РАДЗЫРДТÆ ÆМÆ ОЧЬ’РКТÆ
ЧИНЫГУАДЗÆН «ИР»
ОРДЖОНИКИДЗЕ * 1975

С(Осет.)
Æ81
Æлхъацаты Д.
Æ81 Æгас цæут, адæм! Радзырдтæ æмæ
очерктæ. Орджоникидзе, «Ир», 1975.
108 ф. нывт.
Алкацев Д. К.
Здравствуйте, люди! Рассказы и очерки на
осет. яз.
70303—7
Æ 26-75 С(Осет.)
М131(03)—75
© Издательство «Ир», 1975 г.

ШШШШЖШ5®Ш^ШШШ@@ЖШ
ПАРТИЗАНТÆ
Иыхсбынæй къахвæндагыл иу лæг
тагъдгомау рацыд. Ие ’фсæддон худы бырынчъы бын йæ
хидæйдзаг бецыкк йæ ныхыл дæлиау æрзæбул, йæ сæрак
тужуркæйы цæппæртæ — уæгъд, йæ къæхтыл — цырыхъ-
хъытæ. Тыхулæфтгæнгæйæ фæйнæрдæм ракæс-бакæс
кæны, æвæциæгæн, бынтон æдас нæу. Йæ алывæрсты
змæлæг н»й, уый куы базыдта, уæд, йæ галиу къахыл
цудгæйæ, куыройы доны сæрты ахызт.
— Нæ лæг, чидæр!—æрдæгхъæлæсæй загъта Гыз-
ма,— йæхæдæг йæ рахиз къухæй пыхсбынмæ ацамыдта.
— С-с-с... Уадз æмæ хæстæг æрбацæуа, стæй йын уæд
мах дæр мæнæ стæм,— дзуапп радта Гиссо æмæ ныл-
лæгдæр æрныгъуылд.
Ус æмæ лæг кæй фæстæ бадтысты, уыцы къудзимæ
фынддæс санчъехæй фылдæр нал уыд, афтæ лæг пыхсмæ
цæхгæр базылд.
«Чи уа, цымæ? Фыдбылызы адæймаг?.. Ардæм хуы-
мæтæджы не ’рбацыд. Нæ-æ, куыдзы хъæвдын, Гиссо дын
сывæллон нæу, хинæй йыл нæ рацæудзынæ»,— йæхины-
мæр хъуыды кодта зæронд.
Гиссомæ бынтон хионы хуызæн фæкаст уыцы лæг,
æмæ цъусдуг джихæй аззад.
— М’ арт бахорз! — соыт хъæр фæкодта Гызма. Ус
цæстыфæныкъуылдмæ агъуысты аууон фæци.
3

— Фæлæуу... Фæлæуу-ма, дæ хуыздæрау фæдæ, дæхи
ма ’ргом кæн! — йæ фæдыл ма адзырдта зæронд лæг.
Цыма цæф нæ, фæлæ фæллад дæр нæ уыд, уыйау æна-
хуыр адæймаг иуварс агæпп ласта, дамбаца Гызмамæ
фæдардта. Сылгоймаг у, уый куы ауыдта, уæд йæ къух
æд дамбаца дæлæмæ æруагъта, тарæрфыгæй ,йæм нык-
касти, цыма дзы сылгоймаг стыр зылын фæци, уыйау.
Сæ æдзæм лæуд бирæ нæ ахаста. Тымыгъæн æвиппай-
ды йæ цæсгом фæрухс, йæ цæнгтæ фæйнæрдæм аппæрста,
стæй сылгоймаджы йæ хъæбысы ныккодта — мад...
...Фыды уæхскыл хæцгæйæ, Тымыгъ къуылых-къуылых
бацыд хæдзармæ, къуымы хус уистыл йæхи æруагъта.
— Баба, мацæмæй мæ фæрс ныртæккæ. Мæ хабæрт-
тæ дын фæстæдæр ракæндзынæн... Тагъд ацы гæх-
хæтт...— Тымыгъ йæ тужуркæйы мидæггаг дзыппæй къон-
верт систа,— фæрвджынмæ йæ сæмбæлын кæн. Фæзилæ-
ны дæм иу лæг æнхъæлмæ кæсы. Йæхæдæг дæм сдзур-
дзæн: «Кæцæй цæуыс, кæ, дæ хорзæхæй?» Ды йын-иу
зæгъ: «Пыхсджынæй». Тагъддæр кæн. Минут дæр фæсти-
ат гæнæн нæй! Мæ фæстæ немыц æрбацæуынц... Æз уал
сæ ам бауыромдзынæн...— Бæрæг уыд, йæ цæф æй
кæй хъыгдары. Фыд æй бамбæрста. Йе ’фсинмæ аца-
мыдта.
— Бæттæн!..
Гызма базыцъайраг аскъуыдтæ кодта æмæ дзы иу
уаццаг раокъæфта хъæдгом абæттынæн.
— Нана, цы ми кæныс уый? Цъæррæмыгъстæн бæт-
тæн рахастай?.. Тагъддæр — гæххæтты хъуыддаг!
Гиссо йе ’фсинмæ хæстæгдæр бацыд. Къонверт ын йæ
роны атъыста æмæ йын афтæ: «Куыд амал ис, афтæ æвæ-
стпатæй... фæзилæнмæ!» Тымыгъ уайтæккæдæр фыды ны-
хæстæ фембæрста.
Куыройы донæн йæ ацырдыккаг фарсæй куиты рæ-
йый æрбайхъуыст, цавæрдæр æнахуыр хъæр дзы фæцыд.
Гызма æваст фæстæмæ фæзылд. Иæ фæлурс цæсгомы
æнцъылдтæ бæрæг арфдæр аисты, йæ тæнæг былтæ
4

кæуынзмæлд скодтой, куы-иу йæ моймæ бакаст, куы йæ
фыртмæ, афтæмæй къæсæрыл лæугæйæ баззад.
Немыц æд куитæ пыхсбынæй доны былмæ ракалды-
сты. Кæсæнцæстджын даргъ афицер-иу рæстæгæй-рæс-
тæгмæ фæхъæр кодта:
— Шнелл! Шнелл!
— М’ арт бауазал! — фæсус хъæлæсæй ныхъхъæр
кодта Гызма.
— Цæмæ ма лæууыс!— иумæ йæ афарстой фыд æмæ
фырт.
Гызма йæ кæлмæрзæн къæсæрыл аппæрста æмæ хæ-
дзары фæстæты къахвæндагыл азгъордта. Гиссомæ дзæ-
бæх зындис, дымгæ йын йæ урс дадалитæ куыд фæйлыд-
та, уый.
Хæдзары чидæр кæй ис, куитæ уый куы бамбæрстой,
уæд рæйынæй нал æнцадысты, сæхи размæ æппæрстой,
сæ хицæуттæ сæ тыххæй урæдтой. Цъыфæйдзæгтæй, сæ
хид калгæ, оалдæттæ кæрæдзийы фæдыл згъордтой. Æп-
пæты разæй уыд сырхдзæсгом нард афицер, йæ фæстæ та
мæллæг, дæлæуæхск ефрейтор, уый фæстæ — стыр фындз-
джын салдат, æнæхуд, дастсæр.
Гиссо йæ уæлæфтау аппæрста, йæ куырæты уæллаг
æгънæджытæ суагъта, тарвазы фæстæ сусæг æмбæхсæ-
нæй автомат радавта.
— Баба, æз дын уый æнхъæл нæ уыдтæн. Лæппу ма
куы дæ, лæппу!— загъта Тымыгъ æмæ бур мæскуы хуым-
лъырæй æрттиваг сау дамбаца сласта.
— Лааппу! Лидзæн нæй! Худинаджы бæсты — мæ-
лæт... Зарæг ныл окæндзысты... Лæг иу бон райгуыры,
иннæ бон амæлы. Ирон лæг цы у, уый сын фенын кæнын
хъæуы.
Немыц (кæртмæ æрбакалдысты.
— Кæдæм?!.. Кæдæм, куыдзы хъыбылтæ?!
Автоматы 1къæр-къæры бын фесты Гиссойы фæстаг
ныхæстæ.
— А-а-а! Æрбаййæфтат мæ, удæгасæй уæ къухы баф-
5

тыдтæн!—ныхъхъæр кодта Тымыгъ æмæ гом рудзынгæй
фæд-фæдыл дыууæ гранаты фехста.
Сырхдзæсгом афицер йæ мидбынаты хæрдмæ фæ-
хаудта, стæй зæххыл уæлгоммæ йæ тъæпп фæцыд. Стыр-
фындзджын салдат ын йе ’ндон худ йæ сæрæй тонæгау
ракодта, йæ цъыфæйдзаг сæрыл æй акодта æмæ пыхсмæ
лидзыныл фæци. Дæлæуæхск ефрейтор къанауы ныххуыс-
сыд, цалдæр хатты хæрдмæ йæ автоматæй скъæр-къæр
кодта, стæй ныхъхъус. Салдæттæ фæгæппытæ ластой æмæ
гуыбыр-гуыбырæй пыхсмæ ныййарц сты; Гиссойы авто-
мат дзы цалдæры фæстæмæ æрхуыссын кодта.
— Лæппу, иннæтæ фæстæты æрбацæуынц.
— Уынын сæ...
Сæлфынæг кæнын байдыдта. Æрæгвæззæджы уазал
дымгæ уæнгты иннæрдæм хызт.
Знæгтæ Гиссойы хæдзармæ æртæрдыгæй сæхи сарæз-
той. «Тр-р-а-та-та, тр-р-а-т-а-т-а», нал æнцадысты авто-
маттæ. Нæмгуытæ къуыззитт кодтой Гнссойы хæдзары
къулты уираг дуртыл. Дуары цур цыдæр ныррыпп ласта,
фехæлди. Тымыгъы цавæрдæр æнæуынгæ тых къуыммæ
аппæрста. Уалынмæ — дыккаг, æртыккаг рæмыгъд. Ра-
нæй-рæтты цары сæрст æркалд.
Гиссо йæ фыртмæ базгъордта. Тымыгъ тыххæй-фыдæй
сыстад, фæлæ уайтагъд йæ хъæлæсæй туг фемæхст.
— Ауадз мæ! Ауадз мæ, баба!—туг омгæйæ, хъæр
кодта Тымыгъ.— Мæ хъару нæ асаст нырма! Ауадз мæ!..
Знæгтæ та кæртмæ сæхи бакалдтой.
— Кæдæм?! Кæдæм?!—автоматæй къæр-къæргæн-
гæйæ, хъæр кодта Гиссо.
Стыр фындзджын салдат агъуыстмæ æрбахæццæ, фæ-
лæ фæстæмæ куы фæжаст æмæ йæ цуры куы ничи уыд,
уæд фæуыргъуыйау, йæ дзыгъуыр цæсгом тæссæй ан-
хъырдтæ.
’ — Æлгъаг, тæппуд!— Тымыгъ сындæггай дамбацайæ
ныхъхъавыд, цыма йын гилдзытæ бæрцæй лæвæрдтой
æмæ дзæгъæл æхст фæуынæй тарст, уыйау. Гæрæм сал-
6

дат йæ фазыл абырыд, æрбатымбыл, стæй ныддаргъ,
ныкъкъодах.
— Уый та сымахæн!— хъæрæй загъта Тымыгъ æмæ,
дуары цур чи амбæхст, уыцы салдæттыл гранат фехста.
Афицер салдæтты æлгъиты, æртхъирæн сæм кæны.
Иæ къух зæбулæй хæсгæйæ, салдæттимæ æртыккаг хатт
бафсæрста Гиссойы кæртмæ.
Гиссо йæ автоматы диск аивта, ныхъхъавыди, фæлæ
уайтагъд йæ .къухтæ хæрдмæ феппæрста, йæ тугæйдзаг
цæсгомыл сæ авæрдта, стæй сындæггай пъолыл ахуыс-
сыд. Тымыгъ фæстаг гранат фехста æмæ знæгты бæрæг:
астæу куы сæмбæлд, уæд æхсызгон улæфтæй сулæфыд:
«Уый та уын Пыхсджын лæвар... Кæд уæ ардæм, фæндаг
нæ ферох уа!»..
— Баба, æри-ма дзы ноджыдæр, мах адонæн, лæг
цыу, уый фенын кæнæм!
Зæронд ницы сдзырдта йæ фыртмæ, гранат æм нал
балæвæрдта.
— Баба!— фæстæмæ фæзылд Тымыгъ.— Баба!
Баба нал ракаст. Йæ хистæр фырты ныхас хъусгæ
дæр нал фæкодта.
Тымыгъ Гиссойы автоматыл йæхи ныццавта. Ру-
дзынгмæ чи ’рбазгъордта, уыцы салдаты риуыл æй
авæрдта. Æртæ гæрахы фæд-фæдыл. Салдат ныццудыд-
та, къулмæ фæлæбурдта, цыма дзы йæ ныхтæ фæсадзын-
мæ хъавыд, уыйау, стæй сындæггай æрфæлдæхт.
Знæгтæ та сæ бынæттæй фæгæппытæ ластой, кæртмæ
бакалдысты ныфсджынæй. Тымыгъ тарвазы цур йе
’мбæрцæг слæууыд, йæ галпу фарсæй къулыл банцой
кодта æмæ автоматы мæнгвæдæгыл æрбахæцыд. Автомат
иу гæрах дæр нæ фæкодта, гилдз дзы нал уыд.
Цъусдуг бæстæ ныссабыр, стæй та немыцы автомат-
тæ æмхъырнд ныккодтой. Тымыгъæн йæ буары цавæр-
дæр æхсызгон хъарм аивылд. Цыма фæлладæй хъарм
хуыссæны æрфынæй, афтæ йæм каст ныртæккæ. Куыд
фæцудыдта, уый нал бамбæрста. Йе ’мбæрцæг куы фæ-
7

цæйхауд, уæд йæ сæрак тужуркæ тарвазы сагъд æфсæн
ауындзæныл фæхæцыд. Тымыгъ къæсæрыл лæугæйæ баз-
зад...
Знæгтæ дуары цурмæ сæхи бакалдтой. Афицер æртæ
хатты Тымыгъы дамбацайæ бахста, фæлæ уый йæ бына-
тæй змæлгæ.дæр нæ фæкодта. Цыма йе ’знæгтæ йæ фез-
мæлды аккаг нæ уыдысты, уыйау сæм æлгъаджы цæстæй
каст. Йæ тугæйдзаг сæрыхъуынтæ гæзæмæ змæлыдысты,
дымгæ сæ, рæвдауæгау, фаста.
Афицер джихауæй баззад, æрæджиау цæмæндæр
дамбацайыхæтæлы бырынкъмææркаст.Уалынмæ агъуыс-
ты цар æркалд. Тымыгъ размæ фæдзой кодта, цыма йе
’знæгтæм хъазуат тохмæ рабырсынмæ хъавыд, уыйау.
— Фæстæмæ!.. Партизантæ!— йæ хъæлæсыдзаг ныхъ-
хъæр кодта афицер æмæ йæ дыууæ цонджы, цæргæсы ба-
зыртау, цалдæр хатты фæстæрдæм атылдта.— Ныххаф-
дзысты нæ иууылдæр!
Знæгтæ лидзынмæ фееты. Цалдæрæй ма тæссæй сæ
автоматтæ равдæлон кодтой, æмæ ирон бæгъатыр куынæ
ахауд, уæд тагъд-тагъд сæхи Гиссойы кæртæй айстой.
Тымыгъ йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ фæкодта...
©
ЛÆВАРГОНД ЧИНЫГ
-Цалдæр суткæйы науы цыдыстæм.
Рæстæг æвæджиау хорз хаста æмæ-иу .куыддæр æрбайрох
сты нæ зындзинæдтæ. Боныгон иууыл бæлццæттæ дæр сæ
рæстæг палубæйы æрвыстой. Изæрæй-иу денджызæй дым-
8

гæ уазал хæссын куы байдыдта, æрмæст-иу уæд ацыды-
сты каютæтæм.
Иу бон денджыз абухын райдыдта. Йæ урсбарц уы-
лæнтæ фæд-фæдыл кæрæдзийы сырдтой. Сау мигътæ*
фæзгъæргай сæхи денджызы сæрмæ ныллæг æруагътой.
Адæймагмæ афтæ каст, цыма науы цъуппытыл сæхи ха-
фынц. Дымгæ тыхджынæй:тыхджындæр кодта. Денджыз~
æмыр хъæрæй хъæрзыдта. Уылæнтæ наумæ лæбурдтой.
Дыууæ боны фæстæ банцад йе ’змæнтынæй. Уылæнтæ
æрынцадысты, цыма фæллайгæ бакодтой æмæ ныр æгæ-
рон цъæх сынтæджы сæхи æруагътой, уыйау. Тар мигътæ
кæдæмдæр фæлыгъдысты. Арв асыгъдæг. Хур ракаст.
Бæлццæттæй йæ ^каютæйы ничиуал баззад. Æз дæр<
мæхи палубæмæ айстон. Кæройнаг диваныл мæхи æр-
уагътон. Мæ дзыппæй Маяковскийы чиныг систон æмæ
кæсыныл афæлвæрдтоц, фæлæ мын æвиппайды иу лæппу
мæ хъуыдытæ йæхимæ аздæхта. Лæппуйыл цыдаид дæс
азы бæрц, йæ уæлæ — сау дарæс, йæ къæхтыл — бур ба-
тинкæтæ. Денджызы рæуæг уддзæф лæппуйы сæрыхъуын-
тæ спехцел кодта. Йæ къухтæ йæ дзыппыты, афтæмæй
æрыгон бæлццон кæдæмдæр каст. Бæрæг уыд — цæгатаг
æрдз йæ зæрдæмæ фæцыд.
Цыма денджызæн бафынæйæ тарст, уыйау хуры сырх-
зынг цалх хъавгæйæ йæ был доны æртъыста, йæ тынтæй
денджызы фæтæн риуыл наумæ æрттиваг фæндаг аца-
рæзта.
Лæппуйы фарсмæ лæууыд, йæ хуызмæ гæсгæ тынг
фæллад чи уыд, ахæм рæсугъд сылгоймаг; йе ’уæхсджы-
тыл — донхуыз тинтычъи кæлмæрзæн, йæ дзыккутæ —
раст фаст, къæбутыл стыр къуыбылойæ тыхт. Сылгой-
маг æмæ лæппу æнæдзургæйæ изæры арвмæ дзæвгар фæ-
кастысты, стæй мæ фарсмæ диваныл æрбадтысты.
Адæм фæндагыл дзураг кæм не ’сты. Æвæццæгæн, ма-
хæн дæр, не ’хсæн уымæн бацайдагъ ныхас. Сылгоймаг
куыд радзырдта, афтæмæй лæппуйы ном Сашæ хуындис,.
йæхи ном та Валентинæ Павловнæ, астæуыккаг скъола-
9

иы литературæйы ахуыргæнæг. Сашæ каст фæцис æр-
тыккаг кълас.
Валентинæ кæй радзырдта, уыдонæн мæм се ’ппæтæй
диссагдæр фæкаст, Сашæ æмдзæвгæтæ кæй фыссы, уый.
-Лæппуйæн балæгъстæ кодтон, цæмæй мын йæх:и фысты-
тæй исты бакæса, фæлæ Сашæ не ’сразы, ныфсæрмы,
ныссырх. Йæ мад æм куы бахатыд, уæд лæппу йæ риуы
дзыппæй æнцъылдтæ гæххæтты сыф сласта.
— Скъо-ла,— ивазæгау райдыдта Сашæ. Йæ саст
хъæлæсыуагмæ гæсгæ бæрæг уыд—автор мæты бацыд:
цы аргъ ын скæндзысты йæ уацмысæн? Æз зæрдиагæй
хъуыстон æрыгон поэтмæ, кастæн ын йæ хъоппæг цæсты-
тæм, йæ сырх-сырхид уадултæм. Сашæ тынг дæсны каст,
ныхæстæ дзырдта æнæкъуылымлыйæ, æххæстæй.
Æмдзæвгæ даргъ уыд, стæй æнæ аипп дæр нæ разынд.
Лæппу каст куы фæцис, уæд мыл аивæй йæ цæст аха-
ста, стæй та — йæ мадыл, æмæ зæхмæ нымдзаст. Иу-
цъусдуг мæ дзыхы ницы ныхас бафтыд, стæй æрæджиау
хъæрæй загътон: «Хорз! Иттæг хорз!»
— Æцæг зæгъыс?— æфсæрмыгæнгæйæ афарста Са-
шæ. Йæ хъæлæсы хаттыл зындис, мæ ныхас ын тынг æх-
сызгон кæй уыд, уый.
Валентинæ Павловнæ ницы дзырдта, мидбылты худ-
тæйæ махмæ каст, æрмæст йе ’нгасмæ гæсгæ сæрыстыр
уыд йæ фыртæй.
Æмдзæвгæйы иуæй-иу хъæндзинæдтæ бацамоныны
фæстæ мæ ног зонгæйæн дзурын байдыдтон, поэты куыст
^куыд зын у, уый тыххæй. Æрмæст йемæ дзырдтон хъав-
гæйæ, мæ алы ныхас дæр барстон тæразыл, агуырдтон
тæккæ тыхджындæр æмæ æнцондæр æмбарæн ныхæстæ.
Лæппу зæрдиагæй хъуыста, сывæллон аргъаумæ куыд
’фæхъусы, афтæ. Иæ хъоппæг цæстытæ-иу куы æнцад уы-
дысты, куы-иу сæ цавæрдæр стыр ныфсы арт’ ссыгъди.
’ Æрталынг. Денджызы уазал зæрдæйæн æхсызгондзи-
над нал хаста.
— Цæй, Сашæ, фенынмæ уал,— загътон лæппуйæн
10

æмæ йæм мæ къух радтон.—Ахуыр кæн! Цæмæй æцæг
поэт суай, уый тыххæй хорз ахуыр кæнын хъæуы... Æм-
дзæвгæтæ дæр фысс, чи зоны, ахæм рæстæг æрцæудзæн,
æмæ æз дæ чиныг мæ къухмæ райсдзынæн зæгъдзынæн:
«Ацы чиныг Сашæ ныффыста, мæ рагон æрдхорд...»
Хорз? ...Мæнæ дын мæ лæвар,— æмæ йын Маяковскийы4
чиныг радтон сырх хъæбæр цъары.
Лæппу чиныг айста, йæ дыууæ къухæй йæ йæ хъæбы-
сы бакодта, цыма авгæй ,конд уыдис æмæ йын æрхауы-
нæй тарст, уыйау.
Мад æмæ фырты ацыды фæстæ ма дзæвгар фæбадтæн
мæ бынаты. Дыдзы хур раджы бамынæг. Стъалытæ ар-
выл, хæрдоджытау, æрттывтой. Денджыз нæм науы цы-
рæгъты рухсмæ цæхæртæ калдта, æнцадгай змæлыд.
Дыккаг бон Валентинæ Павловнæ æмæ Сашæ Амдер-
мæйæ ахызтысты. Æз дарддæр мæ фæндаг дардтон Дик-
сонмæ, Диксонæй — Усть-Портмæ, Усть-Портæй Дудин-
кæмæ, Дудинкæйæ та — Норильскмæ.
Уый уыд дæс азы размæ. Уæдæй фæстæмæ нал сæм-
бæлдтæн .мæ чысыл æрдхордыл. Ницы йын зыдтон йæ
хъысмæтæн.
Æрæджы та Дудинкæйæ Норильскмæ цыдтæн. Тунд-
рæ, фæдисонау, згъорæгау /кодта Дудинкæйырдæм, мах
та размæ, Норильскмæ. Рудзгуытæй ^кæсгæйæ-иу куы фæ-
зыпдысты, «уы фæаууон сты цæгаты æрвгъуыз цадтæ.
Поезды цæлхыты «зарынмæ» Сашæ мæ зæрдыл æрлæу-
уыд. «Кæм пс, цымæ ныртæккæ? Цы дзы рауад, поэт æви
æндæр исты? Æвæдза, диссаг у адæймаг!.. Чи зоны, афон-
мæ Маяковскийы æмдзæвгæтæ кæсы æмæ æз дæр йæ зæр-
дыл æрлæууыдтæн»,— ахъуыды кодтон мæхинымæр.
Бафæндыд мæ Сашæйы тыххæй ме ’мбæлттæн истытæ
радзурын, нæ кæддæры хабар ракæнын.
— Æмæ йæ уæдæй нырмæ æппындæр нал федтай?—
бафарста, мæ комкоммæ ч-и бадт, уыцы худаг чызг.—
Уый, æнæмæнг, поэт суыдаид.
— Бæрæг нæй,— загъта иу ацæргæ къæсхуыр нæл-
1.1

гоймаг...— Æрыгæттæй мах не ’ппæт дæр фæлвæрдтам
æмдзæвгæтæ фыссыныл. Кæй нæ поэт су-æвьш фæндыд,;
кæй инженер, кæй та ахуыргæнæг, фæлæ уыдæттæй ницы
рауад, рæстæг нын фехæлдта нæ фæндтæ —уый тых-
джындæр у адæймагæй.
Уæллаг хатæнæй нын нæ ныхæстæм æрыгон лæппу
хъуыста. Иæ хъуынджын сæр дæлæмæ æруагъта æмæ-иу
быцæугæнджытæй куы иумæ бакаст, куы иннæмæ. Æз.
куыд рахатыдтон, афтæмæй хъуынджынсæр иннæтæй
мæпмæ арæхдæр касти. Цалдæр хатты æмдзасг дæр фес~
тæм.
Къæсхуыр нæлгоймаджы ныхæстæ лæппуйы зæрдæ-
мæ нæ фæцыдысты æмæ цæхгæр загъта:
— Нæ, мæ фыдыхай, ды раст нæ дæ. Уый рæстæджы
аххос нæу, адæймагæн йæхицæй аразгæ у. Æз каст фæ-
дæн арæзтадон институт. Дæн инженер, фæлæ мæ фæнды
поэт суæвын æмæ та фæссаууонмæ каст фæдæн литерату-
рон факультет дæр, фыссын æмдзæвгæтæ. А-дыууæ боны
мæ чиныг рацæудзæн.
Йæ ныхæстæ раст кæй сты, цыма уымæн исты æвди-
сæн агуырдта, уыйау бæлццон йæ чумæдан къахыныл
фæци.
Минуты фæстæ лæппу æргæпп кодта æмæ нæ астæу
алæууыд. «Ацы чиныг никуы федтай?» — афарста мæ
æмæ мæм сырхцъар чиныг æрбадардта, йемæ та йæхи
æмдзæвгæтæ чысыл рæсугъд цъары.
Æз фырдисæй мæ бынатæй фезмæлын нал бафæрæз-
тон. Уый уыд Мяковакийы ч-иныг! Чиныджы хъæбæр цъа-
рыл мидæгæй мæхи къухæй фыст: «Сашæйæн йæ ирон
æрдхордæй... Июль, 1954 аз».
— Сашæ!— æмæ лæппуимæ кæрæдзийыл ныттыхсты-
стæм.
Нæ алыварс чи уыд, уыдон джихæй баззадысты...
о
12

„КЪÆРНЫХ’
•"уыдзы рæйынмæ мæ тарф фы-
нæйæ райхъал дæн. Уыди æм’бисæхсæв. Æдде чидæр ис,
цыдæр тас у, кæд уый бамбæрстон, уæддæр сыстыныл нæ
тагъд кодтон: «Фатер фæкъахынмæ чи хъавы, уый, æнæ-
мæнг, куыдзæй фæтæрсдзæн,— хъуыды кодтон мæхины-
мæр.— Кæд уазæг у, уæд та дзæнгæрæг скусын кæн-
дзæн».
Фæлæ дзæнгæрæджы хъæр нæ цыд, куыдз та тынгæй-
тынгдæр рæйдта, йæ хъæлæс тыхрæйдæй фæсус кæнын
байдыдта.
Гæнæн нал уыд æмæ мæ хуыссæнæй сыстадтæн. Ме
"ддаг дзаумæттæ мæ уæлæ баппæрстон æмæ дуармæ мæ-
,хи сарæзтон.
Куыдз фæразæй. Дуарыл йæхи афтæ мæсты цæф нык-
кодта, æмæ тæссæй размæ къахдзæф акæнын нал ауæн-
дыдтæн. Уайтагъддæр мæм мæ зæрдæ сдзырдта: «Бæ-
гуыдæр нæ хæдзармæ къæрных æрбабырста...»
Мæ улæфт дæр фæурæдтон, афтæмæй мæ къахфындз-
тыл фæстæрдæм цалдæр къахдзæфы ракодтон, æмæ
скъаппы чъылдымæй мæ цуанон топп райстон. Афтæ мæм
фæкаст, цыма æддæрдыгæй дуар састæуы. Уæвгæдæр ыл
чидæр аивæй архайдта.
Тагъд-тагъдæй гилдзытæ нал ардтон. «Æнæхайыр фæ-
уат, кæд дæлдзæх нæ ’рбаистут!» — æнæхъæлæджы сир-
яæзт мæ дзыхæй. Æппынфæстаг, гилдзытæ мæ къухы
бафтыдысты æмæ толп аифтыгътон. Æнæ сыбырттæй
•сындæггай къæлидоры дуары цурмæ рахъуызыдтæн.
— Ч,и дæ? Цы дæ хъæуы?— бафарстон тызмæгæй.
Куыдз иуцъусдуг йæ хъæрæй фæсабыр, дуары æдде
Ч|И уыд, цыма мын уый дзуапмæ байхъусыны фадат лæ-
вæрдта, уыйау.
Æддæдуарæй нæ ныхас хъуыст, нæ къæхты хъæр.
13

«Æрныгъуылд»,— ахъуыды кодтон, æмæ ноджы тыз-
мæгдæрæй афарстон:
— Æз дæумæ дзурын! Чи дæ? Цы дæ хъæуы?!
Дзуапп ничи радта.
Уалынмæ та куыдз орæйдта. Фæлæ ныр бынтон æн-
дæрхуызон рæйдæй: æвæндон æнæбары рæйд. Йæ барц ;
уырдыг нал бадт, рæйгæ-рæйын дуармæ нал каст, фæлæ
мæнмæ. Мæ фатеры мын фæкъахынвæнд кæй чындæуыд,
уый мæм дызæрдыггаг нал каст.
«Лæджы сæр мæ бахъуыд!.. Фæстиатгæнæн нал
ис!»— загътон мæхицæн æмæ ифтыгъд дыууæхстонимæ
къæлидоры дуармæ аивæй мæхи хæстæг райстон.
— Чи дæ? Цы дæ хъæуы ацафон?!—цæф арсы богъ
ныккодтон дуары цур.
Сыбыртт нæ цæуы.
— А-а-а!... Ницы дзурыс?! Ныхъхъус дæ, куыдзы хъы-
был?! Мæ бар ма>.дæ бауадз!.. Æз дын ныртæккæ хъæн-
дилы мард ныккæндзынæн!— фырмæстæй хъæр кодтон
мæ хъæлæсы дзагæй.
Уæддæр та дзуапп дæттæг нæй, сыбыртт йæ цæуьи
Къæрных æрæмбæхст, уый бамбæрстон.
Рахиз ,къухы топп æргъæвдæй даргæйæ, галиу къухæГг
тагъд-тагъд дуары дæгъæл фæзылдтон, дуар мæ тых-мæ
бонæй сонт тъæпп æрбакодтон, мæхæдæг фæстæрдæм ра-
гæпп ластон æмæ фехсыиæввонгæй дзуццæджы абад-
тæн.
Дуар куы фегом, уæд фыццаг ницы федтон. Уалынмæ
куыдз йæхи уынгмæ аппæрста. Куыддæр куыдз федте^
афтæ дуарæй цыдæр цыппæркъахыг æрбагæпп кодта,
къæсæрыл фæрсырдæм алæууыд, йæ хъуын арц абадтг
йæ къæдзил ахæмпус, йæ астæу æрдынау фæкъуыпп, æна-
хуыр футтытæ кæныныл фæци. Куыдз йæ фæстæ бæргæ
æрбагæпп ласта, фæлæ йæ бынаты сагъдауæй аззад, йæ
«хъæбатырдзинад» цыдæр фæци — нæ йæм бауæндыд,
æмæ фырмæстæй хъæрзæгау схъыс-хъыс .кодта, цыма
йе ’дыхдзинадыл смæсты, уыйау.
14

Цы базонын ма хъуыдис хъуыддагæн: дуары æдде-
фæйнæг бандоныл сыхæгты гæды бадт æмæ куыдз ууыл
йæхи æргæвста.
Гæдыйыл схъæр кодтон æмæ цæстыфæныкъуылдмæ-
къæлидоры скъалпы сæр абадт.
Мæ галиу фарс чи цæры, уыдоны фатеры дуарæй
ацæргæ сылгоймаджы сæр разынд.
— Дæ хорзæхæй, хуыссын нæ нал ныууадздзынæ?—
знæтæй сдзырдта сылгоймаг æмæ дзуапмæ дæр нæ
банхъæлмæ каст, афтæмæй дуар йæ фæстæ ныггуыпп
ласта.
Мæ куыдзы куы ’рцахстон æмæ йæ уатмæ куы фæ-
цæйкодтон, уæд та ме ’ннæ сыхаг дæр дуарæй йæ сæр
радардта.
— Цы хабар у?!— тарст хуызæй мæм дзуры.— Кьæр-
ныхтæ уыдысты?
— Алыгъдысты, уæллæй!— афæлывтон æй æмæ мæ-
фæдыл дуар æрбахгæдтон.
«Хуыцау хорз æмæ гæдытæ дзурын нæ зонынц,— загъ-
тон мæхинымæр,— æндæр саубыны худинаг кодтон».
©
ХУЫЗИСÆН БАЛХÆДТОН
Луызисын— уый йæхæдæг æнæ-
хъæн сфæлдыстад у. Кæд уыцы хъуыддагыл, ома хуызи-
Сь1н сфæлдыстад кæй у, ууыл гуызавæ кæнай, уæд дæ усы
сУсæгæй хуызисæн аппарат балхæнынæн рагацау æхца
æмбырд кæнын райдай, фæсмон нæ фæкæндзынæ,— бав-
3аРдзынæ фыццаг æнтысты циндзинад, дзæгъæл фыдæ-
15

’бæтты маст. Кæд ныры онг де ’фсины, куыд æмбæлы, аф-
тæ нæ зыдтай, уæд дын æй хуызисæн аппарат базонын
кæндзæн, йæ цæспжæй йын æрисдзæн йе ’нæуынгæ æм-
бæрзæн хыз, йæ зæрдæйы фидар æхгæд дуæрттæ йын
райтындздзæн.
Табу уæ фарн, фæлæ нын иу лæппу ис, æмæ кæд йе
’мгæртты рæгъы нæма ацыд, кæд ыл æдæппæт авд мæйы
йедтæмæ нæма цæуы, уæддæр дзы æз сывæллонæй ахæм
никуыма фадтон: йæ хъæлæс — цъæхснаг, уындæй — цы-
курайы фæрдыг, йæ иу бахудт дæр адæймаджы фæллад
æрбайсафы. Ахæм сывæллон дæм йæ цæсгом алыхуызæт-
тæ акæнæд, йæ урс тыппыр цæнгтæ дæм батилæд, йæ
хъоппæг цæстытæй дæм æдзынæг бакæсæд, йæ къуыбыр
цывзыгъуыз æвзаг дæм фелвæстытæ кæнæд,— уымæй æх-
сызгондæр ма цы уа фыццаг хъæбулы ныййарджытæн!
Никуы ницæмæ бабæллыдтæн цæргæ-цæрæнбонты,
фæлæ а-уалдзæг мæхимæ æгад æркастæн, абоны онг дæм,
зæгъын, хуызисæн аппарат ма уæд. Мæ къæхты бынæй-
иу ныуулæфыдтæн. Ныр, зæгъын, дæ чысыл хурæн йæ
хуыз ма фелвæстытæ кæн, йæ алы фæзылд ын дæ чысыл
бинонты стыр историйæн ма ныууадз!... Æмæ йын цал
æмæ цал хуызы сисæн ис!.. Цал æмæ йæ цал хуызы нæ
фендзынæ!.. Фæлæ фæндон æмæ фадæттæ иу кæм вæй-
йынц... Уæддæр гæнæн нал уыд. Ме ’фсины сусæгæй сын-
дæггай аппаратæн æхца æмбырд кæнын байдыдтон. Су-
сæгæй уымæн, æмæ йын мæ фæнд куы схъæр кодтаин,
уæд къæбутæн цæстæй фенæн куыд нæй, æз дæр аппарат
афтæ нæ федтаин.
Фыццаг хатт æм мæ мызд авд сомы хъуагæй радтон.
Ус ницы сдзырдта. Дыккаг хатт мæ мызд туман къаддæр
-фæци. Сыбыртт дæр та нæ ’скодта. Уæд бынтон фæныфс-
джын дæн, ме ’вæрд æхцатæ фылдæрæй-фылдæр кодтой,
мæ мызд та къаддæрæй-къаддæр.
Фыдæлты æмбисæндтæ раст сты: «Æнамондыл дур
хæрдмæ тулы». Ме ’фоин мæм барæй ницы дзуры, уымæн
цы зыдтон, цæмаей хæйрæг, уыдтæн?..
16

«Ам цыдæр пс. Йæ мызд хъуагæй дзæгъæл хуымæтæ-
джы нæ хæссы... Агъа, æвæццæгæн, цавæрдæр сылгойма-
гимæ сæмдзæхдоп... Багъæц, ды — рувас, æз — дæ къæ-
дзпл»,— хъуыды кодта.
Сылгоймаджы цы бафæнда æмæ цы пæ бакæндзæн!
И\ бон цыппæрвадæй азгъордта æмæ нæ бухгалтермæ
лæф-лæфгæнгæ балæууыд. Афæдзы райдпаиæй фæстæмæ
алы мæй дæр цас райстон, уый йын капеччы онг гæххæт-
тыл пыффыссып кодта, дæлæ, дам, мæ цæрæи хæдзæрт-
ты управленимæ хъæуы.
Бæрæггæнæнтæ куыд æвдыстой, афтæмæй мæ мыздæй
фараст туманы æмæ иу сом цыдæр фесты. Уый дын базо-
на, п, не ’фсин: йæ дысæлгътæ мидæгоз батылдта æмæ
йæхи загъд-заманамæ срæвдз кодта. Уыдæттæн ницыма
æмбæрстон æмæ дын сабатбон куыддæр мæ куыстæй ра-
иыдтæн, афтæ унйвермаджы скуыси дæн, хуызисæн ап-
парат алхæдтон, йемæ — пленкæтæ, пластмасс тæбæгъ-
тæ, къустæ, къоппатæ... Сомы мæ нæ кæнын кæпут, би-
нонтæ куы æрхастон, уæд дæр афтæ хъæлдзæг нæ уыд-
тæн, хуызисæны цииæй мыл базыртæ базад.
Аппарат пннæ дзаумæттимæ гæххæттын асыччы
авæрдтоп, афтæмæй сæрбæрзопдæй нæ хæдзармæ фæ-
раст дæн. Куыддæр къæсæрæй бахызтæн, афтæ дын мæм
не ’фспн æххормаг стайау куы фæлæбурпд. Мæ .кæнæг
пунæг кадджын хуыцау, уый дзыхæй цынæуал схауд,
ахæм нал баззад! Цыбыр дзырдæй, сахатмæ мастæй мæ
дыууæ хъусмæ адæн. Фæстагмæ цъæхснаг хъæлæсæй
ныккуыдта, йæ цæстысыгтæ ставд æртæхтæй йæ рустыл
æрызгъæлдысты, сынтæгыл йæхи дæлгоммæ аппæрста:
— Сымахыл æууæнк нæй!.. Нæлгоймаг афтæ у!.. Йæ
ныхтæ дæ ныссадздзæн!.. Стæй!.. Уæ мæнæ цы ’намонд
фæдæн!..
Уыцы пыхæстæй пуæн дæр ницы бамбæрстон. Мæ гæх-
*æттын асыюк мæ дæлармы, афтæмæй æдзæмæй мæ м,ид-
бынаты лæугæйæ баззадтæн. «Æууæнк пæй», «нæлгой-
Л1аг афтæ»... «ныхтæ ныссадздзæн»,— йæ ныхæстæ мæ сæ-
1 Æгас цæут, адæм!
17

ры фæд-фæдыл кæрæдзи ивтой. Кæй зæгъын æй хъæуы
хуызнсæн аппарат мæ хъуыдыйы дæр иал æрцыд. Ууыл
ма уыдтæн!
Æрмæстдæр ын æппынæрæджиау бамбæрстои йæ ны-
хæсты апп. Сыхæгтæи сæ цæрæпбоп бирæ уæд — уыдопы
фæрцы. Дæлгоммæ ныхæстæ уыдысты æмæ сæ марадз
бамбар. Мæнæ, зæгъыи, стыр диссаг: мæ ^къухты фæл-
лопæ мæ хъæбулы тыххæй хуызшсæп аппарат балхæдтон,
нпкæмæй ницы радавтон, мæ зæрдæмæ нпцы æвзæрдзг/
над хæссып, афтæмæй мæ куиты хæринаг бакодта...
Сахаты размæ дæр ма мæнæй йе ’сæфт чи уыдта, уы-
цы «фыдызпаг» мын мæ бæрзæйыл пыттыхст æмæ мыи
йс ’лгъыстытæп дыууæ хатты фылдæр пъатæ фæкодта/
чысыл ма бахъæуа, нæ хъæбыстæ фæрсчыты сæстьгкш
ма асайой.
Куыддæр мæ бар мæхп фæцн, афтæ хуызнсæи аппа-
раты ппструкцшпыл мæхи пыццавтон, тагъд-тагъд æм æр-
кæстытæ кодтои, стæй бæзджыи сгæллад хъæццулы бып
фæмидæг дæн кассетæ ифтындзынмæ. Æнахуырæй мæ
хид мæкъæхты быпæй акалд, афтæмæй хуылыдз гæдыйы
лæппыны хуызæнæй фæстæмæ рабырыдтæн. Хуызд&р
рухсы тыххæй уаты цырæгътæ иууылдæр ссыгътон, суанг
ма дзыппыдаргæ цырагъ дæр. Аппаратæй нæ хъæбулы
цæсгом хуыздæр æрцахсыныл архайгæйæ ме ’фсииы
алывæрсты гуыбырæй разгъор-базгъор кæнын. Сывæлло-
пыл кæуын бахæцыд, йæ гæпдзæхтæ цæгъды, иу ран пал
лæууы, йæ сæр куы пуырдæм фæзилы, куы иннæрдсом.
Хæрам дæм чп у, ууыл ахæм изæр скæнæд! Иуæй-иу-
тæ куыд æнхъæл сты, афтæ ’нцон нæу сывæллоны йго
гæпдзæхтæцæгъдгæйæ æхсæрдæс æмæ ссæдз хатты ныкъ-
къæпп кæнын. Куы йæ мады хъæбысы нал фæлæууы, куы
йæ цыппæрдзалхыг уæрдоны хъазын фæагуры, куы йæм
худын фæцæуы, куы йæ худын нал фæфæнды...
Мæн та нæ хъæбулы къам худгæйæ сисын фæндыд,
æмæ мадæй, фыдæй, сыхагæй архайын байдыдтам уыцы,
чысыл муры схудып кæныныл. Æркъæпп-æркъæпп кæиын
18

аппарат, фæлæ йе ’схудын кæнын къухы нæ бафтыд.
Маз дзаумæттыл алы хъылма дæттæ фæкалдысты,
афтæмæй хуылыдз пленкæимæ хуызисæн иппæрд къуы-
м<тй рабырыдтæн.
Не ’фсин пленкæйыл сывæллоны сурæты быиаты ца-
вæрдæр сау чъиллоп хъулæттæ куы федта, уæд, рагоп
философау, загъта:
— Фендзыстæм, кæддæра гæххæттыл та цы рауаид!
Мæ дзыхыл хæцыдтæн, ницы дзырдтон, раст хипæйы
хуызæп, мæ усы рæхойæн пыхæстæ фæд-фæдыл æнæу-
уылдæй пыхъуырдтоп. «Нырма бонтæ разæй сты. Хуы-
зпсæгæй нпчи райгуыры. Къуырп дæр нæ рацæудзæн, аф-
тæ ма-иу кæс!»— зæрдæтæ æвæрдтон мæхицæн.
Хуыцаубоны, сæлхæрау, иу дуканийæ нннæмæ згъорд-
топ, стыр æнувыдæй æлхæдтон, цы ма мын нæ фаг кодта,
ахæм лыстæг цыдæртæ. Нæхпмæ куы схæццæ дæн, уæд
хæргæ дæр нæ бакодтон, афтæмæй та бавнæлдтон.
Æпахъипоп фыдæбæтты фæстæ къæбицæй уатмæ мæ
фæллоп рахастон: цпнкæ тасы дзаг сау-сауид гæххæтты-
тæ — мæ дзæгъæл куысты æвдшсæнтæ.
Мс ’сфæлдыстадоп куысты фыццаг къуыхцытæй, иу-
æп-иутау, мæ пыфс нæ асаст. Уый нæ, фæлæ ма мæ но-
джыдæр тыпгдæр разæпгард кодта ног зыпдзипæдтæн
быхсыпмæ.
Бпнойнагп’мæ куы цæрыи, уæдæй фæстæмæ уыцы боп
дыккаг хатт бавзæрстон, йе ’взаджы быи цы судзгæ æх-
спдæвтæ æвæрд пс, уыдоп. Уæддæр та йын, хъæбатыр
салдатау, бафæрæзтон, ныббыхсыдтæн...
Цавæрдæр мæллæг хъуыдытæ кæрæдзпйы фæстæ сæр-
Л1æ пвылынц. Сфæлдыстадон разæнгарддзшнады фæстæ
А1ыл æртыхст сфæлдыстадон уæнгмарддзинад. Алыхуы-
:|он нывпсæп дзаумæттпмæ архайгæйæ мæ сæр, хæрæгна-
^аУ, ныннæрст, афтæмæй æххормагæй бонырдæм тарф
°афынæй дæн.
Къуырисæр. Уыцы боны маст мын ме ’ппæт мæстыты
Дфр ферох кæнын кодта. Мæ дарддæры сфæлдыстадон
19

куысты мæ æнæмæнг чп хъуыдис, ахæм алы-алцытæй мае|
дзыппытæ ме ’дзаг, афтæмæй, лæф-лæфгæнгæ, нæхпмля
балæууыдтæп, æмæ... æмæ аппарт цыдæр дæлзæх фæ-'
цис!.. Давгæ? Уапцон нæу!.. Нæ, давгæ йæ нæ ачындæуы-^
дапд. Ау, ахæм цæф мын ч>и пыккодта?.. Цы йæ сусæг!
кæнои,— не ’фспн, нæ хъæбулы уарзон мад! Хуызисæн’,
аппарат — мæ хъаруйы æвпдигæ суадон, ме ’сфæлдыста-,
дон разæигарддзинады гуырæн-уæйгонд æрцыд Дыццæ-!
джы базары! Хъæбулы къам маймулийы хуызæн кæй ра-1
уад, уыцы æвпрхъаудзпнадæн бабыхсын нæ бафæрæзта)
мæ сылгоймаг. •
— Нæ хæдзар нып куы ныкъкъуывитт кæпдзыпæ де<
’нæбайрапгæ хуызпсæн аппаратпмæ!.. Исын дæр ма дзы!
куы зонпд!— Уæлахпздзауы хъæлæсы хаттæй мын загъ-!
та, базарæй к-уы æрбаздæхт, уæд.
0
ШЫЦЦАГ ЦУАН
I
•Иу псты аппп кæмæ пæп, ахæм
адæпмаг зын ссарæн у, йæ хъæндзпнадыл чи басæтты,
ахæм та бынтон зындæр. Мæпмæ ахæм хорздзпнад ис,
æмæ мæ хъæнтыл сæттын. Цæмæй уæм мæ ныхас мæнг
ма фæкæса, уып тыххæй уын пу хæбар ракæндзынæн.
Абоны хуызæн ма мæ зæрдыл лæууы. Уæвгæ та æн-
дæраз уыд уып. Бон сцыбыр. Кæрдæг бахус. Бæлæстæ
сбæгънæг сты. Мæргътæ хъарм бæстæм фæтахтысты.
Зымæг зæххыл «гакк» сæвæрдта.
— Куыд дын зæгъыи, афтæ бакæн. Бауырнæд дæ,
20

Боксолтан, хуыздæр хос иæй дæ низæп,— цыма мæ тарф
фынæйæ райхъал кæнынмæ хъавыд, уыйау мын мæ цонг
тылдта Алыбег.— Амоныи дын хъæуы? Хæрд æмæ хуыс-
сæджы фæстæ сыгъдæг уæлдæф — низæн йæ хуыздæр
хос. Мсмæ цуаны цу. Мæ г.æрзтæп сæ тæккæ хуыздæр —
дæу, резинæ цырыхъхъытæ мæм — æртæйы фæлыст, сæ
хъустæ раст ронбастмæ хæццæ кæныпц. Цом-ма, гормон,
хуьщаубоны хъаздзуан. Кæд ма дæ сæр срисса, уæд дын
мæ сæр лыгмæ дæттын.
Рыичын ал’кæмæдæр хъусаг у: сразы дæн мæ сыха-
джы фæндыл, уæлдайдæр Алыбег йæхæдæг — дохтыр,
æмбпсонды цуапон. Æнпу мын сыхаджы хуызæн сыхаг
у! Зулдзых ныхас дзы нæ зонын. Цæмæ йæм бадзурай—-
дыууæ нæ зæгъдзæн, йæ уд ауæлдай кæндзæн адæйма-
джы тыххæй, бахъуаджы сахат та — арт. Фыдæлты æм-
бпсопд раст у: «Æвзæр сыхаджы цур хорз хæдзар асла-
мæй балхæныны бæсты хорз сыхаджы цур æвзæр хæдзар
зынаргъæй балхæн».
— Разы дæн дæ фæндыл. Демæ цуаны цæуын, æр-
мæст æнæ гæрзтæй. Хæцæнгарз мæ къухмæ никуы рай-
стон. Бауырнæд дæ, сомы дын кæнын... Чи мæ фена,
уый мыл фæхуддзæн.
— Фæуæд афтæ. Фыццаг хатт — æнæ гæрзтæй,— стæй
та — гæрзтнмæ — æвæццæгæн, куынæ сразы уон, уымæй
тæрсгæпæ Алыбег мæ ныхасыл дыууæ нал загъта.
Алыбеджы хъуыды мæнæп цы бамбарын хъуыд: уый
фæндыд мæн сындæггай цуаныл фæцалх кæнын.
Бирæ ракæ-бакæйы фæстæ бауынаффæ кодтам саба-
ты нæ пзæр Къардпумæ иыххæссын. Æргом куы зæгъон,
уæд мæн цуаны мæт нæ уыд, фæлæ мæ хъуыды Алыбе-
гæп нæ загътоп. Цыбырдзырдæй, иу æхстæн æртæ тæр-
хъусы амарын мæ зæрды уыд: мæ мады хойы фенын, мæ
сыхаджы зæрдæхудты нæ бацæуын, стæй, табу уæ фар-
иæн, иæ лæппуйæн службæйы фæстæ куывдæн кусæрт-
таг бацагурын.
— Цъунарæй ардæм цы хъæуы нæ уыдтæн, ахæм нал
21

баззад, фæлæ къардиуы никуы уыдтæн... Хъызылбегты ус
у, зæгъыс, дæ мады хо?... Фыццаг хатт хъусын ахæм мыг-
гаг,— цыма истæуыл æнæууæнк кодта, ахæм хъæлæсыуа-
гæй загъта Алыбег.
— Тæссаг ран у ам... Ардыгæй хуымæтæджы цуанон’
йæ хæдзарыл пал сæмбæлы,— хъазæидзуапп ып радтои.
— Цыдæр днссаджы хъæу у дæ Къардиу. Бæидæны,
хуызæн пыддаргъ... Иу уыпг йедтæмæ дзы нæй?— цыма!
мын К/ъардпуæй пæ зæрдæ кæй пæ барад, уый тыххæГг
уандзæф кодта, уыйау та загъта мæ сыхаг.
— Нæй, фæлæ уыпгты пымæц хъæуы ’гъдау æвдисæг
пæу...
Алыбег йæ хъæлæсыдзаг ныххудт.
Æрпзæр. Хæдзæртты сæрмæ даргъхъуыр агуыри то-
Хынатæй фæздæг зылын-мылынтæй кæлын райдыдта.
Алыбепимæ Хъызылбегты кулдуарæй бахызтыстæм.
Мады хойæ мады ад цæуы. Госæма нын ницæуыл ба-
цауæрста, фæцинтæ пыл кодта. Уæлдай æхсызгон та йын
уый уыд, æмæ сып мæ сыхаг хæстæг разынд: Алыбеджы
фыды фыдæн йæ мады фыд Хъызылбеджы хæрæфырт
уыдис.
Дыккаг боп сæумæцъæхтæй сыстадыстæм. Госæма иæ
бæргæ пæ уагъта: «Ныхъхъуыдты уадзут уæ хъаздзуан...
Мæлæты цуапæттæ куынæ стут — дыууæ лæгæй сæм иу
топп... Мæнæ уын æз мæ хъазты рæгъау дæттын,— дзырд-
Ф’а зæропд.— Кæрæдзийы. алы бон куынæ уыиæм, мий-
йаг».
Алыбеджы зæрдæхудты бацæуьшæй тæрсгæйæ æз дæр
мæ сыхаджы фарс фæдæн, æмæ сæумæцъæхæй Хуыдзых-
мæ’ацыдыстæм.
II .,
’ Дæёиы цуапæттæ куыпнæ вæппы, фæлæ дзы гæрзтн-
мæ Алыбеджы хуызæн арæхстджын никуы федтон. Хуы-
дзыхы æртæ сахаты дæр æххæст нæ фестæм, афтæ Алы-
бег æртæ хъазы æмæ цыппар бабызы æрæппæрста. Уый
22

да?р ^а фæуæд, фæлæ тæхгæ-тæхын тæрхъус куыд
акъуырдта! Абон дæр ма йыл дис кæныи. Æз æй уынгæ
дд’Р ;рæбæх нæ акодтоп, уып йæ иу гæрахæи фæтымбыл
ласта!
...Æрджынарæгæй соит дьшгæ сдымдта. Уазал гæзæ-
мæ æлхысчъытæ кодта цæсгом, буармæ хъардта.
— Ард дын хæрып, Бексолтан, Хуыдзых Алыбегæй
нпкуал ферох уыдзæн. Диссаджы раи у, æвæдза!—йæ
цыд дзæгъæлы кæмæн пæ фæвæййы, ахæм цуапонау загъ-
та Алыбег.
— Бабызтæ æмæ тæрхъус — дæ уаргъ, хъазтæ æмæ
гæрзтæ та —мæн. Разы дæ ууыл?
— Уæллæй, Нарты Уырызмæг дæр растдæр уынаффæ
лæ бакæпдзæн. Иуæп æгæр уæззау сты Æфсатийы ацы
æмбпсоиды лæвæрттæ.
Сахатæй фылдæр иæ рацыдаид, афтæ Чызджыты оба-
уæй фæуæле стæм. Нæ фæллад суадзæм, зæгъгæ, нæ
уæргътæ цæугæдоны был бæласы бын æрæвæрдтам.
— Ам ахæм хъæд уыдзæн, уый мæ, хæснаг скæнгæйæ
дæр, нæ бауырпыдтаид. Дæ фæллад уадз, æз уал хъæды
азилон,— загъта Алыбег.— Мæ гæрзтæ мемæ пæ хæссын,
ныртæккæ мæ ардæм хъæуы.
Алыбег куы ацыд, уæд рæдзæ-мæдзæйыл фæдæн,
хуыссæг мæ йæ бьшы скодта. Цы бафыыæй стæм æхсæ-
’вы — дыууæ-æртæ сахаты!
Куыддæр афынæй дæн, афтæ мæ хъустыл машииæйы
уынæр ауад. Цыма фын уыдтон, афтæ мæм каст.
Æххæст дæр нæма райхъал дæи, афтæ ,мыи иу мæл-
лæг,ц даргъ лæппулæг ме ’уæхск базмæлып кодта.
Йæ цæсгомы хуызæй йæ бамбæрстоы, цыдæр дисса-
лжы лæг æм кæй фæкастæн, уый. Иæ лыстæг сау рихитæ
^æ рæсугъд тæнæг фындзы бын дыууæрдæм змæлдысты,
и^ саулагъз цæсгомыл цины тыитæ хъазыд. Цыма лоте-
Рсйаг «Волгæ» рамбылдта, афтæ зынд бакæсгæйæ.
— Бахатыр кæп... Иу хатт ма...— лæугæйæ, цыма мæ
СТыР хæс дардта, ахæм хуызы загъта мæллæг лæппулæг,
23

æмæ мæм къоппы хуызæн цыдæр фæцарæзта, цалдæр
хатты йæ æркъæпп кодта куы мæ рахпзфарсырдыгæй
|Куы галиуырдыгæй, стæй мын мæ ном, мæ мыггаг æмæ
мæ куысты бынат гæххæтты афыста.
— Æиæвдæлон дæи!.. Хуыгæстæм тагъд кæпын!.. Ин-
нæбоны номырмæ æрмæг æнæ ратгæ нæй... Хæрзбон, га-
зеты фарсыл сæмбæлынмæ!
«Хуыгæстæм тагъд кæпын...» Цавæр хуыгæстæм? Щ
сыл æрцыд? «...Иннæбоны иомырмæ...» Иннæбон цавæр
помыр пс? «Æрмæг...» Цавæр æрмæг? Кæд къæрмæг
зæгъынмæ хъавыд? Æмæ иомырты къæрмæг цæмæн хъæ-
уы?.. Газеты фарсыл дыууæ лæгæн куыд сæмбæлæн ис?..»
Нæдæр ын йæ мптæн нпцы бамбæрстон, нæдæр йæ ны-
хæстæн, афтæмæй йæ машинæйы абадт æмæ цæстыфæ-
ныкъуылдмæ Чызджыты обауы дæле фæцис. Йæ ном, йа
мыггаг бафæрсын дæр мæ къухы нал бафтыд. «Мæ фы-
дыстæн, кæпæ зондхъуаг, бынтон æрра у, кæнæ та дæли-
монтæй! Цытæ акодта, дæ хорзæхæй!» — ахъуыды код-
тон ,мæхинымæр.
— Æмæ де ’мбалы кусæрттаг хъæуы, зæгъыс?—-
чъылдымырдыгæй мæм æрбайхъуыст кæйдæр ныхас.
Кусæрттаджы коимæ æваст фæстæмæ фæзылдтæп.
Алыбег сындæггай кæимæдæр æрбацæйцыд,— дæс æмас
дыуунссæдз азы бæрц ыл цыдапд, ныллæг фæтæнтæ нæл-
гоймаг. Сæ фæстæ, пыхсбынæй, хъомрæгъау разынд. Алы-
бег кæпмæ æрбацæйцыд, уымæн йæ къухы йæхпцæй дыу-
уæйы дæргъæп лæдзæг, йæ уæлæ — дæрдджын кæттаг
уæлæфтау, йæ къæхтыл — резинæ цырыхъхъытæ. Хъом-
гæс кæй уыд, уый йæ дарæсæй, стæй йæ дымгæсыгъд
цæсгомæй бæрæг уыд. Йæ дæргъæй, йæ уæрхæй уæлдай
нæ уыд, афтæ тыппыр уыд хъомгæс, раст—кæсаджы мп-
сындзæг.
Цыбыр дзырдæй, Гуыцыримæ æнæ радзур-бадзурæй,
хъомгæсимæ, æртæаздзыд уæныгыл бафпдыдтам. Мæ фы-
дыфсымæры лæппу йæ майрæмбоны пæхимæ схæцщо
кæндзæн.
24

III
— Нæ, нæ. Бадынæн рæстæг нæй,— дзырдта Алыбег
Госæмайæн. Уый та нæ, мæгуыр, зæрдиагæй хуыдта.—
Маппшæ куы ивгъуыйа, уæд нæ фистæгæй цæуын ба-
хъæудзæн.
— М ’арт бауазал!.. Уый та куыд?! Мæ къæсæрæй
афгæмæй ацæуат?! Æз абондæргъы иу ран куы не ’ркод-
юн... Мæнæ Бексолтанæй æфсæрмы кæнын... Нæ хæстæг...
Фыццаг хатт æй федтон... Стæй сыхæгтæм дæр хонæг ар-
выстон...
— Нæ, иæ. Амал нын нæй,— йæ ныхасыл ныйичъи
Алыбег.
Йæ мады хойы чи нæ уарзы, уый амæлæд, зæгъгæ, уæд
ппчп амæлид. Раст зæгъын хъæуы, мæн фæндыд уыцы
изæр Госæмайы сыхæгты, йæ хæстæджыты, йæ къабæз-
ты базонын, фæлæ Алыбег не ’сразы.
Автобусмæ байрæджы кодтам æмæ нын колхозон
уæзласæн машинæпы бадгæ æрцыд. Куыддæр Фарны-
хъæуы хидмæ бахæццæ стæм, афтæ чидæр машинæ
æруромын кодта.
— Цæмæ лæууæм, цы хабар у?!—гуыффæйæ рахъæр
кодтоп Алыбегмæ, мæ кæрцы æфцæггот хæрдмæ
фæлдæхт, афтæмæй. Алыбег кæимæдæр быцæуыл схæ-
Дыд.
— Бахатыр кæн, æфсымæр!—мæ тæккæ хъусы цур
бæзджын хъæлæсæй загъта чпдæр.
Æз мæхп фыыæй æфсоп акодтон, æмæ йæм ме ’фцæг-
готы бынæй æрдæгцъынд цæстытæй скастæн. Куы ницы
Дзуапп лæвæрдтон, уæд фарпыхъæуккаг Алыбеджырдæм
],æ сæр азылдта, цæмæйдæр æй бафарста. Бæлвырд æй
пæ фехъуыстоп, фæлæ нæ пыхасы кæрон мæ хъустыл æр-
Ныд; «Мах цппы фæдыл æрæмбырд стæм, нæ сыхы чындз-
^хсæв ис, фæлæ зпапæп дæр æгъдау ратдзыстæм. Ацы
МаРДы дардмæ ласыс?»
Алыбег ныххудт, æмæ? æз куыд бамбæрстон, афтæ-
25

мæй фæрсæгæн йæ къухæй цыдæр ацамыдта, æвæццæгæп,
«пæ фæразы», зæгъгæ.
— Нæ фæразы, зæгъыс?.. Æмæ æнхъæлцау исты у?..
Хуыцау ып æй лæппу фæкæнæд!.. Авд хойы хистæр...
Чысыл-ма бахъæуа — ныппыррыкк ласон.
Машшнæ цы хæдзары комкоммæ æрурæдта, уырдыгæй
иу чысыл фыдцъылыс лæг тызмæгхуызæй рагæпп кодта
йæ бур рихитæ даугæ, йæ бур хъуынджын худ суанг къæ-
бутмæ фæбырын кодта. Йæ къухтæ йæ сины сæртæм
арæзт, цыма зæххы цъарыл уымæй хъæбатырдæр нæ уыд,
ахæм лæуд акæнгæйæ, фæсус хъæлæсæй рахъæр кодта:
«Æз уæ таурæгътæ кæнынмæ рарвыстон?! Уазджыты ми-
дæмæ ракæнут уын зæгъын!»
Алыбег Госæмайы раз цы фпдар удыхъæд равдыста,
ууыл дыууæ ахæмы бафтыд — хонджытæн ком нæ радта.
Бæлццæттæ кæй нæ разы кæнынц, уый фыдцъылыс
буррихи бамбæрста, æмæ цыма, йæ фыдæлты стыр кадыл
рахæцынмæ хъавыд, уыйау, йæ даргъ сау хъамайы сæ-
рыл хйецгæйæ, цалдæр кæстæримæ хъазуатæй йæхи
махырдæм сарæзта.
— Гъе, гъе! Дадайы æвæрæптæм бавнæлдтой
Фарныхъæу, — хонджытимæ быцæу кæпгæйæ, загъта
Алыбег.
Мæ сыхаджы хъæбатырдзишадыл нпкуы фæгуырысхо
дæн, фæлæ ныр бамбæрстон, Алыбег ацы æфсады ных-
мæ пунæгæй кæй нпцы бакæндзæн, уый. Уæлдайдæр фыд-
цъылыс буррихийы ныхмæ. Æмæ æцæгæйдæр афтæ ра-
уад. Гæнæи пал уыд æмæ гуыффæйы рабадтæп.
— Фæлæуу, фæлæуу!.. Уæ мад, уæ фыдыстæн!.. Ай мæ
ишцæййаг опахс нæу?! — йæ цæстытæ æрдæгцъынд акод-
та, афтæмæй афарста фыдцъылыс буррпхи æмæ, йæ си-
ны сæртыл хæцгæйге, Алыбегмæ дыууæ сардзины æддæ-
дæрæй æдзынæг ныккаст.
Цъусдуг не ’ппæт дæр æдзæмæй аззадыстæм, сыбыртт
ничпуал скодта. Буррихи йæ кæстæртыл йæ цæст ахаста,
цыма афтæ зæгъынмæ хъавыд: «Гъеныр уын худинаг
26

Пæу, ахæм ниццæййаджы тыххæй Гадæккойы уынгмæ ра-
цæуын бахъæуæд!»
— Мæ хойы дæуæн цы бон лæвæрдтон, уыцы бон ыл
фæлтау...
Фыдцъылыс буррихи йæ хъуыды кæронмæ нал загъта,
афтæмæй, æнæдзургæйæ, сындæг къахдзæфтæй йæхк
Алыбегмæ сарæзта, цыма йæм сонт лæбурд фæкæнын-
мæ хъавыд, уый хуызæн.
Фысымты дзыхджындæр бирæ хистæр кæй уыд, уымæ
гæсгæ машинæйæ æргæпп кодтон. Цыбырдзырдæй,
æнæсхæцгæйæ Алыбег буррихийы къухтæм йæ гæрзтæ
радта.
Æфсатийы лæвæрттæ Алыбеджы дард кайысты чын-
дзæхсæвы хардзгонд æрцыдысты. Æгъдæуттæн æнæ кæн-
гæ кæм ис — мæнæй дæр фондз æмæ ссæдз сомы фæ-
хъуыд, афтæмæй изæрæй, дзæбæх ифтыгъдæй, кæйдæр
машинæйы заргæ горæтмæ рафардæг стæм.
IV
Дыццæджы куыддæр райсомæй заводы куырдадзы
дуар бакодтап, афтæ мыл дыккаг сменæйы адæм æм-
бырдтæ кæпын байдыдтой, зæрдпаг арфæйы ныхæстæ
мып дзырдтоп. Чп мын тагъд-тагъдæй хъæбыс кодта, чи
мыи мæ къух иста. «Мæнæ стыр диссаг! Лæг немæ уый
бæрц фæкуыста, æмæ йыи ницы зыдтам! Ныр мах куыр-
мытæ не ’стæм? — дзырдтой пуæй-иутæ. Куыстмз? æрæ-
джы чиI кодта, уыдои згъоргæ-згъорын, газеттæ тилгæйæ,
Дæрддзæфæй хъæр «одтой: «Бексолтан, салют! Гъе, уый
Лсоппу у, гъе!» Чидæртæ ма сæ цнитыл æфтыдтой: «Фæе-
куыст дæ бабæрæг кæидзыстæм!... Де ’фсип пæхи æрцæт-
тæ кæпæд!»
Куы зæгъып, бпрæгæ се ’дылыдзпнадыл нæ фæсæт-
[ьшц. Ницы æмбæрстои адæмы цинæп, фæлæ сæ арфæ-
иæн æз дæр арфæ кодтон. Æрæджиау мæм диссаг фæкаст,
куыстæй Ч!И цыд, уыдонæй мæ хъуыды дæр кæй ничи
27

’ркодта, уый. Чн мыл-ну ныттыхст, уыдон иууылдяр Зй-
воды цуанæтты къорды уæнгтæ уыдысты.
Æбæрæгдаинад адæпмаджы цымыдис кæны. «Цæуыл
у сæ щшы сæр,— хъуыды кодтон хинымæр. Уæдмæ бон
йæ куыст кодта — рæстæг махмæ кæм кæсы. Цалдæр
хатты мæ куыстмæ бавнæлдтон, фæлæ та-иу хъуыдытыл
фæдæн. Кæд мын æхцапы премл радтой?.. Ие Кады гра-
мотæ?— мæхæдæг мæхи фарстон... Æмæ бæрæгбон æн-
дæр куы нпцы у».
«Фæскуыст дæ бабæрæг кæндзыстæм». Æцæг дзырд-
той, æвп хынджылæг кæнынц? «Де ’фсин йæхи æрцæттæ
кæнæд». Цæмæ хъуамæ æрцæпæ кæна ме ’фсин йæли?
Фæстагмæ мæ сæр æгасæй дæр фарстаты голлаг фе-
стад, голлаг нæ — фарсты стыр нысан.
Искæй бафæрсын апвыл нæ нымадтон, мæхп бон та
базонын нпцы бацпс, афтæмæй мыл бон дзæгъæлы аив-
гъуыдта. Фæсспхор фæлладæй нæ хæдзармæ ссыдтæн. Не
’фслны цæстæнгас нпцы æвдыста. Бæрæг уыд, хæдзары
ногæй нпцы æрцыд.
Кæйдæр загъдау, мæ дзых нæма схæлиу кодтон, аф-
тæмæл газетмæ фæкомкоммæ дæн. Мæнæ царциаты дис-
сæгтæ! Мæ цæстытыл нсты уайы, æви æцæгæп газеты мæ
нывтæ ис?! Мæ худ мæ сæрыл уæлиау конд, дзых — хæ-
ллу, цæстытæ — цъынд, тæрхъусы мард, æртæ хъазы æмæ
цыппар бабызы — мæ уæлæ ауыгъд, топп — мæ хъæбы-
сы. Нывы бын лыстæг дамгъæтæй фыст: «Цуанопы фæл-
лад ссæуыны хуыздæр хос — тарф фынæй». Чысыл дæл-
дæр, дыккаг нывы бынмæ — «Цуаноны бæллпц — хæ-
дзармæ дзагармæй раздæхын». Дыууæ пывы дæр мæ
цæсгом бæлвырд зыны, хуызпсты куыд фæзыпы, афтæ.
Бексолтан нæу, зæгъгæ, нлчп зæгъдзæн.
Мæ цæстытæ аууæрстоп æмæ та ногæй нывтæм æр-
кастæн. Кæйдæртау нлцæуыл æууæндын, фæлæ уыцы боп
мæхпуыл фæгуырысхо дæн. Æвæстпатæп не ’фсипмæ
фæдзырдтон. Бынтои дпсы та уып бацыд... Уалынмæ
Гуыдзыдон мæ зæрдыл æрлæууыд. Хъунцъы хуызæн
28

мæллæг саурихийы тыххæй .не ’фоинæн цыбырæй ра-
дзырдтон. Цъусдуджы фæстæ иæ дыууæйыл дæр худæг
бахæцыд, пс ’фсшпæн ма йæ цæстысыгтæ дæр акалдысты
фырхудтæй. Цæмæй зыдтам, уыцы æпахуыр иывтæ цæ-
уыл дзурæг уыдысты, уый.
— Нæ худинаджы бон æрцыдис. Чъындыйы ном ныл
сбаддзæы. Зæгъдзысты: уыйбæрц амардта, æмæ сæ йæ
уопмæ сусæгæп бафтъæрдтой,— сагъæсы бацыдыстæм
дыууæйæ дæр.
Ахъуыды кæнын дæр къухы нæма бафтыд, афтæ пæ
дуары дзæпгæрæг ныццагъта. Цыма мыл суоæпы мæй
къæртайы дзаг цъитидон бакалдæуыд, уыйау мæ мид-
быпаты фесхъпудтои. Мæ зæрдыл æрбалæууыдысты абс-
ны иыхæстæ: «Фæокуыст дæ бабæрæг кæпдзыстæм. Де
’фоп’П йæхп æрцæттæ кæнæд...»
Уазæгæн къæсæрæй здахæн ,пæй. Дуар бакодтои æмæ
мæ хæдзар адæмæй байдзаг. Цыбыр дзырдæй, уыцы изæр
пс ’фсиншмæ нæ фæйнæ мæйы мызды бахардз кодтам.
Гъс, афтæ «аслам» иыи рауад нæ фыццаг цуан. Уæдæп
пырмæ æмгæртты ’хсæн цуаны кой куы рауайы, уæд æз
аивæп псчердæм мæхи айсын.
©
ХАРБЫЗГÆСТ/Е
^мырхаи æмæ Джерпхап дыууæ
сыхаджы сты. Фæрсæй-фæрстæм цæрыпц. Скъолайы дæр
пу партæйы уæлхъус фæбадыпц. Суапг ма сæ уроктæ дæр
нумæ фæахуыр кæнынц. Кæрæдзпуыл афтæ сахуыр сты,
29

аемæ, цыма, раст иу мадæй райгуырдысты. Куы хъазой,
кæнæ кæсаг ахсынмæ, æрыокъæфдзуаи цæуынц, зæгъгæ,
уæд æрмæстдæр -нумæ. Амырханы фыды фыд Бестолæн
фылдæр, æвæццæгæн, дунейы мпдæг пигцы æмæ нпкæйы
уарзынц. Цас диссаджы аргъæуттæ зоны зæронд Бестол!
Ацы сæрд Амырхан æмæ Джершхап пионерты лагермæ
ацæу.ыныл не ’сразы сты. Дыууæ æрдхорды бавдæлдысты
æмæ бауынаффæ кодтой, ахуырæй уæгъд бонты Бестоли-
мæ куыд уой, афтæ. Уый та харбызы хуымгæсæй куыста.
Хуымæтæджы æхсызгон уыдис колхозы сæрдар Баси-
лæн! Мæнæ, дам, дпссаг — сæ хистæрты фæзмынмæ куыд
тырнынц уыцы лæппынтæй. Фæлæ сын Бёстол сæ фæндоп
куы фехъуыста, уæд йæхæдæг тынгдæр бацпн кодта. Бес-
толæн йе ’нæзоигæ уыдысты, æви цы: цæрдæг лæппутæ,
æнæзивæг, алцæмæ дæр ас адæймæгты хуызæн арæхсынц,
цума сын куы зæгъай, уæд фæтъæбæртт ласынц.'Диссаг
та куыннæ у, æвæдза: афтæ сæ уарзы æмæ сыл æрхъæцмæ
дæр нæ хъæцы. Цыма йе ’мгæрттæ сты, уыйау сæ æрæгмæ
куынæ фены, уæд æнкъард ^кæнын райдайы...
Харбызты хуымы кæрон дыууæ мусонджы уыдис æмæ
Амырхан Джерпханшмæ дыккаг мусопджы æрбынат код-
той уартæ хуымæн йæ иннæ кæрон. Бон изæрмæ-иу уым
фæархайдтой, стæй та-пу пзæрæй сæхи Бестолы мусонг-
мæ æрбапстой. Сæ мусонджы фарсмæ — бæрзонд фæлгæ-
сæн. Куы сæ пу схшзы йæ цъупмæ, куы нпнæ. Хатгай дыу-
уæйæ иумæ дæр сбырынц дæргъæй-дæргъмæ саджил,
цъарстыгъд сусхъæдмæ. Сæ иу хъæрæй чиныджы фæкæ-
сы, ипнæ та хъусгæ-хъусыи харбызы хуымтæм нæ цæст
фæдары.
Къуыри дæр пæ рацæуы, афтæ та лæппутæ дисæп
амæлыиц: харбызтæ цæстуыпгæйæ пæрсыиц, тынгæй-
тыигдæр зынынц хуымæй. Иуæп-путæ дзы хъæбысыдзæг-
тæ сысты. Хуымтæм хъуызæг нæп, фæлæ уæддæр лæппу-
т,æ хуыррыттæп нæ хуыссыиц. Уамзгæ та, цы сусæггаг у,
Амырхаиитæ афтæ æнхъæл уыдысты, æмæ дарддæр дæр
уыцы хуызæн уыдзæн...
30

Иуахæмы дын, нзæры ’рдæм, Басил æмæ колхозы аг-
роном Хетæг харбызы хуымтæ фенынмæ æрбацыдысты.
Бссголимæ фæразил-базил кодтой хуымты, стæй лæппу-
тæм дæр бауадысты.
— Гъы, куыд цæуы уæ куыст, нæ харбызгæстæ?—
сæрыстырæй сæ афарста Басил.
— Тынг хорз!— æмдзыхæй сдзырдтой лæппутæ.
— Адон мын бæргæ æвзæр æмбæлттæ не ’сты...—
зæгъы Бсстол.— Бындз атæхын дæр нæ уадзынц а-бæс-
тыл.
— Тæрсгæ нæ кæнынц æхсæв, тæрсгæ?— афарста Хе-
тæг æмæ дзуапмæ дæр нæ банхъæлмæ каст, афтæмæй ма
йæ ныхасыл бафтыдта:— Сæ бакаст куыд у, афтæмæй
дын æвзæр хæдивджытæ нæй, Бестол!
Зæронд лæг сæрыстырæй мпдбылты бахудт.
— Бабайы хуртæ, азгъорут æмæ знон гæччытæ кæ-
уыл скодтам, уыцы дыууæ харбызы æрбадавут нæ уаз-
джытæн,— фæлмæи ныхасæй загъта Бестол æмæ сын
къухæй ацамыдта, цыма харбызтæ кæм сты, уый лæппу-
тæ нал зылдтой.
Харбызгæстæ сæ уазджыты хорз федтой. Басил йæ
гал’иу къухы амоиæн æнгуылдз йæ ныхмæ фæцарæзта,
цыма дзы стыр ахсджиаг хъуыддаг ферох:
— Хæдæгай, ахсæв хъæуы замманай кино æвдпс-
дзысты.
Кппопы копмæ Амырхан æмæ Джерпхан кæрæдзимæ
бакастысты. Баспл сæ æнæ псты сдзургæйæ дæр фембæр-
ста.
— Бестол, ацы дыууæ лæппуйы немæ ласæм, уадз
^мæ кпно феной. Райсом раджы ам уыдзысты. Куыд
зæгъыс ды та?
— Уæдæ, уæдæ! Уадз æмæ сæхп апрхæфсой. Мæ уар-
зоп кæстæрты тыххæй ацы ’хсæв карды комыл дæр фæ-
лæудзынæн,— дзуапп радта Бестол.
Гъе, фæлæ Амырхан æмæ Джерихан райсомæй Бесто-
31

лы æнкъардæй сæййæфтой. Уайтагъддæр сæ зæрдæ фех-
сапдта: «Уый дзæгъæл хуымæтæджы нæу».
Зæронд лæг куыд дзырдта, афтæмæй æхсæвы фаллаг
хуымы — ’рдыгæй цавæрдæр змæлын цыд. Мæй æврæгъ-
ты бын уыд, æмæ зынгæ ницы кодта. Хæстæг куы бацыд,
уæд кæсы æмæ дын дзы дыууæ бæхы. Кæцæй æрбафты-
дысты, хуыцау дæсны. Фехситтытæ, фæхъæртæ сыл ла-
ста, æмæ сæ дардмæ фæсырдта. Æвæццæгæн се ’рæгъ-
тыл чи бадт, уыдоы харбызтæм æрбахъуызыдысты. Хъа-
лагъуры хъæртæ куы айхъуыстой, уæд зæххы скъуыды
ныххаулысты. Хæсгæ уый бæрц нæ, сафгæ дзы цас фæ-
кодтоп,— хуым æдзæсгом ссæстæй ныссæстой.
— Чи уыдысты, хæйрæг сæ базопæд,— æнкъардæй
дзырдта Бсстол.— Ацал-ауал азы колхозы кусыи, æмæ
дзы ахæм æдзæсгомæп æрбахъуызгæ нпкуыма федтои...
Ай-джпдп, æмæ сæ пу искæуыл куы фæхæст уыдаин!..
Амырхан æмæ Джерпхан Дадайы нпкуы федтой, аф-
тæ æнкъардæй. Скæуынмæ сæ бирæ нал. хъуыд, фыр-
мæстæй.
— Дада, дæхп ма ’фхæр харбызты тыххæй, мах ба-
зондзыстæм къæрпыхты,— загъта Джерпхан æмæ Бесто
лы фарсмæ дзуццæджы æрбадт.
— Нæ хъæуы, Дада... Цæуыл дæхи хæрыс, мах сæ
ссардзыстæм давджыты,— дзырдта Амырхаи дæр, йæхæ-
дæг Бестолы æнцъылдтæ къубалæи æрбахъæбысгæнæгау
кодта, цыма пын скæуыпæй тарст æмæ йæ басабыр кæ-
нынмæ хъæвыд, уыйау.
Лæипутæ æнæдзургæйæ фаразил-базил кодтой, æмæ
лæмбынæг фæкастысты харбызты ссæст, скъуыдтæ бæн-
дæитæм.
— Дзæгъæлы ацыдыстæм хъæумæ...— дзырдта Дже-
рпхан.— Афтæ рауапдзæн, уый куы зыдтапккам, уæд пæ
цæй кпно хъуыдпс. Аустæн, ам куы уыдаиккам, уæд сæ
æрцахстапккам...
— Бæргæ нæ хъуыд, фæлæ йæ цæмæй зыдтам, хар-
бызтæм исчп давынмæ æрбахъуыздзæн, уый.
32

Джерпхан кæрдæджы тихалæгæй цыдæртæ рабар-ба-
барыл схæцыд.
— Гъсй, цы ми кæныс, уый? — афарста йæ Амыр-
хап.
— Мæнæ ма кæс!.. Адон дын сæ иуы фæдтæ — йæ
къахы дæргъ æмæ уæрх.— Джерихан дыууæ тихалæджы
Амырханмæ радта. Уый сæм бп’рæ фæкаст, стæй сæ йæхи
къæхтыл абарста.
— Махы йас уыдпс къæрных... Лæппутæй чидæр!—
хъæрæй сдзырдта Амырхаи.
— Уый пунæг нæ уыдаид. Æхсæвыгон не ’рбауæнды-
дапд.
Ноджыдæр ма куы æркæстытæ кодтой, уæд ма но-
джыдæр иу фæд ссардтой. Давджытæ дыууæ кæй уыды-
сты, уый сын цас бамбаринаг уыд. Сæ нуыл — батинкæ-
тæ, нннæуыл — саидалитæ. Фæлæ хъæуы лæппутæй иу
æмæ дыууæйыл пс ахæм къахыдарæс?! Чи сæ батшжæтæ
дары, чи — сандалитæ. Цу æмæ базон, кæцытæ сæ уыды-
сты.
Дыууæ лæппуйы фæстæмæ мусонгмæ баздæхтысты.
— Харбызтæ давынмæ ч.н æрбахъуызыд, уыдон,
æвæццæгæн, зыдтой, мах хъæуы кæй уыдыстæм, уый,—
æрæджиаугомау зæгъы Амырхап.
— Дысои нæ кинойы чш федта, уыдон æй пууылдæр
зыдтой, мах хъæуы кæй баззайдзыстæм, уып.
— Мæнмæ гæегæйæ нæ уыцы давджытæ билеттæ пс-
1ус куы федтой, уæд киномæ нал бацыдысты, фæлæ хар-
°ь1зы хуымтæм.
— Дада дæр давджыты пæ ахста, фæлæ бæхты йæ
куыст скодта...
— Уый о, фэелæ, цымæ, уæддæр чи уыдапд хъæуы
л^ппутæй?
Зæххон мшгъ йæхш сындæггай систа. Хуры тынтæ
Рагъы сæрæй сæхп нывæзтоп хуымтæм. Æртæх харбызы
^ьцксфгыд сыфтæй цæхæрау сæрттывта. Дада мусонджы
^химæ хъусгæйæ бады.
1 ае Ц^сут, адæ\|! З^

Джершхан йæ цæстытæ æрныкъуылдтытæ кодта æмæ
афтæ:
— Амырхан! Чи у, уьгй зоныс?.. Тæмæх! Тæмæх клу-
бы иæ уыд. Билеттæ куы нстон, уæд æй ауыдтон, стæй
уæд цыдæр фæцис.
Амырханы цæсгом æвиппайды фæрухс, йе ’мбалы
цæсгоммæ бакаст, фæлæ дзургæ ницы окодта.
— Нæ дæ уырны?— фæрсы йæ Джерихан.
— Аустæн, раст зæгъыс. Мах, æцæгæйдæр, билеттæ
куы истам, уæд Тæмæх Иналимæ лæууыд æмæ махмæ
дзагъултæ кодтой, цыдæртæ дзырдтой. Инал ма худгæ
дæр кодта. Дыууæйæ дæр, кинойæ чи райхæлд, уыдони-
мæ нæ уыдысты.
Тæмæх æмæ Иналмæ лæппутæн сæ зæрдæ дзæгъæл
хуымæтæджы не ’хсайдта. Уыцы дыууæ гуырды скъолайы
дæр тынг æвзæр дардтой сæхи: уроктæй-иу алыгъдысты,
тама-ко дымынц, æхцайæ хъазынц, фыдуаг мптæй фæсте
1мщы уадзынц...
Амырхан æмæ Джерихан сфæнд кодтой давджыты
багæды кæнын. Кæд зæронд Бестол дæр афтæ мæстджып
нал уапд...
Хур арвы астæумæ стылд. Джерихан фæлгæсæн цæ-
джындзыл пæхи бауагъта æмæ харбызы хуымтæм йæ
цæст дары. Иæ сæрæй нæ цух кæны дысоны давд: куыд
сбæлвырд чындæуа къæрныхты? Амырхан лыстæныл
уæлгоммæ хуыссы, йæ цæстытæ бацъынд кодта, цыма
фыиæй у. Уалынмæ æвнппайды фæгæпп кодта æмæ Дже-
риханы цæстытæм комкоммæ бакаст.
— Цы кодтай? Дæ фыны исты федтай?— афарста йæ.
— Фынæй ницы уыдтæн. Давджыты фæдтæ ма нарт-
хоры хуымы дæр басгарып хъæуы. Чи зоны, уый нын ис-
’ ты феххуыс уа...
Лæпнутæ цы кæнынмæ хъа-вынц, уый Бестолæн загъ-
той, стæй ацыдысты. Нартхор хæрзкуыст уыдис. Зæхх —
хæмпус, фæлмæн; бæлвырд ыл зыидысты адæймæгты
фæдтæ. Æрмæстдæр дыууæ фæды.
34

— Хорз,— загъта Амырхан.— Кæм хъуамæ бахорД-
пшккоп харбызтæ?
— Мæимæ гæсгæйæ, уартæ Цъыхырыйы.
— Аустæн, раст зæгъыс. Фæлæ сæ Цъыхырыйы раз-
мæ бахнзын хъуыдпс Даргъ суадоныл, Даргъ суадонмæ
та — нартхорыл. Афтæ нæу?
— О.
— Цом-ма.
Лæппуты къахвæдтæ Даргъ суадоиы былмæ бахастой.
Давджытæ хъуамæ ам сæ дзабыртæ раластаиккой æмæ
доны бацыдапккой бæгъæввадæй. Сæ фæд хъуамæ иокуы
допы был уа. Бирæ агурын иæ бахъуыд: фæд разынд до-
пы фаллаг фарс, змисыл.
Мæнæ-ма кæс! — Кæс-ма,* Джери! — сонт хъæр
фажодта Амырхан, фæдтæм амонгæйæ. Джерихан дæр
æдзынæг æркаст зæхмæ, фæлæ Амырхаи цæуыл цин код-
та, уый нæ бамбæрста.
— Нæ уыныс? Мæпæ ай луы къахвæд, мæнæ ай —
пппæйы. Ницы уæлдай сæ ис?
— Сæ иуæн стыр къах ис, иниæмæн та къаддæр,—
дзуапп ра’дта Джерихан.
— Æнæсæрызонд!.. Аныман-ма, мæпæ ацы фæды цал
æигуылдзы ис.
— Фондз,— дзуапп радта Джерпхан.
— Мæнæ ам та?
Джерпхаи истугмæ джпхай аззади, дзуццæджы бад-
гæйæ зæхмæ æдзынæг касти. Змисыл уыд даргъ, нарæг-
гомау, цыппар æнгуылдзы фæд. Уый уыди рахиз къах.
Иппæ фæдмæ гæсгæ галпу къахыл дæр цыппар æнгуыл-
дзы.
— Ау, æмæ лæппутæй цыппæргай æнгуылдзтæ кæ-
мад пс?
— Нпкæмæи,— зæгъы Амырхан,— Ахæмтæ иæй.
— Уæдæ мæпæ уып циу?
—- Уымæн дæр фопдз æигуылдзы ис, фæлæ йе
ИгУылдзтæй кæцыдæртæ æддæгуæлæ бадынц, зæхмæ нæ
ХаеДЦæ кæнынц æмæ сæ фалд нæ зыны.

Мæнæ диссаг! Фæлæуу, фæлæуу! Базыдтон æй, кæй
фæд у, уый!
— Кæй?
— Тæмæхы!
— Нæ басæтдзæппс!
— Уæдæ ма йæм-иу кæс, кæддæра куыд басæттид.
— Харбызтæ кæм хордтой, уыцы бынат ссарыи хъæ-
уы. Уымæй дæр исты базондзыстæм,— загъта Амырхаи.
— Æмæ ма уым та цы базондзыстæм?
— Æз цыдæр æрхъуыды кодтон.
— Цы?
Амырхан æмæ Джерихан суанг сихæрттæм фæразил-
базил кодтоп Цъыхырыйы, фæлæ харбызы цъары мур
дæр не ’ссардтой. Æрæджиау Джерихан пу бæласы бын-
мæ бафтыд. Кæсы, æмæ дыч уым харбызы хæрæнтæ пыр-
хытæй. Куы дзы пуы фелвасы, куы пннæйы æмæ сæм ра-
кæс-бакæс кæны.
— Цы мп сын кæныс, цы?— афарста йæ Амырхаи.
Джерихан нпцы сдзырдта. Цъæрттæ равзæрста æмæ
сып сæ дæндагвæдтæм лыстæг кастн.
— Нæ загътон, ам дæр псты рабæрæг уыдзæн, зæгъ-
гæ. Афтæ-ма кæс,— æрæджпау загъта Джерихан.— Дæп-
даджы фæдтæ. Дæуæй афтæ цавæр дæндаджы фæдтæ
сты?
— Дæндæгтæ цавæртæ вæййынц, ахæмты...
— Ардæм-ма æркæс.
Джерпхан æндæр цъар равдыста Амырхапмæ.
— Адоп та цавæр дæндаджы фæдтæ сты?
Амырхан лыстæг æркаст харбызы хæрæнтæм.
— Уыпыс, давæгæн йæ раззаг дæндæгтæй иу саст у
æмæ цы фæдтæ уадзы.
— Æцæг зæгъыс, Джсрнхап, фæлæ уый чн хъуамæ
уа?
— Ииал.
— Æз дып зæгъып, уып у.— А-зымæджы бæхæй куы
ахауд, уæд йæ дæндаг нæ асаст?
36

— Худæг, уый та дæ зæрдыл цæмæй æрлæууыд?
Кæд ныр, давджытæ чн уыдысты, уый сын гуырысхоп-
аг пал уыд, уæддæр лæппутæм фаг иæ фæкастысты, цы
базыдтой, уыдæттæ. «Нæ басæтдзысты»,— хъуыды код-
тон сæ дыууæ дæр.
— Ноджыдæр ма нæ псты æвдпсæн ссарын хъæуы.
Фæлæ кæм, куыд?— катайхуызæй загъта Джерихан.
— Омæ куыдæй? Æз та дæу фæрсын.
— Донæй ардæм цы фæдтæ ныууагътай, уыдонмæ ма
æркæсæм.
Лæппутæ цы пыхсыты бын бадтысты, ууылты кæддæр
стыр дон калдпс, фæлæ пуахæмы æпдæр рæтты айгæр-
ста æмæ дзы къудзптæ æрзад. Ранæй-рæтты змисыл дав-
джыты фæд хорз зыыд.
— Аустæн дын зæгъын,— дзуры Амырхан.— Сæ пу
бæгъæввад уыд, афтæмæй дзы дзабыртæ æмæ батппкæ-
ты фæдтæ дæр пс. Æртæ уыдаижкой?
Джерихан пстугмæ нпцы загъта, джпхауæй кастп
фæдтæм.
— Нæ, Амырхан, æртæ нæ уыдысты. Ам æидæр цы-
дæр пс.
— Æндæр дзы цы хъуамæ уа?
— Фæлæуу-ма. Кæм сты дзабырджыны фæдтæ? Мæпæ
пу къах, мæнæ уып та пинæ. Ныр та батинкæджыпы
фæдтæ фенæм. Мæпæ иу къах,— рахпз, нннæ та? Кæм пс
ипнæ?
— Ам пскуы уыдзæн æмæ пæ фенæм,— загъта Амыр-
хан æмæ, зæхмæ лыстæг кæсгæйæ, разæп ацыд.
— Нæй?—фæрсы Джсрпхап.
— Нæй.
— Бæгъæввад фæдтæм бæлвырддæр кæсып хъæуы:
Мæнæ та галпу къах цыппар æнгуылдзнмæ. Кæп фæд у,
Уьп’! зопæм, фæлæ кæм пс пæ рахпз къахы фæд. Фен-ма
Уæртæ раздæр.
Амырхан, лæмбынæг кæсгæйæ, ацыд. Фæстæмæ куы
Раздæхт, уæд ыл Джерихан худæгæй бакъæцæл.
37

— Нæй?— бафарста.
— Нæй. Цæуыл худыс?
— Куыд цæуыл? Тæмæхæп дысои йæ харбызы хæрд
æгæр зынаргъ слæууыд. Йæ галиу батинкæ кæмдæр
ахауд, афтæмæй сæхимæ афардæг.
Амырхан исдугмæ шщы бамбæрста, стæй уый дæр йæ
дзыхы дзаг ныххудт.
— Æцæг зæгъыс, Джерп! Уый йын харбыздавæггаг!
Дыккаг бои фæссихор скъолайы кæрты, кæрз бæлæ-
сты бын, аууоны, ногдзаутæн æмбырд уыдис. Хистæр во-
жатый Сослан бамбарын кодта, æм-бырд цæй фæдыл у,
уып. Ныхасы бар радт Джериханæн.
Ипал æмæ Тæмæх фæрсæй-фæрстæм бадынц. Джери-
хаимæ кæсгæйæ хннымæр худынц: нæма сæ уырныдта,
чысыл фæстæдæр кæуынмæ кæй æрцæудзысты, уый.
«Давджытæ» нæ, фæлæ «шпъионтæ дæр дзурут...
«Фæлæ чи сты, уый та уын кæцы хæйрæг базондзæп?» —
йæхииымæр дзырдта Тæмæх.
Фæлæ йæ уыцы хъуыды фæсайдта. Джерихан бæл-
вырд æвдисæнтæ дзурын куы райдыдта, уæд хорзау нал
фæцп. Иннæтæн дæр сæ цæсгæмттæ тар кæнын байдыд-
той. Ииалæн ма уымæй уæлдай йæ дзых дæр бахæлиу.
— Къахвæдтæм гæсгæ Амырхан давджытæй пуы уай-
тагъддæр базыдта,— дзырдта Джерихан.
— Чи у? — æваст æм йæ ныхас баппæрста Инал.
Джерихан æм зулмæ бакаст.
— Гъс, æрмæст дæу нæ базыдта, Тæмæх.
— Цы?!—фесхъпудта Тæмæх.
— «Цы» пæ, фæлæ дæ разы дæу — Тæмæхы!
Тæмæх фæгæпп ласта лæбурын æввонг алæууыд.
— Æмæ ма мæ... Чи мæ федта? Гъы, зæгъ-ма йæ!
— Бадгæ скæн æмæ хъусгæ кæн. Дæуæн дæр ныхасы
38

бар уыдзæн æмæ-пу уæд дзур,— уайдзæфгæнæгау ын
зæгъы Сослан.
Тæмæх сбадт, фæлæ йæ хъуыр-хъуырæй нæ банцад.
Джерпхан радзырдта, Тæмæх давæг кæй уыд, уый куы-
дæй базыдтой, уыдæттæ. Уæддæр нæ састи æмæ ма Дже-
рпхан æвдисæн æрхаста æндæр. «Раст донæй кæм ра-
хызтысты, уымæй чысыл дарддæр сындз къудзийыл Тæ:
мæх йæ къах скъуырдта. Цъæррæмыхстæй туг ракалд
æмæ ма ныр дæр змисыл дзæбæх зыны йæ фæд. Кæд уæ
пæ уырны, уæд ын йæ къах фенут,— загъта Джерихан
æмæ ногдзаутыл йæ цæст ахаста.
Сослан Тæмæхæн йæ дзабыр раласын кодта. Ногдзау-
тæ йын цымыдисæй æркастысты йæ къахмæ æмæ хъæр
кодтой: «Цъæррæмыхст у йæ къах!.. Джерн нæ сайы!»
— Æз... æз... уый зæгæлыл сцавтон абон,— сайдта
Тæмæх.
— Гæды ныхæстæ кæны. Æз æй ныртæккæ багæды
кæпдзынæн!— хъæрдæрæй дзурын райдыдта Джерихан.
Тæмæх йæ сæрыл уæлдæр схæцыд æмæ Джериханы
къухы йæ батинкæ ауыдта. Фыццаг йæ буар ауазал, стæй
пæ цæсгом ссыгъди, сырх-сырхид афæлдæхт. Йæ дзых
бахæлпу кодта, цыдæр зæгъынмæ хъавыд, фæлæ йæ къу-
хы æрмæстдæр цалдæр хæкъуырццы скæнын бафтыд.
Æппынæрæджиау цæссыгтæ калгæйæ басаст:
— Мæнæ мæ Инал сардыдта, цо-м, дам,— загъта æмæ
æиæуынонæй Иналы басхуыста.
— Чн дын загъта?!—фестъæлфыд Инал.— Дæхæдæг
мæ куыиæуал уагътай, цом, зæгъгæ! Ахсæв, дам, хар-
бызты хуым Бестол йæхæдæг иунæгæй хъахъхъæндзæн.
— Гъейтæ, æмæ уæд Иналы нæ базыдтат?!— хъæр
кодтой лæппутæ.
— Иналы дæр базыдтам. Æрмæст йæ къæхты фæдмæ
!>сгæ иæ, йæ дæндæгты фæдмæ гæсгæ.
Æмбырды чи уыд, уыдон худæгæй бакъæцæлтæ сты.
— Йæ раззаг дæндæгтæй иу саст у, æмæ хæргæйæ
А1æнæ цы фæд уадзы, уымæ ма кæсут.
39

Джерпхап газеты тыхтон райхæлдта æмæ харбызы
хæрддзæгтæ æвдпсы.
— Раст æрфæны фæды хуызæн зыиы!—сдзырдта чп-
дæр, æмæ иууылдæр ныххудтысты.
Уыцы худт сæ бынтыбыны мардæп амардта. Фæлтау
сып сæ хæдæттæ куы раластапккой æмæ сын цъæхснаг
упсæй сау над куы факодтаиккоп.
— Худипаг уып фæуæд, худипаг!—зæгъы Сослан.—
Колхозы фæллойæн уе ’мбæлттæ хъахъхъæиæг сты, сы-
мах та йæм давынмæ бацыдыстут...
— Бахатыр нын кæнут, нал фæрæдпдзыстæм,— æр-
хæндæгæй, сæргуыбырæп ма сдзырдта Тæмæх.
©
ХЪÆБАТЫРЫ МÆЛÆТ
•Оæрзопд, бæзæрхыг æфсæддон уæл-
гоммæ ахауд, пæ цæнгтæ фæйнæрдæм уæрæх аппæрста,
пæ сæр разылд, йæ цæстытæ атартæ сты, арв ыл аталынг.
...Кæм пс, цы пыл æрцыд, Дзæрæхмæт уый не ’мбæр-
ста. Йæ мад Томпан, пæ хотæ, йæ ус, йе ’мгæрттæ, йæ рай-
гуырæп хъæу Рукъ — пууылдæр дзы æрбайрох сты. Æр-
мæст йæ фыд Елтагъан,— урс-зачъе, йæхицæй бæрзонд-
дæр, бæзæрхыгдæр, Томпаны хуыд тинтычъи цухъхъайы
сæ тыргъы лæууы, афтæмæй йæ цæстытыл ауад. Елтагъа-
нæн йæ галпу къух пæ сау фæтæн хъамайы сæрыл, рахпз
^ъух — спны сæр, афтæмæй йæм æлхынцъ æрфыгæй
кæсы.
«Лæг пу бон райгуыры, иннæ бон амæлы... Æгады мæ-
лæт -- мыггаджы худинаг... Худинагæй дæхи бахъахъ-
хъæн»,— Дзæрæхмæты зæрдыл æрбалæууыд, хæстмæ куы
40

цыд, уабд ып йæ фыд хъæубæсты æхсæн йæ куывдЫ цы
дзырдта, уый.
Йæ хъару кæй асаст, цыма уый тыххæй Елтагъан
Дзæрæх’мæтæн уайдзæф бакодта, уыйау йæ сæрыл схæ-
цыд йæ цæнгтæ зæхмæ фæбыцæугæнгæйæ сыстыныл
ацархапдта, фæлæ уайтагъд фæстæмæ æрхауд. Ручъы-иу
угæрдæны фæтæн уис цы цæнгтæ ахастой, уыдоны хъару
апсыст, нал баурæдтой бæзæрхыг хæххопы уæз. Йæ цæс-
тытæ та атартæ сты, нпцыуал та бамбæрста.
...Æхсæв йæ сау пæлæзæй хæсты быдыр æрæмбæрз-
та. Бон бамынæг, Дзæрæхмæты зонд куыд бамынæг,
афтæ.
Уыцы изæр чысыл раздæр Елтагъан йæ хъæубæсты
æхсæн йæ хæдзары лæууыд даргъ тулдзхъæдæй арæзт
стъолы уæлхъус, иннæтæй хъауджыдæр хистæры куывд-
мæ пæхшуыл дзуæрттæ æфтыдта йæхипымæр.
— Хуыцау, дæ хæрзтæ бирæ сты, хуыцау, фæлæ ацы
рæстзæрдæ бпнонтæ, ацы уарзон адæм де ’ппæт хæрзтæп
æр-мæст пу агурынц...
— Оммеи, хуыцау!— Бестол, хъæубæсты хпстæр, йæ
ныхас кæронмæ нæма фæвæййы, афтæ æмдзыхæй пыхъ-
хъæр ласынц.
— Тыхосты дзуар, зпаджы тых сæттæг дæ, знаджы
тых саст куыд уа!..
— Оммен, хуыцау!
— Не ’фсæддоп бæлццæтты хъару фылдæрæй-фыл-
дæр куыд кæна!..
— Оммен, хуыцау!
— Гъе, сыгъдæг уастырджп, кæстæр — хæдзары цæ-
джыпдз, Фыдыбæстæйы æицой, æгад кæстæрæй пæ
бах’ьахъхъæи!..
— Оммеи, хуыцау!
— Нæ кæстæрты цæст уыпаг куыд уа, сæ кард —
кæрдаг!
— Оммен, хуыцау!
— Æфсæддон уастырджи, дыккаг хатт дын дæ ном
41

арæм, æфсæддоны æмбал дæ, æмæ нын не ’фсæддонты
фыдбылызæй бахъахъхъæн!
— Оммен, хуыцау!
— Тых кæнынмæ пæ ацыдысты, тыхгæнæджы ныхмæ
ацыдысты!
— Оммен, хуыцау!
— Дзæрæхмæт йе ’мгæрттимæ йæ хъæубæстыл куыд
сæмбæла!..
— Оммен, хуыцау!
— Стыр куывдтæ сып куыд фæкæнæм, дæ ном дæр
дзы куыд соарæм!
— Оммеи, хуыцау!
Елтагъаны хæдзар нæрыд нæлгоймæгты зæлланггæ-
иаг хъæлæстæй. Джеры уастырджи, Хетæджы уастыр-
джи, пыхасы Дзуар, Тæтæртупп, Цыргъ обау, тыхгæн-
джыты тыхсæттæг дзуар... Æмæ дзуæрттæй кæй ном нал
ссардта уыцы изæр зæронд Бестол!
«Оммен, хуыцау!» — хъæрæй æххуыс кодтой хъæубæ-
стæ Бестолы зæрдпаг куывдтытæн.
— Дон!... Дои-ма радав, Гыцци!.. Дойныйæ дын куы
мæлын!—сæнттæ цагъта, афтæмæй йæ зæропд мадмæ
сидтис Дзæрæхмæт.
Гыцци куы никуыцæй зынди, уæд Дзæрæхмæт йæ ар-
мытъæпæнæй йæ алфамбылай зæхх сгарын байдыдта.
Фæстагмæ флягæйыл фæхæст. Цыма йын аскъæфынæй
тарст, уыйау ыл дыууæ къухæй фпдар ныххæцыд, дзых-
мæ йæ схаста ризгæ къухтæй, йæ хъуыр ын дæндæгтæй
разылдта, цалдæр хъуыртты дзы акодта хæлæфæй,— рп-
уы рыст фенцаддæр...
Дзæрæхмæтæн пуцъусдуг фенцондæр, йæ сæрыл схæ-
цыд. Йæ фарсмæ, чысыл дарддæр, немыцаджы ауыдта:
бурбын сæр дыдагъ бæрзæйыл ауыгъдæй баззад, тых-
улæфт кæны.
42

— А-а-а... Уæдæ ай дæу флягæ у?
Дзæрæхмæт цавæрдæр æиахуыр каст ныккодта не-
мыцаджы фæлурс цæсгоммæ. Кæмдæр æй федта, фæлæ
йæ иал хъуыды кæны. Уалынмæ йæ зæрдыл æрбалæууы-
дысты, кæм фæцæф, уыцы тохы хабæрттæ.
Ныббырсты ацæуыиы размæ йе ’ндоп худы бæттæн
хъуырмæ æнгом бабаста Дзæрæхмæт, уæлдай змæлд
куыд пæ кæиа, афтæ.
Йе ’мбæлтты разæй згъордта, джебогъджып топпыл
пæ домбан къухтæй фидар хæцыд. Немыц сæ ныхмæ æр-
лæууып нæ бафæрæзтой æмæ лидзынмæфесты. Сæ коман-
дпр ’ма бæргæ архайдта салдæтты бауромыныл, фæлæ
йæм хъусæг нал уыд. Уалынмæ сæ махонтæ баййæфтой.
Дзæрæхмæт немыцаг афицеры джебогъæй ныррæхойын-
мæ куыд хъавыд, афтæ уый æвиппайды фæзылд, пара-
беллумæй йæ æрбахста. Знаг дæр нæ аирвæзт — Дзæ-
рæхмæты джебогъ йæ риуы иннæрдæм ахызт. Ныр мæнге
фæрсæй-фæрстæм хуыссынц дыууæ зиаджы — фашист
æмæ Дзæрæхмæт.
Танкæты ныббырстæй изæрдалынгты немыц ногæй сæ
быпæттæ бацахстой. Дзæрæхмæт цæфæй знæгты æхсæп
баззад.
Хур арвыл дзæвгар суадп. Сæууон мигъæй быдырты
фæокъау дæр нал баззад. Уæззау æртæхтæ кæрдæджы
3^схмæ æртасын кодтоп. Бæстæ ныссабыр, æрмæст булæ-
мæргъ йæ зарыиæй иал æнцайы, цыма æикъард быдыр
схъæлдзæг кæнынмæ хъавы, уыйау.
Дзæрæхмæт тыхтæй-амæлттæй дæлгоммæ афæлдæхт,
йæ къухтæ зæхмæ быцæу сарæзта, йæ сæрыл схæцыд.
^æрдæ риуы судзы. Йæ цæфтæй нæ, фæлæ мæстæй: йæ
Фарсмæ дыууæ санчъехы дарддæр — знаг, фæлæ йын
Дзæрæхмæты бон ницы у,— йæ тыхтæ *къаддæрæй-къад-
•ЧЗф кæнынц.
43

...Булæмæргъ йæ зарынæй банцад. Немыцы ныхас
хæстæгæй-хæстæгдæр хъуысын райдыдта. Цæф фашист
йæ мидбыпаты базмæлыд, сыстыныл афæлвæрдта, фæлæ
Дзæрæхмæты куы ауыдта, уæд фæстæмæ йæхи æруагъта.
Цыма йын йæ хуылфы зды ныччыидæуыд, афтæ уæз-
зау уыд Дзæрæхмæт. «Æгады мæлæт — мыггаджы худи-
наг. Худипагæй дæхи бахъахъхъæн,— йæ зæрдыл та æр-
балæууыдысты Елтагъаны ныхæстæ.
Фашисты галиу дысыл астæуæй—хæлуарæджы æн-
гæс дамгъæ, сæрты кæхцытæ, цонджы стджытæ дзуарæ-
вæрдæй; риуыл, галиуырдыгæй — цыппар кресты — хъæ-
батырдзинады стырдæр пысан. Уыдæттæ нырма ныр фæ-
иртæста фашисты кæрдæгхуыз дарæсыл Дзæрæхмæт.
Йæ цæпгтæ зæххыл сыпдæггай размæ адаргъ кодта,
йæ дæндæгты къæс-къæс ссыди. Йæ тыхсаст къухтæй
кæрдæгыл фидар ныххæцыд, йæ гуыр тыххæй-фыдæй не-
мыцагмæ хæстæгдæр баласта. Йæ улæфт йæ бар нал у.
«Ноджы ма иу хатт æмæ мæ къухы дæ уæд!»
фашист ып йæ фæнд бамбæрста. Тыххæйты йæ рахиз
фарсыл азылд, йæ мæллæг даргъ æнгуылдзтæй галиу тæ-
ны сæрмæ хъæбæр мæскуы хуымпъыр байгом кодта. Па-
рабеллум куыд сласта, афтæ Дзæрæхмæт пемыцаджы
хурхыл фæхæст. Гæрах фæцыд, фæлæ мæнг рауад.
Уымæй уæлдай фашист пицыуал бамбæрста. Дзæ-
рæхмæты къухты æнгуылдзтæ йæ хурхы баныхсæгау
кодтой, йæ даргъ, фæтæн дæндæгтæ зыхъхъырæй баз-
задысты.
Цъæх цæстыты туг фабадт, сæ къуырфытæй рагæп-
пæввоиг Дзæрæхмæтмæ ныхъхъопнæг сты. Знаг йе ’цæг
дунспыл сæмбæлд, уый куы бамбæрста хæххончцæргæс,
уæд æй фсуæгъд кодта.
1 — Кæсут-ма! Уæртæ диссаг!—фæхъæр кодта немы-
цаг полчъы командиры адъютант æмæ йæ амоиæн æн-
гуылдз Дзæрæхмæтырдæм фæцарæзта.
44

Штабы афицертæ цъусдуг джихæй аззадысты.
— О, ме ’скæнæг хуыцау! Цавæр адæм сты адон...
Йæ уд исгæйæ дæр йе ’знаджы хурхмæ лæбуры!—хъæр-
зæгау сирвæзт полчъы командиры дзыхæй, Дзæрæхмæт-
мæ хæстæг куы бацыд, уæд.
Штабы афицертæй иу адъютанты хъусы цыдæр ба-
дзырдта, уый та —полчъы командиры хъусы.
— Дыууæ ахæм тохы ма куы бацæуæм, уæд полчъы
мæхи йедтæмæ ничиуал баззайдзæн,— кæуæгау загъта
полчъы комапдир, æмæ йæ сæры фæхстыл фæхæцыд,
цыма йыы йæ худ дымгæ фæцæйскъæфта, уый хуы-
зæн.
— Большевиктæн сæ тæккæ бынæй сласгæ!—загъта
адгютант æмæ иннæтыл йæ цæст ахаста, йæ ныхас сæ
зæрдæмæ фæцыд æвп нæ, цыма уый бæрæг кодта,
афтæ.
Адъютант Дзæрæхмæты цур дзуццæджы æрбадт. Йæ
хæдоны галиу дзыппы æгънæг ын суагъта. Тугæйдзаг
гæххæтт дзы йрæхстгай сласта. Гæххæтты фыст: «Кур-
дцат» ...Æрдæгцъæррæмыхстæй бакаст: «...Курып, цæ
мæй мæ райсат нæ партийы уæпгтæм кандидатæй. Ме
’схъомылгæиæг адæммæ худипаг пе ’рхæсдзыиæи, мæ
райгуырæп бæстæйы сæраппопд, партийы цытджын
пысаиты сæраппонд цæттæ дæи мæ туг æртахгай рад-
гынмæ».
Адъютант кæронмæ каст нæма фæци, афтæ Дзæрæх-
мæг гæзæмæ базмæлыд. Цъусдуджы фæстæ бæстæ иу-
уылдæр нæрд ссис...
Дзæрæхмæтæн фенцондæр, пæ цæфты рыст банцад,
пæ риу нал судзы, цавæрдæр æхсызгон æнкъарæн йæ туг-
Дадзипты кæрæй-кæронмæ ацыд.
Цыма йс ’зпæгтыл æлгъ кæпы, уыйау иппæрдæм
афæлдæхт æмæ... йæ уд систа.
©
45

РÆСТДЗИНАД
■И- нтериат фыццаг бонты сабиты
зæрдæмæ пæ фæцыд. Стыр горæты дзолгъо-молгъо сæ
тыхсын кодта. Мысыдысты тундрæйы тызмæг быдыртæ.
Уым тыхджын дымгæйы дæр хæдзары бадын нæ фæрæз-
той. Ам та иумæ æрæмбырд вæййыиц, æмæ сыи дард
кæмдæр цы ’мгæрттæ баззад, уыдоиы æрæмысынц. Æп-
пæты тыигдæр тыхсти Егоркæ:
— Ныр сырды фæдыл лыжæтыл азгъор! Къæппæг
ацараз!
Лæппутæ ныуулæфыдысты. Иу сыбыртт сæ никæмæй-
уал хъуысыд. Сенькæ сынтæгæй сыстад. Егоркæйы фарс-
мæ æрбадт æмæ загъта:
— Æз фæззæг уарзын. Мит куы нæма ’руары, уæд ру-
дзынгæй хъулон-мулон къуыбыртæм дардмæ кæс.
Цалыимæ Сенькæ ныхас кодта, уæдмæ сæ алкæмæ
дæр афтæ фæкаст, цыма сæ митармбæрзт хæдзæртты фе-
стадысты. Уыцы хæдзæртты афонмæ æфсæйпаг пецты
арт гуыр-гуыр кæны...
— Нæхимæ хуыздæр у,— æнкъардæй загъта Егоркæ.
— Ныууадзут, цæй,— иал фæлæууыд Павлик.—
Стъизыдтой! Иннæтæ дзы куыд цæрыыц?! Сахуыр уы-
дзыстæм мах дæр.
— Ныууадз, Егоркæ, уыцы пыхæстæ. Цом фæлтау
æрмадзмæ æмæ фæйнæджытæ лæгъз кæнæм. Кæд уæ
фæиды, уæд та хъæбысæй рахæцæм? Чи уæ хæссы йæ
иыфс?
Лæппутæ базмæлыдысты. Сенькæ Егоркæмæ каст,
уый та æфсæрмы кодта æмæ йæ сæр æруагъта, йæ уадул-
тæ фæсырх сты.
— Демæ рахæцон? Æмæ дæ æз мæ иу æпгуылдзæн
дæр куы абырсдзынæн.
— Марадз-ма,— фæйнæрдыгæй басхуыстытæ кодтой
Егоркæйы.
46

Æмæ хъæбысхæст бацайдагъ.
Афтæ вæййы алы хатт дæр. Æнкъард кæнын рæйдыд-
1,)и, зæгьгæ, уæд Павлик хъуамæ æиæмæнг .исты æрымы-
сл. Куы электростаицæ феиынмæ ацæуынц, куы автобу-
сы сбадынц, ^кæнæ та чйныг фæкæсынц.
Иу хуыцаубоны та киномæ ацыдысты. Адæмæй дзы
базм-æлæп нæ уыд. Лæппутæ билеттæ дæр зыпæй ссард-
той...
Егоркæ къулрæбынты йæ быпатмæ куы фæцæйцыд,
уæд иу гыццыл чызг йæ размæ фæци. Чызг къулыл бан-
цои кодта æмæ йæ хæмпус русмæ йе ’игуылдз сарæзта.
— Фæидагыл цæмæп лæууыс?
— Мæ быпат мып иу лæппу байста. Дæ билет, дам,
æцæг билет нæу.
— Кæм ис дæ быиат?.. Цом-ма мемæ.
Æстæм рæнхъмæ бацыдысты. Æвдæм быиаты бадти
сырхуадул лæппу. Йæ худ бæрзонд ныккодта æмæ къæбу-
тыл æндзæвыд. Йæ зулваст сæры хъуынтæ ныхыл æр-
нырх сты æмæ йын йæ иу цæст бамбæрзтой. Лæппу, цы-
ма, пицы уыд, уыйау æнцад бадт. Егоркæ йæм æрбамæ-
сты.
— Кæйдæр быпаты цы сбадтæ?
— Уый дæ хъуыддаг пæу!— лæппу Егоркæйы йæ къу-
хæй асхуыста.
— Сыст дын, зæгъын, ныртæккæ!
— Ацу, кæннод дын хуыздæр пæ уыдзæн,— æмæ та
Егоркæйы асхуыста.
Егоркæ дæр ын йе ’фцæгготыл фæхæст æмæ йæ баи-
допæй иуварс аласта. Гыццыл чьтзг пыккуыдта, сæ алы-
иарс лæппутæ хъæр систой. Адæмы клубмæ цы ус фæуа-
Дзы, уый сæм базгъордта æмæ сæ дыууæйы дæр феддæ-
Дуар кодта. Дзæгъæлы ма куырдта Егоркæ, цæмæй йæ
Ус мидæмæ бауадза. Уалынмæ залы рухс ахуыссыд, æмæ
кино райдыдта.
Егоркæ æнкъардæй раздæхт интернатмæ, уыцы боны
хУызæн æй никуы бафæндыд сæхимæ ацæуын.
47

Йзæры лæппутæ куы ’рæмбырд сты, уæд йæ дзыхæй
иу ныхас дæр нæ хауд. Павлик ын зæрдæтæ авæрдта:
— Ма тыхс. Райсом ацæудзыстæм кииомæ. Хорз ын
фæдæ уыцы сырхуадулæн. Уагæры ма дæуæй стырдæр
куы нæ уыдаид...
Егоркæ къулырдæм азылд. Павлик ма иу гыццыл
абадт, стæй уый дæр схуыссыд.
Рацыд иу боп, дыккаг. Егоркæ уыцы иухуызон æн-
къардæй дары йæхи. Иæ ахуыр дæр фæцауддæр. Геогра-
фийæ «дыууæ» райста.
Иу изæр æрæгмæ схуыссыд Егоркæ. Йе ’мбæлттæ
хуыррытт кодтой... Æрмæст Павличы улæфыи лæ
хъуыст. Йæ хуыссæны рафт-бафт æмæ йе ’змæлдтытæй
не ’пцад. I
— Кæс-ма йæм,— мæсты кодта Егоркæ.— Уый тых-
хæй ма хæринаг дæр нæ сæвæрдзынæп мæхицæн...
Фæлæ Павлик уайтагъддæр хъуыддаг фембæрста: йе
’мбал цыдæр сфæнд кодта.
Сахаты фæстæ Егоркæ йæхи нал баурæдта. Сындæг-
гай сыстад æмæ Павликмæ бацыд. Бафарста йæ:
— Фынæй дæ?
— О,— фæсонт Павлик.
— Кæд мын æмбал дæ, уæд мæ ма хъыгдар. Дæ дзы-
хыл хæц. Æз уæддæр ардыгæй ацæудзынæн.
— Цæмæн?
— Ам мæ зæрдæмæ нæ цæуы. Кинойæ мæ æнаххосæй
ратардтой. «Дыууæ» дæр ницæй тыххæй райстон. Æз
радзурынмæ хъавыдтæн, уый та: «Сбад. Уыцы хуызæпæй
мауал æрбацу». Нæхимæ мын афтæ ницы хуызы зæгъик-
кой.
Бамбисæхсæв сыл. Фæстагмæ бауынаффæ кодтой:
Павлик никæмæн ницы зæгъдзæн. Егоркæ та, йæ ацæуы-
пы размæ, хъуыддаг бамбарын кæпдзæи.
Райсомæй Павлик куыддæр сыстад, афтæ фыццагдæр
Егоркæйы сынтæгмæ бакаст. Иæ дзаумæттæ скодта æмæ
æддæмæ рацыд. Уазал æмæ ирдгæ дымгæйæ сулæфæн
48

}1æ уыд. КиноТеатрмæ баХæцЦаё; Хъыс-Хъысг&наг Дуар
тыххæйты бакодта æмæ агъуысты фæмидæг.
Кинойы райдайынмæ бирæ нал баззад. Павлик билет-
тæ уæйгæнæгмæ бацыд. Схуыфыд.
— Директормæ мæ бауадз. Хъуыддаг мæ ис.
— Ма мæ хъыгдар. Зонын уæ, цавæр хъуыддæгтæ
\æ вæййы, уый... Цæстыфæныкъуылдмæ залы смидæг уа-
ИС, И?!
— Не ’смидæг уыдзынæи.— Павлик систа йе ’стыр
тæрхъусдзарм худ æмæ йæм æй бадардта.— Айс, æмæ
кæд смидæг уон, уæд-иу мын æй мауал ратт.
— Цæмæн мæ хъæуы дæ худ?
— Бауадз мæ æнæхудæй. Ме ’мбалæн мæ баххуыс
хъæуы.
— Кæс-ма йæм,— ныххудт сылгоймаг.— Цу. Æз дæм
бакæсон, цавæр хъуыддæгтæ дæ ис, уымæ.
Директор æрыгон чызг уыд. Бæлвырд æм байхъуы-
ста.
— Дæ ныхæстæ иууылдæр раст сты?
Павлик йæ сæр разыйæ батылдта.
— Хорз. Уыцы рæдыд сраст кæныныл бацархай-
дзыстæм.
— Уыцы хъуыддаг абон куынæ бакæнат, уæд Егоркæ
алидздзæн. Æз æй хорз зонын.— Сдзырдта Павлик æмæ
йæ бандонæй фестад.
Директор Павликмæ хæстæгдæр бацыд.
— Уроктæй цухгæнæн нæй, лæппу. Искуыдæм цæуын
куы хъæуа, уæд ахуыргæнæг, кæнæ ногдзауты раздзогæн
зæгъын фæхъæуы. Уыдон æй иунæгæй нæ ныууагътаик-
кой. Цом ныр иумæ...
Павличы йе ’мбæлттæ фарстой: «Кæм уыдтæ? Дæ
хынцинаг не ’скодтай?»
Тынгдæр та æртыккаг «б» къласы ахуыргæнинæгтæ
фæдис кодтой, ахуыргæнæг æмæ ногдзауты раздзогимæ
Фнæзонгæ чызг куы ’рбацыд, уæд. Ахуыргæнæг Егор-
кæйы стъолы размæ ракодта æмæ афтæ:
49
1 Æгас цæут, адæм!

— Махмæ æрбацыд кинотеатры Директор. Уый бад-
дзæн урочы, ныр та уал æй фæнды сымахæн цалдæр ны-
хасы зæгъын.
Ахуырдзаутæ ныссабыр сты.
— Уемæ ахуыр кæны иу лæппу — Егоркæ. Æрæджы,
киномæ бацæугæйæ, хорз хъуыддаг бакодта: йæ бынат
цы гыццыл чызгæн байстой, уый сæр^ьш рахæцыд. Хабар
уын йæхæдæг радзурдзæн, æз та йæ урокты фæстæ кино-
мæ хонын. Мæнæ дын билет, Егоркæ.
Егоркæ фæсырх. Сындæггай бацыд чызджы цурмæ
æмæ, билет райсгæйæ, сдзырдта:
— Бузныг!
Скъоладзаутæ нымдзæгъд кодтой.
Урокты фæстæ, стæй ма уый фæстæ дæр бирæ хæтты-
ты Егоркæ йе ’мбæлттæн зæрдиагæй дзырдта, сырхуаду-
лимæ йыл цы хабар æрцыд, уый.
Лæппутæм æппæтæй диссагдæр фæкаст, директор
ахæм стыр горæты рæстдзинад куыд сбæрæг кодта,
уый.
©
СЫРХ ШÆЗ
нХæскуы. Сырх фæз.
Нæ разæй стæхынц алыхуызон бæлæттæ: урсытæ, фæ-
ныкхуыз æмæ саутæ.
Хæххон дæттау, уынгтæй фæзмæ ивылынц адæм, ден-
джызмæ ивылæгау. О, æцæг деиджыз у, уый, æмæ бæ-
лæттæ дæр, денджызы цъиутау, тæхынц сæ сæрмæ.
Кæй нæ фендзынæ ам! Цавæр æвзаг дзы нæ фехъус-
50

дзынæ? Æз кæсын мæ алыварс æмæ, цыма, æппæт бæ-
стæйы фæндæгтæ ам баиу сты, рагон Кремлы къулты
бынмæ. Мæ разæй цæуы хурæнгæс чызг. Иæ цæстытæ
та... уыдон æрттивынц, Кремлы галуантыл сабыр уал-
дзыгон изæр цы стъалытæ ферттивынц уыдонау. Иæ
сæрмæ æрзылд бæлæттæй иу æмæ йын йæ уæхскыл æр-
бадти. Чызг æй хъавгæ райста, йæ русыл æй авæрдта,
ахъæбысгæнæгау ын кодта, стæй йæ алæвæрдта, йæ фарс-
мæ чи уыд, уыдонмæ. Айста йæ сырхуадул лæппу йæхи-
мæ. Уый фæстæ къухæй-къухмæ ацыд. Бæлонмæ, æвæц-
цæгæн, хорз кастысты адæймаджы къухтæ — хъарм,
рæвдауаг,— ахуыр сыл уыдис. Æз дæр æм бадардтон
мæ къух. Бады йыл... Кæсын æм. Кæсы мæм уый дæр.
Нæу йæ бон æнæ адæм, кæсагæн æнæ донæй куыд нæу
йæ бон цæрын, афтæ. Сабырдзинады нысан.
Цымæ йæ чи схуыдта фыццагдæр афтæ? Æниу цы
уæлдай у уый? Чи фæнды уæд. Хорз уый у, æмæ кæй ис
сабырдзинады нысан, кæй ис сабырдзинад...
Иу гыццыл лæппу феуæгъд кодта йæхи мады къух-
тæй æмæ бæлæттæм азгъордта. Бæлон æм узгæ-узгæ æр-
бацыд. Цыма кæрæдзи æмбарынц, фæлæ йæ лæппу
уайтагъд суагъта. Сæмдзæгъд кодтой йæ базыртæ...
Атахт.
— Цæмæн æй ауагътай?— афарстон ’æй.
— Афтæ,— дзуапп радта лæппу.
— Иннæтæм æй цæуылнæ алæвæрдтай?
Гыццыл лæппу ахъуыды кодта:
— Бафæллади. Тæхын æй фæнды...
— Æмæ йæхæдæг куы ’рбацыд адæммæ...
— О, фæлæ...
Гыццыл лæппуимæ базонгæ стæм,— Валодя Мыслин.
Сывæллон — æнæхин æнгас, ницы бамбæхсдзæн, ницы
басусæг кæндзæн. Иæ хъуыдытæ иууылдæр зынынц йæ
Цæстæнгасыл.
Цæуæм. Ныхас кæнæм.
— Мæн Валодя цæмæн схуыдтой, уый зоныс?
51

-^Нæзонын.
— Нæ мадьгфыд мæ хуыдта афтæ. Уый Ленины хорз
зыдта... Æдзухдæр-иу йæ кой кодта...
Дзуры мæ гыццыл æмбал. Æз æм лæмбынæг хъусын,
стыр адæймагмæ куыд хъусай, афтæ. Хъусы йæм йæ мад
дæр.Куы мæнмæ бахуды, куы йæ фыртмæ.
— Æз Ленины фарон дæр федтон. Ныр дæр та йæ
фендзынæн.
— Æз та йæ абон фыццаг хатт... Ленин... Уыцы ном
хъуыстрн æдзухдæр, стæй йæ дзурдзысты дарддæр дæр,
зарæгау зæлдзæн. Уыцы ном мæ цины æфтыдта, хуыдта
мæ размæ, дарддæр, дарддæр... Мæ фыды фыд йæ рай-
гуырæн хъæуæй дарддæр никуы уыд, мæ фыд та хæстæг-
дæр хъæутæй дарддæр. Æз та дæн Мæскуыйы. Сырх фæ-
зы... Ныртæккæ фендзынæн Ленины...
Цæуæм Валодяимæ, ныхæстæ кæнæм. Æндæр гæнæн
нæй йемæ,— хъæлдзæг, дзыхарæхст лæплу! Уайдзæфгæ-
нæгау нæм иу зæронд ус æрбакасти. «Ныууадзут уæ ны-
хæстæ»;—дзырдта йæ цæстæнгас. Ам ма ныхæстæ кæнут:
сабыр... сабыр. Уый, æвæццæгæн, хъуыды кæны Ленины,
æнæмæнг æй хъуыды кæндзæн.
Мæнæ мавзолей. Къамты цы хуы.?,æн вæййы, ахæм у,
æрмæст стырдæр, хæстæгдæр, зæрдæмæдзæугæдæр. Ра-
ивтой хъахъхъæнджытæ * кæрæдзи. Лæууынц ’æфсæд-
донтæ. Хъахъхъæнынц сабырдзинад.
— Ныртæккæ фендзыстæм Ленины,— нал фæлæууыд
Валодя. ■ • -
Ныххызтыстæм асинтыл... Лæууынц æфсæддонтæ...
Ленин... Мæнæ.йæ уынын хæстæгмæ. Уый ныхас. кæны
æппæт дунеимæ дæр, алы æвзагыл дæр. Æхгæд сты йæ
цæстытæ... Уæддæр дардмæ уынынц. Бынтон сындаггай
цæуын йæ рæзты, фæлæ цас адæм ис мæ фæстæ!..
Рацыдтæн,-, афтæмæй ,мæ. зæрдыл æрбалæууыд мæ
гыццыл зонгæ. Кæрæдзимæ бакастыстæм, фæлæ ницы
сдзырдтам. Ууыл ахицæн стæм. Мæ хъæбысы ма йæ
52,

акодтон ’æмæ йын, фæтæджы къам кæм уыд, ахæм нывтæ
балæвар кодтоы.
Æрæджы та дзы писмо райстон. Тынг æхсызгон мын
млд, дыма та ногæй Мæскуыйы фестадтæн. Писмойы аф-
тæ фыст уыд: «Æз ахуыр кæнын Валодя Ульяновы хуы-
за?н».
Мæпæн мæ ’зæрдыл æрлæууыд... Нæ, лæугæ не ’ркод-
та. Адæймаджы зæрдыл æрлæууы, цы дзы ферох вæййы,
\ып. Мæнæн мæ цæстытыл ауад: Мæскуы... Сырх фæз...
Бæлæттæ... Ленип!.. Валодя...
©
УРС СÆРЫХЪУЫЦ
1Ды хъæумæ æрцыдтæп, уый хуьшд
Низкое. Æз ардæм æрбафтыдтæн редакцийы фæдзæхст-
^æ гæсгæ. Ныффыссын мæ хъуыд, партизантæ-фæском-
иæдисонтæй Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæджы хъæ-
°атырæй чи фа?мард, уыдопæн хъæуы цыртдзæвæи
байгом кæныны,размæ цы митинг уыдзæн, уый тых-
хасй.
~ ...’Иуæндæс. лæппуйы æмæ чызджы фашисттæ, фыд
миты фæстæ, мæрдтæм барвыстой.- Цынæ сын фæкодтой
фмае сæ куыд нæ фарстой, уæддæр сæ иуыæг ныхас дæр
пичи загъта...
Уыцы хабар уымæй размæ дæр ма фехъуыстон. Суанг
Ма уый дæр зыдтон, æмæ уыцы бирæгъты къухтæй куыд-
Даер æгъдауæй иу уацайраг раирвæзт æмæ абон дæр ма
53

Стыр хъæуы адæмæй цыртдзæвæны алыварс æрлæу
уæн нал уыд. Уæзласæн машинæты æрцыдысты колхо
зонтæ хæстæгдæр хъæутæй æмæ хъæуы стырдæр уыщ
æмызмæлд кодта.
Уынджы цæхгæрмæ æрбауадтæн. Мæ комкоммæ æр
бацæйцыд сылгоймæгты къорд. Се ’ппæты ’ргом дæр, са
астæу чи цыд, уыцы сылгоймагмæ здæхт. Стæй уыць
сылгоймаг фæлæууыд æмæ сдзырдта:
— Райсом, райсом, чызджытæ. Бирæ кæйдæрты ма
фенын хъæуы, мæ рæстæг та хæрз чысыл у,— загътг
сылгоймаг, йæ къух ма сæм фæтылдта æмæ тигъыл фæ
зылд.
Мæ цæстытæй нал хицæн кодта йе ’нахуыр цæсгом
Лыстæг, уæлæнгай æнцъылдтæ йæ ирд цæсгомыл. Амонд
джын æмæ цины æрттывдгæиаг цæстытæ. Йе ’стыр ны
хы сæрмæ дзæбæх фидыдтой сæры алыварс быдæй тыхч
дзыккутæ. Сатæгсау дих фаст дзыккуты астæуæй урс
хилтæ дардмæ зындысты æвзистау. *
Сылгоймаг бахызт иу хæдзары кæртмæ.
Чысыл фæстæдæр, уазал къуымæл нуазгæйæ, хъуы-
стон, иу полчъы кæимæ уыдтæн, уыцы хæлары хабæрттæм.
Ныртæккæ хъæуы хицау у, æмæ мын сæ хъæуы ха-
бæрттæ дзырдта. Илья мы.н дзырдта сæ хæдзарады ног
машинæты тыххæй, ног инкубаторы, æ’мæ æрæджы кæй
сарæзтой, уыцы хъомдæтты тыххæй. Суанг ма дзы
фæсивæдæй хорз чи кафы, уыдон дæр нæ ферох код-
та: йæх.æдæг дæр хорз кафыд, æфсады ма куы уыдыс-
тæм, уæд.
Ме ’мбалы ггыхæстæм ацы хатт зæрдиагæй нæхъуыс-
тон. Мæ цæстытæй нæ хицæн кодта, цы сылгоймаджы
федтон, уый. «Кæд, немыцæй чи раирвæзт, уыцы адæй-
маг у?» — ахъуыды кодтон.
— Илья, гыццыл раздæр иу сылгоймаджы федтон.
Йæ цæсгом, цæстытæ æмæ урс сæрыхъуын... Чи зоны...
Еленæ Сергеевнæ Барсуковайы федтай, нæ ног ис-
торийы ахуыргæнæг,—мæ ныхас мын айста Илья. Бан-
54

чоныл æрбадт æмæ та, бахудгæйæ, загъта:—Нæ хъæумæ
а?ртæ мæйы размæ æрбацыд. Мæскуыйы университет
каст фæци.
Илья мыл бахудт:
— Æнхъæлдæн æмæ дæ цымыдисдзинадæй нæма схи-
цæн дæ?! Чернилæзмæнтджытæ иууылдæр ахæмтæ сты,
æвæццæгæн.— Йæ къуымæлæй ма чи аззад, уый анызта,
йæ былтæ асæрфта æмæ ма йæ ныхæстыл афтыдта: —
Ссардтой йæ Бур цъымарайы — йæ уд ма æрдуйыл хæ-
цыд, афтæмæй. Æрæгмæ æрчъицыдта. Иæ дзаумайы
бызгъуыртæ хъæдгæмттыл баныхæстысты, æмæ йын сæ
куы ластам, уæд-иу, мæгуыр схтэæрзыдта. Ныхсадтам æй,
йæ цæфтæ йын бабастам æмæ йæ тар æхсæв хъæдмæ
аластам. Æз фæстæмæ хъæумæ рацыдтæн.
Командыгæнæг мын ног хъуыддаг мæ бар бакодта:
мæ уæраг фæцæф æмæ дыууæ къуырийы дæргъы фæхуыс-
сыдтæн. Лепæимæ иумæ слæууыдыстæм нæ къæхтыл.
Цалдæр боны ма баззадыстæм æфсæддон рынчындо-
ныаемæ фæлвæрдтоийемæсдзурыныл. Фæлæ сылгоймаг
иицы дзырдта, æрмæстдæр иудадзыг кæдæмдæр каст.
Отряды сæфты хабæрттæ та фæстæдæр базыдтон. Æр-
барвыстой йæ бæрнон хæс баххæст кæнынмæ нæ хъæу-
Д1<'с. Хъуамæ рахастаид сусæг гæххæттытæ, фронтмæ чи
^аста, уыцы афицерæй. Стæй уый фæстæ хъуамæ нæ
-ьæуы æрынцадаид. Отряды адæм хорз цæттæ уыдысты.
’ ъе, æрмæст се ’хсæн нымудзæг разындзæн, уый æнхъæл
иичи уыд. Нымудзæг та разынд Петр Пасенюк. Эсэсон-
'1Ь1 кусæг мах хъæуыл цæудзæн, уый дæр нын уый фе-
Хьусын кодта.
Æртæ боны сæ хъизæмарæй фæмардтой. Ленæ уыд
ХиДæн сарайы. Алы ’хсæв дæр-иу æм æрбацыд цалдæр
^мьщаджы æмæ-иу се ’взæгтæ рауагътой. Ленæйы сæр
^Ыппæрæм бон сурс: раздæр ын йæ къахы бынтæ сыгъ-
^ой, стæй йын æхсидгæ æртысгæнтæй стыдтой йæ риутæ.
,:гас æнхъæл ын нал уыдысты æмæ æвзонг партизаны
;^оцМæ раппæрстой. Былмæ куыд ралæст æмæ цъымара-
55

мæ куыд бабырыд, уый нæ хъуыды каены. Лæппуты та рац-
сомæй зæронд тулдз бæласы бын фехстой.
Æхсæвы мæ фыны Елепæ Семеновнæйы уыдтоп. Каст
мæм, æндæвта мæ йе ’стыр цæстытæй, йе ’ппæт зынджы
хъармæй. • ’
- Хуры тынтæ мæ æидавын куы райдыдтой, уæд рай-
хъал дæн. Тагъд-тагъд мæхи ахсадтон æмæ, колхозонты
æхсæнты лæгæрдгæйæ, хъуыстон Леиæйы хъæлæс:
- — Мах уæ никуы ферох кæндзыстæм, нæ зынаргъ æм-
бæлттæ! Уæ хъæбатырдзинад нæ разæнгард кæны ног
тохтæм амондджын царды сæраппонд!
Мæнмæ афтæ каст, цыма йæ сæры алы фæзылдæй
дæр йæ сæрыхъуыитæ сæ хуыз ивтой...
©
МАСТ
■* айсомæй командир снайпер Бо-
койы-фыртмæ фæоидт.
Уый уыд бæрзонд, къæсхуыр ирон лæппу, мадзура
æмæ бакастæй тызмæгарæзт. Аходæны фæстæ-иу йæ фæн-
дзæхстои райста, иу ран-иу æрбадт æмæ-иу ыл æдде-ми-
дæгæй рыджы мур нал пыууагъта. Хорз-иу æй куы ныс-
сыгъдæг кодта, уæд-иу йе ’мбæлттæм-бахудтис, æмæ-иу
йæ цæсгом ныррухс. Уый фæстæ-иу йæ уæлæ пълащ æр-
бакодта æмæ-иу æрдæгхæлд скъолайы ’рдæм ацыд. Уы-
цы хæлддзæгтæм-иу ын куыд бантыст схизын, уый’ дис-
саг куыд нæ уыд: уырдæм хорз зындысты немыц, фæлае
тæссаг уыд, куы йæ фепой. уымæй.
56

Афтæ авд боны фæцыд уыцы хæлддзæгтæм, фæлæ йæ
никуы ничи федта.
Изæры-иу æй салдæттæ хъазæгау фарстой: «Фрицты
фындзы бын куыд фæцæуыс, дæ хорзæхæй?» Фæлæ-иу
лæпну ницы дзырдта, æмæ-иу ын йæ фæлмæст цæсгоммæ
куы бакастысты салдæттæ, уæд-иу фæхъус сты... -
— Æмбал гвардийы лейтенаит, дæ сидтмæ гæсгæ еф-
рсйтор Бокойы-фырт æрбацыд!— блиндажмæ бацæугæ-
йæ, зæгъы æфсæддон.
— Хорз, Бокойы-фырт. Цæттæ дæ?
— Цæттæ дæн, æмбал гвардийы лейтенант!
— Уæдæ’мæм хъус бæлвырд. Абон мын фехъусын
кодтой, пемыцмæ цавæрдæр стыр геперал æрбацыд,
зæгъгæ. Æвæццæгæн, уыцы генералы ’рбацыд, баст’у,
Курскы тыххæй Гитлермæ цы пълантæ ис, уыимæ. Хæлд-
дзагæй хорз зыны хъæу?
— Тынг хорз.
— Хъæуы искæй фехстай ацы бонты?
— .Нæ.фехстои, акъоипытæм хъавыдтæн.
— Аргъуапы раз фæз дæр хорз зыны?
— Тынг хорз!
— Дæ хæс бамбæрстай уæдæ?
— Бамбæрстон.
— Уæдæ дын уæд ацæуыпы бар ис,— фæци йæ ны-
хас лейтенант æмæ ма, снайперæн йæ къух райсгæйæ, йæ
ныхасмæ бафтыдта.— Инæлары фехсын дæ къухы куы
бафта, уæд дæ дæс бопы суæгъд кæндзыиæн служ-
бæйæ. "
Бокойы-фырт зæхмæ ныккаст. Йæ цæсгом фæтар, йæ
ныхыл æнцъылдтæ февзæрд.
— Дæхи Ирыстоны зæххыл дæ. Цыма дæ уæхимæ нæ
фæпды?—фæдис кодта лейтеиант.
— Мæ хъæу да’рд ыæй... Нæ фарсмæ... инæлар кæдæм
æрбацыд, уый мæ хъæу у,— пыллæг хъæлæсæй сдзырдта
сиаипер.
Лейтенант йе ’рфгуытыл хæрдмæ схæцыд, цæмæндæр
57

аныхта йæ рус, æмæ, Бокойы-фырты уæхсджытыл аер.
хæцгæйæ, загъта:
— Хорзыл сæмбæл, æмбал ефрейтор.
Бакойы-фырт хæлддзæгтæм куы бахæццæ, уæд йæхи-
цæн рындз. бацагуырдта, йæ пълащ фелвæста, æрьь
тыдта йæ, æрхуыссыд æмæ æркъæппæввонг сифтыгъта
топп. ’
Хъæуы хæдзæртты сау æнгæс Бокойы-фырты зæрдæ
цæвæгау ныккодта. Уæртæ уый та йæхи хæдзар у. Лæп-
пу каст, хæдзарæй иуфарс цы дуар ныхъхъил, уымæ (но-
гæй аивынмæ йæ куыд хъавыд, афтæ хæст райдыдта)
æмæ æнхъæлмæ каст йæ мады фæзындмæ. Куыд бафип|
пайдта, афтæмæй иу зæронд ус фæзынд кæрты. Сылгой-
маг. Сахаты ’рдæг рацыд. Мад у, нæу, уый дзæбæх нæ
иртасы. «Кæд рынчын фæци, миййаг?»— уæддæр ахъуы-
ды кодта лæппу, фæлæ, уыцы хъуыды сурæгау, хъæуыл
дарддæр йæ цæстæнгас ахаста. Сыбыртт никæцæй цы,-
дис. Аргъуаны цур, къабузджын хæрисы раз, лæууыд
рог машинæ. |
«Ау, инæлар æрфахæццæ уыдаид? Æмæ уæд кæм ис?
Стæй иу цъиузмæлæг цæуылнæ зыны?» 1
Снайпер та топпы дардмæ кæсæнæй ногæй кæсы сæ
хæдзармæ. Уыцы рæстæг мады бæсты хæдзарæй рацыд
бæгънæггуыр, стæвдтæ фашист. «А-а, мæнæ кæм дæ> мæ-
нæ!— хинымæр сдзырдта Бокойы-фырт.— Кæд хуыцауы
фæнда, уæд мын нæ аирвæздзынæ.»
Инæлары фæстæ ма иу афицер рагæпп кодта: Йæ
къухы, Бокойы-фырт йæхи ’хсын цы куысийæ уарзта,
уый. Цæугæ доны ’рдыгæй иу сылгоймаг æрбацæйцыд.
Бедраты уæзæй ныггуыбыр.
— Нана!—фæндыд æй ныхъхъæр кæнын йæ ныййа-
рæгмæ, куы йæ базыдта, уæд.— Бафæраз-ма иу гыццыл,
мæ зынаргъ мад, æмæ дæ хъыгдарджытæн сæ фæд цы
’фæци, уый дæр нæл фендзынæ!»
Афицер бедрайæ дон систа æмæ та-иу æй инæларЫ
къухтыл æруагъта. Фашист фурдтытæ кодта, куыдзæ^
58

Йаз сæрУл ДоМ куы ’ркалай, уый дæр æй уыйау тылдта.
Бокойы-фырт топп фергъæвта, инæлары сæрмæ бирæ
фæхъавыд æмæ мæнгвæдæгыл æрхæцыд. Гилдз не ’схæ-
цыд. Снайпер ногæй аивтыгъта топп, фæлæ уæдмæ афи-
цер инæлары йæ гуырæй бааууон кодта — сæрфта йын
йæ фæсонтæ. «Нæ, уымæй" йæ нæ ату кæндзыстут!» —
искæимæ дзурæгау зæгъы снайпер æмæ уыцы уысм фæ-
цыд гæрах, иннæ. Инæлар батылдта йæ гæндзæхтæ æмæ
къæсæрмæ афæлдæхт.
Фашисттæ хъæуы уынгты ратæх-батæх систой. Хæ-
дзæрттыл зылдысты æмæ зæрæдты, сылгоймæгты, сывæл-
лæтты уынгмæ сырдтой, тардтой сæ аргъуанмæ. Бокойы-
фырт се ’хсæн йæ мады ауыдта. Иæ сæрыл йæ джиппæй-
фыст сæрбæттæн баст. Йæ сабыр уæздан мад адæмæй
иуфарс лæууыд æмæ йæм афтæ каст, цыма кæугæ кодта.
Адæм фылдæрæй-фылдæр кодтой. Иу фашист бацьщ
мадмæ æмæ йæ автоматæй басхуыста. Зæронд ус фæцу-
дыдта æмæ йæм иннæты ’хсæнæй нал фæзынд.
Уый фæстæ æрцыд, фæрсты атонынмæ бирæ кæмæй
нал фæхъæуы, ахæм хъуыддаг. Автоматы къæр-къæр
сæмхæццæ адæмы æмбуимæ...
Бокойы-фырт куыдта æнæ цæссыгæй, салдат куыд фæ-
кæуы, афтæ.
Куы æрталынг, уæд фæстæмæ æрбаздæхт, æнхъæлмæ
йæм каст полчъы командир. Зæхбынмæ куы бахызт, уæд
земраст алæууыд, фæлæ йæ булкъон асыккыл æрбадын
кодта æмæ загъта:
— Фидар лæуу, салдат. Сусæгæй дын æй зæгъын —
абон дæ хъæуы цæрджыты тыхгæнджытæн сæ фæстаг бон
У. Уый фæстæ нæ иннæтæм дæр хъæуы. Адæмы мастæй
еын фæлидзæн ничердæм ис.
Бокойы-фырты уадултыл цæстысыгтæ згъæлдысты.
Æмæ сæ æмбæхсгæ дæр нæ кодта; топпы хæтæл-иу
^ылхъывта æмæ-иу инæлары иыхæстæм йæ сæр ба-
гылдта.
©
59

ФЕМБÆЛД
•П-иколай Федорович геологтæ-сгар-
джыты къорды хицау, у, уый куы фехъуыстам, уæд нæ
цинæн кæроп пал уыд. Алы бон дæр-иу Николай Федо-
ровичы фæрсынтæй йæ хъуырмæ скодтам. Æмæ диссаг у
уый? Хабæрттæгæнаг у Николай Федорович æмæ нæ ци-
ны сæр ууул уыд. . .
Æмæ кæцы ран нæ басгæрста!—Алтайы, Уралы, Чу-
коткæйы. Иу сабаты изæрæй не ’мбæлттæ хъастизæрмæ
куы ацыдысты, уæд æз æмæ Николай Федорович та го-
рæты уынгты тезгъо кæнынмæ рацыдыстæм.
’Дзырдта мын сындæг, ивазгæ ныхасæй, ныллæг хъæ-
л^æсæй цыма-иу ивгъуыд рæстæгмæ хъавгæ фæстæмæ
акаст, уыйау.
*
— Æз уый раиртæстон, æмæ цас фылдæр урс хилтæ
зыиа адæймаджы сæрыл, уыйбæрц фылдæр сты йæ
æпæхуыссæг æхсæвтæ дæр. Адæймагæн йæ азтæ дзæгъæ-
лы куынæ ацæуой, уæддæр æм афтæ фæкæсы, æмæ йæ
ахсджиагдæр хъуыддаг нырма бакæнинаг у.
Æмæ кæцы у цымæ уыцы ахсджиагдæр хъуыддаг?
Мæн бирæ фæндæгтыл цæуын бахъуыд, бирæ къах-
вæндæгтыл ауайын, фæлæ ноджы фылдæр та, мæхæдæг
цы къахвæпдæгтæ ныннадтон, уыдон сты. Мæ къах дæр-
иу скъуырдтон, фæлæ мæ сæр куыд сурс, уый та зонгæ
дæр нæ бакодтон...
. Уæддæр геолог куыд сдæн, зæгъыс?
. Цыбыр пыхасæй афтæ: уыд уалдзæг. Æнæхæдзар
лæппу иу æнæзонгæ станцæйы æихъæлмæ каст поезды
’рбацыдмæ. Райсомæп-иу æнхъæлмæгæсæп хæдзарæй æд-
дæмæ рацыд, йе скъуыд къалозты бын-иу цъымараты их
60

х’ъыс-хЪыс кодта. Уый йæм хорз каст, æмæ-иучцалынмæ
уазалмæ лæууын фæрæзта, уæдмæ-иу рацу-бацу код-
та ихыл. Их-иу æрмур къæхты бын æмæ хурмæ’ æрт-
тывта.
Æртыккаг бон, пецы раз, къуымы хуысгæйæ кæйдæр
ныхасмæ райхъал. Æвæндонæй скаст йæ иу цæстæй...
Бандæттыл бадтысты сæвджынтæ арæзт лæгтæ. Сæ уæ-
лæ — фысдзармæй кæрцытæ. Голджытæм-иу нывнæлд-
той æмæ-иу консервтæ систой, къалбас, дзул æмæ кæрд-
тæ. Чидæр сæ пецы раз бызгъуырты тыхт лæппуйы ауыд-
та æмæ йе ’мбалы бакъуырдта:
— Акæс-ма/ Микитæ! Уый цавæр сырды лæппын у...
Змæлгæ дæр нæ кæиы... Æрмæст пæм йæ иу цæстæй
скаст... ’ ’
- Микитæ лæппуйы ’рдæм акаст. Йæ цæсгом фæрухс.
— Человик, человик,— бахудт Микитæ,— падызь,
сюды. - : . .
Лæппу йæ бынатæй нæ фезмæлыд. Бирæ ракæ-бакæ-
йы фæстæ.сæм уæддæр бацыд.
- — Сядай, исть будэмо,— Микитæ йæм бадардта стыр
дзулы къæбæр къалбасы хаимæ æмæ йæ бафарста:—
Як кличуць?
- —- Колькæ.
— Кæдæм цæуыс?
— Ташкентмæ,-— дзуапп радта лæппу.
— Акæс-ма йæм,— ферхæцыд Микитæ, æмæ лæгтæ
æмхуызонæй ныххудтысты. Цавæр билет æм ис, плац-;
карт, æви купемæ, уый базоныныл систы.
— Æви дæм сæрмагонд поезд æрбацæудзæн? Уæд
мах дæр ма ферох кæн...
Ахæм хъæлдзæг худт уыцы фæсвæд ран, æвæццæгæн,
никуы азæлыд. Лæппуйы бæллиц,— Ташкентмæ бахауын,
тад сындæггай...
Дыууæ боны фесты геологтæ уым. Лæппуйыл дзаума
скодтой æмæ йе семæ ахуыдтой...
Афтæ райдыдтой мæ ног фæндæгтæ. Кæрон сын нæй
61

&мæ иæ уыдзæи. Диссаг стЫ. æвæдза, фæндæгтæ. ИыУ’
)адзæу-сыл, фæстæмæ кæй нал сисдзыстæм, уыцы рæс-
тæг —1 æрыгоидзинад. Æмæ уый хъуыды дæр нæ фæкæ-
нæм,' афтæмæй цæуæм, цæуæм дарддæр. Уæддæр къорд
азты фæстæ ауай дæ фыццаг къахвæндагыл. Ссардзынæ
дæ кæддæры æвзонгдзинад, мæнæ ис, зæгъгæ дзы зæгъ-
дзынæ, цыма йæ уынгæ кæныс, уыйау. Уыцы фæндаг цæ-
уы къæдзтæ-мæдзтæй. Цæуыс ыл. Йемæ ныхас кæныс,
ныууадзын æй нал у дæ бон, фæлæ дæ не ’вдæлы, цæуын
дæ хъæуы, æмæ фæцæуыс фæстæмæ фæкæс-фæкæс
гæнгæ.
Цалдæр азы размæ та, Ташкентмæ цы станцæгондæй
цæуынмæ хъавыдтæн, уырдæм бафтыдтæн.
Æнæнхъæлæджы уыцы гыццыл станцæ мæ цард æв-
дисæг айдæн фестад. Уæдæй тынгдæр мæм никуы ба-
хъардта, мæ сæр кæй фæхалас, уый дæр.
Ног бынæттæ... Ног адæмтæ... Мæ зæрдыл арæх æр-
лæууы иу фембæлд. Цæвиттон, дзурынмæ дæр дын, гъе,
уый хъавыдтæн. Уыцы фембæлд та мысын æмæ хъуыды
кæнын — æнусты мидæг Уæрæсейы фæндæгтыл цæудзыс-
ты тыхджын, уæндон адæм æхсидгæ зæрдæтимæ. Куы
дын загътон, адæймагмæ æдзухдæр афтæ кæсы, цыма,
йæ сæйрагдæр хъуыддаг нæма бакодта. Уæдæ кæм æм-
бæхст ис уыцы сæйрагдæр хъуыддаг? Уый æмбæхст ис
адæймаджы рагбонты. Æвзонгдзинады бон бакæнын у,
мах кæмæ бæллыдыстæм æмæ нæ къухы чи нал бафтыд,
уыцы стырдæр хъуыддæгтæ.
О, æмæ уæддæр фембæлды тыххæй... Уый уыд æртæ
азы размæ Ярославлы вагзалы, Мæскуыйы. Воркутамæ
цыдтæн. Вагзалы мидæг хъæр, змæлд. Кассæтæм бацæ-
уæн нæ уыд. Куы-иу ратыхстæн, уæд та-иу тамако ады-
мынмæ рауадтæн.
Уалынмæрадиойæ радзырдтой, Воркутамæ чи цæуы,
уыцы поездмæ бынæттæ нал ис, зæгъгæ.
Цы бачындæуыдаид? Рацыдтæн æмæ хъуыды кæнын,
кæцырдæм цæуон, ууыл, фæлæ мæ цæуын дæр никуыдæм
62

фæндыд.» Цы хæйрæг ма дæ хæссы, зæронд, ац’цдунейы
иу кæронæй иннæмæ? Æдзух вагзалтæ, кæм схуыссай,
ууыл мæт кæн...— хъуыды кодтон мæхинымæр.— Цавæр
цард у ай?»
Тамако сдымдтон. Ризæг мыл бахæцыд. Мæ фарсмæ
иу лæппу бадт. Хæрз æрыгон. Цæсты зулæй йæм бакæ-
сын. Сау цинел ыл. Хуылыдз батинкæтæ йæ къæхтыл,
йæ бецыкк худы бынæй æрзынд. Дзæбæх лæппу, тыз-
мæг хуыз ын. Æвæццæгæн, зæгъын, уый дæр билет
не ’ссардта.
Афарстон æй:
— Кæдæм цæуыс?
Цæгатаг горæты ном мын загъта.
— Уым цæргæ кæныс, æви ахуырмæ цæуыс?
— Практикæйы уыдтæн.
— Гъы, æмæ куыд ацыд дæ практикæ?
— Æнцон мын нæ уыд.— Лæппу фæхъус.— Лæмæгъ
адæймæгтæ дзы нæ бафæразынц. Лидзæг фæвæййынц.
Уыдон уыдысты, йæ тыхтыл гуырысхо чи нæ кæны,
ахæм адæймаджы ныхæстæ, зæгъгæ та сæ кодта æвзонг
лæппу. Æмæ мæм диссаг уый фæкаст. Фыццаг æй хъа-
выдтæн афæрсынмæ: «Æмæ ды та? Нæ алидздзынæ?»
Фæлæ фембæрстон: ахæм лæппуйы афтæтæ фæрсæн нæй.
Æмæ цæмæй ныхас ма аокъуына, уый тыххæй та йæ ба-
фарстон:
— Дæ фыды зæрдæмæ цæуы, училищемæ кæй бацыд-
тæ, уый?
— Фыд мын нæй,— загъта лæппу.— Фæмард. Фæдæл-
дон доны бынты цæуæг лодкæйы. Бомбæтæ сыл æркалд-
той...
Лæппу фæхъус, стæй мын æрæджиаугомау афтæ:
— Мæ фыды дæм равдисон?
Къамæй мæм каст хæрз æрыгон нæлгоймаг, дыккаг
къæпхæны капитан. Лæппумæ бакастæн,— уымæн дæр
ахæм цæхæр цæстытæ.
Уый та дын мæ фембæлды хабар. Адæймаг куы фæ-
63

зæр.шп/вæййы, уæд сабыр цардмæ бæллы, æмæ уæд мæ
зæршл æрлæууынц уыцы æвзонг лæппуйы ныхæстæ:
«Лæмæгътæ нæ бафæразынц...» Æмæ дæ уырны, феф-
сæрмы вæййын. Лæппын уæвгæйæ афтæ зæгъын базо-
(^æд!
Арæх æй æрæ^ысын, фæлæ, чи зоны; кæм ис? Цавæр
уылæнтæ йын хæссынц йæ нау? Балтикæйы, æви æндæр
денджызы? Ахæмтæ æрдæг фæндагæй не ’здæхынц. Гъе,
ахæм лæппутæ свæййынц капитантæ.
©
„ХУССАЙРАГ УÆЙЫГ
■Гуслан, Хъорнисы астæуккаг скъо-
лайы ма куы ахуыр кодта, фыццаг легендæтæ уæд фе-
хъуыста, Цæгат бæстæйы хабæрттæ, уæд базыдта «Че-
люскины» науы балц, уæд бакаст чингуытæ—Амундсены,
Толлы, Бегичевы, стæй Таймыры бирæ хæзнаты, уыдоны
агурджыты æрдхæрæны хъæбатырдзинады тыххæй цы-
дæртæ. Куыд æй фæндыд, æвæдза, уæд уыдонимæ уæ-
вын!
Руслан рахъомыл. Ацыд Советон Æфсады службæ
кæнынмæ. Хуссайраг лæппу Цæгаты тыххæй бирæ тау-
рæгътæ хъуыста йе ’фсæддон æмбæлттæй дæр, æмæ ныр
йæ зæрдæмæ бынтон бацыд, кæддæр йæ абухгæ хъуыды-
ты кæй бауарзта, уыцы дард æбæрæг бæстæ.
Йæ службæ куы фæци, уæд Руслан Цæгатмæ цæуыны
тыххæй йе ’мбæлттæн йæ фæнд куы загъта, уæд^сæ иуæй-
-иутæ_дисы бафтыдысты, иæ сæ бауырныдтой йæ ныхæ-
:64

стæ. «Ау, хурæфсæст Кавказ уазал Цæгатæй ивынмæ
хъавыс?»—дзырдтой йын/
Æрбацæуæджы йæ сæрæй йæ къæхты онг цæстæнга-
сæй куы сбарста, уæд Норильскы металлургон комбина-
ты кадрты хайады инспектор бафарста:
— Цæмæй дæ фæнды кусын? Цы дæсныйад дæм ис?
Тасойты Руслан ныллæг хъæлæсæй дзуапп радта: .
— Дæсныйадæй мæм ницы ис... Æрмæст дæр аст
къласы.каст фæдæн... Хорз.уаид, исты агрегатыл кусын
куы сахуыр уаин, исты дæсныйад куы базонин...
Кадрты хайады кусджытæ кæрæдзимæ бакастысты,
сæхимидæг аныхас кодтой, стæй йын æрæджиау инспек-
тор дзуапп радта:
— Æрзæт æввонг кæм у, уæлзæхх кæм ис, уырдæм
дæ æрвитæм. «Æвзалыджын»— афтæ хуыины уыцы æр-
зæткъахæн. Бахъуыды й’æ/кæндзынæ?
Ныр дæр ма Русланы зæрдыл лæууынц инспекторы
ныхæстæ. .
— Уым фендзынæ, экскаваторыл, зæхх хуынкъгæнæн
станокыл, кæнæ электровозыл куыд кусынц, уый. Цыбыр
дзырдæй, хуыздæр дæм цы фæкæса, фæстæдæр уый рав-
зардзынæ, ныртæккæ .уал дын исты хуымæтæджы куыст
ратдзысты". Мæнæ дын гæххæтт, уырдæм æрвыст кæй
Дæуыс, уый тыххæй.
Инспектор гæххæтт æнæмаркæ къонверты нывæрдта
^мæ йæ Русланмæ радта. Лæппуйæн кæдæм загътой,
УЬфдæм атындзыдта. Дыккаг бон кусын райдыдта æрзæт-
ласæн сæрмагонд æфсæнвæндаг" аразджыты бригадæйы.
...Дард Цæгаты чи нæ уыд, тъæнджы мæй полярсш
^хсæв чи нæ.бавзæрста, дымгæ бон’ 50—60 градусы уа-
**ал кæуыл ие ’скодта, уый нæ бамбардзæн, Норильск ц’ы
У> уый.
Русланæн йæ ныфс нæ асаст. Хъорнисаг лæппу æк-
^гас цæут, адæ^!
?5

койæ хæссинаг кæй никæмæн фæуыдзæн, уый йе ’мбæлт-
тæ уайтæккæдæр ра-иртæстой. Йæ хъару, йæ фæразон-
дзинадмæ гæсгæ йæ бригады уæнгтæ «Хуссайраг уæйыг»
схуыдтой. Бонтæ згъордтой, мæйтæ цыдысты. Руслан
ахуыр кæнынмæ бацыд экскаваторы машинисты курсы-
тæм. Бонæй — кусгæ, изæрæй — ахуыр... Æхсæз мæйы
фæстæ Тасойы-фырт экзаментæ иттæг хорз бæрæггæнæн-
тимæ радта æмæ бабадт экскаваторыл. Æртæ азы фæстге
нымад æрцыд Норильскы комбинаты хуыздæр æрзæт-
къахджытыл.
Уалынмæ коммупистон куыст æмæ коммунистон царл
кæныны фæдыл Мæскуыйы раззагдæр кусджыты сидт
æппæт бæстæйыл айхъуыст. Уыцы стыр патриотон хъуыд-
даг у, нæ адæмы политикон æмæ фæллойадон актмвон-
дзииады ног æвдисæн, уый у нæ сомбоны цардыуаг сгар-
джыты змæлд. Ног змæлды миниуджытæй иу у, куыста;
æмæ фæллойы æнтысындзинад фылдæр жæныны ма-
дзæлттæ ног адæймяг хъомыл кæныны хæсимæ фидар
баст кæй сты, уый.
Мæскуыйы раззагдæр кусджыты хъæппæрисдзина;
бафæзмыдта, Руслан разамынд кæмæн лæвæрдта, уыць’
экскаваторы экипаж дæр. Фыццаджыдæр, кæронгонд æр*
цыд машинæйы дзæгъæл лæудтытæн. Бæлвырд фæхуыз-
дæр куысты организаци. Коллектив мæйæ-мæймæ æх-
хæст кæнын райдыдта йæ куысты пълантæ. Хуыздæрæй-
хуыздæр бынат ахста социалистон ерысы.
Тасойты Русланы м.ашинæйы экипажы ’хсæн сфидар
хорз традици—бæрæгбонтыл æмæ бæстæйы ахсдл<иаг
цаутыл куыстадоп лæвæрттимæ æмбæлын. Октябры рб’
волюцийы бæрæгбопы, 1 Майы, В. И. Ленины райгуыразН
боны, СЦКП-йы ЦК Пленумты цытæн æрзæткъахджытÆ
сæхимæ райсыпц уæлдай стырдæр хæстæ æмæ сæ кæД’
дæриддæр сæххæст кæнынц æмгъуыдæй раздæр.
Партийы XXII историон съезды документтыл уынаф’
фæ к^енгæйæ, Тасойы-фырт кусджыты æмбырды загъта;
66

— XXII съезд Нæ бæстæйы коммунизм саразьшы
программæ куы фидар кодта, уæд æппæт коммунисттæ,
зрипæт советон адæм дæр съезды делегаттимæ иумæ зæр-
диагæй хъæлæс кодтой уыцы цытджын программæйыл.
Ныр хъуыддаг махмæ кæсы, махæй аразгæ у коммуниз-
мы материалон-техникон бындур.
Æрзæткъахæны раззагдæр экипаж ныфс бавæрдта
йæ командирæн. Социалистон ерысы ног формæтæ агу-
рыны фæдыл стыр организаторон куыст рапарахат кæн-
гæйæ, Русланы экскаваторон экипаж мæйы дæргъы 100
мин тоннæйы бæсты æркъахы 120—130 мин тоннæйы. Уы-
цы сгуыхтдзинад æнцонæй нæ бафтыд къухы, цæуын æм
хъуыд гуыргъахъхъ фæндæгтыл, равзарын хъуыд би-
рæты фæлтæрддзинад, уыдон та домдтой бирæ æнæ-
хуыссæг æхсæвтæ...
Ныр дæр ма рох нæу Русланæй: дыууæ-æртæ азы раз-
мæ-иу хæрз чысыл цалцæджы тыххæй дæр сахатгæйттæ
æнхъæлмæ кæсын хъуыд сменæйы электрикмæ, кæнæ
слесырмæ. Уыцы рæстæг-иу машинæ дзæгъæллæуд код-
та. Ныр экипажæй алчидæр йæхæдæг цалцæг кæнын зо-
ны йæ машинæ. Бынтон æвзæр та уыдысты электрон ты-
ха>й ныхасыны куыстытæ. Иу ныхасæджы бæрны уыдис
8—9 машинæйы æмæ сыл, кæй зæгъын æй хъæуы, не
’ххæссыд. Ныртæккæ Тасойы-фырты экипаж хорз зоны
Уыцы бæрнон куысты «сусæгдзинад» дæр.
Иу истæн фондз тоннæйы чи кæны, уыцы экскаватор у
вазыгджын машинæ, зонын æй хъæуы фондз æнгуылдзы
хУызæн. Йе ’нувыд куысты фæрцы уыцы хъуыддаг йæ
къухы бафтыд Русланæн. Уый у дæсны электрик, дæсны
слесыр, хæдкалгæ электрон æфсæнвæндаджы дæсны ку-
Сфг дæр. Æмæ, гъе, уымæ гæсгæ йæ машинæ минут дæр
Дзаегъæлы никуы фæлæууы, цалцæггæнджыты æнхъæл-
{^аУ нæу, нæ йæ хъæуы сæ сæр. Уыцы хъуыддаг паддза-
Хадæн сфæстауæрц кодта дæсгай мин сомтæ.
«Иу михыл кау бийæн нæй,— хъуыды кодта Рус-
^ац.— уæд та æз фæрынчын дæн... Мæ къухы чи кусы,
67

уыдон хъуамæ мæнæй къаддæр ма зоной»,--æмæ йæ
дæсныйадыл сахуыр кодта йе ’мбæлтты. Ныр æнцон у
уый тыххæй фыссын, фæлæ уыцы хъуыддаг бакæнын
æнцон иæ уыд, уымæи хъуыд бирæ тыхтæ, бирæ рæс-
тæг.
...Партион æмбырд. Клубы къухбакæнæн нæй адæ-
мæй. Трибунæйæ, æрвнæрæгау, нæры фыццаг ныхасгæ-
нæджы хъæлæс:
~ — Æз бирæ нал дзурын. Рох уæ ма уæд: райгуырæн
Ьæстæ æнхъæлмæ кæсы Норильскы æрзæтмæ!.. Уадз, æмæ
мах къухты фæллой дæр фæрнæй цæуа комтутунизмы рухс
галуан аразджыты фæллоймæ! Уадз, æмæ райгуырæн
бæстæ уалдзæджы къæсæрыл арфæ ракæна фæллойы
йог хъайтартæн!..
— Бирæ дзырдæй бирæ хæрзтæ — хуыздæр. Мæнмæ
гæсгæйæ Майы номыл хъуамæ алчидæр йæхимæ бæл-
вырд хæс райса,— фыццаг дзурæджы фæстæ загъта
æмбырды сæрдар. — Тасойы-фырт, зæгъ-ма дыууæ ньь
хасы...
Сæрдариуæггæнæг йæ рахиз къухы амонæн æнгуылдз
сарæзта саулагъз, бæзæрхыг, æрыгон нæлгоймагмæ, цы-
ма йæ адæмæн амонгæ кодта, уыйау.
Руслан уый æнхъæл иæ уыд, фæсырх, чызгау феф-
сæрмы. Æмбырды радзурыны бæсты цыфæнды хæс дæр
райсдзæн, нæ уарзы ахæм рæтты дзурын, фæлæ адæм
æмхуызонæй схор-хор кодтой, йе ’мбæлттæй чидæр фæс-
таг къуымæй хъæр кодта: «Зæгъ, зæгъ, Руслан! Тæрсгæ
ма кæн!»
«Хуссайраг уæйыг» уæзбын стад скодта, йе ’мбæлт-
тыл йæ цæст ахаста, цыма сын сæ фæндон ноджы бæл-
вырддæр базоныпмæ хъавыд, уыйау. Уыдон æм, æнæ-
дзургæйæ, сæ сæртæ тылдтой алы рæттæй, чидæр дзы йæ
къухты æнгуылдзтæ ныппака кодта, афтæмæй сæ дыууае
хатты Русланмæ февдыста. Уыцы «æгомыг» æвзаг адаз-
м’æй ничи бамбæрста, Русланы йедтæмæ — экипажЫ
командир.
68

Чидæр рæкойæн ныхас баппæрста: «Дзурыи нæ фæ-
разы, æви цы ныхъхъус?!»
— Мæ экипаж дзырд дæтты — мæйы пълан сæххæст
кæндзæн 20-æм апрелмæ. Райгуырæн бæстæйы пъланæй
уæлдай æрзæт ратдзыстæм 1.200 мин тоннæйы...— рай-
дыдта Рус’лан.
Руслан ма цыдæр загъта, фæлæ йæ фæстаг ныхæстæ
æмдзæгъды бын фесты, нал райхъуыстысты. Ныр адæм
бамбæрстой, дыууæ къухы æнгуылдзтæ дыууæ хатты
сæвдисын цы амыдта, уый.
1964 аз. 18 апрель. Уазал — 42 градусы. Цæгаты Их-
джын депджызæй дымгæ мæсты футтытæ кæны, хус ми-
ты дæрзæг ссад цæсгомыл цæвы, уазалæй рустæ су-
дзынц, цыма сыл тæвд змис калдæуы, уыйау... 240 тон-
нæйы уæз чи кæны, уыцы «æфсæн теуайы» фидар къæх-
тæ зæххыл нал хæцынц, бырынц, йæ дынджыр, тъæпæн
цæфхæдтæ дæр ын ницы æххуыс сты, уымæн æмæ зæх-
хыл нæ лæууы, - æнусон ихыл. Хаттæй-хатт ды’мгæ йæ
фæнд, атæры — «æфсæн теуайы» йе ’стыр тыхæй йæ фæ-
стæ азилын кæны, цыма йын йæ рохтыл ахæцы, уыйау.
Руслан «æфсæн теуайы» рохтæ æрбалвасы, йæ дынджыр
сæр ын йæ къæхты бынмæ æруадзын кæны, æвæндонæй
йæ раздахы, къæдзæхы риумæ йæ саразы æмæ уæд «те-
уайы» æфсæн буар ныхъхъыс-хъыс кæны, цыма йæ хи-
цаумæ смæсты вæййы, уыйау. Мæйы пъланы фæстаг тон-
иæтæ куыд уæззау стут, куыд!.. -
-’ Апрель. Русланæн йæ. зæрдыл æрлæууыд Хъорнис —
йæ райгуырæн хъæу. Цымæ уым дæр ныртæккæ афтæ
тызмæг у æрдз?.. Цымæ уым дæр тымыгъ хæссы афон-
мæ?.. Нæ, уым бæстæ раджы райхъал йæ фынæйæ, æрдз
йæ урс кæрц раджы аивта цъæх цухъхъайæ. Апрель...
Махмæ та — сыфтæры мæй. Цы раст у! Цы хорз ыл фи-
дауы ацьг иом! Апрель пæ—сыфтæры мæй...
69

Дымгæ зары йæ зарджытæ. Мит къахфыидзтЫЛ М*
фы... 18-æм апрель. Абон 12 сахатмæ æххæст æрцæудзæн
мæйы пълан. Уæд Хъорнисы, Русланы райгуырæн.хъæуы,
уыдзæн 7 сахаты. Цымæ чи фæразæй уыдзæн ацы стыр
дугъы?!
Дымгæ зары йæ зарджытæ. Руслан дæр йемæ зары:
«Фиййау куы уыди,
Уæд-иу хуыссыди
Тæдзгæ ыскъæты, гъей...
Мит-иу куы уарыд,
Уæд-иу ныззарыд
Къæдзæх лæгæты, гъей...
Уæд фос куыд уарзта?—
Фæсал сын ласта
Йæ салд æрчъийæ, гъей!»
Руслан бирæ зынтæ федта. Дæс азы йыл цыд, афтæ-
мæй йæ фыд Лентъо фæмард хæсты, Райгуырæн бæстæйы
знæгтимæ хъæбатыр тохы. Йæ кæстæр æфсымæр, йæ
дыууæ гыццыл хоимæ баззад сидзæрæй. Æндæр исчи йæ
сæр дæлиау æруагътаид, йæ ныфс асастаид. Руслан уы-
донæй нæу. Уый схъомыл кодта фæскомцæдис, Ленины
парти, йæ уарзон райгуырæн бæстæ. Дзыллæйæн, йæ рай-
гуырæн бæстæйæн хорз ракæныны фæдыл адæймаг фы-
дæбæттæ цас фылдæр баййафа, цас уыцы фыдæбæттæн
фылдæр бафæраза, уыйас йæ цард у бæллиццагдæр, йæ
байзæттæгтæн — тæхудиагдæр. Руслан бирæ зындзинæд-
тæ бавзæрста, фæлæ йын цард нæ фенад, йæ зард никуы
ныууагъта, йе ’мбæлттæ йæ «Хуссайраг уæйыг» хуымæ-
тæджы нæ хонынц!..
1. Майы Таймыры уыдис хорз бон. Термометр æвдыс-
та æрмæст 19 градусы уазал. Адæм чысылæй стырæй
цыдысты демонстрацимæ, цин кодтой цæгатаг уалдзæ-
гыл, сæ къухты сыгъдæг фæллойыл. Майы демонстра-
цийы æз фыццаг хатт нæ уыдтæн, фæлæ ацы хатт бав-
70

зæрстон, уæлдай цин: Таймыры сгуыхтдæр адæймæгты
хуызистыты ’хсæн Норильскы астæу, Ленины проспекты
федтон ме ’мбæстаджы стыр ныв. Зындгонд æрзæткъах-
джытæ—коммунисттæ Василий Платонов, Павел Кри-
вых, Василий Глотов, Алексей Ревун уæлдай кадæн
«Хуссайраг уæйыджы» трибунæйы рæзты, сæ къухты бæр-
зонд сисгæйæ, куы æрцæйхастой, уæд цы æхсызгондзи-
над бавзæрстон, куыд сæрыстыр уыдтæн, мæ гуыппыр-
сар æфсымæр цы адæмы ’хсæн равзæрд, уыдонæн цы
стыр кад скодта, уый мæнæй цæргæ-цæрæнбонты кæ фе-
рох уыдзæн. Уыцы æнкъарæн, æвæццæгæн, уæлдай тых-
джындæр у райгуырæн зæххæй дард уæвгæйæ... Куыд
рабæрæг, афтæмæй гом æрзæткъахæнты социалистон
ерысы фыццаг бынат æрцахста Тасойты Руслан!
Дард Таймыры хъорнисаг лæппу ссис фæллойы зын-
гæ новатор, активон æхсæнадон кусæг, æвæллайгæ аги-
татор. Ам Руслан бацыд Ленины цытджын партимæ, ам
бакодта хъуыддаг — ссардта йæ цардамонд, ам бам-
бæрста хъæбулты ад.
Æрзæткъахæны коммунисттæ, æнæпартион дзыллæ
уарзынц «Хуссайраг уæйыджы» йе ’нæзæрдæхудт куыс-
ты, ,йæ уарзондзинады, йæ фæлмæн удыхъæды тыххæй,
æфсымæры аргъ ын кæнынц йе ’мбæлттæ. Руслан къорд
хатты æвзæрст æрцыд æрзæткъахæны партбюройы уæн-
гæй, æрæджы та — СЦКП-йы Норильскы горкомы уæн-
гæй.
Рæсугъд у Тасойты Русланы фидæн, бæллиццаг. Рус-
лан канд кусгæ нæ кæны,— уый у Норильскы Хæххон-
металлургон техникумы фæсаууонмæ ахуыры — 3-аг кур-
сы студент дæр.
...Хуссары алæмæтон æрдз, йæ диссаджы романтикæ
кæй нæ сайынц сæхимæ!.. Фæлæ Русланы æндæр роман-
тикæ сайы йæ фæдыл, æндæр ранмæ фæллойы романти-
кæ, коммунистрн арæзтады зындæр ранмæ — Дард Цæ-
гатмæ.
ф
71

ДЗУАПП ДÆТТЫ ТЕЗИАТЫ СОЛТАН
«/ ыцы адæймаджы чи бафæзмыд-
та, йæ фæл^æрддзинад ын чи ахуыр кæны, уыдон ныр
иугæйттæ нал сты. Уыдон канд Норильскы не ’сты, фæлæ
бирæ æндæр рæтты дæр. Абон æрбацыд писмо Шершин-
скæй. Челябинскаг æрзæткъахджытæ йæм фыссынц:
«Нæ зынаргъ Солтан!
Газет «Советская Россия»-йы бакастыстæм «Фæзми-
наг хъуыддаг сарæзта Тезиаты Солтан», зæгъгæ, ахæм
уацхъуыд. Уым фыст ис, ды, куыст иæ ныууадзгæйæ,
слесыр æмæ электричы дæсныйад кæй сахуыр кодтай,
уый тыххæй.
Нæ сменæйы кусджытæ зæрдиагæй æрныхас кодтой
уыцы уацхъуыдыл æмæ сфæнд кодтой дæ фæлтæрддзи-
над бафæзмын.
Мах фæнды базопын, дæ къухы уыцы æнтыстдзинад
куыдæй бафтыд, уый. Куыд æмæ кæм ахуыр кодтай?
Ныртæккæ куыд кусыс?
Тынг зæрдиагæй дæ курæм, æмæ нæм фехъусын кæн
уæ æрзæткъахæнты хъуыддæгтæ.
Саламтимæ
хæххон мастер Дорогов,
• - машинист Коростелев».
Солтан сыстад æмæ арацу-бацу кодта уаты къуым-
ты. Афтæ зынд, цыма ’бæрзонд, фæтæнуæхск, цонгвидар
æрзæткъахæгæн æмдзæрæны чысыл уаты къуындæг уыд.
Рудзынгæй мидæмæ бырстой хуры зæрин тынтæ.
Ферттывтой Солтаны цæсгомыл æмæ йын рæсугъддæрæй
равдыстой йæ сау бæзджын æрфгуытæ, гуыбыргомау
фындз, фæпрддæр сты йæ цæстытæ.
. Цы дзуапп радта челябинскаг æрзæткъахджытæн?
Хуымæтæджы писмойы æппæтдæр нæй ныффыссæн.
Дзуапп раттын та сыц æнæмæнг хъæуы! Æвæццæгæн, йæ
72

царды дæргъы йыр йедтæмæ афтæ дызæрдыг нйкуы кбД-
та ацы ныфсхаст, цардхъом адæймаг. Фыссыныл æрба-
дыны бæсты сразы уаид иу цалдæр сменæйы фæдфæдыл
бакусыныл. Уырыссагау фыссынмæ дæр уыйас дæсны
нæу. Йæхи ’взагыл фыссын æй куы хъæуид, уæд æндæр
хъуыддаг у, хъæлæкк... Солтан æрбадти стъолы уæлхъус.
Йæ цæстытыл ауадысты ивгъуыд бонтæ, стæй йæ царды
хæрзæрæджы чи ’рцыд, уыцы хабæрттæ.
«Южный» у Норильскы горæты тæккæ стырдæр æр-
зæткъахæн. Ам æхсæвæй-бонæй нæ мынæг кæпынц бы-
раузилæн стаиоччы æмыр гуыппытæ, экскаваторты куы-
ситы хъыс-хъыс æмæ вагæтты цæлхыты уынæр.
Тезиаты Солтан æрзæтæй дзаг кодта вагон. Мæнæ
экскаваторы стыр кæхц аныгъуылд дурджын зæххы,
стæй цыбыр рæстæгмæ ауыгъдæй разылд платформæ-
йы сæрмæ. Бирæ рæстæг нæ рацыд, афтæ райхъуыст
электровозы уасын, æмæ вагæттæ кæрæдзи фæдыл ан-
къуыстысты. Солтан йæ дысалгъæй йæ ныхы хид
асæрфта.
— Тыхтæ-амæлттæй йæ байдзаг кодтон. Ногæй та
генератор ’цыдæр кодта. Ремонтгæнджытæм фæдзурын
хъæуы.
Æрзæткъахæны тымыгъ сыстад. Дымгæ митфæл-
дзæгъдæн хаста. Бæстæ иууылдæр урс хъæпæны аны-
гъуылд.
Солтан рацийæ бадзырдта диспетчермæ:
- — Æртын фыццæгæм экскаватормæ!..
Рацийæ райхъуыст цыдæр уынæр, цыма арвынæрд
æрцахста, уыйау. Иу-дыууæ минуты фæстæ та райхъуыст
диспетчеры хъæлæс:
— Рæхджы уæм фервитын ремонтгæнджытæ, ныр-
тæккæ нудæсæм экскаваторы бынаты сты.
■ Солтанæн йæ маст рафыхт, хъавыди ралгъитын, фæ-
73.

лæ... йæхи тыххæй ныуурæдта æмæ кæд абоидæрг’ъь* йæ
бадымдта, уæддæр ныр ссыгъта бапъироз...
— Æгуыстæй бадгæ та цын у. Афтæмæй, марадз,
сæххæст кæн хæслæвæрд, уымæй дæр — фæфылдæргонд
хæслæвæрд. Цымæ кæд æрбацæудзысты ремонтгæнджы-
тæ ацы азимаг рæстæджы?
Тымыгъ та, фыдæнæнгæнæгау, тынгæй-тынгдæр лæ-
бурдта. Экскаваторты уынæры-иу фæбынæй кодта дым-
гæйы æхситт. Дзæбæх нал хъуцст станокты дзæхст-
дзæхст.
Æрзæткъахæны ис 14 экскаваторы. Лыстæг ремонты
рæстæг сæм базилынц 16 адæймаджы. Алы сменæйы дæр
кусы дыууæ слесыры æмæ иу электрик. Гъе, уыдонмæ
фæдзырдта Солтан дæр. Кæцы деталь асаст? Чи зоны,
хæрз чысыл хъуыддаг йедтæмæ нæу. Фæлæ, кæсыс, лæг
дзæгъæлы бады...
Тезийы-фырт тыхсын райдыдта. Сахаты ’рдæг аив-
гъуыдта, уæддæр ремонтгæнджытæ нæма зынынц. Ты-
мыгъ дæр банцад. Раирд цæгатаг арв. Фæсполярон хур
йæ сонт рухсæй цæстытæ къахта. Дзыппæй сисын ба-
хъуыд сау кæсæнцæстытæ...
Æппынæрæджиау фæзындысты æххуысгæнджытæ.
Электрик Павел Сидоров æргуыбыр генераторы уæл-
хъус, дохтыр рынчыны цур куыд архайа, афтæ лæмбы-
нæг архайдта. Слесыртæ Николай Забелин æмæ Роман
Дунец æнхъæлмæ кастысты «диагнозмæ». Цæттæ дард-
той дзæбугтæ, дæгъæлтæ æмæ здухæнтæ. Солтан йе ’нгæс
электрикмæ сарæзта.
— Подшипник... Райхалын, ныссыгъдæг æмæ йæ бай-
сæрдын хъæуы. Уæд та цъык ласдзæн дзыхъхъынно-
гæй,— загъта æрæджиау.
Сахаты æрдæджы фæстæ генератор срæвдз. Кусджы-
тæ ма дзæвгар рæстæг, тамако дымгæ, фæныхас кодтой,
стæй сындæггай аивгъуыдтой. Тезийы-фырт та аныгъуылд
арф хъуыдыты... Экскаватор æнæхъæн сахат нæ куыста.
Æмæ цæй тыххæй? Иу чысыл, ниццæййаг хъуыддаджы
74

азарæй. Афтæ арæх рауайы. Æрæджы та дыууæ сахатмæ.
æввахс фесæфтой ноджы къаддæр хъуагдзинæдты фы-
дæй. Ай хорз хабар нæу. Машинæтæ цæмæй дзæгъæл
лæуд ма кæной, уымæн исты мадзал ссарын хъæуы...
Ахæм хъуыдытæ ма-иу Солтанмæ раздæр дæр фæзынд.
Фæлæ йæм уавæр ныры хуызæн арф никуы бахъардта.
.*
Солтан Норильскы æрзæткъахæнты фæзындис цып-
пар азы размæ. Бæрзонд, уæнгджын ирон лæппу алкæй
зæрдæмæ дæр фæцыд. Æгуыдзæг адæм нæ ацæудзæн
Цæгатмæ. Уый фысымтæ хорз зыдтой. Уæддæр æй хъав-
гæ бафарстой.
— Цы куыст тынгдæр дæ зæрдæмæ цæуы?
— КæмфæнДы дæр бакусдзынæн,— загъта Солтан.
Тезийы-фыртмæ дæсныйадтæ уыдис. Æрмæст уыдо-
ны тыххæй ницы бауæндыд: афтæ куы фенхъæлой, зын-
тæй тæрсы.
Арвыстой йæ æрзæткъахæнмæ, хохкъæртгæнæгæй.
Хорз ацыд йæ куыст. Нуарджын къухтæ фидар хæцыды-
сты зыр-зыргæнаг перфораторыл. Штангæ-иу æнцонтæн
афардæг къæдзæхы риуы.
Хъæдгæроны ма куы цардис, уæд йæ æрыгон бонты
базыдта фæллойы ад. Уарзта машинæтæ æмæ-иу сæ фæ-
дыл иыййарц уынгты дæр. ’Куыд хорз у лæгъз быды-
ры æмæ хæххон фæндæгтыл дæр машинæ скъæрын,
уымæ зилын. Солтан ссис шофыр, фæстæдæр та — ме-
ханик.
Æрыгон æмæ фидар зæрдæ зындзинæдтыл фæуæла-
хиз уæвынмæ тырнаг у. Далæ Цæгаты тыххæй арæх дзу-
рынц. Уым хъæуы сæрæн кусджытæ, уды кондæй æмæ
буарæй фидар чи у, ахæмтæ. «Уазал æмæ дзы зын у,
уым нæ бабыхсдзæн хуссайраг лæг»,— ахæм ныхæстæ
дæр арæх хъуыста Солтан. Уыдон æй ноджы тынгдæр
сразæнгард кодто&æмæ бабадтис пойды...
75

, - Хохкъæртгæнæджы базыдтой иууылдæр. Уайтагъд
дзы æппæлын райдыдтой фæлтæрд шахтертæ:
— Амæн фæндаг раттын хъæуы. Курсытæ йын æвзæр
нæ уаиккой...
Фæсте аззадысты ахуыры бонтæ. Солтан машинисты
æххуысгæнæджы курсытæ каст фæци æнгыстджынæй.
Ныр йæ хæстæ ноджы фæбæрзонддæр сты. Тезийы-фырт
тынг арæхстгай архайдта йæ машинæимæ. Хорз -æм
зылд. Экскаватор дæр ын «дзуапп лæвæрдта хъуыдда-
гæй» — цавæрфæнды куысты дæр Солтанæн стыр æхХуыс
кодта йæ æнæуд æмбал, уый* руаджы кусгæ рæстæгæй
пайдагонд цыдис хæдзардзинæй, иу минут дæр дзы дзæ-
гъæлы, нæ сæфт. *
Ныр Солтаны куысты фæстæ арæхдæр фенæн уыдис
ч-иныджы уæлхъус бадгæ. Ахуыр кодта экскаваторы
арæзт, архайдта йæ алы хай дæр ын лæмбынæг базоны-
ныл. Цасдæр рæстæджы фæстæ йæ сæвæрдтой экскава-
торæн^машинистæй. Уый уыдис æртæ азы размæ. Тези-
йы-фыртæн уæдæй нырмæ йæ къухы бирæ æнтыстдзи-
нæдтæ бафтыди. Æнæзæрдæхудт фæллой — йæ царды
стырдæр нысан. Бонæй-бонмæ фылдæр кодтой йæ зо-
нындзинæдтæ.
Адæймаг фæллойы кадджын фæндагыл ахъаззаг
къахдзæфтæ кæм акæны, йæ æппæт арæхстдзинæдтæ
дæр цы æмбæлтты æхсæн сбæрæг вæййынц, уыцы бынат
ын уæлдай адджындæр вæййы. Тынг бауарзта Солтан
Дард Цæгат;\г горæт Норильскы. Æмæ кæд ам æрдз
тызмæг у, кæд дзьг сусæны мæй мит егъау тъыфылгай
фæуары, уæддæр ын зынаргтэ у йæхи Ирыстонау. Отпус-
чы куы æрцæуы, йæ уарзон Хъæдгæроны сабийы бонтæ
кæимæ арвыста, уыдоныл куы сæмбæлы, уæд æм тынг
бирæ дзуринæгтæ вæййы, фæлæ се ’ппæт, кæй зæгъыи æй
хъæуы, нæ фæзæгъы.- Уæлдайдæр йæхæдæг сæйраг ’ ар-
хайæг кæм вæййы,- æмæ лæгдзинад кæм равдисы, уыдон.(
Ахæм хъуыддæгтæ та-бирæ хæттыты бакодта. Солтан.
Зæгъæм, иу хат^^Гдй^мрьь^ердæгсакъада^ы.с^тстад.уад^
73:

тымыгъ. Дымгæ рæдывта хæдзæртты сæртæ, фæлдæхта
телыхъæдтæ, машинæтгæ ныллæууыдысты сæ цыдæй, фæ-
лæ Тезийы фырт уæддæр йæ куыст нæ ныууагъта. Уыцы
бон йæ куыстадон хæслæвæрд сæххæст кодта уæлдай-
джынтæй. Йннæ экскаваторщиктæ тымыгъы райдайæны
сæ хæдзæрттæм афардæг сты.
Хайады хицау Волоховы кабинеты цур цыдæр тыхст-
хуызæй лæууыдис Солтан...
— Мæнмæ гæсгæ, æнæ сменæйы слесыртæ æмæ элек-
триктæй дæр нæ бон кусын суаид.
Волохов цъусдугмæ нæ зыдта, хайады хуыздæр кусæ-
джы æнахуыр ныхæстæн цы дзуапп радтаид, уый.
— Нæ дæ æмбарын...
— Æмæ дзы цы æмбарын хъæуы? Æнæ уыдон дæр ис
гæнæн... Солтан райдыдта дзурын йæ хъуыдытæ, фæстаг
рæстæг ын æнцой чи нал дæтты, хаттæй-хатт æм гуы-
рысхо чи фæзынын кæны? гъе уыцы фæндæттæ æмæ бæл-
лицтæ... - -
Хайады хицау арф ныхъхъуыды кодта, Тезийы-фырт,
иыма, цавæрдæр æнæбындур ныхæстæ ракодта, афтæ
йæм (Ьæкаст.
— Æнæ уыдон—æнæ слесыртæ æмæ электриктæй
хъуыддаг нæ ацæудзæн. Машинисттæ се ’ппæт ахæм фæл-
тæрдджын æмæ ахуыргонд не ’сты.
Фæлæ Солтан ком нæлæвæрдта:
— Ис сын сахуыргæнæн. Цалынмæ рæмудзджытæ
хох .фæхалынц, уæдмæ мах цы ми фæкæнæм? Рæстæг
лзæгъæлы фæсафæм. Раст нæу? Уыцы сахæтты ис сара-
^'^н ахуыртæ...
Ногдзинад алкæд æмхуызон тагъд нæ айгæрды йæхи-
Чаен фæндаг цардмæ. Афтæ рауади Тезийы-фырты фæн-
Доны хъуыддаг дæр. Баххуыс кæнынæй йын зæрдæтæ
^вæрдхой, фадæттæ.саразынæй, афтæмæй_та.ницы.сарæз-
77;

той. Æмæ уый диссаг дæр нæу. Ие ’рхъуыдыдзинад се
’ппæты зæрдæмæ нæ фæцыд. Æнцойдзинад æмæ сабыр
цардыл ахуыр чи уыди, йæ ныхмæ уыдон радзырдтой.
Фæлæ Тезийы-фырт дæр фыццаг цæфæй фæстæмæ чи аз-
дæха, ахæм нæу. Бацыд æрзæткъахæны директор Степан
Ваоильевич Виньковы кабинетмæ æмæ йын йе ’стъолыл
æрæвæрдта гæххæтт. Директор æй лæмбыпæг куы бакас-
ти, уæд йе ’игасы фæзынди циндзинад.
— Ай-гъай, уый стыр хъуыддаг у, стыр,— загъта ди-
ректор,— фæлæ ма адæмимæ адзурын хъæуы.
Минуты фæстæ директоры кабинеты бадтысты парти-
он организацийы секретарь Иван Осипович Кольцов æмæ
сæйраг инженер Евгений Георгиевич Зыбин. Уыдон лыс-
тæг равзæрстой Тезийы-фырты фæндон, сбæрæг ын код-
той йæ ахадындзинад, снысан кодтой бæлвырд мадзæлт-
тæ, цæмæй царды ацæуа, уый тыххæй.
Æрзæткъахæны скодтой партион æмæ кусджыты æм-
бырдтæ. Дзырдтой, æнæ слесыртæ æмæ электрикты æх-
хуысæй кусынмæ йæ ныфс чи бахаста, уыцы экскаватор-
щикы фæндоныл. Æвæрд цыдис цалдæр дæсныйады ба-
зоныны, продукци фæасламдæр кæныны фарста. Сусæг-
гаг нæу, уæлæмхасæн хæслæвæрдтæ алкæй зæрдæмæ кæй
нæ фæцыдысты, уый дæр.
— Цæмæн нæ хъæуы слесыр æмæ электричы дæсны-
йад та?—дзырдтой чидæртæ.— Мах нæ хъуыддаг зонæм
æмæ йыл дзуапп дæтдзыстæм.
Фæлæ хуыздæр экскаваторщиктæм (уыдон уыдысты
фылдæр) ахæм зонд нæ уыд. Солтаны уайтагъд бафæз-
мыдтой Анатолий Лубягин, Алексей Толстихин æмæ æн-
дæртæ. Хъæппæрисад айстой иннæ æрзæткъахæнты æм#
куыстуæтты дæр.
Æрзæткъахæн «Южныйы» æрзæт кæм æвгæнынц, уЫ*
цы бынаты кусы дзæвгар адæм. Уыдон бацамонынц, ва*
78

гæгтæ кæм равдæлоН кæнын хъæуЫ, стæй æпæХъуадЖЫ
дуртæ цы адагмæ ныккалын хъæуы, уый. Æндæр сыл ни-
цы хæс æвæрд ис.
Ам куыстыты разамонæг æмбал Сивко, Тезийы-фыр-
ты хъæппæрис фæзмгæйæ, æрæвæрдта æндæр фæтк.
Суæгъд кодта кусджыты æмæсын сæхæстæбафæдзæхста
электровозты æххуысгæнджытæн: уыдон уæддæр вагæт-
ты равдæлонмæ æнхъæлмæ фæкæсынц, æнцад бадгæйæ.
Ацы ногдзинад дæр та райстой иннæ æрзæткъахæнтæ.
Паддзахады фæрæзтæй сфæстауæрц цыппарсæдæ мин
сомы афæдзмæ. Æнæуый Солтаны фæндæгты пайда та
рауад дыууæ милуан сомæй фылдæр афæдзмæ (зæронд
пымадæй).
#
Солтан схызтис йæ бадæнмæ. Æркаст экскаваторы
рæвдзытæм. Кусæн бынат хорз уавæры ныууагъта фыц-
цаг сменæйы машинист. Экскаваторщик скусын кодта
машинæйы. Рахиз къухæй «м.æцъис» алхъывта æмæ эк-
скаваторы «фат» сындæггай хæрдмæ ссыд. Райдыдта
хъазуат фæллой.
Ам æрзæткъахæптæ нæхи Садопы хуыаæн не ’сты.
Вирæ рæтты æрзæт зæххæй уæлæмæ зыпы. Фадатджыи
бынæтты йæ фæрсылæй æвлæнынц вагæттæм. Тезийы-
фырт цы участочы кусы, уым фæллой у зынвадатдæр.
Хъæбæр хох цалынмæ рæмудзджытæ фехалой, уæдмæ
экскаваторæн ком нæ дæтты. Срæмыгъдты фæстæ дзы
^аззайы тынг егъау къуылдыхтæ. Ног та сæ фехалынц,
фавлæ уæлæмæ чи нæ фæзыны, уыдоны фæбырынц экска-
ваторы куысийы дæндæгтæ. Акæнынц сæтгæ дæр. Маши-
иæйæн дарддæр ацæуæн нал вæййы. Уымæ гæсгæ Солтан
Рæмудзджытæй фæдомы лæмбынæгдæр куыст.
Вагæттæ дзаг кæны арæхстгай. Æрзæт исы кæронæй,
’ьщдæггай йæ «хæргæ» цæуы фалæрдæм. Ацы мадзал
^лынмæ Солтан бацамыдта, уæдмæ экскаваторщиктæй
79

алчйдæр &вгæдта æхсæймæ ’хсæнты, йæ фæстæ кусæн
бынат цы уавæры уыдзæн, ууыл нæ хъуыды кæнгæйæ.
Уæлдай ратæр-батæр хъуыдис машинæйы. Фезмæлæн
бынат ын нывыл нæ уыд. Солтан йæ æмбæлтты сахуыр
кодта, экскаваторы куыси арæхдæр куыд дзаг кæна, фæ-
лæмашинæйы уæлдай ратæр-батæр куыд нæ хъæуа, аф-
тæ кусьшы мадзæлттæ.
Тынг хъахъхъæны вагæтты дæр. Дзаг куыси вагоны
сæрмæ тагъд бахæссы, уым æй иу цъус фæуромы. Сабыр-
гай йæ бынмæ æруадзы, платформæйы æмвæз, æмæ сын-
дæггомау байгом кæны куысийы бын. Æрзæт уæлиауæй
æваст куы æркæлы, уæд хæлынц, сæттынц вагæттæ. Хъæ-
уы сæ арæх ивын, цалцæг кæнын. Уый та у зынаргъ
куыст.
Машинæмæ лæмбынæг кæй зилы, уый руаджы йын йæ
цалцæг кæныны рæстæг фæкъаддæр кодта дыууæ хатты,
ома, сфæстауæрц та кодта ноджыдæр дзæвгар фæрæзтæ,
бафтыдта продукцййыл.
Экскаваторщикты цалцæджы куыстмæ , сæрмагонд
адæмы кæй нал æрвитынц, æрмæст уымæй æрзæткъахæн-
мæ æрхауд стыр пайдатæ — 50 мин сомы мæй!
Бирæ лæгдзинæдтæ равдыста Тезиаты Солтан. Йæ
куысты" фæлтæрддзинадыл ын чиныг дæр ныффыстой
æмæ’ рацыд мыхуыры. Экскаваторщикы фарон айстой
СЦКП-йы рæнхъытæм.
*
Писмо фыст фæцис — челябинскаг горняктыл æм-
бæлдзæн рæхджы. Иухатт ма йæ бакаст, стæй йæ къон-
верты нывæрдта.
’ Куыд бирæ фæбадт, уый нырма ныр бамбæрста Сол-
тан.
1 Апрелы ма уазал вæййы Норильскы. Уæддæр хурбон-
тæ арæх’сты. Дзæбæх рæстæджы мит тæмæнтæ фæкалы,
цæстытæ йæм æппынДæр нæ лæууынц. Æрцæуы уалдзæг.
80 .

Солтан æддæмæ рацыд. Араст Завекягины номыл
уынджы. Ахæм уынг æрæджы фæзыпдис. Уæртæ ма ныр
дæр алы рæтты зынынц хæрдмæисæн кърантæ. Тагъд сæ
цæсгом разындзæн егъау хæдзæрттæн. Дыууæ рæнхъæй
лæууынц æмæ сæ кæрон зынгæдæр нæ кæны. Тагъд рæзы
Норильск!
Уазал уæлдæф æхсызгонæн улæфгæйæ, хъæдгæройнаг
лæппу хъуыды кодта, уæдæ куыд хуыздæр арвита йæ
изæр. Æмбæлы бацæуын ног кинонывмæ. Уый фæстæ
хъуамæ каст фæуа чиныг — «Хæххон машинæты ремонт».
Уæдæ йæ ног рационализатороп фæндоны чертежтыл
дæр акусын хъæуы.
Æппæт бæстæйыл айхъуыст Тезийы-фырты иом. Фæ-
лæ уый йæхиуыл нæ фервæссыд. Агуры ног фæндæгтæ.
Чи агуры, уый та кæддæриддæр ссары...
0
ШАТИМ/ЕЙЫ МАСТ
"æ сывæллонимæ нæ хæлардзина-
ды .æрæджы «къæм бахауд». Нæ хæдзары сæрмæ
хъæрццыгъа арæх тæхын байдыдта. Кæмдæр хæстæг бам-
бæхсы æмæ та сонтæй фæзыны, куыддæр бæлæттæ æд-
дæмæ расурæм, афтæ.
Аеды Хъуынджынкъахы фæдыл ныййарц, фæлæ бæ-
лон йæ базырты руаджы фервæзт — нæ йæ баййæфта
хъæрццыгъа.
Иуахæмы, чысыл-ма бахъæуа, нæ зæронд Моладзаны
дæр ма ахæсса. Йæ бадæп къалатимæ пæр-пæргæнгæ йæ-
6 Æгас цæут, адæм!
81

хй сындæггай æруагъта, стæй сонтæй фæрсырдæм фæци
æмæ ногуард миты рагъы æрбайсæфт.
Уыцы цъуодуг хъæрццыгъа фатау нæ цурты атахт,
йæ базырты дымгæ нын нæ цæсгæмттыл уазал митын
осад бакалдта. Ие ’нарæхстдзинадæй фефсæрмы æмæ йæ-
хи зивæггæнгæ арвы цъæхмæ сарæзта, цыма йæ бæлоны
дзидза æппындæр ницæмæн хъуыд, афтæ.
Мах Фатимæимæ миты рагъмæ базгъордтам æмæ Мо-
ладзаны уырдыгæй раластам.
— Мæгуырæг, йæ зæрдæ куыд цæвы,— загъта Фати-
мæ.— Байхъус-ма.
— Бæрæг у, сæ хъæбатыртæй нæу. «Моладзантæ» сæ
хуымæтæджы нæ хонынц. Хъæрццыгъа йæ фæдыл куы
ныййарц, уæд Хъуынджынкъах йæхи арвы тыгъдмæ са-
рæзта, цæмæй уæгъдибарæй знагимæ йæ тых, йæ арæхст-
дзинад бавзара. Ай та — къутæртæм. Уый фæстæ бæ-
лæтты бирæ рæстæг æддæмæ нал сырдтам.
Иухатт изæрырдæм нæ хъустыл ауад цавæрдæр
цъыс-цъыс. Уалынмæ сырддонцъиу, йæ тых йæ бонæй,
уæлдæф йæ базыртæй хойгæйæ, удаисты цъыс-цъыс кæн-
гæ нæ сæрмæ фæзынд. Хъæрццыгъа — йæ фæстæ.
Сырддонцъиу йæхи бауагъта нæ къæбицы рудзынг-
мæ, стæй рудзынджы размæ сонтæй фæрсырдæм фæзылд,
уалыымæ авджы дзыгъал-мыгъул ссыд. Хъæрццыгъа йæ-
хи нæ бауырæдта, рудзынджы æддаг авг батыдта, фæлæ
йæм мидæггаг авг батоныны тых нал разынд æмæ дыууæ
авджы’ æхсæн ныссагъд. Йæ базыртæ тызмæг змæлд код-
той, фæлæ дзæгъæлы, тыхгæнæг нæ дæлдæрæй-дæлдæр
кодта дыууæ авджы æхсæн.
— Агъа! Бахаудтай!—æмæ Фатимæ мæнмæ фæдисы
фæци. Дыууæйæ дæр къæбицы смидæг сты.
Хъæрццыгъа нæм знаджы цæстæй ракаст. Авгыл —
туджы лæсæн, тыхгæнæджы бын — туджы мал. Йæ къах
ныллыгт-æ кодта æмæ йæ туг калд. Бæрæг уыд, йæ риу
дæр тынг ныццавта, йæ дзых хæлиу æмæ дзы тугæйдзаг
æвзаг æрзæбул.
82

— Мæгуыр!—уынгæг хъæлæсæй сдзырдта Фатимæ.
— Хорз мæгуыру!—загътон æз мæ рудзынг чысыл
байгом кодтон уацайраг райсыны тыххæй. Уайтагъд мæ
къух рудзынгæй фæстæмæ радавтон — хъæрццыгъайы
тыхджын дзæмбытæ мæ цармы асагъдысты.
— Уæдæ афтæ кæныс!— æмæ æфсæйнаг æртдзысгæн-
мæ разгъордтон.
— Ма йæ ныццæв, амæлдзæн!—кæуынхъæлæсæй
ныхъхъæр кодта Фатимæ æмæ мын мæ фæндаг ахгæдта.
Мæнæн цы бамбарын хъуыд, Фатимæ мын кæй никæд
ныххатыр кæндзæн, мæ фæнд куы сæххæст кæнон, уæд.
— Цы йын кæнынмæ хъавыс уæдæ?— бафарстон сы-
вæллоны.
Фатимæ гуырысхойы каст бакодта раздæр мæнмæ,
стæй та хъæрццыгъамæ, тæригъæддаджы хъæлæсæй
загъта:
— Дарддæр та тыхджындæр куыд кæна, афтæ, нæ?
— Афтæ нал кæндзæн. Йæ рæдыд бамбæрста ныр.
— Куыннæ стæй! Бирæгъ йæ рæдыд бамбардзæн!
Амарæм æй æмæ дзы быдыргъ скæнæм.
— Амарын... Сахуыр æй кæнын хъæуы,— йæхи раст
кодта Фатимæ.
Сывæллонимæ быцæу кæнынæй кæй ницы рауайдзæн,
уый бамбæрстон æмæ сразы дæн.
— Хорз. Кълеткæ йын скæндзынæн æмæ йæ уым ба-
кæндзынæн, ды та йæ ахуыр скæн. Æз дæм бакæсдзынæн,
кæддæра цавæр ахуыргæнæг дæ.
Æз сарайæ фанер асыкк æрбахастон, разæй йын
фæйнæг решеткæ скодтон.
Хъæрццыгъа бамбæрста тасдзинад, къуыммæ бабы-
рыд, йе ’рагъ къуыммæ сарæзта, йæ даргъ пыхтæ æмæ йæ
тугæйдзаг бырынкъ æрцæттæ кодта йæхи бахъахъхъæ-
пынмæ.
Æз мæ къухтæ дыууæ хисæрфæны батыхтон æмæ
рудзынг гæзæмæ байгом кодтон. Нæ тох уыд тынг æгъа-
тыр. Фатимæ æргом уыд уацайраджы фарс. Хъæрццыгъа-
83

иу мæ къух йæ бырынкъæй кæнæ йæ базыртæй куы ныц-
цавта, уæд-иу æхсызгон хъыллист ныккодта.
Æппынфæстаг хъæрццыгъайы асыччы фæмидæг код-
тон, сывæллонмæ равдыстон пырх хисæрфæнтæ æмæ йын
загътон: «Уыныс, йæ рæдыд куыд бамбæрста, уый!»
— Тынг раст кодта. Йæ сæрибардзинад хъахъхъæдта.
Уый фæстæ цалдæр боны уыдтæн бынтон æнæвдæлон,
æмæ Фатимæйы ныхасмæ нæ федтон. Хъæмæ-иу æрцыд-
тæн, сывæллон-.иу куы бафынæй, уæд, цæугæ та-иу акод-
тон, куы нæма-иу райхъал, уæд.
Хъæрццыгъа уыдис къæбицы, æмæ йæ алы изæр дæр
æнæ фенгæ нæ уыдтæн. Хæринаджы хорзæй цынæ лæ-
вæрдта сывæллоп йæ «ахуыргæнинагæн». Мæнæу уа,
нартхор уа, дзул уа, къафеттæ уа, шоколады хæйттæ,—
хъæрццыгъа æлгъгæнæгау кæсы хæринаджы хæрзтæм.
Сæрыстыр маргъ бонæй-бон тарæрфыгдæр кæны. Ныр
нал схъиуы мæ фендæй, йæ цæстытæ туджыснал зилы,
æнцад къуымы бады, æрлæмæгъ.
Иуахæмы нæхимæ рагацау æрбацыдтæн, æмæ хъæрц-
цыгъа йæ быиаты нал уыд. Æз бамбæрстон, Фатимæ мæ
разы цыдæр аххосджын кæй у, фæлæ йæ аххос кæй не
’вдисы.
— Æмæ хъæрццыгъа цы фæцис?
— Ауагътон æй,— цыбыр дзуапп радта сывæллон.
— Куыд æй ауагътай? Æнæ мæн бафæрсгæ?
— Æмæ цы фæрсинаг ис ам. Æнæ уый дæр бæрæг у,
йæ рæдыд кæй бамбæрста, уый.
Иумæйаг æгъдауæй уынаффæ кæныны принцип • кæй
фехæлдта Фатимæ, уый мæм хъыг фæкаст æмæ мæ уат-
мæ ацыдтæн.
Дыккаг изæр чидæр мæ дуар сындæг æрбахоста.
— Мидæмæ, табуафси!
’ Дуарæй æрбазынд Фатимæйы хуылыдз цæсгом. Сы-
вæллон нæ цæсты сыгæй йæ цæсгом æхсы, къæсæрæй ми-
дæмæ нæ хизы, афтæмæй хæкъуырццæй кæуы.
.— Цы хабар у? Цы ’рцыдис? , .
84

Фатимæйы зæрдæ тынгдæр суынгæг æмæ мыл кæугæ-
кæуын йæхи æрбаппæрста.
— Æз... Æз...
— Ды цы?
— Хъæрццыгъа... урс бæлоны...
— Ахаста?
Фатимæ ноджы тынгдæр ныккуыдта.
— Цæмæй йæ зоныс, чи зопы, уыцы хъæрццыгъа йæ
нæ ахаста?— афæлвæрдтон маст фæкъаддæр кæныныл
— Уый уыд. Йæ къах бинтæй баст. Мах ын йæ цæф
бабастам.
Фыццаг хатт Фатимæйæн йæ цыбыр царды йæ хорз-
дзинад фыддзинадæй бафыстой.
ССÆДЗ АЗЫ Ф/ЕСТÆ...
Иочтæмæ бацæуæны, кæддæр лы-
мæп кæимæ уыдтæп, ахæм сылгоймагимæфембæлдтæн.
Сындæггай араст стæм уынджы. Мæ дзыппæй посты гæх-
хæтт систон æмæ йæ Сæлимæтмæ равдыстон.
— Цы у?— афарста мæ сылгоймаг æмæ гæххæтты цы
мыггаг фыст уыд, уый бакæсгæйæ та ногæй цымыдисæй
афарста:
— Дæ хорзæхæй, æгас у?
— Ныртæккæ йын почтæйæ цыдæртæ арвыстон. Мæ-
хи цæстытæй йæ федтон.
— Кæд? — мæ ныхæстæ Сæлимæтмæ уыйбæрц дис-
саг фæкастысты æмæ та мæ фæрсы.
,85

Æмæ йын уæд радзырдтон...Июлы мæйы команди-
ровкæйы уыдтæн Красноярскы. Бонæй иуæндæс сахатмæ
æввахс хур йæ тынтæ уыцы рæдауæй нывæзта. Иу зæ-
ро-нд лæджы фарсмæ бандоныл æрбадтæн. Йæ разы, зми*
сыл, дыууæ сывæллоны хъазыдысты. Сæ иу æнæнхъæлæ*
джы сдзырдта:
— Кæ;с-ма, уæртæ уыцы лæджы тезгъо кæнынмæ ра-
ластой.
Сабийы ныхас айхъусгæйæ, æз дæр уыцырдæм фæка-
стæн. Махæй чысыл фалдæр гыццыл лæппутæ размæ
схойæгау кодтой, къæсхуыртæ фæлурс лæг кæм бадт, уы-
цы уæрдон. Нæ рæзты æрбацыдысты, æмæ сæ фæдыл
кæсгæйæ баззадтæн.
Уæрдоны цы лæг бадт, уый дæр мæм фæкаст æмæ
лæппутæм цыдæр сдзырдта. Фантаны раз цы бадæн
уыд, уæрдон уый цурмæ батылдтой. Лæппутæ йын газет
рафæлдæхтой. Лæг ыл рахиз къухы лыггагæй хæцыд,
кæсын райдыдта. Хæстæгдæр бацæуын æм мæ ныфс нæ
хастон æмæ йæм иуфарсæй бирæ фæкастæн. Йæ сæры
хилты ’хсæн уымæн дæр уыд, Сосланæн цы æрдзæй ра-
хæсгæ урс хилты таг уыд, ахæм.
Æрмæст амæн йæ сæр халасдæр уыд. Бæрзонд ных.
Æмхæст æрфгуытæ... Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, Сос-
лан уыд. Æппынфæстаг мæхи фæныфсджын кодтон æмæ
йæм бацыдтæн.
— Бахатыр кæн, фæлæ кæцон дæ? — бафарстон
æй.
— Æмæ дæ уый цæмæн хъæуы?—цæхгæр дзуапп
мын радта лæг. Скаст мæм, стæй та йæ газет кæсын рай-
дыдта. Уыдон Сосланы цæстытæ уыдысты. Йæ хъæлæс
дæр уый хъæлæс уыдис, кæд ын раздæрау зæлланггæнаг
нал уыд, уæддæр. Иуцасдæр рæстæг дыууæйæдæр фæ-
хъус стæм, стæй æнæзонгæ лæг загъта:
— Ацал-ауал азы мæ фыццаг хатт ды сдзурын код-
тай иронау, нæ мадæлон æвзагыл.
— Сослан, уæд та раздæхис дæ райгуырæн бæстæмæ.
•86

— Уый мæм уайдзæфгæнæгау скаст æмæ йæ сæр ба-
тылдта.
— Ам дæр мын æвзæр нæу... Паддзахад нæ хъуаг ни-
цæмæй уадзы.
Мæ зæрдыл æрлæууыд, военкоматæй сидты гæххæтт
йæ къухы, афтæмæй Сосланимæ университетæй куы ра-
цыдыстæм, уыцы бон. Тынг мæ фæндыд йемæ фронтмæ
ацæуын, фæлæ æз Сосланæй кæстæр уыдтæн. Къуылых
Асте-иу йæ уæрдоны цы ранмæ æрбацыд, уый размæ куы
æрбахæццæ стæм, уæд æм Сослан фæкаст, стæй загъта:
— Хорз æй хъуыды кæнын. Æнæнизæй цы хуызæн
уыд, уый мæ цæстытыл уайы. Иу-æртæ аз размæ-иу
тезгъо кодта Хетæгкаты Къостайы иомыл уынджы. Йæ
ном хуыйны Астемыр, фæлæ йæ ныр æххæстæй дзурын
иал фæразы — «Асте».
— Æццæй армимæ цæуыс, Сослан? Махмæ нæма фæ-
оидтысты,— амбырд ныл сты лæппутæ.
— Ма тагъд кæнут, сымахæн дæр уæ афон æрцæу-
дзæн,— загъта Сослан æмæ та Астейы ’рдæм акаст.—
Искуы мыл ахæм бæллæх куы ’рцæуа, уæд фæстæмæ нал
æрбаздæхдзынæы.
Мæ мысинæгтæ мын Сослан фескъуыдта:
— Уый та куыд у?.. Хъуыды ма кæныс?—æххæстæй
нæ загъта йæ ныхæстæ, фæлæ йæ æз уайтагъддæр бам-
бæрстон.
— Сæлимæтæй зæгъыс?— афарстон æй.
— О, о, С&лимæтæй...— Сосланы цæстытæ ферттыв-
той.
Дыууæйæ дæр Сæлимæты уарзтам, фæлæ уый тыххæй
кæрæдзийæн никуы ницы срæдыдыстæм. Чызг та — нæ
иумæ хæлары цæстæй каст, аргъ ын кодта, иннæйы та,
цыма, хъуыды дæр нæ кодта, фæлæ уæддæр нæ дыууæи-
мæ дæр лымæнæй цард. Афтæ кæй у, уый Сослан хорз
æмбæрста.
Ме ’рдхорд Сосланæй зæгъын, фæскомцæдисон коми-
теты секретарь уыд. Иæ фыд кæд амард, уый дæр нæ зо-
87

ны, афтæмæй схъомыл. Æвдæм къласы куы ахуыр код-
та, уæд райдыдта кусыи дæр. Йæ мадæн æххуыс кодта.
Уый фæстæ уииверситетмæ дæр иумæ бацыдыстæм, æр-
мæст иу курсмæ нæ, Уалынмæ дын хæст райдыдта...
Сæлимæт мæм сæргуыбырæй бирæ фæхъуыста.
— Нæ дыууæ дæр, дæ кой ракæнгæйæ, иуцасдæр ни-
цыуал сдзырдтам. Цы йын хъуамæ радзырдтаин? Загъ-
тон ын, чындзы ацыдтæ, уый. Фаззæттæ дын ис, уый
дæр...
— Мæ риуы дзыппы цы ис, уый ма уæлæмæ сис,—
загъта Сослан.
Уым разынд зæронд, йæ хуыз чи аивта, ахæм фæском-
цæдисон билет.
— Райгом æй кæн,— Сосланæн йæ былтæ базыр-зыр
кодтой.
Билеты мидæг уыд, фронтмæ ацæуыиы размæ йын цы
къам балæвар кодтай, уый.
Дыууæ гыццыл чызджы нæ разы хъазыдысты. Сæ иу
æппындæр иуфарс нæ цыд Сосланы уæрдонæй. Сослан
куы ныуулæфыд, уæд æй афарста:— «Цы кæныс?»
Йæ хо та æдзынæг каст уæрдонмæ иуфарсæй, стæй
йæм уый дæр æрбатахт æмæ афарста:
— Чи дын алыг кодта дæ къухтæ æмæ дæ къæхтæ?
— Фашисттæ, мæ чысыл хур, фашисттæ,— загъта
Сослан.
0
ХУР НÆ АНЫГУЫЛД...
./зЬмæ та æрцыд уалдзæг. Хурм^
цæстытæ нæ лæууыдысты. Æрæджы уалдзæгхуыз^
* скаст, æмæ йæ фыццаг хъарм тыитæй кæрты фæлæуу^
83

пал уыд. Уым та сывæллæттæ ратæх-батæх кодтой. Зæ-
ронд порти-иу, цыма, суанг арвмæ фæтахт, афтæ бæр-
зонд-йу æй сæппæрстой. Æвиппайды порти рудзгуытæй
иуыл сæмбæлдис æмæ æвгтæ æрызгъæлдысты. Сывæл-
лæттæ фæйнæрдæм лидзæг фесты. Алаиы æиамонд ма
иунæгæй аззад. Йæ цæстытæ йæ къухтæй бамбæрзта, аф-
тæмæй зæххыл бадт. Хæрз æнæнхъæлæджы æрцыд уыцы
æнæбайрайгæ хабар. Не ’ппæтдæр хорзау пал фестæм: пæ
кæрты цæрджытæ иу бинонты цардæй цæрынц.
Цыма дзæгъæлæй баззад, уыйау ныссабыр нæ кæрт;
нал дзы ратæх-батæх кодтой сывæллæттæ, нал нæ уæз-
бын зæрæдтæ доминотæй хъазыдысты. Цыма та ногæй
зымæгон дымгæ æрбадымдта æмæ уазал алкæйы йæ хæ-
дзармæ фæсырдта.
Аланы мад Замирæ та æппындæр нал цыд æддæмæ.
Æмæ, цыма, Аланæй дарддæр змæлæг никуыуал уыд, уы-
йау тыргъы хъуысыд лæппуйы уæззау цырыхъхъыты
къупп-къупп бон-изæрмæ.
. Аланимæ сыхæгтæ уыдыстæм. Не ’хсæн бирæ цæр-
джытæ нæ уыд. К/ьахыл дæр иу рæстæджы ауадыстæм.
Лæппутæ картонæй арæзт бæхтыл хъазып уарзтой, >Ала-
ны зæрдæмæ та мæ «чындз» цыдис, ме ’стыр дзыкку За-
рæ. Æз-иу балкъонмæ куы рауадтæн, уæд-иу Алан йæхи
-хæрын райдыдта мæ куклайыл æмæ-иу, цингæнгæйæ,
уынгмæ разгъордта.
Рæстæг, æпæ фæстæмæ кæсгæйæ, згъордта. Кæмдæр
сарайы къуымы лæууыдысты мæ хъазæнтæ, Алапимæ нæ
кæрæдзийы кæй тыххæй тыдтам, уыцы кукла дæр. Уы-
доимæ ма кæй æвдæлд. Сæ бæсты мыи фæзындысты чип-
гуытæ, уроктæ, кино. Алап заводмæ кусынмæ бацыд. Бон
кусгæ кодта, æхсæв — ахуыр. Кæрæдзиуыл стæмæй-стæм-
дæр æмбæлын райдыдтам. Уæлдайдæр та уыцы фæрса-
джы саст куы æрцыд, уæд æппындæр нал уыдтам кæрæ-
дзпйы. Чингуытæм мæм-иу нал æрбауад.
...Иу изæр Аланы бабæрæг кæнынвæнд скодтон. Сæ
хæдзармæ сæм бацыдтæн, фæлæ мæм лæппу ницы дзырд-
89

та. Цыма æцæгæлæттæ, æнæзонгæтæ уыдыстæм. Цыма
исты ракодтам кæрæдзийæн, уыйау мæм æнахуыр дза-
гъултæй каст.
Уæдæй фæстæмæ никуыуал бацыдтæн Аланмæ. Заво-
дæй кæй ацыд æмæ ахуыр кæй кæны, уый зыдтон. Уый
фæстæ та нæ цæрæнбынат æндæр ранмæ аивтам, æмæ-иу
стæм хаттæй фæстæмæ никуыуал абæрæг кодтон нæ са-
бибонты хæлæртты, нæ пæхи. Иухатт мын мæ мад ба-
уайдзæф кодта:
— Иу бон сæм бауай. Худинаг у...
Аланæн, институты ахуыр кæнгæйæ йе ’мбæлттæ æх-
хуыс кæй кодтой, уый æз хорз зыдтон. Уæдæ уый фæстæ
аспирантурæмæ кæй бацыд, уый дæр. Фæлæ уæддæр нал
сæмбæлдыстæм. Аз азы ивта. Мæ сывæллæттæ хъомыл
кодтой. Аланимæ бирæ азты размæ цы хуызæн уыды-
стæм, раст ахæмтæ уыдысты уыдон дæр.
— Алан диссертаци бахъахъхъæдта,— амбырд мыл сты
нæ зонгæтæ. Асинтыл сызгъордтон, йæ мад Замирæйы
хъæбысмæ мæхи баппæрстон. Мады цæстытæ æрттывтой
цины цæстысыгтæй.
— Алан ныр амæпдты амоидæй хайджын у!
— О, мæ хъæбул, уыдон иууылдæр хорз сты, фæлæ
уæддæр... Иунæгæй куыд зын у, уый зоныс?!. Адæймаг
царды йæ зын дæр, йæ цин дæр кæимæ дих кæна æнæ
ахæм æмбал... Ды смой кодтай, Аланы æмбæлттæй дæр
алчи йæ амопд ссардта, бинонтæ сын ис... Алан та...
Сылгоймаджы ныхæстæй куыддæр фæдæн.
— Аланæн «нæ» ничи зæгъдзæн...— дзуапп радтои
сылгоймагæн.
Ацы аз, дард балцæй æрбаздæхгæйæ, иу хурбон рай-
сом бабæрæг кодтон нæ рагон кæрт. Рагæй ницыуал фе-
хъуыстоп пæ сыхæгты хабæрттæй æмæцымыдисæйхъуыс-
топ мæ мады ныхæстæм. Ныр мæм нæ уыиг бынтон
æндæрхуызон каст, нæ кæрт та, цыма, рухсдæр æмæ
хъæлдзæгдæр фæцис. Ирд, хур бон уыд. Сывæллæтты сæ
мадæлтæ кæртмæ, уынгмæ хуыдтой. Куыддæр асиныл мæ
90

къах, æрæвæрдтон, афтæ зонгæ хъæлæс æмæ худтæй мæ
зæрдæ сцæлхъ-цæлхъ кодта. Замирæ кæй у, уый уайтæк-
кæ дæр базыдтои. Цымæ цæуыл худы афтæ зæрдиагæй?
— Цы стыр цины бон ныл æрцыд, уый куы зонис!
— Иæ цæстытæ, мæгуыр, сдзæбæх сты?— æвæстиа-
тæй афарстон æмæ балкъонмæ разгъордтон. Мæ разы
лæууыд бæрзонд, фæтæнуæхск лæг. Иæ фарсмæ та —
æрыгон сылгоймаг. Замирæимæ ныхас кодтой.
— Алан, дæ цæстытæй ракастæ?!—æмæйæ мæхъæбьь
сы акодтон.
Замирæ лæппуйы афарста:
— Чи дæм æрбацыд, уый зоиыс?— Сослан. Де ’мбал
Сослан!
— Зонын æй, зонын. Йæ хъæлæсæй йæ базыдтон. Æп-
пындæр нæ аивта.
— Уый дæумæ афтæ кæсы,— куыдæй мæ зыдтай, уы-
мæй ма цы баззад?
— Нæ, æппындæр нæ аивтай, Сослан,— загъта Алаи
æмæ бахудтис.
Иæ къух æруагъта æмæ мæ кæмдæр бынæй агурын
райдыдта, цыма ма йын гыццыл уыдтæн. Мад ын йæ къух
уæлæмæ оиста æмæ йæ мæ сæрыл æрæвæрдта.
— Цы стыр сдæ, Сослан!—бафиппайдта.
— Мæ бинойнаг дæ зæрдæмæ цæуы?— бафарста мæ
Алан, æмæ йæ хъæбысы æрбакодта, йæ фарсмæ цы сыл-
гоймаг лæууыд, уый.
Бакастæн æм.
— Арфæ мын цæй тыххæй кæныс?— сдзырдта та
Алан.— Ус кæй ракуырдтон, уый тыххæй, æви... Мæ цæ-
стытæй ракастæн дын загътой? Куыд ницыуал дзурыс?
Раст дын загътой. Æз алцыдæр уынын. Уынын рухс...
Дæу дæр уынын. Мæ бииойнаг цы хуызæн у, уый дын
пæма загътон?
— Мама, Сосланы кукла та кæм ис?— æвиппайды
афарста Алан.— Мах æй кæддæр сарамæ ахастам. Тагъд
та нæ бахъæудзæн...
91

Замирæ йæ хъæбысы æрбакодта бурхил сылгойма-
джы æмæ та ныххудтис. Йæ хъæлдзæг худт та ныззæланг
кодта кæддæрау. ■
©
АЛИЧЧЫ МАДЫ МАД
Алик хæстæй хъазынæй фылдæр
ницы уарзы. Хъазæнтæ йæм бæргæ бирæ ис, фæлæ йын
æмбæлттæ нæй. Кæд йæ мады мад Налхъуытæимæ ахъа-
зы, стæй ма искуы иу хатт йæ мадимæ. Кæддæрты-иу
ахъуыды кодта: «Фыд дæр ма мын куы уаид, уæд цы
хорз уаид». Фæлæ æрæджыты никуыуал ахъуыды кодта
ууыл, æмæйып йæ мад куыд фæзæгъы, уымæ гæсгæ æнæ-
зонд фæрстытæ нал фæкæны.
Дзæрæхæн та мады мад нæй, фæлæ йын фыд ис.
Æвæццæгæн, сæ амоид афтæ рауад.
— Куы сдынджыр уай,— йæ мад ын афтæ,— уæд дæ-
хæдæг фыд ’суыдзыиæ.
«Æмæ искуы исты уыдзæп, уымæй мын ныр цы пайда
ис?— хъуыды кодта Алик.— Сыстыр уыдзынæн æмæ ай-
гъай, мæхæдæг фыд уыдзынæн... Мады мад, мад, мæхæ-
дæг... Алцыдæр мын уыдзæн...»
Аличчы мады хуызæн никуы ис зæххыл. Иу стыр за-
воды диспетчерæй кусы. Уый стыр бынат у. Директорæй
чысыл дæлдæр. Æрмæст йæ куыст æндæр у. Уымæй уæл-
дай ма инстигуты дæр ахуыр кæиы. Исчи фæрынчып,
зæгъгæ, уæд æнæхъæн суткæ дæр бакуеы. Æндæргæнæн
нæй.
Йæ куысты фæстæ афыпæй кæны, стæй йæхиуыл дуар
92

сæхгæны æмæ чиныджы фæкæсы. Æрмæстдæр аходæй
хæрынмæ рацæуы, изæры та — институтмæ.
Аличчы Налхъуытæ хъомыл кæны. Ныхас дæр æмæ
алцыдæр — уыимæ. \
— Буля,— фæрсы Алик йæ мады мады, дисгæнгæйæ
йæ мады чингуытæ рафæлдах-цафæлдах кæнгæйæ.—
Сопромат та цы у? \
Зæронд ус ын æваст ницы дзуапп радты.
— Цæмæн дæ хъæуы? 1
— Афтæ.
— Уый у æрмæджыты фидардзинад зоиыныл ахуы-
рад.
— Куыд?—нæ йæ уадзы уæддæр.
— Алы дзаумайæн дæр — хъæдæн дæр æмæ æфсæй-
нагæи дæр — ис йæхи фидардзииад.
Лæппу бацæуы æмæ йæ фыссæн стъолы раз æрбады.
Алцæуыл дæр хъуыды кæнын уарзы. Налхъуытæйы та
уымæ не ’вдæлы,— йæ чызджы лæппу сабыр уæд, æндæр
æй ницы хъæуы. Искуы иухатт Аликæй куы феппæлы,
уæд афтæ: «Алцæмæ дæр зæрдæргъæвд, æнæнтыст ма-
куы æрбауа!» Аликæн æхсызгон вæййынц уыцы ныхæс-
тæ, кæд сæ бынтон хорз нæ бамбары, уæддæр.
«Кæд адæмæн дæр алыхуызон фидардзинад ис,—
хъуыды >кæны Алик,— уæд мæ мадæй фидардæр зæххыл
нæй. Уый алцæмæн дæр бафæраздзæн. Сæ заводы газеты
дæр ыл афтæ фыстой. Мæ мады мад та нæ бафæраздзæн.
Налхъуытæ ныллæг, хæрзхуызтæ сылгоймаг у, æртæ
бохъхъыры йын. Газеты йыл пицы ныффыссиккой. Фи-
дардзинад æм æппындæр иæй. Афтæмæй мæ мад уымæй
райгуырд».
Æртиссæдз азы йыл цæуы. Кæй зæгъын æй хъæуы,
пенси исын райдыдта. Раздæр та, дам, телефонисткæйæ
куыста. Райсомæй изæрмæ иу ран не ’рбады: хæринаг
фыцы, дуканитæм згъоры, иту февæры, цыдæртæ фем-
пъузы...
Аличы уынджы, иунæгæй фæуадзыи нæ феууæнды,
93

йсмæ уый дæр йемæ фэйцæуы — уый, дам, тезгъо кæньп!
хуыйны. Лæппумæ та афтæ фæкæсы, цыма дуканийы ис-
тытæ иумæ цæмæй балхЬсной, уый тыххæй йæ ракæиы
йемæ. Æпæ Алик-’иу би/юитæ æххормагæй баззаиккой,
æнæ уый Налхъуытæ исты балхæнынмæ никуы ацыд.
Къабуска куы фелхæща, уæд ын йæ уæз раздæр къухæй
абары, бирæ йæм фæкæсы, хæринагæн фаг уыдзæн æви
нæ, зæгъгæ, стæй Аликмæ бакæсы: цымæ уый та цы
сдзурдзæн, ома. ’’
Алик къабуска йе ’игуылдзæй бацæвьт, йе ’уæхсчытыл
схæцы æмæ фæзæгъы:
— Мæнæ-мæнæ хорз нæу...
— Æндæр ма мæм равдис,— уæйгæнæгмæ сдзуры
Налхъуытæ.
Фæстæмæ куы раздæхынц, уæд зæронд ус улæфтытæ
кæнын байдайы. Кæй балхæны, уымæй разыйæ нæ баз-
зайы æмæ йæ Аличы æфсон фæкæны.
— Дуканимæ иикуыуал ацæудзынæн,— фæтæргай
вæййы Алик.
Налхъуытæ йæ истæмæй куы фæфæрсы, уæд «о»
æмæ «нæ»-йæ дарддæр ницыуал фæдзуры, стæй та йын
ныххатыр кæны: нæу йæ боп йæ мады мадмæ маст да-
рын. Алы хатт та йæ кæсæнцæстытæ нал фæары Нал-
хъуытæ. Агъуысты рауай-бауай сисы. Иæ пъалто æр-
цæгъды, стъолы рагъ басгары. Суанг ма кастрюлкæмæ
дæр ныккæсы. Нал æмæ нал фæзынынц, хуыцау сæ йæ-
химæ фæхæссы. Æмæ, дуканийы фесæфтысты, зæгъгæ,
ууыл ныллæууы.
Алик æм йе ’рфгуыты бынты скæсы æмæ ницы сдзу-
ры. Кæсæнцæстытæ телевизоры сæр сты, уый фæзоны,
фæлæ йæ дзыхыл ныххæцы. Уый фæстæ йып сæ бацамо-
ны, йæхи йы,н аххосджын фæкæны, афтæмæй. Цæуылнæ,
дам; мæ бафарстай. Фæлæ зæронд ус афтæ фæхъæлдзæг
вæййы йæ сæфт дзаумайы ссардæй, -æмæ загъд кæнын
йæ хъуыдыйы кæрон дæр нал æрцæуы. Кæсæнцæстыты
йæ фындзы рагъыл æрцаразы, уæлахиз каст акæпы
91

агъуысты къуымты. Бахуды. Йæ Уудын та сывæллоны
худты хуызæн у. Дæ цуры на^й, зæп^гæ, уæд ын йæ худт
искæйы сабийы кæл-кæл фæхрндзынæ. Алик ын уарзы
уыцы худт. Иæ мад дæр афтæ худы, æ\мæст уымæн бæз-
джындæр хъæлæс ис. \ Д
Налхъуытæ хæринаг кæнынмæ куы бавналы, уæд ра-
бæрæг вæййы, къабуска нæ, фæлæ дзидза кæй у æвзæр,
уый. Зæронд ус стыхсы, батæхы Дликмæ æмæ йæм дзи-
дза бавдисы: \
— Цы мын радта, уымæ-ма кæс!\Хуыцауы фыдæх мæ
уæд, уый тыххæй йын раст... Иу хæринагæн дæр нæ бæз-
зы æмæ иннæмæн дæр. \
Алик хæлæггæнгæйæ фæкæсы, чыр>ынтæ раздарæны
стыртæ лæг фæрæт куы фелвасы, уæд уымæ. Галиу къу-
хæй дзидзайыл фæхæцы, рахизæй та дзы къуылдых аха-
уын кæны.
Зæронд ус æй куыд фелгъыста, уый дзидзауæйгæнæг
куы зонид, уæд йæ куыстæй фæлидзид. Цавæр дзидза
сын радта, уый Аликæн уæлдай нæу, фæлæ йæм уæддæр
æркæсы æмæ фæзæгъы:
— Алцы дæр дзы рауайдзæн.
«Рауайдзæн, уæдæ цы кæндзæн!— хъуыды кæны ус.—
Дæ мад цы хæринаг уарзы, уымæн æндæр дзидза хъуыд».
Зæронд ус цыргъгæнæныл кард дыууæрдæм адауы æмæ
хæринаг кæныныл балæууы. Дзидза схæйттæ кæны, бас-
муды йæм, æмæ та йе ’взагæй цъыкк-цъыкк байдайы —
хъæхъхъаг, дам, уыдзæн йæ бас. Аликмæ куыд кæсы, аф-
тæмæй йæ мады мад хæринаг кæнынæй дарддæр никуы
ницæуыл хæст уыд.
Аходæны фæстæ уынгмæ рацæуынц. Фæндаджы сæр-
ты ахизыны размæ Налхъуытæ бирæ фæлæууы. Аличы
бæргæ фæфæнды азгъорын, фæлæ йæхи бауромы: уый
фæстæ та зæронды хъæрмæ чи хъусдзæн.
Чысыл цæхæрадоны дæр дæ фаг ма атæх: Налхъуы-
тæ йын, бандоныл бадгæйæ, йæ алы фæзылдмæ дæр кæс-
гæ фæкæны. «Мады мадæй амондджын нæ фæдæн,—
95

хъуыды кæиы Алик,-7-хæларзæрдæ кæй у, уый цы?» Ай-
фыццаг хæлæггæнгæиæ кæДдæр мады мады фæстæ фæ-
каст. ;Сылгоймагыл/цинел^ йе ’фцæгготыл тæхæджы ны-
саптæ. «Гъе, ахæл/мады мад мын куы уаид...» — ахъуы-
ды кодта. I I
Хуыфгæ æмай æхсньюсгæ кæд фæкæны, ахæм бонтæ
дæр ыл акæны Аликыл/
— Уадз æмæ хæд:/ары дæр абада,— фæзæгъы Нал-
хъуытæ йæ чызгæн.—/Сывæллоиы рæуджытæ лæмæгъ
сты; уып куы зоныс/уæд ма йæ сæрыл та цы рахæцыс?
Алик агъуысты уфæрацу-бацу кæны, стæй уæд скъапп
йæ куыст скæны. уъш Налхъуытæйæн алы тыхтæттæ
æвæрд ис. Бандоп æм баласы, схизы йæм æмæ цы ми кæ-
нинаг -у, ууыл ахъуыды кæны. Кæд сæ фæстæмæ дæр
хорз бафспайа, уæд æм уайдзæф ие ’рхаудзæн.
Уæллаг æвæрæнæй та йæм нырдæр рæсугъд æрттиваг
къопп зыпы. «Цымæ йæ хуылфы цы ис?» — хъуыды код-
та Алик. Рахæцыд ыл, фæлæ къоппыл уыйбæрц цыдæр-
тæ æвæрд ис, æмæ йæ куыд райса, уымæн ницы ’мбары.
Уæддæр æй нæ пыууагъта. Йæ босыл ын рахæцыд æмæ
йæ хъыс-хъыс ссыд. Æппынфæстаг къопп йæ къухы баф-
тыд. «Загъд мæм кæидзæн...» — хинымæр дзуры Алик,
фæлæ ма йæ кæдæм æвæра. Фыссæн стъолмæ йæ æрба-
ласта. Бакодта йæ. Р1æ хуылфы цавæрдæр лентытæ æмæ
хæцъилы. гæбæзтæ. Æппæты бынæй та цæппузыртæ, ден-
джызы был цы дуртæ вæййы, уыдоны æнгæстæ. Къухы-
дзаггай сæ исын райдыдта, æмæ дзы, æнæнхъæлæджы,
хæстон цæппузыр разынд. Æрхуыйæ уыд, æмæ æрттивгæ
нал кодта. «Бахъæудзæн мæ,— ахъуыды кодта Алик,—
ахæм мæм никуы уыд,— æмæ цæппузыры йæ дзыппы фæ-
цавта. Уыйфæстæ хæцъилтæ пъолмæ аппæрста æмæ ма
ноджыдæр ахæм цæппузыртæ агурын райдыдта. Ахæм
дзы.иал ссардта, фæлæ цæппузырты бын пъагæттæ ра-
зынд. Сæ кæрæттыл сырх хæххытæ кæмæн вæййы, афи-
цертыл кæй федта, ахæмтæ нæ, фæлæ кæрдæгхуызтæ,
цыппæргай стъалытимæ.
Щ

Хæстои пъагæттæ сты, уый \уайтагъддæр -бамбæрста.
Тагъд-тагъд калы цæппузырты, стъолæй пъолмæ хауынц,
ууыл нæ хъуыды кæнгæйæ. Æви\шайды^йæ къух цыдæр
уазал æфсæйнагыл андзæвд. «Пис1:олет!»у--йæ сæрæй йæ
къæхтæм ауазал Алик. Къоппмæ\})евнæлдта æмæ йæ
стъолыл æрфæлдæхта. Йæ хуылфæй ма ноджыдæр чы-
сыл урс æфсæйнаг къопп æрхауд. Й^е хуылфæй цæйдæр
дзæгъ-дзæгъ райхъуыст. Йæ къухы иæ дыууæрдæм ара-
кæ-бакæ кодта, куыд æй бакæиа, уый агургæйæ æмæ къоп-
пы уæлæ фыстмæ фа&комкоммæ. Дамгъæты, цы’ма,- исчи
зæгæлæй хуынчъытæ кодта, уыйау бæрæг дардтой стъæл-
фыты хуызæттæй. Тыхтæ æмæ амæлтташ бакаст фыст:
«Мæлæт фашисттæн!» Ахæм ныхæстæ нцкуыма фехъуы-
ста, фæлæ сæ цæмæндæр фæтарст. Къоппы^ та ацархайд-
та, фæлæ та йын байгом кæнын нæ бакуымдта. Уæд
къоппы йæ хæлафы комдæлы мидæг фæкодта, бынмæ йын
куыд нæ пыххауа, афтæ æмæ пъагæттæ йе 'уæхсчытыл
абарста.
Алик æнцад алæууыд æмæ, «иу — дыууæ — æртæ»...
дзургæйæ, кæсæнмæ бацыд. Пъагæттæ йын æгæр егъау-
тæ уыдысты, уæхсчытæй даргъдæр, фæлæ йыл уæддæр,
йæхимæ гæсгæ, хорз фидыдтой. Риуы дзыппыл орден æр-
цауыгъта. Йæхимæ ракæс-бакæс фæкодта кæсæны цур
лæугæйæ, стæй йæ къух ныхы комкоммæ фæцарæзта,
сонт зылдæй фæзылд æмæ сдзырдта: «Ис, æмбал коман-
дир!» Уый фæстæ йе ’нгуылдзтæй бинокльтæ ацарæзта
æмæ сæ акаст. Уалынмæ æрттиваг къопмæ февнæлдта,
æмæ, цыма, пистолетыл хæцы, уыйау, «æхсын райдыдта
фашистты».
— Мæлæт оккупанттæн!— сдзырдта-иу алы хатт дæр,
«пистолетæй» æхсгæйæ. «Знæгтæ» цыма къаддæрæй-
къаддæр кодтой. Иухатт ын нæмыг йæ пъагон пе ’уæхс-
кæй фæцæйскъæфта, фæлæ йæм фæцарæхст æмæ йæ йæ
бынаты фæстæмæ авæрдта.
Йæ астæуæй дæлæмæ кæмдæр «фæцæф». «Амард-
7 Æгас цреут, адæм!
97

тæн,— æнкъардхуызæй ахъуыды кодта Алик.— нæ, цæф
дæн»,— фæцудыдта, фæдæ нæ ахауд.
— Чи дын загъта, д^æгъæлкъух лæппу, къуымты зил,
уый?! Иæ разы/мæстыйæ лæууыд Налхъуытæ. Афтæ мæ-
стыйæ йæ никукма федта Алик. *
Фæстæмæ акъахдвæф кодта. Зæронд ус ын къоип йæ
къухæй раскъæфта æмæ йæ раздарæны атыхта. Иæ пъа-
гæттæ йын йе ’уæхсчытæй фелвæста. Цæппузыр ма йын
ныууагъта. /
— Ахæм ма дзы сывæллон уа?!— мæстыйæ дзырдта
Налхъуытæ.— Шзегъæлтæ дæр дзы æмбæхсын хъæуы!
Алик ын зæрынмæ хъавыд, демæ дуканимæ никуы-
уал ацæудзына^н, зæгъгæ, фæлæ йæхиуыл фæхæцыд. Æп-
пындæр куы нйцы сдзура, уæд хуыздæр у.
Алик иуц^сдæр Налхъуытæйы ницæмæй бафарста.
Хъусæй бадт уаты æмæ цавæрдæр хъазæны йæ куыст
скодта, фæлæ йæ къоппыл хъуыдытæ цух нæ уагътой.
Æмæ йыл цас фылдæр хъуыды кодта, уыйбæрц æм йæ
зæрдæ тынгæй-тынгдæр дзырдта, къоппы цы уа, зæгъгæ.
Дыууæ хатты бауад Налхъуытæйы размæ, фæлæ йæ цы-
ма уый- уынгæ дæр нæ кодта, йæхи афтæ дардта. Уый нæ,
фæлæ ма Алик фæзынд, уæд-иу иннæрдæм азылд æмæ
та-иу зарын райдыдта: «Тæхынц бабызтæ...» Раздæр уы-
цы зарæг уарзгæ дæр нæ кодта, фæлæ йæ уæд зарыд æмæ
зарыд.
...Куыддæр хæринæгтæ æвæрæн скъаппы дуары хъинц
фæцыд, афтæ Алик йæ хъазæны хæлддзæгтæ афснайдта
æмæ йæ къухтæ æхсынмæ азгъордта.
Иæхи сапонимæ ныхсадта. Йæ дæндæгтæ дæр. Нал-
хъуытæ тарæрфыгæй кæдæмдæр нымдзаст. Алик йе ’сæфт
кæмæй уыдта, ахæм хæринаг сфыхта аходæнæн — хохаг
хъæдур. Лæлпу ныуулæфыд, фæлæ, иннæ хæттытау, йæ-
хи нæ нынхъырдтæ кодта.
— Адджын хъæрмхуыпп у,— сдзырдта Алик, мады
мад йæ фæстæ архайы, уый хатгæйæ.
— Æ, хинæйдзаг!— ныххудт Налхъуытæ,
98

Алик фæзылд, йæ ции не ’мбæхсгЦйæ:
— Уыцы къоппы тыххæй мын истытæ радзурдзынæ?
— Æз куы фæхæрын, уæд дзургæ н\е фæкæнын.
«Ахæм хъæрмхуыпп кæй сфвдта, уьЦ* йын æгъгъæд
нæу?»— фæтæргай Алик. \ \
— Уæвгæ дзы дзуринагæй дæрхницы ис,— Налхъуы-
тæйы.зæрдæ фæфæлмæн.— Хæсты ааманæй мæм баззад.
Хиарæзт тамако — æв’æрæн у. V
— Хæстæй,— диссаг фæкаст Аликмæ.— Æмæ... Ды
хæцгæ кодтай? \
— Хæцыдтæн...— йæ куатæйы дзыппæй къопп систа
æмæ йæ бакодта.— Гъа, фен æй, кæд да^ афтæ тынг фæн-
ды, уæд.
Алик райста къопп æмæ йыддис кодта, Сырх тыры-
сайы орден ауыигæйæ.
— Кæй у?
— Мæн.
— Æмæ дын æй цæй тыххæй радтой? — хъоппæг-
дзастæй афарста Алик.
— Хъуыддаг рауад афтæ,— райдыдта мады мад.—
Нæ алыварс æрлæууыдысты немыц, нæхиуæттимæ баст-
дзинад нал уыд. Комаидыгæнæг мæм фæсидт æмæ мын
афтæ:
— Томаева, цæугæ æмæ немыц бастдзинады телтæ
кæм аскъуыдтой, уый сбæрæг кæн.
— Иунæгæй?— афарста та Алик.
— Уæдæ?— загъта мады мад.— Кæм аскъуыдтой
бастдзинад, уый бæргæ ссардтон, фæлæ йæ саразын мæ
къухы нал бафтыд. Минæтæй æхсын райдыдтой æмæ фæ-
цæф дæн. Мæ зæрдыл ма лæууы, телтæ баиу кæнынмæ
куыд хъавыдтæн, уый, стæй цы фæдæн, уый нал бамбæр-
стон.
Алик зæронд усы иыхæстæм цымыдисæй хъуыста.
Куы-иу уымæ бакаст, куы та йæ орденмæ. Æмæ, чи зо-
ны, фыццаг хатт рахатыдта, Налхъуытæ йæ мады хуы-
зæн кæй у, уый. Се ’нгæс дæр æм хæрз æмхуызон фæкаст,
99

Афтæ дæр ма ахъуь/ды кодта: «Мамаё куы базæронд уа
æмæ-иу*иумæ куы/фæцæ^цæуой уынджы, уæд та сæ æп-
пындæр ничиуал тшртайдзæн кæрæдзийæ».
— Ды молод^ед дæ!-/ хъæрæй сдзырдта Алик.
— Службæ Кæнын ,Советон Цæдисæн!—бахудт мады
мад. ^ • /
«Йæ зæрдæ йын цæмæй балхæнон?» — ахъуыды код-
та гыццыл лæппу æмæ ма хохаг хъæдурæй фых хъæрм-
хуыппæй иу къус бацагуырдта.
/
0
АРГЪÆУТТЫ ХУЫЗДÆР
1 агуыдзы «Газик» нырма дзыхъ-
хъынноджы хуызæн у, афтæмæй йыл дзæвгар ауæдтытæ
кодта..Иæхи у, æмæ йæ кæдæм бафæнды, уырдæм та йæ
фæцагайы. Мæиæ’ та йæ ныр дæр баифтыгъта æмæ йæ
моторы мьГр-мыр цæуы. Иæ лæппу Муратимæ дзы бабад-
тысты, æмæ газ куы фелхъывта, уæд атырындз.
Арв хъуынтъызæй каст, стæй уæд сæлфынæг къæвда
фемæхст. Цъыф фæндагыл цæлхытæ цъыгъгъуыттытæ ла-
стой- æмæ Гагуыдз фыдмæсты кодта, машинæ скъæр-
гæйæ. .Æрталынг, уæддæр ма уарыд æмæ уарыд. Маши-
нæйы рухсмæ къæвдадонæй над бæлæстæ æрттывтой. Му-
рат ф’æстаг бадæны æнцад бадт. Фыд æм фæстæмæ фæ-
каст æмæ йæм дзуры:
— Мæ дзыппы ма мын сигареттæ фен.
• Фырт ын асгæрста йæ дзыппытæ æмæ йæ сæр ба-
тылдта:
—, Ницы дзы ис дæ дзыппыты.
«Хæйрæджы хай фæуæвинаг.— ахъуыды кодта фыд.—
100

Дзæгъæлтæ кæпын райдыдтон. ÆрдЦбон куы аппæрстои
афтид къопл. Цæй; ардыгæй хъæумæ^ма бафæраздзы-
нæн. Уым хорз кафе ис, æмæ тамако \цæр райсдзынæн,
нæхи дæр дзы схъарм кæндзыстæм». \
Гагуыдз фæсмон кæпын райдыдта, йæ фырты ахæм
дард æмæ зын фæндагыл кæй раласта, ууыл.
Лæппу фиутыхтæй фæндагмæ кæсы. «Æвæццæгæн та
йæ сæры исты бæллицтæ зилдух .* кæнынц,— хинымæр
дзуры Гагуыдз,— уый кары æз дæр бирæ цæмæдæрты
бæллыдтæн. Æниу ын æндæр цы куыст ис ацы мæйдар
æмæ æнæкæрон фæндагыл?..»
Лæппу схуыфыд.
/ — Рудзынг дæ гом кæнын нæ хъуыд,— дзуры йæм
фыд,— кæсыс, хуыфын та райдыдтай... Æдзухæйдæр дæ-
хи’ фæнд тæрыс.
Фæндагыл пицы зынæг ис, æппын никуыдæм уал
хæццæ кæнынц.
Сæ иу дæр ыыхъхъус æмæ иннæ дæр. Стæй фыд афтæ:
— Гыццыл ма куы уыдтæн, уæд мын мæ мад аргъæут-
тæ арæх кодта. Иуаз дын мит тынг ныууарыд. Афтæ
арф уыд, æмæ мæ мæ мад иунæгæй æддæмæ нал уагъта,
фæдзæгъæл, дам, уыдзыпæ. Иæ хъæбысы мæ-иу сбадын
кодта æмæ мын аргъæуттæ кодта. Мæ зæрдыл дзы иу
аргъау ,уæлдай тынгдæр бадардтон. Уый иннæ аргъæут-
тæй хуыздæр уыд.
— Папæ, радзур ма мыи æй.
— Уыцы аргъау у?
— О, иннæтæй хуыздæр чи уыд, уыцьг аргъау.
Лæппу та схуыфыд... «Кæд суазал дæ, уæд уый æцæг
аргъау уыдзæн, гъе»,— ахъуыды кодта Гагуыдз. Стæй
йæ фырты æфцæгготт хæрдмæ сфæлдæхта æмæ йьпг йæ
къух йæ русыл фæлмæн æрхаста. Лæппуйы рус хъарм
уыд.
Хидыл ахызтысты. Фæндагыл фæзынд иу адæйма-
джы æндæрг. Иæ къух, фæуром мæм, зæгъгæ, сдардта.
Æгæр рухсмæ йæ ц&сгом хорз нæ зыид.
101

ГагуыДз машйна^ æрурæдта, рудзынг байгом кодта.
— Кæдæм цæуйс?— афарста фæндаггоны.
Æнæзонгæ лæг ын йæ хъæуы иом загъта.
— Дæрддзæфгомау./.
— Бахæццæ мæ кæн,— балæгъстæ кодта лæг,— дæ
хорзæхæй, ма фæзивæг кæн. Мæ сывæллон рынчын у,
æмæ уымæ тагъд кæнын. Æрмæст мæм, цы дын æй су-
сæг кæнон, æхца нæй. •
Фыд йæ фыртмæ бакаст, ома: нæ мæ хъусы, цымæ?
Стæй ныллæг хъæлæсæй сдзырдта:
— Фæндаг куыд æвзæр у, уый дæхæдæг уыныс. Мæ-
хæдæг дæр тæрсгæ-ризгæйæ цæуын, æмæ ма искæйы...
— Уæдæ цы бачындæуа?..— батыхст æнæзонгæ лæг.
— Мæ бон дын баххуыс кæнын ницæмæй у. Тагъд
кæнын.!. Стæй æз æнæуидæр уыцырдæм нæ цæуын... Æн-
дæр, исты, æхцайыл у хъуыддаг?..
Лæг йæ бынаты лæугæйæ куы аззад, уæд Гагуыдзмæ
йæ фырт зулмæ бакаст.
— Цæуылнæ йæ раластай?— афарста йæ.
— Уыцы дæргъуынцъы?.. Кæдæм æй ласын?
— Иæ сывæллон рынчын куы у.
— Æмæ йæ цæмæй зоныс, сывæллон ын ис, уый?
Ахæмты æз хорз зонын. Цæмæй æнæхцайæ ацæуой, уый
тыххæй æфсæнттæ æрхъуыды кæнынмæ дæсны сты.
— Ахæмы хуызæн нæ уыд, папæ, æмæ худинаг нæ
уыдзæн? Нæ машинæйы бынат куы ис. Райсомæй дзы
æхсæзæй куы бацыдыстæм, уæд ныр...
Фыд йæхи фæтар кодта æмæ афарста:
— Хорз, уæд та йæм аздæхиккам?
Лæппу ницы сдзырдта.
Уарын фæтынгдæр. «Æнæзонд ми бакодтон, мемæ йæ
кæй раластон, уымæй.— Хинымæр скарста Гагуыдз.—’
АЦы къæбæдаимæ капекк бакусæн ис? Никуыуал æй ра-
ласдзынæн мемæ».
Машинæ, цыппар адæймаджы кæм бабадой, ахæм
уыд. Кæмæдæрты уымæй хуыздæртæ уыдис, фæлæ Га-

гуыдз никæмæ бæллыд. Хæсты фæстæ наулæууæнмæ ку-
сынмæ бацыд, æмæ машинæ дæр уым кусгæйæ балхæдта.
Раздæр-иу, йæ машинæйы кæй аласта, уыдон-иу ын æх-
ца куы авæрдтой, уæд æм-иу диссагау каст. Уый фæстæ
сыл куы фæцахуыр, уæд æм афтæ нал каст. «Æппынфæ-
стаг мæхи нæу, æви кæй цы хъуыддаг ис?— арæх радты
ахæм дзуапп адæмæн.— Бензин, цæлхытæ æлхæнын хъæ-
уы, уæдæ ма йыл уымæй уæлдай дæр гыццыл хардз нæ
цæуы». •
Куысты фæстæ-иу дыууæрдæм зилдух кодта горæты
уынгты æнафонтæм. Уæлдай хуыздæр-иу йæ хъуыддаг
уарыны рæстæг ацыд — бар-æнæбары дæр æй баххуырс-
дзынæ...
Мурат, кæй зæгъын æй хъæуы, йæ фыды митæн ницы
зыдта, фæлæ абон цыдæртæ бамбæрста...
— Дæ разы уæливых ахæр,— дзуры йæм Гагуыдз.
— Нæ мæ хъæуы.
— Уæдæ дзы уæд мæнæн расæтт.
Лæплу тыхтон райхæлдта, уæливыхы стырдæр хай йæ
фыдмæ радта,
— Дæ мад хæрзад хойраг кæны,— раппæлыд Га-
гуыдз.
— Ацы фæндагыл арæх цæуынц машинæтæ?— ба-
фарста фырт.
— Афтæ, искуы иу хатт. Цæмæн мæ фæрсыс?
— Уыцы лæг уарынмæ баззад...
— Иуæндæс сахатыл автобус уыдзæн. Уымæн æй ныу-
уагътон. Стæй йæ æндæрырдæм цæуын хъуыд. Бынтон
æндæрырдæм...
Лæппу фыдмæ фездæхт.
— Æцæг?
— Æцæг, уæдæ дæ сайгæ кæнын.
— Уæдæ уæд хорз. Æрмæст æй автобус йæ хæдзар-
мæ бахæццæ кæндзæн?
— Бахæццæ кæндзæн,— фыд та йын гæды ныхас загъ-
та, стæй бирæ рæстæг, цалынмæ рухс уынгмæ бахæццæ
103

сты, уæдмæ иу ныхас-дæр пал скодта лæпцу. Денджызы
был уынг фæцис. Уым уыд чысыл кафе.
— Ам нæ фæллад суадздзыстæм,— загъта Гагуыдз,—
стæй уæд райсом дарддæр ацæудзыстæм.
Мæлæты хъарм уыд кафейы. Гагуыдз лæппуйы стъо-
лы.раз бадгæйæ фæуагъта, йæхæдæг фысымуатмæ бынат
агурæг ацыд, дыууæ уынджы æддæдæр.
. -*- Уæгъд бынæттæ дзы нæй,— загъта фыд, фæстæмæ
куы ’рбаздæхт, уæд.— Нæ хъуыддаг нæ цæуы. Æхсæвы-
гон та дарддæр цæуын тæссаг у. Цы бачындæуа, нæ зо-
ныи... ■
Лæппу та схуыфыд.
— Суазал дæ!— бафиппайдта, буфеты чи куыста, уы-
цы ус,— Ныртæккæ дын цайыл æхсыр акæндзынæн, æмæ
уый баназдзынæ. Ахсæз ам лæуут? Номыр кæй не ’ссард-
тат, уый хорз бæргæ нæу, фæлæ ницы кæны. Мæ фатеры
бафысым кæнут, æз та мæ сыхаг усмæ бацæудзынæн.
Мæнæн дæр ис сывæллæттæ æмæ дæ æмбарын. Цæуын-
вæнд мауал скæнат. Сывæллонæн æз исты хостæ акæн-
дзынæн. Уадз æмæ йæ фæллад дæр суадза. Суазал и.
Гагуыдз сылгоймагмæ иуфарсмæ фæсидт æмæ йын
цыдæртæ адзырдта.
— Ныртæккæ ма де ’хца бафснай,— загъта ус.— Ху-
динаг дын нæу? Æвæццæгæн дардæй цæут, лæппу афтæ
тынг дзæгъæлы нæ хуыфы... Исты уæ куы бахъæуа, уæд
мæм-иу фæдзурут, ма ’фсæрмы кæпут.
...Лæппу йæхи диваныл ауагъта, стæй фестад æмæ
фæрсагæй акаст.
— Уары,— Гагуыдзмæ дзуры,— автобус куынæ уа,
уæд цы ми кæндзæн уыцы лæг?..
— Бафынæй у,— сдзырдта йæм Гагуыдз,— автобусæн
æнæ уæвгæ нæй.
1— Æмæ куынæ ацæуа, уæд та?
— Уæд... Уæд та йæм æз ацæудзынæи. Иунæгæй не
’нкъард кæндзынæ?
Лæппу рабадтис æмæ йæ мидбылты бахудт.
1<Н

— Æз дæм æнхъæлМæ кæсдзыйæн, нæ бафынæй уЫ-
дзынæн де ’рцыдмæ. Æрмæст мын-иу уыцы аргъау дæр
радзур.
Гагуыдз йæ худ ныккодта. Машинæйы куы сбадт, уæд
у’ыцы аргъау йæ зæрдыл æрбалæууыд. Адæймаджы зын
сахат иунæгæй чи нæ ныууадздзæн, уыдоныл цы аргъау
зыдта, уый...
©

ЦЫБЫРÆЙ МÆХИ ТЫХХÆЙ
Райгуырдтæн Хъæдгæроны 15 ок-
тябры 1912 азы мæгуыр зæхкусæджы хæдзары.
Мæ фыд Хъасболат уыд нæ хъæусоветы фыццагдæр
сæрдартæй, хорз æхсæнадон кусæг. 1919 азы фæмард
æнæзонгæ фыдгæнджыты къухæй. Мах мæ хистæр æфсы-
мæр Къостаимæ сидзæртæй баззадыстæм нæ мад Уæ-
дийы бар.
Ныхæстæй радзурæн нæй нæ мады тухæнтæн, нæ хæ-
дзары алы куыст дæр йе ’ккой скодта, йæ дыстæ батылд-
та, афтæмæй. Сахуыр кодта цухъхъатæ, нæлгоймаджы
сæры дзаума, æмæ æндæр дарæстæ хуыйын. Аивæй, сыгъ-
дæгæй нæ æрвыста, ахуыр нæ кодта фæллой уарзын.
Куыстам æмæ æфснайдтам нæ зæххы гæбаз. Хъæугæрон,
дургæнæн заводы-иу чингуытæ æмæ тетрæдтæ балхæны-
ны фаг æхца бакуыстам.
Даргъ æхсæвты-иу ныи нæ мад, йæ цæссыг ныхъуыр-
гæйæ, каст Къостайы «Сидзæргæс». «Додой», «Æфсати»,
«Ныфс», Гæдиаты Секъайы радзырдтæ æмæ æндæр фыс-
джыты уацмыстæ.
Нæ мад дæр, нæ хъæуы иинæ адæмтау, ции кодта Со-
ветон хицауады фыццаг æнтыстытыл.
Леиины ном тагъд ахæлиу æппæт хъæутыл дæр. Хæх-
хон адæм кодтой сæ ирвæзынгæнæджы кой.
Æхсæзæм-æвдæм къласы ма уыдтæн, афтæ райдыд-
тон æмдзæвгæтæ фыссын. Мæ фыццаг æмдзæвгæтæ уы-
дысты Лениныл, Къостайыл, мæ мад æмæ Кавказы æр-
дзыл.
1926 азы пионерты рæнхъытæй бахызтæн фæскомцæ-
дйсмæ. Фæстæдæр уыдтæн раззагдæр фæскомцæдисон
куыстуæтты Донбассы æмæ Цæгат Ирыстоны.
Уæззау хъысмæт мæ 1937 азы ахаста Таймырмæ, Но-
рильскы хæххон-металлургон комбинаты арæзтадмæ, кæ-
106

цыйы 36 азы дæргъы кусын раззагдæр æхсæнадон æмæ
хæдзарадон бынæтты.
1969 азы мын Норильскы, мæ 30 азы куысты юби-
лейы хицауад радта кадджын ном «Ветеран труда Ком-
бината».
Газеттæ «Заполярная правда», «Красноярский рабо-
чий» арæх мыхуыр кæнынц ме ’мдзæвгæтæ, цыбыр ра-
дзырдтæ æмæ очерктæ.
Мæ радзырдтæ мыхуыргонд вæййынц журналтæ:
«Урал», «Мах дуг», «Фидиуæг», газеттæ: «Красноярский
рабочий», «Социалистическая Осетия», «Рæстдзинад»-ы.
Красноярскы чиныгуадзæны мыи мыхуырæй рацæу-
дзæн чиныг «Авраамий Завенягин».
Бирæ хæттьпы æвзæрст уыдтæн бæрнон æхсæнадон
куыстыты сæргълæууæгæй.
Дæн Коммунистон партийы уæнг.
А в т о р.
0

СÆРГ ÆНДТÆ
Партизантæ 3
Лæваргонд чиныг 8
„Къæрных* . . 13
Хуызнсæп балхæдтон 15
Фыццаг цуан 20
Харбызгæстæ 29
Хъæбатыры мæлæт 40
Рæстдзинад 46
Сырх фæз 50
Урс сæрыхъуын . . . . • 53
Маст 56
Фембæлд 60
„Хуссайраг уæйыг" 64
Дзуапп дæтты Тезпаты Солтан 72
Фатимæйы маст 81
Ссæдз азы фæстæ . • . 85
Хур нæ аныгуылд 88
Аличчы мады мад 92
Аргъæутты хуыздæр 100
Цыбырæй мæхи тыххæй 106

Дебола Касполатович Алкацев
ЗДРАВСТВУЙТЕ, ЛЮДИ!
Рассказы и очерки на осетинском языке
Редактор А. И. Царукаев
Художни < В. А. Саутиев
Художественный редактор У. К. Кануков
Технический редактор Б. У. Датриева
Корректоры М. Г. Га д зал ова и Т. К. Ца-
р и к а е ва
Наборщик Р. П. Оберемок
Лечатник В. И. Журавлев.

Сдано в набор 16-1-1975 г. Подписано к печати
25-111-1975 г. Формат бумаги 70х1081/32. Печ. л. 3,5.
Усл.-п. л. 4,90. Учетно-изд. листов 4,67. Тираж 1000
экз. Заказ №117. Изд. № 7. Цена 16 коп. Бум. тип. 1.
ЕИ 00546.
Книжное издательство Управления по делам изда-
тельств, полиграфии и книжной торговли Совета Ми-
нистров СО АССР, г. Орджоникидзе, ул. Димитрова, 2.
Книжная типография Управления по делам изда-
тельств, полиграфии и книжной торговли Совета Ми-
нистров СО АССР, г. Орджоникидзе, ул. Тельмана, 16.