (лад-рыхтаваны Улашчыкам) надрукаваны агульнадзярж бел -лтт леташсы i xpoHi-ю 15—16 ст паводле 12 сшсау, «ВалЫн-CK1 кароткг летаптс», упершыню уведзе-на у шырокт навук Ужытак Магглеуская хрошка (текст падрыхтавау ВАЧамя-рыцю) У 38-м т (1989) упершыню У гэтай серы! надрукаваны Радзгвглаускг летапге, падрыхтаваны М Д Прыселка-вым У канцы мнопх тамоу, у тл тамоу з бел 1 бел -лп летаптсам! i хрошка-мт, — тмянны 1 геагр паказальнпа Ажыццеуленае выданне аднаго з найб значных жанрау бел стараж шсьмен-ства мае вжикае лет, навук. 1 культ значэнне У некат шш тамах змешчаны помнпа стараж -рус летапгеання, яюя непаерэдна датычаць псторы! бел народа Аурамкг летапге (т 16, 1889), Рпацьеускг летапге (т 2, 1962), Лаурэнць-еуяа летапге (т 1, 1962) 1 ши На аснове матэрыялау, змешчаных у розных та мах ПСРЛ, падрыхтавана асобнае выданне летатсных помнткау у перакла-дзе на сучасную бел мову — «Беларус -ия леташсы i хрониа» (1997)
Вячаслау Чамярыцкг
ПбШТА (польск poczta, пальян posta, ад лоэналац posita прыпынак, станция, дзе МЯНЯЛ1 коней), вш сувязт, яю здзяй-сняе рэтулярную перасылку папгтовых адпраУленняу — птсьмовай карэсдан-дэнцыт, перыяд выданняу, грашовых пераводау, бандэролей, пасылак — пераважна э дапамогай транспартных срод-кау
Патрэба людзей у абмене шфармацыяй з'яшлася У глыбокай старажыгнасш Зара-джэине шфармацы! У тесьмовым выглядэе дало пачатак П Спачатку паштовая сувязь была эшзадычнай 3 узшкнеинем дзяржау падала набылаць упарадкаваны характар У Стараж Грзцыг, Перса, Еппце, Клад, Рымскай мперыт тснавала добра иаладжаная дзярж П гпсьмовыя павеламленш Перасылалюя з кон-ным11 пешым! ганцам! па прынтрдпр. эстафеты У сярэдневяковай Еуропе кнаваш манас-тырсюя 1 уитвератэцюя П , з развитием гандлю 1 раместваУ з'явиася гарадская П
Дакладна невядома, кал! узнжла паштовая сувязь на землях Беларуст, аднак ужо пад 885 у «Аповесц; мшулых часоу» гаворыцца аб тым, што князь Алег на-
кграваУ пасланцоУ да радз1М1чаУ У 10 ст юнавау «павоэ» — абавязак насельнщтва даваць коней з павозкам! для княжаиюх ганцоу «ад стану да стану* У Вщебску 1 Мстиславе знойдзены стараж шсьмы — берасцяныя граматы 13—14 ст У ВКЛ 14—15 ст юнавала паштовая княжацкая служба -- ганцы Вял i Удзельныя княз! трымалт ганцоу для пе-расылкт Указау, паведамленняУ, як вус-ных, так 1 тцсьмовых Пад 1539 бел ле-татпсы згадваюць т зв «шсьианосцау» Першыя паштовыя Установи У ВКЛ створаны пасля 1558 намаганнямт вял кн Жыпмонта П Аугуста Пачалося бу-даунигтва паштовых дарог, станций (Праз кожныя 3—7 верст) i корчмау Пры корчмах абавязкова быт дапамож-ныя памяшканн! — стадолы (хлявы) для адпачынку коней, а у корчмах памяшканн! для падарожных Аб таки корчмах на бел землях у 16 i 18 ст згадваЛ! С Герберштэйн i Б Тайер Сяляне навакодьных весак павшны былт выконваць подводную павгннасцъ У ВКЛ юнавала таксама г падарожмая павш-насць, па якой насельнщтва абавязана было падтрымлтваць дароп у надежным стане У Статуце ВКЛ 1566 спец ага-ворвауся памер дарог «Уставуем иж дороги звечные мають быти водле стародавнего обычаю так широки, абы два воз форманиских разминулися » 3 1558 наладжана пастаянная сувязь памж Варшавай i Вшьняй У 1568 на угрыманне ганцоу, перавозку паслоу i дзярж асоб уведзены «ганетпа падатак» з гарадоу г мястэчак У 1583 Стафан Ба-торый увеу плату за тпсьмы па и вазе (юнавала да сярэдзшы 17 ст) У Канстытуцы! Варптаускага сейма 22 11 1649 запюана, што «для дастаукт звестак i на-вш, як у межах дзяржавы, так 1 у за-межныя дзяржавы, асаблтва у час вайны, мы Д1чым вельм! неабходнай пошгу у Вял нам княстве Лпоусюм » У 1674 принята рашэнне аб справаздачнасщ гал паштмайстра ВКЛ Паштовая су-вязь у ВКЛ мела шмат агульнага з ямской службай у Рас дзяржаве Уздоуж гал паштовых шляхов размяшчалюя паштовыя станцы! — «ямы» (адсюль ямшчыю — возчыю пзсажырау 1 П ад станиыг да стакцыт) У 1658 у час вайны Раси з Рэччу Паспалггай 1654—67 таю «ям» бы? пабудаваны У Полацку Па-
Да арт Потта Па-цгтовая станция У а Фойиа Маплёу-скага раена Сярэ-дзгна 19 ст
подле Андроса^скага перамф’я 1667 па-М1Ж Расгяй t Рэччу Паслалггай устаяеу-валкая паштовыя сувязг (артикул 6) Папгговы шлях пралягау ад Масквы праз Смаленк да мяст Мггнавгчы у Смалеисюм ваяв, далей праз мяжу ВКЛ да мястэчка Юигзш Мсщслаускага ваяв, далей праз Маплеу i Мшск на Витьню Паштовыя сувяз! памтж Мас-квой 1 Вгльняй адкрылгся 11 3 1669 У снеж 1707 прайшла першая П па трак-це Барысау—Быхау*, у 1708 пабудаваны паштовыя дароп Вщебск—Копись, Быхау—Чаршгау (праз Гомель) У 1726 Гродзенсю сейм прыняу рашэнне аб арганиацыг П у Навагрудсгам ваяв 3 1764 палпмайстры ВКЛ пры Уступленщ на пасаду павшны был1 прыносщь пры-csiy на вернасць Рэчы Паспалпай У 18 ст у ВКЛ гал трактам! был! Вшьня— Трон—Варшава (з адгалшаваннем на Брэст), Вгльня—Мшск—Маплеу—Масква, Навшрудак—Макк—Гродна—Вишня
Пасля уваходжання бел зямель у склад Рас гмперьп э 1777 пачалкя маш-табныя работы па буд-ве паштовых да-рог I станций На гх буд-ва з насельнщтва зб!рауся елец лаштовы збор ла 7,5 капейкд серабром У «Паштовым пада-рожшку» за 1777 паведамлялася аб адкрыццг у некат бел гарадах паштамтау 1 прызначэнн! Паштмайстрау Л Рау-шэрта (Маплеу), ЮЛцерлгфа (Вг-цебск), П Фниара (Мсщслау), Я Па-шынскага (Орша), АСюрмунга (Дзвшск), АГарошга (Гомель), ААльберта (Рага-чоу) У 1780 наладжана паштовая сувязь памгж бел i Л1фляндскгмг губернямг Да 1793 пры Мшсюм «яме» (папгговым доме) было 45 коней i 15 павозак У 1798 адкрыты паштовыя канторы у Рагачове, Себежы 1 Велгжы У Вщебскай губ У 1823 было 1183 вярсты паштовых дарог, 60 станций, 1170 коней У Мшскай губ У 1850 было 1195 верст паштовых дари, 64 станцых, 1259 коней У снеж 1857 выпушчана першая паштовая марка Рас 1мперЫ1 Раней за марго у лашго-вай справе выкарыстоувал) паштовыя штэмпел! Першы мшсю штэмлель вядомы з 1778, гродзенсю — 1806, вщеб-«а — 18Ю, тнею — 1843 У 1-й пал 19 ст штэмпел! был1 без даты i меЛ1 толыа назву месца адпраулення карэс-паидэнцы!, дата статлася ад рута У 2-й пал 19 ст Уведзены адЭ1НЫ для усей Рас шперьп круглы штэмпель Акрамя Дзярж на бел землях icнавала таксама П земсгвау (не атрымала вял пашы-рання) 1 валасных ПрауленняУ 1 7 1886 створана Мшская паштова-тэлеграфная ’круга (Мшская i Маплеуская губ) У
1-й сусв вайны на тэр Беларусг ЛЗейинал! палявыя П рас армп з цэн-Й®М1 У Мшску 1 Полацку У сак 1916 Мшск 1 Маплеу атрымал! 3 аутамабии 4™ первсэю П У 1918 паштова-тэле-(У^Фиай справай у Беларуш займалася “аленскае паштова-тэлеграфнае
У лгет 1918 на яго базе •1еш?аНа паштова-тэлеграфнае утграу-«кор6 Заходняй камуны (вобласш), к,с„ПадпарадкоУвалася Народнаму ка-Рыяту поил 1 тэлеграфаУ (НКП1Т)
РСФСР ПаУд равны Беларуш ла лшп Брэст—Мазыр—Ветка падпарадкоУва-лгея Кзеускай лаштовай акрузе На працягу 1918—20 у перыяд герм г польск акупацы! часткг бед зямель П знаходзглася пад кантролем акупацыйных улад, яюя стварьип уласныя паштовыя Установы Пасля утварэння БССР 6 11919 утвораны наркаматы пошт 1 тэлеграфау БССР з цэнтрам у Мшску, а 1 3 1919 — тага наркамат ЛггБсл з цэнтрам у Вгль-
нг Пасля адааулення сав улады У Беларусг у лгп 1920 створаны аддзел нар сувязг Мшскгубрэукома У жн 1920 ен пераугвораны у аддзел иар сувяз! Ваен-рэукома БССР, а у кастр рэаргашаава-ны у Камгсарыят нар сувяз! Ваенрэуко-ма БССР 17 12 1920 пераугвораны у Нар камгсарыят пошт г тэлеграфау БССР 7 9 1922 у сувязг з рэформай га-равання сувяззю, створана УпраУленне сувязг Зах акруп, пазней — Нар камгсарыят сувязг БССР (НКС БССР), якт быу састаУной часткай Наркамата сувяз! СССР У 1920—21 у паштовых канторах Мшска, Рагачова, Себежа, Суража, Дрысы, Холмсча былг выраблены першыя бел савецюя паштовыя марго У савета перыяд П БССР свагх марак больш не выпускала На пач 1924 у Беларусг 1 прадпрыемства сувязг прыпадала у сярэднш иа 11 653 жыхароу У 1925 было 603 паштова-тэлеграфныя прадпрыемствы У пач 1930-х г П па-
чалг перавозщь самалетамг У Вял Айч вайну тахн база бел П была зшшчана Адразу Пасля вызвалення Беларусг для перавозкг П выкарыстоУвал! гужавы транспарт, было адкрыта 111 конных паштовых станцый Да 1945 адноулена перавозка П па чыгунцы У 1945—46 працавал! 174 канторы, 1778 паштовых аддз г агенцтвау сувязг, 14 аддз перавозкг П па чыгунцы У 1954 пабудаваны мшсю лаштамт У 1955 у Беларусг працавала 2800 аддз сувязг У 1973 самалеты абслугоувал! 100 авшпаштовых лшгй Беларуш У 1974 пзелутам! 15 тыс паштальенау карысталгея 2 млн жыхароу рэспублиа Пасля абвяшчэння неза-лежнасщ Беларусг бел П генуе у складзе Мш-ва сувязг 20 9 1995 створана Рэсп дзярж аб’яднанне «Белпошта», дзе У 1998 працавала больш за 31 тыс чал , у тл 11 677 паштальенау, дзейшчала 39Ю аддз сувяз), з ix 3118 у сельскай мясцовасш (54 перасоуныя) 1 718 гарадсгах, ад насельнщтва принята 112149,9 тыс ГОсем i бавдэролеЙ, 517,6 тыс пасылак Бел П акаэвае больш як 25 вщау нетрадыцыйных паслуг
Лип Колосов Л Л Почтовые дороги Белоруссии Мн, 1982, Dobkowski Р Rys uizqdzen poeztowych w dawnej Polsce Krakow, 1903 № Kawcai
ПРАВА ГАРАЧАЕ, назва у 16 ст У ВКЛ крымшальнага злачынства, з моменту Учинения якога не прайшло 1 года 1 6 тыдняу
ПРАВДСЛДУЕ (ад слоУ «правгльнае лрвслауленне Бога»), адзш з асиоУных кгрункау у хдысщянстве (побач з xama-лщызмом 1 пратэстантызмом) Склала-
553 ПРАВАСЛАУЕ
ся як яго Усх галша пасля падзелу Рымскай гмперыг (395) г аформглася пасля падзелу цэрквау (1054) на зад (каталгцкую) г Усх (праваслауную) Атрымала пашырэнне гал чинам ва Усх Еуропе г Бл1зк1М Усходзе Як пану-ючая рэлшя Вгзант гмперыг П заедала Уплыу яе ист развгцця, што адбигася У веравучэнш i у арг-цьп правасл цэр-ивау Аснову веравучэння, сфармулява-нага у сгмвале веры, принятым на Нг-кейскгм (325) i Канстанлшопальскм (381) усяленскгх саборах, складаюць Свяшчэннае гасанне (Б1&ия) г Свя-шчэннае падание (патрыстыка, пастановы першых 7 усяленски саборау г шш ) Яно зыходзщь з прызнання тры-адзшага Бога — творцы г гораУнгка Сусвету, замапльнага свету, пасмярст-най адплаты, збавщельнай мгси Icyca Хрыста, якт адкрыУ магчымасць для вы-ратавання чалавека, на яюм ляжыць пячатка першароднага траху Цэнтраль-нае месца у кульце П займаюць 7 хрысщянсгох ташствау хрышчэнне, прычашчэнне, свяшчэнства, пакаянне (споведзь), мграпамазанне, шлюб, ялее-асвячэнне (сабораванне) Вял значэнне надавила святам i пастам У П адвярга-ецца шэраг пазней принятых у каталь цызме догматау (аб бязтрэпгнаецг папы рымскага, аб зыходжанщ Св Духа не толью ад Бога-бацькг, але г ал. Бога-сына, аб чысщлиичы, аб бязгрэшным за-чащи Ганнай Дзевы Марьи), па-гншаму выконваюцца некат тагнетвы 1снукщь
адрозненш у царк архпэктуры г начыи-нг, строях святароу, шш атрыбутыцы i абраднасщ Богаслужэнне вядзецца на
родных (у слав крашах — на царк-слав) мовах Святары — не манахг — павшны быць абавязкова жанатымг, ар-хгрэ! ж павшны быць бясшлюбным! (пасвячаюцца з манаскага духавенства) У адрозненне ад каталщызму у П няма адзшага духоунага цэнтра, адзщага ю-раунжа царквы Канстанцшопальскг патрыярх, прадстаяцель царквы у сталь цы б Виант шперьп, захоУвае цяпер тытул усялеискага чыста традыцыйна i не мае адм улады над иш1 цэрквам! На пач 1990-х г у свеце было 15 сама-
стойных (аутакефальных) цэрквау (9 з к узначальвалюя патрыярхамг) са сваей шматступеньчатаи гераргояй (гл у арт Духавенства, Ешскап, Мтрапалт) Са з’яуленнем ва Усх Еуропе новых суве-рэнных дзяржау узнгюп г новыя цэрквы (не усе з и канашчна признаны) Пры-хиьнгю П складаюць большасць верн1-каУ у Расп, Беларусг, Украше, Малдавн, Груза, Балгарьп, Серби, Чарнагорьп, Македонц, Грэцыг, Кшры, Румына, ла-шырана У Албани, Лгване, Cipiai г гнш , а таксама сярод эмирантау з гэтых кра-ш у Амерыцы I АУстралв Традьщыйнай датай увядзення П у Беларуст лмыцца 992 — год заснавання Полацкай праваслаунай епархи Псторыю П У Беларусг гл у арт Праваслаунай царква
п
554 ПРАВАСЛАУЕ
«праваслауе», рэлнтйна-асветншю часотс, яю выдаецца з 1993 у Беластоку на бел мове адзш раз у год Заснава-ны Бел правасл брацтвам трох вшен-ски мучашкау, К1рыла-Мяфодз1еускгм правасл брацтвам у Польшчы i выда-вецюм цэнтрам «Ортдрук» г Беласток у 1993—95 (№ 1—3) меу назву «Праваслауе у Беларус! i у сьвеце» Гал рэдактар — протаюрэн Г Латушка 3 ча-сотсам супрацоушчаюць рэлгг дзеячы, тсьменнгю, навукоуцы, акгывгсты брацкага руху Беларус! i Польшчы Мае рубрыю багаслоуе, рэли думка, царк псторыя, духоуная спадчына, архгвы i дакументы, мает слова, пераклады (Святога Пкання i царк службау) прыходскае жыцце 3 1998 (№ 6) пачата серыя, прысвечаная памесным цэрквам Правасл народау Алена Яснеет
ПРАВАСЛАУНАЕ БЕЛАРУСКАЕ ДЭ-МАКРАТЫЧНАЕ АБ’ЯДНАННЕ (ПБДА) рэтглина-трамадская арг-цыя У Зах Беларусг кнавала з крас 1927 да 2-й пал 1930-х г У склад яго юраунщ-тва (знаходзшася у Вшьш) уваходзип В Багдановгч, А Назарэусю, А. Коуш, Л Голад 1 шш Друкаваны орган — час ^Праваслауная Беларусь» ПДБА ставтла за мэту абарону рэти , палп , культ -нац, эканам i юрыд правоу зах -бел насельнштва Выступала за выкарыстанне бел мовы у праваслауных бога-служэннях 1 ус ix сферах грамадскага жыцця. змагалася з праявамх нац , рэлг-пйнай 1 ипп пыскрымшацы! беларусау у Польшчы Вырашэнне эканам праблем зах -бел весю бачыла у справядлг-вым падаткаабкладанн!, развит раз-настайных форм кааперацыг, надзялен-Н1 зямлей бяднейшых пластоу Актыуна выступала супраць польскага абшарнш-тва у Зах Беларусг падтрымлгвала па-трабаванн! рабочых аб увядзеннг 8-га-дзшнага рабочага дня устанауленнг справядлгвай сгстэмы зарплат i пеный, забароне дзшячай працы i гнш У скла-дэе Бел цэнтр выбарчага к-та i Блока нац меншасцей ПБДА удзельнгчала у выбарчай кампани у польею сейм i се нат (сак 1928) Дзейнасць ПДБА пад вяргалася нападкам з боку польскгх арг-цый нацыянал1стычнага юрунку i праааслауна-макархнных колау рас эмг-грацыг Юрка &ас1лерск.1
«ПРАВАСЛАУНАЯ БЕЛАРУСЬ., рэлг-пйна грамадсю i палп часотс, орган Права^таунага беларускага дэмакратыч нага аб'яднанкя Выдавауся з кастр 1927 да 1928 > Вшьш (у 1927 два разы у 1928 тры разы У месяц) на бел мове Рэдак тар Л Голад Меу рубрыю «ЦаркоУная хронгка» «Палггычная хрошка», «3 бе ларускага жыцця», «Наша пошта», «Аб вести» 1 шш Выкрывау палпыку польски улад у адносшах да нац мен шасцей, утл беларусау, у Зах Белару сг (арт «Блок нацыянальных меншасцей», «Юштэр злуецца* В Васиевша,
Ла арт Праваслауная царква. Хрг i , j кратар Фрэска са Спаса-ЕфрасшнсускаЙ царквы У Полацку 12 ст
«Польею радикалам i справы нацыянальных меншасцей» У Самойлы пад псеуд Наглялчык), востра крытыкавау lepapxay правасл аутакефальпай царквы У Польшчы за сервипзм i угоднштва пе-рал улалай («АУтакефалгя», «Адказ мгт-рапалпа Дз1ЯН1Сгя мгграпалггу Серию», «М1ТрапаЛ1чы блок» В Багдановгча) Шмат увап аддавау асвятленню выбарчай кампани напярэдадш выбарау у польею сейм i сенат (сак 1928), право-дзгу гдэю стварэння адзшага выбарчага блока нац меншасцей, крытыкавау па
Да арт Праваслауная парква Абразок «Кан-станщн 1 Алена» Полацк 12 ст
зщыю Рус нар аб’яднання за адмову Удзельнгчаць у гм («Мы г РИА» пад псеУд Сябра), рыхтавау грамадскую думку Зах Беларусг да выбарау («Палг-тычная спеласць», «Чарговае задание» Голада, «Беларусюя выбарныя справы» Сябра) На старонках часотса змешчаны шфармацыя пра з’езд бел выбар-шчыкау у Виьн1 (27 12 1927) 1 принятая гм платформа Бел цэнтр аб’яднанага выбарчага к-та блока нац меншасцей, пра дзейнасць створанага пасля выбарау Бел пасольскага клуба, працэс 56-1 над дзеячамг Бел еял -работнгцкай грамады, даклад Багдановгча «Беларусю пасольсю клуб i яго праца у сейме г се-наце 1922—1927 гг» г яго Успамшы «Дзесяць гадоу таму назад» пра Удзел у Вял царк саборы у лют 1917 у Маскве, матэрыялы пра праследаванне польею-Mi уладамг праваслауных у Зах Беларусг («МаламажэйкаУская мураванка» пад псеуд МураванкаУскг прыхажанш, «На-вадворская царква» Я Гаротнага) 1 шш Выйшла больш за 10 нумароу, асобныя з гх былг канфюкаваны Арсень Лс
ПРАВАСЛАУНАЯ ЦАРКВА на Беларусг, аб’яднанне правасл епархгй на тэр Беларуш Хрысцтянства у яго усх форме (з 1054 праваслауе) уведзена на бел землях у канцы 10 ст як дзярж рэ-11ПЯ Большасць даследчыкау ехгляецца V аумкг, што заснаванне Полацкай пра-васлаунай епархп — першай на тэр Беларуа — адбылося у 992, што трады-цыйна лгчыцца пачаткам тут псторы! П ц У перыяд Хтеускай Pyci вызначьип-ся асн сферы дзейнасщ П ц, узнткла буйное царк землеуладанне, сфармгра-валася епархгяльная структура, з’явипся манастыры Полацкая, Турауская праваслауная епархтя г шш , у склад яки у розныя гады уваходзглг бел земл!, был1 падпарадкаваны Ктеускай мипраполн Апошняя У царк -Каманиных адносшах падначальвалася Канстанцгнопальскаму патрыярхату Цэнтрам: хрыецгянгзацы: бьиц гарады (напр, аналгз курганнага мопльнгка Заслауя сведчыць, што пры-хгльнгкау язычнштва у 1020-я г было не больш за 9—13%, у сярэдзше 11 ст — 2—2,5%) У сельскай мясцовасгц поу-ная хрыецгянгзацыя адбылася к канцу 12 — пач 13 ст (некаторыя даслеДчыкг адносяць канец гэтага працэсу да 2-й пал 13 1 нават да 14 ст ) У 1303 у Галщ-ка-Валынскгм княстве створана Галшкая мгграполгя (1снавала з перапынкам! да канца 14 ст ), адной з 7 епархгй якой была Турава-Пгнская (гл У арт Птская праваслауная епархтя) 3 1216 у ВКЛ узнткла незалежная ад КзеУскаЙ МПра-полп (з пач 14 ст яе цэнтр у Маскве) Лггоуска-Навагрудская мпраполгя, якая таксама называла сябе Кзеускай Да ся' рэдзгмы 15 ст Канстаншнопадьсю пат-рыярхат, яю не жадау канчатковага падзелу П ц ВКЛ 1 Вял княства Маскоу-скага, прызначау мгтрапалггау у Навагрудак нерэгулярна, нягледзячы на просьбы вял князеу ВКЛ Пасля смерШ першага лп -навагрудскага MiTpanMiTa Феафыа (1330) новы мгграпалгг не быу пастаулены, епархп У ВКЛ вяриул1СЯ
пад упаду мгграпал1та юе^скага у Мас кве У 1355 у Навагрудак прызначаны мттрапалтт Раман, я КО му падпарадкоУва-Д1ся 7 епархтй на тэр ВКЛ i Галтцыт Турава-Пшская, Полацкая, Гадщкая, Уладзтмтра-Валынская, Луцкая, Хол мекая, Перамышльская Пасля смерщ Рамана (1362) патрыярх канстанщно-пальею аднавту адзшетва мгграполц усяе Руст У 1414 па шщыятыве вял князя Вггаута Наватрудсю сабор абвяс-цтУ кезалежнасць П ц ВКЛ ад Кхеускай мирители у Маскве т Канстанцшо-пальскага патрыярхата Аднак у 1420 дгг -навагрудскт мттрапалп Грыгорый Цамблак, не атрымауиты прызнання у правасл свеце, страцту падтрымку Вт-таута 1 пагануу кафедру, юраунтком П ц у ВКЛ быу прызнаны юеусю мттрапалтт (у Маскве) Фоцш .У 1458 П Ц у ВКЛ 1 Вял княстве Маскоусюм канчаткова падзялшася на 2 незалежныя адна ад адной мттраполи Ктеускую з цэнтрам у Навагрудку (у 1472 мгтрапалтт Грыгорый Балгарын атрымау канантчнае прызнан-не канстанцтнопальскага патрыярха) 1 Маскоускую (стала так афтцыйна наз з 1459) 3 таго часу да сярэдзшы 16 ст з 12 мттрапалттау П ц у ВКЛ (мелт тытул мттрапалтт ктеускт, галщкт т усяе Руст) 9 мелт родавыя маентю У Беларуст або займалт вышэйшыя месцы у бел царк терархп
На працягу стагоддзяу П ц адыгрыва-ла значную ролю у культурным т тра-мадсктм жыцщ Беларуст развтццт школьнтцгва, тташырэннт кнтжнай наву-кт т птсьменства, вядэеннт судаводства (справы, звязаныя з парушэннем царк канонау), духовенства часта выступала дарадцамт князеу У сярэдзше 16 ст у Втльнт было 17 цэрквау, у Навагрудку — 10, у Брэсце т Полацку — па 9, У Витебску — 7, у Гродне т Слонтме — па 6, у Маплеве, Клецку i Слуцку — па 5 У 15—16 ст , калт вял князт ВКЛ сталт активна спрыяць каталтцкай кан-феей, П ц т правасл свецкая знаць па-вялт барацьбу за свае правы 15 10 1432 яны дамаглтся ад Ягайлы выдання пры-вшея, яю Урауноувау правасл феадалау У правах з католткамт т т ч аслабляу Дыскрымтнацыйны Гарадзельск! прывтей 1413 Лрывтеем 1434 вял кн Жыпмонта Кейстутавтча «руская» знаць дамагла-ся саслоунай роунасш з католткамт, аде па ранейшаму абмяжоУвалася у ктра-ванщ дзяржавай У 1563 Жыпмонт II Аугуст адмянту Гарадзельсю прывтлей т У 1568 пацвердзту гэта Асн палажэннт аб верацяргамаецт да праваслауных за-фтксаваны у «Акце Варшаускай канфе-Лэрацщ* 1573, а полым перанесены У Cma/nynt Вя/икага княства Jlimoy скага у 1592 принята каралеУская граната аб тым, каб свецктя улады не УМешвалтся у справы П ц Асобнымт ка-РадеУск1М1 граматамт у 1592 зацверджа-ы бра^твы праваслауныя у Мшску 1 РЭсце у вынтку Брэсцкай унн 1596 Й аттынулася у цяжюм становтшчы л,-гяЬ/,,,а54ХЬ еП1Скапау на чале з мпрапа-Унвп MtKauiaM Рогозам перайшла ва за "ачалс>ся змаганне з унтятамт хРамы т манастыры Спачатку пра-
васлауныя аб ядноувалтся для сумеснай барацьбы разам з пратэстантамт, потым звярталюя за дапамогай да Москвы т Усх патрыярхау, падавалт скарн У сейм т Трибунал ВКЛ У 1620 Укранту наведау терусалтмею патрыярх Феафац, яю прызначыУ юеУсктм мттрапалттам (у Кт-еве) 1ова Барэцкага т ептскапау на епархп, але кароль Жыпмонт III не дапуещу тх да кафедрау Пасля падаулення Вщебскага паустання 1623, выклтканага дзе яннямт унтяцкага архтетскапа 1асафата Кунцэвию, становшгча П ц пагоршыла ся, спроба правеецт у 1629 прымтрэнчы з’езд праваслауных т ундятау ие мела поспеху У 1633, каб супакощь правасл казацгва Украшы т пазбегнуцъ паустан-няу з яго боку, кароль Уладзтслау IV аб’явту аб стварэннт 4 новых правасл епархтй Луцкай, Львоускай, Перамыш-льскай т Магыеускай праваслаунай епархп Мпрапалпам юеУсюм быу прыэна-чаны Петр Магию, пры яктм адбывалася пэунае адраджэнне Пц У час народна-вызваленчай вайны беларускага i укращ-скага народау I64S—54 кароль Ян Казт-мтр быу вымушаны У 1650 аб’явтць аб поунай свабодзе для вызнання т культу П ц Паводле свечнага Mipy» 1636 памтж Рэччу Паспалггай т Растяй, П ц на Ук-раше т Беларуст была падпарадкавана Маскоус каму патрыярхату Урад Рэчы Паспалгтай разглядау тэта як парушэн-не свайго суверэнпэту, таму зноу пачаУ уцтек праваслауных з мэтай далучэння тх да унн У 18 ст рабтлтся спробы перадаць Маплеускую епархтю полацкаму унтяцкаму ешскапу Упартую барацьбу за захаванне П ц У Беларуст у 2-й пал 18 ст веУ маплеусю ептскап Георпй Ка-HicKi У 1768 пад нашскам замежных дзяржау, утл Расц, сейм Рэчы Паспалггай згадзтУся урауйава гь правы дыст-дэнтау (пратэстантау т праваслауных) з католткамт Аднак карэнныя змены У
555 х-г
ПРАВАСЛАУНАЯ Ц
становтшчы П ц адбылтся толью пасля далучэння зямель усх Беларуст у 1772 да Рас тмперыт, дзе праваслауе было дзярж рэлтпяй Каб пазбегнуць небяс-пею новых падзелау урад Рэчы Паспа лгтай тмкнуУся стварьтць у краше незалежную ад Расц П ц, дзеля чаго была склткана Пшская кангрэгацыя 1791, аднак яе пастановы не былт выкананы У гэты час на тэр ВКЛ заставалася толью 50 правасл прыходаУ, а Усяго У Рэчы Паспалпай каля 300 (300 тыс прыха-джаи)
Пасля далучэння да Рас тмперыт Устх зямель Беларуст тут начала ажышгяу-ляцца палпыка унтфткацыт царк структуры т паступовага замацавання П ц як пануючай у дзяржаве Вышэйшай царк шетанцыяй у Раси з 1721 замест патрыярха быу Свяцейшы Стнод на чале з обер-пракурорам, свецюм чыноунткам, прадстаУнтком тмператара Сшоду пад-парадкоУвалтся епархтяльныя архтрэт 3 1790-х г т да канца 19 ст У бел губер нях была усталявана раз впал епархтяль-ная структура (гл Enapxix), на тэр кожнай губерш функцыянавала асобная епархтя Маплеуская, Мшская праваслауная enapxiK, Полацкая (у Втцебскай губ ), ЗБтоуская праваслауная епархш (у Вшенскай губ), Гродзенская праваслау ная епархя 3 1780-х г пачаусяпаступо-вы пераход унтягау у праваслауе (напр , у 1783 было далучана 95 цэрквау з амаль 413 тыс прыхаджан), аднак гэты працэс прыпыняУся У 1794 Палацы царкоуны сабор 1839 прыняу рашэнне аб канчатковым далучэннт унтягау да П ц У 1840 Стнод прадшеау духовенству зах губерняу чытаць пропаведзг у нядзелю т па святах на агульназразумелай для
Да арт Пр4васл»У ная царква Свята св Ефрасшнт Пола дерй у Полащим
Спаса-ЕфраешнеУ-СК1М манастыры 1998
„ 556
п ПРАВАСЛАУНАЯ
прыхаджан мове, юраунштву епархгй было прапанавана больш клапашпца аб нар асвеце Так, у 1850 у Лгг епархп было адчынена 37 царк -прыходсюх школ з 1211 вучнямт 1 56 настаунгкам) Пасля Полацкага сабору частка б унш-тау без дазволу царю улад перайшла у рыма-каталщтва 3 1842 Сшод загадау пераводзщь такое вершкау у праваслауе, што выклгкала спрэчю памгж правасл 1 каталщюмг терархамг зах губерняу Но вае далучэнне католнеау да П ц мела месца У пач 1860-х г (30 тыс чал у Лг тоускай 1 37 тыс чал у Мшскай епар хц) Аднак пасля царскага указа 17 4 1905 аб верацярпгмаецг пачауся ад-варотны пераход з праваслауя у катал>-цызм Кардинальный змены у станов) шчы П ц адбылюя пасля Лют рэвалю цы) 1917 1 Кастр рэвалюцыг 1917 Змены у структуры П ц (аднаУленне патрыяршасгва скасаванне кансгсто-рый 1 замена гх епархаяльнымг сходам! i епарХ1Яльным1 саветам) > шш ) суправаджалюя зменамг статуса П ц у грамад-стве — аддзяленнем царквы ад дзяржавы (гл Духавенства) У 1922 створана Мгнская Mimpana/ия, у 1927 абвешчана Беларуская аутакефальная праваслауная царква (БАПЦ), адначасова з якой юна-вала абнауленчая Беларуская аутаном-ная праваслауная царква Аднак прасле даванш духавенства у 1930-я г фактыч на спын1Л1 дзейнасць П ц у БССР Зах Беларусь (каля 1 млн правасл вернг-кау) у 1921 адышла да Польшчы, дзе у 1922 была створана Польская аутаке фальная правасл царква (ПАПЦ, у 1924 канашчна признана Канстанцшо-пальскгм патрыярхатам), якая уключала 5 епарх1й, у тл Вшенскую, Гродзен-скую, Пгнскую Вышэйшае духавенства
прыноедла присягу польскаму Ураду Мгграпалггам стау арюешскап варшау-ска холмею Д31ЯН1С1Й (Валедынскг) ПАПЦ мела манастыры, духоуную се-мшарыю у BuibHi, 337 прыходау у Вгленскай 1 Гродзенскай епархгях, выдавала рэлгг л-ру на рус, бел, укр i польскай мовах У 1939 пасля далучэння Зах Беларусг г Зах Украшы да СССР быу створаны экзархат Заходнгх Беларусг > Украшы Маскоускага патриархата на чале з архгепгекапам Ланце ляймонам Ва умовах акупацыг у Вял Айч вайну зноу абвешчана, але кана-нгчна не аформлена БАПЦ, аргаюзава-ны яе епархмльныя структуры У 1950-я г ешскапы на новаутвораныя кафедры не сталг прызначацца, таму адзшай епархшй у БССР доул час заставалася Мшская Царк жыцце у СССР актывг завалася у канцы 1980-х г, напярэдаднг святкавання 1000 годдзя хрышчэння Руст У 1989 створаны Бел экзархат
Да арт Прашслау-яая царква. На за нитках у Мшскай духоунай семша рьц Жыровгчы 1989
Маскоускага патрыярхата (Бел правасл царква) на чале з мшсюм мгграпалггам Фиарэтам Дзейннаюць 10 епархгй Брэсцкая праваслауная епархы, Вщеб-cKajj, Гомельская праваслауная епархш, Гродзенская, Маплеуская, Мшская, Навагрудская праваслауная епархш, Пш-ская, Полацкая, Турауская У 1999 на Беларус! быу 1071 прыход, 962 святары, 14 манастыроу (утл 5 мужчынсюх i 9 жаночых), 14 брацтвау, 31 сястрынства Мшская духоуная семшарыя (адноулена з 1989), Мшская духоуная акадэмгя (з 1995), багаслоусю ф-т Еурап гуманпар нага ун-та, 2 духоуныя вучылгшчы Вы-даюцца 4 часошсы, утл «Весшк Бела рускага экзархата» i «Праваслауе», 10 газет, царк календари i шш рэлгг л ра.
Лип Макарий (Булгаков МП) История русской церкви Кн 2 М 1995, Игумен Никон (Лысенко) Православная церковь Литвы и Малой Руси и религиозная политика князей Литовских в XIV — нач XV вв // Тэз навук кайф,
Памятны знак у гонар тысячагоддея праваслаунай царквы У Беларус) Заслауе 1992
557
ПРАВ1НЦЫЯ п
ярЫС» 1000 годазю Полацкай епархи i Пра-^слаУиай царквы на Беларуст Ми Ж царьтсы псторыт Беларуст Ч 1 Мн 1994 }К у к о в и ч П Сеймовая борьба православ ’ jjopo западнорусского дворянства с цепкой ной унией (до 1609 г) СПб , 1901, П о ХР°®?*НЙ ИМ Русские епархии в ’ их с^крытае, состав и прсде-ду Т 2 Казань, 1912, Грыг, ^овщ [ 1 беларуская тсрархтя Мн , 1992, Канфесц на Беларуа (канец XVIII—XX ст ) Мн , 1998
Валянцша Ц>ыгор'ева, Алена Фшатава
«ПРАВАСЛЛУНЫ БЕЛАРУС», часошс, цК1 выдавауся у лют — снеж 1925 у Варшаве на бел мове па шщыятыве Бе-ццрускага пасолъскага клуба Рэдактар Я Пачопка, мает афармленне Я.Дроздова Асноуны змест складалг матэрыялы з псторыт, царк, грамадскага i культ жыцця Зах Беларуш, лтт творы Выступау за увядзенне бел мовы у ца-ауч установах Меу рубрыкт «Што чу-ваць у свеце», «Беларускае жыцце», «3 народнай творчасщ», «Сельскагаспадар-чыя парады», «3 псторыт археалош» т тнш Змясцту артыкулы, прысвечаныя фСкарыне, Стмяону Полацкаму, ЯКу-палу (з нагоды 20-годдзя лгг дзейнас-щ), шмат артыкулау па псторыт стараж Полаччыны I Палачанша, даследаванне <Месца беларускай мовы сярод моу свету 1 славянские увасобку» I Савщка-13, пра нар земляробчыя святы М Яц-кевтч Друкавау вершы Г Леучыка, П Прадухт, С Свтстуна, апавяданнт 3 Бядулт, Пачопкт, М Запольскага т тнш Выйшлт 22 нумары Арсень Лк
ПРАВАСЛАУНЫЯ АРАНДАТАРЫ, ка-тэгорыя сялян у Беларуст т Лпве у перыяд позняга феадалтзму т кашталтзму, яря былт асабтста свабодныя, мелт права переходу з мбена на месца Паходзшт з розных саслоуных разрадау сельскага насельнтцтва (збяднелай дробнай шляхты, пансктх т дзярж сялян, дваровых, вмьнаадпушчаных, адстауных салдат) Жылт на арандаваных пансктх землях, за карыстанне яктмт плашлт пераважна фашовы чынш Здымалт гал ч невялт-ия (да 10 дзес) зямельныя участкт Пасля далучэння Беларуст да Рас тмперыт у канцы 18 ст частка П а была запрыгонена памешчыкамт Паводле няпоуных даных, перад адменай прыго-НУ У Мшскай, Вщебскай, Маплеускай т Ковенскай губ было 5597 душ мужч волу 2207 двароу П а , што арандавалт тыс дэес панскай зямлт, з тх 4770 (85,2%) душ, 1854 (84%) двары з 12 тыс Дзес зямлт знаходзтлтся у Мшскай губ сям я жыла у пансктх мястэчках Щавыд-Гарадок, Капыль, Петрыкау, ысочнае) 1х продкт здауна валодалт за-"^ЗЫМт участкам! т, зыходзячы з кара-еусктх грамат 15—18 ст , карысталтся Рознымт льготам! нароунт з жыхарамт ш прывтлеяваных гарадоу т мястэчак. “ Маса Па, як т стараверау, была ^Рыптсана да саслоуя мяшчан, хоць гал »гт>аняткам было земляробства Пасля БР рэФ°Рм 1860-х г тх арэндная плата двузначна большая за выкупныя пла-° пансктх т асаблша дзярж сялян
^Дле закона ад 19 1 1893 Па, яктя 1 на пансктх землях да рэформы
1861, атрымалт права выкупу зямельных угоддзяу (у названых мястэчках ен да-пускауся толькг з добраахвотнай згоды бакоу) Выкуп дазваля^ся на працягу 3 гадоу з часу выдан ня закона пры Умове сканчэння тэрмтну дзеяння арэнднага кантракгу Пры пераходзе на выкуп П а -мяшчан прыптсвалт да еял грамады У выпадку адмовы у выкупе П а павшны былт на працягу 5 гадоу пакт-нуць зямельныя Участкт або са згоды памешчыка куптць тх цт заключыць новы арэндны дагавор
Jlim Анфимов AM Крестьянское хозяйство Европейской России, 1881—1904 М, 1980, Лященко ПИ Очерки аграрной эволюции России Т 2 Крестьянское дело н пореформенная землеустроительная политика, ч 1 Первоначальное наделение и осуществление крестьянской собственности СПб, 1913, Фридман МБ Отмена крепостного права в Белоруссии Мн , 1958
Вячаслау Пакющч
«ПРАВДА», штотыдневы лттаратурна-палтт часоптс, яю выдавауся у 1888—89 у Пецярбургу пгсьменшкам г журналюгам М М Каяловтчам (гл У арт Каялов!-чы) пры падтрымцы бацькг — МВ Кая-лов1ча Зместам т тдэйнай нактраванасцю адпавядау платформе тагачаснага славя-нафтльства Выступау супраць «лтбера-
лтзму, заходнштва т сепаратизму» Веу палемтку з лтберальнымт час «Вестник Европы», «Северный вестник», «Вестник иностранной литературы», яюя, на думку рэдактара, «па-рабску пакла-нялтся Захаду» т «падкопвалтся пад грамадска-урадавае адзшетва духу» Сваты гал апанентам Каяловтч лтчыу фтлосафа У С СалаУева, якога называу «прыслуж-нткам папства» г «саюзнткам прускага мтлпарызму» Знешнепалтт артыкулы 1 ггст экскурсы часоптса пераважна былт нактраваны супраць пагрозы «аустра-прускага мтлттарызму», «антыславянска-га падкопу Ватикана» т «польскай тн-трып» У гэтым кантэксце шмат увап аддавалася псторыт Беларуст са стараж часоу да 2-й пал 19 ст На старонках «П » Каяловтч надрукавау шэраг артыкулау у абарону славянафтлау, аб яур пытаннт на Беларусг, руска-польсюх адносшах, уз’яднаннг бел унгятау з пра-васлауем у 1839, а таксама змяшча? свае ли творы няскончаны раман «Неакансерватары», апавяданнт «Мтс Мэры», «Сум», Цыкл нарысау «Наш правшцыяльны друк», У я^ЛХоу-праблемы выдавецкай справы у БДУ
ПРАВШНЫЯ тэрытарыяльна-адм
УРас шпоры, у 18 ст , прамеж-кавая памтж павегам т
ларуст ^В5'п727сктадзе Ма-
Кацярыны II ад 28 5 У у Мап
(КдошХшанская, Ма-леускую „ая т Рагачоуская
пуская, Мсцтслауская г . л В1. П , у Пскоускай было 5 Н 3
цебская, ЛаВ1”ская падзялялася на 3 22 ’ 17,7 bS” > наз.» зл
П як Ш1пры №№
STX»н““ “
татнтх П паходзтлт ад мястэчак, адм-гасп цэнтрау дзярж т прыватных уладанняу, канфтскаваных у казну Ктрава-Л1 П канцылярыт, куды Уваходзип 3 чы-ноунткт на чале з рас афщэрам Крымшальна-фтнансавымт справамт за-гадвал! камтсары (па 2 на кожны павет П ) Камтсарыяты гснавалт у Быхаве, Га-радку, Гомелг, Дуброуне, Мстиславе, Сянно, Чачэрску, Чэрыкаве, Шклове У кожным горадзе П размяшчалася па батальену салдат г тнвалтднай роце — каля 735 чал Грамадзянсктя справы разглядалтся правтнцыялытымт земстомт судамт, куды уваходзип 4 абраныя прад-стаунткт шляхты Суды падпарадкоува-лтся шляхам апеляцыт Юстыц-калепт лтфляндсктх, эстляндсюх г фтнляндсктх спраУ пры Сенаце П лтквтдаваны у час падзелу губерняу на паветы паводле Указау ад 22 3 1777 г 10 11778
Лип Ж у к о в и ч ПН Управление и суд в Западной России в царствование Екатерины II // Жури Мин-ва нар просвещения 1914 Ч 49, АнтшчанкаЯК Беларусь у часы Кацярыны II (1772—1796 гг) Мн, 1998 Яуген Аниичанка
ПРАВ1НЦЫЯ бРДЭНА, у рымска-ка-талтцкай царкве адм -тэр адзшка ордэ-нау манааах, якая аб’ядноУвае некалыа кляштарау Узначальвае П о правгнцы-ял, яю выбтраецца цт назначаецца на пэуны тэрмтн Калепяльным органам улады у П о з’яуляецца правшцыяльны каттул Падзел ордэнау на правтнцыт пачау уводзшца каля 13 ст По атрым-лтвалт назву ад тмя святога-заступнтка, назвы свецкай або царк адм -тэр адзтню, пэунай пет вобласш Ш дзярж утварэння Ордэн францыеканцау падзя-лгуся на правшцыт у 1217, ордэн дамаа-канцау — у 1220 Ордэны з вял коль-касцю кляштарау на тэр Беларуст ства-ралт тут свае асобныя П о , напр Лттоу-ская правтнцыя Анела Ахоунтка у дамтнтканцаУ, Лпоуская правтнцыя у бернардзтцау Ордэны, яктя мелт У е ларуст толыа адзшкавыя кляштары, уключалт тх у свае замежныя правтнцыт, напр Бярозауск! кляштар картэзгянцау уваходзтУ у Рэйнскую правтнцыю гетага ордэна У Рэспублтцы Беларусь асобных По не генуе leap Гончарук
ПРАВ1НЦЫЯ ЦАРКдУНАЯ, У рым-царкве адм -тэр адзшка, ^я^б^Звае шэраг суседатх дыяцэ-ил^ий?Ут Узначальваецца мтрапа-зти -^ХцЦе ствараецца пра-
лтам Пры мттрапалше , ? пер,
ВШЦЫЯ=дшНнДЭ М УМовах адм’Тэр “““ С3 SLfi тмперыт на дыядазтт т падзелу *Лада спала тэ-
правищъи, кал» ДУ* гыпкай Фун-
рытарыяльнаадпаввдзначаюцда к.
кцыт 1 правы И и Лтквтдацыя П и, сам канантнага пр межау не
заснаванне новых ' ам апостальс-мотуць адбыватда^згсд у
кай сталшы К°ль^“на кожная складзе П Ц не аб^2^дзщЬ У пэуную дыяиээтя павтнна уваходзш
558
ПРАВЫ
П ц Некалыа П ц могуць аб ядноУвац ца $ царк рэпены У 1920—30-я г у Польшчы было 5 П ц Г незненская i Пазнанская Варшавская Крака ус кая Львоуская Выенская Апошляя уклю чала Втленскую, Пшскую Ломжынскую дыяцэзи 1 т ч ахоплтвала тэр усей Зах Беларуш У Рэсиублщы Беларусь icuye адна П ц — Мшска Маплеуская, у якую уваходзяць Гродзенская t Пшская дыяцэзи, Мшска Маплеуская архщыя-цэзи Гродзенская дыяцэзгя ахогипвае Гродзенскую вобл , Пшская — Брэе цкую 1 Гомельскую Мшска-Маплеу-ская — Мшскую Маплеускую i Вщеб скую !гар Гончарук
ПРАВЫ УХ1Л у В К П (б) Паводле партийных дакументау сав часу, апар тунют плынь у партьп у 1928—30, якая пагражала рэстаурацыяй у краше бурж парадкау Сац базай Пу, на думку парт ктраунщтва, з яулялкя кулацтва 1 KanrrantCT элементы горада, штарэсы яюх у парты! абаранял! правыя ухглтсты Яго носьбттам! Л1ЧЫЛ1СЯ вядомыя рэв 1 палгт дзеячы, члены Палггбюро ЦК ВКП(б) М I Бухарин, АI Рыкау, М П Томею На саман справе т зв Пу з яуляуся сукупнасцю поглядау i асоб ных пазгцый вышэй названых асоб На вызначэнне шляхоу i метадау сацыялгст будаунштва у СССР, яки адроэн1вад1ся або часам супярэчыл! поглядам Ген сакратара ЦК ВК.П(б) I В Сталша Так, у 1928 Бухарин, Рыкау г Томею выступит! супраць эканамшна не абгрунтава-иага на гх думку фаршравання тэмпау 1Ндустрыял1зацы1 ператварэння у с>стэ-му юраунщтва крашай иадзвычайных мер, што былт уведзены у сувязг з хлебным! цяжкасцямт 1 моцна Ударыл! па за-можных пластах весю г сярэднгм сялян-стве Паводле выказванняу Бухарина у друку, шдустрыялюацыя крашы г сацыялгст каапераванне весю павшны ажыццяУляцца па меры выспявання аб’екгыУных i суб’ектыуных перадумоу, абапграцца на эканам механгзмы новой эканамтнай палтым, з улгкам щэй ле ншекага «Палггычнага завяшчання* Менавпа таюя Погляды i былг у першую чаргу названы «П у », a ix прыхшь-
— «правам апазщыяй», якая стала "ля партьп гал небяспекай на новым этапе будаунщгва сацыялвму у адной краше Пытанн! барацьбы з П у разгля-далгея у крас 1929 аб яднаным пленумам ЦК г ЦКК ВКП(б) 1 XVI парт кан ферэнцыяй, ;пстападаусюм (1929) пленумам ЦК Да лщэрау абвешчанай «апазщьп» былг ужыты суровый парт санкцы! Бухарин зняты з пасады ад-казнага рэдакгара газ «Правда», адклг-каны з працы у Камгнтэрне потым вы-ведзены i са складу Палггбюро ЦК, Ры кау ! Томею — папярэджаны На лгета-падаусгам (1929) пленуме ЦК ВКП(б) ix вымусигг падаць заявы у ЦК аб признаки свагх «памылак», яки былг апуб-лгкаваны у «Правде» На XVI з'еэдзе
ВКП(б) (1930) Рыкау i Гомсю зноу асу лллг свае по; тяды i заявив аб гатоупас Ш актыуна праводзшь генеральную Л! нио у жышге (Бухарин з за хваробы на з ездзе адсутшчаУ) 3 езд абвясщу по П1ЯДЫ «працай апазиш!» несумяшчаль ным! з прыналежнасцю да ВКП(б) У Л1ст 1930 у «Правде» была апублпсааана заява Бухарина у якой признавалась правгльнасць рашэппяУ XVI э езда пар ТЫ1, асуджалкя усякая фракцыйпая дзейнасць, любыя спробы скрытай ба рацьбы з парт кграуиштвам Пасля з ез да былыя лшэры т зв II У больш нс выступалг супраць лгни юраУнщтва пар ты! Гым не менш Стал»! i яго акру жэнне рабий усе каб паказаиь Бухары на, Рыкава i Томскага двурушнисам! яюя працягваюць вест антыпарт ба рацьбу Атмасфера вакол ix асаблгва распалыася пасля забойства 1 12 1934 юраунгка Леншградскай парт арг цы! С М Ктрава 1 праведзеных пасля гэтага судовых працэсау Аз асоб што прахо-дзип па гэтых працэсах асаблгва па справе т зв «аб яднапага трацюсцка-31 иоуеускага цэнтра», дамагалкя наказан ияу аб тэрарыст задумах i контррэв на мерах Бухарина, Рыкава i Томскага У апублгкаваных у прэсе матэрыялах раб, лгея нелвухсэнсоуиыя намею на «су вязь» лщэрау «правай апазщьп» з удзельшкам! «трацюсцка зшоуеускага блока» гх пали двурушнштва, высоува лгея абвшавачанн! у здраднщтве перад партыяй 1 крашай 22 8 1936 Гомсю скончыу самагубствам На лютаУска-са-кавщюм (1937) пленуме ЦК ВКП(б) Бухарин 1 Рыкау был! выключаны з кандыдатаУ у члены ЦК ВКП(б) i з партьи, потым арыштаваны на падставе сфабрыкаваных НКУС матэрыялау 1 У сак 1938 прыгавораны да расстрэлу ра зам э вял групай мш грамадсюх i дзярж дзеячау кратны, абвшавачаных у прыналежнасщ да т зв «аитысавецкага праватрацюсцкага блока» У лют 1988 пленум Вярх суда СССР ад мяту пры гавор Ваен калеги Вярх суда СССР ад 13 3 1938 г спыту справу за адсутнасцю У дзеяннях асуджаиых саставу злачыи ства Па прапанове К та парт кантро лк> пры ЦК КПСС 1 1н-та маркшзму ленштзму пры ЦК КПСС Бухарин, Ры кау, Томею 1 шш пасмяротна рэабипта ваны г у парт адносшах
У КП(б)Б пад абвшавачанн! у права апартунгст скажэннях генеральнай лтни трапту шэраг парт грамадсюх i дзярж дзеячау, работшкау розных сац сфер Правядзенне такой палггыю найперш прышсвалася Дз Ф Прышчэпаву, яю у 1925—29 узначальвау Наркамат земляробства БССР Прышчэпаву ставглася у вшу, што праз загады i устаноую Нар камэема г шш спосабам ен насаджау у рэспублгцы хутарсюя адрубныя гаспадарю, яюя мел! «кулацкг харакгар» Ад прозвшгча наркома у пет л ру увайшло паняцце «прышчэпаушчына» з негатыу ным зместам Не пазбег выкрывальнай крытыю за П У у культ буд-ве былы старшыня Часовага рабоча-еял сав урада Беларусг, грамадсю дзеяч г шсь меннгк 3 X Жылунов1ч (Ц Гартны) У
•правых погляди» абвшатичмй: старшыня ЦВК БСГ 1
У некат публтчиых । 1
сы гауся па артыкут I гкацамхга Да пачатку hctui. ныньир <зга iv,ш» («Правда» 30 9 1928) Пры выключэнн! э парты! прэзьизгга ДЦ ЬССР УМ /гнатоускага у студз адзначалася што яго роля у юрауиппве навук установам! i узаснай навук тий насш была аиалапчнай роп Прыцги пава У зямстьнай палпыны У laraiac ных дакументах > иыстуцтеинях прэсы Жылуновгч праходлць як «адзш з га лоУных шэолагау нацыянал дзмакра тычнага Ухтлу У КП(б)Ь» Чарвяхову была прытсана «цэлая сютэма права апартушетычиых i нацыянал ухтепкк поглялау» у далейшым «иааадкны» ранг «верхавода усяго антысавецкага падполля у БССР» Лес уса, хто трашу у Беларуст пад абвшавачанн! У П у склауся трапчна Усе яны рэабытгаваны (пасмяротна) у грамадзянсюм i палп плане
JItm Страницы истории Компартии Безо русски суждения аргументы факты Ми 1990 Реабилитация Потит процессы 30— 50 х гг М 1991 П т а т о и а у Р П«лпыи 1дз1 Лесы Грамадзян пазшьи ва умовах на растання щэалзга палп диктату у Ьетархо 20—30 х гг Мн 1996 Расцклау Платонау
ПРАГ1МНА31Я (ад лац pro замест + гмназиЦ няпоуная самастойная сярэд няя навуч Установа у 2 й пат 19 — пач 20 ст 1х з яуленнс у Рас гмперы.1 выклисана неддхопам сродкаУ на угры манне неабходнай колькасш поуных пмназш К1равал1 П шспектары By чэбная праграма а была аднотькавай з адпаведнымг класам! пмназ1й Напачэт ку П мелт 4 потым некаторыя 6 кла сау Асоб яюя скончыл! П прымал! У наступиы клас пмназп без экзамена) 3 1866 П рыхтавал! 1 прыходсюх наста) нисау На Бетаруо як эксперимент пер шыя П адкрыти у I860 у Свкглачы i Маладзечне У сярэдзше 1860-х г яны был! закрыты а замест ix адкрыты нас таунщюя семгнарыт Пасля рэаргаюза цыг повятовых вучъоншчт у 1865 —66 школы у Брэсие, Гомел! г Бабруйсю был! пераутвораны у 5-класныя рэаль ныя П У 1866—71 яны атрымал! стати клаегчных П з выкладаннем латин! 1 грэчаскай мовы У 1865 у бел П вучы лгея 123 выхаванцы у 1876 — 600 г 1S79 — 746 J 1881 — 826 у Ш7 — 695 у 1890 — 568 Скарачэнне калька с Ш вучняу выклисана абмежаваннем з 1887 у пмназш ! П колькасш выхадшз са збяднелых слаеУ насельнштва i яурэ яУ Пры гэтым «кухарчыных дзяцей» 1 яурэяу выключал! г тых хто ужо вучыт ся Так у 1887—88 з гомельскаи Н выключана 17 юнакоУ У пач 20 ст ) сувязт з недахопам сродкау на утрыман не пмназгчных цэнтрау была распраиа вана праграма па адкрыцш широкая сетю приватных навуч устаноу у тл П Яны павшны был! утрымлгвацца га зборау за навучанне Гэта паспрыял® значнаму павелтчэнню колькасш II Беларуш Кал! У 1903 был! 2 приватны» П то у 1911 стала 42 (4 мужчынсюя
38 жаночых, з ix 23 яурэисюя) 3 начаткам I-й сусв вайны 1 акупацыяй ням войскам! части тэр Беларус! некат П был. закрыты, частка эвакуфавана У 1916 засталося 22 П У 1917—18 П Л1к-вщаваны
Лип Пастухова ЗА Среднее образование в дореволюционной Белоруссии Мн л 1963 Андрэй Самуак
ПРАГРЭС1СТЫ, партия лгберадыгага юрунку (снавала у 1911—14 Утворана па шщыятыве М1рнаабнауленцау, дэпутатау III Дзярж думы I членау фракцьц прагрэшстаУ у перыяд падрыхтоую да выбарау у IV Дзярж думу Ставка за мэту стварэнне адзтнага лагера л.бе-ральнай апазшьп пад заклткам «Барацьба за правадзенне ? жыцце палажэнняу Манифеста 17 кастрычтка 1905» У склад ст вора на га у крас 1912 Пецяр-бургекага к-та П уваходзип I М Яфрэ-маУ, М М Кавалеусю, Б А Энгельгарт, М М-Львоу, А А Уварау, М М Фсдарау, у склад Маскоускай аргантзацыт П — А1 Канавалау, П П i У П Рабушынсктя I шш Друкаваны орган маек П — газ «Утро России» Камттэты П тснавалт у Адэсе, Казани Самары, Тамбове, Туле 1 Вобласцт Войска Данскога У студз 1912 у лтку першых узнис кампэт П у Втльнт На яго сходзе 22 2 1912 вырашана аб'яднаць «рускае чыноуншгва i ду-хавенства» i стварыць асобны прагрэше-цю выбарчы камггэт Дзейкнал. к-ты П у Брэст-Лттоуску т Гродне У Мшскай губ да «камггэта русюх прагрэсту-ных выбаршчыкау» далучыуся к-т яур выбаршчыкау, яю не мог па тснуючай выбарчай стстэме правеет свайго дэпу-тата П выступал! за галоснаснь i пера-будову устарэлых адносш у сац т эканам сферах, за стварэнне канстыгу-дыйнага цэнтра блока П , куды б яны Увайшлт разам з кадэтала т акцябрыста-Mi, «наводзтлт маеты» з рэв партиями каб аргантзавацъ выступленнт рабочых з мэтай нашску на j/рад 1 атрымання ад яго уступак У гады 1-й сусв вайны яны актыуна удзельнтчалт у стварэннт Прагрэстуйага блока, па тх тншыятыве узнклт рабочыя групы пры ваекна-пра-мысл кампэтах Некаторыя лтдэры ста-лт мгнтстрамт Часовага урада (Канавалау 1 ТНШ )
Лт Вишневский Э Либеральная оппозиция в России накануне первой миро-«0# войны М , 1998, ЗабаЦскт ММ, Путк УС Прадстаунщтва ад Беларуст У ЦЗЯржаУнаЙ думе Расц (1906—1917 гг ) Мн , ’’° MixaiaU Забаускл
’ПРАГУЛКА НА СЁМУХУ» («Pfmgstau-sHug»), кодавая назва карнай аперацыт ням -фаш захопнткау супраць партызан 1 Мясц насельнщтва Барысауеко-Бягом-^ьсклй партизанской зоны 22 4 — ся '/^гч мйн* Праводзша-
’ сшамг 4-й палявой арми, падпарад-
ванымт на час аперацыт 3-й танк ар-® групы армгй «Цэнтр» (632-т т 931-ы сю ’ 31^'ы грэнадзерскт, 31-ы палщэй-*одцПаЛК1' “Р1101 ДЫВ1Э1ен, роты сама-спецЫХ гарм,1Т 1 бронемашин т шш ]Щ[ц^иадраздзялени0 задаЧа апера-выцеенщь «бандыцктя групы* у
паун -усх частку партыз зоны, якая блактравала Усе асн тылавыя Камушка цы! 3-й танк армп Адначасова з 4 иа-прамкау прашУнтк адцясшу партыз бригаду «Дзядзькт Кол!» т 24 крас пар- , тызаны былт вымушаны адступтць у ра- , ен в Сялец—Рэчю-—Бажздары Бягом-льскага р-на 28 крас аб’яднаныя сын 3 партыз брыгад атакавал: каршкау i нанеслт тм страты У жывой стле Пасля некальюх дзен жорстюх баеу партызаны быт вымушаны адыецт на Пн да в За-рэчча, Н1УК1 Бягомльскага р-на, але пращунтку не Удалося замацавацца т партызаны вярнул! страчаныя пазщьп, стал! ствараць у непаерэднай блтзкаецт ад ням гарнтэонау новую лтнтю абароны За час аперацыт карнткг страниц больш за 900 чал забттымт, 7 танкау, 14 аУтамашын, бронетранспарцер, 2 бронемашины, 16 павозак з боепрыпасам11 шш, спалил 11 весак, захапип 1663 мужчын I 1390 жанчын Уладз1лир Пасэ
П₽АДВАД31ЦЕЛЬ ДВАРАНСТВА, маршалак дваранства, юрау-нтк дваранскай карпарацьп павета ш гу-берн! у Рас тмперыт Пасада Уведзена пад уплывам адпаведных пасад (урадаУ) у дварансюх карпарацыях Прыбалтыю i Рэчы Паспалгтай (гл Маршалак) Першыя выбары П д у паветах адбылюя у 1766 Тэрмш и дэеяння абмяжоувауся 2 гадам! На кожныя наступныя выбары павтнен быу давацца адпаведны указ У 1771 зазначана, што выбары праводзяц-ца стала, без спец указау У 1775 тэрмш дзейнасщ Пд падоужаны да 3 гадоу Пасля першага падзелу Рэчы Паспа-ттай (1772), паводле указа ад 13 9 1772 т спец ордэра маплеускаму < пскоУска-му губернатарам, шляхта усх Беларус! павшна была прадставщь звестга пра сябе, I толью пасля гэтага было дазволена выбщаць маршалкау (П д) Першыя выбары ва Усх Беларус! згадваюц-ца у 1777 Паводле Даравамнай грамоты дваранству 1785 дварансюя карпа-рацы1 узнтклт 1 на губернсюм узроуш Дварансюя дэпутацюя сходы (гл Два-раноа сход), уведзены пасады губернски Пд У час праулення Паула 1 <1796__1801) дзейнасць Граматы была
адменена Адноулена 2 4 1801 Аляксан-драм I 6 12 1831 Мгкалаи I «Палажэн-нем пра парадак дварансюх сходау, выбарау i службы паводле ix» nraH,bJ'™“ псравеу службу па дварансюм выбарам у статус дзяржаунай Кандыдатау у ш-вятовыя . губернсюя ПД “б'РХр губернски дварансюх сходах, О™'? нскага ПД зацвярджау af6ic”^ap^ павятовага — губернатар Указам ЭД 28 11 1861 у бел губернях Дварансюя выбары забаронены, "Д «Д^ранс^ лэпутаты прызначалюя урадам асн Ф^ЫЯМ! ПД, ЯК юраунгкг. дваранскай карпараиы!, был! ^ади аванНе штапэсау дваранскага стану, юраванн
пэпутатам! дваранства ад павет У> да
дание г выдача пасведчанняу р жында, добраиадзейнасщ^станО 3 часам пасада Пд палкам ур
559
ПРАДСТАУНЩТВА
склад агульиадзярж бюракратьп i атсанне функций т абавадкаТ? П д займа-ла иекалью тысяч старонак «Настольная кнтп для павятовых прадвадзщеляУ дваранства» (СПб , 1903)
Уладзююу ВярорЮн-Шалюта ПРАДЗЁННЕ, працэс ператварэния ва-лакна у нттю, яюя выкарыстоувал! для атрымання тканш, адзш з найстараж заняткаУ жанчын Паводле археал звестак вядома з 3-га тысячагоддзя да н э У раннеславянсюх плямен (мтлаградская . зарубшецкая культуры, э 7 ст да нэ ) П было досыпь пашырана Вядомы 3 спосабы П скручванне рукамт (найб стараж , вядомы з часоу неалпу), на ве-рацяне t на самапрадцы Прадучы рукамт, жанчына выцягвала валокны з ку-дзел1, лрывязанай да праенщы, т скруч-вада тх ладоням! Такая пража выкарыс-тоувалася для вырабаУ грубай тканшы 1 для утку Да 19 ст найб распаУскшжа-ны спосаб П — на верацяне 3 19 ст набыло пашырэнне П на самапрадцы пры дапамозе калаУрогау 2 тыпаУ вертикальны — «стаяк» 1 гарызанталь-ны — «ляжак» Пры гатим спосабе П нтгка скручвалася I намотвалася на шпулю, якую круциа кола, што прыво-дзигася У рух нажной педаллю У 2-й пал 20 ст П для хатняга ткаитва амаль знткла Для вырабу мастацюх тканш выкарыстоуваюць пераважна нттю фабрычнай вытворчаецт
Лип Лебедева НИ Прадение и ткачество восточных славян // Восточнославянский этнографический сборник М, 1956, Курилович АН Белорусское народное ткачество Мн , 1981 Ганна Куршовн ПРАДСТАУНЩТВА ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б. Створана У сак 1925 замест Бюро дапамоп Кампарты! Заходили Беларуа у сувязт з утварэнием у КПЗБ сэцэсн 1 неабходнасцю яе лткйдацы! У розны час Прадстаунщтва узначальвал! А С Славшею (Качароусю), СТ Миер, МА Блшчыкау, АУ Канчэусю, ГМДуа, Ю Брун, Р Д Вольф, С АМертэнс, ЕI Шо-ламау, I Ф СяменткаУ ПР311^ юраунщгвам Прадстаунщтва КПП Гфы Выканкоме Камтнтэрна у Маскве i фак тычка л1чылася яго финалам у Мшад Дзейнасць Прадстаунщтва неадиойчы Е^Хя № Бюро . Сакратарыяне ЦК КП(б)Б 31 7 1925 ££
сяджэнит Сакратарыята ЦК КП(б)Ь ™ ля засдухана справаздача Славтнскага тоа работу Прадстаунщтва, лася недастатковая свсечасо фармавання Бюро прЫ-
пытаннях работы у 3 р j раз у
знака незбХ03Н,^ КП(6)Б i штотыдне-2 тыдн! Бюро Ц LA па пытаниях вае сакратара ЦК < Прадстау-
бягучай праны 3 гэт. ^руючыя
нщгва РЭ^на шф Р сць t мера-органы КП(б)Ь гща t над,
прыемстви И^ред’арус!, вяло пера-, X па палгт т аргашзац пытаниях з
560
ПРАЕКТ
Бюро 1 Краяяым сакратарыятам ЦК КПЗБ, яюя знаходзипся у падполлх, да-памагала im рыхтаваць кадры для падп парт работы, выдаваць парт л-ру, эай-малася справам! пали эмигранта? i асоб, што прибыл! нелегальна з Зах Беларусь рыхтавала з’езды КПЗБ i КСМЗБ, юравала Мшскай школой КПЗБ, часткай Цэнтр рэдакцьп КПЗБ якая выдавала л-ру для Зах Беларус!, Камхсхян па вывучэннх Зах Беларусх пры АН БССР 1 Зах сектарам Гхстпар-та Функцыянавала да лета 1937
Уладзишр Ладысе}
«ПРАЕКГ АБ ЗН1ШЧ&НН1 АБ’ЯД-НАНАЙ РУСЬ, «Праект з н х -шчэння Русх», складзеная у канцы 17 — пач 18 ст разгоряутая праграма акаталхчвання х дэнацыяналхзацьп беларуса? i украшцау у Рэчы Паспалхтай праз знивчэнне «грэчаскага абраду» (як праваслауя, так i унхяцтва, якое, на думку аутара, не привяло да паланхза-ИЫ1 «русшау») Традыпыйна прыпхсва-ехша езухту ЯА Кулешы, часам — ксян-дзу Кубалю Паводле гэтай вереи, у 1717 «праекг» быу прапанаваны Вар-шаУскаму сейму, у сувязх з чым з яго былх зроблены сгасы, дзякуючы яюм ен захавауся да нашага часу «Праект» рас-паусходжвауся сярод рымска-каталщка-га духавенства як тайная шетрукцыя для дзеяння Паводле хнш вереи, «Праею» — гэта фальехфхкат, нашеаны пры-ххльнхкам Расц у час надзелау Рэчы Паспалпай з мэтай абгрунтаваць неабходнасць уклхочэння бел х укр зямель у склад Рас хмперых «Праехсг» зыходэху з памылковаецх х шкоднаецх для Рэчы Паспалпай правасл х унхяцкай вер х прадугледжвау схстэму заканад, сац -эканам эткакульт , хдэалаг , маральных х шш мер, выкарыстанне яюх дазволхла б «перарабхнь русхнау на рымлян» Зия-вага, дыскрымхнацыя, праследаванне х ушек часам аж да фхзхчнага выншхчэння прыххльнхкау «грэчаскага абраду* — праваслауных х унхятау — павшны былх стань абавязкам кожнага паляка, кожнага чыноумхка Прадутледжвалася да-водзхць да жабрацтва х невуптва правасл 1 унхяцкхх сялян I мяшчан, пазбау-ляць духавенства усх абраду уплыву на вернхкау, Практикаваць публхчныя па-караннх святароу, нс дапускаць правасл I унхяцкую шляхту да дзярж пасад х шт Справаводства у мапстратах належала перавесш на пол к кую мову Пра-паноувалхея х Прамыя правакацьп рас-паусюджвание нхбы ад хмя «рускага» духавенства творау, шкодных для Рэчы Паспалпай, польскага народа х рымска-каталх 1к,1Й царквы х выкарыстанне хх як зачэпак для знхшчэння грэч абраду, меркавалася, Што украшцы супраць таюх прыцясненняу узнхмуць бунт, пасля задушэння якога паустанцау трэба пе рабхць цх прадаць у Крым у рабства, а на хх землх пасялщь палякау Рэахпза-цыя гэтага лакумента павшна была
прывесщ Рэч Паспалггухо да рэлхг х нац адзхнетва х т ч пазбавхць Рас дзяржаву падста? для авалодання бел х Укр землямх
Публ Проехсг об уничтожении православ ного и униатского вероисповеданий, равно и русской народности в русских областях, под властных некогда Польше // Сб дою, уясняющих отношение латино-польской пропаганды к русской Вере и народности Вильна, 1865 Ваш 1 Львовский церковный собор Док и материалы М, 1982 С 207—220, Проект знищення Русх Нью-Йорк, 1983, А new project for the destruction of Russ. [Canada], 1919
Jhm Бирало AA Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII вв Мн , 1971 С 50—51 Святлана Морозова
ПРАЖСКАЕ АБ’ЯДНАННЕ Б1С1А-I’VCKIX СГУДЭНЦК1Х АРГАН1-ЗАЦЫЙ, Аб’яднанне б е л а -рускхх студэнцкхх арганх-зацый у Празе (П АБ С А), орган кхраунщтва бел студэнцгвам Зах Беларусх I эмхграцых Утворана 20 8 1924 на I з’ездзе бел студэнтау у Празе На П з’ездзе (1926) прыняты статут х выбраны юрухочы орган, у яю увайшлх М ГузоУсю (старшыня), ВЛаусю (вщэ-старшыня I юраунхк аддзела мхжнар зносхн), М Чарнецкх (сакратар), М Ка-берац (казначэй) х хнш Пры ПАЕСА хс-навалх 4 аддзелы мхжнар зносш, прэ-сы, эхеаномтю, сакратарыят Пазней колысасць хх павялхчылася х некат былх перанесены У Вхльню ПАБ С А ставхла за мэту згуртаваць усе бел студэнцкхя арг-цых для сумеснай працы на нхве бел адраджэння, хнфармаваць сусв гра-малскасць пра бел нац рух, псторыю х культуру, становхшча беларусау у складзе Польскай дзяржавы З’яУлялася членам Аб’яднання студэнцкхх арг-цый народау Усходу Еуропы (з 1925), Мхжнар канфедэрацых студэнтау у Варшаве (са жн 1926) Удзельшчал а у рабоце 2-й Усебел хсанферэнцых у Берлхне (кастр 1925) 3 1925 юраунхцгва аб’яднання выдавала бюлетэнь АБСА на франц мове У 1930 у ПАБСА уваходзхла 540 студэнтау-беларусау Спынхла хенаванне У 1938 у сувязх з ад’ездам многхх выпускнхкоу у БССР, матэрыяльнымх цяж-касцямх, а таксама перашкодамх, якхя чынхлх польсюя I рас эмхгранцюя арг-цых Сяргей £рш
ПРАЖСКАЯ КАНФЕРЭНЦЫЯ 1921, гл Першая Усебеларуская канферэнцыя ПРАЖСКАЯ КУЛЬТУРА, археалапч-ныя помнхю ранняга сярэдневякоуя (5-—7 ст) Еуропы на тэр , абмежаванай э У Дняпром, з 3 Эльбай, з Пд Дунаем, з Пн Прыпяццю Вылучана у 1940-я г чэшеюм археолагам 1 Баркоускхм Вядома больш за 600 яе паселппчау х могхль-нхкау Прадстаулена пераважна неума-цаванымх селннчамх, часам гарадзхшча-мх Селппчы размяшчалхея па берагах рэк х азер часта групамх па 2—4, на плошчы 0,5—1,5 га, мелх Па 10—20 жытлау (у Паднястроух выяулены селх-шчы, на яюх мелася каля 100 жытлау) У мхжрэччы Дняпра х Вхслы асн тылам
ясылля была квадратная у плане паузям-лянка пл 6—20 м2 зрубнай цх слупавой канструкцых з печчу-каменкай у адным з кутоу На зах Валынх паУзямлянкх ме лх глхнабхтныя печы, у Беларускхм Па лессх — агменх, складзеныя з камяне? металургхчнага шлаку i кавалкау балот’ най руды (Петрыка?, Кажан-Гарадок, в Камень, Вострау), або печы, складзеныя з дробных камянеУ х глхны (Струга-1, Лхпляны) Гасп пабудовы прадстаулены ямамх-сховппчамх, яюя размяшчалгся асобна ад жытлау Пахавальныя помнод П к — грунтавыя могихьнхю, часам курганы з абрадам трупаспалення па-за межам! махтл Рэчавы матэрыял склада-ецца з керамхга, вырабау з металу, шкла, коецх I каменхо Адмегная рыса культуры — высокхя гаршю з усечана канхчным тулавам, крылу звужаным горлам I кароткаю шыйкай, найб па-шырэнне прыпадае на верхнюю частку, арнамеятацыя звычайна адеутнхчае Помниа П к належалх раннтм славя нам На тэр усх Еуропы вылучаюць карчакскх вариант культуры (гл Кар чак) Наконт генезхсу П к няма адзхнай думкх Тснуюць меркаваннх аб значнай ролх у яе фармхраваннх кгеускай культу ры, пшэворскай культуры верхнедняс-тро?скага варыянта х чарняхоускай культуры У Бел Палесш пахаваннх, выка-наныя паводле абраду трупаспалення у грунтовых ямках, даследвалхея каля в Хорск, Снядэхн 1 Хотамель
Лип Русанова ИП Славянские древ ности VI—VII вв М , 1976, Седов В В Восточные славяне в VI—XIII вв М , 1982 Вергей ВС Поселения пражской культу ры Белорусского Полесья // Тр VI Между нар контр славянской археологии М , 1997 Т 3 Валянщна Вяргеи
ПРАЗАРбК!, веска, цэнтр сельсавета У Глыбоцкхм р-не За 45 км на ПнУ ад Глыбокага, 6 км ад чыг ст Зябха Аута-дарогамх злучаны з Глыбоктм, Полац-кам, Дзхснай 545 ж, 256 двароу (1998)
У пач 16 ст П — велхкакняжацкх маентак У 1523 вял кн ВКЛ х кароль польскх Жыпмонт I Стары перадау I Корсаку сялян весю П Па некат звестках да 1609 П — уладанне 1 Кун-цэвхча, потым Я Рагазы, Туковхчау, Шчытоу, Храпавшкхх, А Кронца У 1698 (паводле шш звестак у 1677) Ю Шчыт запрасх? у П манахау-францыекандеу, пабудавау для хх кляштар х драуляны касцел (у 1832 кляштар зачынены за удзел манахау у паУстаних 1830—31) 3 1793 П У Рас хмперых, цэнтр воласш Дзхсенсхсага пав Мхнскай, з 1842 Вхленскай губ 3 1856 у П працавала школа 103 ж, 14 двароу (1866) У 1902 мелхея валасная управа, пошта, лячэбны учас-так, земсю начальнхк, судовы следчы Кожны панядзелак праводзипся КФма" пты У 1907 пабудаваны касцел Маш Боскаи, у 1909 —' ПетрапаУлауская цар ква, была сшагога У 1921—39 П У складзе Польшчы, цэнтр гмшы Д31'?н скага пав Вхленскага ваяв 3 1939 У БССР, з 12 10 1940 цэнтр сельсавета Плхскага, з 1962 Глыбоцкага р-нау > весцы сярэдняя школа, клуб, б-ка, ка -бхнат быт абслугоУвання, аптэка, дзшя
чы сад, аддз сувяз», 3 магазшы Мапла заснавальшка бел нац прафес »йнага •тэатра I Буинщкага, брацкая мапла сав вошау 1 партызан, мапла ахвяр фашызму Помина арХ1тэкгуры Петрапаулау-ская царква i касцел Мац» Бос кай (пач 20 ст ) Язэп Бунта
ПРАКЛАМАЦЫЯ (лац proclamatio крык, заюпк), вщ аптацыйнай палп л-ры, звычайна нелегальней, у якой змяшчауся заюпк да активных дзеян цлу стачю, дэманстрацы», узбр пау стання Адна з першых форм рабочага друку у Раси, утл» Беларус» Да Кастр рэвалюцыг 1917 бальшавщюя арг-цьп щырока выкарыстоувал» П як сродак масавай палп аптацы» (гл таксама Лгс-тоука)
•ПРАКЛЁН ФАШЫЗМУ», мемарыяль-НЫ комплекс на ушанаванне памяц» жыхароу Докшьщкага р-на, зншианых разам з вескам» ням -фаш захопнжам»
Вял Айч вайну Адкрыты 3 7 1983 на чесни спаленай в Шунеука Аутары -кулытт А Аюкейчык, арх Ю Градау, И Левш Цэнтр манумент мемарыя-— бронз фцура жанчыны (выш 175 м) з узнятым» у праклене рукам», акая стать у праеме стылгзаванай брамы (выш 11,5 м) На канцы абламанай гарыз перакладзшы брамы прымацава-иы 3 званы, 2 з ix звоняць, а 3-» раско-»аты — шмвал таго, што кожны трэц» кыхар раена запнуу у гады вайны Не-шалеку ад цэнтр манумента зруб ка-оюдзежа, куды птлерауцы юнул» жывы-ч» дзяцей 1 настаушцу Над »м бронза-вая выява прабпага » абпаленага паветр змея з сменам» дзяцей, што запнул», лмвалиуе абарванае вайной дзяцщства На месцы кожнай з 22 былых сялянсюх сядз»б Шунеую — сТЫЛлзаванЫ фундамент з 3-прыступхавым ганкам, на верхний прыступцы якога кампазщыя У форме языкоу полымя з »менам» былых гаспадароу
ПРАКбЛКА, прылада працы перша-бытнага чалавека для праколвання ад-тулшы у скуры жывел з мэтай пашыву з яго адзення, абутку » »нш З’явшася У эпоху мусцье Выраблялася з дробных чммяневых пласцш ц» адшчэпау з вуз-ИМ 1 вострым канцом, яю часам апра-поувауся спосабам рэтушы, рабип таксама з коси» » дрэва 3 распаусюджан-нем жалеза П саступаюць месца шылу J жалеза
ПРАКбпЧЫК Леанщ Ц1мафеев»ч (14111933, Мшск — 7 12 1998), бел Чэаязнавец, п»сьменн»к Скончыу Маскоускую с -г акадэмпо »мя Цш»разева (1958) Працава? брыгадз»рам, аграно-‘•им на Пшшчыне, настаушкам у Мала-Иэечансюм р-не, у газ «Калгаснай прау-
» «Знамя юности», рэдакгарам на Т®’’ тэлебачанн», рэжысерам на юна-сяуды» Даследавау мясцшы, звязаныя з
’ т:ворчасцю 3 Бядул», В Душ-у Марц»нкеВ1ча, Я Чачота, Ядвптна Ш вы 'ятраФи Я Купалы выяв»у шэраг но-звестак. Сабрау » лгтаратурна апра-«У Шмат нар легенд » паданняу Ау-
Мемарыяльмы комплекс «Продлён фашызму» 1983
тар краязн нарысау, кшасцэнарыяУ, п’ес
Тв ДаУпнаУсюя версты Нарысы Мн, 1977, В краю Налибокской пущи Мн , 1979, Есць у сэрцы запаветны куток Мв , 1979, Адкуль у веска »мя Мн , 1981, «Дрзмле памятка дзен » Краязн нарысы Мн , 1991
Анатоль Валаханов1Ч
ПРАКОШЫНА Кацярына Сяргееуна (и 10 12 1927, в Ловаць Хвастовщкага р-на АрлоУскай вобл , цяпер Калужская вобл , Расш), бел фшосаф Канд фыас н (1955) Скончыла БДУ (1950) 3 1955 иавук супрацоунш 1н-та фшасофп » права Нац АН Беларус» Даследуе псторыю фиасофскай » грамадска-пал»т думк», псторыю » тэорыю рэлпп » валь-
Праколк!
561
ПРАКУРАТУРА
надумства Беларус» KipayniK трупы па вывучэнн» псторы» » дзейнасщ рэл»г плыней » канфешйнага стану Рэспублиа Беларусь Адзш з аУтарау манаграф»й «Нарысы псторы» фщасофскай » сацыя-лапчнай думк» Беларус» (да 1917 г)» (1973), «3 псторы» вальнадумства » атэ-»зму у Беларус»» (1978), «Неакультавыя аб'яднанн» у Беларус»» (1998) » шш Дзярж прэм»я Беларус» (1984)
Тв Пытанш атэптчу У беларускай грамад скай думцы (Другая палавша XIX » пачатак XX стст) Мн , 1960 Мелетий Смотрицкий Мн , 196(5, Очерк свободомыслия и атеизма в Белоруссии в XIX в Мн , 1973, Казимир Лы-щинский Мн , 1986 (разам з В Ф Шалькеш-чам), Старообрядчество в Беларуси Мн , 1992 (разам а Т П Кароткай, Г АЧудаисавай)
ПРАКУЛЕВ1Ч Уладзишр М1хайлав»ч (1887, в Красналую Барысаускага пав Мшскай rjfe , цяпер Чашншк» р-н — 20 8 1938), палггычкы дзеяч СкоичыУ Маскоуск» ун-т (1912) У час вучобы бь»У сакратаром маркщецкага час «Возрождение», заг аддзела хрон»ю у газ «Копейка» 3 1912 працавау у Мшскай казеннай палаце, з 1914 у Мшскш ак-рутовым судзе 3 пач 1-й сусв вайны эваку»раваны у Маскву У лш 1917 вярнууся у Мшск, працавау иа судзейсюх
пасадах У 1918 выбраны старшыней Слуцкага з’езда м»равых суддзяу, у 1919—20 — м»равы суддзя мяст Вызна (Красная Слабада) Адзш з юраУн»кх>У Слуцкага паустання 1920 У 1921 эмш-рыравау у Витьню, чл прэзщыума В»-ленскага нац к-та, чл замежнага ЦК
парты» Бел сацыялгстау-рэвалюиыяне-рау У 1922 у л»ку 33 бей нац-культ дзеячау высланы з Вшьш, пераехау у г Коуна Са жн 1923 дзярж сакратар «урада БНР» на чале з А Цвнсевмам, разам з яюм пераехау у Прагу 3 мая 1926 у М»нску, працавау у Дзярж б-цы БССР 19 7 1930 арыштаваны па справе «Саюза вызвалення Беларуси-» на 5 гадоу саслаЗгы У г Свярдлоуск. 9 1 1938 зноу арыштаваны «як удзельшк контррэва-люцыйнай аргашзацьп, я»сая працавала на карысць адной з замежных дзяржау», прыгавораны да расстрэлу Рэабигтава-ны па першым прыгаворы 10 6 1988, па Лрупм — 26 4 1989
Тв Слуцкое восстание (ноябрь-декабрь 1920 г ) // Неман 1996 hft 4
Уладзиир Манюк
ПРАКУРАТАР (лац procurator), прафе-сгйны юрыст-павераны у ВКЛ, яю зай-мауся адвакацкай практикам Абааязк» П мог выконваць толью шляхцщ, як» ведаУ мясцовае права » быу дапушчаны судом да адвакацкай дзейнасц» Статут ВКЛ 1588 прадугледжвау крымшальную адказнасць П за парушэнне сваи аба-вязкаУ (напр , за здраду штарэсам ста-раны, якая яго наняла) Для найб бедных людзей П мог прызначацца судом бясплатна
ПРАКУРАТУРА РЭСПУБЛ1К1 БЕЛАРУСЬ, с»стэма органау, яюя ажьщцяу-
19 »еа
„ 562
П ПРАЛЕСК1
ляюць нагляд за накладным i аднастай-ным выкананнем закона?, дэкрэта?, указа? 1 шш нарматыуных актау миле-тэрствам! 1 шш падведамасным! Савету Мппстрау органам!, мясц прадстауш-чым1 1 выканаучым! органам!, прадпры-емствам!, арг-цыям! i Остановам!, гра-мадскгм! аб'яднанням!, службовым! асо-бам! 1 грамадзянам!, за адпаведнасцю закону судовых рашэнняу па грама-дзянекя, крымшальных справах i справах аб адм правапарушэннях У выпалках, прадугледжаных законам, пракура-тура праводзщь папярэдняе следства, падтрымлгвае дзярж абвшавачанне у судах Органы пракуратуры складаюць адзшую цэнтрал13аваную шетэму, якую узначальвае Ген пракурор з падпарад-каваннем нокэйстаячых пракурора? вы-шэнстаячым Ген пракурор назначаец-ца Прэзщэнтам крашы са згоды Савета Рэспублпа I у сваей дзейнасщ падспра-вадачны Прэзщэнту Пры ажыццяу-ленн! сваос паунамоцгвау пракуроры незалежный i ктруюцца толыа закана-дауствам Аргашзацыя 1 парадак дзей-насщ органа? пракуратуры вызначаюцца Канстытуцыяй Рэспублпа Беларусь 1994 (са змянеиням! i дапауненнямт), Законам аб Пракуратуры Рэспублпа Беларусь (291 1993), кодэксам! i шш нар-матыуным! актам! Стстэма органау пракуратуры складаецца з П Р Б , пракура-тур абласцей i г Мшска, гарадо?, раенау У яе шетэму уваходзяць таксама ваен , Транспаргныя i шш пракуратуры, прыраунаваныя да пракуратур абласцей 1 раенау
Псторыя стварэння органау пракуратуры бярэ пачатак з канца 1921, кат у адпаведнасц! з рашэнняьп II з’езда дзеячау юстыцы! Беларуш у рэспублщы был» створаны органы аховы рэв за-коннасщ Палажэннем аб Нар камтса-рыяце юстыцьп БССР (зацверджана Прэзщыумам ЦВК БССР 3 1 1922) пры судовых органах рэспублпа уводзппся пасады пракурора касацыйнага i рэв трибунала? i сяброУ (таварышаУ) пракурора, яктя знаходзппся пры Савеце нар суддзяу, а таксама выконвал! функцьп нагляду за законнасцю У паветах У апа-раце Наркамата юстыцьп БССР быу створаны аддзел аховы рэв законнасщ У складзе заг аддзела (нарком юстыцы!) 1 таварышаУ (сяброу) пракурора 266 1922 з мэтай нагляду за выкананнем законнасщ i правтльнай пастаноукз барацьбы са злачыннасцю пастановай 3-й сесн ЦВК БССР заснавана дзярж пракуратура г принята Палажэнне аб пракурорсюм наглядзе Спачатку пракуратура 1сцавала на правах аддзела Наркамата юстыцы! Узначальвау яе у якасщ пракурора рэспублпа нар каМ1-сар юстыцьп, яю быу адказны перад Прэзщыумам ЦВК БССР i падсправа-здачны яму Пракуратура ажыццяуляла нагляд за Дакладным выкананнем законау шляхам праверК! законнасщ дзеянняу служачых дзярж устаноу, грамад-
скгх 1 прыватных арг-цый 1 грамадзян, апратэсто?вання пастаноу, што супярэ-чыл1 закону, узбуджэння супраць вша-ватых крымшальнага праследавання, непаерэднага нагляду за дзейнасцю органа? дазнання 1 следства, а таксама органау Дзяржаунага палтмчнага упраулення БССР У кампетэнцыю пракуратуры УваходзхУ таксама нагляд за законнасцю I аб!рунтаванасцю судовых рашэння?, выкананнем законнасщ у месцах пазбаУлення ВОЛ1 3 утварэннем СССР (снеж 1922) пачауся працэс пераутварэння пракуратуры ва Усесаюзны орган У 1923 заснавана Пракуратура Вярх суда СССР Пракурору Вярх суда крашы бьип нададзены шыроюя паунамоцтвы права заканадаучай шщыяты-вы, права дарадчага голасу у пасяджэннях Прэзщыума ЦВК I СНК СССР, ка-лепй наркамата? Ён ажыццяуля? кан-стьпуцыйны нагляд, нагляд за дзейнасцю Аб’яднанага дзярж палп ?праулення i шш 20 6 1933 пастановай ЦВК 1 СНК СССР утворана Пракуратура СССР, на якую было ?складзена i ю-раунщтва Дзейнасцю пракуратур саюзных рэспублж Разам з тым Пракуратура БССР па-ранейшаму знаходзшася у сгстэме Наркамата юстыцы! Пракурор БССР, як 1 раней, з’яуляуся наркомам юстыцы! рэспублпа Але юруючыя ра-ботнпа пракуратуры стал! прызначацца са згоды Пракурора СССР Пракурор БССР прызначауся i адклткауся Праку-рорам СССР па ?згадненн1 з ЦВК БССР Працэс цэнтращзацы! органа? пракуратуры ? СССР завяршыуся ? 1936, калг пастановай ЦВК 1 СНК СССР бы? створаны Наркамат юстыцьп СССР Паводле гэтай пастановы Пракуратура БССР, як г шш саюзных рэс-пубшк, была выведзена са складу Нар-камюста БССР i цалкам падпарадкава-на Пракурору СССР Канстытуцыя СССР 1936 замацавала новую шетэму органау пракуратуры, акрэслыа задачи 1 асн пачатю аргангзацыг 1 дзейнасщ пракурорскага нагляду у СССР Канстытуцыя БССР 1937 аднавиа 1 канкрэ-тызавала тэтыя палажэнш ? дачыненш да Пракуратуры БССР — састауной части Пракуратуры СССР У перыяд рэпрэсш палтычных дзейнасць органау пракурорскага нагляду была зведзена да м1шмуму, у асн падмеиена пазасудовы-м органам 3 развалам СССР (1991) Пракуратура СССР перастала 1снаваць як самастойны дзярж орган У адпавед-иасщ з Дэютарацыяй аб дзярж суверэ-нпэце БССР (лш 1990) Вярх Савет Рэспублпа Беларусь утвары? на базе ю-нуючых на тэр рэспублпа органа? пракуратуры я адзшую шетэму, падначале-иую Ген пракурору Рэспублпа Беларусь Анатоль Датлетч
«ПРАЛЁСК1», штомесячны шюстрава-ны часотс для дзяцей у Зах Беларуш Выдава?ся ? лют 1934 — жн 1939 у В1Льш на бел мове Друкава?ся лашн-кай 1 юрылщай Рэдакгары Л Войщк (3 Берне), А.Каткев1Чанка, выдавец С Глякоуаа Ме? на мэце садзейшчаць пашырэнню асветы на роднай мове,
нац сама?сведамленню маладога пака-лення, маральна-этычнаму яго выха-ванню Асвятля? падзе! грамадска палп жыцця ? Зах Беларуш (перадавщы Гля-ко?скага), пытаню айч псторы! (арт «Нашы прадэеды славяне», «Аб наших беларусюх предках», «Першыя княз! на Беларус», «Асветнпс Ф Скарына», «Кастусь Калшо?ск1» i шш ) Друхава? мает творы Ф Багушэвща, А Гурынов!-ча, Ядвптна Ш , Я Купалы, Я Коласа, М Багданов1ча, А Гаруна, 3 Бядулд М Чарота, зах -бел лггаратара? М Ма-шары, М Вашлька, АМгпюця, Я Пачоп-Ki, Улад-1нщкага, 3 Верас, 1Яла?ца i гнш , пераклады з А. Пущина, М Ка-напнщкай, узоры бел фальклору (казхг, паданш, загадю, калыханю, жарты) На старонках часотса змешчаны паргрэты клашка? бел л-ры з невял нататкам! пра гх, графнныя работы П Серпевтча на тэму па?стання 1863—64 i дзейнасць Калшо?скага, лшарыты "У Па?люко?-скага Выйшла 29 нумароу Арсень Jhc
ПРАЛЕТАРСЫ, паселштчы i бескур-ганны мопльшк каля пас Пралетарша Ветка?скага р-на Даследавал! КП Па-лпсарповгч, 11 Ар йеменка, А Г Калечыц, М У Бычко? Пасе линч а 1-е эпох! неа-лпу 1 бронзавага веку, паселштчы 2-е i 3-е верхнедняпроускай культуры Дату-юцца 3-м тыс да нэ Знойдзены крамяневыя прылады працы, ляпная кера-мгка, упрыгожаная грабеньчатым, ямка-вым 1 лшейным арнаментам Бескур-гаины мопльшк належау носьбпам сярэднедняпроускай культуры Пахавальны абрад — трупапалажэнне, нябож-чык густа насыпаны вохрай Сярод зна-ходак наканечниа стрэл, сякеры, нажы, скрабкг, ляпны посуд У адной з мапл 9 бурштынавых падвесак, меднае скроне-вае кольца Паводле антрапалапчных характарыстык (даследаванш Л I Цягака 1 11 Салгвон) нябожчык — чалавек невял росту, са слаба выражаным! манга-ЛО1ДНЫМ1 рысам! Мопльшк датуецца 2-м тыс да н э Алена Калечыц
«пралетАрьп устх краш, яд-
НАЙЦЕСЯ!», дэв13 мтжнар рэв пралетарыяту, заклгк да аб’яднання рабочага класа 1 працоуных ушх краш для барацьбы за сац 1 нац вызваленне Пра-панаваны К Марксам i Ф Энгельсам, У 1847 зацверджаны як дэвю Саюза каму-шета? Гэтым заюпкам заканчваецца нагисаны К Марксам i Ф Энгельсам у 1848 «Машфест камунютычнай парты»
«ПРАЛЕТАРЫЯТ», назва трох рэв арг-цый у Польшчы у 1880—90-я г — пач 20 ст 1) «П» Вялпа, Першы — першая палгт партия польскага рабоча га класа (1882—86) Заснавана ? Варша ве ? вышку аб’яднання Л Варыисюм с -д гурткоу У праграме партьп была дадзена маркстецкая характеристика катталют ладу i фармулявалася канчат-ковая мэта — пабудова сациялтзМУ У адрознспне ад шшых маркшецюх пар тин члены «П » 1-га не баЧЫЛ! неабхоД-иасщ бурж -дэмакр рэвалюцы! У Г30 iMnepui, не ставил пытания аб саюзти ках «П », патрабавал! «поунай самастои-
563
ПРАМОВА
наст тмя труп», а сярод тактичных сродкау барацьбы адзначал! пал it 1 эка-нам тэрор Каб лрыцягнуць да барацьбы рабочых, сялян 1 нрагрэс1уцую пггэ Л1ГСНЦЫЮ, вяла масавую прапа1анду i агггаиыю Арганиац партыя аформхлася у студз 1883 на з’ездзе лольска-лггоУ-ска-бсларусктх рэв труп i гурткоу Варшавы, Пецярбурга, Вшьш, Киева, Масквы На чале «П » стану ЦК Партыя выдавала газ «Proletariat» («Пролетариат»), час «Walka klas» («Барацьба класау»), юравала стачкамх рабочых Мела сувязь з групай «Вызваленне працы», з благоеускай с -д групай У пач 1884 заключила пагадненне з «Народнай воляй» аб сумеснай барацьбе, у партьп пачал1 пераважаць тэрарыстыч-ныя тэндэнцых Членам) «П » был! вы-хадиы з Беларус! М 1 Б Аиуфровтчы, МУ Багушэвт (у 1884—85 узначальвала ЦК), Т Ю Рахнеусю, Л Рыдзеусю, I Ас-трэйка, А Паплаусю, I Разумейчык i шш Гуртю «П » тснавал! у Пшску i Втцебску Летам 1884 палщыя разграмша усе групы «П », арыштавала ix акгыу-кых удзельшкау, захатла apxiy Дзейнасць «П » на каротю час удалося адна-вщь М Ульрыху Але пасля чарговай тэ-рарыст акцьц палщыя разграмша рэштю парт груп Судовыя працэсы над членам! парты! «П » шип з 1883 па 1888 Найбольшы з ix «Працэс 29» 3 кграунх-К1 (С Кунщкт, Р Бардоусю, Е Петрушн-сю) пакараны смерцю, мнопя знявопе-ны 2) «П » Малы, Друп — сацыялхст -рэв партыя, паслядоунща «П » В ялiKara Дзейшчала у 1888—93, заснавальнх-Ю — Л Кульчыцкх I М Каспршак Стану на пазщыях хнтэрнацыяналхзму, веу сацыялхст прапаганду сярод рабочых У барацьбе за усталяваиие сацыялхст ладу гат месца адводзху хндьхвщуальнаму тэрору Былх арганхзаваны замах; на высо-капастауленых чыноушкау, утл няуда-лы замах на варшаускага ген -губернатара I Гурко у жн 1892 «П » 2-1 пад-трымлхвау сувяз! з Саюзам польююх рабочых (СПР) Восенню 1892 створана аб’яднанне кхраунгцтва СПР i «П » Малого У сак 1893 працэс хнтэграцы! за-вяршыуся стварэннем Сацыял-Дэма-кратьп Каралеуства Польскага Частка членау «П » увайшла у склад Польскай партьп сацыялхстычнай (ППС) 3) «П » Трэш, Польская сацыялхстычная лар-тыя — «п * Створаны у I960 групай левых на чале з Кульчыцхсхм, якая вый-пыа з ППС Выступау за аутаномпо Каралеуства Польскага х дэмакр рэспублг ку для усей Расп Канчатковай мэтай лхчыу сацыялтст рэвалюцыю i усталя-ванке диктатуры Пралетарыяту Пры-трымлхваУся тактыкх шдывхдуальнага тэрору, займауся прапагахгдысцка-
ыдавецкаи дзеинасцю, аргаюзавау шэ-У *. эвбастовак у Каралеустве Польсюм
190S сышоу з палхт арэны
Хит™ БИ 4 М О Развитие социал-демо-1883 mn0TO Движения в Белоруссии в т , j/03 тг Мм , 1973, История Польши хранен ,I9SS| Солошенко В Распрос-Дем<ЛИе маРКсизма и образование социал-
Ратических организаций в Белоруссии
Мн, 1963, Baumgarten L Dzieje Wielkiego Proletariat!! Warszawa, 1966
Марына Соколова
«ПРАЛбМ», палпычны 1 л пара гур ны часошс Вшейскага акрутовага камггэта КСМЗБ Выдавауся нелегальна у студз —лют 1932 у Вхлып на бел мове Часошс рэдагавал! i рыхтавал! да вы-дання М Танк i Я Гарох Асвятляу палп 1 сац -эканам становшхча у Зах Беларуш, заклхкау працоуных да рэв i нац-вызв барацьбы, змагання у абарону Т-ва бел школы, за школу на роднай мове, адкрыцце бтблхятэк-чыталь-пяу, нар дамоу, курсау для нешсьмен ных Апублпсавау публщыст артыкулы «Фашизм» АЦвхка, «Аб палажэнш па-лпычпых вязняу» Л Родзевша (псеуд Змагар), «Выбхрайце камиэты барацьбы» Я Гароха, вершы М Танка (пад псеуд А Грани) «У дарозе», «Дзе учора стаяу безработны», «Новы год», апавя-данне «Гарел нпа прачиулхея» i мш Выйшл! 2 нумары 1-ы рукашены на 100 старонках, 2 экз , 2-1 машынашены надрукаваны на гектографе у падп дру-KapHi КПЗБ на 32 старонках, тираж 500 экз 3 сак 1932 выдавауся легальны «Часошс для ycix» Петр Зялтс/и
ПРАЛЫГ1Н Васхль Андрыянавхч (1885 — пасля 1927), удзельнхк падзей Кастр рэвалюцьп у Беларусх, кавалер 4 Георпеусюх крнжоу 3 1903 чл Саюза сацыялтстау-рэвалюцыянерау макехма-лхетау Удзельшк снежаньскага узбр паустання 1905 у Маскве 3 1914 у армп, у 1-ю сусв вайну на Зах фронце 3 1917 чл РСДРП(б) У ноч на 2(15)111917 па просьбе Ваенна-рэв к-та Зах фронту прывеу з раз’езда Хво-ева Нясвхжскага р-на у Мшск браняпо-езд, узброены 5 гарматамх i 24 куляме-тамт, што карэнним чинам змянита У горадзе ехтуацыхо на карысць балыпавх-коу Удзельшчау у барацьбе з контррэвалюцыяй у Жлобше, Гомелх Пасля дэ-мабыхзацых на парт i адм пасадах у Ра
сп
Те В решающий момент // Под красным знаменем Октября Воспоминания участников рев событий в Белоруссии в период Великого Октября Мн , 1987
Лип Ви моторов НА Крепость иа колесах Док повесть Мн , 1982
Анатоль Banaxanoeit
«ПРАМЁНЬ», часошс, орган Саюза студэнтау — грамадзян БССР у Чэха-славаюх Выдавауся у 1926—27 у Празе на бел мове (№ 2 выйшау пад назвай «Новы прамены», Ns 3 — «Наш ггра-мень») Выходз1У неперыядычна Рэдак-цыя ставим за мэту «аргашзаваць вакол часошса усе тыя элементы навучэнскай моладз! 1 моладзг наогул, якая Усвядом!-ла неабходнасць сацыялюгычнага думания I дзеяиня» Асн матэрыялы «П » былх стараваны на крытыку ; у канчат-ковым вынхку на нейтралхэацыю той частю бел эмхграцыг, што арыентавала-ся на хдэалы БНР (арт «Ад рэдакцьп», «Трошкх аб беларускай парты; эсэрау», «Нашы у Чэхаславакп», «Беларускае студэнцтва 1 яго шляхх» ; шш) Прапа-гаидавау практику сацыялхст будаунщ-
тва у СССР, у тл <у БССР як адзшы шлях да сац ; нац вызвалення працоУ-ных («Народная гаспадарка БССР», «Аб справаздачы урада БССР на сесн ЦВК СССР», «Аб беларуегзашях» i шш ), выкрывау палггыку Польшчы, асвятляу сац х палхт становштча у Зах Беларуш («Сучасны стан Польшчы», «Палггыч-нае жыцце Заходняй Беларуш», «Беды тэрор» 1 шш ), разглядау падзе! У свеце з пазхцый шэйнай абароны СССР i пер-слектыу сусв сацыялхст рэвалюцыг («Тмперыялютычнае акружэнне СССР», «Сусветнае раззбраенне» i хнш ) Змя-шчау мастацтвазнаучыя артыкулы («Аб чэшекай сацыяльнай паэзи» Ю Фучыка, «Пралетарскае мастащва* 1 Волькера), лп -знаучыя агляды («Што новага У ня-мецкаи работншка-рэвалюцыйнай паэ-311» Вайнскопфа), мает творы Волькера, I Бехера, К Клебера, У Жылкх, Л Ро-дзевхча, I Дварчанша, У Шырана, Р Ку-дасы, дохпсы палпвязняу Лукхшскай турмы, адкрытыя шсьмы ВЛастоускага, У Пракулевша i Л Зайца да бел эмхгра-цых з заюпкам вяргацца У БССР для па-зггыунай культ працы, хрошку культ -храмадскага жыцця Сав Беларус; i бел культ мерапрыемствау у Празе i шш
Арсень Ли
«ПРАМОВА МЯЛЁШК1», помнхк бел
лгтаратуры 1-й пал 17 ст Належыць да гумарыстычна-парадыйных i сатыр творау аратарскай прозы Створана у форме прамовы на сейме, прыпхеанай смаленскаму кашталяну I Мялешку (памер у 1622) Супастауляхочы сучаснае з мхнулым, аУтар закранае иадзехшыя праблемы грамадскага жыцця Беларуш свайго часу, падае яркхя малюнха Унут-рыпалгт становхшча У краше У творы даецшна парадзхруюцца норавы i звычю бел шляхты, высмейваюцца яе баязлх-васць х бяздзейнасць, нхзхсалахохонства перад усхм замежным Асаблхва асуджа-хоцца пануючыя вярхх, крытыкуецца ан-тынар палгтыка пануючага класа, гра-мадскхя парадах Рэчы Паспалггай Твор
глыбоюапатрыятычны Легкх гумар спа-лучаецца у хм з сатырай Яго аутар — прадстаушк служъиай бел шляхты, чалавек свецкага светалогляду, назхраль-ны I даецхпны, прыххльнхк традыц укладу жыцця I маральнай чыецхнх грамадства «П М » — твор значнага грамадскага гучання, наюраваны супраць хншаземнага засхлля на бел землях, разбурэиня нар традиций, нац рэие-тацтва Напюана живой бел мовай, ба-гатай нар фразеалопян Разам з «Лютом да Абуховта» «П М » — яркая з'я-ва пераходнага перыяду развхцця бел л-ры на шляху яе на&пжэнкя да нар вытокау, дэмакратызацых Упершыню апублххеавана Ю Нямцэвхчам У 1822 у перакладзе на польскую мову
Л1т Сумцов НФ «Речь Ивана Ме-лешки» хак литературный памятник // Киевская старина 1894 Т 45, N« 5, Д а у г я л а ДI 3 беларускага пюьмеяства XVII ст Тво-
п
564 ПРАМЫСЛОВЛСЦЬ
ры Нмпрыкна Кжмумви «Лкт м Абуияича* I •Прампм Мялгшы» /, Пряны ЬЛУ IW? Вып 1Л Истории йелоруиклй л<ж1жт^рьсюй литературы Мя 19?? ДгооемР Чамярыцх! ПРАМЫСЛйВАСиЬ пажнеЯтля а» на кар |ясн комплексу («сларус, Скла даеииа з 2 галтномых груп — зд*бы?ной I алратюСчаЙ Палзялясииа на нытнор часць сролка? вытв cm jvt« ?cix iiliui ЭЮНОМ1К1 (група «А») i агграцо^ку , нс рагграноУку сырашиы матэрыялау i пралужлы! сельскай гаспадарк/ (трупа «Б») На Ьеларус, асн мсспа займае апраиорчая И Як самастойнай галша грамадскай вытв сш П узнткла пасля аддзялення рамясгва (гл у арт Рамес твы) ад земляробства У паi 18 ст уэнткл, мануфактуры — ,гралпрысм ствы заснаваныя на ралдзялеии, ,грапы i ручной рамссиай T3KHHUJ Найб вяло мыю былт Урэнкт шкляны з-л Слуцкая ф-кд паясо? । шклозавод у Нал (баках Пераход ал ручной працы да машыпнай прыве? да прамысл перавароту — узюкнелпя фабрычнай вытворчасш У 1900 у Беларуст дзейшчала болып за 19 тыс прадпрыемства^ Хоць у П Бела руст пераважалт дробныя прадпрыем ствы па узроуню прамысл развщця яна адставала толыа ад 1ндустрыял1>пых равна? Раси У 1900—13 тэмпы развития П $ Беларус, был, болып высоюя, чым v сярэлнтм па Рас тмперы. За гэты перыяд колькасць прадпрыемствау выросла на 17,2%, рабочих — на 52%, а валавая прадукцыя П — больш як на 63% Аднак Беларусь па ранейшаму заставалася аграрной На долю Г] припадала 15 1% нац даходу на долю сельскай гаспадарю — 56,9% У пач 20 ст паскорылася буд-ва буйных прад прыемства?, уэшкл, маналалтстычныя •в яднанн! У 1913 у агульным абсме прамысл прадукцьц Беларуст Удзельная вага лесанарыхто?чай , дрэваагтраиоучай П складала 32,9%, харчасмакавай — 26, шкляной —5,7 тэкстыльиаи — 4,8 металаалрацоучай — 3,8, гарбарнай — 4,1% Беларусь паста?ляла 26 8% шла матэрыялау, 23,5 фанеры 11,7 запалак 10,2 паперы 9 9 старту 6,4% шклянок прадукцьп агульнарас вытворчасш За гады 1-й сусв j грамадз война? (1914— 20) П Беларуст была адюнута назад агулъны аб ем яе валавой прадукцьп склау каля 15—20% да узроуню 19 j з У вынжу аднаудення нар гаспадарю ажыццяуления плана ГОЭЛРО j курса на шдустрыямзацыю да 1940 90% пра-мысл прадукцьп давал, прадпрыемствы пабудавакыя або рэканструяваныя у сав умовах У развщщ П БССР абапт ₽®л*ся на дапамогу Jfcix народау Сав Саюза Тэмпы развщця Ц БССР был. «иьш высоки, чым у цэлым па СССР У 1-я птшодцы асн фонды П рэспуб-Л1К1 вырасти у 4 разы, а у СССР — у 2,4 рам П стала пераважнай галшой нар гаДаДВрю, Беларусь ператварылася У ВДУпрыяльную дзяржаву У 1940 пра-Ю*ммя яе П перавысига Узровень 1913
у 8 1 раза створены поамя npcrpedf-ныя тел<нм (ствииабулавянне, с -Г МВ 111Ы|1«Г|>,1лм!<1,с им вытворчвепь, к вое им выпуск ролмевларвтуры I ШШ ) У Ban Айч вайну П Беларуст была разбурена Наела вызвалення ггры усе бековай двпаиозе цэнтр Урала саюх пых рэсиубл* П рэспу&айо купи ад на?леп* Да канца 1950 па аб'бму вал* НОЙ прадукши яма леравыстла даваем Узровень на 15% СфаОИВПМЙМ РОСТ склаУ амаль 42% Асаблгва высокага утроУпю развщця дзеягиул, ыеталаапра ноука 1 машынабуаааамне Важным вы шкдм адняУлеичагв працэсу з явгуся хутю щдустрыяльны рост зах аблвсцей b&tapyc, Аб см прамысл лрадукдш тут > 1930 псравыоУ даваем уэрсмиъ амаль у 2 разы * магугнаснь элсктрастая цый — у 2 2 рам У гады першых гас-пявасн пяшгодак ) ? ЛйМЙШЫЫ у рэс-публшы хуткис гэмпам! аялося калз тальнас булаФншгва Уведзены У дэеян нс рхтбурапыи > лабузамны новыя прадпрыемствы, у тл Мшсю , Ьеларус к, аугамводы, шнсюя траюврхы, лад-шылнкавы 1 з-д аугаматычныя л НИЙ, Гродэекскз хискамбшат. гоысяьсюа .ц-иейны з-д «Цэнтралгг» , хгвезавод, мал лс?сюя а?тамйлльиы з-д камбшат сш тэтычиага валакна, Беларуси шынны камбшат у Бабруйску, камбшвт «Бела руськалгй» у Салшзрску, Палаша нвф таперапрацоучы э-д i шш Толью у 1951—72 пабудавана i заахкнв f «ж силуэта цы ю 509 буйных пржмыст прад прыемства? У 1966—70 у П рэспублиа каюравдяа 3 7 млрд руб (у 16,7 раза больш, чым у 1946—50) Хупэ расла удзетьная вага [) у асн вытв фондах У i960 яна складала 15 4% у 19?2 — 28 1% Будаунштва новых i рэканструк цыя дзеючых прадпрыемствау вял и: я на аснове новых дасягненпя» навук, i тэх нт» У 1973 у ЬССР дэейнтчала ботыи за 7450 паточных мехаииаваиа-пяточ-ных t аУтаматызаваных тоой больш як 1920 комплексна-мсханпаваных । ком плсксна аутаматызаваных участка? щ xav 3 развщцем П Удасклнальвалася яс структура Сучасная П Беларус, уклю чае каля 20 >збуйненых гал,и з яюх вя-дучыя машынабулавапне , металаагтра но>ка хш 1 цафтахтм легкая i харчо-вая П Навухае игстым» i высокатэхклт вытворчасцям) з яутяюшта таки галшы як радиоэлектронная этсктратэхн иафтаперапрацо^чая, такладнае прыла-дабудавапне вытв-сць аутаматычных интЙ, рухав,коу, мшералыгых угнаен няу пластмас i шш 3 2-и пал 1970 х г тэмпы росгу П пачал| змяншацца у въинку распаду СССР былт разарвапы гасп сувяз,, што прывяло да перабояу у забеспячзнн) прадпрыемствау усей нар гаспадарю палтьам сыравшай т энерп яй страчаны традыц рынюэбыту______як
вын,к да 1995 адбыуся спад на 3] % гтра мысл вытворчасш Для выхаду з криз, су был, раелрацаваны «Асноуныя на праюа сацыяльна-эканамтчнага рзэвщ ия Ьеларус, на 1996—2000» яюя гтра-дугттелжвалт рост тэмпа? унчтранага ваяавога прадукту иггогод на Узроух, 104—106% АжыццяУленне гэтых -апач
СМ1ЮЙИНЯЯ1 нммммшк» «го 9 1991 . 97 « 13.5% В аг«ыу яф«ммм «то» шмв к* 71 ?« у шр«*шмт в мй» шпорнмць умутрвям «ШКП ЯРВ. дукту f 1997 выросла f к.м м ПИЮ * веяМмш приухцмймасщ ЦН10 ш 10%, в амврпймтк-ць км авпммо» crape «амер ш •% Уоа*мом> «bcbb 1991 ВВВМЙМЯ1СЙ 1ПИГГЫ1П-* Вшм прамысл йрмцто тбамом* « 17,6% *© 9жицг — ш
21 2% Миопя прац пигпаы е«ш выребинь хаикурэнтахжмьмую ому*, цыю i выгаюа вв цршмА. Амк у сумей э MBcratawtacaaa ропскв? Лмгу, маруяяай рэструктурымцмй! амжий и. яМм! тэылвмт мапрвгЫивп 1 « нжуямкия вся фоилИ яриярмамстш првцягоалт мстааанмж у склклжмыы мв* нам ствмовцвчы 11 1% ix mnyrrtii ОБвранэнне аб емв$ вытверчлеш Нл лы-рвшэнмс гэтай проблемы —"jpunM роспрвижвамш Трекам I Нли. АН Беларус, каниэицмя т праграма развйЦНВ прамысл компмксу фшы ма 199» 2015 ЭтЬоН ЛЛМзи
прлмянТстыя.
с л б р о 9 карыснай забавы, легальны плтрылтычны арт имя сгу. дзота? Вленсыгв ун т* Ictubbm , Фас—чэрв 1820 Заем Т Замам (Аф-хшрамлиюты Apxij АбХамоУвала мо-талзь Беларуси Ягтвы i Польшчы К»-раФншпм *жмщв(?дкл1 фыамвйш. ' rpvrrypa арт ныт ркпрацлваиа л Нет рашыапам Статут «ГЬгпшшаиь прали пиодэиг для ыеладл, яжы юявжмць Таварыству сябро? карыснай забшш» складзены Ю Яжо?ск1м т милонги 3 6 1820 рэктарам ун та Ш Мажфстаи Паводле статута мэтай П быяа ддху-чэнне молалзт да навукт. добрых паво-дзш ладтрымка родней кал, л-рм, псторы, t и Думка пра аяроккмав Патьнпш праявыкя ? стэореяш Я песнях, виршах прах, праграмных са-чынеинях хжральная песня АЛ/щхмйВ •Гэй радасшо вочы &ишчапъ’» «Прв-мянкты ямб» т «Пытаиит прамяшетага» Зама, «Малина прачянтстага» М Ржев»-на П збтра.1) б,блтятзю з кнтг патрыят зместу даламагзлт больш слабым сту дэнтам \ вуюбс бедным — лазкяваи на на працу 5 ва кат шах Впьят Г1 пра вощил, мае?» Катькзсць П дасягал* 200—300 чат (каля ^3% атленсюх ctv дзнта\) Яны падзялялтся на 7 аддзй тенняу або ваяводства? (па калысасш колера? вяселю — зяленас белае бла кггнае , г д ) са скаты, каниылярьиоа чыноунткам! вял маршалах сачы? я парадкам на цасядждннкх > абвяшчл? прыгзворы маршалак надворны закуп ля? на мае?ю харчаваинс был, таксам* столыпю. лоучыя ваяводы т тяш чыны быхой Рэчы Паспалпай Рас imJv®* джванме П выклткала ? кансорвжтм?' ных колах рэакц частю професуры ун та т святаро) нараканн, як» прмв« л, да за бароны т-ва У кастр 1820 чве-ткд былых П (30—40 чал 1 увайшла У т ва фис/ьлкэт Пасля першага ч_ле№* па справе П у 1822 бы? вынесены вердикт што гэта не тайнзе т-ва • двзво
леяае рэкгарам За некаторым! П (Занам, Мщкегичам i шш ) быу установлены тайны нагляд Фщаматы i фиарэты выкарыстал! легальнасць П для таго, каб паказацъ непалггычны характар сваре арг-цый 1 тым самым змякчыць пры-гавор
jlim Шолкович СВ О тайных об щесгвах в учебных заведениях Северо-Запад лого KPM "Р» князе А.Чарторыйском // Па-кятники новой русской истории СПб , 1872 Т 2, К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодежи в 1819— 1823 гг Варшава 1898, Мохнач НН Об щесгвенно-политическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в Мн , 1985
Вячаслау Швед црдШНАЦЫЯ (лац propmatio здравт-ца), выраб < продаж моцных сшртных нагпткау У часы феадалтзму права П выяткала з права уласнасщ на зямлю 1 на прадукцыйныя рэсурсы уладанняу У Польшчы 1 ВКЛ у 13—15 ст права П набыло характар манаполц землеуласш-иу 1 дзярж рэгалц, якая магла здавацца у арэнду (на водкуп) Права вольна ва-рынь 1 прадаваць (шынкаваць, адсюль назва шынок) мед, шва i гарэлку зем-леуладалыпю Кароны Польскай атры-мал! паводле Петркаускага прывыея 1496 караля Яна Ольбрахта Пасля утварэння у 1569 Рэчы Паспалпай гэтае права было пашырана i на шляхту ВКЛ Статут ВКЛ 1588 забараняу таемны выраб 1 продаж моцных наппкау, а тх шынкаванне дазвалялася толькт у заез-ных дамах пры гаецшцах 1х традыцый-на выраблялт у хатах, лазнях, броварах, прадавалт у корчмах i шынках Для вы-творчасш выкарыстоувал! мед, ячмень, жыта, з пач 19 ст i бульбу, што стыму-лявала пашырэнне фальваркова-пан-шчыннага гаспадарання Паколыа ган-даль увогуле лтчыуся справан не вартай шляхты, то яна передавала шыкй у арэнда Традыцыйна шынкарамт выступал! яурэ! Водкупная стстэма 1 вольная П шляхты дазваляла улаенткам корчмау 1 и арандатарам вызначаць аб’емы рэа-лвацьн моцных наппкау, навязваць сваю прадукцыю па прымусовых цэнах, абмяжоуваць шш вытворцау квотам! або выключка хатнтм! патрэбам! (на вя-хрэсьбшы, памшю) Пры слабым Дтарж фюку вольная П стала самай Мл крынщай даходау феадалау, выломи п янства 1 галечы падданых Дзярж (кп рэгУлява? П Ускосным, падаткамт '^“чына, чопавае, шэлежнае), яюя начад1ся на сеймгках i шин пераваж-змач * ^трымаНке войска Падатю вы-яа ад1СЯ з аб’ему вытв-сщ (з катла, ча-чагЛНКера) 1 пР°Дажу (з бочю, кварты, , Штофа), радзей — з кошту рэалт-р могага) Пасля 1-га падзелу Д^СПаЛПай 1772 Рас Ураз пазбав1у шляхту права на вольную П i
Чах 3j яго м Уласнткамг сялян i мястэ-ДУШы у"ец падатак з кожнай рэвтзскай ^"стпя ГараЛ'а* п здавалася на водкуп 'ад П у паменшыць бедствы
Рэпу з,ве1й 113,1 ст ^Рад ВЫСЯЛЯУ ЯУ’ ’ ®ы ак’ Уасдзту акцизы i пашыраУ V зах ivs?3acl1-1 Права П памешчыкау У°срнях Рас тмперыт скасавана
23 11(5 12) 1862 За гэта яны атрымал! кампенсацыю, уключаную у кошт аба-вязковага выкупу с ял я наш сватх надзелаУ [указы ад 1(13) 3 1863, 20 7(1 8) 1863, 2(24) 11 1863, 11(23)2 1864} Гарады i прыватныя мястэчк! пазбаУлены права П 29 4(11 5) 1896 шляхам выкупу яго дзяржавай пры Увядзенн! казеннага продажу моцных наппкау
Лип Корсак А. О пропинационном праве в Западных губерниях СПб, 1864, Б о у ф а л Б О пропинационном праве в Западном крае и в царстве Польском // Журн Юридического о-ва СПб , 1896 Кн 6, Довнар-Запольский М Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах Т 1 Киев, 1901, Анищенко ЕК Черта оседлости Ми, 1998, Pawinski A. Skarbowosc w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego Warszawa, 1881, Filipczak-Kocur A. Skarb Ittewski za pjerwszych dwu Wazdw, 1587—1648 Wroclaw, 1994 Яуген Ашшчанка
ПРАПбЙСК, назва горада Слаугарада з 12 ст да 1945
ПРАПбЙСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
ПАДПОЛЛЕ у Вял1Кую Ай-чынную вайну Дзейшчала з сак 1942 да кастр 1943 на тэр Прапойскага (цяпер Слаугарадсю) р-на Аб’ядноУва-ла Прапойскую i Улуцка-ХаранеУскую арг-цьп, у яктх было 11 груп (больш за 80 чал ) У Прапойскую арг-цыю (ктрау-H1K1 С Ф СаУчанка, М В Клтменка, М П Хаблоу) уваходзша 8 груп камсам -маладзежная (А.С Скальзаеу), на элекграстанцы! 1 маслазаводзе (А В Шэ-даУ), у гар бальнщы (В Ф Самусенка), гар група (АА.Л1Сщын), у весках Бяро-заука 1 Гтжэнка (ВАДраздоУ), Втравая (I В ГанчароУ), Крамянка (I А Семкш), Рудня 1 М1хайлоу (М В Навуменка), Улуцка-Харанеуская арг-цыя (юраунш Дз Е Савельеу, ГА Каралеу) мела 3 групы у весках ДоУп Мох (Чавусю р-н, В АСцяпанау), Улую (1 Я Цшашкоу), ХаранеУ (I I Каваль) Арг-цыт падгрым-лтвал! памтж сабой сувязь, дзейнналт У
ПРАПОЙСКАЯ п
кантакце з 42-м партыз атрадам, Мап-леусюм падполлем, партыз падком «Трынаццаць» Падлолыичык1 размиа-жал; 1 распаусюджвал; газ «Правда», «Красная звезда», лтстоукт, збграл; i передавал! партизанам зброю, боепрыпа сы, медикаменты, дакументы гар управы, пераправин у партыз атрад некалыа падвод з соллю i маслам, узарвал! злек-трастанцыю (акупанты не змагл; адна-вщь), маслазавод, пашкоджвал; рэйю на чыгунцы, телефонную сувязь, дамбу на р Рэста, мост, з партизанам! разгра-М1Л1 у Прапойску камендатуру, палщию 1 турму, аргантзаваш упект 23 сав ваен-напалонних 1 пераправин ix у партыз атрад Захаванне кансшрацьп, своечасо-вы выхад у партызаны дазволии пад-польшчыкам пазбегнуць правалаУ i вял страт Маасе Шумейко
ПРАПбЙСКАЯ вбЛАСЦЬ, П р а -пойскае староства, буйны дзярж маентак у ВКЛ 3 пач 16 ст ей юравал! намеенпа, яюм звычайна належала 1 суседняя Чачэрская воласць На-меентк падпарадкоУваУся втленскаму ваяводу На пасадзе намеешка прапойскага 1 чачэрскага упамшаюцца Я Нямт-ра (1510—11), МЮр’евтч (1514), С А Чартарыйсю (1518—24), Ф М Вид-нявецю (1526—29), АI Даткавш (да 1535), I М Вппнявецю (1536—43), Ю В НасшоУскт (1543^44) У 1511 еяло Лобча са складу П в падаравана у па-жыццевае валоданне кн М I Мсшслау-скаму, у 1529 зноу далучана да П в У размежаваннт з маскоускай дзяржавай у 1526 упамшаецца шэраг сел П в , у тл размешчаных цераспалосна з суседнтм Крычаусюм староствам (Галоучыцы, Чудзшавтчы, Савштчы) 3 1547 П в пе-рададзена у заклад Ю Зяновтчу Паводле адм рэформы 1565—66 уключана у Рэчыцю пав Менскага ваяв (тзалява-
„ 566
П ПРАПОЙСК)
ныя анклавы П в , верагодна, адпосипся да Аршанскага пав i Мсщслаускага ваяв ) Асн часткай Пв да 1590 ктравалт Зяновны, потым — Солтаны, Служи, Крастнсктя, Зарони, Незабытоусюя, Сапеп, Храптовтчы, Масальсктя, Бжас-тоусктя, Насшоусктя, яюя насип титул намеснтка (старосты) Некат паселипчы (Азеры, Чудзтнавгчы i тнш ) бьип вылу-чаны у асобныя старостей У вер 1772 далучана да Рас ютерыг, неузабаве па-даравана Кацярынай II кн А.Галщыну, пасля чаго ператварылася у прыватны маентак Вячаслау Насеет
ПРАПбЙСЫ ЗАМАК. 1снавау у 13— 18 ст як цэнтр абароны сярэдневякова-га Прапойска (з 1945 г Слаугарад) Зай-мау выцягнутае з Пн на Пд гарадзштча (95 х 40 м) стараж Прупоя, hi Пропо-шеска, якое размяшчалася на стромюм беразе Сажа, недалека ад упадзення У яго р Проня Паводле пет крынщ, у 14—17 ст замак i горад мши драуляныя умацаванн! У грамане вял кн ВКЛ I караля Польшчы Жыпмонта I Старога ад 29 12 1518 адзначалася, што намесшк (кн С.А Чартарыйскз) « срубил нам у Пропойску замок тамошними людьми нашими Пропойчичаны н Чычераны, а к тому своим накладом збудоватн нам ся поднял» За такую паслугу кароль за-давол1у чалабггную князя аб перадачы яму ва утрыманне гэтых зямель У ваен час у П з быу невял пастаянны гарнт-зон з 10—20 казакоу на чале з ротмтс-трам Гарнтзон 1 замак гснавалт за кошт часткг прыбыткау са старостей Паводле велткакняжацкага распараджэння, як г у шш парубежных гарадах, у Прапойску з 1561 пачал! трымаць дадатковыя «почты» коннткау Яны бьип Узброены най-ноушай ручной агнястрэльнай зброяй «губчастымт ручнщамт», яктя цэнтралт-завана пастаулялтся сюды з Втльн! разам з амунтцыян 1 гакаунтцамт Акрамя казакоу замак 1 воласщ, павтнны былт ахоу-ваць 1 мясц баяры, што неслт конную службу «на самом рубеже» Першае Упамтнанне пра артылерыю у П з адно-стцца да 1529 Дакладная колькасць пушкароу у П з у 16—17 ст невядомая (у дгкументах за 1567 называецца пуш-кар Мтхатл Лтмоускт) Для кантролю за станам П з велткакняжацкая Улада насылала сюды спец рэвтзорау т «справ-цов господарских» 3 тх пераптскт з вял князем т з дакументау за 1564 вщаць, што у П з былт драуляныя вежы т сцены, вежа-брама т пад’емныя масты-«узводы» Звесткт пра колькасць вежау у П з адсутнтчаюць Па грэбент вала, якт штоу у паУд напрамку, над абарончым ровам размяшчал|ся замкавыя гародш 3 Пд 1 У замак ПрыкрываУся стройкам 20 метровым абрывам у бок Сажа Пасля разбурэнняу у час вайны Растт з Рэч-чу Паспалттай 1654—67 горад г замак доуга не маглт дасягнуць ранейшага стану Аднак П з т пазней не страцту свайго ваен значэння 1нвентар за 1681 за-
фтксавау замак як кевял умапаванне абгароджанае «палямт» Згадваюшта «брама, драницами крытая», «форта у паркане до воды», жылыя т гасп пабу довы (хаты белый, шУнтца, 2 свтрны, сыраварНЯ, пякарня, 3 стайнт, лазня шопа) Перад замкам быу вял агарод, абнесены «дылями» У канцы 17 — пач 18 ст у вынтку хуткага развщця артылерьп т фаргыфткацыт Прапойск страшу свае стратэг значэнне у Пасожжы на мяжы з Рас тмперыяй, што поУнасцю пацвердзтлася У Паун вайну 1700—21 Аднак яшчэ у 1780 тут упамтнаУся «замок, окруженный полнеадом» Пасля далучэння Усх Беларуст да Рас тмперыт (1772) Прапойск быу падараваны Кацярынай П кн А М Галшыну У канцы 18 ст у вынтку праведзенай князем на пляцоУцЫ замчышча плантроукт знтклт абарончЫЯ валы т рэшткг стараж замка
Mixace Ткачоу
ПРАПбЙСЮ РАЁН, назва Слаугарадскага раем да мая 1945
«ПРАРЬГУ», мемарыяльны комплекс у гонар прарыву варожай блакады партизанам! 5 5 1944 у ходзе Полацка-Ле-пелъекай б1твы 1944 у Вял Айч вайну Створаны У 1974 на месцы баеУ памтж вескамт Паперына, Плтна т Новае Сяло, за 7 км ад г п Ушачы Дутары скулытт А.Ан1кейЧЫК, арх Ю Градау, Л Левтн Да вяршынт Узгорка ввдзе «калщор», стиснуты бетонным! сцеиамт — адрэзак шляху, яктм шин на штурм аблоп партызаны, побач з тм на бетониай плтце бронз карта-схема абароны 16 партыз брыгад на 11 крас т тнфармацыйны надптс На вяршынт узгорка У разрыве бетоннай глыбы (стмвал разарванага кальца блакады) бронз фтгура партизана (выш 9 м), нахтленая У парыве напе-рад, побач умураваны 33 надмапльныя плтты з тменамт герояу прарыву, паса-джаны 16 дубоу (стмвал партыз брыгад) На другтм баку узгорка кампазтцыя «Апошнт прывал» у выглядзе птрамщы з карабтнаУ т стужкт з надптсам «Яны запнулт у барацьбе з ворагам, выканаушы свой свящчэнны абавязак перад Савецкай Радзтмай т псторыяй»
ПРАСАЛ, на Беларуст у 17_________’,9
дробны гандляр якт ганллявау сватм та варам па весках i мястэчках Статут ма плеусктх гандляроу 1636 алрознтвау П ад купцоу 1 вызначаУ ix як ганлляроу яктя не гандлююш, замежным: тавараМ1 нс сздзяць з айч таварамт (зробтенымт у ВКЛ 1 Польшчы) за мяжу а набыва тоць тх на месцы i ганллююць imi нау кол Маплева ие далей як за 10 мтляу не прадаюць у Маплеве тавары гасцям (замежным купцам) У 2-й пал 17 ст маплеусктя П вылучылтся у асобиы пэх (брацгва), якт узначальвал: 2 старасты 1 падстарасты, 6 паспалттых i 2 шафары (скарбнткт), ix выбтралт штогод
Лт Д a j г я л а 3 Маплеускае «братгата прасалаУ» // Гтст -археал зб Ми , 1927 № 1
«ПРАСВЕТА», бел культ-асв т-ва у Зах Беларуст у 1924 — пач 1930-х г Утворана па тнщыятыве Беларускай часовой рады У цэнтр раду т-ва у розны час уваходзтлт У Бтлвдзюкевтч, Валейита, Т Вершкоуаа, М Крауцоу т тнш Ставтла за мэту развтцце бел культуры т асветы, аргантзацыю нац школ, культ -асв, тэ атр , мает т спарт гурткоу, садзейнтчан не беларустзацыт царк жыцця у Зах Беларуст Не адмауляючыся ад тдэт бел дзяржаУнасщ, фактычна выступала за нац -культ аутаномтю для беларусаУ у межах другой Рэчы Паспалггай Дзейнасць «П » рэзка крытыкавалт Таварыства беларускай школы, Беларусю иимы-тут гаспадарю i культуры, Беларуси студэнцю саюз у Втльнт т шш бел неза лежнщктя арг-цыт 18—19 12 1924 «П» тнщытравала склтканне з’езда бел нас-ТаУнгкаУ На з’ездзе быу складзены ме-марандум да урада Польшчы, у яктм патрабавалася выкананне закона аб мовах (аргантзацыя школьнай адуканы! для беларусау на роднай мове), урауна-ваць бел пмнази з польсюмт, даць права выпускнткам бел сярэднтх школ па ступаць ва ун-ты, адкрыць каля 150 бел пачатковых приватных г урадавых школ у Зах Беларуст, стварыць иастаушцкую семшарыю г г д Т-вам быу аргантзава-ны аддзел тнетрукгарау па нац -культ працы У мястэчках т весках Дзейнтчала некалыа правшцыяльных фитй т-ва У лют 1930 па тнтцыягыве «П » склтканы
Мемарыяльны о>№ плекс «ПрМЫР 1974
567
ПРАТАСОВ1ЧЫ
з езд прадстаушкоу бел правасл активу Зах Беларуст, на яктм быу створаны Цэнтр бел правасл камттэт У пач 1930 X г фактычна спынтла сваю дзейнасць Уладзсшр Ляхоуск!
«ПРАСВЁТА», бел культ-асв гурток пры Нясвикскай настаунщкай семнаръп у 1917—19 Утвораны з навучэнца? се-цщарьп па шщыятыве Антося Гамны (Мтхася Мщкевтча, брата Я Коласа) У склад юраунщтва гуртка Уваходзип АБандацкт (старшыня), Кузьма Чорны (Раманоускт), 3 Дашкевтч, В Сташэускг 1 тнш Ставту за мэту згуртаванне навучэнца? вакол щэт нац вызвалення Беларуст, вывучэнне бел псторыт т культуры бел народа, прапаганду бел мастацтва 3 чэрв 1919 у семтнарыт уведзе-на выкладанне бел мовы, псторыт 1 геаграфи Беларуст, закладзена бел б-ка-чытальня, дзейнтчау драм гурток Дапамогу У дзейнасш гуртка аказвалт дырэктар Нясвтжскай польск пмнази М Ма-сонтус, ксендз В Гадлеускт У час ням акупацыт у 1918 члены гуртка стварылт у мяст Шацк ([гуменскз Пав ) культ -асв маладзежную суполку з мясц моладзт, якая пазней ператварылася У партыз атрад пад ктраунщтвам Вардыцка-га У снеж 1919 гурток спынт? сваю дзейнасць у сувязт з лтквтдацыяй польск акупац уладамт семшарыт
Уладзшср Ляхоусм
ПРАСКУРШ, гарадзппча, паселтшча т курганны мопльнтк каля в Праскурнт Жлобтнскага р-на Даследавалт у пач 20 стЕР Рамана?, у 1957 В М Мельнткоу-ская Гарадзштча ранняга жал веку т часоу сярэдневякоуя Знойдзены ляпная керамтка т сярэдневяковыя кавальсктя прылады Пры абследаваннт паселтшча выявлены крамяневыя адшчэпы, нака-нечнткт стрэл, шлтхтаваныя каменныя прылады працы, ляпны посуд На курганным мопльнтку радп.шчау 11 ст да-следавана 6 насыпа? У 5 пахавальны абрад трупапалажэнне, у адным — тру-паспаленне У кургане з трупапалажэн-нем знойдзены трыунт, бранзалеты, па-Церкт, 7-прамяневыя скроневыя кольцы
ПРАСЛЩА, праселка, п р а -дельца, грузтк, глшяны або каменны, 3 круглай адтултнай у цэнтры, якг на-пзявауся на верацяно, каб павялтчыць пгарцыю яго вярчальнага руху П вядо-й*3 позняга неалтту з узнткненнем пра-т ткацгва Часцей П выраблялт з гатны Паводле формы былт бткантчныя, Ччлтндрычныя, гаршка-, груша-, шпу-
1 шарападобныя 1ншы раз яго У?РЫгожвалт разнастайным арнаментам ^вмае стараж П , арнаментаванае на-
(*®нец 3-га тыс да нэ), зной-«на каля в Юравтчы Калтнкавщкага 8 "5 * Жалезным веку (7 ст да н э — 01 н э ) на П наносил геам арнамент №т™<-ГЛЯЛ:,е трохвутольнткау, ромба?, у У, праменепадобных лштй (П з га-
2 каля в Чаплтн Лоеускага р-на, ляд, ла и э) У сярэдневяко?т П выраб-Иц.. са сланцу, радзей з птшы Зрэдку надптсы, напр, П з Витебска (ка-
Шыферныя пряслицы 12 ст з надшеаш Друцк_ Надшс «НИКА» на праслщы
нец 11 — пач 12 ст ) — «Бабино лрас-лен», з Пшска (12 ст) — «Настасино праслън», з Друцка (13 ст) — «Кня-жинь», з Турана (13 ст ) — выяву твара чалавека i лттару «П »
Гаццяна Каробушюна
ПРАСН1ЦА, дра?ляная прылада для мацавання кудзелт ? час прадзення во?-ны, льна, пянькт Вядомы 4 асн тылы П лапатападобная, П -грэбень, П -вт-лы 1 П -ктй На Беларуст найб пашыраны лапатападобная т П -грэбень (Пры-пяцкае Палессе) Сустракалтся таксама веслападобныя (Лтдскт р-н), мечападоб-ныя (Брэсцкая вобл ), П -дошчачкт (ма-цавалтся да кала?рота) т шш П аздаб-лялт рознымт втдамт разьбы — фтгурнай апрацо?кай ножак, вышло?кай крае? лопаецт, ступеиьчатымт вьппламт на днт-шчы у месцы злучэння з лопасцю т шш Арнаментальныя матывы геаметрыч ныя, раслтнныя, салярныя, зааморфныя т складаныя Асаблтвым багаццем т разнастайнасцю разнога дэкору вызначаюцца П з Брэсцкай вобл
Лип С а х у т а ЯМ Народная разьба па дрэве Мн , 1974, Курилович АН Белорусское народное ткачество Мн , 1981
ПРАСНЯКбУ Аляксандр Я?генавтч [21 4(3 5) 1870, г Адэса, Укратна — 30 9 1929], растйскт псторык Праф (1918), чл-кар Рас АН (1920) Скончыу Пецярбургскт ун-т Даследавау пы-таннт палгт псторыт Расп, рус летаго-санне 16 ст («Княжацкае права у Ста-ражытнай Руст», 1909, «Утварэнне Белт-карускай дзяржавы», «Маскоускае царства», абодва 1918), рух дзекабрыс та? т народнткау («14 снежня 1825 г», 1926) Гтсторыт ВКЛ прысвяш? *Лекшат па рускай псторыт» (т 2, вып 1, 1939) Лтчы?, што пасля распаду Ктеускай дзяржавы найб значэнне ? псторыт Стараж Руст адыгралт Полацкае княства, Суздальская, На?гародска-Пскоу-ская т Галтцкая землт, што Навагрудак бы? першым цэнтрам Вялткага княства Лтто?скага
Лип Ч е р е п я и в Л В Об исторических взглядах АЕ Преснякова // Ист зап 1950 Т
ПРАТАСЁВ1Ч (П ратасевтч-Шушкоускт) Валяр’ян (каля 1509, б маентак Шушкова каля в Крайск Мшскага ваяв, цяпер у Лагойсктм Р-не — 31 12 1579), дзяржауны т рэлт-пйны каталщкт дзеяч ВКЛ 3 баярскага роду герба «Дравтца» У 1532—44 птсар велткакняжацкай канцылярыт, з 1533 адначасова плябан у Крожах (цяпер Кражай, Лггва), каношк у Жмудсктм, потым у Втенскш бккупстве 3 1544 птсар ВКЛ т сакратар вял кн Жыпмонта II Аугуста Удзельнтк шэрагу сейма? ВКЛ, займа?ся дыпламат справамт У 1549 прызначаны бтскупам луцюм (па-свячоны ? 1554) 3 1555 бтскуп втленста (афгцыйна э 1556) Супрацьстая? натеку Рэфармацъи у час яе найб уздыму, аднак не выкарыстоувау у барацьбе з пратэстантамт гвалтоуных сродка? Па-ставт? свой подптс пад Втенскш прыв1-леем 1563 Жыпмонта II А?густа аб роу-ных правах каталшкай т некаталщкай шляхты Бы? прыхтльнткам аб’яднання ВКЛ з Польшчай на принципах федэ-рацыт, а не гнкарпарацыт Люблшскую утю 1569 ад тмя П падптсау яго прад-стаунтк А.Р Мялескь Адзш з гал тнтцы-ятара? адкрыцця ? 1570 Втленскага езу-щкага калепума (пазней Втленская ака-дэмтя, Втенсш утвератэт) У 1570-я г пераканау перайсцт у каталтцтва сватх б апанентау кн РаВз1в1лау Сын Мткалая Радзтвтла Чорнага Юрый (Ежы) ста? у 1574 яго каад’ютарам (памочшкам-на-меенткам) Рабт? ахвяраваннт на буд-ва касцела? т каталщкгх навуч устаноу
ПРАТАСЕНЯ Вткгар Сазонавтч (н 14 8 1925, в Пагост Старобшскага р-на, цяпер Салтпорскт р-н), бел жываптсец Засл дз мает Беларуст (1981) Скончыу Бел тэатр-мает ш-т (1959) Удзельнтк Вял Айч вайны Працуе ? галтне пар-трэта, пейзажа, тэматычнай карцшы Асн творы на пег тэму партрэты Героя? Сав Саюза ВЗХаружай (1965), М П Шмырова (1978), Р Н Мачульскага (1979), МА Кедышкт (1984), удзельнткау грамадз вайны АКуко (1979), АХацкевтча (1981), камацдзтра партыз атрада В Рудака (1982), нар паэта Беларуст Я Коласа, трупавы партрэт лтквтда-тарау аварыт на Чарнобыльскай АЭС УI Кузыана, У С Мщкевтча, К> 1 Родзт-на (1996) А?тар тэматычных кампазт-цый «1-я Пауночна-заходняя каиферэн-цыя РСДРП» (1976), «Втхуры варожыя» (1979) 1 ГНШ Гатя Фатыхма
ПРАТАСйВ1ЧЫ (П р а г а с е в т ч ы), шляхецкт род герба «Ястрабен» у ВКЛ Паходзит з пшскага баярства, вядомы э 1470-х г , калт атрымалт ад птнекай кня-пнт Марыт землт ? с Мапльяа т Варацэ-втчы Асн зямельныя уладанш мелт на Палесст, ад маентка Астравок у Нава
568
ПРАТЭСТАНТЫЗМ
грудсюм ваяв некаторыя прадстаунгю роду звалтся П -Астроускгмг
Найб вядомыя
1ван (у манастве I о н а, 7—1577), мттрапалгт кгеУскт, галщю т усяе Рус», гл Тона Ш
Я и (’—1632), унук 1оны, шсар земсю навагрудсю з 1613 У пали барацьбе прытрымлтвауся прыхтльнгкау кальвгнтс-цкай галшы Радзтвтлау Пасол на сеймы 1613, 1615, 1619, 1623, дэпугат Трибунала ВКЛ у 1602 (7), 1631
Бенядзыст ВастлевтЧ (’— каля 1576), дзяк гаспадарсю У 1546, войсю гродзенсю 1 ключнтк троксю У 1550
Ян (’— пасля 1608), сын Бенядзткга Вастлевтча, паэт Атрымау добрую адукацыю, ведау лацшекую, грэчаскую, зах -еурапенсюя мовы Паюнуу 6 вер-шаваных творау, нагпеаных па-польску 1 выдадзеных у друкарш Я Карцаиа У Выьш Твор «Парантмфус» (1595) прысвечаны Я Скумшу-Тышкевну, старосту браслаускаму, з народы яго уступлен-ня У шлюб з Б Нарушэвтч, «Эгацэдыум» (1597) натсаны з выпадку смерщ М Войны — жоню Я Калантая i прысвечаны яе бацьку Р Войне, кашталяну брэецкаму Кшп «Контэрфет старога чалавека» (1597) т «Постаць пачщвай жанчыны» (1597) прысвечаны Кацяры-не Тышкевгч, маюць маралтзатарскг ха-рактар г напгеаны з выкарыстаннем вобразау Старога г Новага запаветаУ Твор «Ялмужни» (1597) прысвяцгу свайму апекуну М К Радзгвыу Сгротку, у кнгзе змешчаны выказвамнг при ял-мужну (мглаецгну) розных дзеячау Гал яго твор «1нвенгорэс рэрум, або Карот-кае ашеанне, хто што вынайшау г да ужытку людзям дау» (1608) мае харак-тар энцыклапедьп, дзе у алфавгтным парадку пералгчаиы бтблейсюя, мгфала-пчныя г гтстарычныя асобы з ашеаннем тх вынаходнтцтвау, усяго змешчана 147 артыкулау Асновай для твора паслужы-ла аналагтчная кшга ггальянца Верплтя Палтдора Урбгнскага
М 1 х а л, староста нясвтжсю У 1750— 80-я г
Андрэй, брат Мтхала, службовец вял гетмана ВКЛ М К Радзтвтла Ры-
банькг, з 1750 рэгент вайсковай канцы-лярыг Выконвау адказныя даручэнш свайго апекуна У час правядзення шля-хешах сеймгкау, пры разглядзе спрау у Скарбовым трибунале ВКЛ У 1752—56 знаходзгуся пры двары Аугуста III у Дрэздэне г Варшаве Яго данясеннт да Радзгвгла — шкавая крынтца па псторыг Унутранай палгтыю Рэчы Паспалпай Прымау удзел у найме ням майстроу для Нясвтжскай суконнай мануфактуры
Лтт Ан уш кит AI Ян Пратасовтч э Плштчыньт // Помнткт псторы! т культуры Беларуст 1978 № 4, Саверчанка IB Старажытная паэзтя Беларусг, XVI — першая палева XVII ст Мн , 1992, С Z е р р е М Dzialalnosd agenta hetmanskiego w Drcirue w latach 1752—1756 w swietle raponow Andrzera Protasowicza do Michala Kazimiciza Radzi-willa // Studia historyezne 1995 Z 4
ПРАТЭСТАНТЫЗМ (ад лац protestans нязтодны, яю пярэчыць), адна з аенру-ных (побач з ираваслауем г каталщыз-мам) разнавгднасцей хрысцынства Узнткла у ЕУропе у перыяд Рэфармацьп i УяУляе сабой сукутшасць самастойных рэлтпйных плыней (цэрквау, рэлгг аб’яднанняу) са свагмт догматам! г гнш асаблгвасцямг Назва «П » уэыходзодь да акта пратэсту ням лютэран у ходзе Рэ-фармацыг супраць рашэння Шпеерска-га рэйхстага 1529 аб скасаваннг раней усталяванага У Германн принципу «чые праУленне, таго т рэлтпя» Усе пратэс-танцкгя рэлгпйныя плынг т цэрквы звязаны агульнасцю паходжання г цайваж-нейшых асаблгвасцей у веравучэннг Гал адрозненне — вучэнне аб непа-ерэднай сувязг чалавека з Богам без паерэднщтва царквы, духавенства Пра-тэстанты Лгчаць, што «божая ласка» да-руецца чалавеку адразу ад Бога, без умяшання царквы г што выратаванне чалавека ад «папбелг» дасягаецца толью цзякуючы яго асабгстай веры г волг Бога Гэта вучэнне абгрунгоувала адмову ад царк аргангзацыг тылу каталщкай цт праваслаукай, адкрывала шлях патраба-ванням бурж -дэмакр свабод г развгццю бурж тндывтдуалтзму У сувязг з такгмг поглядамг рэлгг культ у П гстотна ска-рочаны, спрошчаны г больш тайны Амаль ва устх пратэстанцюх плынях за-хаваяы адносна нешматлгкгя рэлп святы, няма культу святых, анелау, Багародзщы, адсутнгчае пакланенне абразам г рэлтквтям, колькасць тагнетвау зведзена
да двух (хрышчэние т прычашчэггие! богаслужэнне складаецца пераважна з пропаведзей, сумесных малттвау т спв вау псалма? на родных мовах Фармалы на П грунтуецца выключна на БиЗлп але факгычна У кожным пратэсганцкц; веравызнаннт есць свае стмвалы а?та рытэты 1 шанаваныя кши У п f-Ja выключэннсм англгканства) няма прынцыповага прощпастаулення духавенства «сведкгм», г кожны вернгк у принципе можа праводзщь набджэн-ства Пратэстанцкае духавенства выбт-раецца Вернгкамт, аднак на пракгыцы у шэрагу аб’яднанняу гэты прынцып пад мяняецца прызкачэннем духавенства зверху г яго пасвячэннем У П няма гн-та манаства г бясшлюбнасш духавеи-ства На Беларуст П пашырыуся з ig ст У выглядзе калъвзниму, лютеранства арыянства г шш , у 19—20 ст з’явтлтся баптысты, евангельски хрыецшие, адвен-тысты, дарбзеты, пяцздзесятши, мета-дысты, сведю 1еговы, Новаапосталъская царква г шш
ПРАТЭСТАНЦЮЯ СЕКТАНТЫ, тра-дыцыйная назва адвентыстау, баптыс-тау, dap6icmay, евангельские хрысцит, метадыстау, пяц1дзесятшкау г прыхгль-нткау некат гншых юрункау пратэапан-тызму Большасць членау гэтых плыней на Беларуст аб’яднана у арг-цыт т саюзы у маштабах рэспублиа (факгычна у цэрквы), таму назва «сектанты» У дачынен-нт да гх умоУная Гл Секты
пратэстАцыя, скарга цг заява, з якой пакрыУджаная старана звярталася у суд Магла быць на правапарушэнне, што адбылося, на магчымае у будучым цг на пагражаючую небяспеку Усе П заносился У суд кнш П яшчэ не была падставай для пачатку суд разгляду, але выклгкала пэУныя прававыя вынгкг 3 падачы П перапынялася тскавая дау-насць, суд павшей быу паводле хадай-нгцгва старом прыняць меры па забес-пячэннт доказа? правеецт агляд на месцы, засведчыць пабот (раны) т шкоду, у неабходных выпадках затрымаць т узяць пад варту падазронага Старана пазва-ная (адпорная) мела права падаць у суд адказ на П або звярнуцца з самаст за-явай цт сустрэчным тскам Стораны маглт паюнуць П без вынткаУ, скон-чыць справу мтравым пагадненнем
Яззи Юхо
В С Прагасеня Вт-хуры варожыя 1979
ПРАУД31НСК1, рабочы паселак, цэнтр пассавета у Пухавтцкгм р-не на р Пшч За 23 км ад г Мар’ша Горка, 12 км ад чыг ст Рудзенск Нас 2811 чал (1998)
Утварыуся у 1966—68 у сувязт э буд-вам торфалрадпрыемства Сучасная назва зНЗ 1977, з 29 12 1977 гар паселак У П торфабрыкетны з-д «Сяргее-вщю», эксперым база «БелНД1палтва-праект», буд арг-цыя ПМК, прафтэхву чылтшча, сярэдняя г муз школы, Д школьная установа, 2 б-ю, Пала культуры, бальнща, аптэка, аддз сувязь магазшы, сталовая
ПРАУДЗ(СПК1Я ГУРТК1 I
рабочы акты?, яю гуртаваУся вак
569
ПРАФЕС1ЙНЫЯ
баиьшавгцкай газ «Правда» 1снавалг у гады рэв уздыму у Пецярбурту, Маскве, Данбасе, Екацярынадары г шш, был» асновай для умацавання парт арг-цый Вывучалт г распаУсюджвалг Марксом сярод рабочых, аргангзоУвалг падптску на газ «Правда» На Беларус; гснавалт у Маплеве, Мшску, Брэсце, добрушы, Капылт т гнш , мелт сувязь з Пеиярбургскгм к-там РСДРП, рэдакцы-яй газ «Правда», атрымлгвалт ад тх нелегальную л-ру, мелт сувязь з бальша-вщкай фракпыяй IV Дзярж думы Праудзтсцкая група У Маплеве (50 чал ) у 1913 аргантзоУвала рабочыя гуртю, прафсаюзы, кгравала стачкамг у горадзе, мела б-ку (каля 1200 кшг) Мшская трупа стварала г узначальвала прафс арг-цьп, кгравала падп гуртком моладзг Групы дапамагалг газ «Правда» рабочыя Гомеля, Маплева, Оршы, Брэста, Мшска, Витебска, 1гумена, Сто^бцау, Капыля, Рэчыцы т шш збгралт грошы, дасылалт карэспандэнцыт Адным з ка-рэспандэнтау «Правды» быу Ц Гартны (3 Жылуновгч) У 1912—14 у фонд «Правды» было сабрана каля 500 руб У 1914 у Паун -Зах краг было 124 падпге-чыкау «Правды» з 48 нас пунктау, найб у Маплеускай губ (150)
ПРАФЕС1ЙНЫЯ СА163Ы, прафсаюзы (лац professro занятю, прафе-егя), масавыя аргашзацьп рабочых г служачых, мэта яюх — абарона штарэсау працоуных Першыя П с узнгклт у канцы 18 ст у Вялгкабрытантт, Францыт, ЗША Яны былт подобный на т-вы уза-емадапамоп, будавалгея паводле цзха-вай прыналежнасш т змагалтся за па-ляпшэнне эканам становштча працоуных Да сярэдзшы 19 ст П с аформглг-ся у Гтали, Германи, Гспани, Белый г гнш крашах У 1 -Й чвэрцг 20 ст у вынтку рэзкага абвастрэння сац праблем г уздыму рэв руху П с кансалтдуюцца на мтжнар узроунт Найб буйнымг г уплы-вовымт мгжнар аб’яднаннямг П с сталг Амстэрдамсю 1нтэрнацыянал прафсаюзау (1919), Мтжнар канфедэрацыя хрысцтянсюх прафсаюзау (1920), Пра-фтнтэрн (Чырв 1нтэрнацыянал прафса-к>зау, 1921) Вострыя сац -палтт кан-флткгы таго часу не садзейнтчалт адзтн-ству мтжнар прафс руху, як г рабочы РУХ у цэлым, ен быу расколаты на ка-мушетычную (рэвалюцыйную) г сацы-ЭД дэмакр (рэфармтецкую) плинт Сав Растя, потым т СССР падтрымлтвалт 1-ю плынь, найперш праз Камтнтэрн
На Беларусг т у Польшчы арг-цыт, па-Добньтя на прафсаюзы, зарадзтлтся У канцы 19 ст у 1894 у Беларусг утвора-™ Першы саюз шчацгншчыкау, праз 4 Z3? прафсаюз гарбароу, якт прад-ауляу Працоуных Смаргонт, Беласто-
“ИЬН1> Ашмян т Крынак У 1901 ар-‘зацыйна аформтуся прафсаюз дру-
..лРУ 7 Гомелт, у 1904 — гарбароУ у Вт-pS7’ У 1905 — П с чыгуначнткау, ^датнткау пошт 1 тэлеграфа, крэдыт-р ‘ прамысл устаноу у бел га-РУст » ”а Рмвцще прафс руху У Бела-вял Уплыу зрабтла барацьба пра-
цоуных за свае правы У час рэвалюцыг 1905—07 У гэты час стал; стварацца масавыя, легальный П с паводле вытв принципу У лш 1905 у Мтнску узнтклг П с канторскгх служачых, т-ва фарма-цэутау 1 шш 9 8 1905 у памяшканн! мшскай гаецтнщы «Парыж» адбылося пасяджэнне крауцоу т швачак (прысут-нтчала 600 чал ) У Вщебску у чэрв 1906 утвораны П с ювелтрау, будаУнгкоу, гарбароУ, хатняй прыслугт т шш , за жн 1906 тут узнткла больш за 10 П с У кастр •—лгет у Вщебску аргантзавалтся Пс будачнгкаУ, зубных урачоУ т дан-тыстау, слесараУ т кавалеу, у Полацку — прафес т-ва гандл -прамысл служачых У Мтнску да канца 1906 улады дазволтлт дзейнасць 15 П с , у Гродзенскай губ — 28 Прыняцце царсктм урадам 4 3 1906 закону аб Легалгзацыт П с пад назвай «Часовня правши аб прафестянальных аргантзацыях» яшчэ больш актывтзавала прафс рух у Беларуст 13 6 1906 у Вщебску на губернсктм з’ездзе настаушкау (каля 300 дэлегатау) аб.МярКоувалтся пытаннг эканам стано-втшча педагогау т аргантзацыт прафсаю-за У 1906 у Гродзенскай губ утвораны П с сялян (с -г рабочых) Аднак паводле закону аргантзацыя Псу гэтай галт-ие не дазвалялася, г гм было адмоулена У легалтзацыт тагах прафсаюзау «Часовня правши» забаранялт стварэнне П с работшкам поштн, тэлеграфа, банкаУ г дзтрж устаноу, а таксама рабочим г служачым, яктя працавалт на чыг тран-спарце У 1906—07 у 5 зах губернях Раси створаны 74 П с , у тл 13 у Мшскай, 8 у Гродзенскай, 39 у Вщебскай г 2 у Маплеускай губ У 1907 у Беларуст афщыйна дзейнтчау 101 прафсаюз, яю аб’ядноувау 14 533 чал , але у тх было рабочых не больш за 3,5% Тагачасныя П с былт рэвалюцыйна актыунымт г моцна палттызаванымт У сувязг з гэтым да 1910 на Беларуст забаронена амаль палова П с, а у 1-ю сусв вайну яны
, „ «И-*-» —«
Дэлегаты 1-га э езда «я
практична усе пересталт дзейнтчаць Найперш закрывается тыя, што знахо-дзипся пад уплывам РСДРП т шш рэв партый, яюя выкарыстоувал» П с для аргантзацыт легальней барацьбы супраць царскай улады Закрыцце П с урад раз-глядаУ як меру барацьбы з рэвалюцыяй Пасля Лют рэвалюцьп 1917 дзейнасць П с акгывтзавалася У першыя месяцы 1917 большасць прафс к-та? на Беларуси кантралявалт бундауцы т меншавио, яюя 1мкнул1ся да аргантзацыт П с па цэхавым 1 вузкапрафес принципе Бальшавткт актыуна змагалтся за стварэнне рэв П с паводле вытв принципу У вынтку прафс рух на Беларуш У 1917 аПЫнуУся расколатым Такое ста-_. новиича заставалася на працягу грамадз вайны 1 ваен тнтэрвенцыт 1918— 20 » нават у гады нэпа Так, у 1918 цэнтр бюро прафсаюзау Витебска, дзе бальшавиа былг у меншасцт, пратэста-вала супраць роспуску сав уладамт гар думы т Управы АЙалапчна выказауся т савет прафсаюзау Гомеля Супраць аргантзацыт рэв трыбунала выстушла кт-раунштва прафсаюзау Полацка Разам з тым у 1918—20 значная частка прафс к-тау аргангзавала шэраг акций пратэсту супраць ням 1 польсюх акупац улад Аднак у цэлым у прафс руху Беларусг пераважала балыпавщкая тэндэнцыя Пасля Лют рэвалюцыг 1917 яна актыу-на рэалгзоувалася РСДРП(б) праз стварэнне на прадпрыемствах фабрычна-за-водаах камипэтау (фабзаукомау) Пасля Кастр рэвалюцьп 1917 прафс рух цэн-тралгзаваУся т ставтуся у прямую залеж-насць ад палпыкт г дзейнаецг балыпа-вщкай партыг «Бальшавтзацыя» г «саве-тызацыя» П с афщыйна пачалася на I усерас з’ездзе прафсаюзау (7—
14 1 1918, Петраград), у яюм удзельнг-
570
п ПРАФЕС1ЙНЫЯ
чаш дэлегаты ад Мшска Маплева i В; цебска 3 езд падтрымау балыпавхкоу па прапанове яюх адбылося аб яднанне Псу маштабе крашы Ён стау першым кронам на шляху падпарадкавання прафсаюзау Камушет парты! Яны бу давалшя паводле талшовага i вытв тэр прынцыпу яю адпавядау прынцыпу па будовы парт улады Стварэнне Цэнтр бюро прафсаюзау (14 7 1920) потым яго рэаргаН1зацыя у Савет прафсаюзау Бе ларуст (30 7 1920) уяуляла сабой перабу дову за якой стаяу адыход ад трапы цыйнага галшовага прынцыпу пабудовы П с 1 стварэнне гарызантальных тэр структур адпаведных парт структурам Наиб рашуча за адзяржауленне П с выказвауся Л Д Троцю Стварэнне савс тау прафсаюзау непасрэдна кантралява и адпаведныя щэалаг i прапагандыс пхтя структуры парты! бальшашкоу У 1Ленш не падтрымау Шэю адзяржау тення П с Быу выбраны больш «мякю» варыянт але на карысць РКП(б) X зезд партьп (1921) ухваЛ1у леншскую платформу па прафс пытают якая раз гтядата П с як школу камунгзму шко ту юравання х перыяд сацыялхст будау нштва звярнух увагу на неабходнасць парт юраунштва прафсаюзамг аднау лення прынцыпу дэмакр цэнтралюму у ктраунштве Рэанзацыя гэтага рашэння прывяла у далеишым да страты П с сваей самастоинасш падаулення шша думства немагчымасш захоуваць дэ макр прынцыпы пры выбарах юрую чых органах Першы Усебеларуст з езд прафеаиных саюзау (7—13 5 1921 гэты 1 усе наступныя з езды П с Беларуст пра ходзе!! у Мшску) факгычна закончыу аргашзац афармленне П с Беларус; выбрау новы склад Прэзщыума Савета П с БССР 11 Усебел зезд прафсаюзау (1922) прыняу рашэнне аб перарэпстра цы! членау П с i пераходзе ал абавязко вага калектыунага членства да добраах встнага гндывшуальнага Гэта рашэнне У ботьшасш арг цый было выкарыстана Для выютючэння з ix <класава чужых элемента?» яюя не палзялял! парт па дыход да аргашзацы! Дзейнасщ П с У 1 й чвэрш 20 ст П с Беларуст актыуна Удзельшчал! J барацьбе з ворагам; сав уталы пераалотенн! разрух; правялзен hi шзмуюстычмых суботнисау гасп бу даунштве арганпацьп кампашй у пал трынку галадаючых ; шш На IV Усс бел з ездэе прафсаюзау (14—18 6 1924 1 ы з езд П с пасля узбуинення БССР) 283 дэтегаты прадстаутял; 113 1 тыс чл прафсаюзау 3 езд выбрау Пзнтральны савет прафесишальных саюзау Беларуа (ЦСПСБ) у складзе 70 чал Асн задачы । формы дзейнасщ Псу 1924—28 ба рацьба з беспрапоусм удзел у аднаулен и; । рэканструкцы! вытв сш размерка матэрыяльнага забеспя
<ых рэгутяванш прыва; вытв сш умацаваннс дыс лиши ! павышэнне прадукцыйнасш рапы пкшлацыя непюьменнасш
Да арт ПрафесШныя саюзы Прэзшыум Цэнтральнага савета лрафсаюзаУ Беларус! (уверсе злева на права) 1 ы рад — Саводга (упаУнаважаны ЦК саюза чьпуначнжаУ) Шалаховя (старшыня Вше бскага акрутовага прафсаюза) 2 1 рад — Гнтлякеич (старшыня Цэнтральнага правления саюза Раб землес) Рубшштэйн (загадчик аддзела ЦСПСБ) Шаранговш (адказны сакратар ЦСПСБ) Ендакоу (старшыня ЦСПСБ) Ерафееу (народны камтсар працы) ЛяУдаиская (загадчык аддзела аховы працы Народнага камюарыята працы) М1рэнгоф (прадстаршк ЦК ЛКСМБ) 3 i рад — Ахрамошч (старшыня Цэнтральнага правления саюза Рабасветы) Янушкешч Турлай (загадчык аддзела ЦСПСБ) Калнш (старшыня ВСНГ БССР) Каплан (старшыня Цэнтральнага правления саюза бу
даунжоУ) Калодка (старшыня Барысаускага акруговага прафсаюза) 1925
культ асв праца ; шш У гэты перыяд разгорнута кампаны па заключэнн; ка лекгыуных дагаворау яюя прадутле джвал: павышэнне аплаты ; прадукцый наст працы паляпшэнне культ Уэроу ню працоуных Першы таю дагавор заключаны памтж прафсаюзам хгмгкау ; упрауленнем шкляной прам сц; За эфекгыуную работу па лгквщацы; не шсьменнасц; сярод насельнщтва праф саюз работнику асветы быу узнагаро джаны ордэнам Працоунага Чырв Сця га БССР Унутрыпарт барацьба У Kipay нщтве бальшавщкаи парты; v 1920—30 я г адбшася ; на дзейнасщ
П с У канцы 1920 х г супраць П с БССР был; прыняты т зв «аргашза цыйныя меры» у вынтку ягах зменены 72% юруючых прафс кадраУ У пач 1929 расфармтраваны прауленш гандл служачых работшкау сувяз: вменена юраунштва ЦК саюза будаушкоу рас пушчаны шэраг фабрычна заводски ; мясц к та? У выюку рэформы арган; зац структур П с i ix разбуйнення у пач 1930 х г у БССР стварал;ся праф групы цэхавыя бюро выб;рал1ся праф упаунаважаныя замест 27 створана 76 П с Прафсаюзам надавашся не уласш выя 1М дзярж функцы: у тл кграуищ
Да арт ПрафесШиыя саюзы Удзельнж! Усебеларускай парады па рабоце У 25—28 4 1925 Мшск
весцы пры ЦСПСБ
571
ПРАФЕС1ЙНЫЯ
таа сац страхаваннем i сацыялгст спа-борнштвам У 1930-я г большасць прафс кадрау БССР был> рэпрэщрава-нй V сувязт з цяжкасцям!, выклгканымт супярэчнасцямг грамадска-палгт жыцця, П с не зауседы магл> эфектыуна ад-стойваць правы працоуных, хоць яны праводзип пэуную работу па развщш С1СТЭМЫ сац страхавання i культ абслу-гоуваиня насельнщтва, ахове працы i здароуя працоуных, навучанш кадрау i ШШ Пры ЦСПСБ была аргатзавана школа прафс работнжау на 350 чал У 1931 адкрыты Бел фццял завочнага щ-та прафсаюзау на 600 месц i вячэрщ прафс ун-т на 80 месц з 2-гадовым тэр-мшам навучання За гады першых пяць годак П с БССР умацавшпся аргантза-цыйна, вырасла гх актыунасць У 1937 яны аб’ядноувал! больш за паумпьена рабочих 1 служачых (84,1% ycix працу-ючых) У той жа час у рабоце прафс кадрау нарушатся прынцыпы прафс дэмакратьп, мел! месца прызначэнства i кааптацыя у прафс органы 3 1932 да 1958 у рэспублщы не скл1кал1ся з’езды Пс У Зах Беларусь якая У 1921—39 уваходзша У склад Польшчы, П с зна-ходзипся пад уплывам розных палп щл s аб ядноувал! невял частку працоуных (5—8% усы працуючых на прадпрыемствах 1 ва установах) У 1935 тут 6,6 тыс чал належал! да П с , яюя знаходзглгся пад уплывам урадавых арг-цый, 5,8 тыс — Бунда, 2,3 тыс — партый i арг-цый хрысшянскага 1 нац юрунку, 3,2 тыс — КПЗБ Пасля уз’яднання Зах Беларущ з БССР П с прынял! у свае рады амаль 85% усгх рабочых 1 служачых У пач Вял Айч вайны П с Бе-lapyci займалгся мабипзацыяй, аргашза-цыяй падп 1 партыз барацьбы у тыле ворага Спробу аргашзаваць П с 1 вы-карыстаць гх у свагх мэтах зрабш на акушраванай тэр Беларус! ням -фаш захотппк! Па загаду ген камтсара Бела-pyci В Кубэ у жн 1942 пачалося стварэнне прафаш П с , утворана Цэнтр бюро П с Беларуш на чале з Фрэйдэн-бергам Акупанты патрабавалг ад прафс «акгывтстау» рашучых мер супраць тых, ио «зрывае мерапрыемствы па павы-шэнн! прадукцыйнасш працы», не вы-ключаючы прымус г сшу зброт Але вы-И1К1 былг нязначныя Па меры вызвалення Беларуст аднаулял: сваю дзей-
1 пРаФес арг-цы: Ужо у канцы у Гомел! працавала 7 аргатзац бюро рэсп галшовых П с 12 12 1944
КП(б)Б прыняу пастанову «Аб уз ауленн! прафсаюзных аргантзацый у ”Ларускай ССР» У канцы 1945 у Бе-anr^Cl пРаHafiani 6964 нтзавыя прафс vewPh°’ ЯИя аб ядноувалг больш за 2/з 1 44 працУ1°чых, на 1 1 1946 — 34 рэсп абл к-тау, 7678 пярвшных прафс йый, яюя аб’ядноувал! 334,6 тыс прафсаюзау, щ агульнай
1 я рабочьи 1 служачых БССР впал,,1 мтжсаюзная канферэнцыя МВадаа1°га5? БССР (Л1СТ 3948) сфармь прайег ЛелаАУСю рзспубмианск! савет Са^т1!я?5М|''/Ы1 саюзау (Белсаупроф), Ис створаны ва ушх абласцях
Да арт Прафес1йныя «юзы Доклада часо-шса «Прафссшнальны рух Беларус» 19 , 1929
сваю працу на стропм захаванш норм прафс жыцця, развщц! i забеспячанш калепяльнасш у юраунгцтве, справа-здачнасш i выбарнасщ прафс органау У маг 1958 адбыуся VII1 з’езд прафсаю-заУ БССР Да пач 1980-х г П с рэспублпа правял! яшчэ 7 з’ездау (у лют 1982 прайшоу XV з’езд прафсаюзау БССР) За гэты перыяд адбыуся коль-касны рост рэсп прафс арг-цыг з 1 1 1958 да 1980 яна павялтчылася з 1459 тыс да 5 млн чал Развтвалгся мтжнар сувязт П с Беларуш Яны уклю-чылюя у работу Мтжнар арг-цы! працы (МАП), членам якой БССР стала У 1954 3 сярэдзшы 1960 да сярэдзшы 1980-х г назгралася узмоцненае адзяр-жаУленне П с Улады уцягвал! прафс актыу 1 радавых членау у парт -сав работу, надзялял! Пс дзярж-Уладным! функциям! Не садзейшчал! умацаван-ню П с 1 шматлгюя рэаргангзацьл Так, згодна з рашэнням! лтстападаускага (1962) пленума ЦК КПСС за аснову бы? узяты тэрытарыяльмы прынцып дзейнасщ парт , сав , прафс i шш гра-мадсюх арг-цый, а праз 2 гады зноУ вернуты тэрытарыяльна-вытв прынцып П с Беларусг пасляваен перыяду займагпся наступным! вщамт дзейнасщ вытворча-эканамтчнай (аргашзацыя са-цыялют спаборнщгва, удзел у распра-цоуцы гасп планау i нармграванш працы, развщце масавай тэхн творчаецт працоуных), абарончай, культ-выхавау-чай (у распараджэнн! П с было каля 900 клуба?, больш за 500 б-к, больш за 5000 шянерсюх лагерау, у мает са“а' дзейнасщ удзельшчала больш як 600 тыс рабочых 1 служачых, за кошт свагх сродкау П с пабудавал! у рэспублщы 9 санаторыяу, 16 дамоу адпачынку i ту-рыстычных баз, 165 спарт аб’ектау), нарматыунай (БелсаУпроф удзельшчау у распрацоуцы афш камеи-тарыя ,да дэкса законаУ аб працы у БССР), мтж-народнай (толью У 1986 П с
прынял! 67 замежных дэлегацый:! наю-равалт свагх прадстаушкоу У 18 краш свету) арганиацыйнай (штогод на курсах Бслсаупрофа i аблсаУпрофау прахо-Д31Д1 перападрыхтоУку каля 4б тыс вдафс актывютау, працавау фипял Вы-шэйшай школы прафс Рабо™ка?- бюджэт П с 1 бюджэт дзярж сац cTP“a Хшя, яюм юравалт щмфсаюэы, у 1985 перавышау 1 млрд РУ® « xv[
ад ус« расхода? бюджету ^Cp) j™
6 10 1990) прыйшоу да высновы, Пс павшны абараняць штартсы ыро* к-ix мае насельнщтва незалежна ад ^тт 1 P^= Хнання
SWwT к“м“ ”•
Беларусг Для падрыхтоую кадра? прафс ™л™кау V 1946—55 у Мшску дзейшча-Й^даола ВЦСПС, якую скончыл! 629Рчал Вял значэнне У павышэнш р Л1 1 унутр Дэмакратызацы. П с меу с жаньею (1957) пленум ЦК КН<-с., пазгледзе? пытанне «Аб рабоце праф разгледзеу иш rrrp, «а аснове яго сгйных саюзау СССР^ НаБс;]Са?профа рашэння *1 будавал!
(30 1 1958) патрабава?, каи н с иуд
572 ПРАХАСКЛ
рэпеграваны 2 прафс цэнтры (уваходзяць 33 галшовыя прафсаюзы, 6 абл аб'яднання?, больш за 29,7 тыс пярвнных прафс арг-цый з агульнай колькасцю больш за 4,4 млн членау) i Бел кангрэс дэмакр прафсаюзау, у склад якога уваходзяць 5 П с (каля 20 тыс членау) Прафсаюзы Eenapyci пра-цуюнь у ктрунку умацавання незалеж-най суверэннай дзяржавы Рэспублиа Беларусь стварэння умоу для уздагму жыцисвага узроуню насельнщтва кратны фаршраваяня дэмакр грамадства П с Беларуш 1 яуляюцца часткай М1Ж-нар прафс руху, пацтрымлгваюць кан-гакты з прафс ггантрамт краш Еуропы, Аз и г СНД, Мкнар кайфе дэраиыяй свабодкых прафсаюза? (дзейшчае з 1949). удзельшчаюць у рабоце МАП
Лип В И Ленин о профсоюзах, 1894— 1922 М 1957 Очерки истории профсоюзов Белоруссии (1905—1969 тт ) Мн , 1970, Т резко ВГ Рабочий класс Белоруссии в борьбе за победу Октября (март 1917— март 1418 гт) Мн 1973 Профсоюзное строительство М 1974 Якубовский ВН Дсятетьность профсоюзов БССР по повышению уровня жизни рабочего класса, 1926— 1941 гт Мн 1986 Материалы научно-практической конференции посвященной 90-ле-тию профсоюзного движения в Беларуси, 75-летию I Вссбелорусского съезда профсоюзов Мн 1996
Мками Кемкоусю, Венелмш Космач, lean Мандрык
ПРАХАСКА (Prochaska) Антош (13 3 1852, в Малыя Залецгчыю Бучац-кага р-на Цярнопадьскаи вобл , Укра1-нл — 23 9 1930) польсю псторык Чл Польскай АН у Кракаве (1927), д-р ф1-тасофц (1874) Вучыуся у Льноускгм <1871-—73) г Венсктм (1873—74) ун-тах У 187э—78 праводзту даследаванш да-кумеятар у архтвах Кешгсберга, Пецярбурга, Масквы У 1878—1929 гграцава? у Краевым архае гродсюх г земекя ак-та$ (Земск1 арх$) у Львове Даследавау псторыю Польшчы ВКЛ г Рэчы Паспалггай 14 17 ст праблемы псгльска-л1-тоуекай ушг у часы Ягайлы i Вггарта мшулае зямель Чырвонай Руст г сусед-кос з ею рэпена? язычнщкай Лпвы адносшы з Шфлянцюм 1 Тзутоисюм ордэ-Нам1. полжка чэшеюя адносшы 15 ст (гуешхае пытанне) i шш Лгчыр Паль-шчу часткай усх-еурап иыаииапыг Часта навдтарсюя працы П прасякиуты «Ч5^1ЬНаЙ ?'С7Э,ШЬ|ЯЙ ' юадтиы-ягi иывииаиыйнай мгец Польшчы на Усхолэе Выла? <9nrcmatnpHfJ кодэкс Si W (Ш2) .Apxryr Ja МатХты,
г» Ouairue taU Wrtoku V/arca», ,M7 ”“'0WrK 7 w KrS ’
nSTicS iST?"10 ‘to'jdw Unu теWe°Wa w ksiecia Ln»y Wilno W7 SUnal« 1лХ,
JIUn Hejnosz W S р Dr А?*о“ Prochaskr // Ateneum Wifeikkie 1930 К. 7, Maleczyftski К , Z a j 4 с z к о w s k i Daaialnoscf naukowa s p Anioruego Prochaski // Kwartalnik historyczny 1931 Z 1
' Акатоль JfimeiHoeiH
«ПРАЦА», назва газ «2?Д л/ищы* з 5 да 23 11 1927
«ПРАЦЫ...», трохтомнае выданне навук артикула?, нарысау i матэрыялау па археологи Беларуш, якое выйшла у Мшску ? 1928—32 на бел мове 1) «Працы кафедры археало-ги» (т 1, 1928. У серийным выданш еЗатск! аддзела гумантарных навук»} У арт А.М Ляуданскага «Археалапчныя раскопга ? м Заслаут Мшскай акруп» выкладзена методыка раскопак гарадзь шча 1 курганных мопльшка?, ашеаны пахавальны абрад i швентар помшкау И — пач 12 ст, сцвярджалася, што яны пакшуты мешаным крывщка-дры-гавшюм насельнщтвам, што тут прахо-дзиа кантакгная мяжа памгж крытналп i дрыгавгчалн У арт А-А. Смирнова аб-грунтавана думка, што курганы ? За-слаусюм, Ухлясшом i Мшсюм р-нах належал! дрыгавнам i крывтчам i дату-юцца 10—12 ст ДзЛяугяло ? пстарыя-графтчным аглядзе л-ры пра Засла?е сцвярджа?, што горад заснаваны у пач 12 ст, а першыя звестю пра яго адно-сяцца да 2-й чвэрш 12 ст Тэматычна да палярэднк прымыкае арт САДубш-скага «Дадатковыя расколю кургано? у Заслаут» Праца К М Палпсарповта «Дапстарычныя стаянкт сярэдняга i нисня-га Сажа (па доследах 1926 г )», фактыч-на з'я?лялася археал карта# помнгкау каменнага г бронзавага вякоу гэтага ранена Беларусг Адкрыцце Бердыжскай стаянкт дазволиа эрабщь вывад пра за-еяленне тэр Беларусг з эпох! верхняга палеалтту Арт батата глюстраваны фа-таграфшм! i малюнкамт У раздзеле «Ар-хеалапчная праца на Беларуш за 1919— 1928 гг» змешчаны арт Дубшскага, Па-лпсарповгча, Ляуданскага У к прыве-дзены справаздачы краязн i навук арг-цый, падкрэслена, што вылучэнне са складу нет -археалаг камки ? 1927 археал камки, большая самастойнасць яе работы дал1 магчымасць ахапщь археал Даследаванкям! помниа ?шх перы-ялау стараж псторыг Беларусг, а вынио надрукаваць ? «П » У каины тома змешчаны геагр паказальшк 2) «П ра цы археалаггчнай к а м i с 11* (т 2 1930, у серийным выданн1 «Затею ад-дэелу гуманггарных навук») Змяшчае матэрыялы пра асн юруню археал даследаванняу Вывучэнню помшкау па-леалгту прысвечаны арт Г <р Мгрчыка. В 11 ромава, С М Замятина, Палгкар повгча, помшкау розных эпох — арт Пал1карпов1ча, А Дз Ковалев; i С С Шутова Звестю пра помниа жал веку i перыяду феадалгзму — у арт Дубшскага, даугялы, Ляудаискага, [ А Сербава г шш Змешчаны нататю Дубшскага пра археал раскопю 1928—29, 1ХЮшчан-ю — пра даслсдаваниг у Гомельскай а*₽ 3) «Працы с е к ц ы г ап-х е ал о г г 1» (з 3, 1932) Змешчаны на
рысы Ляуданскага (пра археал даследа-ваян! С М Сакало?скага у РослаУск™ пав ? 1907—27) i ЬА.Рыбакова (пра ра. дзшту, ix племянную тэр, абрады г типы пахавання?, этнавызначальныя прыкметы 1 шш ), арт Г Ф-Дэйеад (аКа. ли чарапоу Люцыискага моплыцка) А К Флаксберга (аналгз знаходак эбож ’ жа), Палп<арпов1ча (пра адкрыцце верх-непалеалггычнай стаянкт Елкеев1Чы змешчана карта знаходак чацвярц)Ч1Мй фауны на тэр Беларусг), Кавалеш г А Рынейскага (матэрыялы для археал карты Беларусг) Змешчаны тэзгсы да-клада? да I Усесаюзнага з’езда археола-га? I этнографа? у Леншградзе (Лярдан-сю, М М Школьаа, М Я Грынблат) У раздзеле «Хрониса* — справаздачы аб археал даследаваннях, знаходках i археал нататю Ляуданскага, Палисарповна, ВФДружчыца, ВРТарасеюа, Сербава, Юшчанкг Змешчаны геагр пакаэаль-шк
ПРАЦЭС 31-го, суд, аргашзаваны jnia-дамг Польшчы над групай дзеячау КПЗБ Праходзгу 10—17 1 1927 у Брэсце на выязной сесн Пшскага акр суда У ноч на 7 11 1925 польски улады з мэтай задушэння рэв руху правялт у Брэсце г навакольных весках масавыя арыш-ты Каля 200 члена? КПЗБ i спачуваю-чых гм был! зняволены у турмы, 31 чл КПЗБ прыцягнугы да судовай адказ-насщ Сярод подсудных В 3 Харужая, 3 Ф Паплаусю, Л П Герашмук, Ф С Стрекач, Г Каление, М Будзько, ХД Шэрц-ман г шш 15 месяца? зняволення зна-ходзглдся пад следствам Судовы працэс вылгуся у пратэст падсудных i працоуных Брэста супраць грамадскага ладу У Польшчы Прыгавор ад 4 да 6 гадо? ту-рэмнага зняволення подсудный сустрэлг заклисамт «Дало? фашысцю Урал Пй-судскага1», «Няхай жыве диктатура пралетарыяту1», спяваннем «1нтэрнапыяна-ла» Збгванме асуджаных палшэйсимг вытолкала абурэнне берасцейца?, што сабралгся каля будынка суда, i привяло да сутычак э палщыяй
ПРАЦЭС 35-1, суд, аргантзаваны улад8' мт Польшчы над 35 акшунымг дзеячази Кампартьп Зах Беларус! Прахоаз!? У крас 1929 у Белостоку У вышку прайсу 28 чл КПЗБ прыгавораны ад 4 да D гадоу турэмнага зняволення, у т л иа 15 гадо? засуджаны Я С Бабровн. А М Разеншайн (Максшоусю), В Фрыш ман, Л Г Шайкоусю, Б Штэйн
ПРАЦЭС 45-1, суд, аргашзаваны Улада мг Польшчы над 45 удзельнгкамг W" тыз руху ? Зах Беларус! Прах°дз” ’ Mai 1923 у Беластоцюм акр судзе ’* дзип партызан, захолленых з атр“"__ злучэння Г Шыманюха, яюя У 1921 Л? пач 1923 дзейн1чал1 ва усх наветах ластоцкага ваяв i ? раене путчи Сярод абвшавачаных 2 Д91^ ты польскага сейма, члены бел Фракцьп С Баран i С Якавюк И °"7 удзслыпкау Кастр рэвалюцыг, ГР3 вайны г баеу супраць штэрвентау и® .у, ларуш, утл АСтанкевш (Пуга***?' С Жабшси, Кузьма г Ктрыла Барт
К1, Я Тванюк засуджаны на 10 гадоу, С Мацяешч — на пажьилтеряв зияво-ленне Некалью партызан расстраляны да суда У крас 1925 у Гродне адбыуся 1 працэс 72-х — суд над бел партизанам!, яюя У 1922—23 дзейннал! у тых жа паветах
Лт Працэс 45-ш беларусау у Беластоку (паводле справаэдачы слецыяльнага карэс-пандэнта) Вшьня, 1923, Революционный путь Компартии Западной Белоруссии (1921—1939 гг) Мн, 1966, Сорокин ДА Освободительное и революционное крестьянское движение в Западной Белорус они (1920—1939 it) Мн, 1970
/оаф Хауратов1ч
ПРАЦЭС 56-1, судовы палггычны працэс, арганпаваны уладам! Полыпчы над дзеячаш Беларускай сялянска-работнщ-кай грамады (БСРГ) Праходз1У 23 2— 22 5 1928 у Вшенсюм акруговым судзе Пасля разгрому Грамады да суда пры-цягнуты 56 яе юраушкоу, у тл дэпутаты польскага сейма, чл ЦК БСРГ БА Тарашкев1ч, С А.Рак-М1хайлоуск1, П В Мятла, П П Валошын, сакратар ЦК БСРГ М Т Бурсев1ч, юраушю пав сак-ратарыятау А П Антановш, К В Гоцка, 1 АКузьмтч, М I Нтюфароусю, У С Пад-дубис, С П Саванец, В В Шушкевтч, М М Яюмов1Ч, МА Яфшовзч 1мкнучы-ся выкарыстаць суд як трыбуну вы-крыцця каланиатарскай палггыю анты-народнага урада Польшчы У Зах Беларусь яны трымалтся стойка i заявил, што 1 падалей не адмовяцца ад барацьбы за сац 1 нац вызваленне 4 5 1928 на
суд прыбыл! дэпутаты сейма камушет фракцьи АВарскз, Г Бггнер 1 К Вальнщ-ю, яюя выказал! садщарнасць працоуных Польшчы 1 Зах Украшы з нац -вызв барацьбой працоуных Зах Беларус: Дзеячау Грамады абаранял! вядомыя адвакаты Т Дурач, К А Петрусевгч, Е Смяроусю Суд на падставе даносау палщэйсюх, штпкоу 1 правакатарау (усяго 660 сведак) абвшавачвау дзеячау БСРГ у падрыхтоуцы узбр паустання з мэтай адарваць Зах Беларусь ад Польшчы 1 далучыць яе да Сав Беларусь тым самым судзии усю 100-тысячную Грамаду Падсудным i абаронцам пе-рашкаджал: выкрываць неабгрунтава-насць абвтнавачання У час працэсу СА Ктнцэвн разам з А Р Капуцкш заб1у (163 1928) сведку М I Гурына-Маразоу-ошга, яю давау лаказанш супраць Та-Рашкевна i Рак-Мтхайлоускага Ктрау-ишоУ БСРГ суд прыгаварыу да 12 гадоу рфэинага зняволення, 33 падсудных — гадоу катары, 12 алрауданы За-№аныя сустрэл: прыгавор спяваннем Пика Грамады «Ад веку цярпел:» («Бе-РУскад марсельеза») Працэс меу шы-сак 9 Польшчы i за мяжой У Ны Гп 8 9 Миску створаны к-т абаро-
ЛиЗа гадь1 на чале з Я Купалам
русски м ₽Ьба ТРУДЯЩИХСЯ Западной Бело-глиальное и национальное осво-Магеп^^во^ЩЩИнение с БССР Док и Т ' О92!-1929 гг) Мн 1962
пуп> Компартии Западной Ъ'Г, y ,( 9^l939 iT) Мн , 1966, П а
Мн ,БЛл^с“я сялянска-рабочая 11 ’ 1У67 /оаф Xaframoete
ПРАЦЭС 72-х, суд, аргашзаваны уладам! Полыпчы над 72 удзельнгкам! партыз руху J Зах Беларус! Праходз:у у крас 1925 у Гродзенсюм акр судзе Факгычна э’яуляуся працягам працэсу 45-1 Судзии партызан, эахопленых пераважна з атрадау партыз злучэння Г Шыманюка, яюя у 1922—23 дзейнша-Л1 у Белавежскай пушчы i Jex паветах Беластоцкага ваяв Амаль усе яны пры-гавораны да 10 гадоу турэмнага зняволення Некалью партызан расстраляны пры захоле i да суда
Лип Сорокин А А Освободительное и революционное крестьянское движение в Западной Белоруссии (1920—1939 гг) Мн, 1970 1оаф Хауратовн
ПРАЦЭС 75-1, суд, аргашзаваны Упада-М1 Польшчы над дзеячамг нац -вызв руху 1 Кампартыг Зах Беларусь арыш-таваныМ! у Косаусюм пав Палескага ваяв Праходзту 9—21 6 1929 у Гродне (закрыта) Мэта працэсу — аслабщь нац-вызв 1 рэв рух, запалохаць насельнщтва Зах Беларусь сведю — пераважна шп1Ю 1 палщэйсюя Суд пры-гаварыу чл КПЗБ М Л Перавалоцкага да 15, П Уласауца да 12, А Р Свергуна да 10 гадоу турэмнага зняволення са стропм рэжымам, 3 падсудныя прыга-вораны да 8 гадоу, 7 — да 6, 9 — да 5, 24 — да 4, 10 — да 2 гадоу катаржнай турмы Пры абвяшчэнш прыгавору лад-судныя выкрыквал! заклпа «Прэч кры-вавую диктатуру Пшсудскага’», «Няхай жыве сацыялтстычная рэвалюцыя!»
Jlim У суровыя гады падполля Мн , 1958, Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР Док. и материалы. Т 1 (1921—1929 гг) Мн , 1962
1оаф Хауратоыч
ПРАЦЭС 94-х, дамг Польшчы .......
вызв руху у Зах Беларусг Праходз:у 12—22 4 1926 у Вшенсюм акр судзе Большасць абвшавачаных был! членам! КПЗБ, зняволеным! у 1925 у час маса-вых арыштау у Навагрудсктм i Бела-стоцюм ваяв , Втьнь Пшску, Брэсце, Пружанах i Дубровщы Напярэдаднт суда афщ прэса сцвярджала, што працэс будзе паказальны i ладсудныя будуць пакараны Парт арг-цыя зняволеных членау КПЗБ Луюшскай турмы, дзе знаходзипся арыштаваныя, вырашыла выкарыстаць працэс у якает трыбуны для прапаганды лозунгау кампартьп Падсудных абараняу вядомы адвакат К А Петрусевгч Гал сведка — правака-тар — на суд не з'явтуся, таму падрых-таваны уладам! судовы ецэнарый права-л.уся Пяцера абвшавачаных выстушл на судзе з ярюм! лрамовам! Рабочыя рамеенпа Вйьш арганиавал: мттынг у паХымкУ падсудных З-за
доказау суд вымушаны быу апраУдац 57"™С За дело правое Борь-
Мн , 1988
суд, аргантзаваны ула-над удзельн1кам1 нац -
573 ПРОБАМИ
ПРАЦЭС 133-х, суд, аргашзаваны уладим: Польшчы над 133 акгыУнымг Удзельнгкам! нац -вызв руху у Зах Беларус!, дэеячам! КПЗБ, КСМЗБ, левых прафсаюзау, найб масавы судова-падгг працэс у псторыт рэв руху у Зах Бела-руш Праходзту 17 4—28 5 1928 у Беластоку Сярод абвшавачаных юруючыя работитю КПЗБ В 3 Харужая (В Кар-чэуская), М С Арэхва (Л Клышка-Мал!-ноусю), Л М Янкоуская (Ковенская), Р Д Вольф, К Бастнсю, А Захар’яш, Ф Карлоусю, Э Пиппенка, В Свяжбш-скт 1 шш Працэс craniy за мэту заду-шыць рэв 1 нац -вызв рух, скампраме-таваць КПЗБ абвшавачаннямт яе членау у шптянажы 1 тэроры, разбить адзшства падсудных правакацыйным! прапанова-М1 вызвалщь тых, хто адмовщца ад барацьбы Усе ладсудныя трымалюя стойка, выкрывал: несправядшвы суд 102 з ix прытавораны да разных тэрмшау зняволення, гад абвшавачаныя засуджаны на 8 гадоу турэмнага зняволення Абвяшчэнне прыгавору засуджаныя сустрэл: заклткам! «Дадоу фашыецкт урад1» 1 спяваннем «Унтэрнацыянала» У час працэсу КПЗБ аргашзавала у абарону падсудных дэманстрацы! i мттыкп пратэсту, выдавала лютоУкт
Лип Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР Док. и материалы Т 1 (1921—1929 гт) Мн, 1962, Революционный путь Компартии Западной Белоруссии (1921—1939 гг) Мн, 1966, Арэхва М Працэс «ста трыццац! трох» // Полымя 1969 N° 9 Тосир ХаУрапмтч.
ПРАЧЫСТАЯ, летняе свята нар кален-дара, якое адзначал! 15 жшуня с ст Правасл царква прымеркавала да тэтага дня усленне Мащ Боскай Называдася таксама усиление, спажа, зельная Назвы усиление : спажа тлумачылюя У на-родзе тым, што к готаму дню спел: пла-ды 1 часткова яравая збажына На П у Беларус: у царкве асвячал: хлеб, зеляш-ну Асвячонае жыга перамешвал: з ас-татнтм 1 адкладвал: да новай еяубы, каб на наступны год быУ добры ураджай У нар песнях тэты дзень згадваецца у су-вяз: з разнастанныМ: с -г работам! «Прачыста снапю ладае», «на восець ноешь», «папары мяшае», «пчолак ла-дзщь, кади медам надшае» Для земля-роба П была святам ураджаю, падвя доением вынисау яго ^ацы «Свята ппачыста — У пот Урачыста», «Спа Т™ хлеба дэяжа» АдразУ пасля П дачынадася сяУба аз!М!НЫ, пра «по на-
родзщюя святи («прыйт^ Васи1ев1Ч апал! Л1СТК1»)
ПРдБАШЧН-Р-^~ H1K, загадчык), ларох,
574 П ПРОЗАРЫ
каталщкай царкве ксендз — юраунис парафи, настаяцель парафыльнага касцела Да 19 ст тытул П мел; толью нешматлиая кграунпа параф1й, у пры-ватнасщ некаторыя члены каигшуад, ас-татшя наз плябанам! Напр , у 1-й трэ-ц! 19 ст з 14 парафгй Гродзенскага дэ-каната толью 2 узначальвалюя П (Гро-дзенская Фарная i Вадисабераставщкая), астатшя — плябанам; leap Гончарук
ПРОЗАРЫ дзяржауныя Дзеячы, шля-хецю род уласнага герба У ВКЛ 3 лгг баяр, у 18 ст прэтэкдавал! на княжацю тытул, выводзячы сябе ад князеу Праза-ро?сюх Найб вадомыя
Ю з а ф (14 3 1723, Бобщн у Жамой-щ — 22 10 1788), сын Сгажслава Маер (1751), оберштлейтэнант (1756), ген-маер (1762) Пасол на сеймы 1758, 1764, дэпутат Трибунала ВКЛ у 1782 Вщеб-сю кашталян у 1774—81 i ваявода у 1781—87, чл Пастаяннай Рады з 1776, староста ковенсю з 1762 У маентку Ду-дз1чы (Мшскае ваяв) алкрыу школу, пабудавау уншцкую царкву, палац, у СТгневнах (Брэсцкае ваяв ) — касцел, шгаталъ 1 школу
Кароль (памж 1759 1 1761— 1 11 1841), сын Юзафа Вял абозны ВКЛ у 1787—94, маршалак Трибунала ВКЛ у 1787 У час падрыхтоую паустання 1794 прызначаны Т Касцюшкам тсн -маерам, начальникам узбр ыл на Украше, Палесш, Падаллг i части Беларусь што адышла раней да Рас дилеры! Ваен дзеянн! разгарнуць не здолеу 1 выеха? у Варшаву 18 7 1794 прызначаны Касцюшкам намесюкам радаы Най-вышэйшай яацыяналънай рады i пауна-моцным прадстаунхком пры Ушх дывгц-ях войска ВКЛ (яму падпарадкавана Цэнтральная дэпутацыя Вяткага княства Лтоускага) Выехау у Вшьню, пасля задушэння паустання у эмтграцьп Вярнууся у 1802 У 1812 падтрымау Напалеона, увайшоу у Часовы урад Вятка-га княства Лтоускага (старшыня Скар-бовага к-та) Да 1814 у эмнрацьи 3 1821 у Патрыятычным таварыстве, чл правшцыяльнага к-та Лпвы У 1826 арыштаваны ла справе дзекабрыстау, вызвалены у 1829 як «не надежны да справы* Тьпулавау сябе графам на Хойнжах (ОУруцю пав ) i Астраглядав!-чах (Рэчыцю пав)
1гна цы Каэтан (да 1796 — каля мая 1807), сын Юзафа Дэпутат Трыбунала ВКЛ у 1788 Ротмгстр войска ВКЛ (1791), удэельнмау у вайне 1792 з Рас >мперыяй У час паустання 1794 ген -маер у Ковенсюм пав
Улодз/слар Вяроукск-Шэлюта
ПРбНСК1Я, кияжацк! род у Раса 1 ВКЛ Паходзиц ад Рурыкавшау, ула-дальнпау г Пронска (адсюль прозвг-шча) Стращл! Пронск да 1483, каш ен ужо быу у складзе Разанскага княства (з 1521 у Вял княстве Маскоусюм)
Найб вядомыя
1 в а н У л адз 1 Mipai 14 (7—
каля 1430), уладальшк Пронска У 1408 з дапамогай татар на некаторы час заха-П1У пасад Разанскага княства У 1427 разам з разансюм князем прыэнаУ вяр-шэнства вял князя ВКЛ Вгтаута i пры-сягнуу яму на вернасць («дался ему в службу служили ему верно безо всякий хитрости») Меу сыноУ Федара, 1ва-на (мянушка Нялюб), Амдрэя (мянушка Сухарую), дачку У 1416 выдау замуж за 1вана, сына вял князя маскоускага Васин Дзмпрыевяа
Дзм1трый Андрэевгч, сын Андрэя 1ванаВ1Ча Служыу вял князю ВКЛ KaaiMipy IV, за што у 1487 атрымау ад яго юргедьт (жалавание) Тры-мау маентак Рымавщаускг каля Пораза-ва Яго дзет служьиц вял князю мас-коускаму, гатая галша роду згасла у 2-й пал 17 ст
Федар I в а н а в i ч, сын 1вака Уладз1М1раВ1ча Атрымау ад KasiMipa IV сяло на Мсшслаушчыне, а яго сын Юрый - с Камянойты на Брэстчыне (1464) Апошш ад жоню княжны Слуцкай меу сына Твана (памер маладым), ад княжны Саламярэцкай — Глеба
Глеб Юр’евхч (’—1513), сын Юрыя Федаравгча Намеснис астрынсю У 1501, бабруйск! У 1504, мейшагальскг у 1508, пасол у Арду Запнуу у бггве з татарам! пад Мшскам Меу сыноу Андрэя I Сямена
Сямей Глебавш (у каталиггве Фрыдэрык, 1—1555), сын Глеба Юр'ев 1ча У 1538—39 спрауца жытомтр-сю, у 1539 староста брацлаусю i вшнгц-ю, з 1544 ваявода иеУсК! Меу сыноу Ежы (памер маладым) 1 Аляксандра Фрыдэрыка
Аляксандр Фрыдэрык (каля 1550 — каля 1595), сын Сямена Гле-бав1ча Маладосць правеу пры двары франц караля Карла IX У 1573 быу у складзе пасольства па запраигэнщ на каралеускз пасад Рэчы Паспалпай Геи-рыка Валеэы У 1575 падтрымаУ абранне на трон Стафана Баторыя 3 1576 стольшк ВКЛ, з 1580 староства луцю Удзельнтчау у Гнфлянцкай вайне J55S— 82 Пасля смерщ Стафана Баторыя прытрымлгвауся габсбургскай арыента-ЦЫ1, выступау за абранне эрцгерцага Максгмтпяна на трон Рэчы Паспалпай Удзельшчау у б,тве лад Бычынай 24 1 1588 1 разам з Максмлянам трату у няволю да прыхшьнисау Жыпмонта III, быу пазбаулены пасад i эмггрыравау у Прагу Пасля вяртання абраны пас-лом на сейм 1590—91 3 1591 кашталян трокск! Адстойвау суверэнпэт ВКЛ у Рэчы Паспалпай Вызнавау кальвпязм На яго сынах Юлпо 1лы (7—1613) i Аляксандру Актавшне (’—1638), якому было прысвечана 1-е выданне твора Мгхалона Лпвша «Пра норавы татар, лпвшаУ 1 маскавпау», род П у ВКЛ зтас
Jlim Экземплярский АВ Великие и удельные князья Северной Руси в татарский период, с 1238 по 1501 г Т 2 СПб , 1891, Wolff I Kmaziovne Ute-wiko-ruscy od konca czlemastego wieku Warszawa, 1895,
Флоря БН Великое княжество Лиговское и Рязанская земля в XV в // Славяне в эпог-ч феодализма М 1978 ’
«ПРОСВ1ТА», украшская культ -асв арганвацыя, што дзейшчала на зах -укр землях з 1868 да 2-й сусв вайны у 1935 наливала 83 фццялы (31,1 тыс чал), 3071 читальню (275 тыс чыта-чоУ), 2915 б-к Адзш з фипялау «п» Дзейшчау з 1916 у Брэсце Намаганням! пасла сейма В Дзмггрыюка польск Улады У сак. 1923 зарэпстравал! статут т-ва «П» на Палесщ У склад рады яго цэнтр праулення Уваходзип П Лешчын-ков1Ч, Р Дрозд, А.ТураУсю, М Малан-чук, М Альховы, П Арцямук, У Крышц-ю 1 гнш Актывиацыя нац -вызв руху у Зах Беларуш пауллывала на аргашзац рост 1 аутарытэт т-ва У 1928 юнавала 112 гурткоу (1601 чал), у 1929 — 127 (1754 чал) у Брэсшом, Кобрынсюм, Драпчынсюм, Пшсюм, Столшсюм i Пружансюм пав Палескага ваяв Па-трабаванн! аб адкрышц укр школ з-за лерашкод польск улад мел; миэриыя ВЫН1К1 дзейшчала толью 1 приватная Укр школа у Брэсце Стваралася сетка Уласных б1блытэк-чытальняу (у пач 1929 гх было 127), кааператывау, цэнтрау укр культуры («Рщна хата» i шш), распаусюджвалгся украшскамоуныя газеты 1 часошсы, каладжвал1ся тэатр пастаноую Гуртю знаходзипся пад уплывам Сельроба i шш зах-укр палгт партый Падтрынспвалася сувязь з ki-раунщтвам «П» у Львове, укр лрад-стаунгкам! у польск сейме i сенаце /кр-гашзацыя цярпела ганенщ з боку польск улад Перашкаджал! i левасек-танцюя дзеяннг камунгстау, яюя гмкну-л1ся ператварыць культ -асв арг-цыю у палгтычную На падетаве барацьбы з «ачагамх камунгзму» толью 1 6 1932 было закрыта 30 б1бдаятэк-чытадьняУ У 1933 лиевщаваны усе сельсюя бгбшятэ-ю-чытадьн1 (засталася толью 1 У Брэсце) Ад эакрыцця уцадед: 2 гуртю. Фак; тычна з гэтага часу дзейнасць т-ва У Палесюм ваяв заняпала У 1995 грады-цыг «П » аднавша у Брэсце грамадскае аб'яднанне «Просвгга Берестейщини» гмя Т ШаУчэню (з 1996 выдав газ «Бе-рестейський край») Аляксандр Вабиичэвн
ПРЙХАРАУ Мгкалай 1ванав1Ч (н У крас 1907, рп Вазнясенскага рудижа Бахмуцкага пав Екацярынаслаускай губ , цяпер у Харкаускай вобл , Укра1 на), адзш з арганиатарау партыз руху на Беларуш у Вял Айч вайну 3 1938 працавау у аддзеле юруючых парт ОР*^; наУ, з 1939 заг ваен аддзела IIК КП(б)Б У 1940—43 сакратар ИХ КП(б)Б па водным транспарце, аднача сова са снеж 1942 да вер 1943 нач «Беларускай школы» партыз кадр3? БШПР 3 1943 заг ваен , з 1948 — адм аддзелау ЦК КП(б)Б, у 1950—53 1-ы сакратар Вщебскага абкома руркоу
ПРбЦЬКА Таццяна СяргееУна (я 8 2 1951, Мшск), бел фшосаф, псторык, грамадсю дзеяч Канд (1983) Скончыла фигчны ф-т
(1974) У 1975—79 у БДУ старшы тэх-Н1К, гнжынер кафедры фпгю пауправад-Игко?, выкладчык 3 1984 у 1н-ие пето ры1 Нац АН Беларуси, мал , старшы на вук супрацоушк Даследуе пытанш пс торыс Фицо, навукт, panini, грамадсюх аб’яднання? Беларуси станаулення та-талгтарнай стстэмы у БССР у 1917—41 Адзш з аутарау зб-кау «Прауда псторы! памяць I болы» (1991), «100 пытання? i адказа? з псторьн Беларус» (1994), ма-награфи «3 псторьн рэпрэсш супраць беларускага сялянства, 1929—1934 гг » (1992) 1 1НШ Старшыня Бел Хельсшк-скага к-та (з 1995)
Те В борьбе за трезвость Страницы истории Мн , 1988 Общественные организации история и современность // Коммунист Бе лоруссии 1989 .V» 4, Эксперыментатар з Бе-ластоцкай пмнази Кароль Чаховш Мн, 1990, Дасдедчык таямнща? святла Азяксандр CaaojJcKi Ми , 1994, Пакутшк за веру 1 баць-хаЛшчыну Мпралащт Мельмсэдэк и Мн , 1998, Вышшчэньне сялянства Веска Усход-няй Беларуст лад цяжарам бальшавщюх рэл-рэоя? 30-х гг Мн, 1998 Лариса Языков!» ПРбЧК!, часовы разрыу сям’1, часовае адлучэнне жонга ад мужа з прычыны абразы, крыуды щ пабояу i пражыванне яе у хаце свагх бацькоу Ш сваякоу П суправаджалюя спецыф абрадава-мапч-ны№ дзеянняш i прыемам! Паводзгны жанчыны-прочншы залежал! i ад мясц традыцы!, 1 ад сац -маемаснага стану яе роду Кал! род бы? бедны або жанчына была страта, То, паплакаушы у сваякоу ноч, прочнща щха 1 пакорна вярталася дадому Кал! ж род быу бататы, ганаро-вы, яна гшла у П дэманстратыуна, разам з дзецьмг 1 вярталася пасля таго, як муж папрасгу прабачэния у яе, цесця ! цешчы Прочнща зауседы забграла з сабой абраз, яктм яе благаслаулял! бацью да шлюбу 1дучы па вулгцы прочнща звычайна плакала i прыгаворвала Некат жанчыны хадзип у П адзш раз у жыцщ пасля моцнай крыуды щ абразы з боку мужа 1нп1ыя, асаблгва маладыя жанчыны, яктя жыл1 ? нераздзеленай сям’1, дзе даводзшася цярпець крыуды не толькг ад мужа, але i ад свекра, свяк-РУхг 1 заловак, у П хадзш па некалью разо? на год Для ix гэта была своеасаб-лшая псвсалапчная абарона, легальны клапан для выхаду адмоуных эмоцый Пра татя частыя П у беларусау склала-ся прымаука «Прочю ходзяць без са-Р°чю» Бацькг, у яктх былг яшчэ дзет, ие вельмх ахвотна прымал! дачку-проч-
У час П пакрыуджанай патрэбны ьип t знешны дэмаистратыуныя знакг /каяння з боку мужа Да прочнгцы i яе бацькоу спярша прыходзии сваяю мужа, „г8 высвятлял! причину сварю Кал1 фадстауниа давюх сем’яу признавши 2/У мужа 1 УпэУнгвалюя ? тым, што 1 2°. га1оьа вярнуцца, прыходз!? муж п„.,кауиги на кален: У пароле, пращу ри п ЗДНЯ У яе> У песня 1 центы, да-Га яе арунак> абяцау, што болей тако-абоатг,>ЛарЫ1Ща> забграу жонку разам з Л| До^2ДЭЯцей 1 веУ к ДадоМУ п маг' бодеа ад 1—2 дзен да месяца i вяртДяПасля чаго прочнща абавязкова ся 1 зноу пачыналася сумеснае
жыцце Некат абрадавыя элементы тра дыцыйных П захоуваюцца i у наш час
Таццяна Кухаранак ПРбШКАУСКАЕ КАМСАМбЛЬСКА-МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПблЛЕ увядшую Айчынную вайну Дзейшчала са жн 1941 да кастр 1942 на чале а асн групай у в Прению Ас-вейскага р на пад юраунштвам Асвей-сюх падп райкома? КП(б)Б i ЛКСМБ Створана па щщыятыве Р С Лукашон-ка, юраунгю В I Лукашонак, з мая 1942 Я У Фраленак. Мела групы (каля 30 чал ) у в Заборе (Рэзекненсю пав, Латыя, юраушк А М Гром), Рылью (П С Смычкоу) 1 Ляхава (м I Сасно?-ская, абедэве ? Себежсюм р-не, Растя), Сукол! (В Шыппа), Востра? (САржа-H1K), шянерскае звяно у в Стралю (Дз Зубар) Асвейскага р-на i шш Скла-далася з беларусау, латышо?, русюх, яурэяу 1 шш Трымала сувязь з падполь-шчыкамг Асвег, Расой, Латвп, партыз атрадам (пазней брыгадай) 1мя Фрунзе Падпольшчыю распаусюджвал! лтстоукг 1 зводю Саушфармбюро сярод насельнщтва, зб1рал1 зброю, вучыл! моладаь ваен справе, падбфалг людзей у партызаны, зрыващ мерапрыемствы акупац упад па нарыхтоуцы збожжа i жывелы, вялг разведку Рабип дыверсп на чыгуи-цы, разграмип валасныя Управы ? В Ляхава Себежскага 1 Ггналгна Асвейскага р-на?, зншгчыл! 3 аутамашыны ворага з амунщыяй 1 прадуктам! харчавання, разам з партизанам! разграмип ням гар-Н13ОН у мяст ШкяУне Красла?скага р-на Латвн Вясной 1942 18 падпольшчыкау пайшлг У партыз лагер каля в Лгсна, да восенг — астатшя У гонар падпольшчыкау у в Прошю Верхня-дзвшекага р-на пастаулена стэла
Валянщха Кучарэнке
ПРбшЧА, месца (крынща, возера, камень, узгорак 1 гд), надзеленае, паводле уя?ленняУ вернгка?, надзвычайным! нЗДпрыроднымг стам! i ?ласцгвасцям1 Гг назвал! таксама маленне пра дара-ванне грахо? у яюм-небудзь «святым» Ш «цудадзейпым» месцы Вера у П ге-метычна звязана з культам прыроды Некаторыя П рзяиоп з язычншюх свя-цшшгчау Аднак этнографам! зафшеава-на узнгкненне пакланення П i ? 19—20 ст П пакланял1ся, ix наведвалг, каб пазбавщца ад хвароб, прыяосии ахвяра-ванш (палатно, ручнпа, квела, ежу i шш ) Значная частка П была признана хрысщянсюм духавенствам i знаходзглася пад яго алекай Каля таюх П нярэдка будавал! каплщы, цэрквы, касцелы, у дал рэлптйных свят праводзип хрэсныя халы г богаслужэнн! Часта П Л1чьипся камян!~следав1кг, некаторыя камян! з надшеам!, крынщы 1 калодзе-жы, вада з яюх шбыта вылечвала ад пзуньгх хвароб, азеры (напр, Свщязь, а таксама з пашыранай назвай «Святое»), некаторыя культавыя Уэгорю, дрэвы Найб вядомым! П быт Сшяя крынща каля Сла угар ада, Святая горка каля Смиавгч, Мар'ша горка У Нукавшим
575 ПРУЖАНСЮ
На ^г°РКуВк^Ва8Н‘р камянеу
Р-на, хамянг^едав^
в Мэйры Лщсмг^ ^aBalPWKaM гары V Mihcw Р ^а> На Траец-гладах
ррмш уве? у “ гэты
Ьеларуст П С М А Янчук У
^4ЬСИ) М ^ ^нар 3a-
Е Р Раману Янчук, АЯ
, Эдвард Заикоуск!
ПРУДШКА? Mixain
ВДад Л айч П1^и3 РгТО ? В«лаРУст У ладъ ~ tay/ ГеР°й Са» Саюза на юп’мтгН маер 6970) Скончыу Ваен на-юрыд акадэмпо (1953) 3 1931 у па сссТун ®°^ках- АЛГГУ- НКУС ачГп У Вад Аич вайнУ з 1941 камац. сак асо6ага прызначэння, з
* У Полацюм р-не> камандзш спец атрада, потым (да мая 1943) — бры??^ «Няулоуныя», пазней У войсках НКУС, КДБ Аутар кшг «НяУлоуныя» (1961), «Няулоуныя» дзейшчаюць» (1965), «Асобае задание» (1969), шэрагу п’ес, юиаецэнарыяу
ПРУДНТЮ, гарадзшма i селипча каля в Прудигю Мгерскага р-на Гарадзццча памерам 118 х 65 м, з Пн захавауся вал выш 4,2 м, шыр 20 и, з У — рэштю вала выш 0,5 м, шыр 10 м У 1936 яго абследавадг Г Цэгак-Галубовш j У Галу бовн, у 1956 Я Г Краскоуская, у 1974 АР Мпрафана?, з 1983 даследуе
В I Шадыра Выяулены рэчы 5—16 ст рэштю жытлау зрубнай канструкцы> з каменным! агнццчамг i печамцкаменка Mi, вырабы з хост, бронзы i медз1, шкляныя пацерю, плшфа, кафля, нака-нечина стрэл I дздаУ, баявыя нажы, рэштю даспехау, наверша булавы, лука, арбалета, крыжыю, манетападобная падаеска-медальен з выявай маш Бос-кай — Аранты, энкалшен з багатай 1ка-иаграфгяй, ляпны i ганчарны посуд i гнш У 5—10 ст тут было Умацаванае паселппча патрыярхальнай абшчыкы, у ц—13 ст — парубежны пункт (астрог) Полацкага княства, у 14—16 ст — феад сядз1ба-замак Селгшча (3—10 ст ) належала балтам Выя?лены рэштю жьгтла? зрубнай каиструхцы! з печамп каменкам!, вырабы з косш, глгны, ка-МСНЮ, бронзы, жалеза Вадим Шадыра ПРУЖАНСЮ Юрка, гл Алыиэуск\ АА ПРУЖАНСЮ НАВЕТ адм -тар WiH-ка з 1795 У Рас 1МПеРы1' 3 1919 ? , ™ „ Sru, э 1939 у БССР Утвораны У 1795 у складзе Слошмскай, э 12 121796 ум тоускай губ У павет увайшла ч Берас пав з Белавежскай пушчай, у
МЯСТ Бяроэа-Картузская з 28 Гродзенскай губ , ш каля 3,5 тыс з ix каля 41,6% пад лесам, 21,4% ям
тт
11 ПРУЖАНСК1
лугамт 1 пашай, 33,3% сядзтбныя т верный землт У сярэдзше 19 ст у павеце 29 правасл, 4 каталщки парафи, у 1860 — 52 тыс правасл , 12 тыс като-лткау, 6 тыс яУрэяу Пасля 1861 — 22 всласцт Байкоуская, Белавежская, Бя-розауская, Велткасельская, Гарадзечан-ская, Дабучынская, Когранская, ЛшоУ-ская, Малецкая, Массуская, Мацвееу ская, Мткщщкая, Мтхайлауская, Мурау-еуская, Наскоуская, Равяцгцкая, Ру'даькауская, Старуноуская, Суха-польская Сялецкая, Чарнякоуская, Шарашоуская У 1878 нас каля 104 тыс чал , з ix 75 тыс сялян, паводле ве-равызнання 66,4 тыс правасл, 12,9 тыс католткау, 14,1 тыс тудзеяу, 397 евднгслтстау У 1896 працавала 8 баль-нщ, 32 нар 1 6 царк прыходсюх школ, 47 прамысл прадпрыемствау, 217 млы-ноу Паводле пераптсу 1897 у П п 139,9 тыс чал, 8 мястэчак (Белавежа, Бяро-за, Малеч. Нараука, Сялец, Целям, Ця-
веля, Шарашова), 540 тнш паселштчау У 1915—18 акушраваны ням , з лют 1919 — польск войскам! Уключаны У Брэсцкую акругу «Крэсау усходнтх» У канцы 1920 зах ч павета перададзена Белавежскаму пав , з 4 2 1921 у Палес-К1М ваяв У 1933 было 9 гмш Бяроза-Картузская, Гарадзечанская, Малецкая, Пружанская, Руднткауская, Сухапольс-кая, Сялецкая, Сяхневщкая, ШарашоУ-ская 3 вер 1939 у БССР, з 4 12 1939 У Брэсцкай вобл 15 1 1940 скасаваны, на яго тэр Створаны Пружансю i тнш равны Вячаслау Насеет
ПРУЖАНСЮ РАЁН. Размешчаны на ПнЗ Брэсцкай вобл у межах Прыбуг-скай рауншы Пл 2,8 тыс км, нас 66,4 тыс чал (1999) Цэнтр — г Пружины Рэкт Левая Лясная, Нара?, Нараука, Зальвянка, Ясельда, каналы Му-хавец 1 Вшец Пад лесам 43% тэр раена. Праходзяць чьцунка Брэст—Бара-навны, аутадароп на Высокие, Слонин, Кобрын, 1вацэв1чы 1 шш
Утвораны 15 1 1940, 12 10 1940 падзе-лены на 18 сельсаветау Бакунсю, Гара-дзечансю, Дабучынскт, Красненсю, Л1 ноусю, Лукамтрсю, Малецю, Палкраш-ю, Параслянсю, Пружансю, Руднжау-сю, Скорцаусю, Смалянижг, Смалян-сю, Ткачоусю, Хараускт, Чахецю, Ша-неусю У Вял Айч вайну з канца чэрв 1941 акушраваны ням фашистам!, яюя спалил з жыхарам! 19 нас пункгау (6 э к не аднавшея), зниичыл, каля 12,2 тыс сав грамадзян На тэр раена дзей-нтчалд раенная падп антыфаш арг цыя, пади райкомы КП(б)Б 1 ЛКСМБ, партыз брыгады гмя Панамарэню, «Савецкая Беларусь», атрады гмя Шчорса, 1мя Сталша Вызвалены у чэрв 1944 часцямт 1-га Бел фронту з удзелам партызан
у ходзе наступления на Брэсцкгм напрамку 17 12 1956 да раена далучаны г л Шарашова, Бродсю, Крынщю, Па пялеусю, Роубшк!, Старавольскт, Суха-польею, Шчарчэусю сельсаветы скасаванага ШарашоУскага р на 14 4 Малецю 1 Падкращю сельсаветы перададзены БяроэаУскаму р-ну 25 12 1962 да раена далучаны г п Ружаны, Вараш лавшю, Зшовщю, Калазубскт, Купли сю, Лыскаускт, Маплявецкг, Ружансю сельсаветы скасаванага Ружанскага р-на На 1 1 1998 у раене 246 нас пунк-тау, утл г п Дужаны i Шарашова, 19 сельсаветау Бакунсю, Варашлавтцкт, Велткасельсю, Гарадзечансю, Зеляне-втцю, Крынтцта, Лтноускт, Лыскаусю, Мокраусю, Паулаусю, Пружансю, Роу. бщкг, Ружансю, Смалянскт, Стара-вольскт, Сухапольсю, ХараУсю, Шанеу-скт, Шчарчоусю, 25 калгасау, 8 сауга сау Працуюць райаграпрамтэхшка (пас Сонечны), крухмальны з-д (пас 1нтэр-нацыянальны), майстэрнг (в Маплёу-цы), 23 сярэдшя, 8 базавых, 4 пач, 2 муз школы, 2 школы мастацгвау, 34 дашкольныя установы, 55 дамоу культуры 1 клубных устаноУ, 54 бтблтятэю, 6 бальшц, 3 амбулаторЫ!, 37 фельч -аку-шэрскгх пунктаУ, 42 аддз сувяз! Выдаецца раенная газ «Раенныя будит» Археал помниа курганных мопльниа (в Буцью, Бярэзнща, Капелю, Маплеу цы), каменны тдал каля в Буцью, рэштю каралеускага замка 15—18 ст (в Чыскава) Брацктя маплы чырвонаар-мейцау (в Крынтца), сав вошау г пар тызан (Бакуны, Барысткт, Варантлавтчы, Вялгкае Сяло, Гарадзечна, Куляиы, КутнявтчЫ, Лыскава, Малочкт, Мо1фае, Паулава, Папялева, Парасляны, Руднт-ю, Слабодка, Смалянща, Шзйгачы т шш), маплы ахвяр фашызму (Аранчы-цы, Байта, Барысиа, Блтзная, Гарадзечна, Казлы, Клятнос, Краснае, Крынтца, Куляны, Лшова, Манчыкт, Мурава, Нямковтчы, Стлтчы, Слабодка, Смаля-ны, Шчарчова), месца спаленых весак (Байта, Канстанцтнава, Качаны, Лозта) i хутароу (Выдзерка, Хомна), месца бою 1812 (Падцубна) Помниа землякам, што запнулт у Вял Айч вайну (Бакуны, Брады, Зеляневтчы, Калазубы, Мурава, Роубщк, Слантмцы, Стараволя, Харава, Шант), камсамольцам падполынчыкам (Заполле), сав танюстам (Плябанды) Помнпа архпэктуры цэрквы 19 — гич 20 ст (Смалянща, Ялова), Аляксандра Неускага (Блтзная), Крыжаузвтжанская (Ананчыцы, Зельэтн, Сухаполь), Мтка лаеуская (Вежнае, Застмовтчы), ПакроУ скал (Гарадзечна), ПетрапаулаУскаЯ (Мокрае), Прачысценская (Круглае/, Раства Багародзщы (Лыскава), касцел пач 20 ст (Лтнава 1 е), манастыр -М1С^ нерау 18 ст (Лыскава) Радзтма муз дзеяча Р Р Шырмы ы
Jlim Свод памятников истории и кульоР Белоруссии Брестская обл Мн , мяць Г1ст дак. хронтка Пружанскага р Мн 1992
ПРУЖАНЫ, горад, цэнтр Пружанскаг3 р-на, на вытоку р Мухавец Вуэел ЛУ дарог на Брэст, Высокие, Кобрын,
дам За 89 км ад Брэста, 13 км ад чыг я Аранч ыцы 25,3 тыс ж (1999)
Паводле гасьмовых крынщ вядомы з 1487 над назвай Дабучын, да 1519 у робрынаам княстве ВКЛ, потым у Каб-мтясай эканомп 3 1520 у Кобры исгам з 1566 у Брэсцктм пав У 16 ст належат каралеве Боне Сфорца, потым яе дачцэ Ганне, якая ? 1589 дала гораду магдэ-бургекае права I герб у сярэбраным пода звшстая блакпная эмяя з залатой ка-ронай на галаве заглынае дзадя Кнавау «карадеуси двор» — драуляны палац з гасп пабудоваш У 1563 — 1250 ж, 278 гаспадарак У 1589 буйны гандл цэнтр, правдаипся 4 гарматы на год 3 канца 16 ст заманоУваецца назва П У час война? сярэдзшы 17—1-й пал 18 ст моцна разбураны, уцаледа 1/з пабудо? Да канца 18 ст адбудаваны, у 1791 — 2094 ж 3 1795 у Рас гмперыц цэнтр Пружанскага павета У 1845 атрымау новы герб у светла-карычневым пот едка, на галшках якой вющь паля?шчая труба У 1857 працавал) бровар, гарбар-ны 1 мукамольны з-ды У час паустання 1863—64 заняты паУстанцаМ! 13 2 1863 У 1852 пабудавана каплща, у 1866 — сабор Аляксандра Неускага, у 1878 — Спаса-Праабражэнская царква, у 1883 — касцел Ушэсця св Дзевы Мары: У 1897 — 7634 ж, з ягах 67,5% я?-рэя?, 25,6 праваслауных, 6,2% катанка? у горадзе 14 дробных прадпрыемствау, павятовае i прыходскае вучыл:-шчы, 2 царквы, касцел, сшагога, некалыа я?р маллоуных дамоу, 6 баль-нш У 19 —1-й пал 20 ст П вядомы як цэнтр ганчарнага рамяства У 1921— 39 у Польшчы, цэнтр павета Палескага ваяв Дзейшчал) падп арг-цы) КПЗБ, КСМЗБ, Беларускай сялянска-работюц-кай грамады, Таварыства беларускай школы 3 вер 1939 у БССР, з 15 1 1940 цэнтр Пружанскага раена 23 6 1941 акутраваны ням фашистам), ягая у створаным тут гета Утрымлшал: да 10 ТЫС чал , загуби) больш за 4 тыс чал , на 70% ЗН1ШЧЫЛ1 жылыя пабудовы Вызвалены 17 7 1944 часцям: 28-й армп 1-га Бел фронту ? ходзе наступления на Брэсцюм напрамку На 1 1 1998 У П лзейшчаюць льнозавод, масласырзавод, з-ДЫ кансервавы, радыедэталей, камбь иаты буд матэрыялау i плодакансерва-вы> друкарня, лясгас i шш , 5 сярэдшх, ^очна-зазочная, муз, юнацка-спарт Школы, 8 дашкольных устаноу, 2 бгбш-’ТЭК), Дом культуры, бальнща, 2 аддз чьяз), магазин Брацгая маплы чырво-ндармейцау, сав воша? : партизана омвж В 3 Харужай, сав летчикам омнаа архпэктуры гар сядз)ба (сярэ-д'на 19 ст), каплща (1852), сабор 7™к«ндра Неускага (1866), царква Уш?’’ Гаида рады (1896), касцел
«осця св Дзевы МарЫ1 (1&83)
АЯ^г * е в и ч ВА, Малышев и и ЧЕ Города и села Бело-сХ. * ССР Ист геогр очерки Мн , 1959, Русски ИеГГНИКОВ истории и культуры Бело-Г1СТ™ Ьрестская обл Мн , 1990, Памяць 19SQкронита Пружанскага р-на Мн
Сташслау Цярохт
HP^CJIIH Навум Маркавм (2(14) 6 -
1898, г Лепель — 20 12 1937], палпыч- ПРЫБАЛТЫЙСК1 ны дзеяч Да 1916 працава? работншам ======= •НРУку ? Адэсе > Пецярбургу 3 1916 чл РСДРП(б) У 1916—17 за удзел у рэв барацьбе зняволены ? турму ? Пецярбургу Чл бальшавшкай фракцы) ? Са- акял~
CaWI^ 1 ^Рв
гар Думы г Полацка Адзш з rapajwi- -коу бальшавии? Полацка ? час Кастр рэвалюцьц 1917 у 192О.Я г СКЙНЧЫ$ 1н-т Чырвонай прафесуры Працава? у Сарата?сгам ун-це, 1н-це псторы! пры ЦК КП(б)Б, Мшсюм 1 Вщебсмм пед ш-тах У 1935 выключены з Камушет парты) як былы традгаст У 1936 арыштаваны 1 асуджаны на 5 гадоу зняволен-ня У 1937 зно? асуджаны, расстраляны Рэабипгаваны 10 8 1957
Тв Барацьба за Кастрычшк у Полацку Мн , 1934 Эдуард Лтецк1
npVcbl, група плямен, ягая насялял! узбярэжжа Балтыйскага м памгж нок-нгм цячэннем Вдали i Немана Упамша-юцца ? шсьмовых крынщах з 9 ст 3 10 ст вял) барацьбу супраць прымусовай хрыегцяниацьп Да пач 13 ст сюгадал! канфедэрацыю з 11 зямель У 1230-я г Тэугоисю ордэн пача? заваеуваць тэр П , да 1283 к земл: бьип захоплены i заселены ням калашетам), б ч насель-нщгва была зшшчана, частка аедшлява-на У 1270—80-я г ?цалелая частка П пасялшася каля Гродна i Слонина Узбр барацьба П, у т я паустанне Гернуса Мантаса, адыграл! важную ролю ? зры-ве крыжовых пахода? супраць славян > байта? у 13 ст У 1277 кн Трайдзенъ э дапамотай П адб1у аб’яднаны паход татар 1 улалзцщра-валынсюх князе? Паводле археалапчных звестак матэрыяль-ная культура П ) лета-лпо?ца? мае агульныя рысы
ПРУТ, п р э и т, адзшка вымярэння да?жын1) плошчы у Польшчы (з 13 ст ) 1 ВКЛ (з 16 ст) У 16 ст каронны (польега) П сюгада?ся з 7,5 кулешах локцяу, выкарыстоувашея таксама П з 7 ) 8 локця? У ВКЛ каронны П пашы-ны?ся у 16 ст ? час правядзення валочнай памеры як адзшка у 4,87 м Падзя-ля?ся на 10 пруцшау (прэншкау) Як зямельная мера ?яуля? сабой пРам^у’ гольнж памерам 1 шнур х 1 пруд*4™ 23 72 мг) 3 1817 у цэнтр i зах БелаРУ01 П ’ прырауиоувауся да 2 14<
вяршка (4,9 м даужыш або 24Д1 м_) Выцясняуся з y«W^ "Р ^зенм ппэпэсе з
^льнадзярж геадэзшнай^сдаФ^ развитого феодализма ( 19j5 се
Проблемы и/^^^Гбеларусюя меры 4, Скура 1974 Baran>ec^J
(лекстч анамэ) Мн , и" w
№е/7 W^cchswiat 1883 у^^1Шчанка
?9П)аг Апотда’рад™' [19 12 19Ю (1 1 W11’’ г АН ,0 4 1978), Вял Айч
577
лейт автяцы) (1955) Скончыу ДрЭн. оургскую ваен школу летчика^ (1936) Ваен акадэмпо Геишта&а (1949) У Ч,.,ПП Арллд з 1933 у Вял Айч на фронце а 1941 Удаельнж баеу пад Лешнградам, Сталшградам, у Крыме на Беларуш, ва Усх Прусц У чэрв -лш 1944 гв зншгчальная вывит на чале з П наносим Удары па ворагу ? раенах Оршы, Барысава, Мшска, Гродна 26 чэрв на чыг участку Орша—Барыса? летчыю дыв1зи паралгзавалх рух у тыле аршанскай групоукн ворага, нанес-Л1 значныя страты пращ?н1ку у mihckim *катле» Да 1971 у Сав Арми Ганаровы грамадзянш г Лща
ПРУШЫНСК1 Аляксандр Уладз1М1ра-В1Ч, гл Гарун Алесь
ПРЫБАЛТЫЙСКАЯ КУЛЬТУРА, ж у -царская культура, археал апч ная культура плямеи бронзавага веку, ягая ? 1-й пал 2-га тыс да н э жылх на ПнЗ Беларуш 1 ПдУ Прыбалтыю На-сельнщгва займалася паляваннем, ры-бало?ствам, збтральнщгвам, жывелага-доуляй 1 земляробствам Жыло каля ва-даемау у прамавугольных жытлах на с/гупах, з двухсхиьным дахам Унутры ix раамяшчагпся адкрытыя агнцдчы, выкладзеныя камякям) Пахавальны абрад — трупапалажэнне нябожчыка? у ямах у скурчаным становтшчы, пахаван-Н1 адзднкавыя i трупавыя Насельнщтва карысталася крамяневым> причалам! працы 1 зброяй (трохвугольмыя нака-нечнна стрэл, скрабю, нажы i шш), вырабляла каменный ципфаваныя сяке-ры лодкападобнай формы э прасвщра-ваным! адтулшам), свщраваныя матыкт Сярод керам1чных вырабау найб пашы-раным! быт гаршк! з выразмай шыйкдй 1 амфары, арнаментаваныя тарызан-тальныьп шнуравымт адбггкам!, насечкам!, нарээкам!, наколам), наляпиым! гафрыраваныш ка?нерыкам)-вал1каМ1 Сярод упрыгожання? — падвесю з прасв1драваных зубоу жывел, буритты-навыя трубач ю-паиерга, кружю з адту-Л1нам1, стылваваныя фнурю чалавека i ШШ На бел Панямонш найб выраз-ныя матэрыялы П к выяулены на ста-янках Л1ЧЫЦЫ, Ярэм1чы, Русакова, у пахаваннях каля пас
ПРЫБАЛТЙЙСК1 ФРОНТ ПЕРШЫ у В Я л I к ую Айчынную вайну Утвораны 20 101943 дляaf““ войск Чырв Арми на ЗшскаЛропу
’«"и"
лейт 1 М *“XureH лейт Т1ЛКОН1-К М 17 п3 Голуб®?),
^), 43-я
51-я (ген -лейт Я р/Р3^’^ -
S 3-Я па-
578
п ПРЫБАР
ветр (ген -лейт М П Папгвгн) На тэр Беларус! з 1 да 21 якт 1943 войсю фронту вял1 наступление на Вщебска-Полацюм напрамку, У снеж правят 1а-радоцгсую операцию 1943, у лютым сак 1944 ва узаемадзеянш з войскам! Зах фронту начат наступление пад Bi-цебскам, летам 1944 разам з войскам! 1, 2 1 3-га Бел франтоу' у час Беларускай аперацыг 1944 удзельшчал! У Вгцебсм-Аршанскай аперацыг 1944, правял! Полоцкую аперацыю 1944 3 канца лш 1944 вял! 6ai на тэр Прибалты»
Камандуючыя ген арми A.I Яроменка (да лтст 1943), пятым ген арми IX Баграмян (да люгага 1945), чл ваен савсфа ген -лейт Дз СЛявонау (да Л1ст 1944), потым ген -лейт М В Рудаков (да лк»та-га 1945), нач штаба ген -лейт У В Ку-расау (да лютага 1945)
Лип Беларусь у Вяласай Айчыннай вайне, 1941—1945 Энцыкл Мн , 1990
Мгка/Юй Камгнскг
ПРЫБАР, гарадзгшча i курганны мо-пльнтк каля в Прыбар Гомельскага р-на Гарадзхшча мглаградсюай культуры, зарубгнецкай культуры 1 часоу1, сярэдне-вякоуя Пляцоука памерам 40 х 25 м 3 Пд захавашся рэштю вала выш 0,7—1 м Абследавау у 1981 С Я Расадзтн Знойдзены фрагменты ляпнога i ган-чарнага посуду, перапалеиыя камян! КурганНы мопльнж 10 — пач 12 ст даследавау у 1809 М М Фыонау Пахавальны абрад — трупапалажэнне Знон-дзены шкляныя i сердалнсавыя пацерю, званочк!, пляскатыя бронзавыя пяр-сценю з арнаментам, бранзалет, коль-иы, алавяныя груз!» у выглядзе прак, шыферныя праслщы, лтшяны гаршчок ПРЙБДРСКАЯ ПЕРАПРАВА 1943, 6ai партызан з ням -фаш захопндкам! пры фаршраванш р Сож у в Прыбар Кар-мянскага р-на 28—29 вер у Вял Айч вайну Партызаны 14-й Цемиалескай брыгады (камандзф С Р Ялецю) 1 124-га атрада (У С Марчук) 17-й брыгады У 2-й пал вер был! адцяснеиыя Прашунь кам на Пн ад г п Карма, таму вырашы-Л1 пераправшца на друп бераг Сажа На шляху да пераправы знаходзшася каля 1 тыс гтглераУцау, што на правым беразе раю бъш заняты буд-вам умаиаванияу супраць наступаючых сав войск На нарадзе камандз1рау i кам1сара/ атрадау было вырашаиа разграмщь гэтыя тарн!-эоны, пераправшца цераз Сож 1 злу-чыцца з Чырв Армий Вечарам 28 вер пасля 1,5 гздз1ннага бою гаршзоны ворага был! рззбугы, энгшчана 5 а)тамашин, 89 павозак з ваен маемасцю, склады з боепрыпасамц абмундзграван нем, харчаваннем i гаручым, штаб са-пернай часщ радыевуэел На досвпку 29 вер партызаны фарсфавал! Сож, выйнип у Краснапольск! р-н, узил: пад ахову весю Сычын Прапойскага, Малая Шышкаука Клгмавщката, Новая Ельня 1 Долгая Карма Краснапольскага р-иа^, як1я спрабавал! скалщь фаш салдаты-
Герб Привалах 1792
факсльшчыга 1 кастр партыз атрады злучылюя з часцям! Чырв Арми
УладзЬир Ласз
ПРЫБЫЛЁВА-КдРБА Ганна ПаупаУна [дзявочае Мейнгард, 9(21) 11 1849, Цвер, Рашя — 1939], руская рэвалюцы-янерка-народнша У 1874—77 у Мшску Удзельншала у стварэнн! Т-ва дапамоп вучням, зборы сродкау на карысць нац -вызв руху балканское славян, у эвакуацы! параненых 1 хворых у рус -тур вайну 1877—78 У рэв руху з весны 1879, са студз 1880 чл Выканкома «Народнай волг» Працавала У рэдакцьп газ «Народная воля» Удзельнща дад-рыхтоУю замахау на Аляксандра И У 1882 арыштавана Засуджана па працэсе 17-1 на 20 гадоу катарп 3 1892 на пася-ленш ва Усх Сймры У 1905 амшецзра-вана, жыла у Маскве, у 1909 арыштавана, выслана у Мшусшск Пасля Кастр рэвалюцьп 1917 чл Усесаюзнага. т-ва палггкатаржан
Те «Народная воля» Воспоминания о 1870—1880-х it М, 1926 МгхасьБгн
ПРЫБЫТК1, веска У Гомелъсюм р-не, на р Буль, на аутадарозе Гомель—Це-рахоУка, цэнтр сельсавета, за 22 км на ПдУ ад Гомеля, 5 км ад чыг ст Зябрау-ка 455 ж , 248 двароУ (1999) Упершыню упамшаюцца у 1640 як еяло (9 дымоу) у Гомельских старостае ВКЛ Ад-носипся да Гомельскага замка, яюм валодау кн Чартарыйсю 3 1772 у Рас 1мперы1 У 1773 пабудавана правасл царква Раства Багародзщы У пач 19 ст цэнтр маентка, яю належау М А Бар-доУскаму У 1853 — 267 рэвшсюх душ, у 1856 было нар вучылипча У 1864 еяло 64 рэв1зск1Я душы мужчынскага полу сукнавальня, крупадзерка, належала М Бетулшскай, у 1872 маентак А Бету-лшекага У 1877 еяляне Аляксеевы за-снавал! маслабойню У 1882 — 587 ж , 113 двароу, в 1886 — 581 ж, 98 двароу, царкоунапрыходская школа, хлсбаза-пасцы магазш, млын У 1909 — 989 ж , 160 двароу, у Насовшкай воласш Го-мсльскага пав У 1926 — 878 ж, 179 двароу, школа 1-и ступен!, цэнтр сельсавета Насовгцкага раена Гомельскай
акруп, з 26 7 1930 Гомельскага р-ца у Вял Айч вайну у вер 1943 ням -фаш захопнио спалил 143 двары, загубил 17 жыхароу У П сярэдняя школа, дзшячы сад, Дом культуры, б-ка, комплексна, прыемны пункт, швейная майстэрня бальнща, 3 магазшы, царква Раства Багародзщы Брацкая мапла савецки летчыкау, яюя тапнут у 1941 Помшк землякам, яюя запнул! у Вял Айч вайну
ВалянЩка Blmanisa
ПРБ1ВАЛК1, Прывалка, веска у Гожаусюм с/с Гродзенскага р-на За 37 км на ПнЗ ад Гродна 284 ж, 117 два. роу (1998) Вядома з 16 ст як карадеу-сю двор Гродзенскага пав Трокскага ваяв ВКЛ 3 1762 уладанне Апнсюх 27 2 1792 атрымала герб «у ружовым пол: мужчынская постаць з крылам) за сганай, у правай руцэ малаша, у девай шчыт, пад нагаш мужчынская посгащ, сярод агню» У 1793—95 у Гродзенсюм ваяв 3 1795 у Рас хмперьн, з 1802 у Гродзенскай губ У 1885 веска Сабалян скай вол Гродзенскага пав, 387 ж, 33 двары, касцел 3 1921 у складзе Поль шчы, у Гродзенсюм пав Беластоцкага ваяв, 611 ж, 112 двароу 3 1939 у БССР, за 12 10 1940 цэнтр сельсавета Парэцкага, з 25 И 1940 у Гродзенсюм р-не Беластоцкай вобл, з 20 9 1944 у Гродзенскай вобл 3 2 12 1961 у Гожаусюм с/с П Уваходзяць у с -г прадпрыемства «Гожа* Базавая школа, клуб, б-ка, аддз сувязг, фельчарска-акушэр-сю пункт, мгцазш, касцел Мащ Божай Шкаплернай 1 святых Сымона 1 Тадэву-ша (1919) Вмьга Князева
прыватнауладАльнщыя гарады, гарады У ВКЛ (15—18 ст ) 1 Беларус! у складзе Рас 1Мперы1 (да сярэдзл ны 19 ст ), яюя уваходзип у склад маг-нащах латыфувдый як асяродю эканам жыцця, адм 1 вайск цэятры Найболыв значныя П г — Горю, Давыд-Гзрадок, Друя (Сапежын), Дуброуна, Капыль Клецк, Копысь, М1р, Нясв!Ж, Ружаны, Слуцк, Стары БыхаУ, Шклоу, менш значным! быт гарады i мястэчю Глы-бокае, Горы, Докшыцы, Заслауе, Зэль-ва, Койданау, Латойск, Любча, ЛяхаВ1-чы, Маладзечна, Новы БыхаУ, Петры кау, Смаргонь 1 шш У 16—18 ст сюта-далт больш за 40% ад ус« гарадоу Беларус! Большая частка ж належала Радзшшам, Сапегам, Чартарыйсюм, Хадкев1Чам г шш магнатам Л г знахо Д31Л1СЯ на магнацкай зямл!, якая пера-давалася lm «у вечнасць», таму за гарад-сюя пляцы, валою (лалявыя надзелы), агароды, сенажац! i выганы мяшчане плацпц чынш уладальнтку горада На сельнштва П г жчылася вольным, а® знаходзшася У юрыд пад парад каванасш магнату Акрамя гродскага суда, Д31У мяшчан паводле норм магдэоург скага права, у П г генавау як выЖ» шая шетанцыя i эамкавы суд уладаль^1 ка горада Мяшчане i шш жыхары ш рада, у тл яУрэ1, выкоиваЛ! павш>ис“ на карысць уладальтка горада 1 план у яго скарб розныя гращовыя зборм ы дадатак да дзярж павшнасцей 1 паД
кау) Сярод ix чынш з крам i свгона? маставое (за карыстанне мастам1 у гарадах), падаткг з рамесных Цэхау, грошы на утрыманне гарншоиа? магнацкага войска 1 гнш Натуральным! i адрабо-тачным! пав1ннасцям1 бьип аброю а су-коншчыкау 1 шаУноу, работы па умаца-ванш гарадокгх валоу, ахова горада ноч-цу, прыем на Пастой ваиско^гцау, гвалты (3 ДН1) па Збору Ураджаю У пансюм маентку для мяшчан у малых гарадах i г д Важнай павшнасцю быу удзел гараджан у rap апалчэннг (мипцы1) пры абароне горада ад непрыяцеля Таим чинам, га-рдджане былг падпарадкаваны магнату i эканамшна Большасць П г мела сама-юраванне паводле магдэбургскага права, рс магттрат выбщауся, але войта прызначау уладалыпк горада Нормы магдэбургскага права уводзипся магнатам, каб заахвощць гараджан да занятку рамествам! i гандлем, uno давала дадат-ковы прыбытак магиацкаму скарбу, i каб зашкавщь перасяленцау з шш гарадоу Увядзенне поунага магдэбургска-тэ права належала карали як кграУнгку дзяржавы, да якога з адпаведнай прапа-ковай звярталгся магнаты У сютэме гар самашравання удзельнгчалг рамес-ныя 1 купецкы «эм 1 царк. брацтвы, кг-раушю яки былт у складзе мапстрата Мапстраты падпарадкоувалюя магнац-кай адмшктрацы! (намеснгку, старосту, губернатару, камюару) П г захавалг свае самаюраванне пад камтродем магнатау нават пасля адмены самаираван-ня для большасщ карале?сюх гарадоу у 1776, бо дзяржава не умешвалася у ад-ноыны памгж уладальннсам горада i мя-шчанамг Частка П г не мела самакгра-вання паводле магдэбургскага права (Валожыи, Глыбокае, Давыд-Гарадок, Клецк, Копысь i шш ) У гэтых П г тснавала Улада пр означаемых панам войта? 1 гар тсарау, выбраных ад насельнщтва лаушкау (для суда) т сотнткау (для збору падаткау) Пасля далучэння У канцы 18 ст Беларуст да Раси царскт УРад паступова выкупляу П г у магнатау Юрыдычна зямля гарадоу па-ра-нейщаму належала буйным панам (па-мешчыкам), т яны працягвалт спаганяць чынш за зямельныя Участкт гараджан т за гандлевыя заняла (часткова) Юры-Дычнае падпарадкаванне мяшчан паме-шчыкам скасавана разам з магдэбур-гсктм правам Найб працяглай (доУжы-Шя да 1846) была купля дзяржавай ~туика 1 наъакольнай зямлт у Радзгвгла? 1 и спадчыннтка Л П Вттгенштэйна У 7" лал 19 ст становштча мяшчан П г зрауиялася са становтшчам мяшчан Wk гарадоу
-.l™" гРицкевич А.П Частновладель-(wu го₽ода Белоруссии в XVI—XVIII вв W5 исс;|ед истории городов) Ми , t ' > Г° * Социальная борьба горожан адоруссвд (XVI—XVIII вв) Мм, 1979, St0 *• «Ревний город на Стучи Ми , 1985, в Часгн '’емлевладение и землепользование *есн>?пададельЧеских городах Великого кия лемц ЛИТ0ЬСК0Г0 ® XVI—XVIII вв // Проб‘ Мц, на Ко?!1,0** иезорми (с древнейших вре-; ’111 в включительно) Мн , 1978 Ч
Лиятонь Грыцкееш
ПРЫВ1ЛЕ1 (лац pnvilegiutn ад pnvus ‘ асаблшы + lex закон), заканада?чыя ак- j ты У ВКЛ, Рэчы Паспалпай i шш феад ' дзяржавах, яюмт вял княз1 цг каралт да-валг цг пацвярджалг асаблшыя правы пануючага класа, саслоуя, пэуных сац або этн1чна-рэлгг груп, асоб У псторы-ка-прававой л-ры вылучаюць П итьгот-ныя, даравальныя г ахо?ныя Былг таксама П земскш (пашыралгея На Усгх феадала?), абласныя прывшег, гарадскгя, валасныя (на насельнштва асобных тэ-рыторый) Першыя земсюя П на тэр. Беларуст выдадзены у 1387 аб шьготах i правах феадалам за пераход у каталщ-кую веру (20 лют ) т аб вызваленш ката-лщката духавенства т гх маенткау ад ycix дзярж павгннасцей i падатка? (22 лют ) Гарадзелъск.1 прывглей 1413 пашырау правы феадалау катанка? 1 абмяжо?ва? правы правасл феадалау (гл Гара-дзелъекая ушя 1413} Гродзенста прывией 1432 ура?но?ваУ у правах феадала? пра-васла?ных i католка?, чым стварыу перадумовы для вылучэння ваенна-слу-жылых людзей г аб’яднання ix у адзшае прывшеяванае саслоуе -— шляхту Прывшей 1434 пацвердз)? рауналрауе правасл г католгкау, забяспечва? асабтстую съабоду 1 недатыкальнасць шляхцща Найб по?на правы г льготы шляхты выкладзены у Казтмтравым приема 1447г ям да? пачатак юрыд замацаван-ню феад залежнаецг сялян Аляксан-дра? прывшей 1492 замацавау принципы мтжнар палпыкг дзяржавы, абмежа-вау уладу вял князя панаш-радай, вызнаны? асновы адм, грамадз т крымшальнага права г бы? своеасабл!-вай феад канстытуцыяй ВКЛ Самыя стараж абласныя П — Полацю г Bi-цебею (прыкладиа 1392—99, гл Палац-К1Я прывше!) 3 ростам гарадо?, павель чэннем гх эканам Уплыву пачалт выда-вацца П асобным гарадам (гл Магдэ-бургскае права} Каб абмежаваць злоужываннг мясц адмшгстрацы) i па-вялтчыць прыбытю дзярж казны, выдавался П , у яктх вызначалтся пашинасщ 1 падаткт сялян пэуных валасцей Вядомы П я?рэям 1388, 1507, бел т лпоу-сюм татарам (мусульманам) 1561, 1508, 1609, 1634, а таксама шматдаки П ката лишай ) П>авасл ^рстам Да выдадня статута? ВКЛ (1529, 1566, 1588) — асн крынщ шеакага права на тэр Бела^’ мнопя П мел1 юрыд значэнне на пра-“g'’S7.=;«sS3SS: русс™СТ эпоху феодализма Т 1 3
Мн ,1959—61 х и й М Уставные земские
4], [X» 6], x о г г Danil owiezl ската права Мн, > _ Wilno, I860—
Skarbiec dyplomatow г Язэп Юхо
ПРЫВЫЙЙ 1387
ВКЛ, вьтда3,^ пасля заключэння Вгльн! 2°2 138,L5 зацвярюка? феаД Хрэускай ун“ I385 3аЦ
579 ПРЫВШЕЙ
правы баяр, яктя прыняят т прымалт хрышчэнне па каталщюм абрадзе у час хрысшянтэацыт язычшцкай Ливы Прывшей гарантава? тактм баярам поУную уласнасць на и родавыя маентю з правам свабодна распараджаода imi Правы баяр-католгка? парауноУвалтся з правам) шляхты Польскага каралеуегва, што падкрэслтвала штэграцыйную палггыку Ягайлы Прывтлей дазваля? уловам баяр карыстацца маенткам) мужа, пры ix Пауторным выхадзе замуж маентак пе-радавауся дзецям або блтжэйшым свая-кам мужа-нябожчыка Маентю i насельнштва баяр вызвалялтся ад розных работ на карысць дзяржавы, за выклю-чэннем будаунщтва i рамонту дзярж замка? У тэксце няма згадак пра грашовыя 1 натуральный павшнасцт тх па-ранейшаму выплачвала т выдавала насельнштва баярсктх маенткау Прывшей захавау феад павшкасць баяр выходзтць у вайсковы паход за свой кошт Калт ворага выганял) з тэр ВКЛ т абвяшча-лася «пагоня», то у апалчэнш павтниы был) удзельшчацъ усе мужчыны, здоль-ныя насщь зброю Палгг мэтай прывг-лея было з’яднаць вакол вял князя лп баяр у барацьбе з незалежнщкгмг тэн-ДЭНЦЫЯМ1 лп 1 бел феадалау ВКЛ Прывшей наптсаны на лам мове
Лубл Zbidr praw litewskich od г 1389 do г 1529 Poznan, 1841 S 1 —2, Псторыя Беларус) У дакументах i матэрыялах. Мн , 1936 Т 1 С 210—211, Белоруссия в эпоху феодализма Мн, 1959 Т 1 С 101—102
Лип Bardach J Histona panstwa i prawa Polski do potowy XV w 4 wyd Warszawa, 1973 T S 569, 571, Яго x Studia z ustropii prawa Wielkiego Ksi^stwa Lrtewskiego XIV—XVII w Warszawa, 1970 S 33—36, К”У**П1а-kowa J, Ochmaiski J Wladysiaw II Jaaielto Wroclaw etc , 1990 S 117 П8 jagieno jframMb tyweeN
ПРЫВ1ЛЕЙ 1388, першы мкавди^ы акт якт устанаулгвау у ВКЛ статче яурэяу, што пачаЛ1 актыуна ся-о шпалах зах часткг дзяржавы у вХзенЫКН В^оутам
24 6 1388 кагалу Брэста як лпай, эканаммна развит»rrj , най яурэйскай
каардынавала агу''1в‘1^2^нас жыцце У намИ грамадскае г Рэ" раш^Ю-
. ВКЛ на^ышпва
джва^ся на усе ЯУР “ дай неаднара-ВКЛ Пазней тэты прь®адаял1 шш зова паЦВЖ? На яго ?з°Р видавалгея гаспздары B^J^uTpoKaM, Гродне, прывше! ШШ„ жыгшои-
Луцку), У I507 " “ Jcin атульнадзярж
ВКЛ РЛры^ей
б£гую дадатны0Хь” прында™ даа-
Дзеянне кагалу^ыШей пау-улады ‘ «л1 У Х?йскага права краш тарау нормы ЯУ₽"^ Яго арыгшал Цэнтр Еуропы 13-14
580 ПРЫВ1ЛЕИ
(на лац мове) не захавауся, вядомы У 8 сшсах 15—17 ст на лац, старабел г польскай мовах (Брэсцю сшс 17 ст збе-рагаецца У Нац па архгве Беларусг)
Лип. Лазутка С, ГуДавичюс Э Привилегия евреям Витаутаса Великого 1388 г М Иерусалим, 1993 Алесь Белы
ПРЫВ1ЛЕЙ 1432, заканадаучы акт ВКЛ, выдадзены ад гмя караля польска-га Ягайлы як вярхоунага князя лпоуска-га г рускага яго Упаунаважаньгмг пасламг са згоды новага вял князя ВКЛ Жыгг-монта Кеистутавта У Гродне 15 10 1432, У дзень заключэння новай уни памгж Полыпчай г ВКЛ Выдадзены леузабавс пасля дзярж перавароту 1 9 1432, халг упаду у ВКЛ захагиу пры-хгльны Полыпчы Жыпмонт Кейстута-314, г меу на мэце схглщь на яго бок празаслаунае баярства, што знаходзгла-ся на баку вял кн Свщрыгайлы Паводле Л 1432 праваслауныя бел г Укр князг г баяры ураУноувалгся У асабгстых г маемасных правах з феадаламг-католт-камг 1м гарантавалася недатыкальнасць иаеиткау як спадчынных, так г дадзе-ных вял князямг, права вольнага распа-
раджэння землям, дазвалялася займаць дзярж пасады у Вгленскгм г Трокскгм ваяв уступаць з лгт баярамг у гербавае братэрства (набывацъ гербы) Таим чынам, на правастаунае баярства былг па-шыраны Прывмей 1387 г Гарадзелъаа прывией 1413 Аднак факгычна П 1432 дзейнгчау топькг на тэрыторыг зах части Беларусг Бы г Укр феадалы у сваей масс не палтрымалг Жыпмонта г высту-пглг супраць падпарадкавання Польшчы Яны уступапг у войска Свшрытай-ты, раэгаралася феад вайна (га Свгдры-гаи.1ы паустанне 1432—39) Гэта прыму-сиа Жыпмонта выдаць Прывигей 1434, яхт пашырыу гарантыг усяму баярству у асабгстай недатыкальнасцг г яго маемас-ныя правы П 1432 напгсаны на лац мове
Лейт Monuments гаеШг aevi ЬгЯопса res gesras Poloruao lUuarantia Krakdw, 1894 T 14 э 523—524
Лип Ливанский M К Вопросу об ограничении Погитических прав прапомац. ““J™** « шляхт в Великом кня
ло Люблинской унии // М я "йсвяи,£’!н1л В О Ключевскому fK'cJrow Х "СТ°РК« Литовско дикого государства до Люблинской унии включительно 2 изд |М ) 19)5 С 68^69 к “ ‘ ,Н S,Udu
S 4^9^2^®*a Ue',«faW Poznan 1983 Хналуадь Грыцкеет
ПРЫВГЛЕЙ 1434 агульггадзяржаУны заканадаучы акт ВКЛ, выданы вд гак Кеистутавтсш у Тро-
ках 6 5 1434 у час феад вайны, якую б21 ** СвщРыгайла Прывшей
ч РаВаИЫ На 3 я;1н»ннс устх фса шутавна₽<акВЫ “КС" Жыпмонта Кей шутав|ча Складаецца з 8 артикула? Прывглей ураунавау саслоуныя маемас ИЫй » астгаК.»—<» '/ним, MdCMdG
Л £ правы лгг • бед 1 укр У баяр, забяспечвау асабгетую
свабоду г недатыкальнасць феадалау, га-рантуючы гм разгляд гх спрау у судзе на падставе законау Иаивярджаггася права князеу г баяр свабодна распараджацца свагмг спалчыннымг маенткамг з умовай ззеведчыць передачу або продаж зямлг перад пралстаунгкамг велгкакняжацкай улады Удаве захоУвалася права карыс-тацпа маенткам г маемасцю мужа, у вышку яе пауторнага ггглгобу маентак пе-раходзгУ да дзяцей ранейшага мужа або яго братоу Князям г баярам пацвярджа-лася валоданне маенткамг, атрыманымг ад вял кн Вгтаута г самога Жыпмонта
КеЙстутаВгча Пацвярджалася вызваяен-не падданых князеУ г баяр ад усгх падаткау, данш, дзякла г павшнасцей на карысць вмгкакияжацкага скарбу, акрамя павгннаецт будаваць г рамантаваиь велгкакняжацкгя замка г дароп ваеннага значэння Бел г укр князям 1 баярам дазвалялася карыстацца гербамг г гнш знакамг щляхецгва, як г лгтоУскгм баярам, яктя атрымалг гата права паводле Гарадзелъскай уни 1413 Прывглей пашырыу саслоуяыя правы усгу феадалау ВКЛ г аб’яднаУ гх у алзшае саслоУе з агульнымг саслоунымг г класавымг шта-рэсамг Праваслауныя бел г Укр баяры атрымалг магчымасць без абмежаванняУ уваходзшь у склад кгруючага уладнага органа — Рады Вялисага княства Липоу-асага Прывглей напгсаны на лац мове
Публ Любайский МК Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно 2 изд [М ], 1915 С 323—325, Ггсторьгя Беларусг У даку-меитах г матэрыялах Мн, 1936 Т 1 С 216—217, Белоруссия в эпоху феодализма. Мн .1959 Т 1 С 119—121
Лт Kulrzeba S Hrstorja uMroju Polslo w zaiysre 2 wyd. Lwdw, Warszawa, 1921 Г 2 S 28, Lowmrafiskr H Studia nad dzicjanu Wielfaego Ksrifstwa Litewskiego Poznan, 1983 S 417—-424 Анатоль 1рыцкев!ч
11 РЫВ 1.1 ЕЙ
прывглей, агульнадзяржаУны зака-надаучы акт ВКЛ, выдадзены вял кн Каширам IV Ягелончыкам у Вгльнг 2 5 1447 Адзгн з асн дзяржауных акта?, якт замацавау шыроктя прады баяр ВКЛ у палп , сац г эканам жыццт дзяржавы Складаецца з 14 артыкулау Прывглей пацвярджау асабгстую свабоду г недатыкальнасць баяр, гарантавау, што за пра-вгннасць павшен адказваць толькг сам вшаваты, а не яго жопка, банька, слуга або вы баярын Баярам дазволены выезд за мяжу дзяржавы «для лепшага набыши шчасця, або Учынкау рыцарски», але не У чнепрыннельскую краг-ну* Пацверджаны прывтлег баярам на маеггткг, выдадзеныя пагирэднтмг вял «“зям1, права на продаж г абмен маеи-ткау Прывглей гарантавау баярам, што маентю не будуць канфгекаваны, а «пС^.СТРЦ1 баяРы,и яга сыны г дочю ferrt лпвотчыиы ие маюць аддоны ма^ГпЗ ’ 1и,яме«И1«ы 1 Уловы баяр ™°ДЭ!ИЬ замуж кс«™а велг-
™ ,,амесН1Ка? Адным а ггай-важнейшых палажэнняу Прывшея было п?и3^Ле!(ке саляи баярскгх маешкау ад насп^гг1<аТУраЛЬНЫХ 1 'Раш°вык ггавтн насцеи, за выключэнггем стацыт, пабу
1447, К а з г м г p а у
довы г рамонту замкау У Прывтлег за фтксаваны дагавор вял князя з феада. ламг, што ен, як г яны, не будзе пры маць у свае маегпкг збеглых сялян а вяртаць уцекачоУ назад да свайго па’на Адным з гал палажэнняу Прывглея была перадача вял князем свайго права судзгць сялян г тнш падданых самтм ба ярам (права судовага тмунггэту) 3 ппага часу феадал станавгУся адэшым суддзегр свагх падданых, што вяло да яшчэ боль-шай тх залежнасш г Урэщце дало магчы-масць и запрыгонгць Прывшей гарантавау баярам, што землг г дзярж пасады У ВКЛ будуць атрымлтваць толькг ура. джэнцы ВКЛ Таим чынам, Прывшей забараяяУ прангкнекне польскай шляхты У ВКЛ Вял князь таксама урачыста абяцау баранщь незалежнасць дзяржавы г яе тэр цэласнасць Прывшей напгеа-ны на лац мове Меу вял значэнне у далейшым юрыд афармленнт правое феадалау, некаторыя яго нормы увай дш1 У Статуты ВКЛ 1529, 1566 г 1538
Нубл Любавский МК Очерк исто рии Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно 2 изд tM 1 1915 С 325—328, Ггсторьгя Беларусг у даку-ментах г матэрыялах. Мн ,1936 Т 1 С 218_
220, Белоруссия в эпоху феодализма Мн. 1959 Т 1 С 124—127
Лип Пичета ВИ Литовский статут 1529 г и его источники // Пичета В И Белоруссия и Литва XV—XVI as М, 1961
Анатоль Грыцкешч
ПРЫВШЕЙ 1492, Аляксандрау прывглей агульнадзяржауны зака-надаучы акт ВКЛ, выдадзены вял кк Аляксандрам у Вшьш 6 3 1492 пасля з5-рання яго на велгкакняжацю пасад Меу харакгар феад канстытуцьп ВКЛ, якая эамацоувала асновы дзярж г гра-мадскага ладу, пануючае становгшча баяр г гх вярхоу — паноУ Скпадаепца з 33 артыкулау У першых 12 артикулах па цвярджалюя з частковымг зменамг усе прывтлег баярству, выдадзеныя папя-рэднгмг вял князямг У арт 13 (як г у Прывтлег 1447) замацаваны асн прын цыпы энешняй палттыю дзяржавы за хаванне незалежнасцт, добрасуседсюя адносшы з шш дзяржавамг, захаванне папярэднгх саюзау г пагадненняУ Важ най уступ кай буйным феадалам было юрыд афармленне вял паУнамоцгвау Рады Вялисага княства Лтаускага, худы уваходзглг вышэйшыя саиоУнгкг дзяржавы г радавпая знаць, сваякг вял князя Прывглей устанавгУ, што вял князь не мае права адмяияць або змямяць законы, пастановы г судовыя рашэию, пры-нятыя разам з радай Яе пастановы, прынятыя большасцю галасоу, павшны былг выконвацца вял князем дзейшчала пад юраунштвам вял князя, але у выпадку яго адсутнасцг самастои-на вырашала пытанш агульнаЮТР* значэння Прывшей вызначыУ асно®“ адм , цывшьнага г крымшальнага 1’Ра®1 Службовым асобам было забаронен вымагаць у пад начале ных падачи,?^20 устаноУленых планяжоу У арт акрэслены прынцыпы прызначэння пазбаулення дзярж пасад, нгхто не М быць пазбаулены пасады без вгны, й
иячанай у працэсе публннага разгляду пацвсрдзту абавязковы харак-
К”сц правовых звычая? Дзярж па-ХМ зямельныя ул алан нт мелт права ^ышпвадь толью ураджэнцы ВКЛ шляхце гэта забаранялася) У Ппшме. абвяшчалася неабходнасць вХсеиня справядлгвых судовых ра-ХняУ забаранялкя хабары 1 судзей-ская неаб’екгыунасдь, устанаулпилтся лэуныя тэрмшы разгляду спрау Ham-гдим иа лай мове “jM, Дюбавский МК Очерк истории Лиговско-Русского государства до Люб айнской унии включительно 2 изд [М ], 1915 С 328—334, Псторыя Беларуст ? документах 1 матэрыялах Мн, 1336 1 1 С
220—225
Лт Юк о Я А Карола нарыс псторьц дзяржавы г права Беларусь Мн , 1992 Ш р Анатоль Грыцкеет
ПРЫВ1ЛЁЙ 1506, агульнадзяржа?ны заканадаучы акт ВКЛ, выдадзены вял кн Жыгшонтам I Старым у Гродне 7 12 1506 пасля абраиня яго на велтка-княжацю пасад Складаецца з 7 артикула? Прывглей пацвердз!? «усе правы, вольнасш 1 грамады», выдадзеныя цэр-квам, духовным i светом феадалам, «гарадам, мяшчанам, жыхарам 1 наогул асобам ушх саслоуяу i стану» Таим чынам, былт замацаваны юрыд нормы, за-шеаныя у прывтлеях асобным землям (княствам), валасцям т гарадам ВКЛ П 1506 пацвярджау асн палажэнш Прыв1-лея 1492 Новым быу затс аб праве падданых падаваць чалабпныя i скарп на дзеяннт адмшютрацыт Падкрэслша-лася, дпо абранне вял князя адбылося са згоды ушх падданых т жыхаро? дзяржавы, хоць яно праводзтлася иа з’ездзе (сойме) баяр Таим чынам, выбаршчы-и фармальна прадстаулялт усе грамадства дзяржавы 1 Л1ЧЫЛ1 сябе выразнткамт ВОЛ1 ?сято народа, таму Прывшей адра-саваны усяму насельищтву ВКЛ Наш-саны на лац мове Выданнем П 1506 завяршыуся этап развщця бел дзярж права ? выглядзе прывшеяу Наступныя атульнадзярж прывтлет 1529, 1547 i 1551 толыа паутаралт1 пацвярджал! палажэн-И1 папярэдшх лрывшея? На новым эта-Пе .разппщя бел права адбывалася ка-ДЫфШацыя юрыд норм у выглядзе Статуту ВКЛ 1529, 1566 t 1588 мш тн Любавский МК Очерк исто Линг» а0ВСК0'Русс1сого государства до Люб-1915 Г Л?01, включительно 2 изд [М |, мен-rav- 34~336’ Псторыя Беларуш ? даку-227^29 «лтэрыялах Мн 1936 Т 1 С Дзяржат^?.0 ЯЛ Карола нарыс псторыт
Ржавы 1 права Беларус! Мн 1992
Анатоль Грыцкев1ч 1563^^^^ 15^. гл BuiencKi прывмей
ж'Г«йРНЫ РУХ «05—1907, ся-тау (поыга п выглядзе складання зваро-свайго стЯ„ТУ) ДЭ Цара 33 пампшэнне маема(.,г.Нга1Шда 1 пеРадачу зямлт у пасля папс«Ч 20 СТ СтаУ гашыраным 1905 у*?™ Машфеста ад 5(18) 4 баванш “ наспелыя патра
в [|ерар^Г У аКЙ Так’ сход сялян
Р Рат 1 омсльскага пав патрабава?
перадачы ?стх зямель у рукт прац люду Сяляне в Паляна?ка Мапле?скай губ патрабавал! иеадкладнай перадачы без-зямельным 1 малазямельным сялянам казенных, уцзельных 1 манастырсгах зямель Бел сяляне выступал! 1 з патраба-ванням! лтквтдацыт розных прыгоннщ-тох перажытка?, скасавання сасло?ных шетытута? па юраванню сялянам! —-земсктх начальшка?, сасло?най воласш з яе асобым судом i гд Сяляне выказ-валтся за роУнасщ, ycix грамадзян перад законам, за увядзенне усеагульнага аба-вязковага бясплатнага навучання для дзяцей школьнага Узросту У пэ?най ступеш П р сведчы? пра царысцюя 1Люзп еяляи, хоць у працэсе складання, абмеркавання т прыняшхя прыгавора? сяляне арган13оувал1ся т непазбежна уступал: у канфрантацыю з уладамх У тдэалапчных адносшах П р сведчы? пра рэвалюцыянтзацыю весю
Лип Буховец ОГ Социальные конфликты и крестьянская ментальность в Российской империи начала XX в новые мате риалы, методы, результаты М , 1996
Уладзичр Фтякау
ПРЫГдННАЕ ПРАВА, стстэма юрыд норм, ягая замацоувал! пазямельную, судовую, асаб1стую (паэаэканашчны прымус) залежнасць сялян ад феад дзяржавы, найб цяжкая форма залеж-наецт пры феадалгзме Прыгонныя сяляне падзялялгея сродкамг вытворчасщ, за што выконвалг на карысць феадала пан-шчыну, плацгл! падатак иатурай щ гра-шамг Яны абсалютна пазбаулялтся палп право? 1 Л1чыл1ся прымацаванымт да зямлт Рэалтзацыя асн норм П п патра-бавала моцных органа? прымусу, што было магчыма пры наяунаецт цэнтралт-заванай дзярж улады У Зах Е?ропе П п узнткла у перыяд складвання феад адносш У 8—9 ст запрыгоньванне сялян мела масавы характар У 10—И ст прыгонныя складалт большасць сялянства У 12—13 ст з развитей таварна-грашовых адносш пача?ся працэс вызвалення сялян ад прыгоннай залеж-иаецг У шэрагу краш Цэнтр 1 Усх Е?-ропы (Германы, Венгрия, Чэхиг, Полыпча, ВКЛ 1 шш ) у 16—18 ст пригонная залежнасць сялянства узмацня-ецца У Расп П п юрыдычна аформтла-ся у 15-—17 ст 1 было замацавана у агульнадзярж законах Судзебшках 1497 1 1550 (гл Судзебниа 15—16 ст ), указах пра адмену Юр'ева дня, «запавет-ных гадах», пра тэрмшы вышуку бегпых еяляи (гл Урочныя гады), Соборным ула-жэнн1 1649, якое закончыла юрыд афармленне П п , замацавала бестэрмг-новасць вышуку беглых сялян (гл Вы хад сялянск!) На Беларус! П п пачало набываць акрэсленыя формы у 15—16 ст , калт яно заканадауча замацоувалася Казтмтравым прывтеем 1447, «Уставай на валою» 1557, Статутам Вяткага княства Лтоускага 1529, Статутам Вялисага княства Лтоускага 1566 i Статутам Вялжага княства Лтоускага 1588 Пасля уваходжання Беларуст ? Рас пиперыю рас заканада?ства аб П и пашырана 1 на тэр Беларус! У 19 ст у
581
ПРЫГОННЫ
Расц пачалт распрацо?вацца праекгы абмежаваиня 1 адмены II п Частковае распрыгоньваиие нязначнай части ся лян зроблена на падетаве указа 1803 аб вольных хлебаробах Паводле рэформы 1838—42 у Беларуст, Лпве i Правабя-рэжнай Украше адменена арэндна-пан-шчынная стстэма эксплуатацыт дзярж. сялян Ва умовах агульнага крызтеу феад -прыгоинщкай стстэмы П п ? Рас тмперыт адмеиеиа ? 1861 (гл Сялянская реформа 1861), аднак яго перажыткт за-хоУвалтся да Кастр рэвалюцыт 1917 (гл Сялянства)
Лип Греков БД Крестьяне на Руси с древнейших времен до XVII в Кн 1—2 2 изд М , 1952—54, Зайончковский П А Отмена крепостного права в России. 3 изд М, 1968, Корецкий ВИ Закрепощение крестьян и классовая борьба в России во второй половине XVI в М , 1970, Я г о ж. Формирование крепостного права и первая крестьянская война в России М , 1975, П о -хилсвич ДЛ Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI—XVI11 вв Львов, 1957, Ула-щи к НИ Предпосылки крестьянской реформы 1861 г в Литве и Западной Белоруссии М, 1965, Фридман МБ Отмена крепостного права в Белоруссии Мн , 1958, Спиридонов МФ Закрепощение крестьянства Беларуси (XV—XVI вв) Мн , 1993
ПРЫГбННЫ ТЭАТР, втд прыватнага дваранскага тэатра На Беларуст П т ic-наваЛ1?18—1-й пал 19 ст Дзейитчага? прыватиаУласнтцюх гарадах, замках i сядзтбах у спец тэатр памяшкаинях ш у залах палаца?, ратуш i шш Тэатр трупы стваралтся пераважна з прыгонных сялян, часам у спектаклях выступа-л1 велткасвецкхя аматары i прафес ак-церы, шшы раз прыгонныя артисты удзельнтчалт ? паказах прафес тэатра? Найб вядомыя П т Гродзенск! Тызен-гауза, Бжазоускага у маентку Матэву-шы, Ружанскт Сапегау, Слонтмсю Апнскага, а таксама Чарнышова, Тышкевь чау Значную ролю ? псторыт бел, польск. т рус мастацтва адыгралт Няс-вгжекг тэатр Радзютау, Слуцю тэатр Радз1втла т Шкло?ск1 тэатр Зорыча, ягая мелт балетна оперна драматычныя трупы, вял аркестры т капэлы, тэатр бу-дынк! з добра абсталяванай ецэнай 1 развггой машынерыяй У тэатрах працавал! вядомыя тагачасныя кампазттары 1 балетмайстары, тснавалт школы, у яктх рыхтавал! для тэатра? артиста? (Гро-дзенская тэатральная школа Тызенга?-за, Нясвтжская балетная школа, Сло-шмекая 1 Слуцкая балетныя школы) У рэпертуары П т былт оперы i балеты замежных, польск т рус кампазггара?, перакладная т арыпнальная драматурги (камедыт Ф У Padsieui i перакладзеныя ею на польск мову п’есы Мальера) Своеасаблшай тэатр з’явай бы? у пач 19 ст прыгонны цырк Оштарпа ? маентку Дукоры Прыгонныя балетныя трупы Слонтма т Гродна был! падораны и гаспадарамт каралю Стантславу А?тусту Панято?скаму i сталт асновай польскага
582 fl ПРЫДОМАК
балета («Таварыства танцоушчыкау яго каралеускай вялткасщ»), У склад рус балета увайшл! танцоушчык! з тэатра Зорыча (П 1 К Азарэвны, К Бутксшч, Я Памтыка, Я Чушка?, К Скарабагаты j тнш ), перададзеныя пазней Дырэкцыт Санкт-Пецярбургсюх тмператарсюх тэ-атрау
Лт Дыниик ТА Крепостной театр М, Л , 1933, Барыша? Г1 Гарадсю 1 ма-енткавы прыгонны тэатр на тэрыторыт Беларуа // Псторыя беларускага тэатра Мн, 1983 Т 1
ПРЫДбМАК, дадатковае прозвштча (частка падвоенага) у некат шляхецкгх родау Часцей стать перад асн прозвт-шчам Можа быць родавым прозвштчам (часцей патронтмам), ад ужывання якога як асн лрозвпцча род па нейюх причинах адмовтуся, звычайна на карысць другога прозвштча, угворанага ал тапо-нииа (Даниошч-Хралалщю, Барзабага-ты-Красенси, 1пацьев1Ч-Маскев1ч, Далмат-[сайкоускт, Багавщш-Казерадзю), Ш утвораным ад назвы родавага уладан-ня (Заполъсю-ДоУнар, Кублщкз-Петух, Старасельскт-Мароз) У шляхты Пш-шчыны таю П амаль зауседы статць другою часткаю прозвцдча (Колб-Ся-лецКт, Караневн-Высоцю, Вярэнтч-Ста-хоускт, Палюховтч-Сярнщкт) Часам га-лшы аднаго роду выкарыстоувал! ровный тапонтмы, у таюм вьшадку родавае прозвпича станавшася П (Друцкт-Лю-бецкт, Друцю-Саколтнскт) П маглт узнткаць пры збегу пэуных абставтн i нагадваш, смены князе? цт героя?, часам легендарных, сцвярджал! быццам бы больш высокае становштча роду Напр , Даумонт-Сястцкы, П яктх ад маентка Даумонты, мел! прэтэнзц на паходжанне ад легендарнага уцянскага кн Дау-монта, Сцышены дэ Кампа (дэ Сцыпто дэ Кампа) пераасэнсавалт тмя предка Ерами Сцышенавтча Кампы, якт нтбыта паходзту са Стараж Рыма 1снавал1 П наумысна првдуманыя з прэтэнзтяй на больш значнае паходжанне Гтмбут-Ку-насевтчы прэтэндавалт на паходжанне ад М!ф1чнага кн Кунаса з роду Дар-спрунка 1 на падставе гэтага у 18 ст ужываш княжацкт тытул, Карафа-Корбуты выкарыстоувал! ? якасш П лашн! заваную назву герба «Корчак», нтбыта паходзтлт ал пальянскага роду Карафау П мог надаваць, па меркаванн! тых, хто яго ужыва?, большую значкасць прозвтшчу шляхам своеасаблтвага пад ваення апошняга (Дробыш-Драбышэу сю, Баран-Бараиоускт, Малевтч-Малеу-скт) У 18 ст было модным ужываць у якасш П назву маентка (на Невярове Нсвяроускт на Востраве Венцлавовтч) У канцы J9 —- пач 20 ст узшкла мода скарыстоуваць у якасш П назву герба (аднак некат роды гербавыя П ужывалт яшчэ э 17 ст ) П мела значная коль-иь бел шляхецюх родау Пасля па-дэела? Рэчы Паспалпай толью невял частка шляхты была зацверджана у дда-
ранстве Рас тмперыт з падвоенымт прозвтшчам!
Лт Siekert A Przydomki poiskie, litewskie i rusmskic Krakow, 1897
УласЫслау Вяроук1н-Шэлюта
ПРЫДРАЙСК, пауночная задзвтнекая частка Друл з 16 ст да 1918 (цяпер г Птедруя, Латвтя)
ПРЫКАЗ ВЯЛГКАГА КНЙСТВА Л1-ТбУСКАГА, Лттоускт приказ. ЛттоУск1Х упрауных спра? п р ы к а з, цэнтральная урадавая Установа У Рас дзяржаве У 1656—67, ство-раная для юравання землямт ВКЛ, зава-яванымт у час вайны Раси з Рэччу Паспалтай 1654—67 Ктраунтк — баярын С Л Стрэшнеу, якт адначасова ктравау т «Усцкюкскай чвэрцю», таму перегнал т тэхн апарат гэтых устаноу быу агульны, у астатнтм яны былт поУнасцю сама-стойныя Сваю дзейнасць прыказ ажыццяуляу праз мясц органы улады — «воевод с товарищами» Праз прыказ праходзтла прызиачэине ваявод царом На захопленых тарыторыях ен праводзту пераптс гарадоу т шляхты з фтксацыяй колькаецт зямлт кожнага шляхцща Аргашзоувау збор падаткаУ 1 работы па буд-ву гар абарончых умаца-ванняу З’яуляУся вышэйшай судовай установай для заваяваных тэрыторый, якой падпарадкоувалася усе насельнщтва, нават тое, што было выведзена у Расткт Праз прыказ праходзцл усе чала-бггныя 1 скарп з заваяваных зямель ВКЛ 1 адказы на тх Займауся таксама гандлевымт справамт, яюя тычылтся за-ваяваиых тэрыторый аргантзацыяй за-купак таварау, выдавай прывитеяу, право? на увоз таварау Для дзейнасщ приказа характерным моцная цэнтралтзава-насць (нават дробныя рашэннт ка месцах праводзтлтся праз прыказ) т ас-цярожнасць у вырашэннт мясцовых (бел -лтт ) спрау
Лт Бурдзейка А Прыказ Вялткага Княства Лгтоускага (фонд установы 1 фуи-КЦЫ1) // Зап аддз гумашт навук Мн, 1929 Кн 8
ПРЫКАЗЦА, у ВКЛ вотчыннтк, яю ад-дау свайго паддаиага на службу шш гаспадару «Прыказаць слугу» азначала аддаць яго на службу тнш пану Парадак вырашэння спрэчных пытання? т узаемаадностн памгж П 1 друпм бокам вызначауся Статутам! ВКЛ
НРБ! КАМОРКЕ мытнт на адгалшаван нях ад асн гандлевых шляхо? (гаеп™’ Ца?) У 16—18 ст на Беларуст У п анэньвадт тавары т бралт а купцоу мыта ПадпарадкоУвалтся адмштстрацыт квмо ры
ПРЫЛЕПСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДПбЛЛЕ Дзейнтчала з лш 1941 да снеж 1942 у Смалявщктм р-ке у Вял Айч вайну, састауная ч Мшскага пат рыятычнага падполля Створана у весках Багута, Задомля, Ляды, Пагарэлка Прылепы. Прыстромы Прылепската с/с У розны час иалтчвала больш за 20 чал [юраушю IД Будай (вер 1941) т П I Санковтч] Мела сувязт з падп гру-памт 1 партыз атрадамт Смалявщкага Лагойскага i Барысаускага р-на?, працавала ла тх заданиях Падполыдчыю прымал! 1 распаусюджвал! зводю Са?-шфармбюро, наладзип збор зброт т боеприпаса?, праз супрацоунтка? вад управы Доступ да пячатак, бланка? т шш дакументау акупац улад Арг-цыя была своеасаблтвым базавым перасы-лачным пунктам, дзе людзт, што пилт з лесу У Мшск, атрымлшалт неабходныя дакументы т прьггулак, а тыя, што цщц да партызан,— зброю, праваднткоу Падполлю Мшска патрыеты дапамагалт прадукгамт, вывозил з горада лтстоую, шрифты, зброю, боеприпасы, учынялт дыверсп (знтшчылг мост цераз р Усяжа, разграмтлт валасную управу у Прилепах т малакапрыемны пункт у в Тадулша) Пасля лравалу Мшскага падполля ? вер 1942 асн частка падпольшчыка? пайшла да партызан Алексей Линет
ПРЫЛУЫ, стаянка эпох; мезалтту (8— 5-е тыс да н э ), неалпу (5—3-е тыс да Н Э ) I МОПЛЬНТК ЭПОХ! сярэдняй бронзы (1600—1200 г да нэ) каля в Прылую Брэсцкага р-на Выявту т даследавау у 1898 М Ф БеляшэУскт Знойдзены кра-мяневыя наканечнпа стрэл (трохвугмь-ныя з выемкай на аснове, тронкавыя, трапецападобныя), галка, нажы, вас-трыт, абломкт посуду эпох! неалпу, гаршю тшцыецкай культуры
Умдзмр 1с<ккка
ПРЫЛУК1, веска у Сенщюм с/с Мшскага р-на, на р Пшч За 12 км ка Пд ад Мшска, 3 км ад чыг ст Пшч на таял МтнсК—Баранавтчы 1460 Ж , 534 гаспадарю (1999)
АтулыШ виглшт палаца I вежы 3 гадэтишкаМ Уа Прыдух! Мшсдага раёва. 3 малюю»
НОрЛЫ
Вядомы з 16 ст у складзе ВКЛ, надежам Агшсктм, Сянькевтчам, 1ваноусктм (з 18 ст ), Ашторпам (з 1849), Горватам, Чалсюм (з 1872) У 1635 Ганна Сяньке-вя заснавала пры цэрквах Найсвяцей-шай Марьи 1 св Тройцы мужчыискт манастыр (згарэу у 1868), у 1763 1ваноУ-ская пабудавала драутяную Свята-Пак-роускую царкву 3 1793 П у Рас 1мперы1 у Самахвалавщкай вся Мшскага пав Да 1864 тут паштовая станция на тракце Мшск—Навагрудак— Пшск У 1865 пабудавана царква Раства Багародзщы, з 1879 пры ей юнавала нар вучылпича Весцы прысвяшу свае апавяданне Карусь Каганец, яе зама-леуку зрабту Н Орда У 1886 у П бро-вар, шваварня, млын У 1909 у П 171 Ж, 7 двароу У вер 1916 улады разагна-Л1 стачку рабочых дрэваапр з-да у П 3 20 8 1924 Веска у Самахвалавшюм р-не БССР, з 26 5 1935 у Сенщктм с/с Мшскага р-на У весцы працуюць Бел НД1 аховы раелш, прадпрыемства с -г аэра-фатаграфтчных пошукау, фтлтял дзярж шспекцьп электрасувязт, сярэдняя школа, дашкольная установа, аддз сувяз!, Дом культуры, магазш Брацкая мапла сав вошау, што запнулт у Вял Айч вайну Помнтк архттэкгуры — садзтба 2-й пал 18 ст Анатоль Залахановм
ПРЫМАС (ад лац primus першы), 1) у рымска-каталщкай царкве тытул арцы-бтскупа мтрапалта, якг валодае гана-ровым (часам т юрыдычным) першын-ством над астатнтм1 бтскупамт (гл Етс-кап) т мгтрапалттамт пэунай кратны У царк терархп займае 2-ю ступень пасля патрыярха Тытул П утварыуся пста-рычна у вынтку надзялення бтскупа пэунай ДЫЯЦЭЗИ (епархп) папсимт правам! першынства у адносшах да шш бтскуттаУ кратны Першапачаткова тытул П выкарысгоувауся таксама апосталь-сюмт вткарыямт (духо/нымт пастырамт тэрыторый, яктя не мелт статуса дыяцэ-зтй) У Рэчы Паспалпай тытул П меу арцыбтскуп мттрапалтт Гнезна, якг прад-стауляу увесь касцел дзяржавы т узначальвау правшцыю царкоуную, у склад якой уваходзша Втлеискпе бккупстпва Акрамя лухоуных прэрагатыу [замяшчау нунцыя (папскага пасла) пад час яго аДсутнасщ, склткау агулънакраявыя ст-коды, прымау апеляцыт на бтскупсктя пастановы т шит ] тытул П У Рэчы Паспалпай ме? палп значэнне Ён выкон-вау абавязкт юраунтка дзяржавы у перыяд бескаралеУя, склткау элекцыйныя сеймы, меУ першае пасля караля месца У Сенаце т тнш Пасля падзелау Рэчы Паспалгтай, калт Гнезна адышло да Прустт, папа нала? тытул П варшауска-"У арцыбюкупу (1818) У 1946 гнеэнен-скае । варшаускае прымасоуствы аб'яд-наны у варшауска-гнезненскае У Рэс-лУиДЩы Беларусь рымска-каталшкая парква мае свайго арцыбтскупа мттрапа-Л1га 1 юрыедыкцыт П У Польшчы не падлягае 2) Афтцыйны тытул архтептс-'^апа Кентэрберыйскага у Англи як пер-
а1вРарха англтканскай царквы
1гар Ганчврук
ПРЫМАЦТВА, шлюб, пры яктм мужчину прымалт у дом i у сям’ю жонкт i цесця, калт тх двор не меу свайго сына-наследнтка Пашыраная сацыяльна-эка-нам з’ява дарэвалюцыйнага побыту бел сялянства У прымы звычайна тшлт беззямельныя або тыя сыны, яктм нес-тавала части зямельнага надзелу Пра-вавое становтшча зяця-прымака цалкам залежала ад галавы сям’т Прымак мог стань сапраудным гаспадаром, калт яго брала да сябе Удава, у якой не было сына У 1-й чвэрщ 20 ст эканамтчна-пра-вавая аснова П знткае
ПРЫМХ1 I ЗАБАБОНЫ, вераваннт, звязаныя з уяуленнем аб надпрыродных стлах, яктя Нтбыта вызначатоць лес людзей Узнтклт у старажытнасцт на глебе бясстлля чалавека перад стыхтйнымт ст-ламт природы т складанымт грамадсктмт адносшамт Акумупююцца у с-г, лю-боунай, ваеннай, жывелагадоучай, шкадлтвай маги Да тх адносяцца таксама вера у лес, варажба, астралоне, xipa-мантыя, вера у чараунткоу, ведзьмау, у сурою, прарочыя сны Прымушаюць чалавека прыбягаць да абярэгау, талтс-манау, замоу, мапчных дзеянняу, звяр-тацца да чараунтко/, знахарау т гд
ПРЫПЯЦКАЯ ПЛЕННАЯ ФЛА-
ТЫЛГЯ, аператыУнае аб’яднанне бая-вых суднау у лш — вер 1919 на Заходнтм фронце на стыку 16-й армп Зах фронту з 12-й армгяй ПаУд -Зах фронту Створана на рацэ Прыпяць т яе притоках для падтрымкт 16-й армп на базе Прыпяцкага атрада рачных суднау (камандзтр Л.Асоускт), папоунена атрадам ваен маракоу (90 чал ) з Чудскай, Латвтйскай флатылтй т Заходнядзвтскай ваеннай флатылп т караблямт Дняпрау-скай ваеннай флатылп Гал базы — г Мазыр 1 ст Калтнкавтчы, тылавая — НароУля, аператыУная — Багрымавтчы У склад флатылп Увайшлт 7 узбр пара-ходау, 7 мотакатэрау, паравы баркас, некалькг баржаУ, Нараулянская судна-рамонтная майстэрня, майстэрнт на прыстант Пхоу, асабтсты састаУ з улткам падышоушЫх з Ктева караблеу Дняпроускай ваен флатыли да 170 чал У лтп марай флатыли разам з часцямт Чырв Армп вызвалтлт ад польсюх войск ТураУ, у жн удзельнтчалт У стварэннт Мазырскага умацаванага раена, у баях на участку Турау—Петрыкау супраць палякау, на Участку Нароуля—Чарно-быль супраць бандаУ Струка т Цярэши, ахоувалт маеты т пераправы цераз Прыпяць г суднаверф у НароУлт, прыкрыва-лт левы фланг Зах фронту на стыку з 12-й армгяй ПаУд -Зах фронту У вер 1919 флатьштя разам з часцямт Чырв Армп вызвалтла Петрыкау т прадухтлтла захоп прашУнткам Мазыра, перавозтла людзей т маемасць, наладзтла рэгуляр-ныя пасажырсктя рэйсы параходау мазырскага Участка воднага транспарту т ахоувала тх Пастановай РВС Сав Расп ад 27 8 1919 флатылтя уключана у склад Дняпроускай ваен флатылп, але да 26 9 1919 працягвала выхонваць самас-тойныя задачи Камандуючыя M.Alo-
583
ПРИСЯГА п
J11 ПОШК1Н (3 10 8 1919), камтсар А М Кульберг
Jlim Памяць Гтст-дак. хронтка ПетрыкаУ скага р-на Мн, 1996 С 110—121, Крав цо в ИЯ Припятская военная флотилия// Воен -ист жури 1969 № 8, Яго ж. Моряки Днепровской военной флотилии в борьбе за масть Советов // Судостроение 1990 № 5
lean Крауцоу «ПРЫПЯЦК1Я БАЛбты», («Pnpiat see»), кодавая назва каркай аперацыт иям -фаш захопнткау супраць часцей Чырв Армп, яктя траптлт у акружэнне, партызан i мясц насельнщтва на тэр Брэсцкай, Пшскай, Палескай т Мтнскай абл 19 7—31 8 1941 у Вял Айч вайну Праводзтлася стламт 162-й т 252-й пях дывтзтй, 1-й кав брыгады СС на чале з нач СС т палтцыт тылу групы армтй «Цэнтр» Бах-Зелеусктм паводле загаду рэйхсфюрэра СС Гтмлера Мэта знтшчыць у раене Прыпяцктх балот вескт, дзе будзе аказана супрацтуленне, расстраляць западозраных у падтрымцы партызан, вывезцт жанчын т дзяцей, канфтскаваць жывелу т прадукты Карниз жорстка расправился з сав людзь-мт Паводле звестак камандавання кав брыгады СС на 13 жн, было загублена 13 788 чал , спалена шмат нас пунктаУ, утл весю Хатынтчы (загубит 73 чал ) Ганцавщкага, Запясочча (300 чал ), Па-гост (69 чал ), Рыдча, Старажоуцы, Чэр-нтчы (40 чал ) Жыткавщкага, Вял Гаць (123 чал), Святая Воля (436 чал) Ко-саускага, Асташкавтчы (120 чал ), Сла-вень (72 чал ) Парыцкага, Борю, Выброди, Глушэц, Залессе, Клетнае, Ра-дзецк, Хтдры Пружанскага р-нау Камандзтр 2-га палка СС у сваей справаздачы паведамляу «Мы выгналт жанчын т дзяцей у балеты, але гэта не дало належнага эфекту, таму ппо бало-ты не былт настолью глыбоюя, каб можна было у тх патануць», у тэлеграме другога камандзтра брыгады СС адзна-чалася, што Ггмлер палтчыу «надта няз-начнай» колькасць загубленых жыхароу, патрабавау «дзейнтчаць радикальна» т штодзенна паведамляць яму (Гтмлеру) колькасць расстраляных»
ПРЫСНб, комплекс археал помнткау (6 паселшгчаУ) каля в Прысно Веткау ската р-на У 1926 яго адкрыу К М Па лткарповтч, у 1970—80-я г абследавалт А Г Калечыц т М У Бычкоу Паселштчы 1__з г 5—6 эпохт неалтту т бронзавага
веку Знойдзены крамяневыя прылады працы т ляпная керамтка На пасель шчы-2 выяулены рэштю грунтавога мо-пльнтка соснщкай культуры Паселипча-4 тснавала з эпохт мезалгту да позняга сярэдневякоуя Знойдзены крамяневыя прылады працы, зброя, ляпны т ганчарны посуд
ПРИСЯГА БЕЛАРУСКАГА ПАРТЫ-ЗАНА, урачыстая клятва партызан зма-гатща супраць акупантаУ да поУнага тх выгнання з бел зямлт Партызаны Бе-
584 ПРЫТЫЦКАЯ
napyci присягу давал! У грамадз вайну 1918—20 («Дзесяць запаведзей чырво-иых партызанау Беларус!») У Вял Айч вайну У асобных атрадах яе прымал! з першых дзен партыз руху тэксты вы-працоувал! непасрэдна У атрадах Адзт-ны тэкст распрацаваны у пач жн 1941 ЦК КП(б)Б 1 партыз школай (каля Гомеля), надрукаваны у газ «Звязда» i лю-тоуках яюя з самалетау бьип сюнуты над Беларуссю 12 5 1942 на сумесным пасяджэнш Прэзщыума ВС БССР 1 Бю ро ЦК КП(б)Б заиверджаны тэкст пры сяп (гл 1Л ) 1 парадак яе прыняцця Лю тоую з яе тэкстам (100 тыс экз ) з дапа-могай аыяцы! Калшшскага 1 Зах франтоу самалетау што бьиц У распараджэнш ЦК КП(б)Б, был! рас паусюджаны у раенах дыслакацьп партызан П б п прымалт перад строем ат рада пад сцягам
ПРЫТЫЦКАЯ Таццяна Гванауна (н 25 101921 г Дзямщау Смаленскай вобл) бел псторык Д-р пет и (1975), праф (1976) Скончыла Кюусю дзярж ун-т (1942), ВПШ пры ЦК КПСС (1948) Удзельнтк Вял Айч вайны У 1944—60 на камсам , пед 1 парт рабоце
СВ Прытыщй
засады CB2IX
BOIKCKyfO дыс
ПРИСЯГА
БЕЛАРУСКАГА ПАРТЫЗАНА
Я грачэдэянт Саюза Совецк ч Соцыялктычмых Рэспуб Дж верны сын гера1чнага беларускага народа прысягаю што не пашкадую hi cm «1 самога жыцця для справы вызвалення майго народа ад иямецка фашысцк1х захолнжау i катау i не складу збро( да таго часу пакупь родная беларуская зямтя не будзе ачышчана ад ня ецка фашыецкай поган!
Я кчянуся строга j няухпьна выконвань кэмзндз!р.ау । мачапьнкау строга захоуваиь цыплшу I бсрагчы ваенную тайну
Я клянуся эа спазеныя гарады i веекз за кроу 1 смерць нашых жонак i дзяцен бацько^ i мацярэи за гвалты I здзек! над маем народам жорстка помсцщь ворату 1 безупымна не спыняючыся hi перад чым за^седы ] усюды смела рашуча дзерзка 1 бязитасна эн шчаць нямецмх акуг?аЕ<тау
Я ктднуся Jcimj цляхам! i сродкам! активна дапамтгдцв Чырвонай Армй па^сямесна зшшчаць фашысцюх ката^ i тым самым садзейи (аць хутчэйшаму ! какчатковаму разгрому крывавага рашызча
Я клянуся што хутчэй займу У жорстк|м баю з ворагам чым задам сябе сваю сям ю i беларуск! народ у рабства крываваму фашызму
Словы маек свят пинан клятвы сказанзй перад walMi тава рышаш партызанам! я замацоуваю уласнэручным подп!сам — 1 ад гэтай клятвы не адступио hIkqu
Каи ж па сваек спабасш труезеш або па злой вол! я парушу сваю прысягу i здраджу штарссам народа ияхаи памру я ганебнаи с червю зд рук caaix таварышоу
Уласпэручпы подп!с
I
90И
«Курс лекцый па псторыт КПСС* (т 1 2-е выд 1975) т шш
То К Маркс и Ф Энгельс о всемирно-»,, nniru nrv->ni»T!inir-w«i .. СТО ПДрХвдд
пролетариата и
Сяргей
Восшавщ
у Маскве, Гродие, Мшску, Маладзечне У I960—92 у БДУ, у 1967—90 заг кафедры псторы! КПСС прыродазнаучых факультэтау Даследуе пытанш навук камунтзму, псторы! Беларус! Адзш з аутарау прац «Нацыянальиа-вызвален-чы рух 1 крушэнне калашяльиай сютэмы 1мперыял1зму» (1961), «Рэвалюцый иы шлях Кампартьп Заходняй Беларуст (1921—1939 гг)» (1966), падручшка
торической роли Ми 1970
ПРЫТЫЦК!
(19 1(12)1913, в Гаркавтчы Сакплхау4 скага пав Гродзенскай губ цяпер Бе ластоцкае ваяв , Польшча — 13 6 19711 дзяржаУны т палтт дзеяч Беларуш, дзе^ рэв руху У Зах Беларуш, адзтн з аргащ затарау патрыятычнага падполля i пар тыз руху на Беларуст У Вял Айч вайну СкончыУ ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1948) 3 1931 сакратар КрынкаУскага раеннага Гродзенскага акр к-тау КСМЗБ у 1933 за рэв дзейнасць зняволены у турму у 1933—34 чл Слонтмскага акр к та кам самола, кгравау стачкамт лясных рабо чых у Саколкаусктм, Гродзенсюм i Сло нтмсгам пав У 1934—35 вучыуся у парт школе КПЗБ у Мшску 3 1935 сакратар Слонтмскага акр к-та КСМЗБ 7 11936 у Вшенсюм акр судзе у час судовата працэсу над 17 рэвалюцыянерам! П па заданы! ЦК КПЗБ страляУ у праваката ра У час арьшггу сам быу цяжка пара йены У чэрв 1936 прыгавораны да па карай ня смерцю Дзякуючы акгыунай барацьбе працоуных Зах Беларуа, Польшчы, СССР, Францы!, Чэхаслава кн, ЗША, Англи । шш краш смяротны прыгавор заменены пажыццевым ту рэмным зняволеннем У вер 1939 у час германа-польскай вайны вызвалены з турмы Пасля вызвалення Зах Беларуш выбраны дэпутатам Нар сходу Зах Бе ларуст, дзе выстуту з дакладам На 5 й сесп Вярх Савета СССР П як член НаУнамоцнай камтец Нар сходу высгу niy j заявай пра Уключэнне Зах Белару ci у склад СССР 1 Уз яднанне яе з БССР У 1939—41 нам старшыш Бе ластоцкага аблвыканкома У чэрв —жн 1941 удзельшчау у стварэннт абарончых збудаванняу вакол Маплева i фармтра ванн! нар апалчэння У Гомелт Са жн 1941 на фронце У 1942—44 друп сак ратар ЦК ЛКСМБ, нам нач нач Польскага штаба партыз руху У 1949— 52 1 у 1953—62 першы сакратар Гро дзенскага, Баранавщкага, Маладзечан скага, Мшскага абкомау КПБ У 1962— 68 сакратар ЦК КПБ, старшыня парт дзярж кантролю ЦК КПБ 1 СМ БССР нам старшыш Савета Мшютрау БССР 3 1968 Старшыня Прэзщыума Вярх Са Вета БССР 1 нам старшин! Прэзцыума Вярх Савета СССР Чл ЦК КПБ 3 1949 чл ЦК КПСС з 1961 Дэп Вярх Савета СССР т БССР з 1940 1мем И названы вулшы У Мтнску, Гродне Ьа ранавнах, Маладзечне, хтмкамбшат У Гродне, у Мшску на доме, дзе жыу мемарыяльная дошка Пра яго рт дзейнасць знята ктнастужка «Чырвон люце»
Те У 1мя шчасця працоУнага народа /ГУ суровый гады падполля Мн 1958 ПаР™ зансю рух на Гродаеншчыне // Партизан барацьба беларускага народа У талы Вял» Айчыннай вайны Мн 1959 Верные по1^-инки партии М 1962 Дружба 7
кровью // Коммунист Белоруссии 1964 Этого требует жизнь Мн , 1966, По зая
r?“ ” мумсстм Мн ,
!Й- Л с» "
на Ми, 1973 Чампе д Жьнш?. аддадм-я® явролз Mit Жишь. стдяниая перо-
ду Статьи И речи С О Притыцхого, док н воспоминшсмя о нем Мн. 1978, СОПпи-ТЫИКНЙ Фотоальбом М». 1976, Жыццё — доа«и // ПомиоЦ псторы! ( культуры Бета рута 1971 N» 4
ПРЫХдДСК1Я ВУЧЙЛ1ШЧЫ, па-
жэйшыя пачатковыя навуч ?стацовы ? межах царк правасл прихода? або ка-талилох парафгй. У Беларусг стал; вын<-квм Р«в1цця школ граматы пры цэр-квах J клямггэрах (гл. Манастырскиг школы) Да !770-х г. большасць школ на Беларус) адноолася да П.в., акрамя ка-лег/умау Адукацыйная камая упершы-ню ?вяла афщ. падзел памгж разным! гыпамг навуч устало?, што юнавал/ у Рэчы Паспалпай. У адпаведнасщ са статутам! 1774 г 1783 плаиаваласи ад-крываш- П в. на сродю царквы i прыватныя ахвяраванн!. Зыходзячы з фБ нансавых мапымасией ix падзялял1 на вялиоя (2 Класы i болып) i малыя (ад-наютасныя) Нагада за 1м1 павшны был) ажьщцяуляць мясц, святары i вшпатары э суседшх йадакруговых шкш|. Абавяз-ковым лпылася навучанне дзяцей чы-танню, П|сьму 1 лнэнню, але настаугйк па евгйм жаданкт мог пашырыиь кола веда?. У дапамогу наста?н1кам адука-цыйная KaMiciH выдала методичны да-паможнж 1 ахульны падручшк з прак-тыкаванням! па польскай граматьпш. арыфметыиы, малым катэх)31се, з лекциям! па марал! i плене. Наста?н1кау для П.в рыхтавала асобцая пед семшарыя, адкрытая у Вшьш у 1775 Аднак недахоп сродкау привода!? да пастаян-нага скарачзння колькасщ П.в (у 1777 й было 330, 1781 — 276. 1782 — 251). Для вылраулення стаяовйича э пач 1790-х г аргаклаваны 23 пывтпьна-вай-^сковыя кам!си, яюя павшны был! са-Дзейн1чаць развнщю сетю П в Л!кв1да-чыя Рэчы Паспалпай не дааволша ажыццявщь гэтыя планы. Паводле ста-W? 1803 11804 у Вшенскай навуч- ак-l?3® П.в Л1чыл>ся нЬкэйшай стуненню ^стэмы адукацы!, куды прымаи дзяцей Усп саслоуя? Паводле новага статута, рРЫиятага ? 1807, П.в. палэя-1ялкя на
-кпасныя гарадсюя i 1-класныя вяско-и~£АДНак на Беларус! гэты статут афг
не бы? уведзены i дзейнасць П в. *‘71км‘ залежала ад меркаданняу ix зас-^льнлка? — царквы , пры ватных jJ®3 Спробы у 1813—23 адкрываць Ныау1"011' павято®“М! вучылшгчам! з-за Апл<,ПУ с₽О11ка? таксама правалшюя. н2^Ная к^ькасць П.в. у Вшенскай Ж4' акрузе была ? 1804 — 245, 1*19 1811 — 395’ 1813 — 211'
Тут 1яэа 1&27 —265- Школьны ста-йых П.в. школам! для «са-
да nacTvI? стана?>. яюм было забароне-
У ПавЯТОВЫЯ вучылшгчы i
Ban»,-., '4Лалькасць предмета? абмяжо?-3*<эннемТэХ131сам> пытанием, шсьмом, **, аврк. спевам!. 3 1864, згодка
э рэфсрмай сютэмы асветы 11а, «лкрм-тыя гырквой, был! пераугвораны ? цар коунапрыходсюя шкалы 3 астетна Ц » 'jaxaiuuiicM гилью тыя. гнто цадпарадко?-валгся Мт ву нар. асветы У каины 19 — пач 20 сг. аасталося 1) двухктас-ных (4 гады навучання) i каля 60 адна-класных (2 гады навучання) II в Пасля 1917 I] я лквшаианы у вышку рэарга-нЬаиы> cic-гэмы адукаиыь
Л(/м : Ч cion НВ Народное обрапмике в России г 60-» П XIX 8 м, 1912, Нарысы псторьи народнай асветы I педагалчн&й думк! t Беларуси Мн . 1968 Амдръй Самуак
ПРЫШЧ^ПДУ Дзмпрый Фкцмоизич [9(21 ).Ц 1896, в. Калодшца Сенненска-га пав. Маплеускай губ., цяпер Крупсю р-н — 31 1 1940], дзярж. i грамалск! дзеяч БССР. Удзельнж l-й сусв i гра-мадзянскай война?. 3 1916 у apMii, пра-ларшчык. У 1919—20 у Чырв Арма, потым нам. старшин! Сснненскага пав. выканкома. старшыня Велгжскага пан. рэУкома. У 1922—23 старшыня Аршанскага пав выканкома 3 нач. 1924 нам старшынг Вщебскага губвыканкома, член Часовага Бел бюро ЦК РКП(б) У сак. 1924 разам з I Л.Ада.ч<ми'чам падш-са? акт пра лалучэннс Вщебскай губ. да БССР. У 1924—29 нам. наркома, нарком земляробства БССР, старшыня с-г. секцы! 1нбелкульта. 3 мая да 14.9.1929 нам. старщын! Дзярж плана-вай камюц, чл Эканам парады БССР. Чл. ЦК КП(б)Б (1926—29), ЦВК БССР i яго прэзмыума (} 924—29), ЦВК СССР (1922—29) Абвшавачаны ? правым ухйе, у вер 1929 выключены э КП(6)Б i знчты з пасады наркома. Яго пазшыя ? аграрнай палпыцы атрымала назву «прышчэпа?шчына*. Паводле ацэню бюро ЦК К.П(б)Б, асн Ш31 яе тэоры! 1 практик! злклю"ал\ся у старцы на развщцё хугарской cic эмы i абарону штарэсау кулацюх гаспадарак, ладпа-радкаваннс каалерацыг, сельгаскрэдыту, падатковай лад|тыю патрэбам замож-ных пластоу весю, эгортванне калгаснага i саугвснага будаунщгва, вырашэнне праблемы аграркага перднасялення шляхам дэпарташл беднаты на Урал, Д Усход i у Ci6ip. 19.7.1930 арыштаваны ДПУ БССР па справе «Сдюза вызволен-ня Беларуси («СВБ»). Абвшавачварся у дапамоае юрарнщтву «СВБ» «у правя-дзенн! контррэв. мералрыемствау» Пастановай калегй АДПУ СССР ад 18.3.1931 асуджаны на 10 гадо? папра?-ча-працорных лагера?. Адбыва? пака-ранне на буд-ве Бсламорска-Балтый-скага канала, потым у Порначусходлагу^ У чэрв. 1937 вызвалены. 13.8 1937 зноу арыштаваны у Магадане, у СТУД?-этап!раваны У Мшск 20.11.1939 Ваен трибуналам прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Памер у турзмнай бадьнты Рэабшггаваны Вярх. судом БССР
ПГЫШЧ5ПЧЫК1, сям » яда»™»1? барацьбы за саь. 5лЮТ Нармзтса f Мл'Лрэй АНТОН-1 110<32.Н IS9S_1?.3,192». ВучыУся | Камутст-
585
ПГМ1ДЫУМ
п
^**ис.,'мя Смрдлом (1920—211 3 1«к У армц. веу втаиыю сярод см'117 ,
«ии»1. 1ШМ ишияухтп 1-> шм рэв арм1Яй з мая ]9]g
скай губ ЧК, ваеиком брыгалм у )92О У склад* войск з-й арии Зо фро™ вызвали? Беларусь ад /юлыка войск Запнуу у час .цквыащщ Кранштацкаг» антысав мяияху 1921.
1SW н ?<AV IWISj.lO
1Л??~,9Э7) У РГО 3 1916 Зил 191' нам сакратара, сакратар Варонеж-скага гаркома, з кастр 1917 сакратар иаронежскага губкома РСДРП(б) 3
кастр. 1919 шструктар ЦК РКШб) э 1921 гараунж са?партшкалы. губ дн-аддэела у Вятцы У 1924. 1927—30 у апараце ЦК ВКП(б) У 1925—27 зщ жанадвэела ЦК КП(6) Узбекистана. У 1930—37 сакратар райкома? парты! Кл1Н1Ю9скага Бранскай, Ягоре?скага Маскоускай абл.
Л1Дзгй Антонами» (1895— 81 1970), Скончыла Камушст. ун-т шя Свярдлова (1920). Акадэмпо камунют выхамкня 1мя Крупской (1927) Да 1-й сусв вайны каст&унша ? в Серабранка пал Мщскам, у 1915 эаакугравана У Ва. ронеж- 3 1918 пам камкара банка, чл калепг i сакратар Варонежсквй губ. ЧК. 3 каппа 1918 чл калсгц, сакратар ваен-на-рэв трыбунала 8-й арми У 1920-я г игструктар ВЦСПС, на прафс. рабоие ? Пярю. парт -пип рабоце у Кузбасс, юраунгк аптпрападдэела Паун крайкома ВКП(б) у Архангельску У 1930—55 на парт рабоие у Маскве i вобласш
28 2 1958) Вучылася на рабфаку Мас-коускага ш-та гмя КЛ1бкнехта У 1915 эвакуирована у Варонеж 3 1919 сакратар Калачэе?скага павятовага, Варонеж-скага губсрнскдга к-та? РК.СМ. 3 1921 шструктар-шфарматар аргаддзела UK РКСМ 3 1925 па парт рабоце у Свяр-дло?скай, з пач. 1930-х г. — У Маскоускай абл.
Павел АнтоЯ8В1ч [15(27)8 1901—5.3.1983], удзельшк грамадз _i Вял Айч войнау, палкоунж. Скончыу Ваенна-шж. акадэмпо. 3 крас, 1918 у Чырв Армн. рэдактар таз. 8-й арми «Звезда красноармейца», з 1922 на Тур-ксстансюм фронне, у Палгтупра?лекН1 Чырв Армп. 3 1925 паллрух Р<тгы, ка-wjcap палка, у штабе РСЧА У Вял Айч вайну ? войсках ППА Масквы. 3 крас 1944 выкладчык Аб'яднанага польскага ваен вучылшгча ? потым на м-яша-ьмиадчьши* i““uc П™ 1“™ 3 1959 выклалзык !« ВНУ Лр»Р гсшмту пра М.ВФрУЮ». А£М»И м, С ITyccaa. win з рэдактара, па»,к бяграфи М.М.Тухачзурига^^^^ ПГЭ311ЫУМ ВЯГХбУНАГА САВЁТЛ гастП-ВЛНИ БЕЛАРУСЬ, паоапши
586
ПРЭЗЩЫУМ
дзеючы орган Вярхоунага Савета Рж-публ1К1 Беларусь у 1938—90, падсправа-здачны яму ва усей сваей дзейнасщ У межах, прадугледжаных Канстытуцыяй, ажыццяуляу функцы» вышэйшага органа дзярж улады рэспублиа У перыяд Памгж яго сеС1ЯМ| Выб»рауся з дэпутатау у складзе Старшыш Прэзщыума, 2 яго намесниау, Сакратара » 15 чл Прэ-эщыума Рашэнш Прэзщыума па боль-шасш пытанняу прымал»ся У форме указа? або пастаноу i не патрабавал» иаступнага разгляду 1 зацвярджэиня IX Вярх Саветам Аднак Канстытуцыя прадугледжвала шэраг пытания?, выра-шэнне якгх патрабавала абавязковага зацвярджэиня на чарговых сесых Вярх Савета Вярх Савет 12-га склткання (1990—94) скарэкшравау паунамоцтвы Прэзщыума Ён застауся пастаянна дзе-ючым органам Вярх Савета, яю забяс-печвау аргашзацыю яго работы i ажыццяуляу гнш паунамоцтвы у межах, пра-дугледжаных Канстьпуцыяй Рэслуйню Беларусь i законам. Аднак Прэзщыум ужо не ажищиуля? функцы» вышэй-шага органа дзярж улады У склад Прэ-эцдаума Уваходзип Старшыня Вярх Савета, яго 1-ы нам 1 намеснгк!, дэпутаты Вярх Савета У парадку, прадугледжа-ным рэгламентам Вярх Савета Прэз»-дыум узначальвау Старшыня Вярх Савета 3 увядзеинем пасады Прэтдэюпа Рэспублиа Беларусь значная частка пау-намоцтвау адышла да Прэзщэнта Канстытуцыя Рэспублиа Беларусь 1994 (са змяненням! । дапаунеиням»), принятая на рэсп рэферэндуме 24 11 1996, такога
органа не прадутледжвае Старшыням» Прэзщыума Вярх Савета быЛ1 Н Я На-талешч (1938—48), В I Казлоу (1948— 67), С В Прытыцю (1968—71),
ФА.Сурганау (1971—76), I Я Палякоу (1977—85), Г С Таразевн (1985—89), МI Дземянцей (1989—90), работай Прэзщыума юравал! Старшыш Вярх Савета Дземянцей (1990—91) ^£,Ш^кеВ14 (!991—94), МI Грыб (1994—96), С Г Шарэща (1996)
Мисалай Дзяшсау
ПРЭЗ/ДЬГУМ ЦК КПБ, орган Кам-парты» Беларус» для ЮраУнщтва работай Цэнтральнага Кажтэта КПБ памск пленумам» ЦК Створаны на аргашзац пасядаюнн» Цэнтр Бюро (ЦБ) КП(б)Б 19 ,у складзе А Ф Мяснткова (старшыня), МI Калманов»ча (нам старшин» » казначэй), В Г Кнорына (сакратар) 3 4 3 1919 да вер 1920 дзейшчау як Прэзщыум ЦК КП(б)Л»Б з ЦБ КП?б!Ба 82 1924 - як
ЦЬ КП(б)Б, 3 сак да мая 1924 — як ^совага Беларускага Бюро пЛмь У СКЛЛЯ Прэзщыума Увахо-ДЭШ А-МАсатюи-Уладз»м1рск1, ЯААда-мов»ч, 1ПАшаров»ч, В А.Багущц я л £ыкш> 1 АВайнер, В У Дзяка?’ Я А Лев»н, 1У Ленек», Ш Ц] Ходаш' АРЧарвякоу Слышу дзейнасць у сувя-31 з утварэннем на аршнпац^е^е
пасля VIII з’езда КП(б)Б (12 14 5 1924) Бюро ЦК КП(б)Б Друг» раз Прэзщыум створаны на аснове пастановы лютападаускага (1962) пленума ЦК КПСС паводле рашэння пленума ЦК КПБ ад 18 12 1962 У яго задачу увахо-дзтла каардынацыя дзейнасщ створаных на гэтым пленуме замест раней юнавау-шага Бюро ЦК КПБ двух галшовых бюро для юраунштва сельскай гаспа-даркай » для ктраунщтва прамысловас-цю » будаунщтвам У склад Прэзщыума Уваходзи» чл В I Казлоу, Ц Я К»сялеу, К Т Мазурау, I М Макара?, П М Машэ-ра£, С В Прытыцк», ФА Сургаяау, Дз Ф Фитмона?, В Ф Шаура, канд Л Г Макстма?, В АПянькоУск» Пасля скасавання пленумам ЦК КПБ 24 11 1964 галшовых бюро Прэзщыум факгычна выконвау абавязю раней »с-наваУшага Бюро ЦК КПБ Пленум ЦК КПБ 30 3 1965 вызвал»? ад абавязкау 1-га сакратара » чл Прэзщыума Мазура-ва, выбрау чл Прэзщыума IЯ Паляко-ва, канд У ЕЛабанка » А А См»рнова (адначасова сакратар ЦК КПБ » старшыня К-та парт -дзярж кантролю ЦК КПБ » СМ БССР) Пленум ЦК КПБ 24 12 1965 вызвал»? ад абавязка? сакра-таро? ЦК » чл Прэзщыума Шауру » См»рнова, выбрау чл Прэзщыума 1 сак-ратаром ЦК СА.Пшатов»ча У Прэзщыум, выбраны на пленуме ЦК КПБ 5 3 1966, увайшл» чл Казлоу, Ктсяяеу, Лабанок, Макарау, Машэрау, Палякоу, П»латов1Ч, См»рноу, Сургана?, Фтлтмо-нау, канд Г М Жабада, С С Марахтн Пленум ЦК КПБ 24 6 1966 пераймена-вау Прэзщыум у Бюро ЦК КПБ
Анатоль Кузняеу, Маась Шумейко
ПРЭ31ДЭнТ РЭСП^ЪЛГК! БЕЛА-
РУСЬ, найвышэйшая службовая асоба у Рэспублгцы Беларусь, юраунж бел дзяржавы Пасада упершыню Уведзена Канстытуцыяй Рэспублиа Беларусь 1994 Статус прэзщэнта установлены Канстытуцыяй Рэспублткт Беларусь 1994 (са змяненнямт » дапаУнеиня.м»), прынятай на рэсп рэферэндуме 24 11 1996 Прэз»-дэнт з’яуляецца гарантам Канстытуцы», право? г свабод чалавека » грамадзянша, увасабляе адзгнетва народа, ажыццяуляе рэал»за11ыю асн напрамкау унутранай » зиешняй палггыкг, прадстауляе дзяржа-ву у адносшах з или дзяржавамг » мгж-нар арг-цыям», прымае меры на ахове суверэнттэту Рэспублпа Беларусь, яе нац бяспею » тэр цэласнасц», забяспеч-вае палгт » эканам стабмьиасць, пераемнасць » Узаемадзеянне органа? дзярж улады, з’яуляецца Галоунакамандую-чым Узбр Сиам» дзяржавы Прэзщэнт валодае недатыкальнасцю, яго гонар » годнасць ахо?ваюцца законам Прээг-дэнтам можа быць выбраны грамадзя-и»н Рэспублпа Беларусь па нараджэн-ню, не маладзейшы за 35 гадоу, як» валодае выбарчым правам » пастаянна пражывае у Беларус» не менш як 10 гадоу непаерэдна перад выбарамт Прэз»-дэнт выбграецод на 5 гадо? на аснове Усеаг выбарчага права пры тайным га-ласаванн» Адна » тая ж асоба можа зай-маць тэту пасаду не больш як 2 тэрм»-
ны Парадак вылучзння каилылата? на пасаду Прэлдэнта » яго аыбарау рэг щ мептуюцца Канстытуцыяй Кампетэп цыя П Р Б, яго паунамонтвы i абавязю замацавапы у арт 84—86 Канстытуцы, Рэспублиа Беларусь Прэзщэнт можа у любы час падаць у адстауку, якая пры маецца Палатай прадстаушкоу, а такса ма можа быць датэрм»нова вызвалены ад пасады пры стойкай няздолькасц» па стану здароуя ажыццяуляць абавязю Прэзщэнта ц» зиять» з пасады у сувяз» з учинением дзярж здралы або »нш цяжкага злачынства Парадак зняц»щ Прэзщэнта з пасады вызначаны Кап стытуцыяй Першым Прэзгдэнтам Рэс-публгкт Беларусь 10 7 1994 абраны А_Р Лукашэнка
ПРЭЛАТ (ад лац praelatus вышэйшы, вышэйстаячы), у рымска-каталщкай царкве титул вышэйшага дыяцэз»яльна-га » ордэнскага духавенства Часам у знак асабльвай павап гэты тытул ухсыва-einia простым» вергпкамг у дачыненн» да святароу
ПРЭНГЕР (ад Ням Pranger), слуп, да якога на пэуны час прыкоувал» ланцу-гом ц» абручом правапарушальнтка У ВКЛ такая мера выкарыстоувалася у 16—18 ст » л»чылася караннем сора-мам Ужывалася па прыгавору суда або грамады да вшаватых у нязначних зла-чынствах або у замахах на грамадскгя норавы г мараль Каля П адбивал»ся цялесныя пакаранн» П звычайна став»-л» у людных месцах на гандлевай плошчы, каля царквы »гнш
ПРЭНТ, адзшка вымярэння да?жынг » плошчы, гл Прут
ПР^НЦГК адзшка вымярэння даужыш I плошчы, 710 прута (прэнта)
ПРЭСВ1ТЭР (грэч ptesbyteros старэй-шына), у раннехрысщянскай абшчыне асоба, якая юравала яе справамт Пасля Узшкнення хрысщянскай царквы — святар 1 увогуле свягпчэняаслужыцель (у праваслаут тэрмш П звычайна ужы-ваецца як урачыстая назва святара) У пратэстантызме П — адм юраунл аб-шчыны, яю, ЯК » пастар, выб»раевда верн1кам» са свайго асяроддзя У пры-хгльнгкау кальвипзму на Беларус» П наз таксама с » и ь е р
ПСАРЦЙ, л о у ч ы я псарэцк»я, катэгорыя сялян-слуг у ВКЛ Был» най-больш пашыраны у дзярж » приватных уладаннях у 15—16 ст У абавязю П уваходзша гадаванне, догляд, дрэшроУка розных парод сабах (у асиоуным ДЛЯ палявання), падрыхтоука палявання для пана г Удзел у гм Пры кеабходнасш П удзельшчал» у пленных паходах За службу атрымлгвад» зямельныя надзады 1 был» вольныя ад шш павшнасцей У дзярж уладаннях у час валочнай памеры 16 ст П аднесены да дваровых сДУУ служьпн з 2 «вольных» валок зямл» У час, хал» П не выконвал» свае абавязю пры гаспадарсюх» двары, то платил» 3 абодвух або з адной валом чыяш у гаспадарсюх уладаннях П было язи-
больш у Гродзенскай эканомп 3 канца 16 — нач 17 ст служба П не была за-патрабавана дзяржавай, i яны паступова перайшл! у стан чыншавых сялян У приватных уладаннях П захавалюя Пры магнацгах лсярнях да 18 ст уключна
Алесь Доунар ПСТХАПСТбРЫЯ, гарунак гютарыя-графн, яю характарызуецца выкарыс танием пыхал тэорый у пет даследа-ваннях Широка развгваецца з 1960-х г , асаблша у ЗША Спробы вывучэння пегхал матывацый учынкау ист асоб i рол1 пс1х1чиых факгарау у пет лрацэсе раб1Л1ся яшчэ у антычнаецт Стараж ау-тары выкарыстоувал! пыхал назгранш, запаэычаныя пераважна з уласнага во-пыту Даследчыю новага часу таксама аддавал! пэуную увагу пыхал факгарам у псторы, Аднак роля гэтых факгарау i заканамернасщ ix праяулення стал! предметам вывучэння толыа У канцы 19 — пач 20 ст, кал! развщце навук пыхалот падрыхтавала глебу для сютэ-матычнага выкарыстання яе метадау у ист даследаваннях На гэты працэс пауплывал! щэ1 аустр пыхолага i фшо-сафа 3 Фрэйда, еурап псторыкау 20 ст ВДзыьтэя, М Блока, Л Феура, ФАрые-са Сучасныя пыхапсторык! па свагх поглядах вельм! блгзюя да прадстаушкоу тагах юрункау у сусв пстарыягра-фи, як пахалоня пстарычная, франц школа «Аналау», пет антрапалопя, «новая культурная псторыя», «вусная псторыя», «гендэрная псторыя» i шш Нягледзячы на такую бликасць, П У тым варыянце, у яктм яна развтецца У ЗША, мае ютотныя адрозненш, што тычацца найперш розных аспектау выкарыстання пспсалоп! у пет штэрпрэта-цыях Прадстаушк! псыапст юрунку (Л дэ Мое, Ч Штрозер, Дж Атлас, Р Б1-нюн, Д Байзел, П Элавщ, Г ЛоУтан 1 шш) лтць неабходным пастаяннае, а не спарадычнае выкарыстанне пшхал ведау у працы псторыка, а сам! пет даследаванш абвяшчаюць немагчымым! без пегхал падыходу На гэтай аснове пихапсторык! выпрацавал! арыпналь-ныя тэорьп, ягая тычацца асн сфер Даследавання пс1хаб1яграф1й, псторьц Дзяцшства 1 П груп 3 1970-х г у гэтых йрунках дзейннаюць некалью арг-цый — Трупа па выкарыстанш пшхалогп У пс-торы1, 1н т nctxancTopHi, Цэнтр ncixa-пст даследаванняу, Пепа пет форум
У Беларус, щкавасць да П адзначаец на з 1990-х г, што звязана з ростам ува-П да пет пихалоп! у цэлым У 1997 ’’Ворана Бел псгхапст асацыяцыя, з’я 1Л1Ся першыя даследаванш, выкананыя УРамках тэарэт установак псторьп дзя-а?СТВэ’ пспсааналпычных трактовак з'тэт'0' 1 П ГРУП Характерным!
jJi/ara пункту погляду з’яуляюцца на-асабл₽аСпрацо^К1 ® С Дубинецкага (аб _ |васцях ментальнасц! бел народа), йс (аб «групавых фантаз,-
Щтгавай i шш
n<3Dton<mJ.3H 10 е л фЕ О пользе и вреде лосоАио ™ адя истории Пер с англ // Фи Бел„о и методология истории М, 1977, явский ИГ, Шкуратов ВА.
Проблемы исторической психологии Ростов и/Д, 1982, М огилп! иц к и й Б Г , Н и ко л а е в а ИЮ Гульбин ГК Амери канская буржуазная пснхоистория Томск 1985, Боброва ЕЮ Основы историчес кой психологии СПб, 1997, Шутова О М Психоистория школа и методы Ми , 1997 Вольга Шутава
ПОХАлбПЯ ПСТАРЫЧНАЯ, спецы-яльная навук дысцыплша, сферай даследаванняу якой з’яуляецца вывучэнне развщця 1 змеи цепочных уласщвасцей асобы у пет вымярэнш, адзш з юрун кау сучаснай пегхалоп! Узшкла у канцы 19 ст Асн фактарам! яе развщця стал! дасягненн! пспсалогн, пегхааналгзу 1 распаусюджанне УяуленняУ, звязаных з гктарызму прынцыпам Да вылучэння У спец галгну развгвалася пад уплывам культ 1 параунальна-пст антрапалоги, этнаграфи Актуальным! у гэты перыяд бьип распрацоуга пытанняУ ладу жыцця асобных народау, асаблшасцей нац ха-ракгару, псисал структуры асобы Аб’яднаучай для гэтых даследаванняу стала щэя аб пет зменлгвасц! чалавечай ncixiKi На гэтым этапе П г развшал, Э Баркер, Р Бенядзнсг, В Вунт, А Кар-дзшер, К Дзю Буа, Дж Горэр i шш Больш штэншУна П г начала развшац-ца з 2-й пал 20 ст у сувяз! з пашырэн-нем адзй пегхалапзацы! пет даследа ванняу, а таксама агульнай антрапацэн трыецкай сгараванасцю сучаснай псторы! У гэты перыяд сфарм1равал1ся агульная тэарэтыка-метадалаг база П г, асн тэматыка даследаванняу, звязаная з вывучэннем уплыву пет падзей на прадстаунгкоУ той ш шш эпох!, рот вял асоб, заканамернасцей фармграван-ня ПС1Х1ЧНЫХ я касцей у розныя пет
эпох! Вял Уплыу на станауленне П г зрабип працы прадстаУн ®У тзв школы «Аналау» (М Блок, Л Феур, Ф Арыес I шш ) Яны увял, у пет навуку шэраг паняццяУ, у тл менталтэт Даследаванш у галше «псторы! ментальнасцей» набыл! папулярнасць у 1970—80-я г, кал! пачал! стварацца працы па псто-рЫ1, дзе У цэнтры пет працэсу i самога даследавання знаходзшца чалавек. Прадстауюю П г вывучаюць певал матывацы: чалавека у псяорЫ!, закана-мернасш развщця групавых працэсау i щщ , што значна збликае ix 3 даследчы-KaMi пахагзсторЫ! Аднак, кал^першыя даследуюць похгку чалавека у залеж-насш ад пет anoxi, то други разгляда-юць пет працэс як абумоулены ncixw-
най дзейнасцю
У бел пстарыяграфп практичный даследаванш па П г пачалюя У МИДы 1980-х г Гэта было выюпкана шарагам суб’екгыуных факгараУ (сац -палп зме-ны, палп трансфармацьп, nacTa”°J™ пытания аб неабходнасш вывучэння праблем палп паводзш, нац характеру, ментальнасщ) 1 аб’екгыУныи фаетара-mi, звязаным! з пранисненняш дася ненняУ зах пстарыяграфп Бел пето рыга асвойваюць щэт 1 панаши зах У-чоньи напр , ментальнасць (Э С дуоя 3: «пекги «"ИКЬ»
тл пшхалапчныя (В м шутава,
587
ПС1ХАЛОГ1Я
С М Ходз1Н, АГКаханоУсю, М М Смаль-яншау । шш)
Л1т История и психология М , 1969 Кон ИС Ребенок и общество М' 1988 Боброва ЕЮ Основы исторической психологии СПб, 1997, Шкуратов В А Историческая психология М , 1997, Яго к Психика Культура История Введение в тео ретико метадол основы ист психологии Ростов и/Д, 1997 Вольга Шутова
ПС1ХАЛ(5Г1Я САЦЫЙЛЬНАЯ, навука, якая вывучае зносшы, паводзшы i дзейнасць асобы, уключакай у сац суполь-насщ, а таксама псиилапчныя характеристик! гэтых аб’яднаяняу Гал ланяц-Ш. Пс — асоба । зносшы Адрознша-юць даканцэптуальны, данавук. перыяд развщця пспсалогц, звязанай з юраван-нем 1 уздзеяннем на людзей (правадыры плямен, свяшчэннаслужыцел1, прамоУ-цы, дзярж дзеячы 1 шш ) Першыя аба-гульненш гэтага эмптрычнага вопыту ажыццеУлены У працах фшосафау i naan дзеячау (у эпоху антычнасш — Платон, Арыстоцель, у наступиыя эпо-
Х1 — Т Гобс, П Гасендз!, Б Спшоза, Дж Лок, Ж Ж Русо, К Гельвецый, у ф1-ласофп 19 ст — Л Феербах, Г Гегель i ШШ ) Сучасны этап развщця П с па-чауся У 2-й пал 19 ст (М Лацарус, X Штэйнталь) Вылучаюцца 3 аснова-творныя юрунк! П с «похалопя народау», ц1 этшчная пегхалопя (В Вунт), «пегхалопя мае» (ГТард, ГЛебон, 3 Фрэйд), пегхалопя шстынкгаУ Палаткам самастойнага юнавання П с Л1чыц-
ца 1908, кал! бьип апу&пкаваны кнш Мак-Даугала i Э Роса, у назве ягах вы-карыстана словазлучэнне «сацыяльная пегхалопя* Пасля 1-й сусв вайны цэнтр развщця П с перамясшУся у ЗША, дзе яна развгвалася У рамках эк-сперымеитальнай традыцьи Найб значныя выниа атрыманы у галше вы вучэння структуры । аннамца малых груп, уздзеяння групы на асобу, фармг-равання сац устаиовак i ix уздзеяння на паводзшы людзей, neixaaoni юравання, рэкламы, гандаю i шш Адначасова Ш-кавасць да пегхал аспектау грамадскага жыцця стала праяуляцца У афармленш тагах юрункау у пет навуцы, якпаха-логзя пстарычная i пахаасторыя Сучас-ная П с Укпючае шэраг навук дысцып-ЛШ Да найб
групавая пегхалопя Асн аб ектам яе ласледаванняУ з’яуляюцца «малыя» трупы людзей (ад 2 ла 30-40 оазглядаюцца як цэласныя структурна SShhuh утварэнн! Адршшвакшь
588
П ПСКОУСКАЯ
дывша 1 факгары, ад яюх ен залежыць (эмацыянальнае самаадчуванне, узаем-иы уплыу членау групы i шш ) Важнай праблемай групавой пстхалогп з’яуляецца вяршэнства адных членау групы над друпм! — «лтдэрства* Вывучаюцца якает асобы лтдэра, харакгар яго адносш з групай 1 уплыу на яе дзейнасць Даследуюцца пытанш «прыжыулення* (асаблтвасш уваходжання у групу) новых членау, тх асштляцыя, а таксама «рэзтстэнтнасць» (супрашуляльнасць) шдывтда да групавых норм i традыцыи У вышку выкарыстання разнастайных пахал метадаУ (ипэрв’ю, анкеты, са-цыяметрыя, незалежныя харакгарысты-кт 1 шш ), а таксама тэхн сродкау гру-павая пстхалопя дае рэкамецдацьа, скт-раваныя на павышэкне пралукцыйнаецг працы, згуртаванне вучнеУсюх калекгы-ваУ, армейсюх падраздзяленняу 1 шш Вывучэнне зместу, дынампа i структуры мтжасобасных адносш i зносш у трупах дзщячага сада, шкальных класах, трупах ПТВ, студэниюх трупах i вытв ка-лекгывах, а таксама даследаванш уплыву дарослых 1 юраушкоу (настаУшкаУ, выхавацеляу, майстроУ) на гэтыя працэ-сы прывяло да стварэння адносна самастойнай галшы П с — узроставай (геиетычнай) i пед П с Асн праблемы узроставай П с — вывучэнне Узроста-вых заканамернасцей развщця зносш асобы, кантакгкых (малых) груп i ка-тектывау паэтапнае разводе малой (кантактнай) групы як унтверсальнай сютэмы непаерэдных зносш у працэсе сумеснай дзейнасщ, узроставыя закана-мернасщ Узаемадзеяння асобы з шыро-кгм сац асяроддзем Пед П с , пытаниям якой у Беларуш былт прысвечаны спец навук канферэнцыт (1976, 1978, 1979), вывучае уплыу педагогау на га-тыя працэс ы
У Беларуст раэвтваюцца практична усе асн галшы П с Яе станауденме ажыцияУтялася пад Уплывам агульнага адраджэння гэтай галшы пстхалогп у СССР у канны 1950 — пач 1960-х г Першыя пу&икацы! бел пстхолагау у гэтай галше з явился у 1962 Ужо на II з’ездзе псиолагаУ СССР (1963, Ленш-град) бел пшхолап выступит з даклада-Mi ла сац -псосад тэматыцы Пшхолап Беларуст першымт пачалт эксттерымен-тальнае вывучэнне мтжасобасных адно сш у дзщячых 1 вучэбных групах т ка-лектывах разам э пстхолагамт Лентнгра да упершыню у краше выкарысталт ма дыфткаваныя т сацыяметрычныя мета ды Гэтыя працы сталт асн зместам праграмы першага у краше Усесаюзната стмпозтума •Сацыяльна-пстхалапчныя праблемы Узаемаадносш у групах наву-чэнцау т рабочай моладзт» (1970, Мшск) Актуалькыя т Фундаментальный Праблемы П с распрацоуваюцца у 1н-цс саныялопт т права Нац АН Беларуст (Я М БабосаУ, В I Секун), Бел пед ун це тмя М Танка (Я Л Каламтнсю,
НАЦыркун, ЛАПанько), Нац ш-це адукацыт (I АФурманау, В Я Каламш-ская МА Крэмень, Л А-Пергамен-шчык), БДУ (Г I Кучынскт, ВА Палт-карпау), Гродзенсюм дзярж ун-це (С В Кавдрацьева), Акадэми паслядып-ломнай адукацьп (У А Янчук) т шш У 1990-я Г пшхолап Беларуст на аснове вывучэння сац -пахал наступствау Чернобыльская катастрофы 1986 рас-працавалт стстэму пыхал дапамоп на-сельнтцтву Падрыхтоука спецыялтстау па Пс у Беларуст ажыццяуляецца на ф-це прикладной пстхалогп 1 У аептран-туры Бел пед ун-та тмя М Танка, У ас-птракгурах Нац и -д ш-та адукацыт, Акадэми паслядыпдомнай адукацыт, БДУ Функцыянуе спецыялтзаваны Савет па абароне кандидатах т докгарсктх дысертацый па П с
Лт Коломинский ЯЛ Человек среди людей 2 изд М , 1973, Я г о ж. Психология взаимоотношений в малых группах Мн, 1976, Яго ж Социальная психология школьного класса Мн , 1997, Секун ВИ Индивидуально-психологические особенности и взаимоотношения студентов Мн , 1976, Проблемы формирования личности в коллективной деятельности и общении Сб тезисов Ч I—2 Гродно, 1980, Кучинский ГМ Диалог и мышление Ми, 1983, Генетические проблемы социальной психологии Сб ст Мн, 1985, Реаи АА, Коло-минский ЯЛ Социальная педагогическая психология СПб ,1999 Яхоу Коломнск!
ПСКОУСКАЯ 1УБЁРНЯ !снавала У 1772—1927 Пасля першага падзелу Рэчы Паспалтай (1772) Пскоуская правш-цыя вылучака У асобную губерню з цэнтрам У г Алочка Губернатар — М М Крачэтткау (1772—75) Уваходзт-ла у склад Беларускага генерал-губерна-тарства У П г увайш дт былыя ваявод-ствы ВКЛ 1нфлянцкае т часткт Полац-кага т Вщебскага Да губер нскай рэформы 1775 П г падзялялася на прамежкавыя памтж губерний i паветамт адм адзтню — правшцыт Втцебскую, Велткалуцкую, Дзвшскую, Полацкую, Пскоускую 3 1773 у правшцыях пачалт дэейнтчаць земскш суды Для болыцай
цэнтралтзацыт юравання У правшцыях былт уведзены пасады дзярж камтсарау Для гэтага Дзвшскую правшцыю падзя-Л1лт на Дынабуртсю, Марыенгаузенскт т Рэжыцкт пав, Полацкую — на Не-вельскт, Полацю т Себежскт пав , Вщебскую — на Велтжсю, Вщебсю т Гара-доцю пав 24 8(4 9) 1776 з Вщебскай, Дзвшскай т Полацкай правшцый створана самастойнай Полацкая губерня (у 1778—96 Намеснщгва) Цэнтр Пг пе-ранесены У Пскоу П г у складзе 8 па-ветау (Алочаша, ВостраУсю, Велткадуц-ю, Наваржэусю, Порхаусю, Пскоусю, Гаропецю т Холмсю) тскавала да 1927 JVoVX1? ИИ Псковская тубер-Mi₽/C Wg’V Км1Ярш'“1» 11772—1796 гоТ
Г[СК^УСКАЯ ФЕАДАЛЬНАЯ РЭС-
лмРЖава са сталщай у ЧуХет /п Р> ВЯЛ1КаЯ’ НаР“- «РР пад ?6 ст Пц?О?скага J 2-й пал 13 — 16 ст Да сярэдзшы 13 ст (юры-
дычна да Бодатаускага дагавору 134ю v складзе Наугародскай феадалышй пубтк! Дзярж лад падобньг на науга" родсю вышэйшы орган улады — веча што выбтрала иасадаткаУ, соцктх, суд’ дзяу, рэгулявала адаостиы феадалау, од садсюх людзей, Земляробау, смерда»' абмяжоувала уладу князя Вял Уплы» на веча мела рада баяр — господа Вът лучэнне Пфр са складу Ноугарада звязана з дзейнасцю выхадца з ВКЛ кн Даумонта, яю кияжыУ у Пскове « 1266—99 Пасля смерцт ен быу канант-заваны як святы пад праваслауным тмем Цтмафей i шанаваУся як абаронда Пскова (стмвалам пскоУскай дзяржау-наецт лтчыУся меч ДаУмонта) Пры Дау. монце 1 пазней ПскоУ неаднаразова ва-явау з Полацкш княствам т ВКЛ, часам выступау 1 у саюзе з гмз супраць Лтвоть скага ордэна Найб цесны саюз з ВКЛ юнавау у 1341—49, калт служылым князем Пскова быу Андрэй Полацк! (прад-стаУлены с ваш намескткам Юрыем Вт-таУтаптчам) У 1342 пры абароне Пфр ад крыжакоУ запнуу Любка — сын полацкага кн Ваша У адрозненне ад Ноугарада, з пач 14 ст Пскоу пасля-доуна праводзтУ Прамаскоускую т анты-лтвонскую палттыку, лтчыу Маскву адзь ным надзейным абаронцам ад тэрьгга-рыяльных прэтэнзтй Лтвонскага ордэна, Ноугарада 1 ВКЛ Паводле Салшскага дагавора 1398 1 Рацёнжскага дагавора 1404 ВКЛ абавязвалася садзейшчаць у далучэннт Пфр да уладанняу Лтвонскага ордэна, у 2-й пал 1410-х г рым-
сюя папы 1аан XXIII т Марщн V выдаш некалью булау, у якгх прызнавалт Втгау-та 1 Ягайлу «генеральным! вткарыямт» Ноугарада т Пскова У час войнаУ 1406—С8 1 1426 Вттаут беспаспяхова спрабавау усталяваць уладу над Пфр У бел летагпеах 16 ст паведамляедда пра намеснщгва ад тмя Вггаута у Пскове У 1410—20-х г кн Юрыя Носа (гл На-рымунтавны), але гэта не пацвярджаец-ца рус крынщамт У 1443 намесжкам маскоускага вял кн Васия II у Пскове быу выхадзец з ВКЛ кн Аляксандр Чартарыйсю У 1456, 1471 1 1478 Пфр актыуна падтрымала захады Масквы да абмежаваннт, а потым т скасаванш Незалежнасцт Ноугарада, выступтла на баку Масквы у вайне Маскоускай 8зяржа вы з Вяткин княствам Штоускин 1500— 03 Як буфернае Утварэнне на мяжы з Лтвонсюм ордэнам Пфр тснавала да 1510, калт яе тэрыторыя была канчатхо-ва далучаная да Рускай цэнтралваванаи дзяржавы м
Лт Псковские летописи Вып 1-4 * Л, 1941—55, Масленникова HJ? Присоединение Пскова к Русскому тгеип» лизованному государству Л, 1955 12хо и и к о в а ВИ Повесть о Довмомте ' 1985 Алесь
пскб^сюя ЛЕТАШСЫ леташень» зборы, якш складатся У Пскове у 1 17 ст Змяшчаюць багаты маТЭ1^11Я,1пиз псторы! рас горада» сац баРаДЬ^ы’иЯ5й народы Прыбалтыю, барацьбу 3 (
рыцарам!, адносшы намок Псковам ВКЛ У аснове Пл ляжыиь летал!
збор I450—6О'Х г> складзены на пад-ставе летапгсных зашсау, яюя вялгся пры Трогцкгм саборы з 14 ст , афщ да кументау, матэрыялау наугародсюх збо-раУ, звестак з ВКЛ, Прыбалтыю i Сма-леншчыны, мясц крынщ i лгт ПОМН1-кау Выявлена 25 сгасау Пл , яюя па-дзядяюць на 3 групы — Пскоусюя 1-ы, 2-1 1 З-i леташсы Пс ко у с ki 1-ы' летаП1с вядомы у 5 cnicax i црад-стаулены У 2 рэдакцыях — ЦзхаиаУсюм 1 ApxiycKiM 1-м сшсамт У аснове яго зборы 1469 1 1481, звестю па Пагодзш-сюм стсе даведзены да 1547, па Аба-ленсюм 1 АрХ1усюм 3-м да пач 17 ст У 1-м Пл прыведзены звестю пра неУра-джаг, эщдэмн, шфармацыя аб гарадах, пасаднисах, судзе, аб узаемаадносшах з Масквой 1 Ноугарадам П с коу с кт 2-1 летатс прадстаулены Сжа-дальным сшсам — кошяй са збору 1486, эмяшчае скарочаныя тексты стараж летаптсау, матэрыял, яю адсутнгчае у или леташсах, у тл вусныя сведчанн, сучасшкаУ (звестю аб будаумштве з сумам) затрат, аб войнах i этдэмгях) П с к о у с к 1 З-i летатс прадстаулены Строеусгам сшсам збору 1567, а у больш позняй рэдакцыг Архгусктм 2 м З-i Пл дае шматлхюя звестю пра барацьбу з Лгвонсюм ордэиам i дачы-ненш з ВКЛ У адрозненне ад 1-га Пл адлюстроувае апазщыйяы Маскве пункт гледжання Нагасаки у Пскова-Пячорсюм манастыры пры шуме не Карншпо, яю быу бЛ13К) да кн AM Курбскага
Лт Насонов АН Из истории псковского летописания // Ист зап М , 1946 Т 18
ПСТЫГА 1ван 1ванав1ч (н 10 4 1918, в Сухаподь Архангельскага р-на, Башкор-тасган), маршал авгяцы) (1975), Герой Сав Саюза (1978) Засл ваен леггчык СССР (1967) Беларус СкоячыУ Эн-гельскае ваен авгяц вучылппча (1940), Ваен акадэмгю Генштаба (1957) У Чырв Армп з 1936 У Вял Айч вайну «а Пауд -Зах Сталшградскгм, Бран-ск1м 1-м 12-м Прибалт , 2-м Бел i 1-м Укр франтах камандзгр звяна, эскад-рылл1 цач паветрана-стралк службы ав1ядыв1зи корпуса, камандзф штурма-ига авгяпалка Удзельшк Сталгнград-скай 61твы, Беларускай, Вгльнюскай, Каунаскай, В1сла-Одэрскай, Бершнскай аперацый Пасля вайны на камандных пасадах у ВПС, □ 1977 У Мгн-ве абароны
ПТАЛАМЁЙ (PtolemAios) Клаудзгй (">— 168’), старажытнагрэчасю вучоны Жыу У Александры! Аутар прац па астрано-ми матэматыцы, оптыцы, геаграфп У працы «Дапаможнгк па геаграфп» У 8 кшгах, нашсанай П незадоута да смер-П), сюгэматызаваны тагачасныя геагр кеды Ашсау вяломыя на той час грэкам крашы 1 народы ад С канды нави да вяр-хоуяу Нита 1 ад Атлантычнага акгяна да ндаютая, прывеу каардынаты 8000 ге-агР пунктау Да трактата была прыкла-дгема 1 агульная i 26 спец карт зямной на^ерхн! Кнтга карысталася вял папу-ярнасцю у старажытнасш t сярэдневя-
коу1, у 1475—1600 выйппп яе 42 выдан-Н1 Асобныя з названых П народау Усх Еуропы некаторыя даследчыю лшаць славянам! саварау каля Урала, суабенау каля сюфау, ставанау памгж судзшамг г аланамг Назвы суабенау г ставанау раз-глядаюцца як першая шсьмовая фиксация гмя славян у грэчаскай перадачы (П I Шафарык, Л Нгдэрле, Г Лаумянсю, В У 1ваноу, У М ТапароУ) Лакал13ацыя ставанау побач з зах -балцкай племяи-ной групоукай судзшау (яцвятау) дазво-Л1ла даследчыкам атаясамлгваць першых з носьбгтам) эарубтецкай культуры або штрыхаванай керамт культуры на тэр Беларус!
Jlim Свод древнейших письменных извес тий о славянах Т 1 (1 —VI яв) 2 изд М , 1994, Кулаковский 1ОА Карта Евро псйской Сарматии по Птолемею Г 1—1 Клев, 1899—1913 Рассадли СЯ Землг амаль иевядомыя Будучая Беларусь паводле античных манускрыптаУ Мн 1996 С 89— 92 Валерый Пазднякоу
ПТАШН1КАУ lean М1Калаев1ч (н 7 10 1932, в Задроздэе Плешчаншкага, цяпер Лагойскага р-на), бел шсьмен-нгк Засл работнгк культ Беларуш (1983) СкончыУ БДУ (1957) Працавау у Белдзяржвыдавецтве (1957—58), час «Маладосць» (1958—62), «Полымя» (1962—95) Друхуецца з 1952 Першая
589 ПТАШУК
11 Петита
I М Пташн1кау.
киша апавяданняУ i аповесцяу — «Зерне падае не на камень» (1959) Аповесць «Лонва» (1965), апавяданш «Алешка», «Алеш», «Бежанка», «Эфка» пра падлеткаУ, яюя сталелг у выпраба-ваннях вайны Суровая прауда у паказе трапчных падзей вайны, пегхалапчная дакладнасць у выяуленш мужнасц! i са-маахвярнасц! звычайнага чалавека у аповесцях «Тартах» (1968, аднайм фшьм бел тэлебачання, паводле ецэна-рыя аутара, 1974) 1 «Найдорф» (1975, Дзярж прэмш Беларуш гмя Я Коласа, 1978) У раманах «Мсщжы» (1970) i «Алтмпшда» (1985, аднайм телеспектакль, 1989) адлюстравана сютаданае жыцце бел всею У I960—80-я г, раскрыты духоУны свет селянгна-працаУш-ка, яго сувязь з зямлею 1 прыродай У апавяданш «Львы» актуальная для Беларуш тема Чарнобыля Апавяданш «Францужаяю* 1 «Тры пуды жыта» — пра драматычныя староню кар жыцця, звязаны з неабгрунтаваным! палгт рэп-рэс1ям1 Творчасць П адметная узнаУ-леннем нар жыцця, увагай да самобытных характера?, шматфарбнаспю мовы Творы П перакладзены на рус, укр, эст , лат , польск, балг, чэш, англ, франц, ням 1 шш мовы
Ге Выбр тв Т 1—2 Мн , 1980, Зб. тв. Т 1-4 Мя 1990—92
Лип Б е ч ы к В Збалелая памяць // ье-чык В Свет жывы 1 блин Мн ,1974, UI а -м я к 1 н а Т Пафас жыццесцвярджэння // Шамякша Т На ЛДШ перасячэння Мн, 1981 Ан ипаток С Чалавекназямлт Мн, 1988 Серафим Андраюк
ПТАШЕК Мтхатл М1калаеВ1ч (н 28 1 1943, в Федзюю Ляхавщкага р-на), бел кжарэжысер Нар артыст Беларуш (1990) Засл дз мает Беларуш (1982) Скончыу Маскоускае тэатр вучылппча тмя Шчуюна (1967), Вышэйшыя рэжы-серсюя курсы Дзяржюно СССР (1972) 3 1974 працуе на ганастудыт «Беларусь-фшьм» У творчасщ П тэма подзвпу бел народа У гады Вял Айч вайны стала асНоУнай т адлюстравана У кшафгль-мах паводле творау бел аугара? I Ша мякша «Вазьму твой боль» (1981, Дзярж прэмш БССР 1982), В Быкава «Знак бяды» (1986, Гран-пры на МКФ у Югаславп 1986, у Акглтт 1987), У Халт-па 1 А Петрашкев)ча «Нас выбрау час» (1978, прэмш Леншскага камсамола 1980), У Караткевша «Чорны замак Альшансю» (1984, апошигя два тэлевт-З1йныя) У фгльмах «Наш браняпоезд» (1988) 1 «Каалератыу «Палпбюро», або Будзе доУпм развгганне» (1992, Сярэб-раны прыз на МКФ у Варшаве 1992, Гран-пры на МКФ «Залаты вщязь» 1994, Гран-пры на МКФ у Празе 1995 Стакгольме t Бялгралзе 1996) гмкнеине па-новаму асэнсаваць псторыю крашы Лщызм 1 добразычлгвы гумар спалуча юцца у камедыг «Гульня уяУлеНня» (1996) Па спекгаюц тэатра «Вольная ецэна» пасташУ тэлефшьм «Макбет» (1998)
590
П ПТАШЫЦК1
ПТАШЫЦЙ (Ptaszyckr) Сташслау Люд-втк (Стантслау Львовтч, 12 4 1853, в Ку-зава Маскоускай губ — 20 12 1933), польскт псторык, архтвтст, фтлолаг Чл Польскай АН у Кракаве (1931), канд пет -фиал н (1877), ганаровы праф (1929) Скончыу сярэднюю школу У Вшьнт (1872), Пецярбургскт ун-т (1877) Працавау ва ун-це астстэнтам на кафедры славянскай фтлалопт т адначасова перакладчыкам з польскай мовы у 3-м дэпартаменце Сената 3 1879 выкладау рус 1 лац мовы, а таксама л-ру У Пе-цярбургскай архщыяцэзнай семшарыт 1 пмнашях Праводзту даследаваннт У б-ках 1 архтвах Пецярбурга, Галтччыны, Польшчы Аустрыт, 1талц, Германц У 1884—87 метрыкант «Лпоускай метры-ю» у архтве Сената У 1887 П алублтка-ваУ «Вотс кшг т актау Лпоускай метрыю» Прымау удзел у дзейнасщ аргант-зацыйных камттэтау археалапчных з’ез-дау у Втльнт (1893) i Рызе (1896), з’езда славянски псторыкау т фтлолагау (1904) 3 1896 дацэнт Пецярбургскага ун-та, выкладау польскую л-ру i мову У 1899—1918 выкладчык, пасля прафе-сар рус мовы 1 л-ры у Пецярбургскай рымска-каталшкай духоунай акадэмп У 1918—19, 1921—26 дырэктар Дзярж архтва У Люблше, адначасова у 1918—19 I 1921-—29 праф Люблтнскага каталщ-кага ун-та, у 1919—20 дэкан фтласоф-скага ф-та Втленскага ун-та Прымау удзел у падрыхтоуцы Рыжскага мтрнага дагавора 1921 як эксперт па справах ар-хтвау i бйлтятэк У 1926—31 дырэкгар Дзярж архтва у Полыпчы 1нтцыятар выдання т рэдакгар (1927—32) часоптса па архтвазнауствс «Archeton» («Архэен») Вывучау л-ру 16 ст (польская хронтю, творчасць М Рэя, А Кшыцкага, А Нт-дэцкага) шмат прац прысвяшу псторыт ВКЛ Удзельнтчау у падрыхтоуцы 17-га т «Поунага збору рускгх летатсау* (1907), дзе былт апублткаваны бел -лп летадтсы Знайшоу т апублткаваУ Алъ-
Р дэ ла Пуап
шэуаа летатс (Вшьня, 1907) Выдау логосы войска Вялжага княства Лтоускага 1528, 1565 т 1567 (1915) У нясвтжскай б-цы Радзтвтлау выявтУ рукаптс твора М Стрыйкоускага «Аб пачатках лттоу-скага народу» Даследавау права ВКЛ
Тв Деспоты Зеновичи в конце XVI и начале XVII вв // Русская старина 1878 Г 21—22, К истории литовского права после третьего Статута СПб , 1893, К вопросу об изданиях и комментариях Литовского Статута. Ист -библиотр справка СПб , 1893, Щор-совская библиотека графа Литавора Хрепто-вича Краткие сведения о собрании рукописей М , 1899, Князья Пузыны. Ист -тенеал материалы СПб, 1899, Encyklopedra nauk pomocruczych histora i hteratury polsbej 2 wyd Lublin, 1922
Jlim Bachulska H Biblrografia prac Stanislawa Ptaszyckiego, 1877—1934 //
Archeion 1934 T 12 Альбша Семянчук
ПУАП (Роу ре) Ралан дэ ла (н 28 7 1920, г Ла-Гранж-Фор, Францыя), удзельнтк баеу у Беларуст у Вял Айч вайну, Герой Сав Саюза (1944), засл летчик Францыт У 2-ю сусв вайну з 1940 у руху «Змагарная Франция», потым у складзе англ войск 3 лтст 1942 у СССР, ст лейтэнант, камандзтр эс-
кадрыллт автяпалка ^Нормандия—я-ман» Удзельнтк Беларускай т у2?' Прускай аперацый Зрабту 70 баявт^ выдетау, збту 15 варожых саМадетм Пасля вайны пачынальитк i курат/ пластыкавай вытв-сш, заснавальнпс уи кальнага У ЕУропе воднага парку Ма* рэнланд (Mannland, 1970), асацыящ^ «Рымо» («Rrmmo», 1992) па ахове мар сктх жывел Мтжземнага мора
ПУГАНАУ Втктар ПаУлавтч [27 1(9 2) 1901, г Астрахань, Раси — 24 6 19411 удзельнтк баеу у Беларуст у Вял Айч’ вайну, ген-маер (1940) Скончыу Ваен акадэмтю тмя Фрунзе (1928) у 4^ Армтт з 1919, удзельнтк грамадз вайны У пач Вял Айч вайны камандзтр 22-й танк, дывтзц, якая з 22 6 1941 удзельнт-чала у абароичых баях на рубяжы Зах Буга на Пд ад Брэсга, 23 чэрв у час контрудару сав войск з раена Жабтни разграмтла мотакалону ням войск, разам з часдамт 28-га стралк корпуса на ПнЗ ад Кобрына змагалася супраць 2 танк., 1 матарызаванай т некалькгх пях дывитй ворага Запнуу у бат
ПУД, адзшка вымярэння масы Вядомы з 12 ст, выкарыстоувауся да 1924 пры Узважваннт меду, воску, зерня, рэчау Адпавядау 16 бязменам = 40 фунтам -16,3799 кг Пры разлтках за правтянт т фураж у 1792—93 на Беларуст рас ула-ды прырауноувапт П да каменя сена (40 фунтаУ = 16,3805 кг) МеУ таксама значэнне зямельнага Участка, абкладзенага натуральным падаткам (6 бязменау меду У Прапойсктм старост, 1681), або валом (маентак Горваль, 1676, 1791 т тнш ) У рас губернях у 19 ст П як мера плошчы адпавядау !/в—7? лзесяш-ны
Лип. Баталин ФА. Календарь испра вочная книжка русского сельского хозяина на 1883 г СПб, 1883, Памятная кнюта Минской губернии на 1900 г Мн, 1899 Камеицева ЕИ,Устюгов НВ Русская метрология 2 изд М , 1975
Яуген Аншчанка
СП1С КАРТ
Маплеу План 2-й паловы XVII ст Маплеу паводле плана 1918 г Маплеуская аперацыя 23—28 чэрвеня 1944
Маплеуская вобласць
Маплеуская воласць у пачатку XVII ст Маплеуская губерня у пачатку XX ст Маплеускае намеснщтва (1777—1795 гг ) Маплеуск! павет у 2-й палове XIX ст Маплеуск! раен
Мазырскае староства у 1 -й палове XVI ст
Мазырск! павет у канцы XVI ст
Мазырск! павет у 2-й палове XIX ст Мазырск! раен
Маладзечанск! раен
Маларыцк! раен
МастоУск! раен
MiepcKi раен
План губернскага горада Мшска (1898 г) М1нск
Абарона Мшска 25 чэрвеня—3 лшеня 1941 г
Мшская аперацыя 29 чэрвеня—4 лшеня 1944 г
Мшская вобласць
Мшская губерня У пачатку XX стагоддзя Mihcki метрапалпэн
Менск! павет у канцы XVI ст
Мшск! павет у 2-й палове XIX ст
Mihcki раен
Мсц^слаускае ваяводства У канцы XVI ст Мсц1Слауск1 павет у 2-й палове XIX ст Мсщслауск! раен Мядзельск! раен
Навагрудак План канца XVIII ст Навагрудск! «кацел»
Новагародск! павет у канцы XVI ст
Навагрудск! павет у 2-й палове XIX ст Навагрудск! раен Нараулянск, раен
Нясвокск! раен
Палеская вобласць у 1944_54 гг
Дыслакацыя партызансюх злучэнцяУ, брыгад 1 асобных атрадау на акушраванай тэ рыторьп Беларуш (чэрвень 1941г— лшень 1944 г)
Пастауск! раен
Беларусь у гады Пауночнай вайны 1700— 1721 гг
Першая сусветная вайна 1914—1918 гг
Петрыкауск! раен
Пшск План канца XVIII ст
Пшская вобласць
Пшскае староства у сярэдзше XVI ст
Пшск! павет у канцы XVI ст
П1НСК1 павет у другой палове XIX ст
П1нск1 раен
Полацк План канца XVIII ст
Полацкая аперацыя (29 чэрвеня—4 лшеня 1944 г)
Абарона Полацка-Лепельскдй партызан-Скай зоны 1 прарыу блакады (11 красавца—5 мая 1944 г )
Полацкае ваяводства У канцы XVI Ст
Полацкае намеснщтва (1777—1795 гг)
Полацкая вобласць
Полацк! павет у другой палове XIX ст
Полацк! раен
Прапойская воласць у XVI ст
Пружанск! павет у другой палове XIX ст
Пружанск! раен
Пукав!цк1 раен
СУПРАЦОУН1К1 ВЫДАВЕЦТВА, ЯК1Я УДЗЕЛЬШЧАЛ! У ПАДРЫХТОУЦЫ I ВЫДАНН1 5-га ТОМА «ЭНЦЫКЛАПЕДЫ1 ПСТОРЫ1 БЕЛАРУСЬ
Ндвукова-галшовая рэдакцыя псторьп Беларуш
Заг рэдакцьп каидыдат пстарычных навук Л У Языковш, вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат пстарычных навук В СЧЛазднякоу, А В Скараход, навуковыя рэдактары Ю В Бажэнау, Ю Я Гаева, В В Гусева, М I Рэменща, Д М Чаркасау, рэдактары Т Г Кляуко, 1 В Лабанок
Рэдакцыя навуковага i л!таратурнага кантролю
Заг рэдакцьп I П Хауратовш, вядучыя навуковыя рэдактары В В Гетау, Е П Феш-чанка, навуковыя рэдактары Г Т Глушчанка, Н К Мазочка, М А Ма?зон, М ят роуская
Рэдакцыя мастацка-тэхншнага афармлення выданняу
Заг рэдакцьп А М Хшькевш, мастацк, рэдактар I В Каранкевш, рэдактар В М Вера-ценнжава Картографы вядучы навуковы рэдактар Г Р Шыкунова, навуковыя рэдакт -ры Л У Белякова, В Ф Надзененка
У томе змешчаны фотаздымк. Г М Бажанкова, В У Харчанк., “Р^чн^аТрхша нальнага музея псторьп i культуры Беларуш, Беларусх а д Р Беларускага кшафотафонадакументау, Нацыянальнага архива РэспУ л1^е НЬ’1Я матэрыялы
дзяржаунага apxiea музея Л1таратуры > мастацтва, Бе Г , Р
А К Ц1това
Энцыклапедыя псторьн Беларуси У 6 т. Т. 5. М Пуд / Бе-Э68 ларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г.П.Пашкоу(галоунырЭд.) ,нш.; Маст.
Э.Э.Жакыйч. — Мн.: БелЭн, 1УУУ. с.. 1л.
ISBN 985-11-0141-9.
Шматтомиая энцыклапедыя на узро^и. дасятненкя? сучаснай навук. адлюстроувае шматвяко-“ шлях беларускага народа ад свой даУн.ны да нашых дзён. Акрамя артыкулау аб пал.тыч-.V ^ямяи-Kix . ваенных падзеях змешчаны матэрыялы аб адм.н.страцыйна-тэрытарыяльным палзеле стане эканом.к., культуры, навук. . тэхшк. на розных этапах псторы. Б.ятраф.чныя ао?ыкулы расказваюць пра т.старычных асоб . .х радаводы Важнае месца У выданш займаюць Хяльлыка нум!зматыка, генеалог.я . пстарычная картаграф.я Шырока асвятляецца жыцце беларускай эм.грацы. розных часоу . шэраг .ншых тэм. Энцыклапедыя .люстравана каляро-вым. i чорна-белым. здымкам., малюнкам., картам..
УДК 947.6
ББК 63.3(4Бен)я2
Даведачнае выданне
ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ПСТОРЫ! БЕЛАРУС!
Том 5
Мастак Э.Э.Жакевп
Мастацк. рэдактар /.В.Каранкевгч
Тэхшчныя рэдактары М I Грыневт, Н.М.Шэвель
Карэктары: А.М.Барысава, Н. У Бохан, С.В.Рабец, А.В.Семенчукова, В.П Спиридонова, В М Чудакова
Падрыхтоука арыг.нала-макета’ С.А.Макаенак (заг рэдакцьн),
I.У Грьщэль, А.У.Гурынов1ч, I В Касцюкевсч., I-М Кузьмянкова, C.M.XaycmoeiH
Падшсана да друку 29 06.99. Фармат 84 х Папера афсстная. Друк афсетны.
Гарн.тура тып Таймс Ум друк аркушау 62,16 Ум фарб-адб. 249,9.
Ул-выд. арк. 113.38. Заказ 168. Тыраж 10000 экз.
Дзяржаунае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя .мя Петруся Броук.» Дзяржаунага кам!тэта Рэспубл.к! Беларусь па друку. Л.цэнз.я ЛВ № 10 ад 31-12.97
Рэспубл.ка Беларусь 220072, г. М.нск, вул. Акадэм.чная, 15а
Надрукавана з арыг.нала-макета на Мшскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубл.ка Беларусь, 220024, г М.нск. вул. Каржанеускага. 20-
ISBN 985-11-0141-9
9