/
Text
CORPVS CHRISTIANORVM
Serits Latina
XXIX
CORPVS CHRISTIANORVM
Series Latina
XXIX
AVRELII AVGVSTINI
OPERA
PARS II, 2
TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII
MCMLXX
SANCTI
AVRELII AVGVSTINI
CONTRA ACADEMICOS
DE BEATA VITA
DE ORDINE
DE MAGISTRO
DE LIBERO ARBITRIO
TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII
MCMLXX
SVMPTIBVS SVPPEDITANTE
Svpremo Belgarvm Magistratv
PVBLICAE INSTITVTIONI
atqve Optimis Artibvs Praeposito
EDITVM
CONTRA ACADEMICOS
DE BEATA VITA
DE ORDINE
CVRA ET STVDIO
W.M. GREEN
PREFACE
This volume contains the earliest works of Augustine which
have survived. They were written in the fall of 386, after
he had resigned from his place as professor of rhetoric in
Milan. Along with his mother, his brother, his son, and
a cluster of friends, he withdrew from the city to a farm
which had been placed at his disposal by his friend Verecun-
dus. There they occupied their time partly in farm work,
but chiefly in conversation on philosophical topics. Their
words, we are told, were taken down by a notarius, or short-
hand reporter, and then worked up by Augustine into the
form of three treatises : Against the Academics, On the Happy
Life, and On Order. These are dialogues in the manner of
Cicero, each being dedicated to a friend of the author. The
three books Against the Academics Augustine sent to his
fellow-townsman Romanianus, a man of wealth who
had helped him in his school days. He was now in Milan,
troubled with business difficulties. The treatise On the Happy
Life is dedicated to Manlius Theodorus, a cultured Neo-
platonist of Milan, perhaps the one who supplied Augustine
with certain books which were instrumental in his conversion
to a Neoplatonic outlook. The dialogue On Order is addressed
to Zenobius, a young man who had already engaged in
discussions with Augustine on cosmic order, discussions never
yet brought to a satisfactory conclusion. So, in response to
a letter in verse from Zenobius which called for a full reply,
Augustine sends this dialogue to him.
Since the manuscripts of these works have twice been
described in modem editions (by Knoll in CSEL 63, 1922
and by Green in Stromata Patristica et Mediaevdlia, II, 1956),
I shall here be content to summarize the facts. Manuscripts
older than the twelfth century are few; those of the twelfth
century and later seldom contribute any readings of value
not found in the older witnesses. The dialogues Contra
Academicos and De Or dine are usually found together, while
the De Beata Vita has an independent tradition. For the
former there are two families of manuscripts, one (a) re-
presented by P H R, manuscripts of the ninth century, and
M, of the eleventh; the other (£) represented by T, of the
eleventh century and S, of the twelfth, and also by a tenth-
century corrector of R. For De Ordine there exists also a ninth
century manuscript, A, which affords a third witness for the
/3 text. All of these I have collated from photographic repro-
ductions, and in the hope of achieving the greatest accuracy,
I have rechecked my collations against those of Knoll. For
dating and provenience, where reliable printed descriptions
are lacking I have relied on the judgment of Dr. Bernhard
VIII PREFACE
Bischoff of Munich, and hereby acknowledge my indebtedness
to him.
For the early existence of the /3 text there is a valuable
witness in Eugippius, abbot of Lucullum, near Naples (c. 455-
535). In his huge collection of excerpts from Augustine there
is one of considerable length from the De Or dine (2, 24-27),
showing remarkable agreement with the 0 manuscripts.
For establishing the text the testimony of the two fa-
milies seems to be of about equal weight. There are obvious
interpolations here and there in the 0 family, but these are
insufficient to prove the general superiority of the rival text.
In such a case the editor must rely on the context and on
familiarity with the author’s usage. Such was the practice
of the seventeenth century Benedictine editors, and I fre-
quently find myself in agreement with them against later
editors.
CONTRA ACADEMICOS
LIBRI TRES
CONSPECTVS SIGLORVM
H codex Harleianus 3039, saec. IX1
M codex Monacensis 14330, saec. XI
P codex Parisinus 13369, saec. IX1
R codex Remensis 382, saec. IX2
Ra corrector eius, saec. X2
S codex Trecensis 40, vol. 1, saec. ХП
T codex Trecensis 1085, saec. XI
a consensus codicum H M P R
fl consensus codicum S T, cui fere ubique consentit Rz
/4 editio Maurinorum
к editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata
CONTRA ACADEMICOS LIBRI TRES
LIBER PRIMVS
I. !♦ О utinam, Romaniane, hominem sibi aptum ita uicissim p. 249
uirtus fortunae repugnanti posset auferre, ut ab ea sibi auferri PL
neminem patitur, iam tibi profecto iniecisset manus, suique 905
iuris te esse proclamans, et in bonorum certissimorum posses- v 3
5 sionem traducens ne prosperis quidem casibus seruire permit-
teret. Sed quoniam ita comparatum est siue pro meritis nostris
siue pro necessitate naturae, ut diuinum animum mortalibus
inhaerentem nequaquam sapientiae portus accipiat, ubi neque
aduersante fortunae flatu neque secundante moueatur, nisi eo
10 ilium ipsa uel secunda uel quasi aduersa perducat, nihil pro te
nobis aliud quam uota restant, quibus ab illo cui haec curae
sunt deo, si possumus, impetremus, ut te tibi reddat — ita
enim facile reddet et nobis — sinatque mentem illam tuam,
quae respirationem iam diu parturit, aliquando in auras uerae
15 libertatis emergere. Etenim fortasse quae uulgo fortuna nomi-
natur occulto quodam ordine regitur nihilque aliud in rebus
casum uocamus, nisi cuius ratio et causa secreta est, nihilque
seu commodi seu incommodi contingit in parte, quod non con- PL
ueniat et congruat uniuerso. Quam sententiam uberrimarum 906
20 doctrinarum oraculis editam remotamque longissime ab intel-
lectu profanorum se demonstraturam ueris amatoribus suis ad
quam te inuito philosophia pollicetur. Quam ob rem cum tibi v 4
tuo animo indigna multa accidunt, ne te ipse contemnas. Nam
si diuina prouidentia pertenditur usque ad nos, quod minime
25 dubitandum est, mihi crede, sic tecum agi oportet, ut agitur.
Nam cum tanta quantam semper admiror indole tua ab ineun-
te adulescentia adhuc infirmo rationis atque lapsante uestigio
humanam uitam errorum omnium plenissimam ingredereris,
excepit te circumfluentia diuitiarum, quae illam aetatem atque 250
3° animum, quae pulchra et honesta uidebantur, auide sequen-
I, 6/8 cf. Aug., Retract. i, i, 3. 9 cf. Cicero, Tusc. Disp. 5,2,5; Off. 2, 6,19.
11 cf. Verg., Aen. 6,128; cf. G. Pfligersdorfer, in La ciudad de Dios, 176, p. 128.
15/17 cf. Aug., Retract. 1,1, 2 ; Cicero, Acad. 1, 7, 29. 17/19 cf. Plotinus, Enn.
3, 2, 3. 23/25 cf. Aug., Ciu. Dei 10, 14; Plotinus, Enn. 3, 2, 13 ; Cicero, Nat.
2, 21,56. 29/30 cf. Verg., Georg. 1,124; cf. G. Pfligersdorfer, a.c., p. 466.
Tit. : contra achadetnicos M T, achademicorum HP R, de achademicis J (cfr
Retract. I, i, 1 : contra academicos uel de academicis')
I, 3 manum Г p. 8 sapientiae] philosophiae Retract. 10 ipsa fortuna fl,
fortuna ipsa ft 19 iam et fl 21 monstraturam fl
4 CONTRA ACADEMICOS I, i, 1-3
tem inlecebrosis coeperat absorbere gurgitibus, nisi inde te for-
tunae illi flatus, qui putantur aduersi, eripuissent paene mer-
gentem.
2* An uero si edentem te munera ursorum et numquam ibi
35 antea uisa spectacula ciuibus nostris theatricus plausus sem-
per prosperrimus accepisset, si stultorum hominum, quorum
inmensa turba est, conflatis et consentientibus uocibus ferreris
ad caelum, si nemo tibi esse auderet inimicus, si municipales
tabulae te non solum ciuium sed etiam uicinorum patronum PL
40 aere signarent, conlocarentur statuae, influerent honores, adde- 907
rentur etiam potestates, quae municipalem habitum super-
crescerent, conuiuiis cotidianis mensae opimae struerentur,
quod cuique esset necesse, quod cuiusque etiam deliciae siti-
rent, indubitanter peteret, indubitanter hauriret, multa etiam
45 non petentibus funderentur, resque ipsa familiaris diligenter a
tuis fideliterque administrata idoneam se tantis sumptibus
paratamque praeberet, tu interea uiueres in aedificiorum ex-
quisitissimis molibus, in nitore balnearum, in tesseris, quas
honestas non respuit, in uenatibus, in conuiuiis, in ore clien-
50 tium, in ore ciuium, in ore denique populorum humanissimus
liberalissimus mundissimus fortunatissimus iactareris, quis-
quam tibi, Romaniane, beatae alterius uitae, quae sola beata V 5
est, quisquam quaeso mentionem facere auderet ? quisquam
tibi persuadere posset non solum te felicem non esse sed eo
55 maxime miserum, quo tibi minime uidereris ? Nunc uero quam
te breuiter admonendum tot et tanta quae pertulisti aduersa
fecerunt. Non enim tibi alienis exemplis persuadendum est,
quam fluxa et fragilia et plena calamitatum sint omnia, quae
bona mortales putant, cum ita expertus sis, ut ex te ceteris
60 persuadere possimus.
3. Illud ergo, illud tuum, quo semper decora et honesta desi- ц 25
derasti, quo te liberalem magis quam diuitem esse maluisti,
quo numquam concupisti esse potentior quam iustior, num-
quam aduersitatibus improbitatibusque cessisti, illud ipsum,
65 inquam, quod in te diuinum nescio quo uitae huius somno
utemoque sopitum est, uariis illis durisque iactationibus secre-
ta prouidentia excitare decreuit. Euigila, euigila, oro te ; mul-
tum, mihi crede, gratulaberis, qjiid paene nullis prosperitati-
bus, quibus tenentur incauti, mundi huius tibi dona blandita
70 sunt, quae me ipsum capere moliebantur cotidie ista cantan-
tem, nisi me pectoris dolor uentosam professionem abicere et
70/71 cf. Aug., Beata uita 4; Conf. 9, 2, 4; 9, 5, 13.
46 sumtibus P1 к 51 ut suesti fortunatissimus Д R2, fortunatissimus ut fuisti p.
59 ita ex aliqua parte bene Д p. 63/64 pisti esse usque improbitatibusque ces]
от. a per bomoiotel.
CONTRA ACADEMICOS I, i, 3-ii, 5 5
in philosophiae gremium confugere coegisset. Ipsa me nunc in
otio, quod uehementer optauimus, nutrit ac fouet, ipsa me
penitus ab ilia superstitione, in quam te mecum praecipitem
75 dederam, liberauit. Ipsa enim docet et uere docet nihil omnino
colendum esse totumque contemni oportere, quicquid morta-
libus oculis cemitur, quicquid ullus sensus attingit. Ipsa ueris-
simum et secretissimum deum perspicue se demonstraturam
promittit et iam iamque quasi per lucidas nubes ostentare
80 dignatur.
4. In hac mecum studiosissime uiuit noster Licentius; ad
earn totus a iuuenalibus inlecebris uoluptatibusque conuersus PL
est ita, ut eum non temere patri audeam imitandum proponere. 908
Philosophia est enim, a cuius uberibus se nulla aetas queretur V 6
85 excludi. Ad quam auiudius retinendam et hauriendam quo te
incitarem, quamuis tuam sitim bene nouerim, gustum tamen
mittere uolui. Quod tibi suauissimum et, ut ita dicam, inducto-
rium fore peto, ne frustra sperauerim. Nam disputationem,
quam inter se Trygetius et Licentius habuerunt, relatam in
90 litteras tibi misi. Ilium enim quoque adulescentem quasi ad
detergendum fastidium disciplinarum aliquantum sibi usur-
passet militia, ita nobis magnarum honestarumque artium
ardentissimum edacissimumque restituit. Pauculis igitur die-
bus transactis posteaquam in agro uiuere coepimus, cum eos
95 ad studia hortans atque animans ultra quam optaueram para-
tos et prorsus inhiantes uiderem, uolui temptare pro aetate
quid possent, praesertim cum Hortensius liber Ciceronis iam
eos ex magna parte conciliasse philosophiae uideretur. Ad-
hibito itaque notario, ne aurae laborem nostrum discerperent,
100 nihil perire permisi. Sane in hoc libro res et sententias iUorum,
mea uero et Alypii etiam uerba lecturus es.
II. 5. Cum igitur omnes hortatu meo unum in locum ad hoc
congregati essemus, ubi oportunum uisum est: Numquidnam
dubitatis, inquam, uerum nos scire oportere ? — Minime, ait
Trygetius ceterique se uultu ipso approbasse significauerunt.—
5 Quid, si, inquam, etiam non conprehenso uero beati esse pos-
sumus, necessariam ueri conprehensionem arbitramini ? —
Hie Alypius : Huius quaestionis, inquit, iudicem me tutius
puto, cum enim iter mihi in urbem sit constitutum, oportet me
onere alicuius suscipiendae partis releuari, simul quod facilius
10 iudicis partes quam cuiusquam defensionis cuipiam delegare V 7
possum. Quare dehinc pro alterutra parte ne a me quicquam
75/77 cf. Aug., Retract. i, i, 4. 98/99 cf. Verg., Aen. 9, 312.
79 contemni oportere] abiciendum Retract. quidquid p. к
П, 10 defensoris p 11 quidquam д к
6 CONTRA ACADEMICOS I, ii, 5-iii, 7
expectetis. — Quod ei cum concessum esset ab omnibus et ego м 252
rogationem repetissem : Beati cevte, inquit Trygetius, esse
ztolwmus, et si ad hanc rem possumus absque ueritate perue-
15 nire, quaerenda nobis ueritas non est. — Quid hoc ipsum ?
inquam ; existimatisne beatos nos esse posse etiam non inuenta
ueritate ? — Tunc Licentius : Possumus, inquit, si uerum
quaeramus. — Hie cum ego ceterorum sententiam nutu flagi-
tassem : Mouet me, inquit Nauigius, quod a Licentio dictum
20 est. Potest enim fortasse hoc ipsum esse beate uiuere, in ueri-
tatis inquisitione uiuere. — Defini ergo, ait Trygetius, quid sit
beata uita, ut ex eo colligam quid respondere conueniat. —
Quid censes, inquam, esse aliud beate uiuere nisi secundum id
quod in homine optimum est uiuere ? — Temere, inquit, uerba
25 non fundam; nam id ipsum optimum quid sit, definiendum
mihi abs te puto. — Quis, inquam, dubitauerit nihil esse aliud
hominis optimum quam earn partem animi, cui dominanti
optemperare conuenit cetera quaeque in homine sunt ? Haec PL
autem, ne aliam postules definitionem, mens aut ratio dici 909
30 potest. Quod si tibi non uidetur, quaere quomodo ipse definias
uel beatam uitam uel hominis optimum. — Adsentior, inquit.
6. Quid ergo ? ut ad propositum, inquam, redeamus, uide-
turne tibi non inuento uero beate posse uiui, si tantum quaera-
tur ? — Repeto, inquit, sententiam illam meam : minime uide-
35 tur. — Vos, inquam, quid opinamini ? — Turn Licentius : Mihi
prorsus, inquit, uidetur, nam maiores nostri, quos sapientes
beatosque accepimus, eo solo, quod uerum quaerebant, bene
beateque uixerunt. — Ago gratias, inquam, quod cum Alypio
me iudicem fecistis, cui, fateor, inuidere iam coeperam. Quo- v 8
40 niam igitur alteri uestrum uidetur beatam uitam sola inuesti-
gatione ueritatis, alteri non nisi inuentione posse contingere,
Nauigius autem paulo ante ostendit in tuam, Licenti, partem
se uelle transire, magnopere specto, quales sententiarum ues-
trarum patroni esse possitis. Res enim magna est et diligenti
45 discussione dignissima. — Si res magna est, ait Licentius,
magnos uiros desiderat. — Noli quaerere, inquam, praesertim
in hac uilla, quod ubiuis gentium reperire difficile es, et potius
explica, cur id quod abs te non temere, ut opinor, prolatum est
et qua tibi ratione uideatur. Narfi et maximae res cum a paruis
50 quaeruntur, magnos eos solent efficere.
III. 7. Quoniam te, inquit, uideo magno opere nos urgere,
ut aduersum inuicem disputemus, quod te utiliter uelle confido,
II, 13/14 Cicero, Ног/, frg. 36 Muller; cf. Aug., Trin. 13, 4, 7. 23/30 cf.
Aug., Retract, i, i, 5.
43 magno opere P к expecto Д, exspecto p.
CONTRA ACADEMICOS I, in, 7-8 7
quaero, cur beatus esse non possit qui uerum quaerit, etiamsi
minime inueniat. — Quia beatum, inquit Trygetius, uolumus
5 esse perfectum in omnibus sapientem. Qui autem adhuc quae-
rit, perfectus non est. Hunc igitur quomodo asseras beatum,
omnino non uideo. — Et ille : Potest apud te uiuere, inquit,
auctoritas maiorum ? — Non omnium, inquit Trygetius. —
Quorum tandem ? — Ille : Eorum scilicet, qui sapientes fue-
10 runt. — Turn Licentius : Cameades, inquit, tibi sapiens non
uidetur ? — Ego, ait, Graecus non sum ; nescio Cameades iste
qui fuerit. — Quid, inquit Licentius, de illo nostro Cicerone
quid tandem existimas ? — Hie cum diu tacuisset : Sapiens
fuit, inquit. — Et ille : Ergo eius de hac re sententia habet м 253
15 apud te aliquid ponderis ? — Habet, inquit. — Accipe igitur
quae sit; nam earn tibi excidsse arbitror. Placuit enim Ciceroni
nostro beatum esse, qui ueritatem inuestigat, etiamsi ad eius
inuentionem non ualeat peruenire. — Vbi hoc, inquit, Cicero
dixit ? — Et Licentius: Quis ignorat eum adfirmasse uehemen-
20 ter nihil ab homine percipi posse nihilque remanere sapienti V 9
nisi diligentissimam inquisitionem ueritatis, propterea quia, si
incertis rebus esset assensus, etiamsi fortasse uerae forent,
liberari errore non posset, quae maxima est culpa sapientis ?
Quam ob rem si et sapientem necessario beatum esse creden-
25 dum est et ueritatis sola inquisitio perfectum sapientiae munus PL
est, quid dubitamus existimare beatam uitam etiam per se ipsa 910
inuestigatione ueritatis posse contingere ?
8. Turn ille : Licetne tandem ad ea, quae temere concessa
sunt, rursum redire ? — Hie ego: Illi hoc non solent concedere,
30 inquam, quos ad disputandum non inueniendi ueri cupiditas
sed ingenii iactantia puerilis inpellit. Itaque apud me, praeser-
tim cum adhuc nutriendi educandique sitis, non solum concedi-
tur sed etiam in praeceptis habeatis uolo ad ea uos discutienda
redire oportere, quae concesseritis incautius. — Et Licentius :
35 Non paruum in philosophia profectum puto, inquit, cum in
conparatione recti uerique inueniendi contemnitur a disputan-
te uictoria. Itaque libenter obsequor praeceptis et sententiae
tuae et Trygetium ad id, quod temere se concessisse arbitratur
— res enim mei iuris est — redire permitto. — Turn Alypius :
40 Suscepti a me officii nondum partes esse uosmetipsi mecum
recognoscitis. Sed quoniam iam dudum disposita profectio
interrumpere me conpellit, pro meo quoque munere gemina-
III, 3/4 cf. Aug., Beata uita 4, 25 ; Stoicorum Veterum Fragmenta Ш, 151 frg. 572.
16/23 Cicero, Hart. frg. 101 Muller. 37/39 cf. Cicero, Hort. frg. 60.
Ш, 7 uiuere] uincere 0 23 ab errore M S p. 41 id iam Д R* д
8 CONTRA ACADEMICOS I, iii, 8-9
tam sibi potestatem particeps mecum iudicii non renuet usque
in reditum meum ; uideo enim hoc uestrum certamen longius
45 progressurum. — Et cum discessit : Quid, inquit Licentius,
temere concesseras ? profer. — Et ille : Temere dedi, inquit,
Ciceronem fuisse sapientem. — Ergone Cicero sapiens non fuit,
a quo in latina lingua philosophia et inchoata est et perfecta ?
— Etsi concedam, inquit, esse sapientem, non omnia tamen
50 eius probo. — Atqui oportet multa eius alia refellas, ut non V10
inpudenter hoc, de quo agitur, improbare uidearis. — Quid, si
hoc solum non recte ilium sensisse adfirmare paratus sum ?
Vestra, ut opinor, nihil interest, nisi cuius ponderis ad id quod
uolo adserendum rationes adferam. — Perge, inquit ille. —
55 Quid enim, inquit, audeam contra eum, qui se Ciceronis aduer-
sarium profitetur ?
9. Hie Trygetius : Volo attendas, ait, tu iudex noster, quern
ad modum superius beatam uitam definieris ; dixisti namque
eum beatum esse, qui secundum earn partem animi uiuit, quam
60 ceteris conuenit imperare. Tu autem, Licenti, uolo uel nunc
mihi concedas — iam enim libertate, in quam maxime nos uin-
dicaturam se philosophia pollicetur, iugum illud auctoritatis
excussi — perfectum non esse, qui adhuc ueritatem requirat.
— Turn ille post diuturnum silentium: Non concedo, inquit. —
65 Et Trygetius : Cur quaeso ? explica. Istic sum enim et aueo
audire, quo pacto possit et perfectus homo esse et adhuc quae-
rere ueritatem. — Hie ille : Qui ad finem, inquit, non peruenit,
fateor, quod perfectus non sit. Veritatem autem illam solum
deum nosse arbitror aut forte hominis animam, cum hoc cor- 254
70 pus, hoc est tenebrosum carcerem, dereliquerit. Hominis au-
tem finis est perfecte quaerere ueritatem; perfectum enim
quaerimus, sed tamen hominem. — Et Trygetius : Non igitur
potest beatus esse homo. Quomodo enim, cum id quod magno-
pere concupiscit adsequi nequeat ? Potest autem homo beate PL
75 uiuere, si quidem potest secundum earn partem animi uiuere, 9”
quam dominari in homine fas est. Potest igitur uerum inue-
nire. Aut colligat se et non concupiscat uerum, ne, cum id ad-
sequi non potuerit, necessario miser sit. — At hoc ipsum est
beatum hominis, ait ille, perfecte quaerere ueritatem; hoc enim
80 est peruenire ad finem, ultra ^uem non potest progredi. Quis-
quis ergo minus instanter quam oportet ueritatem quaerit, is
ad finem hominis non peruenit; quisquis autem tantum, quan-
tum homo potest ac debet, dat operam inueniendae ueritati, V и
70 cf. Verg., Aen. 6, 734. 76/76 cf. Cicero, Rep. 1, 60. 43
43 rennuet H P1 R к 46 discessisset Д M2 Ra p 48 incoata P1 Г1 к 51
inprobare H2 к, probare H1 P1 R1 65 et1] от. а к abeo R, habeo HMPS,
adeo Г 73/74 magno opere P к 83 ueritatis a is etiamsi fl p
CONTRA ACADEMICOS I, iii, 9-iv, 11 9
etiamsi earn non inueniat, beatus est; totum enim facit, quod
85 ut faciat, ita natus est. Inuentio autem si defuerit, id deerit
quod natura non dedit. Postremo cum hominem necesse sit aut
beatum esse aut miserum, nonne dementis est eum, qui dies
noctesque quantum potest instat inuestigandae ueritati, mise-
rum dicere ? Beatus igitur erit. Deinde ilia definitio mihi, ut
90 arbitror, uberius suffragatur ; nam si beatus est, sicuti est, qui
secundum earn partem animi uiuit, quam regnare ceteris con-
uenit, et haec pars ratio dicitur, quaero, utrum non secundum
rationem uiuat qui quaerit perfecte ueritatem. Quod si absur-
dum est, quid dubitamus beatum hominem dicere sola ipsa
95 inquisitione ueritatis ?
IV. 10. Mihi, ait ille, nec secundum rationem uiuere nec
beatus omnino quisquis errat uidetur. Errat autem omnis, qui
semper quaerit nec inuenit. Vnde tibi unum e duobus mon-
strandum est, aut errantem beatum esse posse aut eum, qui
5 quod quaerit numquam inuenit, non errare. — Hie ille: Beatus
errare non potest. Et cum diu siluisset: Non autem errat, in-
quit, cum quaerit, quia ut non erret quaerit. — Et Trygetius :
Vt non erret quidem, inquit, quaerit, sed errat, cum minime
inuenit. Ita autem tibi profuturum putasti, quod errare non
10 uult, quasi nemo erret inuitus aut quisquam omnino erret nisi
inuitus. — Turn ego, cum ille diu cunctaretur quid responde-
ret : Definiendum uobis est, inquam, quid sit error; facilius
enim eius fines potestis uidere, in quern iam penitus ingressi
estis. — Ego, inquit Licentius, definire aliquid idoneus non
15 sum, quamuis errorem definire sit facilius quam finire. — Ego,
ait ille, definiam, quod mihi facillimum est non ingenio, sed
causa optima. Nam errare est utique semper quaerere, num-
quam inuenire. — Ego, inquit Licentius, si uel istam definitio-
nem facile possem refellere, iam dudum causae meae non de-
20 fuissem. Sed quoniam aut res ipsa per se ardua est aut ita
mihi apparet, peto a uobis, ut usque in crastinam lucem quaes-
tio differatur, si nihil hodie quod respondeam reperire potuero, V12
cum id sedulo mecum ipse uoluam. — Quod cum concedendum
putarem non renuentibus ceteris, deambulatum ire surreximus
25 nobisque inter nos multa uariaque sermocinantibus ille in
cogitatione defixus fuit. Quod cum frustra esse sensisset, rela-
xare animum maluit et nostro se miscere sermoni. Postea cum
aduesperasceret, in eundem conflictum redierant; sed modumPL9i2
imposui persuasique, ut in alium diem differri paterentur. /* 255
jo Inde ad balneas.
11. Postridie autem cum consedissemus : Proferte, inquam,
quod heri coeperatis. — Turn Licentius : Distuleramus, inquit,
IV, 3 unum iam 0 /4 9/10 non uult] ille non uult 0 /4 24 rennuentibus
H P1 R к 21 cum iam Д ц
XXIX
10 CONTRA ACADEMICOS I, iv, 11-12
disputationem, nisi fallor, rogatu meo, cum erroris definitio dif-
ficillima mihi esset. — Hie plane, inquam, non erras, quod ut
55 tibi omen sit ad reliqua, libenter optauerim. — Audi ergo in-
quit, quod heri etiam, nisi intercessisses, protulissem. Error
mihi uidetur esse falsi pro uero approbatio. In quern nullo
pacto incidit, qui ueritatem quaerendam semper existimat;
falsum enim probare non potest, qui probat nihil; non igitur
40 potest errare. Beatus autem esse facillime potest; nam ne lon-
gius abeam, si nobis ipsis, ut heri licuit, cotidie uiuere liceret,
nihil mihi occurrit, cur nos beatos appellare dubitaremus.
Viximus enim magna mentis tranquillitate ab omni corporis
labe animum uindicantes et a cupiditatium facibus longissime
45 remoti, dantes, quantum homini licet, operam rationi, hoc est
secundum diuinam illam partem animi uiuentes, quam beatam
esse uitam hesterna inter nos definitione conuenit; atqui, ut
opinor, nihil inuenimus, sed tantummodo quaesiuimus uerita-
tem. Potest igitur sola inquisitione ueritatis, etiamsi earn in-
50 uenire minime possit, homini beata uita contingere. Nam V15
definitio tua uide quanta facilitate excludatur notione com-
muni. Etenim errare esse dixisti semper quaerere et numquam
inuenire. Quid, si quisquam nihil quaerat et interrogatus uerbi
gratia, utrumnam modo dies sit, temere statimque noctem esse
55 opinetur atque respondeat, nonne tibi uidetur errare ? Hoc
igitur erroris genus uel immanissimum non conplexa est defini-
tio tua. Quid, si etiam non errantes conplexa est, potestne
definitio ulla esse uitiosior ? Nam si quis Alexandriam quaerat
et ad earn recto pergat itinere, non opinor potes eum errantem
60 uocare. Quid, si eandem uiam uariis impeditus causis longo
agat tempore et in ea morte praeueniatur, nonne et semper
quaesiuit et numquam inuenit nec errauit tamen ? — Non,
inquit ille, semper quaesiuit.
12. Recte dicis, ait Licentius, et bene admones. Inde enim
65 prorsus nihil ad rem pertinet definitio tua ; non enim ego bea-
tum esse dixi, qui semper quaerat ueritatem. Quod ne fieri qui-
dem potest, primo quia non semper homo est, deinde quia non
ex quo tempore incipit esse homo, ex eo iam potest aetate im-
pediente uerum quaerere. Aut si semper id putas dicendum, si
70 nihil temporis, quo iam quaefere potest, perire patitur, rursus
tibi Alexandriam redeundum est. Fac enim quemquam, ex
quo tempore iter agere uel aetate uel negotio sinitur, pergere
occipere illam uiam atque, ut supra dixi, cum deuiet nusquam,
IV, 34/35 cf. Aug., Retract. i, 1,6. 36/37 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 66. 43/
44 cf. Verg., Aen. 6, 746. 44/45 cf. Cicero, Tusc. 1, 4, 4.
44 cupiditatum f! M p. 47 atque H p 57 potest ft P к 60 impeditus] im-
pediments HP R к, impediment M 68 ex] от. P к 73 accipere ДНМ P2
CONTRA ACADEMICOS I, iv, 12-v, 14 11
antequam perueniat, tamen uita excedere, multum profecto
75 errabis, si tibi errasse iste uidebitur, quamuis omni quo potuit
tempore nec quaerere desierit nec inuenire potuerit quo perge-
bat. Quam ob rem si et mea descriptio uera et secundum earn
non errat ille, qui perfecte quaerit, quamuis non inueniat ueri- PL
tatem, beatusque est ob earn rem, quod secundum rationem 913
80 uiuit, tua uero definitio et frustrata est et, si non esset, nihil
earn curare deberem, si ex eo solum, quod ego definiui, satis V14
causa firmata est, cur quaeso nondum est ista inter nos quaes-
tio dissoluta ?
V. 13. Hie Trygetius : Dasne, inquit, sapientiam rectam
uiam esse uitae ? — Do, inquit, sine dubio; sed tamen uolo
mihi sapientiam definias, ut sciam, utrum quae mihi eadem tibi ц 256
esse uideatur. — Et ille : Parum tibi, ait, uidetur definita hoc
5 ipso, quod nunc interrogatus es ? etiam quod uolui concessisti.
Si enim non fallor, recta uia uitae sapientia nominatur. — Turn
Licentius : Nihil mihi tarn ridiculum quam ista definitio uide-
tur, inquit. — Fortasse, ait ille ; pedetemtim tamen quaeso, ut
ratio praeueniat risum tuum ; nihil enim est foedius risu inri-
josione dignissimo. — Quid enim, ait ille, nonne fateris uitae
mortem esse contrariam ? — Fateor, ait. — Mihi igitur, inquit
ille, uia uitae nulla magis uidetur quam ea, qua quisque pergit,
ne in mortem incidat. — Adsentiebatur Trygetius. — Ergo si
uiator quispiam deuerticulum uitans, quod a latronibus obsi-
15 deri audierit, recta ire pergat atque ita euadat interitum, nonne
et uiam uitae et rectam secutus est ? Et earn sapientiam
nomin at nemo ? Quomodo igitur omnis recta uitae uia
sapientia est ? — Concessi enim esse, sed non solam. — Defi-
nitio autem nihil conplecti debuit, quod esset alienum. Itaque
20 rursus defini, si placet : quid tibi uidetur esse sapientia ?
14. Diu ille tacuit; deinde : En, inquit, iterum definio, si hoc
tu numquam finire statuisti. Sapientia est uia recta, quae ad
ueritatem ducat. — Similiter et hoc, inquit ille, refellitur; nam
cum apud Vergilium Aeneae dictum est a matre :
25 perge modo et, qua te ducit uia, dirige gressum,
sequens hanc uiam ad id, quod dictum erat, id est ad uerum,
peruenit. Contende, si placet, ubi pedem ille incedens posuit,
sapientiam posse dici; quamquam stulte prorsus istam des- V15
criptionem tuam conor effringere; nam causam meam nulla
30 plus adiuuat. Etenim sapientiam non ipsam ueritatem, sed
uiam, quae ad earn ducat, esse dixisti. Quisquis ergo hac utitur
V, 1/2 cf. Cicero, Tusc. 1, 1,1. 28 cf. Verg., Aen. 1, 401.
81 solo fl M
V, 6 nisi enim fallor non falso 0 R2 20 uideatur 0 R2
12 CONTRA ACADEMICOS I, v, 14-vi, 16
uia, sapisntia profecto utitur, et qui sapientia utitur, sapiens
sit necesse est; sapiens igitur erit ille, qui perfecte quaesierit
ueritaten, etiamsi ad earn nondum peruenerit. Nam uia, quae
35 ducit adueritatem, nulla, uti opinior, intellegitur melius quam
diligens inquisitio ueritatis. Нас igitur sola uia utens iam iste
sapiens erit. Et nemo sapiens miser; omnis autem homo aut
miser aut beatus : beatum igitur faciet non tantum inuentio,
sed ipsa per se inuestigatio ueritatis.
40 15. Turn ille arridens : Merit© mihi, inquit, ista contingunt,
dum aduersario in re non necessaria fidenter assentior ; quasi
uero ego sim magnus definitor aut quicquam in disputando
magis superuacaneum puto. Quis enim modus erit, si ego rur-
sus uelim definiri abs te aliquid et rursus eiusdem definitionis
45 uerba et consequentium item singillatim omnia fingens, quod PL
nihil intdlegam, definiri flagitem ? Nam quid planissimum non 9*4
meo iure definiri cogam, si iure a me sapientiae definitio postu-
latur ? Ciius enim uerbi in animis nostris apertiorem notionem
natura esse uoluit quam sapientiae ? Sed nescio quo modo,
50 cum mentis nostrae ueluti portum notio ipsa reliquerit et uer-
borum sibi quasi uela tetenderit, occurrent statim calumnia-
rum mill? naufragia. Quam ob rem aut definitio sapientiae ne
requirattr aut iudex noster in eius patrocinium dignetur des-
cendere. — Turn ego, cum iam stilum nox impediret et quasi
55 de integn magnum quiddam disserendum uiderem oboriri, in
alium dbm distuli. Nam disputare coeperamus sole iam in
occasum declinante diesque paene totus cum in rebus rusticis
ordinandis turn in recensione primi libri Vergilii peractus fuit.
VI. 16 Deinde mox ut inluxit — ita enim res erant pridie 257
constitute, ut largum esset otium — statim peragendum ne- v 16
gotium sisceptum est. Turn ego : Heri postulasti, inquam,
Trygeti, it a iudicis munere ad sapientiae patrocinium descen-
5 derem, qiasi uero quemquam in sermone uestro aduersarium
sapientia pateretur aut ullo defendente ita laboraret, ut maius
imploran deberet auxilium. Nam neque inter uos aliud quae-
rendum latum est quam quid sit sapientia — in quo earn
uestrum leuter oppugnat, quia uterque desiderat — neque si
10 tu in deftiienda sapientia defecisse te putas, propterea reliqua
defensiore sententiae tuae tibi, deserenda est. Itaque a me
nihil alitd habebis quam definitionem sapientiae, quae nec
mea nec noua est, sed et priscorum hominum et quam uos
miror non recordari. Non enim nunc primo auditis sapientiam
15 esse rerun humanarum diuinarumque scientiam.
VI, 14/18 Cicero, Off. 2, 2, 5 ; Tusc. 4, 26, 57.
35 uti] ut 37 et] at 0 R2 42 sum P к quidquam ц к
VI, 3 poiulastis H M P к в ullo] te earn 0
CONTRA ACADEMICOS I, vi, 17-18 13
17. Hie Licentius, quem post istam definitionem diua puta-
bam quaesiturum esse quod diceret, subiecit statim : Cur ergo
non, quaeso, sapientem uocamus flagitiosissimum ilium homi-
nem, quem ipsi bene nouimus per innumera scorta solere dis-
20 solui, Albicerium dico ilium, qui apud Karthaginem multos
annos consulentibus mira quaedam et certa respondit ? Innu-
merabilia commemorare possem, nisi et apud eos loquerer, qui
experti sunt, et paucis nunc satis sit ad id quod uolo. Nonne
cochlearium — mihi autem dicebat — cum domi non inuenire-
25 tur, tuo iussu percontatus non solum quid quaereretur uerum
etiam nominatim, cuius res esset et ubi lateret, citissime ueris-
simeque respondit ? Item me praesente — omitto illud, quod
in eo quod rogabatur nihil omnino falsus est, sed cum puer,
qui nummos ferebat, certam eorum partem, cum ad eum per-
30 geremus, furatus esset, omnes sibi numerari iussit coegitque
ilium ante oculos nostros quos abstulerat reddere, priusquam V17
omnino ipse aut eosdem nummos uidisset aut quantum sibi
allatum fuerit audisset e nobis.
18. Quid, quod doctissimum et clarissimum uirum Flaccia- PL
35 num mirari solitum esse abs te accepimus, qui cum de fundo 915
emendo esset locutus, ad ilium diuinum rem ita detulit, ut quid
egisset, si potis esset, ediceret ? Atque ille statim non modo
negotii genus sed etiam, in quo ille uehementer clamabat ad-
mirans, ipsum fundi nomen pronuntiauit, cum ita esset absur-
40 dum, ut uix eius Flaccianus ipse meminisset. Iam illud sine
stupore animi non queo dicere, quod amico nostro, discipulo
tuo, sese uolenti exagitare flagitantique insolenter, ut diceret,
quid secum ipse tacitus uolueret, Vergilii uersum eum cogitare
respondit. Cum ille obstupefactus negare non posset, perrexit
45 quaerere, quisnam uersus esset; nec Albicerius, qui gramma-
tici scholam uix transiens uidisset aliquando, uersum ipsum
securus et garrulus canere dubitauit. Num igitur aut res huma-
nae non erant, de quibus ille consulebatur, aut sine rerum
diuinarum scientia tarn certa consulentibus et uera respondit ?
50 At utrumque absurdum est. Nam et humanae res nihil sunt
aliud quam res hominum, ut argentum nummi fundus pos-
tremo ipsa etiam cogitatio, et res diuinas quis non recte arbi-
tretur esse, per quas homini diuinatio ipsa contingit ? Sapiens м 258
ergo fuit Albicerius, si sapientiam rerum humanarum diuina-
5 5 rumque scientiam ilia definitione concedimus.
34 cf. Aug., Ciu. Dei 18, 23.
20 carthaginem HR 23 sit] sit uti /3 33 e] a H2 M 38 uehementius fi
46 scolam codd. 47 non dubitauit a
14 CONTRA ACADEMICOS I, vii, 19-20
VII. 19. Hie ille : Primo, inquit, ego scientiam non appello,
in qua ille, qui earn profitetur, aliquando fallitur. Scientia enim
non solum conprehensis sed ita conprehensis rebus constat, ut
neque in ea quisquam errare nec quibuslibet aduersantibus in-
5 pulsus nutare debeat. Vnde uerissime a quibusdam philosophis
dicitur in nullo earn posse nisi in sapiente inueniri, qui non mo-
do perfectum habere debet id, quod tuetur ac sequitur, uerum
etiam inconcussum tenere. Scimus autem ilium, quern comme- V18
morasti, multa saepe false dixisse, quod non solum aliis mihi
10 referentibus comperi sed praesens aliquando ipse percepi.
Eumne igitur scientem uocem, cum saepe falsa dlxerit, quern
non uocarem, si cunctanter uera dixisset ? Hoc me de aruspici-
bus et de auguribus et de his omnibus, qui sidera consulunt, et
de coniectoribus dixisse putatote aut aliquem ex hoc genere
15 hominum proferte, si potestis, qui consultus numquam de
responsis suis dubitauerit, numquam postremo falsa responde-
nt. Nam de uatibus nihil mihi puto esse laborandum, qui men-
te loquuntur aliena.
20. Deinde res humanas esse ut concedam res hominum,
20 quidquam tu existimas nostrum esse, quod nobis uel dare uel PL
eripere casus potest ? Aut cum rerum humanarum scientia 916
dicitur, ea dicitur, qua quisque nouit uel quot uel quales fun-
dos habeamus, quid auri, quid argenti, quid denique alienorum
carminum cogitemus ? Illa est humanarum rerum scientia,
25 quae nouit lumen prudentiae, temperantiae decus, fortitudinis
robur, iustitiae sanctitatem. Haec enim sunt, quae nullarn
fortunam metuentes uere nostra dicere audemus; quae si
Albicerius ille didicisset, numquam, mihi crede, tam luxuriose
deformiterque uixisset. Quod autem dixit, quern uersum uolue-
30 ret animo ille, a quo consulebatur, neque hoc puto inter res
nostras esse numerandam, non quo negem honestissimas disci-
plinas ad possessionem quandam nostri animi pertinere, sed
quia uersum alienum etiam inperitissimis canere ac pronun-
tiare concessum est. Ideo talia cum in memoriam nostrum
35 incurrerint, non mirum, si sentiri possunt ab huius aeris ani-
malibus quibusdam uilissimis, quos daemonas uocant, a quibus
nos superari acumine ac subtilitate sensuum posse concedo,
ratione autem nego, atque id fieh nescio quo modo secretissimo
atque a nostris sensibus remotissimo. Non enim, si miramur
40 apiculam melle posito nescio qua sagacitate, qua hominem
VII, 7 cf. Cicero, Acad. 2, 9, 27.
VII, 1 hie ego pritno inquam 0 R2 4 quis umquam 0 R2 g 7 perceptum
Д R2 д 14 coniectoribus somniorum Д R2 p 30 a quo] quo M P R к
CONTRA ACADEMICOS I, vii, 21-viii, 22 15
uincit, undeunde aduolare, ideo earn nobis praeponere aut V19
saltern comparare debemus.
21. Itaque uellem magis iste Albicerius ab eo, qui discere cu~
peret, interrogatus ipsa metra docuisset uel coactus a quopiam
45 consultorum de re sibi statim proposita uersus proprios ceci-
nisset. Quod eundem Flaccianum saepe dixisse soles comme-
morare, cum illud diuinationis genus magna mentis altitudine
derideret atque despiceret idque nescio cui abiectissimae ani-
mulae — sic enim dicebat — tribueret, quo ille quasi spiritu
50 admonitus uel inflatus haec respondere solitus esset. Quaere-
bat enim uir ille doctissimus ab his, qui talia mirarentur, num ц 259
grammaticam uel musicam uel geometricam posset Albicerius
docere. Quis autem ilium nosset et non istorum omnium impe-
ritissimum fateretur ? Quam ob rem ad extremum hortabatur,
55 ut animos suos hi, qui talia didicissent, illi diuinationi sine
dubitatione praeferrent darentque operam his disciplinis in-
struere atque adminiculare suam mentem, quibus aeriam istam
inuisibilium animantium naturam transilire et earn super-
euolare contingeret.
VIII. 22. Iam res diuinae cum omnibus concedentibus melio-
res augustioresque multo quam humanae sint, quo pacto eas
ille adsequi poterat, qui quid esset ipse nesciebat, nisi forte
existimans sidera, quae cotidie contemplamur, magnum quid-
5 dam esse in comparatione uerissimi et secretissimi dei, quem
raro fortasse intellectus, sensus autem nullus attingit ? Haec
autem praesto sunt oculis nostris. Nec ista igitur sunt ilia
diuina, qualia se sola scire sapientia profitetur; cetera autem,
quibus isti nescio qui diuinantes ueladuanamiactantiamuelad
10 quaestum abutuntur, prae sideribus profecto uiliora sunt. Non PL
igitur Albicerius rerum humanarum ac diuinarum scientiae 917
particeps fuit frutraque abs te isto modo definitio nostra temp- V 20
tata est. Postremo cum quicquid praeter res humanas atque
diuinas est, nos uilissimum ducere et omnino contemnere opor-
15 teat, quaero, in quibus rebus quaerat tuus ille sapiens uerita-
tem. — In diuinis, ait ille ; nam uirtus etiam in homine sine
dubitatione diuina est. — Has igitur Albicerius iam sciebat,
quas tuus sapiens semper inquiret ? — Turn Licentius : Diui-
nas, ait, et ille nouerat, sed non eas, quae sa sapiente quaeren-
20 dae sunt. Quis enim non euertat omnem loquendi consuetudi-
nem, si ei diuinationem concedat, adimat res diuinas, e quibus
diuinatio nominata est ? Quare ilia uestra definitio, nisi fallor,
nescio quid aliud, quod ad sapientiam non pertineret, inclusit.
41 unde a 52 geometriam p Parisians 16725
VIU, 4 existimas Д R2 д 5 conparatione P к
i6 CONTRA ACADEMICOS I, viii, 23-ix, 24
23. Turn Trygetius : Defmitionem istam, inquit, defendet, si
25 libebit, ille qui protulit. Nunc mihi tu responde, ut tandem ad
id quod agitur ueniamus. — Istic sum, inquit ille. — Dasne,
ait, Albicerium scisse uerum ? — Do, inquit. — Melior igitur
tuo sapiente. — Nulio modo, ait ille; nam quod genus veri
sapiens requirit, non solum ille delirus ariolus sed ne ipse qui-
30 dem sapiens, dum in hoc corpore uiuit, adsequitur. Quod ta-
men tantum est, ut multo sit praestabilius hoc semper quae-
rere quam illud aliquando inuenire. — Necesse est, ait Tryge-
tius, ut mihi in angustiis definitio ilia subueniat. Quae si prop-
terea tibi uitiosa uisa est, quia complexa est eum, quern non
35 possumus uocare sapientem, quaero, utrum earn probes, si
sapientiam rerum humanarum diuinarumque scientiam dica-
mus, sed earum, quae ad beatam uitam pertineant. — Est,
inquit ille, et ista sapientia sed non sola. Vnde superior defini-
tio inuasit alienum, haec autem proprium deseruit; quare ilia
4° auaritiae, ista stultitiae coargui potest. Etenim ut iam ipse
explicem definitione quod sentio, sapientia mihi uidetur esse
rerum humanarum et diuinarum, quae ad beatam uitam per-
tineant, non scientia solum sed etiam diligens inquisitio. Quam V 21
descriptionem si partiri uelis, prima pars, quae scientiam tenet,
45 dei est, haec autem, quae inquisitione contenta est, hominis.
Illa igitur deus, hac autem homo beatus est. — Turn ille : 260
Miror, inquit, sapientem tuum quomodo asseris frustra operam
consumere. — Quomodo, inquit Licentius, frustra, cum tanta
mercede conquirat ? nam hoc ipso, quo quaerit, sapiens est, et
50 quo sapiens, eo beatus, cum ab omnibus inuolucris corporis
mentem quantum potest euoluit et se ipsum in semet ipsum
colligit, cum se non permittit cupiditatibus laniandum, sed in
se atque in deum semper tranquillus intenditur, ut et hie, quod
beatum esse supra inter nos conuenit, ratione perfruatur et
55 extremo die uitae ad id quod concupiuit adipiscendum repe-
riatur paratus fruaturque merito diuina beatitudine, qui hu-
mana sit ante perfruitus.
IX. 24. Turn ego, cum Trygetius quid sibi esset responden- PL
dum diu quaereret : Non puto, inquam, Licenti, etiam huic 918
argumenta defutura, si eum otiose quaerere permittamus.
Quid enim ei quouis loco defuit ad respondendum ? Nam
5 primo ipse intulit, quoniam de beata uita quaestio nata est et
beatum solum necesse est esse sapientem, si quidem stultitia
etiam stultorum iudicio misera est, perfectum sapientem esse
26 responde] uolo respondeas Д p 38 sed] et M P R к 40 ista stultitiae]
от. a 48 frustra operam consumere P R p к 48/49 tantam mercedem Parisi-
nus 16725 p in marg. 67 perfructus H2 R T p
IX, 1 sibi esset] sit H R к
CONTRA ACADEMICOS I, ix, 24-25 17
debere, non autem perfectum esse qui adhuc uerum quid sit
inquirit, unde ne beatum quidem. Cui loco tu cum molem auc-
10 toritatis obiceres, modeste aliquantum Ciceronis nomine per-
turbatus tamen se statim erexit et generosa quadam contu-
macia in uerticem libertatis exsiluit rursumque arripuit quod
erat de manibus uiolenter excussum quaesiuitque abs te,
utrum tibi perfectus qui adhuc quaereret uideretur, ut, si fate-
15 reris non esse perfectum, ad caput recurreret demonstraretque,
si posset, per illam definitionem perfectum esse hominem, qui
secundum legem mentis uitam gubemaret, ac per hoc beatum V 22
nisi perfectum esse non posse. Quo te laqueo cum expedisses
cautius, quam putabam, et perfectum hominem esse diceres
20 inquisitorem diligentissimum ueritatis ipsaque ilia definitione,
qua beatam uitam illam demum esse dixeramus, quae secun-
dum rationem ageretur, tu praefidentius apertiusque pugnas-
ses, ille tibi plane reposuit; nam occupauit praesidium tuum,
unde pulsus omnino summam rerum amiseras, ni te indutiae
25 reparassent. Vbi enim arcem locauerunt Academici, quorum
tueris sententiam, nisi in erroris definitione ? Quae tibi nisi
noctu fortasse per somnium rediret in mentem, iam quid res-
ponderes non habebas, cum in exponenda Ciceronis sententia
id ipsum tu ipse ante commemoraueris. Deinde uentum est ad
30 definitionem sapientiae, quam cum tanta calliditate labefac-
tare conareris, ut tua furta nec ipse auxiliator tuus Albice-
rius fortasse comprehenderet, quanta tibi uigilantia, quantis
uiribus restitit, quam te paene inuoluit atque depressit, nisi te
postremo tua definitione noua tutareris diceresque humanam
35 esse sapientiam inquisitionem ueritatis, ex qua propter animi
tranquillitatem beata uita contingeret! Huie iste sententiae
non respondebit, praesertim si in proroganda diei uel parte,
quae restat, reddi sibi gratiam postulabit.
25. Sed, ne longum faciamus, iam, si placet, sermo iste clau-
40 datur, in quo immorari etiam superfluum puto. Tractata enim
res est pro suscepto negotio satis; quae post pauca omnino /* 261
posset uerba finiri, nisi exercere uos uellem neruosque uestros
et studia, quae mihi magna cura est, explorare. Nam cum insti-
tuissem uos ad quaerendam ueritatem magnopere hortari,
45 coeperam ex uobis quaerere, quantum in ea momenti poneretis;
omnes autem posuistis tantum, ut plus non desiderem. Nam
cum beati esse cupiamus, siue id fieri non potest nisi inuenta V 23
siue non nisi diligenter quaesita ueritate, postpositis ceteris PL
omnibus rebus nobis, si beati esse uolumus, perquirenda est. 919
50 Quam ob rem iam istam, ut dixi, disputationem terminemus
IX, 26/28 cf. supra, I, iv, n, 1. 31/37.
18 a quo Д R2 /4 31/32 furta usque Abbicerius] от. a
i8 CONTRA ACADEMICOS I, ix, 25-II, i, 1
et relatam in litteras mittamus, Licenti, potissimum patri tuo, д 262
cuius erga philosophiam iam prorsus animum teneo. Sed adhuc
quae admittat quaero fortunam. Incendi autem in haec studia
uehementius poterit, cum te ipsum iam mecum sic uiuere non PL
55 audiendo solum uerum etiam legendo ista cognouerit. Tibi 920
autem, si, ut sentio, Academici placent, uires ad eos defenden-
dos ualidiores para; nam iHos ego accusare decreui. — Quae
cum essent dicta, prandium paratum esse nuntiatum est
atque surreximus.
LIBER SECVNDVS
1.1. Si quam necesse est disciplina atque scientia sapientiae ц 261
uacuum esse non posse sapientem, tarn earn necesse esset inue- PL
nire, dum quaeritur, omnis profecto Academicorum uel calum- 919
nia uel pertinacia uel peruicacia uel, ut ego interdum arbitror,
5 congrua illi tempori ratio simul cum ipso tempore et cum ipsius
Cameadis Ciceronisque corporibus sepulta foret. Sed quia siue
uitae huius multis uariisque iactationibus, Romaniane, ut in
eodem te probas, siue ingeniorum quodam stupore uel socordia
uel tarditate torpentium siue desperatione inueniendi — quia
10 non quam facile oculis ista lux, tarn facile mentibus sapientiae
sidus oboritur — siue etiam, qui error omnino populorum est,
falsa opinione inuentae a se ueritatis nec diligenter homines
quaerunt, si qui quaerunt, et a quaerendi uoluntate auertun-
tur, euenit, ut scientia raro paucisque proueniat, eoque fit, ut
15 Academicorum arma, quando cum eis ad manus uenitur, nec
mediocribus uiris sed acutis et bene eruditis inuicta et quasi V 24
Vulcania uideantur. Quam ob rem contra illos fluctus procel-
lasque fortunae cum obnitendum remis qualiumcumque uirtu-
tum turn in primis diuinum auxilium omni deuotione atque
20 pietate implorandum est, ut intentio constantissima bonorum
studiorum teneat cursum suum, a quo earn nullus casus excu-
tiat, quominus illam philosophiae tutissimus iucundissimus-
que portus accipiat. Haec prima tua causa est; hinc tibi metuo,
hinc te cupio liberari, hinc, si modo dignus sim, qui
25 impetrem, cotidianis uotis auras tibi prosperas orare non ces-
so; oro autem ipsam summi dei uirtutem atque sapientiam.
Quid est enim aliud, quem mysteria nobis tradunt dei filium ?
I, 3/4 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 6j. 16/17 cf. Verg., Aen. 8, 53$. 26 cf.
I Cor. 1, 24.
57 accusare] reos citare 0 R2 p. 58/59 prandium usque atque] от. а к
1,11 omnino] omnium 0 R2 p. 13 et a] et ea M P R1, ea H 24 sum P к
CONTRA ACADEMICOS II, i, 2-ii, 3 19
2. Multum me autem adiuuabis pro te deprecantem, si non
nos exaudiri posse desperes nitarisque nobiscum et tu, non
30 solum uotis sed etiam uoluntate atque ilia tua naturali mentis
altitudine, propter quam te quaero, qua singulariter delector,
quam semper admiror, quae in te — pro nefas ! — illis rerum
domesticarum nubibus quasi fulmen inuoluitur et multos ac 262
paene omnes latet, me autem et alium uel tertium familiarissi-
35 mos tuos latere non potest, qui saepe non solum attente audi-
uimus murmura tua sed etiam nonnulla fulgora fulminibus PL
propiora conspeximus. Quis enim, ut cetera pro tempore ta- 920
ceam et unum commemorem, quis, inquam, tarn subito um-
quam tantum intonuit tantumque lumine mentis emicuit, ut
40 sub uno fremitu rationis et quodam coruscamine temperantiae
uno die ilia pridie saeuissima penitus libido moreretur ? Er-
gone non erumpet aliquando ista uirtus et multorum despe-
rantium risus in horrorem stuporemque conuertet et locuta
in terris quasi quaedam futurorum signa rursus proiecto totius
45 corporis onere recurret in caelum ? Ergone Augustinus de
Romanian© frustra ista dixit ? Non sinet ille, cui me totum
dedi, quem nunc recognoscere aliquantum coepi.
II. 3. Ergo adgredere mecum philosophiam ; hie est quicquid V 25
te anxium saepe atque dubitantem mirabiliter solet mouere.
Non enim metuo aut a socordia morum aut a tarditate ingenio
tuo. Quis te, quando aliquantum respirare concessum est, in
5 sermonibus nostris uigilantior, quis acutior apparuit ? Egone
tibi gratiam non repensabo ? An fortasse paululum debeo ? Tu
me adulescentulum pauperem ad studia pergentem et domo et
sumptu et, quod plus est, animo excepisti; tu patre orbatum
amicitia consolatus es, hortatione animasti, ope adiuuisti; tu
10 in nostro ipso municipio fauore familiaritate communicatione
domus tuae paene tecum clarum primatemque fecisti; tu
Karthaginem inlustrios professionis gratia remeantem, cum
tibi et meorum nulli consilium meum spemque aperuissem,
quamuis aliquantum illo tibi insito — quia ibi iam docebam
15 — patriae amore cunctatus es, tamen ubi euincere adulescentis
cupiditatem ad ea quae uidebantur meliora tendentis nequi-
uisti, ex dehortatore in adiutorem mira beniuolentiae modera-
tione conuersus es. Tu necessariis omnibus iter adminiculasti
meum ; tu ibidem rursus, qui cunabula et quasi nidum studio- 263
II, 6/7 cf. Aug., Conf. 2, 3, 11/12 cf. Aug., Conf. 4, 7, 12.
29 tu] от. P к 41/42 ergone non] ergo non Pl к, ergone 0
П, 2 mirabiliter] admirabiliter 0, от. M 3/4 ingenii tui H2 M p. 5 egone]
ego P1 к, ergone /3 M p 7 peregrina studia Д R2 13 tibi soli Д R2 /*
20 CONTRA ACADEMICOS II, ii, 3-5
20 rum meorum foueras, iam uolare audentis sustentasti rudi-
menta ; tu etiam, cum te absente atque ignorante nauigassem,
nihil suscensens, quod non tecum communicassem, ut solerem, pl
atque aliud quiduis quam contumaciam suspicans mansisti 9^
inconcussus in amicitia nec plus ante oculos tuos liberi deserti
25 a magistro quam nostrae mentis penetralia puritasque uer-
sata est.
4. Postremo quidquid de otio meo modo gaudeo, quod a
superfluarum cupiditatium uinculis euolaui, quod depositis
oneribus mortuarum curarum respiro resipisco redeo ad me, V 26
30 quod quaero intentissimus ueritatem, quod inuenire iam ingre-
dior, quod me ad summum ipsum modum peruenturum esse
confido, tu animasti, tu inpulisti, tu fecisti. Cuius autem
minister fueris, plus adhuc fide concepi quam ratione conpre-
hendi. Nam cum praesens praesenti tibi exposuissem interio-
35 res motus animi mei uehementerque ac saepius assererem nul-
lam mihi uideri prosperam fortunam, nisi quae otium philoso-
phandi daret, nullam beatam uitam, nisi qua in philosophia
uiueretur, sed me tanto meorum onere, quorum ex officio
meo uita penderet, multisque necessitatibus uel pudoris uel
40 ineptae meorum miseriae refrenari, tarn magno es elatus gau-
dio, tarn sancto huius uitae inflammatus ardore, ut te diceres,
si tu ab illarum importunarum litium uinculis aliquo modo
eximereris, omnia mea uincula etiam patrimonii tui mecum
participatione rupturum.
45 5. Itaque cum admoto nobis fomite discessisses, numquam
cessauimus inhiantes in philosophiam atque illam uitam, quae
inter nos placuit atque conuenit, prorsus nihil aliud cogitare
atque id constanter quidem, sed minus acriter agebamus, puta-
bamus tamen satis nos agere. Et quoniam nondum aderat ea
jo flamma, quae summa nos arreptura erat, illam qua lenta
aestuabamus arbitrabamur esse uel maximam, cum ecce tibi
libri quidam pleni, ut ait Celsinus, bonas res Arabicas ubi
exhalarunt in nos, ubi illi flammulae instillarunt pretiosissimi
unguenti guttas paucissimas, incredibile, Romaniane, incre-
55 dibile et ultra quam de me fortasse et tu credis — quid am-
plius dicam ? — etiam mihi ipsi de me ipso incredibile incen-
dium concitarunt. Quis me tuqp honor, quae hominum pompa,
quae inanis famae cupiditas, quod denique huius mortalis V 27
21 cf. Aug., Conf. 5, 8, 14. 29 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16 ; Plotinus, E««. 1, 6, 9.
31 cf. infra, I, iii, 9,1. 62 ; Aug., Beata uita 4, 34. 42/44 cf. Aug., Conf. 6, 14,
24. 52 cf. Aug., Beata uita 1, 4; Conf. 7, 9, 13.
22 nonnihil а к 35 metus а к 39 pudoris] pudoris uani mei Д R2, pudoris
mei uani H2 M p. 45 admoto Мцк, amoto fl HR, amato P a nobis Д 50
qua lenta] qualem а к
CONTRA ACADEMICOS II, ii, 5-iii, 7 21
uitae fomentum atque retinaculum commouebat ? Prorsus
60 totus in me cursim redibam. Respexi tamen, confiteor, quasi
de itinere in illam religionem, quae pueris nobis insita est et
medullitus inplicata ; uerum autem ipsa ad se nescientem ra- PL
piebat. Itaque titubans properans haesitans arripio apostolum 922
Paulum. Neque enim uere, inquam, isti tanta potuissent uixis-
65 sentque ita, ut eos uixisse manifestum est, si eorum litterae at-
que rationes huic tanto bono aduersarentur. Perlegi totum
intentissime atque castissime.
6. Tunc uero quantulocumque iam lumine asperso tanta se p 264
mihi philosophiae facies aperuit, ut non dicam tibi, qui eius
70 incognitae fame semper arsisti, sed si ipsi aduersario tuo, a
quo nescio utrum plus exercearis quam inpediaris, earn demon-
strare potuissem, ne ille et Baias et amoena pomeria et delicata
nitidaque conuiuia et domesticos histriones, postremo quid-
quid eum acriter commouet in quascumque delicias abiciens et
75 relinquens ad huius pulchritudinem blandus amator et sanctus
mirans anhelans aestuans aduolaret. Habet enim et ille, quod
confitendum est, quoddam decus animi uel potius decoris
quasi sementem, quod erumpere in ueram pulchritudinem
nitens tortuose ac deformiter inter scabra uitiorum et inter
80 opinionum fallacium dumeta frondescit; tamen non cessat
frondescere et paucis acute ac diligenter in densa intuentibus,
quantum sinitur, eminere. Inde est ilia hospitalitas, inde in
conuiuiis multa humanitatis condimenta, inde ipsa elegantia
nitor mundissima facies rerum omnium et undique cuncta
85 perfundens adumbratae uenustatis urbanitas.
III. 7. Philocalia ista uulgo dicitur. Ne contemnas nomen V 28
hoc ex uulgi nomine. Nam philocalia et philosophia prope simi-
liter cognominatae sunt et quasi gentiles inter se uideri uolunt
et sunt. Quid est enim philosophia ? amor sapientiae. Quid
5 philocalia ? amor pulchritudinis. Quaere de Graecis. Quid ergo
sapientia ? nonne ipsa uera est pulchritudo ? Germanae igitur
istae prorsus et eodem parente procreatae ; sed ilia uisco libi-
dinis detracta caelo suo et inclusa cauea populari uiciniam
tamen nominis tenuit ad commonendum aucupem, ne illam
locontemnat. Hanc igitur sine pennis sordidatam et egentem
uolitans libere soror saepe agnoscit, sed raro liberat; non enim
philocalia ista unde genus ducat, agnoscit nisi philosophia.
03/64 cf. Aug., Conf. 7, 21, 27.
Ill, 6/7 cf. Aug., Retract. i, i, 7.
60 confitebor H P R1 к 62 ipsa] ipsa me 0 p. 67 cautissime Д p 70 fame
P p.K, famae H M R1, fama Д R2 70/71 a quo] quo а к 72 ne] пае /4, nonne
pomaria p
Ill, 7 istae sunt Д p 9 illam] se Д R2
22 CONTRA ACADEMICOS II, iii, 7-9
Quam totam fabulam — nam subito Aesopus factus sum —
Licentius tibi carmine suauius indicabit; poeta est enim paene
15 perfectus. Ergo ille, si ueram pulchritudinem, cuius falsae
amator est, sanatis renudatisque paululum oculis posset intue-
ri, quanta uoluptate philosophiae gremio se inuolueret ? quo-
modo ibi te cognitum sicut uerum fratrem amplecteretur ?
Miraris haec et forsitan rides. Quid, si haec explicarem, ut
20 uolebam ? quid, si saltern uox, si adhuc facies uideri a te non PL
potest, ipsius philosophiae posset audiri ? Mirareris profecto, 923.
sed non rideres, non desperares. Crede mihi, de nullo desperan-
dum est, de talibus autem minime; omnino sunt exempla.
Facile euadit, facile reuolat hoc genus auium multis inclusis
25 multum mirantibus.
8. Sed ad nos redeamus, nos, inquam, Romaniane, philoso-
phemur ; reddam tibi gratiam, filius tuus coepit philosophari.
Ego eum reprimo, ut discipulis necessariis prius excultus ui-
gentior et firmior insurgat. Quarum te ne metuas expertem, si
30 bene te noui, auras tibi liberas tantum opto. Nam de indole
quid dicam ? Vtinam non tam rara esset in hominibus, quam V 29
certa est in te ! Restant duo uitia et impedimenta inueniendae
ueritatis, a quibus tibi non multum timeo ; timeo tamen, ne te м 263
contemnas atque inuenturum esse desperes, aut certe, ne in-
35 uenisse te credas. Quorum primum si tamen inest, ista tibi for-
tasse disputatio detrahet. Saepius enim suscensuisti Academi-
cis eo quidem grauius, quo minus eruditus esses, eo libentius,
quod ueritatis amore inliciebaris. Itaque iam cum Alypio te
fautore confligam et tibi facile persuadebo quod uolo, proba-
40 biliter tamen ; nam ipsum uerum non uidebis, nisi in philoso-
phiam totus intraueris. Illud autem alterum, quod te fortasse
aliquid inuenisse praesumis, quamuis a nobis iam quaerens
dubitansque discesseris, tamen, si quid superstitionis in ani-
mum reuolutum est, eicietur profecto, uel cum tibi aliquam
45 inter nos disputationem de religione misero uel cum praesens
tecum multa contulero.
9. Ego enim nunc aliud nihil ago, quam me ipse purgo a
uanis pemiciosisque opinionibus. Itaque non dubito melius
mihi esse quam tibi. Vnum tantum est, unde inuideam fortu-
50 пае tuae, quod solus frueris fmciliano meo. An et tu inuides,
quia dixi ‘meo’ ? Sed quid dixi aliud quam tuo et omnium, qui-
cumque unum sumus ? De quo tamen ut subuenias desiderio
meo, quid te rogem ? aut te ipse promereor ? Tantum seis,
44/46 cf. Aug., Vera relig. 7, 12; Epist. 15.
16 possit H P R1 к 26 redeam а к 27 iam filius J3 R2 37 sed eo libentius
Д R2 p 53 aut] tu 0 P p promereor] pro me roga 0 R p tantum] quantum
Д R M
CONTRA ACADEMICOS II, iii, 9-iv, 10 23
quia debes. Sed nunc ambobus dico : cauete, ne quid uos nosse
yy arbitremini, nisi quod ita didiceritis saltern, ut nostis unum
duo tria quattuor simul collecta in summam fieri decem. Sed
item cauete, ne uos in philosophia ueritatem aut non cognitu-
ros aut nullo modo ita posse cognosci arbitremini. Nam mihi
credite, uel potius illi credite, qui ait : quaerite et inuenietis,
60 nec cognitionem desperandam esse et manifestiorem futuram,
quam sunt illi numeri. Nunc ad propositum ueniamus. Iam v 30
enim sero coepi metuere, ne hoc principium modum excederet,
et non est leue. Nam modus procul dubio diuinus est, sed fefel-
lerit, cum dulciter ducit. Его cautior, cum sapiens fuero.
IV. 10. Post pristinum sermonem, quern in primum librum PL
contulimus, septem fere diebus a disputando fuimus otiosi, 924
cum tres tamen Vergilii libros post primum recenseremus at-
que, ut in tempore congruere uidebatur, tractaremus. Quo
5 tamen opere Licentius in poeticae studium sic inflammatus
est, ut aliquantum mihi etiam reprimendus uideretur. Ita enim
ab hac intentione ad nullam se rem deuocari libenter ferebat.
Tandem tamen ad retractandam quam distuleramus de Acade-
micis quaestionem cum a me, quantum potui, lumen philo-
10 sophiae laudaretur, non inuitus accessit. Et forte dies ita
serenus effulserat, ut nulli prorsus rei magis quam serenandis
animis nostris congruere uideretur. Maturius itaque solito
lectos reliquimus paululumque cum rusticis egimus quod tern-
pus urgebat. — Turn Alypius : Antequam uos, inquit, audiam
15 de Academicis disputantes, uolo mihi legatur sermo ille uester,
quem dicitis me absente perfectum ; non enim possum aliter,
cum inde huius disceptationis occasio nata sit, in audiendis
uobis non aut errare aut certe laborare. — Quod cum factum
esset et in eo paene totum antemeridianum tempus consump-
20 turn uideremus, redire ab agro, qui deambulantes nos accepe-
rat, domum instituimus. — Et Licentius : Quaeso, inquit, ante
prandium mihi breuiter totam Academicorum sententiam ex- ц 266
ponendo repetere ne graueris, ne quid in ea me fugiat, quod
pro partibus meis sit. — Faciam, inquam, et eo libentius, quo
25 de hac re cogitans parum prandeas. — Ne, inquit ille, istinc
securus sis; nam et multos et maxime patrem meum saepe
animaduerti eo edaciorem, quo refertior curis esset. Deinde tu
quoque de istis metris cogitantem non sic expertus es, ut cura
mea mensa secura sit. Quod quidem apud me ipsum mirari V 31
69 cf. Matth. 7, 7.
56 summa HP к 57 in] от, P к 59 credite] от. ц к uel potius ille credite]
от. к
IV, 6 ita] iam P цк 24 quo] quod Д
24 CONTRA ACADEMICOS II, iv, io-v, 12
50 soleo ; quid enim sibi unit, quod tunc primum pertinacius appe-
timus, cum in aliud intendimus animum ? aut quis est, qui
manibus et dentibus nostris occupatis nobis nimis imperiosus
fit ? — Audi potius, inquam, de Academicis quod rogaueras,
ne te metra ista uoluentem non solum in epulis sine metro sed
35 etiam in quaestionibus patiar. Si quid autem pro mea parte
occultabo, prodet Alypius. — Bona fide tua opus est, inquit
Alypius; nam si metuendum est, ne aliquid occultes, a me
deprehendi posse difficile arbitror eum, a quo me ista didicisse
nullus qui me nouit ignorat, praesertim cum in prodendo uero
40 non magis uictoriae quam animo tuo consulturus sis.
V. 11. Agam, inquam, bona fide, quoniam de iure praescri-
bis. Nam et Academicis placuit nec homini scientiam posse
contingere earum dumtaxat rerum, quae ad philosophiam per-
tinent — nam cetera curare se Carneades negabat — et tamen
5 hominem posse esse sapientem sapientisque totum munus, ut
abs te quoque, Licenti, illo sermone dissertum est, in conqui- PL
sitione ueri explicari; ex quo confici, ut nulli etiam rei sapiens 925
adsentiatur ; erret enim necesse est, quod sapienti nefas est, si
adsentiatur rebus incertis. Et omnia incerta esse non dicebant
10 solum uerum etiam copiosissimis rationibus adfirmabant. Sed
uerum non posse comprehend! ex ilia Stoici Zenonis definitione
arripuisse uidebantur, qui ait id uerum percipi posse, quod ita
esset animo inpressum ex eo, unde esset, ut esse non posset
ex eo, unde non esset. Quod breuius planiusque sic dicitur, his
15 signis uerum posse conprehendi, quae signa non potest habere
quod falsum est. Hoc prorsus non posse inueniri uehementissi-
me ut conuincerent incubuerunt. Inde dissensiones philoso-
phorum, inde sensuum fallaciae, inde somnia furoresque, inde
pseudomenoe et soritae in illius causae patrocinio uiguerunt. V 32
20 Et cum ab eodem Zenone accepissent nihil esse turpius quam
opinari, confecerunt callidissime, ut, si nihil percipi posset et
esset opinatio turpissima, nihil umquam sapiens approbaret.
12. Hinc eis inuidia magna conflata est; uidebatur enim esse
consequens, ut nihil ageret qui nihil adprobaret. Vnde dor-
25 mientem semper et officiorum omnium desertorem sapientem
tuum Academici describere uidebantur, quem nihil approbate
censebant. Hie illi inducto quddam probabili, quod etiam ueri
simile nominabant, nullo modo cessare sapientem ab officiis
V, 11 cf. Cicero, Acad. 2, 6, 18; Stoicorum Veterum fragmenia I, 17 frg. 59.
17/18 cf. Cicero, Acad. 2, 48, 147. 20/22 cf. Cicero, Acad. 1, 12, 45 ; 2,18, 59.
24 cf. Cicero, Acad. 2, 12, 39. 27/28 cf. Cicero, Acad. 2, 31, 99.
30 primum] cibum Д R2 p 31/32 animum usque dentibus] от. a
V, 26 tuum] suum Д R2 p
CONTRA ACADEMICOS II, v, 12-vi, 14 25
asserebant, cum haberet quid sequeretur, ueritas autem siue
30 propter naturae tenebras quasdam siue propter similitudinem
rerum uel obruta uel confusa latitaret, quamuis et ipsam
refrenationem et quasi suspensionem assensionis magnam
prorsus actionem sapientis esse dicebant. Videor mihi breuiter
totum, ut uoluisti, exposuisse nihilque recessisse a praescrip-
35 tione, Alypi, tua, id est egisse, ut dicitur, bona fide. Si enim у 267
aliquid uel non ita, ut est, dixi uel forte non dixi, nihil uolun-
tate a me factum est. Bona ergo fides est ex animi sententia.
Homini enim homo falsus docendus, fallax cauendus debet
uideri, quorum prius magistrum bonum, posterius discipulum
40 cautum desiderat.
13. Turn Alypius : Gratum, inquit, habeo, cum et Licentio a
te satisfactum est et me onere inposito releuasti. Non enim
magis tibi uerendum erat, ne quid explorandi mei causa minus
a te diceretur — nam alio modo qui fieri poterat ? — quam
45 mihi, si in quoquam te prodere fuisset necesse. Quare faxis, ut
illud quod deest non tam percontationi quam ipsi percontanti
de differentia nouae ac ueteris Academiae ne te pigeat expo-
nere. — Prorsus, inquam, fateor, piget. Quare beneficium
dederis — nam hoc quod commemoras ad rem maxime perti- V 33
50 nere negare non possum — si me paululum conquiescente apud
me distinguere ista nomina et causam nouae Academiae ape-
rire uolueris. — Crederem, inquit, me quoque a prandio te
auocare uoluisse, ni et magis te a Licentio territum dudum
putarem et eius postulatio ita nobis praescripsisset, ut ei ante PL
55 prandium quidquid huius inuolutionis esset expediretur. — 926
Et cum reliqua dicere tenderet, mater nostra — nam domi
iam eramus — ita nos trudere in prandium coepit, ut uerba
faciendi locus non esset.
VI. 14. Deinde, cum tantum alimentorum accepissemus,
quantum compescendae fami satis esset, ad pratum regressis
nobis Alypius: Paream, inquit, sententiae tuae nec ausim recu-
sare. Si enim nihil me fugerit, gratabor cum doctrinae tuae
5 turn etiam memoriae meae. At si in quoquam fortasse aberra-
uero, recurabis id, ut deinceps huius modi delegationem non
pertimescam. Nouae Academiae discidium non tam contra
ueterem conceptum quam contra Stoicos arbitror esse com-
motum. Nec uero discidium putandum, si quidem a Zenone
10 inlatam nouam quaestionem dissolui discutique oportebat.
Nam de non percipiendo quamuis nullis conflictationibus agi-
31/33 cf. Cicero, Acad. 2, 34, 108.
VI, 7/9 cf. infra, III, xvin, 41,1. 29/32 ; Cicero, Acad. 1, 12, 44/46.
32/33 prorsus magnam P1 к S3 et] от. T2 у te] от. а к
3 XXIX
26 CONTRA ACADEMICOS II, vi, 14-vii, 16
tata, incolens tamen etiam ueterum Academicorum mentes
sententia non inpudenter existimata est. Quod etiam ipsius
Socratis Platonisque ac reliquorum ueterum auctoritate pro-
15 batu facile est, qui se hactenus crediderunt posse ab errore
defendi, si se assensioni non temere commisissent, quamuis
propriam de hac re disputationem in scholas suas non introdu-
xerint nec ab illis enucleate aliquando quaesitum sit, percipi
necne ueritas possit. Quod cum Zeno rude ac nouum
20 intulisset contenderetque nihil percipi posse, nisi quod uerum
ita esset, ut dissimilibus notis a falso discerneretur, neque
opinationem subeundam esse sapienti atque id Arcesilas au-
diret, negauit huius modi quicquam posse ab homine reperiri
neque illi opinionis naufragio sapientis committendam esse V 34
25 uitam. Vnde etiam conclusit nulli rei esse adsentiendum.
15. Verum cum ita res se habeat, ut uetus Academia magis
aucta quam oppugnata uideretur, extitit Philonis auditor An-
tiochus, qui, ut nonnullis uisus est, gloriae cupidior quam
ueritatis in simultatem adduxit Academiae utriusque senten-
30 tias. Dicebat enim rem insolitam et ab opinione ueterum remo-
tissimam Academicos nouos conatos inducere. In quam rem 268
ueterum physicorum aliorumque magnorum philosophorum
implorabat fidem ipsos etiam Academicos oppugnans, qui se
ueri simile contenderent sequi, cum ipsum uerum se ignorare
35 faterentur, multaque argumenta collegerat, quibus nunc su-
persedendum arbitror, nihil tamen magis defendebat quam
percipere posse sapientem. Hanc puto inter Academicos nouos
ac ueteres controuersiam fuisse. Quae si secus se habet, ut
Licentium plenissime informes pro utroque postulauerim. Si
40 uero ita est, ut dicere potui, susceptam disputationem peragite.
VII. 16. Turn ego : Quamdiu, inquam, Licenti, in isto nostro
longiore quam putabam sermone conquiescis ? audisti, qui sint
Academici tui ? — At ille uerecunde adridens et aliquantum PL
hac compellatione turbatior : Paenitet me, inquit, tantopere 927
5 adfirmasse contra Trygetium beatam uitam in ueritatis inqui-
sitione consistere. Nam me ista quaestio ita perturbat, ut uix
non miser sim, qui certe uobis, si quid humanitatis geritis,
uideor miserandus. Sed quid me ipse ineptus crucio ? aut quid
exhorreo tanta causae bonitat© subnixus ? Prorsus non cedam
10 nisi ueritati. — Placentne, inquam, tibi noui Academici ? —
Plurimum, inquit. — Ergo uerum tibi uidentur dicere ? —
Turn ille cum iam esset assensurus arrisione Alypii cautior
factus haesit aliquantum et deinde : Repete, inquit, rogatiun-
culam. — Verumne, inquam, tibi uidentur Academici dicere ?
27 cf. Cicero, Acad. 2, 22, 70.
VI, 26 haberet Д p.
CONTRA ACADEMICOS II, vii, 16-18 27
15 — Et rursus cum diu tacuisset: Vtrum, ait, uerum sit, nescio ; V 35
probabile est tamen. Neque enim plus uideo quod sequar. —
Probabile, inquam, scisne ab ipsis etiam ueri simile nominari ?
— Ita, inquit, uidetur. — Ergo, inquam, ueri similis est Acade-
micorum sententia. — Ita, inquit. — Quaeso attende, inquam,
20 diligentius. Si quisquam fratrem tuum uisum patris tui simi-
lem esse affirmet ipsumque tuum patrem non nouerit, nonne
tibi insanus aut ineptus uidebitur ? — Et hie diu tacuit; turn
ait : Non mihi hoc uidetur absurdum.
17. Cui ego cum respondere coepissem : Expecta, inquit,
25 quaeso paululum. Ac post arridens : Die mihi, ait, oro te, iamne
certus es de uictoria tua ? — Turn ego : Fac me, inquam, cer-
tum esse; non ideo tamen tu causam tuam debes deserere,
praesertim cum haec inter nosdisputatiosusceptasitexercendi
tui causa et ad elimandum animum prouocandi. — Numquid-
30 nam, inquit, aut Academicos legi aut tot disciplinis eruditus
sum, quibus tu ad me instructus aduentas ? — Academicos,
inquam, nec illi Igerant, a quibus primo sententia ista defensa
est. Eruditio autem disciplinarumque copia si te deficit, non
usque adeo tamen ingenium tuum esse debet inualidum, ut
35 nullo facto impetu paucissimus uerbis meis rogationibusque
succumbas. Illud enim iam uereri coepi, ne tibi citius quam
uolo succedat Alypius, quo aduersario non ita securus deam-
bulabo. — Ergo utinam, inquit ille, iam uincar, ut aliquando
uos audiam disserentes et, quod plus est, uideam, quo mihi
40 spectaculo nihil potest felicius exhiberi. Nam quoniam placuit
uobis ista fundere potius quam effundere, si quidem ore pro-
rumpentia stilo excipitis nec in terram, ut dicitur, cadere
sinitis, legere etiam uos licebit; sed nescio quo modo, cum
admouentur oculis idem ipsi, quos inter sermo caeditur, bona
45 disputatio si non utilius, at certe laetius perfundit animum.
18. Gratum habemus, inquam ; sed repentina ista gaudia tua 269
temere illam sententiam euadere coegerunt, qua dixisti nullum V 36
tibi spectaculum exhiberi posse felicius. Quid, si enim patrem
ilium tuum, quo profecto nemo philosophiam est post tarn lon-
50 gam sitim hausturus ardentius, nobiscum ista quaerentem ac PL
disserentem uidebis, cum ego me fortunatiorem numquam 928
putabo, quid te tandem sentire ac dicere conuenit ? — Hie
uero ille aliquantum lacrimauit et, ubi loqui potuit, porrecta
manu caelum suspicions : Et quando ego, inquit, deus, hoc
55 uidebo ? sed nihil est de te desperandum. — Hie cum paene
omnes ab intentione disputationis remitti in lacrimas coepis-
semus, obluctans mecum et uix me colligens : Age potius, in-
VII, 43/44 cf. Terentius, Heaut. 242.
VII, 66 dimitti а к
28 CONTRA ACADEMICOS II, vii, 18-viii, 20
quam, et in uires tuas redi, quas ut congereres undeunde pos-
ses patronus Academiae futurus, longe ante monueram, non
60 opinor ideo, ut modo
ante tubam tremor occufiet artus
aut ut uisendae alienae pugnae desiderio tam cito te optes esse
captiuum. — Hie Trygetius, ubi satis attendit iam uultus nos-
tros serenatos: Quidni iste optet, inquit, homo tam sanctus, ut
65 hoc ei deus ante uota concesserit ? Crede iam, Licenti; nam
qui non inuenis quid respondeas, et adhuc ut uincare optas,
paruae fidei mihi uideris. — Arrisimus. — Turn Licentius :
Loquere beatus, inquit, non inueniendo uerum, sed certe non
quaerendo.
70 19. Qua hilaritate adulescentulorum cum essemus laetiores :
Attende, inquam, rogationem et in uiam firmior et ualentior
redi, si potes. — En adsum, inquit, quantum possum. Quid
enim, si ille fratris mei uisor fama compertum habeat eum esse
similem patris, potest insanus aut ineptus esse, si credit ? —
75 Stultusne, inquam, saltern dici potest ? — Non continuo, in-
quit, nisi se id scire contenderit. Nam si ut probabile sequitur V 37
quod crebra fama iactauit, nullius temeritatis argui potest. —
Turn ego : Rem ipsam paulisper consideremus et quasi ante
oculos constituamus. Ecce fac ilium nescio quem hominem,
80 quem describimus, esse praesentem; aduenit alicunde frater
tuus. Ibi iste : cuius hie puer filius ? Respondetur : cuiusdam
Romanian!. At hie : quam patris similis est! quam non temere
hoc ad me fama detulerat! Hie tu uel quis alius .* nosti enim
Romanianum, bone homo ? Non noui, inquit; tamen similis
85 eius mihi uidetur. Poteritne quisquam risum tenere ? — Nullo
modo, inquit. — Ergo, inquam, quid sequatur uides. — Iam
dudum, inquit, uideo. Sed tamen ipsam conclusionem abs te
audire uolo; oportet enim alere incipias quem cepisti. —
Quidni, inquam, concludam ? Ipsa res clamat similiter riden-
90 dos esse Academicos tuos, qui se in uita ueri similitudinem
sequi dicunt, cum ipsum uerum quid sit ignorent.
VIII. 20. Turn Trygetius : Longe mihi, inquit, uidetur dissi-
milis Academicorum cautio ab huius quem descripsisti ineptia.
Illi enim rationibus assequuntur quod dicunt esse ueri simile,
iste autem ineptus famam sectftus est, cuius auctoritate nihil
5 est uilius. — Quasi uero, inquam, non esset ineptior, si diceret:
patrem quidem eius minime noui nec fama comperi, quam sit
similis patris, et mihi tamen similis uidetur. — Ineptior certe
61 Verg., Aen. 11, 424.
91 quod P R к
УШ, 2 descripsistis Д P R к 7’patris et] patri sed Д P2 R2 к
CONTRA ACADEMICOS II, viii, 20-ix, 22 29
inquit. Sed quorsum ista ? — Quia tales, inquam, sunt qui di- pl
cunt: uerum quidem non nouimus, sed hoc quod uidemus eius 929
10 quod non nouimus simile est. — Probabile, inquit, illi dicunt. /* 270
— Cui ego : Quomodo istuc dicis ? an negas eos ueri simile di-
cere ? — Et ille: Ego, inquit, ob hoc dicere uolui, ut illam simi-
litudinem excluderem. Videbatur enim mihi fama inprobe in-
ruisse in quaestionem uestram, cum Academici ne oculis qui- V 38
15 dem credant humanis, nedum famae mille quidem, ut poetae
fingunt, sed monstrosis tamen luminibus. Nam quis ego tan-
dem sum Academiae defensor ? an in quaestione ista inuidetis
securitati meae ? En habes Alypium, cuius aduentus nobis
quaeso ferias dederit, quem te iam dudum non frustra formi-
20 dare arbitramur.
21. Turn facto silentio oculos ambo in Alypium contulerunt.
Turn ille : Vellem quidem, inquit, ut meae uires patiuntur,
auxiliari aliquatenus partibus uestris, nisi mihi omen ues-
trum terrori esset. Sed hanc formidinem, ni me spes fefellerit,
25 facile fugem. Simul enim solatur me, quod praesens Academi-
corum oppugnator onus Trygetii uicti paene subierit, et nunc
eum uictorem uestra confessione probabile est. Illud magis
uereor, ne et deserti officii neglegentiam et inuasi inpudentiam
deuitare non possim. Non enim uos oblitos credo iudicis mihi
30 munus fuisse delatum. — Hie Trygetius : Illud, inquit, aliud,
hoc autem aliud est; quare quaesumus, ut te aliquando pa-
tiare priuatum. — Ne renuerim, ait, ne, cum inpudentiam uel
neglegentiam uitare cupio, in superbiae, quo uitio nihil est
inmanius, laqueos incidam, si honorem mihi a uobis conces-
35 sum diutius quam permittitis teneam.
IX. 22. Proinde uelim mihi exponas, bone accusator Acade-
micorum, officium tuum, id est, in quorum defensione hos
oppugnes. Metuo enim, ne Acdemicos refellens Academicum
te probare uelis. — Accusatorum, inquam, ut opinor, duo
5 genera esse bene nosti. Non enim si a Cicerone modestissime
dictum est ita eum esse Verris accusatorem, ut Siculorum de-
fensor esset, propterea necesse est eum, qui aliquem accuset,
habere alterum, quem defendat. — Et ille : saltern habesne tu
quidquam, in quo sententia tua iam fundata constiterit ? —
10 Facile est, inquam, huic rogationi respondere mihi praesertim,
cui repentina non est; iam hoc totum mecum egi et diu mul- V39
tumque uersaui animo. Quam ob rem audi, Alypi, quod, ut
VIII, 15/16 cf. Verg., Aen. 4, 173-183.
IX, 6/6 cf. Cicero, Verr. 2, 21; 5, 82.
20 arbitremur а к
IX, 5 non enim si] si enim a к
30 CONTRA ACADEMICOS II, ix, 22-x, 24
arbitror, iam optime seis: non ego istam disputationem dispu-
tandi gratia susceptam uolo. Satis sit quod cum istis adulescen-
15 tibus prolusimus, ubi libenter nobiscum philosophia quasi
iocata est. Quare auferantur de manibus nostris fabellae pue-
riles. De uita nostra de moribus de animo res agitur, qui se
superaturum inimicitias omnium fallaciarum et ueritate con-
prehensa quasi in regionem suae originis rediens triumphatu-
20 rum de libidinibus atque ita temperantia uelut coniuge accepta PL
regnaturum esse praesumit securior rediturus in caelum. Vides 930
quid dicam. Tollamus iam cuncta ista de medio
arma acri facienda uiro ;
nec quicquam minus semper optaui quam inter eos, qui secum
25 multum uixerunt multumque sermocinati sunt, oriri aliquid,
unde nouus quasi conflictus exsurgat. Sed propter memoriam,
quae infida custos est excogitatorum, referri in litteras uolui,
quod inter nos saepe pertractauimus, simul ut isti adulescentes
et in haec attendere discerent et aggredi ac subire temptarent.
30 23. Tune ergo nescis nihil me certum adhuc habere quod p- 271
sentiam, sed ab eo quaerendo Academicorum argumentis atque
disputationibus impediri ? Nescio quo enim modo fecerunt in
animo quandam probabilitatem — ut ab eorum uerbo nondum
recedam — quod homo uerum inuenire non possit; unde piger
35 et prorsus segnis effectus eram nec quaerere audebam, quod
acutissimis ac doctissimis uiris inuenire non licuit. Nisi ergo
prius tarn mihi persuasero uerum posse inueniri, quam sibi illi
non posse persuaserunt, non audebo quaerere nec habeo ali-
quid, quod defendam. Itaque istam interrogationem remoue, V 40
40 si placet; potius discutiamus inter nos, quam sagaciter possu-
mus, utrumnam possit uerum inueniri. Et pro parte mea ui-
deor mihi habere iam multa, quibus contra rationem Acade-
micorum niti molior; inter quos et me modo interim nihil
distat, nisi quod illis probabile uisum est non posse inueniri
45 ueritatem, mihi autem inueniri posse probabile est. Nam igno-
ratio ueri aut mihi, si illi fingebant, peculiaris est aut certe
utrisque communis.
X. 24. Turn Alypius : Iam, inquit, securus incedam; uideo
enim te non tarn accusatorem quam adiutorem fore. Itaque ne
longius abeamus, uideamus quagso prius, ne per hanc quaestio-
nem, in qua successisse uideor his, qui tibi cesserunt, in uerbi
21 cf. Aug., Retract. 1, 1, 8; Porphyrius, apud Aug., Ciu. Dei, 12, 27. 23
Verg., Aen. 8, 439-441.
X, 4/6 cf. Cicero, de Orat. i, 47.
28 tractauimus 0 M 29 temtarent P1 к 36 ac doctissimis] от. к 42
quibus] ea sunt autem quibus /3 rationes 0
CONTRA ACADEMICOS II, x, 24-xi, 25 31
5 controuersiam decidamus, quod te ipso insinuante et auctori-
tate ilia Tulliana turpissimum esse saepe confessi sumus. Cum
enim, ni fallor, Licentius placuisse sibi diceret de probabilitate
Academicorum sententiam, subiecisti, quod ille haud dubie
confirmauit, sciretne hanc ab eisdem etiam ueri similitudinem
10 nominari. Et bene noui, si quidem ex te mihi nota sunt, non
absque te esse Academicorum placita. Quae cum, ut dixi,
animo tuo infixa sint, quid uerba secteris ignoro. — Non est
ista, inquam, mihi crede, uerborum, sed rerum ipsarum magna
controuersia ; non enim eos illos uiros fuisse arbitror, qui rebus PL
15 nescirent nomina imponere, sed mihi haec uocabula uidentur 951
elegisse et ad occultandam tardioribus et ad significandum
uigilantioribus sententiam suam. Quod quare et quomodo mihi
uideatur exponam, cum prius ilia discussero, quae ab eis tam-
quam cognitionis humanae inimicis dicta homines putant.
20 Itaque perlibenter habeo hue usque hodie nostrum processisse
sermonem, ut satis quid inter nos quaereretur aperteque con-
staret. Nam illi mihi uidentur graues omnino ac prudentes uiri
fuisse. Si quid est autem, quod nunc disputabimus, aduersus V 41
eos erit, qui Academicos inuentioni ueritatis aduersos fuisse
25 crediderunt. Et ne me territum putes, etiam contra eos ipsos
non inuitus armabor, si non occultandae sententiae suae causa,
ne ab eis temere pollutis mentibus et quasi profanis quaedam
ueritatis sacra proderentur, sed ex animo ilia, quae in eorum
libris legimus, defenderunt. Quod hodie facerem, nisi nos solis
30 occasus iam domum redire compelleret. — Hactenus illo die
disputatum est.
XI. 25. Postridie autem, quamuis non minus blandus tran-
quillusque dies inluxisset, uix tamen domesticis negotiis euolu-
ti sumus. Nam magnam eius partem in epistolarum maxime
scriptione consumpseramus et, cum iam duae horae uix reli-
5 quae forent, ad pratum processimus. Nam inuitabat caeli p. 272
nimia serenitas placuitque, ut ne ipsum quidem quod restite-
rat tempus perire pateremur. Itaque cum ad arborem solitam
uentum esset et mansissemus loco : Velim uos, inquam, adu-
lescentuli, quoniam non est hodie magna res aggredienda, in
10 memoriam mihi reuocetis, quomodo hesterno die rogatiun-
culae, quae uos turbauit, Alypius responderit. — Hie Licen-
tius : Tam breue est, inquit, ut nihil negotii sit hoc recordari;
quam leue sit autem, tu uideris. Nam, ut opinor, uetuit te,
res cum constaret, de uerbis mouere quaestionem. — Et ego :
16/17 cf. infra, Ш, xvii, 38,1.51/52 ; Cicero, Acad. 2, 18, 60.
X, 27 ne] saltern ne /9
XI, 2 a domesticis 0 R2 6 nimia] mira Д R2
32 CONTRA ACADEMICOS II, xi, 25-xii, 27
15 Hoc ipsum, inquam, quid sit quamue habeat uim, satis ani-
maduertistis ? — Videor, inquit, mihi uidere quid sit; sed
quaeso tu id paulisper exponas. Nam saepe abs te audiui turpe
esse disputantibus in uerborum quaestione inmorari, cum cer-
tamen nullum de rebus remanserit. Sed hoc subtilius est,
20 quam ut explicandum a me debeat flagitari.
26. Audite ergo, inquam, quid sit, uos. Id probabile uel ueri
simile Academici uocant, quod nos ad agendum sine adsen-
sione potest inuitare. Sine adsensione autem dico, ut id quod
agimus non opinemur uerum esse aut non id scire arbitremur, V 42
25 agamus tamen : ut uerbi causa, utrum hestema nocte tam
liquida ac pura hodie tam laetus sol exorturus esset, si nos
quispiam rogaret, credo, quod nos id scire negaremus, dicere-
mus tamen ita uideri. Talia, inquit Academicus, mihi uidentur
omnia, quae probdbilia uel ueri similia putaui nominanda ;
30 quae tu si alio nomine uis uocare, nihil repugno. Satis enim mihi
est te iam bene accepisse, quid dicam, id est quibus rebus haec PL
nomina inponam. Non enim uocdbulorum opificem, sed rerum 932
inquisitorem decet esse sapientem. Satisne intellexistis, quomodo
mihi ludicra ilia, quibus uos agitabam, de manibus excussa
35 sint ? — Hie cum ambo se intellexisse respondissent uultuque
ipso responsionem postularent meam : Quid putatis, inquam,
Ciceronem, cuius haec uerba sunt, inopem fuisse latinae lin-
guae, ut minus apta rebus, quas sentiebat, nomina imponeret?
XII. 27. Turn Trygetius : Iam, inquit, placet nobis, cum res
nota sit, de uerbis nullas calumnias commouere. Quare uide
potius, quid huic respondeas, qui nos liberauit, in quos tu im-
pulsus temptas iterum inruere. — Et Licentius : Mane, ait,
5 quaeso ; nam mihi sublucet nescio quid, quod uideam non tibi
tam facile tantum argumentum eripi debuisse. Et cum defixus
in cogitatione siluisset aliquantum : Rogo, inquit, nihil esse
uidetur absurdius quam dicere se ueri simile sequi eum, qui
uerum quid sit ignoret; nec ilia me tua similitude conturbat.
10 Nam recte ego interrogatus, utrum ex ista temperie caeli nulla
in crastinum pluuia cogatur, respondeo esse ueri simile, qui me
non nego nosse aliquid ueri. Nam scio arborem istam modo
argenteam fieri non posse multaque talia uere non inpudenter
me scire dico, quorum uideo esse similia ea, quae ueri similia
15 nomino. Tu uero, Cameades, ftel quae alia Graeca pestis, ut
nostris parcam — quid enim dubitem in hanc partem transire
ad eum, cui captiuus debeor iure uictoriae ? — tu ergo, cum te
XI, 28/33 Cicero, Acad. frg. 19 Muller.
21 quid istuc sit 0 R2 uos] от. ft R2 24 non] nos 0 30 pugno P1 к
XII, 5 quod] quo 0 p 7 nihil] nihil mihi Д p 13 uera Д R2 p
CONTRA ACADEMICOS II, xii, 27-xiii, 29 33
nihil ueri scire dicas, unde hoc ueri simile sequeris ? At enim V 43
non ei potui aliud nomen inponere. Quid ergo nobis disputan-
20 dum est cum eo, qui nec loqui potest ?
28. Non ego, inquit Alypius, perfugas metuam; quanto ц 273
minus ille Cameades, in quem nescio utrum iuuenali an puerili
leuitate commotus maledicta potius quam aliquod telum pu-
tasti esse iaciendum. Nam illi quidem ad roborandam senten-
25 tiam suam, quae semper tenus probabili fundata fuit, hoc
interim aduersum te facile suffecerit, ita nos a ueri inuentione
procul esse positos, ut tu tibi ipse magno argumento esse pos-
sis, qui ita una interrogatiuncula loco motus es, ut ubi tibi
standum esset penitus ignorares. Sed haec atque scientiam
tuam, quam tibi inpressam de hac arbore paulo ante confessus
30 es, in aliud tempus differamus. Quamuis enim iam alias partes
delegeris, tamen sedulo docendus es, quid paulo ante dixerim.
Nondum, ut opinor, in earn quaestionem, qua utrum inueniri
uerum possit quaeritur, progress! fueramus, sed illud tantum
in ipso uestibulo defensionis meae praescribendum putaui, in
35 quo te lassum prostratumque prospexeram, hoc est utrum
ueri simile an probabile an alio si quo nomine appellari potest,
quod sibi Academici sat esse dicant, quaerendum non esse.
Nam si tu optimus iam inuentor ueritatis tibi uideris, nihil ad
me. Postea si ingratus non fueris huic patrocinio meo, eadem PL
40 fortasse me docebis. 933
XIII. 29. Hie ego, cum uerecunde Licentius Alypiiimpetum
formidaret : Omnia potius, inquam, Alypi, loqui maluisti
quam quem ad modum nobis cum his, qui loqui nesciant, dis-
putandum sit. — Et ille : Quoniam olim cum mihi turn omni-
5 bus notum est et nunc tua professione satis indicas te loquendi
peritum esse, uelim explices utilitatem primo huius inquisitio- V 44
nis suae, quae aut superflua est, ut opinor, et ei multo magis
respondere superfluum est aut, si commoda uisa fuerit et a me
explicari nequiuerit, precario abs te impetrem, ut magistri
10 officium ne grauere. — Meministi, inquam, heri me esse polli-
citum de istis uocabulis post acturum. Et nunc ille sol ad-
monet, ut quae ludicra pueris proposui redigam in cistas,
praesertim cum ea ornandi iam potius quam uendendi gratia м 274
proponam. Nunc antequam stilum nostrum tenebrae occupent,
15 quae patronae Academicorum solent esse, uolo inter nos hodie
plenissime constet, ad quam quaestionem nobis explicandam
mane surgendum sit. Itaque responde quaeso, utrum tibi
uideantur Academici habuisse certain de ueritate sententiam
et earn temere ignotis uel non purgatis animis prodere noluisse,
20 an uero ita senserint, ut eorum se disputationes habent.
37 quod sibi Boston 09.331 ц к, quod si a, si quod sibi Д
XIII, 7 tuae Д R2
34 CONTRA ACADEMICOS II, xiii, 30-III, i, 1
30. Turn ille : Quid illis animi fuerit, inquit, non temere con- PL
firmabo. Nam quantum ex libris colligi datur, tu melius nosti, 934
quae in uerba sententiam suam promere soleant; me autem de
me ipso si consulis, inuentum nondum esse uerum puto. Addo
25 etiam, quod de Academicis flagitabas, nec posse inueniri me
putare non solum inolita quam semper fere animaduertisti opi-
nione mea sed etiam auctoritate magnorum excellentiorumque
philosophorum, quibus nos praebere colla siue inbecillitas nos-
tra siue sagacitas ipsorum, ultra quam nihil iam inueniri posse
30 credendum est, nescio quo modo compellit. — Hoc est, in-
quam, quod uolui. Nam uerebar, ne, cum tibi quoque id uide-
retur quod mihi, disputatio nostra manca remaneret nullo exis-
tente, qui ex altera parte rem uenire in manus cogeret, ut
diligenter quantum possumus uersaretur. Itaque si id euenis-
35 set, paratus eram te rogare, ut Academicorum partes ita
susciperes, quasi tibi non solum disputasse sed etiam sensisse
uiderentur uerum non posse comprehendi. Quaeriter ergo inter
nos, utrum illorum argumentis probabile sit nihil percipi posse V 45
ac nulli rei esse assentiendum. Quod si optinueris, cedam
40 libenter ; si autem demonstrare potuero multo esse probabilius
et posse ad ueritatem peruenire sapientem et adsensionem non
semper esse cohibendam, nihil habebis, ut opinor, cur non te in
meam sententiam transire patiaris. — Quod cum illi placuisset
et eis qui aderant, iam uespere obumbrati domum reuertimus.
LIBER TERTIVS
1.1. Cum post ilium sermonem, quem secundus liber conti- p. 273
net, alio die consedissemus in balneis — nam erat tristior, PL
quam ut ad pratum liberet descendere — sic exorsus sum : 933
Arbritror uos iam satis animo aduertisse, qua de re inter nos
5 discutienda quaestio constituta sit. Sed antequam ad partes
meas ueniam, quae ad earn pertinent explicandam, pauca
quaeso de spe de uita de instituto nostro non ab re abhorrentia
libenter audiatis. Negotium nostrum non leue aut superfluum,
sed necessarium ac summum esse arbitror, magnopere quae-
10 rere ueritatem. Hoc inter me atque Alypium conuenit. Nam et
ceteri philosophi sapientem suum earn inuenisse putauerunt et
Academici sapienti suo summo conatu inueniendam esse pro- /* 274
fessi sunt idque ilium agere sedulo, sed quoniam uel lateret
obruta uel confusa non emineret, ad agendam uitam id eum
15 sequi, quod probabile ac ueri simile occurreret. Id etiam uestra
26 de] H p. к, ab ft M R2, om. PR* 1 44 eis] ceteris 0 R2
I, 4 animaduertisse Д p.
CONTRA ACADEMICOS III, i, i-ii, 3 35
pristina disceptatione confectum est. Nam cum alter inuenta
ueritate beatum fieri asseruerit hominem, alter uero tantum PL
diligenter quaesita, nulli nostrum dubium est nihil esse a nobis 934
huic negotio praeponendum. Quam ob rem qualem uobis V 46
20 quaeso hestemum diem uidemur duxisse ? Vobis quidem in
studiis uestris uiuere licuit. Nam et tu, Trygeti, Vergilii te
carminibus oblectasti et Licentius fingendis uersibus uacauit,
quorum amore ita perculsus est, ut propter eum maxime mihi
istum sermonem inferendum putarem, quo in eius animo
25 philosophia — nunc enim tempus est — maiorem partem non p. 275
modo quam poetica sed quaeuis alia disciplina sibi usurpet
ac uindicet.
II. 2. Sed quaeso uos, nonne miserati nos estis, cum pridie
ita cubitum issemus, ut ad dilatam quaestionem et prorsus ad
nihil aliud surgeretur, quod tanta de re familiari necessario per-
agenda extiterunt, ut his penitus occupati uix duas extre-
5 mas diei horas in nosmet ipsos respirare possemus ? Quare
semper fuit sententia mea sapienti iam homini nihil opus esse ; PL
ut autem sapiens fiat, plurimum necessariam esse fortunam, 935
nisi quid aliud uidetur Alypio. — Turn ille : Quantum iuris,
inquit, fortunae tribuas, nondum bene noui. Nam si ad con-
10 temnendam fortunam fortuna ipsa opus esse arbitraris, me
quoque comitem in hanc sententiam do tibi. Sin fortunae nihil
aliud concedis quam ea, quae corporis necessitati non possunt
nisi ipsa uolente suppetere, non ita sentio. Aut enim licet ea-
dem repugnante atque inuita nondum sapienti, cupido tamen
15 sapientiae ea sumere, quae uitae necessaria confitemur, aut
concedendum est etiam in omni sapientis uita earn dominari,
cum et ipse sapiens his, quae corpori necessaria sunt, non indi-
gere non possit.
3. Dicis ergo, inquam, fortunam esse necessariam studioso
20 sapientiae, sapienti uero negas. — Non ab re est eadem repe-
tere, inquit. Itaque nunc etiam abs te quaero, utrum fortunam
ad se ipsam contemnendam aliquid iuuare aestimes. Quod si
arbitraris, dico sapientiae cupidum magnopere indigere for-
tuna. — Arbitror, inquam, si quidem per illam erit talis, qualis
25 earn possit contemnere. Nec absurdum est; nam sic etiam V 47
paruis nobis ubera necessaria sunt, quibus efficitur, ut sine his
postea uiuere ac ualere possimus. — Sententias, ait, nostras, si
animi conceptio non dissonat, concordare mihi liquet, nisi
II, 7 cf. Aug., Retract. 1,1,2; Cicero, Tusc. 5, 9, 25.
16/17 inuenta ueritate} ea inuenta 0 22 uacuit a
II, 1 nos] nostri a fi 16 est] от. Pl к
зб CONTRA ACADEMICOS III, ii, 3-iii, 5
forte disserendum cuiquam uidetur, quod fortunae uel uberum
50 non ipsa ubera seu fortuna, sed alia res quaedam nos faciat
contemtores. — Nihil magnum est, inquam, alio simili uti.
Nam ut sine naui uel quolibet uehiculo aut omnino, ne uel
ipsum Daedalum timeam, sine ullis ad hanc rem accommoda-
tis instrumentis aut aliqua occultiore potentia Aegeum mare
35 nemo transmittit, quamuis nihil aliud quam peruenire propo-
nat, quod cum ei euenerit, ilia omnia, quibus aduectus est,
paratus sit abicere atque contemnere, ita quisquis ad sapien-
tiae portum et quasi firmissimum et quietissimum solum per-
uenire uoluerit — quoniam, ut alia omittam, si caecus ac
40 surdus fuerit, non potest, quod positum est in potestate for-
tunae — necessariam mihi uidetur ad id quod concupiuit
habere fortunam. Quod cum obtinuerit, quamuis putetur in-
digere quibusdam rebus ad corporis ualitudinem pertinentibus,
illud tamen constat, non his opus esse, ut sapiens sit, sed ut
45 inter homines uiuat. — Immo, ait ille, si caecus ac surdus
sit, et sapientiam adipiscendam et ipsam uitam, propter quam
sapientia quaeritur, mea sententia iure contemnet.
4. Tamen, inquam, cum ipsa uita nostra, cum hie uiuimus,
sit in potestate fortunae nec nisi uiuens quisque sapiens fieri
5° possit, nonne fatendum est opus esse eius fauore, quo ad
sapientiam peruehamur ? — Sed cum sapientia, inquit, non
nisi uiuentibus necessaria sit remotaque uita nulla sit indigen-
tia sapientiae, nihil in propaganda uita pertimesco fortunam.
Etenim quia uiuo, propterea uolo sapientiam, non quod sapien- PL 936
55 tiam desidero, uolo uitam. Vnde fortuna si mihi abstulerit м 276
uitam, auferet causam quaerendae sapientiae. Nihil igitur
habeo, cur ut fiam sapiens aut fauorem optem fortunae aut
impedimenta formidem, nisi alia fortasse protuleris. — Turn
ego : Non igitur censes sapientiae studiosum posse fortuna, ne V 48
60 ad sapientiam perueniat, impediri, etiamsi ei non auferat
uitam ? — Non arbitror, inquit.
III. 5. Volo, inquam, mihi paululum aperias, quid tibi inter
sapientem et philosophum distare uideatur. — Sapientem ab
studioso, ait, nulla re differe arbitror, nisi quod quarum rerum
in sapiente quidam habitus inest, earum est in studioso sola
5 flagrantia. — Quae sunt tandem istae res ? inquam; nam
mihi nihil aliud uidetur interesse, nisi quod alter scit sapien-
32/33 cf. Plotinus, Enn. i, 6, 8 ; cf. P. Courcelle, in Rev. des etudes ano., 46, p. 66-73.
29 discemendum Д R2 p. fortunae] uel fortunae Д p. 48 alt. cum] quam T,
qua J R2 p, 69 a fortuna /3 R2 p
Ill, 4 sapiente] R2, sapienti J T, sapientia a
CONTRA ACADEMICOS III, iii, 5-6 37
tiam, alter scire desiderat. — Si scientiam, inquit, modesto
fine determinas, ipsam rem planius elocutus es. — Quoquo
modo, inquam, earn determinem, illud omnibus placuit scien-
10 tiam falsarum rerum esse non posse. — In hoc mihi, inquit ille,
uisa fuit obicienda praescriptio, ne inconsiderata consensione
mea facile in principalis illius quaestionis campis tua equitaret
oratio. — Plane mihi, inquam, nihil ubi equitare possem reli-
quisti. Nam, nisi fallor, quod iam dudum molior, ad ipsum
15 finem peruenimus. Si enim, ut subtiliter uereque dixisti, nihil
inter sapientiae studiosum et sapientem interest, nisi quod iste
amat, ille autem habet sapientiae disciplinam, — unde etiam
nomen ipsum, id est habitum quendam exprimere non cuncta-
tus es — nemo autem habere disciplinam potest in animo, qui
20 nihil didicit, nihil autem didicit, qui nihil nouit, et nosse fal-
sum nemo potest, nouit igitur sapiens ueritatem, quern disci-
plinam sapientiae habere in animo, id est habitum iam ipse
confessus es. — Nescio, inquit, cuius impudentiae sim, si
habitum inquisitionis diuinarum humanarumque rerum esse in
25 sapiente confessum me negare uoluero. Sed qui tibi uideatur
inuentorum probabilium habitus non esse, non uideo. — Con-
cedis, inquam, mihi falsa neminem scire ? — Facile quidem,
inquit. Die iam, si potes, inquam, sapientem nescire sapien-
tiam. — Quid enim ? ait, hoc limite uniuersa concludis, ut
30 uideri sibi non possit comprehendisse se sapientiam ? — Da,
inquam, dexteram. Nam, si meministi, hoc est quod heri me V 49
dixi effecturum, quod nunc non a me conclusum, sed a te ultro
mihi oblatum esse gaudeo. Nam cum inter me et Academicos
hoc interesse dixissem, quod illis probabile uisum est ueritatem
35 non posse comprehendi, mihi autem nondum quidem a me
inuentam, inueniri tamen posse a sapiente uideatur, nunc,
cum mea interrogatione urgereris, utrum sapiens nesciat sa-
pientiam, ‘uidetur sibi scire’ dixisti. — Quod turn postea ?
inquit. — Quia, si uidetur sibi, inquam, scire sapientiam, non
4° ei uidetur nihil scire posse sapientem; aut, si sapientia nihil
est, uolo affirmes.
6. Crederem uere, inquit, ad ealeem nos finemque uenisse, PL
sed repente, cum dexteras interposuisti, disiunctissimos nos 937
esse et in longum progresses uideo, uidelicet quod hestemo die
45 a nobis nulla alia quaestio constituta uidebatur, nisi quod
sapientem ad comprehensionem ueri peruenire posse affirman-
te te ego negaueram, nunc uero nihil aliud me opinor conces-
sisse tibi quam uideri posse sapienti probabilium rerum se
Ш, 12/13 cf. Cicero, Acad. 2, 35, 112.
27 facile] facile id 0 p 36 nunc] nunc tu 0 R2 /4 42 finemque] finesque H P
R1 к, in finemque 0 47 aliud] от. a p к
38 CONTRA ACADEMICOS III, iii, 6-iv, 7
consecutum esse sapientiam; quam tamen sapientiam in in-
50 uestigatione diuinarum humnarumque rerum me constituisse
nulli nostrum arbitror dubium. — Non, inquam, ideo, quia ц 277
inuoluis, euolueris ; uideris enim iam mihi exercendi tui causa
disputare et, quia bene nosti istos adulescentulos uix adhuc
posse discemere, quae acute ac subtiliter disseruntur, tam-
55 quam iudicum abuteris ignorantia, ut tibi quantum libet loqui
nullo liceat reclmante. Nam paulo ante dixisti, cum quaere-
rem, utrum sciret sapiens sapientiam, scire sibi uideri. Cui
ergo uidetur sapientem scire sapientiam, non utique uidetur
nihil scire sapientem. Hoc enim contendi non potest, nisi quis-
60 quam dicere audeat nihil esse sapientiam. Ex quo fit, ut hoc
tibi, quod etiam mihi, uideatur, nam mihi uidetur sapientem
non nihil scire et tibi, opinor, cui placet uideri sapienti sapien-
tem scire sapientiam. — Turn ille : Non magis me ingenium V 50
exercere uelle quam te arbitror et id miror ; non enim tibi ulla
65 in hac re exercitatione opus est. Nam mihi adhuc fortasse
caeco uidetur interesse inter uideri sibi scire et scire et inter
sapientiam, quae in inuestigatione posita est, et ueritatem.
Quae a nobis cum alterutra dicantur, sibi quem ad modum
quadrent non inuenio. — Turn ego, cum iam ad prandium
70 uocaremur : Non, inquam, mihi quod tantum reniteris dis-
plicet; aut enim ambo nescimus, quid loquamur, et danda
est opera, ne tam turpes simus, aut unus nostrum, quod item
relinquere atque neglegere non minus turpe est. Sed postmeri-
dianis horis rediemus ad inuicem. Mihi enim, cum uideretur
75 iam nos ad calcem peruenisse, pugnos etiam miscuisti. — Hie
cum arrisissent, discessimus.
IV. 7. Et cum redissemus, inuenimus Licentium, cui num-
quam sitienti Helicon subuenisset, excogitandis uersibus inhi-
antem. Nam de medio paene prandio, quamuis nostri prandii
idem initium qui finis fuit, clam surrexerat nihilque biberat.
5 Cui ego : Opto quidem, inquam, tibi, ut istam poeticam, quam
concupisti, conplectaris aliquando, non quod me nimis delectat
ista perfectio, sed quod uideo te tantum exarsisse, ut nisi fasti-
dio euadere ab hoc amore non possis, quod euenire post per-
fectionem facile solet. Deinde cum sis bene canorus, malim
10 auribus nostris inculces tuos uersus quam ut in illis Graecis
tragoediis more auicularum, quas in caueis inclusas uidemus,
75 cf. Tacitus, Dial. 42.
62/53 inuoluis usque quia] от. a 61 nam mihi uidetur] от. a 65 hanc rem
Д p. 73/74 postmeridianis] scripsi, promeridianis codd., pomeridianis /х к
IV, 2 helicon] 0 p, helicoo a, helico к 6 non quo a
CONTRA ACADEMICOS III, iv, 7-9 39
uerba quae non intellegis cantes. Ammoneo tamen, ut pergas
potum, si uoles, et ad scholam redeas nostram, si tamen aliquid
iam de te Hortensius et philosophia meretur, cui dulcissimas
15 primitias iam uestro illo sermone libasti, qui te uehementius PL
quam ista poetica incenderat ad magnarum et uere fructuosa- 938
rum rerum scientiam. Sed dum ad istarum disciplinarum, qui-
bus excoluntur animi, circulum reuocare uos cupio, metuo, ne V 51
uobis labyrinthus fiat, et prope me paenitet ab illo te impetu
20 repressisse. — Erubuit ille discessitque, ut biberet. Nam et
multum sitiebat et occasio dabatur euitandi me plura fortasse
atque asperiora dicturum.
8. Et cum redisset, intentis omnibus sic coepi : Itane est,
Alypi, ut inter nos de re iam, ut mihi uidetur, manifestissima
25 non conueniat ? — Non mirum est, inquit, si quod tibi in
promptu esse asseris mihi obscurum sit, si quidem pleraque
manifesta possunt aliis manifestiora et item obscura quaedam
nonnullis obscuriora esse. Nam si et hoc tibi uere manifestum
est, mihi crede esse alium quemquam, cui et hoc manifestum
30 tuum manifestius sit, et item alium, cui meum obscurum sit 278
obscurius. Sed ne me perpugnacem diutius putes, obsecraue-
rim, ut hoc manifestum manifestius edisseras. — Attende,
inquam, quaeso diligenter et quasi seposita paululum respon-
dendi cura. Si enim bene me atque te noui, facile data opera
35 clarebit quod dico et alter alteri cito persuadebit. Dixistine
tandem an fortasse obsurdueram, uideri sapienti se scire
sapientiam ? — Annuit. — Omittamus, inquam, paululum
istum sapientem. Tu ipse sapiens es an non ? — Nihil, inquit,
minus. — Volo tamen, inquam, respondeas mihi, quid ipse
40 sentias de sapiente Academico, utrumnam tibi uideatur scire
sapientiam ? — Vtrum sibi, inquit, scire uideatur an sciat,
unumne an diuersum putas ? Metuo enim, ne haec confusio
cuiquam nostrum suffugium praebeat.
9. Hoc est, inquam, Tuscum illud iurgium, quod dici solet,
45 cum quaestioni intentatae non eius solutio, sed alterius ob-
iectio uidetur mederi. Quod etiam poeta noster — ut me ali-
quantum Licentii auribus dedam — decenter in Bucolico car-
mine hoc rusticanum et plane pastoricium esse iudicauit, cum
alter alterum interrogat, ubi caeli spatium non amplius quam
50 tres ulnas pateat, ille autem
quibus in terris inscrifiti nomina regum nascantur ft ores.
Quod quaeso, Alypi, ne in uilla nobis licere arbitreris, certe uel V 52
istae balneolae aliquam decoris gymnasiorum faciant recorda-
tionem ; ad id, si placet, quod rogo, responde : uidetume tibi
IV, 47/51 cf. Verg., Ecl. 3, 104-107.
13 sc*olam P, scolam’w//. 18 circum /3 p. 27 possint НМц
40 CONTRA ACADEMICOS III, iv, 9-10
55 sapiens Academicorum scire sapientiam ? — Ne uerba uerbis
referendo, inquit, in longum eamus, uidetur uideri sibi scire. —
Videtur ergo, inquam, tibi nescire ? Non enim ego quaero,
quid tibi uideatur uideri sapienti, sed utrum tibi uideatur
sapiens scire sapientiam. Potes, ut opinor, hie aut aiere aut
60 negare. — О utinam, inquit, aut ita mihi facile esset ut tibi aut
ita tibi difficile ut mihi, nec tam molestus esses nec in his quic-
quam sperares. Nam cum me interrogares, quid mihi de Aca-
demic© sapiente uideatur, respondi uideri mihi, quod uideatur PL
sibi scire sapientiam, ne aut temere me scire affirmarem aut 939
65 ilium non minus temere scire dicerem. — Pro magno, inquam,
beneficio mihi obsecro concedas primo, ut ad id quod ego, non
ad id quod tute interrogas respondere digneris, deinde ut spem
meam, quam tibi non minus curae quam tuam esse scio, nunc
paululum omittas — certe si me ista interrogatione decepero,
7° cito transibo in tuam partem controuersiamque finiemus —
postremo ut pulsa nescio qua sollicitudine, qua te tangi uideo,
diligentius animaduertas, quo facile intellegas, quid mihi abs
te responderi uelim. Dixisti enim ideo te non aut aiere aut
negare — quod utique faciendum est ad id quod rogo — ne
75 temere te scire dicas quod nescis; quasi uero ego quid scias
quaesierim et non quid tibi uideatur. Itaque nunc idem planius
— si tamen planius dici potest — interrogo : uideturne tibi
scire sapientiam sapiens an non uidetur ? — Si inueniri, inquit,
sapiens, qualem ratio prodit, queat, potest uideri mihi scire
80 sapientiam. — Ratio igitur, inquam, talem tibi prodit esse
sapientem, qui sapientiam non ignoret; et recte istuc. Non
enim aliter decebat uideri tibi.
10. Quaero ergo iam, utrum possit sapiens inueniri. Si enim
potest, potest etiam scire sapientiam omnisque inter nos
85 quaestio dissoluta est. Si autem non posse dicis, iam non quae- V 53
retur, utrum sapiens aliquid sciat, sed utrum sapiens quisquam 279
esse possit. Quo constitute iam recedendum erit ab Academicis
et tecum ista quaestio, quantum ualemus, diligenter cauteque
uersanda. Nam illis placuit uel potius uisum est et esse posse
9ohominem sapientem et tamen in hominem scientiam cadere
non posse — quare illi sapientem nihil scire adfirmarunt —
tibi autem uidetur scire sapientiam, quod non est utique nihil
scire. Simul enim placuit inter nos, quod etiam inter omnes
ueteres interque ipsos Academicos, scire falsa neminem posse ;
95 unde illud iam restat, ut aut contendas nihil esse sapientiam
aut talem sapientem ab Academicis describi, qualem ratio non
habet, fatearis et his omissis consentias, ut quaeramus, utrum
94 cf. Cicero, Acad. 2, 13, 40.
68 esse] esse certo 0 R2 ц 94 falli a
CONTRA ACADEMICOS III, iv, io-v, 12 41
possit homini talis prouenire sapientia, qualem prodit ratio.
Non enim aliam debemus aut possumus recte uocare sapien-
100 tiam.
V. 11. Etsi concedam, inquit, quod te magnopere niti uideo,
sciri a sapiente sapientiam et aliquid inter nos deprehensum,
quod sapiens possit percipere, tamen nequaquam mihi occurrit
Academicorum labefactata omnis intentio. Prospicio enim de-
5 fensionis eis locum non minimum reseruatum nec illam assen-
sionis suspensionem esse praecisam, cum hoc ipso causae suae
deese non possint, quo conuictos putas. Dicent enim usque
adeo nihil conprehendi nullique rei assensionem praebendam,
ut etiam hoc de nihilo percipiendo, quod tota sibi paene uita
10 usque ad te probabiliter persuaserant, nunc ista conclusione
sibi extortum sit, ut, siue tunc huius argument! uis tarditate
ingenii mei siue re uera suo robore inuicta sit, eos loco mouere PL
non possit, cum audacter affirmare adhuc ualeant ne nunc 940
quidem ulli rei consentiendum esse. Forte enim aliquando
15 contra hoc quoque nonnihil uel a se uel a quopiam reperiri
posse, quod acute probabiliterque dicatur, suamque imaginem V 54
et quasi speculum quoddam in Proteo illo animaduerti opor-
tere, qui traditur eo solere capi, quo minime caperetur, inuesti-
gatoresque eius numquam eundem tenuisse nisi indice alicuius
20 modi numine. Quod si assit et illam nobis ueritatem, quae tan-
tum curae est, demonstrare dignetur I Ego quoque uel ipsis
inuitis, quod minime reor, illos superatos esse confitebor.
12. Bene habet, inquam, prorsus nihil amplius optaui. Nam
uidete quaeso, bona mihi quot et quanta prouenerint. Primum
25 est, quod Academici iam sic conuicti esse dicuntur, ut nihil eis
restet ad defensionem, nisi quod fieri non potest. Quis enim
hoc aut intellegere ullo modo aut credere ualeat eum, qui
uictus sit, eo ipso, quo uictus est, uictorem se esse gloriari ?
Deinde si quid iam remanet cum his conflictionis, non ex eo est,
50 quod dicunt nihil sciri posse, sed ex eo, quod nulli rei assen-
tiendum esse contendunt. Nunc itaque Concordes sumus. Nam
ut mihi, ita etiam illis uidetur sapientem scire sapientiam. Sed
tamen ab assensione illi temperandum monent. Videri enim
sibi tantum dicunt, scire autem nullo modo ; quasi ego me scire
и profitear. Mihi quoque uideri istuc dico ; sum enim stultus ut
etiam ipsi, si nesciunt sapientiam. Approbare autem nos debere
aliquid puto, id est ueritatem. De quo eos consul©, utrum
negent, id est utrum eis placeat ueritati assentiendum non
esse. Numquam hoc dicent, sed earn non inueniri asseuerabunt.
V, 17 cf. Verg., Georg. 4, 388-414.
V, 11 tunc] к, nunc codd., tunc siue nunc ц 17 protheo codd. 20 si] от.
P к
4
XXIX
42 CONTRA ACADEMICOS III, v, 12-vii, 14
4° Ergo et hie ex nonnulla parte socium me tenent, quod utrisque
non displicet atque adeo necessario placet consentiendum esse м 280
ueritati. Sed quis earn demonstrabit ? inquiunt. Vbi ego cum
illis non curabo certare; satis mihi est, quod iam non est
probabile nihil scire sapientem, ne rem absurdissimam dicere
45 cogantur, aut nihil esse sapientiam aut sapientiam nescire
sapientem.
VI. 13. Quis autem uerum possit ostendere, abs te, Alypi, V 55
dictum est, a quo ne dissentiam magnopere mihi laborandum
est. Etenim numen aliquod aisti solum posse ostendere homi-
ni, quid sit uerum, cum breuiter turn etiam pie. Nihil itaque in
5 hoc sermone nostro libentius audiui, nihil grauius, nihil proba-
bilius et, si id numen, ut confido, assit, nihil uerius. Nam et
Proteus ille — quanta abs te mentis altitudine commemoratus,
quanta intentione in optimum philosophiae genus ! — Proteus
enim ille, ut uos adulescentes non penitus poetas a philosophia
10 contemnendos esse uideatis, in imaginem ueritatis inducitur ;
ueritatis, inquam, Proteus in carminibus ostentat sustinetque
personam, quam obtinere nemo potest, si falsis imaginibus de-
ceptus comprehensionis nodos uel laxauerit uel dimiserit. Sunt PL
enim istae imagines, quae consuetudine rerum corporalium per 941
15 istos, quibus ad necessaria huius uitae utimur, sensus nos,
etiam cum ueritas tenetur et quasi habetur in manibus, deci-
pere atque inludere moliuntur. Hoc ergo tertium bonum mihi
accidit, quod non inuenio quanti aestimem. Mecum enim fami-
liarissimus amicus meus non solum de probabilitate humanae
20 uitae uerum etiam de ipsa religione concordat, quod est ueri
amici manifestissimum indicium, si quidem amicitia rectissime
atque sanctissime definita est rerum humanarum et diuinarum
cum beniuolentia et caritate consensio.
VII. 14. Tamen ne aut Academicorum argumenta quasdam
nebulas uideantur offundere aut doctissimorum uirorum aucto-
ritati, inter quos maxime Tullius non mouere nos non potest,
superbe nonnullis resistere uideamur, si uobis placet, prius
5 pauca contra eos disseram, quibus uidentur disputationes illae
aduersari ueritati, deinde, ut mihi uidetur, ostendam, quae
causa fuerit Academicis occultandae sententiae suae. Itaque,
Alypi, quamuis te totum in^meis partibus uideam, tamen
suscipe pro his paululum mihique responde. — Quoniam hodie, V 56
10 inquit, auspicato, ut aiunt, processisti, non impediam plenissi-
mam uictoriam tuam et partes illas iam securius, quo abs te
VI, 22/23 Cicero, Lael. 20.
VI, 20 uerum] uel a
VII, 9/10 inquit hodie P к
CONTRA ACADEMICOS III, vii, 14-16 43
imponuntur, temptabo suscipere, si tamen hoc, quod interro-
gationibus te acturum esse significas, in orationem perpetuam,
si tibi commodum est, malis conuertere, ne uere ut pertinax
15 aduersarius, quod a tua humanitate longissimum est, minutis
illis telis abs te iam captiuus excrucier.
15. Atque ego, cum et illos hoc expectare animaduerterem,
quasi aliud ingressus exordium : Morem, inquam, uobis geram
et, quamuis post ilium laborem scholae rhetoricae in hac me
20 leui armatura nonnihil requieturum esse praesumseram, ut in-
terrogando ista potius agerem quam dicendo, tamen quia et
paucissimi sumus, ut clamare mihi contra ualitudinem meam
non sit necesse, et istum stilum causa eiusdem salutis quasi
aurigam moderatoremque sermonis mei esse uolui, ne concita-
25 tius rapiar animo, quam cura corporis poscit, perpetua, ut uul-
tis, oratione audite quid sentiam. Sed primo illud uideamus
quale sit, unde amatores Academicorum gloriari nimium so- м 281
lent. Nam est in libris Ciceronis, quos in huius causae patroci-
nium scripsit, locus quidam, ut mihi uidetur, mira urbanitae
30 conditus, ut nonnullis autem, etiam firmitate roboratus. Dif-
ficile est prorsus, ut quemquam non moueat quod ibi dictum
est: Academico sajnenti ab omnibus ceterarum sectarum, qui sibi
sapientes uidentur, secundas partes dari, cum primas sibi quem-
que uindicare necesse sit. Ex quo posse probabiliter confici eum
35 rede primum esse iudicio suo, qui omnium ceterorum iudicio
sit secundus.
16. Fac enim uerbi causa Stoicum adesse sapientem ; nam V 57
contra eos potissimum Academicorum exarsit ingenium. Ergo PL
Zeno uel Chrysippus si interrogetur, qui sit sapiens, respondebit 942
40 eum esse, quern ipse descri/pserit. Contra Epicurus uel quis alius
aduersariorum negabit suumque potius peritissimum uoluptatum
aucupem sapientem esse contendet. Inde ad iurgium. Clamat
Zeno et tota ilia porticus tumultuatur hominem natum ad nihil
esse aliud quam honestatem ; ipsam suo spiendore in se animos
45 ducere nullo prorsus commodo extrinsecus posito et quasi lenoci-
nante mercede, uoluptatemque illam Epicuri solis inter se pecori-
bus esse communem, in quorum societatem et hominem et sapien-
tem trudere nefas esse. Contra ille conuocata de hortulis in auxi-
lium quasi Liber turba temulentorum, quaerentium tamen, quern
50 incomptis unguibus bacchantes asperoque ore discerpant, uolup-
tatis nomen, suauitatem, quietem teste populo exaggerans instat
acriter, ut nisi ea beatus nemo esse posse uideatur. In quorum
VII, 13/14 cf. Cicero, Fin. 1, 8, 28-29. 32/65 Cicero, Acad. frg. 20 Muller.
16 captus Д 19 scolae rethoricae codd. 21 docendo Д 39 crysippus H P
R, crisippus M interrogentur a 49 libera Д R2 p.
44 CONTRA ACADEMICOS III, vii, 16-viii, 17
rixam si Academicus incurrerit, utrosque audiet trahentes se ad
suas partes, sed si in illos aut in istos concesserit, db eis, quos
55 deseret, insanus imperitus temerariusque clamabitur. Itaque cum
et hac et iliac aurem diligenter admouerit, interrogatus, quid ei
uideatur, dubitare se dicet. Roga nunc Stoicum, qui sit melior,
Epicurusne, qui delirare ilium clamat, an Academicus, qui sibi N 58
adhuc de re tanta deliberandum esse pronuntiat : nemo dubitat
60 A cademicum praelatum iri. Rursus te ad ilium conuerte et quaere,
quem magis amet, Zenonem, a quo bestia nominatur, an Arcesi-
lan, a quo audit: ‘tu fortasse uerum dicis, sed requiram diligen-
tius': nonne apertum est totam illam porticum insanam, Acade-
micos autem prae illis modestos cautosque homines uideri Epi-
65 euro ? Ita peraeque prope de omnibus sectis copiosissime Cicero
iucundissimum legentibus quasi spectaculum praebet uelut
ostendens nullum illorum esse, qui non, cum sibi primas partes
dederit, quod necesse est, secundas ei dicat dare, quem non
repugnare sed dubitare conspexerit. In quo ego nihil aduersa-
70 bor nec eis ullam auferam gloriam.
VIII. 17. Videatur sane quibuslibet Cicero hie non iocatus
sed inania et uentosa quaedam — quod ab ipsorum Graecu-
lorum leuitate abhorreret — sequi et colligere uoluisse. Quid
enim me impedit, quin, si huic uanitati resistere uelim, facile
5 ostendam, quanto minus malum sit indoctum esse quam indo-
cilem ? Vnde fit, ut, cum se ille Academicus iactanticulus quasi
discipulum singulis dederit nemoque illi quod se scire putat
persuadere potuerit, magna illorum postea consensione ridea-
tur. Iam enim quisque alium quemlibet aduersariorum suorum
10 nihil didicisse, hunc uero nihil posse discere iudicabit. Ex quo
deinceps de omnium scholis non ferulis, quod esset deformius p. 282
quam molestius, sed illorum palliatorum clauis et fustibus pro-
icietur. Non enim magnum negotium erit contra communem PL
pestem uelut Herculea quaedam postulare auxilia Cynicorum. 943
15 Si autem ista uilissima gloria cum his certare libeat, quod phi-
losophanti mihi iam quidem sed nondum sapienti faciliore V 59
uenia concedendum est, quid habebunt, quod possint refellere?
Ecce enim faciamus me atque Academicum in illas lites philo-
sophorum inruisse; omnes prorsus assint, exponant breuiter
20 pro tempore sententias suas. Quaeratur de Cameade, quid
censeat. Dubitare se dicet. Itaque ilium singuli praeferent cete-
ris, ergo omnes omnibus, magna nimirum atque altissima
gloria. Quis istum nolit imitari ? Et ego itaque interrogatus
idem respondebo ; par erit laus. Ea igitur gloria gaudet sapiens,
56 deserit T1 R1 p.
VIII, 1 uidetur Д M 3 abhorret Boston 09.331 p 4 quin Д, qui a 6/6
indocibilem /3
CONTRA ACADEMICOS III, viii, 17-ix, 19 45
25 in qua illi stultus aequatur. Quid, si eum etiam facile superat ?
nihilne agit pudor ? Nam istum Academicum iam de iudicio
discedentem tenebo; quippe auidior huius modi uictoriae
stultitia est. Ergo eo retento prodam iudicibus quod ignorant
et dicam : ego, uiri optimi, hoc cum isto commune habeo, quod
50 dubitat, quis uestrum uerum sequatur. Sed habemus etiam
proprias sententias, de quibus peto iudicetis. Nam mihi incer-
tum est quidem, quamuis audierim decreta uestra, ubi sit
uerum, sed ideo, quod qui sit in uobis sapiens ignoro. Iste
autem etiam ipsum sapientem negat aliquid scire, ne ipsam
35 quidem unde sapiens dicitur sapientiam. Quis non uideat,
palma ilia cuius sit ? Nam si hoc aduersarius meus dixerit,
uincam gloria ; si autem erubescens confessus fuerit sapientem
scire sapientiam, uincam sententia.
IX. 18. Sed ab hoc iam litigioso tribunal! secedamus in ali-
quem locum, ubi nobis nulla turba molesta sit, atque utinam in
ipsam scholam Platonis, quae nomen ex eo dicitur accepisse,
quod a populo sit secreta. Hie iam non de gloria, quod ]eue ac
5 puerile est, sed de ipsa uita et de aliqua spe animi beati, quan-
tum inter nos possumus, disseramus. Negant Academici sciri
aliquid posse. Vnde hoc uobis placuit, studiosissimi homines
atque doctissimi ? Monuit nos, inquiunt, definitio Zenonis.
Cur quaeso ? Nam si uera est, nonnihil ueri nouit qui uel ipsam V 60
10 nouit, sin falsa, non debuit constantissimos commouere. Sed
uideamus quid ait Zeno : tale scilicet uisum comprehendi et
percipi posse, quale cum falso non haberet signa communia.
Hocine te mouit, homo Platonice, ut omnibus uiribus ab spe
discendi studiosos retraheres, ut totum negotium philosophan-
15 di adiuuante quodam etiam mentis ingemiscendo torpore
desererent ?
19. Sed quomodo ilium non permoueret, si et nihil tale inue-
niri potest et, nisi quod tale est, percipi non potest ? Hoc si ita
est, dicendum potius erat non posse in hominem cadere sapien-
20 tiam quam sapientem nescire, cur uiuat, nescire, quem ad mo-
dum uiuat, nescire, utrum uiuat, postremo, quo peruersius
magisque delirum et insanum dici nihil potest, simul et sapien-
tem esse et ignorare sapientiam. Quid enim est durius, homi-
nem non posse esse sapientem an sapientem nescire sapien-
25 tiam ? Nihil hinc disputandum est, si res ipsa ita posita satis PL
non est ad diiudicandum. Sed illud forte si diceretur, penitus 944
homines a philosophando auerterentur ; nunc uero inducendi
sunt sapientiae dulcissimo et sanctissimo nomine, ut, cum con-
IX, 3 Diog. Laert. De uiris illustr. 3, 8. 11/12 cf. Cicero, Acad. 2, 11, 34.
IX, 8 mouit p M2 ц
46 CONTRA ACADEMICOS III, ix, 20-21
trita aetate nihil didicerint, postea te summis execrationibus ц 285
30 prosequantur, quem relictis saltern uoluptatibus corporis ad
animi tormenta secuti sunt.
20. Sed uideamus, per quem potius a philosophia deterrean-
tur, per eumne, qui cfixerit: audi, amice, philosophia non ipsa
sapientia, sed studium sapientiae uocatur ; ad quam te si con-
35 tuleris, non quidem, dum hie uiuis, sapiens eris — est enim
apud deum sapientia nec prouenire homini potest — sed cum
te tali studio satis exercueris atque mundaueris, animus tuus
ea post hanc uitam, id est cum homo esse desieris, facile per-
fruetur, an per eum, qui dixerit: uenite, mortales, ad philoso-
40 phiam ! magnus hie fructus est; quid enim homini sapientia
carius ? uenite igitur, ut sapientes sitis et sapientiam nesciatis!
‘Non’, inquit, ‘a me ita dicetur’. Hoc est decipere ; nam nihil
aliud apud te inuenietur. Ita fit, ut, si hoc dixeris, fugiant V 61
tamquam insanum, si alio modo ad hoc adduxeris, facias
45 insanos. Sed credamus propter utramque sententiam aeque
homines nolle philosophari. Si aliquid philosophiae pemicio-
sum Zenonis definitio dicere cogebat, mi homo, idne homini
dicendum fuit, unde se doleret, an id, unde te derideret ?
21. Tamen quod Zeno definiuit, quantum stulti possumus,
50 discutiamus. Id uisum ait posse comprehend!, quod sic appa-
reret, ut falsum apparere non posset. Manifestum est nihil
aliud in perceptionem uenire. Hoc et ego, inquit Arcesilas,
uideo et hoc ipso doceo nihil percipi. Non enim tale aliquid
inueniri potest. Fortasse abs te atque ab aliis stultis; at a
55 sapiente cur non potest ? Quamquam et ipsi stulto nihil res-
ponded posse arbitror, si tibi dicat, ut illo memorabili acumine
tuo hanc ipsam Zenonis definitionem refellas et ostendas earn
etiam falsam esse posse; quod si non potueris, hanc ipsam
quam percipias habes, si autem refelleris, unde a percipiendo
60 impediaris non habes. Ego earn refelli posse non uideo et om-
nino uerissimam uidico. Itaque cum earn scio, quamuis sim
stultus, nonnihil scio. Sed fac illam uersutiae tuae cedere. Vtar
complexione securissima. Aut enim uera est aut falsa. Si uera,
bene teneo; si falsa, potest aliquid percipi, etiamsi habeat
65 communia signa cum falso. Vnde, inquit, potest ? Verissime
igitur Zeno definiuit nec ei quisquis uel in hoc consensit, erra-
uit. An paruae laudis et sinceritatis definitionem putabimus,
quae contra eos, qui erant aduersum perceptionem multa
dicturi, cum designaret quale esset quod percipi posset, se
70 ipsam talem esse monstrauit ? Ita comprehensibilibus rebus et
definitio est et exemplum. Vtrum, ait, etiam ipsa uera sit
nescio; sed quia est probabilis, ideo earn sequens ostendo V 62
70 conprehendibilibus H P R к
CONTRA ACADEMICOS III, ix, 19-x, 22 47
nihil esse tale, quale ilia expressit posse comprehendi. Ostendis
fortasse praeter ipsam et uides, ut arbitror, quid sequatur.
75 Quodsi etiam eius incerti sumus, nec ita nos deserit scientia.
Scimus enim aut ueram esse aut falsam; non igitur nihil PL
scimus. Quamquam numquam efficiet, ut ingratus sim, prorsus 945
ego illam definitionem uerissimam iudico. Aut enim possunt
pericipi et falsa, quod uehementius Academici timent et re
80 uera absurdum est, aut nec ea possunt, quae sunt falsis
simillima; unde ilia definitio uera est. Sed iam cetera uideamus.
X. 22. Quamuis haec, nisi fallor, possint ad uictoriam satis
esse, non tamen fortasse ad uictoriae satietatem. Duo sunt, quae
ab Academicis dicuntur, contra quae, ut ualemus, uenire insti- 284
tuimus : nihil posse percipi et nulli rei debere assentiri. De as-
5 sentiendo mox ; nunc alia pauca de perceptione dicemus. Nihil-
ne prorsus dicitis posse comprehendi ? Hie euigilauit Carnea-
des — nam nemo istorum minus alte quam ille dormiuit — et
circumspexit rerum euidentiam. Itaque credo secum ipse, ut
fit, loquens : ergone, ait, Carneade, dicturus es nescire te,
10 utrum homo sis an formica ? aut de te Chrysippus triumpha-
bit ? Dicamus ea nos nescire, quae inter philosophos inquirun-
tur, cetera ad nos non pertinere, ut si in luce titubauero coti-
diana et uulgari, ad illas imperitorum tenebras prouocem, ubi
soli quidam diuini oculi uident, qui me, etiamsi palpitantem
15 atque cadentem aspexerint, caecis prodere nequeant praeser-
tim arrogantibus et quos doceri aliquid pudeat. Laute quidem,
о Graeca industria, succincta et parata procedis, sed non
respicis illam definitionem et inuentum esse philosophi et in
uestibulo philosophiae fixam atque fundatam. Quam si succi-
20 dere temtabis, rediet bipennis in crura; ilia enim labefactata
non solum potest aliquid percipi sed etiam id potest, quod
simillimum falso est, si earn non audebis euertere. Est enim V63
latibulum tuum, unde in incautos transire cupientes uehemens
erumpis atque exilis ; aliquis te Hercules in tua spelunca tam-
25 quam semihominem suffocabit et eiusdem molibus opprimet
docens aliquid esse in philosophia, quod tamquam simile falso
incertum abs te fieri non possit. Certe ad alia properabam ; hoc
quisquis urget, te ipsum, Carneade, magna afficit contumelia,
quern a me uel mortuum putat ubicumque aut undecumque
30 posse superari. Si autem non putat, immisericors est, qui me
passim deserere praesidia et tecum in campo certare cogit;
in quem descendere cum coepissem, solo tuo nomine territus
pedem retuli et de superiore loco nescio quid iaculatus sum,
quod utrum ad te peruenerit uel quid egerit, uiderint, sub
35 quorum examine dimicamus. Sed quid metuo ineptus ? Si
X, 10 an] aut a 10/11 triumphauit a 20 labefacta P R к 33 rettuli
P1 к
48 CONTRA ACADEMICOS III, x, 22-xi, 24
bene memini, mortuus es nec iam pro sepulchro tuo iure
pugnat Alypius ; facile me contra umbram tuam deus adiu-
uabit.
23. Nihil ais in philosophia posse percipi et, ut orationem
40 tuam large lateque diffundas, arripis rixas dissensionesque phi-
losophorum et eas tibi contra illos arma ministrare arbitraris.
Quomodo enim inter Democritum et superiores physicos de
uno mundo et innumerabilibus litem diiudicabimus, cum inter
ipsum heredemque eius Epicurum concordia manere nequi- PL
45 uerit ? Nam iste luxuriosus cum atomos quasi ancillulas suas, 946
id est corpuscula, quae in tenebris laetus amplectitur, non
tenere uiam suam sed in alienos limites passim sponte declinare
permittit, totum patrimonium etiam per iurgia dissipauit. Hoc
uero nihil ad me attinet. Si enim ad sapientiam pertinet horum
50 aliquid scire, id non potest latere sapientem. Si autem aliud
quiddam est, sapientiam illam scit sapiens, ista contemnit.
Tamen ego, qui longe adhuc absum uel a uicinitate sapientis, in V 64
istis physicis nonnihil scio. Certum enim habeo aut unum esse
mundum aut non unum ; et si non unum, aut finiti numeri aut
55 infiniti. Istam sententiam Cameades falsae esse similem doceat.
Item scio mundum istum nostrum aut natura corporum
aut aliqua prouidentia sic esse dispositum eumque aut semper
fuisse et fore aut coepisse esse minime desiturum aut ortum ex 285
tempore non habere, sed habiturum esse finem aut et manere
60 coepisse et non perpetuo esse mansurum et innumerabilia
physica hoc modo noui. Vera enim sunt ista disiuncta nec
similitudine aliqua falsi ea quisquam potest confundere. Sed
adsume aliquid, ait Academicus. Nolo; nam hoc est dicere :
relinque quod seis, die quod nescis. Sed pendet sententia.
65 Melius certe pendet quam cadit; nempe plana est; nempe iam
potest aut falsa aut uera nominari. Hanc ego me scire dico.
Tu, qui nec ad philosophiam pertinere ista negas et eorum sciri
nihil posse asseris, ostende me ista nescire ; die istas disiunc-
tiones aut falsas esse aut aliquid commune habere cum falso,
7° per quod discemi omnino non possint.
XI. 24. Vnde, inquit, seis esse istum mundum, si sensus fal-
luntur ? Numquam rationes uestrae ita uim sensuum refellere
potuerunt, ut conuinceretis nobfe nihil uideri, nec omnino ausi
estis aliquando ista temtare, sed posse aliud esse ac uidetur
5 uehementer persuadere incubuistis. Ego itaque hoc totum,
qualecumque es, quod nos continet atque alit, hoc, inquam,
X, 36/37 cf. Verg., Aen. 8, 194-261. 42/43 cf. Cicero, Acad. 2, 17, 55.
46/47 cf. Cicero, Fin. 1, 6, 19. 61/62 cf. Cicero, Acad. 2, 30, 97.
61 sapientia Д p. 68 minime] etpraem. p 62 falsis HP R 65 plena а к
CONTRA ACADEMICOS III, xi, 24-26 49
quod oculis meis apparet a meque sentitur habere terram
et caelum aut quasi terram et quasi caelum, mundum uoco. Si
dicis nihil mihi uideri, numquam errabo. Is enim errat, qui
10 quod sibi uidetur temere probat. Posse enim falsum uideri a
sentientibus dicitis, nihil uideri non dicitis. Prorsus enim omnis V 65
disputationis causa tolletur, ubi regnare uos libet, si non solum
nihil scimus, sed etiam nil nobis uidetur. Si autem hoc, quod
mihi uidetur, negas mundum esse, de nomine controuersiam
15 facis, cum id a me dixerim mundum uocari.
25. Etiamne, inquies, si dormis, mundus est iste quem uides?
Iam dictum est, quidquid tale mihi uidetur, mundum appello.
Sed si eum solum placet mundum uocare, qui uidetur a uigilan-
tibus uel etiam a sanis, illud contende, si potes, eos, qui dormi-
20 unt ac furiunt, non in mundo furere atque dormire. Quam ob PL
rem hoc dico, istam totam corporum molem atque machinam, 947
in qua sumus siue dormientes siue furentes siue uigilantes siue
sani, aut unam esse aut non esse unam. Edissere, quomodo ista
possit falsa esse sententia. Si enim dormio, fieri potest, ut nihil
25 dixerim ; aut si etiam ore dormientis uerba, ut solet, euaserunt,
potest fieri, ut non hie, non ita sedens, non istis audientibus
dixerim; ut autem hoc falsum sit, non potest. Nec ego me
illud percepisse dico, quod uigilem. Potes enim dicere hoc mihi
etiam dormienti uideri potuisse, ideoque hoc potest esse falso
30 simillimum. Si autem unus et sex mundi sunt, septem mundos
esse, quoquo modo affectus sim, manifestum est et id me scire
non impudenter affirmo. Quare uel hanc conexionem uel illas
superius disiunctiones doce somno aut furore aut uanitate
sensuum posse esse falsas et me, si expergefactus ista memi-
35 nero, uictum esse concedam. Credo enim iam satis liquere,
quae per somnum et dementiam falsa uideantur, ea scilicet
quae ad corporis sensus pertinent; nam ter tema nouem esse
et quadratum intellegibilium numerorum necesse est uel gene-
re humano stertente sit uerum. Quamquam etiam pro ipsis
4° sensibus multa uideo posse dici, quae ab Academicis repre-
hensa non inuenimus. Credo enim sensus non accusari, uel
quod imaginationes falsas furentes patiuntur uel quod falsa 286
in somnis uidemus. Si enim uera uigilantibus sanisque renun- V 66
tiarunt, nihil ad eos, quid sibi animus dormientis insanientis-
45 que confingat.
26. Restat, ut quaeratur, utrum cum ipsi renuntiant uerum
renuntient. Age, si dicat Epicureus quispiam; ‘nihil habeo
quod de sensibus conquerar ; iniustum est enim ab eis exigere
plus quam possunt; quidquid autem possunt uidere oculi,
XI, 16/19 cf. Cicero, Acad. 2, 15, 47-48.
XI, 36 somnium P S ц к
50 CONTRA ACADEMICOS III, xi, 26-xii, 27
50 uerum uident’, ergone uerum est quod de remo in aqua uident?
prorsus uerum. Nam causa accedente, quare ita uideretur, si
demersus unda remus rectus appareret, magis oculos meos fal-
sae renuntiationis arguerem. Non enim uiderent, quod talibus
existentibus causis uidendum fuit. Quid multis opus est ? Hoc
55 de turrium motu, hoc de pinnulis auium, hoc de ceteris in-
numerabilibus dici potest. ‘Ego tamen fallor, si adsentiar’, ait
quispiam. Noli plus assentiri, quam ut ita tibi apparere per-
suadeas, et nulla deceptio est. Non enim uideo, quomodo refel-
lat Academicus eum qui dicit: hoc mihi candidum uideri scio,
60 hoc auditum meum delectari scio, hoc mihi iucunde olere scio,
hoc mihi sapere dulciter scio, hoc mihi esse frigidum scio. Die
potius, utrum per se amarae sint oleastri frondes, quas caper
tarn pertinaciter appetit. О hominem inprobum 1 nonne est
caper ipse modestior ? Nescio, quales pecori sint, mihi tamen
65 amarae sunt. Quid quaeris amplius ? Sed est fortasse aliquis
etiam hominum, cui non sint amarae. Tendisne in molestiam ?
numquidnam ego amaras esse omnibus hominibus diui ? Mihi
dixi et hoc non semper affirmo. Quid, si enim alias alia causa PL
nunc dulce quippiam, nunc amarum in ore sentiatur ? Illud 948
70 dico, posse hominem, cum aliquid gustat, bona fide iurare se
scire palato suo illud suaue esse uel contra nec ulla calumnia
Graeca ab ista scientia posse deduci. Quis enim tarn inpudens
sit, qui mihi cum delectatione aliquid ligurrienti dicat : for-
tasse non gustas, sed hoc somnium est ? numquidnam resisto ?
75 Sed me tamen illud in somnis etiam delectaret. Quare illud, V 67
quod me scire dixi, nulla confundit similitude falsorum et
Epicureus uel Cyrenaici et alia multa fortasse pro sensibus
dicant, contra quae nihil dictum esse ab Academicis accepi.
Sed quid ad me ? Si uolunt ista et si possunt, etiam me fauente
80 rescindant. Quicquid enim contra sensus ab eis disputatur,
non contra omnes philosophos ualet. Sunt enim qui omnia ista,
quae corporis sensu accipit animus, opinionem posse gignere
confitentur, scientiam uero negant, quam tamen uolunt intel-
legentia contineri remotamque a sensibus in mente uiuere.
85 Et forte in eorum numero est sapiens ille, quem quaerimus.
Sed de hoc alias. Nunc ad reliqua pergamus, quae propter ista,
quae iam dicta sunt, paucis, nisF fallor, explicabimus.
XII. 27. Quid enim de moribus inquirentem uel iuuat uel
impedit corporis sensus ? Nisi uero illos ipsos, qui summum
50 cf. Cicero, Acad. 2, 7, 19; 2, 25, 79. 57/58 cf. Cicero, Acad. 2, 32, 105.
71/72 cf. Cicero, Acad. 2, 5, 14. 81/84 cf. Cicero, Acad. 1, 8, 31-32.
XII, 2/6 cf. Cicero, Acad. 2, 25, 79.
67 hominibus] от. Boston 09.331 p. к 72 tam] от. a
CONTRA ACADEMICOS III, xii, 27-xiii, 29 51
hominis bonum in uoluptate posuerunt, nihil impedit aut Co-
lumbae collum aut uox incerta aut graue pondus homini, quod
5 camelis leue est, aut alia sescenta, quominus dicant eo, quo
delectantur, delectari se scire uel eo, quo offenduntur, offendi,
quod refelli posse non uideo. Eum commouebunt, qui finem
boni mente complectitur ? Quid horum tu eligis ? Si quid mihi
uideatur quaeris, in mente arbitror esse summum hominis
10 bonum. Sed nunc de scientia quaerimus. Ergo interroga sapien-
tem, qui non potest ignorare sapientiam ; mihi tamen tardo illi ц 287
atque stulto licet interim scire boni humani finem, in quo in-
habitet beata uita, aut nullum esse aut in animo esse aut in
corpore aut in utroque. Hoc me, si potes, nescire conuince,
15 quod notissimae illae uestrae rationes nullo modo faciunt.
Quod si non potes — non enim reperies, cui falso simile sit —
egone concludere dubitabo recte mihi uideri scire sapientem
quicquid in philosophia uerum est, cum ego inde tam multa
uera cognouerim ?
20 28. Sed metuit fortasse, ne summum bonum eligat dormiens.
Nihil pericli est; cum euigilauerit, repudiabit, si displicet,
tenebit, si placet. Quis enim eum recte uituperabit, quod fal- V 68
sum uidit in somnis ? aut fortasse illud formidabis, ne dor-
miens amittat sapientiam, si pro ueris falsa probauerit ? Hoc
25 iam ne dormiens quidem audet somniare, ut sapientem uigilan-
tem uocet, neget, si dormiat. Haec etiam de furore dici pos-
sunt ; sed in alia festinat ©ratio. Haec tamen sine conclusione
securissima non relinquo. Aut enim amittitur furore sapientia
et iam non erit sapiens, quern uerum ignorare clamatis, aut
30 scientia eius manet in intellectu, etiamsi pars animi cetera PL
id, quod accepit a sensibus, uelut in somnis imaginetur. 949
XIII. 29. Restat dialectica, quam certe sapiens bene nouit,
nec falsum scire quisquam potest. Si uero earn nescit, non per-
tinet ad sapientiam eius cognitio, sine qua esse sapiens potuit,
et superfluo utrum uera sit possitue percipi quaerimus. Hie
5 fortassis mihi aliquis dicat: ‘soles prodere tu stulte, quid noue-
ris, an de dialectica nihil scire potuisti ?’ ego uero plura quam
de quauis parte philosophiae. Nam primo illas omnes proposi-
tiones, quibus supra usus sum, ueras esse ista me docuit.
Deinde per istam noui alia multa uera. Sed quam multa sint,
10 numerate, si potestis : si quattuor in mundo elementa sunt,
non sunt quinque ; si sol unus est, non sunt duo ; non potest
una anima et mori et esse inmortalis ; non potest homo simul
8/10 cf. Aug., Retract, i, i, 9. 20/21 cf. Cicero, Acad. 2, 16, 51.
XIII, 1 cf. Cicero, Acad. 2, 28, 91-2, 30, 98; Top. 54-57.
XII, 3 bonum] uerum praem. а к
17 sapienti a 23 formidabit Д ц
52 CONTRA ACADEMICOS III, xiii, 29-xiv, 30
et beatus et miser esse ; non hie et sol lucet et nox est; aut
uigilamus nunc aut dormimus; aut corpus est, quod mihi
15 uidere uideor, aut non est corpus. Haec et alia multa, quae
commemorare longissimum est, per istam didici uera esse,
quoquo modo se habeant sensus nostri, in se ipsa uera. Docuit
me, si cuius eorum, quae per conexionem modo proposui, pars
antecedens assumpta fuerit, trahere necessario id, quod an-
20 nexum est, ea uero, quae per repugnantiam uel disiunctionem
a me sunt enuntiata, hanc habere naturam, ut, cum aufe-
runtur cetera, siue unum siue plura sint, restet aliquid, quod
eorum ablatione firmetur. Docuit etiam me, cum de re constat,
propter quam uerba dicuntur, de uerbis non debere contendi, V 69
25 et quisquis id faciat, si imperitia faciat, docendum esse, si
malitia, deserendum, si doceri non potest, monendum, ut
aliquid aliud potius agat, quam tempus in superfluis operam-
que consumat, si non obtemperat, neglegendum. De captiosis
autem atque fallacibus ratiunculis breue praeceptum est: si
30 male concedendo inferuntur, ad ea quae concessa sunt esse
redeundum; si uerum falsumque in una conclusione confli-
gunt, accipiendum inde quod intellegitur, quod explicari non
potest relinquendum ; si autem modus in aliquibus rebus latet
penitus hominem, scientiam eius non esse quaerendam. Haec 288
35 quidem habeo a dialectica et alia multa, quae commemorare
non est necesse ; neque enim debeo ingratus exsistere. Verum
ille sapiens aut haec neglegit aut, si perfecta dialectica ipsa
scientia ueritatis est, sic illam nouit, ut isotrum mendacissi-
mam calumniam : si uerum est, falsum est, si falsum est,
40 uerum est, contemnendo et non miserando fame necet. Haec
de perceptione satis esse propterea puto, quia de assentiendo
cum dicere coepero, tota ibi rursum causa uersabitur.
XIV. 30. Iam ergo ad earn partem ueniamus, in qua dubi-
tare adhuc uidetur Alypius, et primo id ipsum perspiciamus PL
quale sit, quod te acutissime atque cautissime mouet. Nam si 950
tot tantisque rationibus roboratam — hoc enim dixisti — Aca-
5 demicorum sententiam, qua eis placuit nihil scire sapientem,
hoc tuum labefactat inuentum, quo cogimur confiteri multo
esse probabilius sapientem scire Sapientiam, magis est assensio
cohibenda. Hoc ipso enim ostenditur nihil quamlibet copiosis-
simis subtilissimisque argumentis posse suaderi, cui non ex
10 parte contraria, si assit ingenium, non minus acriter uel for-
tasse acrius resistatur. Eo fit, ut, cum sit uictus Academicus,
uicerit. О utinam uincatur ! numquam efficiet quauis arte Pe-
lasga, ut simul a me uictus uictorque discedat. Certe nihil aliud V 70
XIV, 12/13 cf. Verg., Aen. 2, 152.
XIII, 17 sese ц к 38/39 mendicissimam ЛР P к
CONTRA ACADEMICOS III, xiv, 30-31 53
inueniatur, quod aduersum ista dici possit, et ultro me uictum
15 esse profiteer. Non enim de gloria comparanda, sed de inue-
nienda ueritate tractamus. Mihi satis est quoquo modo molem
istam transcendere, quae intrantibus ad philosophiam sese
opponit et nescio quibus receptaculis tenebras tegens talem
esse philosophiam totam minatur nihilque in ea lucis inuentum
20 iri sperare permittit. Quid autem amplius desiderem, nihil
habeo, si iam probabile est nonnihil scire sapientem. Non enim
alia causa ueri simile uidebatur eum assensionem sustinere
debere, nisi quia erat ueri simile nihil posse conprehendi. Quo
sublato — percipit enim sapiens uel ipsam, ut iam conceditur,
2 5 sapientiam — nulla iam causa remanebit, cur non assentiatur
sapiens uel ipsi sapientiae. Est enim sine dubitatione monstro-
sius sapientem non approbare sapientiam quam sapientem
nescire sapientiam.
31. Nam quaeso paululum quasi ante oculos tale spectacu-
30 lum constituamus, si possumus, rixam quandam sapientis et
sapientiae. Quid aliud dicit sapientia quam se esse sapientiam?
At contra iste : non credo, inquit. Quis ait sapientiae : non
credo esse sapientiam ? quis, nisi is, cum quo ilia loqui potuit
et in quo habitare dignata est, scilicet sapiens ? Ite nunc et me
35 quaerite, qui cum Academicis pugnem; habetis iam nouum
certamen : sapiens et sapientia secum pugnant. Sapiens non
uult consentire sapientiae. Ego uobiscum securus exspecto.
Quis enim non credat inuictam esse sapientiam ? Tamen nos
aliqua complexione muniamus. Aut enim in hoc certamine
4° Academicus uincet sapientiam et a me uincetur, quia non erit
sapiens, aut ab ea superabitur et sapientem sapientiae consen-
tire docebimus. Aut igitur sapiens Academicus non est aut
nonnulli rei sapiens assentietur, nisi forte, quem dicere puduit
sapientem nescire sapientiam, sapientem non consentire sa-
45 pientiae dicere non pudebit. At si iam ueri simile est cadere in p. 289
sapientem uel ipsius sapientiae perceptionem et nulla causa
est, cur non ei quod potest percipi assentiatur, uideo quod V 71
uolebam esse ueri simile, sapientem scilicet assensurum esse
sapientiae. Si quaeres, ubi inueniat ipsam sapientiam, respon-
se debo : in semet ipso. Si dicis eum nescire quod habeat, redis
ad illud absurdum, sapientem nescire sapientiam. Si sapientem PL
ipsum negas posse inueniri, non iam cum Academicis sed 951
tecum, quisquis hoc sentis, sermone alio disseremus. Illi enim
cum haec disputant, de sapiente profecto disputant. Clamat
55 Cicero se ipsum magnum esse opinatorem, sed de sapiente se
quaerere. Quod si adhuc uos, adulescentes, ignotum habetis,
16/18 cf. Aug., Beata uita i, 3. 54/56 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 66.
XIV, 18 tenebrascens 0 /* 51 si] от. a
54 CONTRA ACADEMICOS III, xiv, 31-xv, 34
certe in Hortensio legistis : si igitur nec certi est quidquam
nec opinari saftientis est, nihil umquam sapiens approbabit.
Vnde manifestum est eos de sapiente illis suis disputationibus,
60 contra quas nitimur, quaerere.
32. Ergo arbitror ego sapienti certain esse sapientiam, id est
sapientem percepisse sapientiam et ob hoc eum non opinari,
cum assentitur sapientiae ; assentitur enim ei rei, quam si non
percepisset, sapiens non esset. Nec isti quemquam non debere
65 assentiri nisi rebus, quae non possunt percipi, affirmant; non
autem sapientia nihil est : cum igitur et scit sapientiam et
assentitur sapientiae, neque nihil scit neque nulli rei sapiens
assentitur. Quid amplius uultis ? An de illo errore aliquid
quaerimus, quem dicunt penitus euitari, si in nullam rem
70 animum declinet assensio ? Errat enim, inquiunt, quisquis non
solum rem falsam sed etiam dubiam, quamuis uera sit, appro-
bat. Nihil autem quod dubium non sit inuenio. At inuenit
sapiens ipsam, ut dicebamus, sapientiam.
XV. 33. Sed hinc iam uultis me fortasse discedere. Non sunt
facile securissima relinquanda; cum uersutissimis hominibus
agimus; morem tamen uobis geram. Sed quid hie dicam ?
quid ? quidnam ? Illud nimirum uetus dicendum est, ubi et
5 ipsi habent quod dicant. Quid enim faciam, quem de castris
meis foras truditis ? Num implorabo auxilia doctorum, cum V 72
quibus si superare nequeo, minus pudebit fortasse superari ?
laciam igitur quibus uiribus possum fumosum quidem iam et
scabrum sed, nisi fallor, ualidissimum telum: qui nihil appro-
10 bat, nihil agit. О hominem rusticum! Et ubi est probabile ?
ubi est ueri simile ? Hoc uolebatis. Auditisne, ut sonent scuta
Graecanica ? Exceptum est quod robustissimum quidem, sed
qua manu iaculati sumus I Et nihil mihi potentius isti mei sug-
gerunt nec aliquid, ut uideo, uulneris fecimus. Conuertam me
15 ad ea, quae uilla et ager ministrat; onerant me potius maiora
quam praeparant.
34. Nam cum otiosus diu cogitassem in isto rure, quonam
modo possit istuc probabile aut ueri simile actus nostros ab er-
rore defendere, primo uisum est mihi, ut solet uideri, cum ista
20 uendebam, belle tectum et munitum, deinde ubi totum cautius
circumspexi, uisus sum mihi uidisse unum aditum, qua in se-
cures error inrueret. Non solum enim puto eum errare, qui fal-
sam uiam sequitur, sed etiam eum, qui ueram non sequitur.
Faciamus enim duos uiatores ad unum locum tendentes, quo-
25 rum alter instituerit nulli credere, alter nimis credulus sit.f м 290
Ventum est ad aliquod biuium. Hie ille credulus pastori, quit PL
( 952
67/58 Cicero, Ног/, frg. 100 Muller.
XV, 9/10 cf. Cicero, Acad. 2, 8, 25. 19/20 cf. Aug., Conf. 4, 2, 2.
CONTRA ACADEMICOS III, xv, 34-xvi, 35 55
aderat, uel cuipiam rusticano : salue, frugi homo ! die quaeso,
qua bene in ilium locum pergatur. Respondetur : si hac ibis,
nihil errabis. Et ille ad comitem : uerum dicit, hac eamus.
30 Ridet uir cautissimus et tarn cito assensum facetissime inludit
atque interea illo discedente in biuio figitur. Et iam incipit
uideri turpe cessare, cum ecce ex alio uiae cornu lautus quidam
et urbanus equo insidens eminet et propinquare occipit. Gra-
tulatur iste, turn aduenienti et salutato indicat propositum,
35 quaerit uiam, dicit etiam remansionis suae causam, quo beni-
uolentiorem reddat pastori eum praeferens. Ille autem casu
planus erat de his, quos samardocos iam uulgus uocat. Tenuit
suum morem homo pessimus etiam gratis. Нас perge, ait;
nam ego inde uenio. Decepit atque abiit. Sed quando iste V 73
40 deciperetur ? Non enim monstrationem istam tamquam ueram,
inquit, approbo, sed quia est ueri similis, et hie otiosum esse
nec honestum nec utile est; hac earn. Interea ille, qui assen-
tiendo errauit tarn cito existimans uera esse uerba pastoris, in
loco illo, quo tendebant, iam se reficiebat, iste autem non
45 errans, si quidem probabile sequitur, circumiit siluas nescio
quas nec iam cui locus ille notus sit, ad quem uenire proposue-
rat, inuenit. Vere uobis dicam, cum ista cogitarem, risum tene-
re non potui, fieri per Academicorum uerba nescio quo modo,
ut erret ille, qui ueram uiam uel casu tenet, ille autem, qui
50 per auios montes probabiliter ductus est nec petitam regionem
inuenit, non uideatur errare. Vt enim temerariam consensio-
nem iure condemnem, facilius ambo errant, quam iste non
errat. Hinc iam aduersum ista uerba uigilantior ipsa facta
hominum et mores considerare coepi. Turn uero tarn multa
55 mihi et tarn capitalia in istos uenerunt in mentem, ut iam non
riderem sed partim stomacharer partim dolerem homines doc-
tissimos et acutissimos in tanta scelera sententiarum et flagi-
tia deuolutos.
XVI. 35. Certe enim non fortasse omnis, qui errat, peccat,
omnis tamen, qui peccat, aut errare conceditur aut aliquid
peius. Quid, si ergo aliquis adulescentium, cum hos audierit
dicentes: ‘turpe est errare et ideo nulli rei consentire debemus ;
5 sed tamen, cum agit quisque, quod ei uidetur probabile, nec
cessat nec errat, illud tantum meminerit, quidquid occurrit
uel animo uel sensibus, non pro uero esse approbandum’ —
id igitur audiens adulescens insidiabitur pudicitiae uxoris alie-
nae ? Te, te consul©, Marce Tulli; de adulescentium moribus
10 uitaque tractamus, cui educandae atque instituendae omnes
illae litterae tuae uigilauerunt. Quid aliud dicturus es quam
XV, 37 planus] seductot praem. T, seductor unus J
XVI, 10 educendae а к
56 CONTRA ACADEMICOS III, xvi, 35-36
non tibi esse probabile, ut id faciat adulescens ? At illi proba- PL
bile est. Nam si ex alieno probabili uiuimus, nec tu debuisti 953
amministrare rem publicam, quia Epicuro uisum est non esse
15 faciendum. Adulterabit igitur ille iuuenis coniugem alienam ; V 74
qui deprehensus si fuerit, ubi te inueniet, a quo defendatur ?
quamquam etiamsi inueniat, quid dicturus es ? Negabis pro-
fecto. Quid, si tam clarum est, ut frustra infitiere ? Persuade-
bis nimirum tamquam in gymnasio Cumano atque adeo Nea-
20 politano nihil eum peccasse, immo etiam nec errasse quidem.
Non enim faciendum esse adulterium pro uero sibi persuasit; 291
probabile occurrit, secutus est, fecit; aut fortasse non fecit,
sed fecisse sibi uisus est. Iste autem maritus, homo fatuus,
perturbat omnia litibus pro uxoris castitate proclamans, cum
25 qua forte nunc dormit et nescit. Hoc illi iudices si intellexerint,
aut neglegent Academicos et tamquam crimen uerissimum
punient aut eisdem obtemperantes uerisimiliter hominem pro-
babiliterque damnabunt, ut iam quid agat iste patronus pror-
sus ignoret. Cui enim succenseat non habebit, cum omnes se
30 nihil errasse dicant, quando non assentientes id quod uisum
est probabile fecerint. Ponet igitur personam patroni et philo-
sophi consolatoris suscipiet; ita facile adulescenti, qui iam
tantum in Academia profecerit, persuadebit, ut se tamquam in
somnis putet esse damnatum. Sed uos me iocari arbitramini.
35 Liquet deierare per omne diuinum nescire me prorsus, quo-
modo iste peccauerit, si quisquis id egerit quod probabile
uidetur non peccat, nisi forte in totum aliud esse dicunt errare,
aliud peccare seque illis praeceptis egisse, ne erremus, peccare
autem nihil magnum esse duxisse.
4° 36. Taceo de homicidiis parricidiis sacrilegiis omnibusque
omnino quae fieri aut cogitari possunt flagitiis ac facinoribus,
quae paucis verbis et, quod est grauius, apud sapientissimos
iudices defenduntur : nihil consensi et ideo non erraui; quo-
modo autem non facerem quod probabile uisum est ? Qui
45 autem non putant ista probabiliter posse persuaderi, legant
orationem Catilinae, qua patriae parricidium, quo uno conti- V 75
nentur omnia scelera, persuasit. Iam illud quis non ridet ?
Ipsi dicunt nihil se in agendo sequi nisi probabile et quaerunt
magnopere ueritatem, cum eis sit probabile non posse inueniri.
50 О mirum monstrum ! Sed hoc omittamus ; minus id ad nos,
minus ad uitae nostrae discrimen, minus ad fortunarum peri-
culum pertinet. Illud est capitale, illud formidolosum, illud
optimo cuique metuendum, quod nefas omne, si haec ratio
XVI, 36 cf. Terentius, Еип. 331 ; cf. Aug., Retract. i, i, io. 46 cf. Sallustius,
Cat. 20.
18/19 persuadere uis H2 R к 20 nec] ne Д
CONTRA ACADEMICOS III, xvi, 36-xvii, 38 57
probabilis erit — cum probabile cuiquam uisum fuerit esse
55 faciendum, tantum nulli quasi uero assentiatur — non solum
sine sceleris sed etiam sine erroris uituperatione committat.
Quid ergo ? haec illi non uiderunt ? Immo sollertissime pru- PL
dentissimeque uiderunt, nec mihi ullo pacto tantum adrogaue- 954
rim, ut Marcum Tullium aliqua ex parte sequar industria uigi-
60 lantia ingenio doctrina ; cui tamen asserenti nihil scire posse
hominem si hoc solum diceretur : ’scio ita uideri mihi’, unde id
refelleret non haberet.
XVII. 37. Quid igitur placuit tantis uiris perpetuis et perti-
nacibus contentionibus agere, ne in quemquam cadere ueri
scientia uideretur ? Audite iam paulo attentius non quid sciam
sed quid existimem ; hoc enim ad ultimum reseruabam, ut ex-
5 plicarem, si possem, quale mihi esse uideatur totum Academi-
corum consilium. Plato, uir sapientissimus et eruditissimus
temporum suorum, qui et ita locutus est, ut quaecumque dice-
ret magna fierent, et ea locutus est, ut quomodocumque dice-
ret, parua non fierent, dicitur post mortem Socratis magistri
10 sui, quem singulariter dilexerat, a Pythagoreis etiam multa
didicisse. Pythagoras autem Graeca philosophia non contentus,
quae tunc aut paene nulla erat aut certe occultissima, post- д 292
quam commotus Pherecydae cuiusdam Syri disputationibus
immortalem esse animum credidit, multos sapientes etiam
15 longe lateque peregrinatus audierat. Igitur Plato adiciens le- V 76
pori subtililitatique Socraticae, quam in moralibus habuit,
naturalium diuinarumque rerum peritiam, quam ab eis quos
memoraui diligenter acceperat, subiungensque quasi formatri-
cem illarum partium iudicemque dialecticam, quae aut ipsa
20 esset aut sine qua omnino sapientia esse non posset, perfectam
dicitur composuisse philosophiae disciplinam, de qua nunc
disserere temporis non est. Sat est enim ad id, quod uolo,
Platonem sensisse duos esse mundos, unum intellegibilem, in
quo ipsa ueritas habitaret, istum autem sensibilem, quem
25 manifestum est nos uisu tactuque sentire ; itaque ilium uerum,
hunc ueri similem et ad illius imaginem factum, et ideo de illo
in ea quae se cognosceret anima uelut expoliri et quasi serenari
ueritatem, de hoc autem in stultorum animis non scientiam
sed opnionem posse generari; quidquid tamen ageretur in hoc
30 mundo per eas uirtutes, quas ciuiles uocabat, aliarum uerarum
uirtutum similes, quae nisi paucis sapientibus ignotae essent,
non posse nisi ueri simile nominari.
38. Haec et alia huius modi mihi uidentur inter successores
eius, quantum poterant, esse seruata et pro mysteriis custodita.
35 Non enim aut facile ista percipiuntur nisi ab eis, qui se ab om-
XVII, 6 cf. Aug., Retract, i, r, 12. 13/14 cf. Cicero, Tusc. 1, 16, 38. 30
cf. Plotinus, E»«. 1, 2, 1.
5 XXIX
58 CONTRA ACADEMICOS III, xvii, 38-xviii, 40
nibus uitiis mundantes in aliam quandam plus quam humanam
consuetudinem uindicarint, aut non grauiter peccat, quisquis
ea sciens quoslibet homines docere uoluerit. Itaque Zenonem
principem Stoicorum, cum iam quibusdam auditis et creditis
40 in scholam relictam a Platone uenisset, quam tunc Polemo
retinebat, suspectum habitum suspicor nec talem uisum, cui
Platonica ilia uelut sacrosancta decreta facile prodi commit-
tique deberent, priusquam dedidicisset ea, quae in illam scho-
lam ab aliis accepta detulerat. Moritur Polemo, succedit ei PL
45 Arcesilas, Zenonis quidem condiscipulus, sed sub Polemonis 955
magisterio. Quam ob rem cum Zeno sua quadam de mundo et
maxime de anima, propter quam uera philosophia uigilat, sen- V 77
tentia delectaretur dicens earn esse mortalem nec quicquam
esse praeter hunc sensibilem mundum nihilque in eo agi nisi
50 corpore — nam et deum ipsum ignem putabat — prudentis-
sime atque utilissime mihi uidetur Arcesilas, cum illud late
serperet malum, occultasse penitus Academiae sententiam et
quasi aurum inueniendum quandoque posteris obruisse. Quare
cum in falsas opiniones ruere turba sit pronior et consuetudine
55 corporum omnia esse corporea facillime sed noxie credatur,
instituit uir acutissimus atque humanissimus dedocere potius
quos patiebatur male doctos quam docere quos dociles non
arbitrabatur. Inde ilia omnia nata sunt, quae nouae Academiae
tribuuntur, quia eorum necessitatem ueteres non habebant.
60 39. Quodsi Zeno expergefactus esset aliquando et uidisset
neque quicquam comprehendi posse nisi quale ipse definiebat
neque tale aliquid in corporibus posse inueniri, quibus ille tri-
buebat omnia, olim prorsus hoc genus disputationum, quod
magna necessitate flagrauerat, fuisset extinctum. Sed Zeno 293
65 imagine constantiae deceptus, ut ipsis Academicis uidebatur
nec mihi etiam non uidetur, pertinax fuit fidesque ilia corpo-
rum perniciosa, quoquo modo potuit, peruixit in Chrysippum,
qui ei — nam maxime poterat — magnas uires latius se diffun-
dendi dabat, nisi ex ilia parte Cameades acrior et uigilantior
70 superioribus ceteris ita restitisset, ut mirer illam opinionem
aliquid etiam postea ualuisse. Namque Cameades primo illam
uelut calumniandi impudentiam, qua uidebat Arcesilam non
mediocriter infamatum, deposuit, ne contra omnia uelle dicere
quasi ostentationis causa uideretur, sed ipsos proprie sibi Stoi-
75 cos atque Chrysippum conuellendos euertendosque proposuit.
XVIII. 40. Deinde cum undique premeretur, si nulli rei esset
assensus, nihil acturum esse sapientem — о hominem mirum
46/48 cf. Stoicorum Veterumfragmenta 1,40 frg. 146. 49/60 cf. Stoicorum Veterum
fragmmta I, 42 frg. 157. 61 cf. Cicero, Acad. 2, 18, 60.
XVII, 43 didicisset ft M P R
CONTRA ACADEMICOS III, xviii, 40-41 59
atque adeo non mirum ! ab ipsis enim Platonis fontibus pro-
fluebat — attendit sapienter, quales illi actiones probarent,
5 easque nescio quarum uerarum similes uidens id, quod in hoc V 78
mundo ad agendum sequeretur, ueri simile nominauit. Cui
enim esset simile, et perite norat et prudenter tegebat idque
etiam probabile appellabat. Probat enim bene imaginem, quis-
quis eius intuetur exemplum. Quomodo enim approbat sapiens
10 aut quomodo simile sequitur ueri, cum ipsum uerum quid sit
ignoret ? Ergo illi norant et approabant falsa, in quibus imita-
tionem laudabilem rerum uerarum aduertebant. Sed quia hoc
tamquam profanis nec fas nec facile erat ostendere, reliquerunt
posteris et quibus illo tempore potuerunt signum quoddam
15 sententiae suae, illos autem bene dialecticos de uerbis mouere PL
quaestionem insultantes inridentesque prohibebant. Ob haec 956
dicitur Cameades etiam tertiae Academiae princeps atque
auctor fuisse.
41. Deinde in nostrum Tullium conflictio ista durauit iam
20 plane saucia et ultimo spiritu Latinas litteras inflatura. Nam
nihil mihi uidetur inflatius quam tam multa copiosissime atque
omatissime dicere non ita sentientem. Quibus tamen uentis
faeneus ille Platonicus Antiochus satis, ut mihi uidetur, dissi-
patus atque dispersus est. Nam Epicureorum greges in animis
25 deliciosorum populorum aprica stabula posuerunt. Quippe
Antiochus, Philonis auditor, hominis, quantum arbitror, cir-
cumspectissimi, qui iam ueluti aperire cedentibus hostibus por-
tas coeperat et ad Platonis auctoritatem Academiam legesque
reuocare — quamquam et Metrodorus id antea facere tempta-
30 uerat, qui primus dicitur esse confessus non decreto placuisse
Academicis nihil posse conprehendi, sed necessario contra
Stoicos huius modi eos arma sumpsisse — igitur Antiochus,
ut institueram dicere, auditis Philone Academic© et Mnesarcho
Stoico in Academiam ueterem quasi uacuam defensoribus et
35 quasi nullo hoste securam uelut adiutor et ciuis inrepserat
nescio quid inferens mali de Stoicorum cineribus, quod Plato-
nis adyta uiolaret. Sed huic arreptis iterum illis armis et Philo V 79
restitit, donee moreretur, et omnes eius reliquias Tullius noster
oppressit se uiuo impatiens labefactari uel contaminari quid-
40 quid amauisset. Adeo post ilia tempora non longo interuallo м 294
omni peruicacia pertinaciaque demortua os illud Platonis,
quod in philosophia purgatissimum est et lucidissimum, dimo-
XVIll, 11 cf. Aug., Retract. 1, 1, 11. 24/25 cf. Horatius, Epist. i, 4, 16.
XVIH, 6 ad] 0, in a 9 enim] ergo nihil Д R2 10 quod H P R1 к 12
animaduertebant Д R2 /* 30 decreto] Д /4, derecto a, directo к 37 adyta] H,
adita cett.
6o CONTRA ACADEMICOS III, xviii, 41-xx, 43
tis nubibus erroris emicuit mauime in Plotino, qui Platonicus
philosophus ita eius similis iudicatus est, ut simul eos uixisse,
45 tantum autem interest temporis, ut in hoc ille reuixisse putan-
dus sit.
XIX. 42. Itaque nunc philosophos non fere uidemus nisi
aut Cynicos aut Peripateticos aut Platonicos, et Cynicos qui-
dem, quia eos uitae quaedam delectat libertas atque licentia.
Quod autem ad eruditionem doctrinamque attinet et mores,
5 quibus consulitur animae, quia non defuerunt acutissimi et sol-
lertissimi uiri, qui docerent disputationibus suis Aristotelem
ac Platonem ita sibi concinere, ut imperitis minusque attentis
dissentire uideantur, multis quidem saeculis multisque conten-
tionibus, sed tamen eliquata est, ut opinor, una uerissimae
10 philosophiae disciplina. Non enim est ista huius mundi philo-
sophia, quam sacra nostra meritissime detestantur, sed alte-
rius intellegibilis, cui animas multiformibus erroris tenebris
caecatas et altissimis a corpore sordibus oblitas numquam ista
ratio subtilissima reuocaret, nisi summus deus popular! qua-
15 dam dementia diuini intellectus auctoritatem usque ad ipsum
corpus humanum declinaret atque summitteret, cuius non
solum praeceptis sed etiam factis excitatae animae redire in
semet ipsas et resipiscere patriam etiam sine disputationum PL
concertatione potuissent. 957
XX. 43. Hoc mihi de Academicis interim probabiliter, ut
potui, persuasi. Quod si falsum est, nihil ad me, cui satis est
iam non arbitrari non posse ab homine inueniri ueritatem.
Quisquis autem putat hoc sensisse Academicos, ipsum Cicero-
5 nem audiat. Ait enim illis morem fuisse occultandi sententiam
suam nec earn cuiquam, nisi qui secum ad senectutem usque V 80
uixisset, aperire consuesse. Quae si autem ista, deus uiderit;
earn tamen arbitror Platonis fuisse. Sed ut breuiter accipiatis
omne propositum meum, quoquo modo se habeat humana
10 sapientia, earn me uideo nondum percepisse. Sed cum tricensi-
mum et tertium aetatis annum agam, non me arbitror despe-
rare debere earn me quandoque adepturum. Contemptis tamen
ceteris omnibus, quae bona mortales putant, huic inuestigan-
dae inseruire proposui. A quo me negotio quoniam rationes
15 Academicorum non leuiter deterfebant, satis, ut arbitror, con-
tra eas ista disputatione munitus sum. Nulli autem dubium est
gemino pondere nos impelli ad discendum auctoritatis atque
XIX, 6/7 cf. Cicero, Nat. Deorum i, 7, 16.
XX, 5/7 cf. Cicero, Acad. frg. 21 Muller.
XIX, 12 multiformis Д
XX, 7 uixissent а к
CONTRA ACADEMICOS III, xx, 43-45 61
rationis. Mihi ergo certum est nusquam prorsus a Christi
auctoritate discedere; non enim reperio ualentiorem. Quod
20 autem subtilissima ratione persequendum est — ita enim
iam sum affectus, ut quid sit uerum non credendo solum sed
etiam intellegendo apprehendere impatienter desiderem —
apud Platonicos me interim, quod sacris nostris non repugnet,
reperturum esse confido.
25 44. Hie postquam sermonis finem me fecisse aspexerunt, PL
quamquam iam erat nox et aliquid etiam lucema inlata scrip- 958
turn erat, tamen illi adulescentes intentissime exspectabant,
utrum Alypius uel alio die se responsurum esse promitteret.
Turn ille : Nihil mihi aliquando, inquit, tarn ex sententia pro- м 295
30 uenisse affirmare paratus sum, quam quod hodierna disputa-
tione discedo superatus. Nec istam meam tantum puto debere
esse laetitiam. Communicabo ergo earn uobiscum, concerta-
tores mei uel iudices nostri, quando quidem isto se pacto a suis
posteris uinci ipsi etiam fortasse Academici optarunt. Quid
35 enim nobis hoc sermonis lepore iucundius, quid sententiarum
grauitate perpensius, quid beniuolentia promptius, quid doc-
trina peritius uideri aut exhiberi potest ? Prorsus nequaquam
digne ammirari possum, quod tarn facete aspera, tam fortiter
desperata, tam moderate conuicta, tam dilucide obscura trac- V 81
40 tata sunt. Quare iam, socii mei, exspectationem uestram, qua
me ad respondendum prouocabatis, certiore spe mecum ad
discendum conuertite. Habemus ducem, qui nos in ipsa ueri-
tatis arcana deo iam monstrante perducat. м 296
45. Hie ego, cum illi puerili quodam studio, quod Alypius
45 responsurus non uidebatur, quasi fraudatos se uultu ostende-
rent : Inuidetis, inquam arridens, laudibus meis ? Sed quo-
niam de Alypii Constantia iam securus nihil eum timeo, ut uos
quoque mihi gratias agatis, instruo uos aduersus ilium, qui
tantam intentionem uestrae exspectationis offendit. Legite
50 Academicos et, cum ibi uictorem — quid enim facilius ? —
istarum nugarum Ciceronem inueneritis, cogatur ista a uobis
hunc nostrum sermonem contra ilia inuicta defendere. Hanc
tibi, Alypi, duram mercedem pro mea falsa laude restituo. —
Hie cum arrisissent, finem tantae conflictionis — utrum fir-
55 missimum nescio — modestius tamen et citius, quam spera-
ueram, fecimus.
51 cf. Aug., Retractationes i, i, 13.
37 potest] Д R2, posse H P R1, possit M, posset g
DE BEATA VITA
CONSPECTVS SIGLORVM
A codex Ambrosianus M 67 sup., saec. IX2
L codex Londinensis Addit. 10940, saec. X
M codex Monacensis 14330, saec. XI
S codex Trecensis 40, vol. 1, saec. ХП
a consensus codicum A S
P consensus codicum L. M
p. editio Maurinorum
к editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata
DE BEATA VITA
I. 1. Si ad philosophiae portum, e quo iam in beatae uitae /* 297
regionem solumque proceditur, uir humanissime atque magne PL
Theodore, ratione institutus cursus et uoluntas ipsa perduce- 959
ret, nescio, utrum temere dixerimmultominorisnumeri homines V 89
5 ad eum peruenturos fuisse, quamuis nunc quoque, ut uidemus,
rari admodum paucique perueniant. Cum enim in hunc mun-
dum siue deus siue natura siue necessitas siue uoluntas nostra
siue coniuncta horum aliqua siue simul omnia — res enim
multum obscura est, sed tamen a te iam inlustranda suscepta
10 — uelut in quoddam procellosum salum nos quasi temere pas-
simque proiecerit, quotusquisque cognosceret, quo sibi niten-
dum esset quaue redeundum, nisi aliquando et inuitos contra-
que obnitentes aliqua tempestas, quae stultis uidetur aduersa,
in optatissimam terram nescientes errantesque conpingeret ?
15 2. Igitur hominum, quos philosophia potest accipere, tria
quasi nauigantium genera mihi uideor uidere. Vnum est eorum,
quos ubi aetas compos rationis adsumpserit, paruo impetu pul-
suque remorum de proximo fugiunt seseque condunt in ilia
tranquillitate, unde ceteris ciuibus, quibus possunt, quo admo-
20 niti conentur ad se, lucidissimum signum sui alicuius operis
erigunt. Alterum uero est eorum superiorique contrarium, qui
fallacissima facie maris decepti elegerunt in medium progredi
longeque a sua patria peregrinari audent et eius sape obliuis-
cuntur. Hos si nescio quo et nimis latente modo a puppi uen-
25 tus, quem prosperum putant, fuerit prosecutus, penetrant in
altissima miseriarum elati atque gaudentes, quod eis usque
quaque fallacissima serenitas uoluptatum honorumque blan-
ditur. His profecto quid aliud optandum est quam quaedam in
illis rebus, a quibus laeti excipiuntur, inprospera et, si parum V 90
jo est, saeuiens omnino tempestas contrarieque flans uentus, qui
eos ad certa et solida gaudia uel flentes gementesque perdu- PL
cat ? Huius generis tamen plerique nondum longius euagati 960
quibusdam non ita grauibus molestiis reducuntur. Hi sunt
homines, quos cum uel lacrimabiles tragoediae fortunarum
35 suarum uel inanium negotiorum anxiae difficultates quasi nihil
aliud habentes, quod agant, in libros doctorum sapientissimo- ц 298
rumque hominum truserint, in ipso quodam modo portu euigi-
lant, unde illos nulla maris illius promissa nimium falso riden-
tis excludant. Est autem genus inter haec tertium eorum, qui
4® uel in ipso adulescentiae limine uel iam diu multumque iactati
tamen quaedam signa respiciunt et suae dulcissimae patriae
quamuis in ipsis fluctibus recordantur et aut recto cursu in
1,1 e] a L? A, de ц 10 quasi] от. ft 12 et] от, ft
66 DE BEATA VITA I, 2-4
nullo falsi et nihil morati earn repetunt aut plerumque uel
inter nubila deuiantes uel mergentia contuentes sidera uel
45 nonnullis inlecebris capti bonae nauigationis tempora differen-
tes errant diutius, saepe etiam periclitantur. Quos item saepe
nonnulla in fluxis fortunis calamitas, quasi conatibus eorum
aduersa tempestas, in optatissimam uitam quietamque com-
pellit.
50 3. His autem omnibus, qui quocumque modo ad beatae uitae
regionem feruntur, unus inmanissimus mons ante ipsum por-
tum constitutus, qui etiam magnas ingredientibus gignit an-
gustias, uehementissime formidandus cautissimeque uitandus
est. Nam ita fulget, ita mentiente ilia luce uestitur, ut non
55 solum peruenientibus nondumque ingressis incolendum se of-
ferat et eorum uoluntati pro ipsa beata terra satisfacturum
polliceatur sed plerumque de ipso portu ad sese homines in-
uitet, eosque nonnumquam detineat ipsa altitudine delectatos,
unde ceteros despicere libeat. Hi tamen admonent saepe ue-
60 nientes, ne aut occultis subter scopulis decipiantur aut ad se
ascendere facile putent, et qua sine periculo ingrediantur
propter illius terrae uicinitatem, beniuolentissime docent. Ita V 91
cum eis inuident uanissimam gloriam, locum securitatis osten-
dunt. Nam quem montem alium uult inteHegi ratio propin-
65 quantibus ad philosophiam ingressisue metuendum nisi super-
bum studium inanissimae gloriae, quod ita nihil intus plenum PL
atque solidum habet, ut inflates sibi superambulantes sub- 961
crepante fragili solo demergat ac sorbeat eisque in tenebras
reuolutis eripiat luculentam domum, quam paene iam uide-
70 rant ?
4. Quae cum ita sint, accipe, mi Theodore — namque ad id,
quod desidero, te unum intueor teque aptissimum semper ad-
miror — accipe, inquam, et quod illorum trium genus homi-
num me tibi dederit et quo loco mihi esse uidear et abs te
75 cuius modi auxilium certus expectem. Ego ab usque undeuice- p. 299
simo anno aetatis meae, postquam in schola rhetoris librum
ilium Ciceronis, qui Hortensius uocatur, accepi, tanto amore
philosophiae succensus sum, ut statim ad earn me ferre medi-
tarer. Sed neque mihi nebulae defderunt, quibus confunderetur
80 cursus meus, et diu, fateor, quibus in errorem ducerer, labentia
in Oceanum astra suspexi. Nam et superstitio quaedam pueri-
I, 51/52 cf. Aug., c. Acad. 3, 14, 50. 58 cf. Lucretius, de Natura rerum 2, 9.
72 cf. Aug., detract. 1, 2, 2. 76/77 cf. Cicero, Hort. frg. 9 Muller; Aug., Conf.
3,4, 7. 80/81 cf. Cicero, Na/. dear. 2, 104; Aug., Vtil. cred. 1, 2 ; uide P. Cour-
celle, Recherches sur les Confessions, p. 64.
48 uitam] patriam S p 52 qui Boston 09.331 ц, quo cett. к 57/58 inuitat Д ц
58 detineat] S, detinet cett. delectando S 75/76 undeuicensimo А1 к 76
schola A, scola cett. rethoris codd.
DE BEATA VITA I, 4-5 67
lis me ab ipsa inquisitione terrebat et, ubi factus erectior illam
caliginem dispuli mihique persuasi docentibus potius quam
iubentibus esse cedendum, incidi in homines, quibus lux ista,
85 quae oculis cernitur, inter summe diuina colenda uideretur.
Non adsentiebar sed putabam eos magnum aliquid tegere illis
inuolucris, quod essent aliquando aperturi. At ubi discussos
eos euasi maxime traiecto isto mari, diu gubemacula mea
repugnantia omnibus uentis in mediis fluctibus Academici
90 tenuerunt. Deinde ueni in has terras ; hie septentrionem cui V 92
me crederem didici. Animaduerti enim et saepe in sacerdotis
nostri et aliquando in sermonibus tuis, cum de deo cogitaretur,
nihil omnino corporis esse cogitandum, neque cum de anima ;
nam id est unum in rebus proximum deo. Sed ne in philoso-
95 phiae gremium celeriter aduolarem, fateor, uxoris honirisque
inlecebra detinebar, ut, cum haec essem consecutus, turn de-
mum, me quod paucis felicissimis licuit, totis uelis, omnibus
remis in ilium sinum raperem ibique conquiescerem. Lectis
autem Plotini paucissimis libris, cuius te esse studiosissimum
100 accepi, conlataque cum eis, quantum potui, etiam illorum
auctoritate, qui diuina mysteria tradiderunt, sic exarsi, ut
omnes illas uellem ancoras rumpere, nisi me nonnullorum
hominum existimatio commoueret. Quid ergo restabat aliud,
nisi ut inmoranti mihi superfluis tempestas, quae putatur
105 aduersa, succurreret ? Itaque tantus me arripuit pectoris dolor,
ut illius professionis onus sustinere non ualens, qua mihi ueli-
ficabam fortasse ad Sirenas, abicerem omnia et optate tran-
quillitati uel quassatam nauem fessamque perducerem.
5. Ergo uides, in qua philosophia quasi in portu nauigem.
no Sed etiam ipse late patet; eiusque magnitude quamuis iam
minus periculosum non tamen penitus excludit errorem. Nam
cui parti terrae, quae profecto una beata est, me admoueam PL
eamque contingam, prorsus ignoro. Quid enim solidum tenui, 962
cui adhuc de anima quaestio nutat et fluctuat ? Quare obsecro
115 te per uirtutem tuam, per humanitatem, per animarum inter
se uinculum atque conmercium, ut dexteram porrigas, hoc
84cf. Aug. ,Conf. 3,6,10 ; CouRCELLE,o.r.,p. 67. 89/90 cf. Aug., Vtil. cred. 8, 20;
Conf. 5, 7, 12. 90/91 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 66; 2V<7/. dear. 2, 41, 104-106.
91/92 cf. Aug., Conf. 5, 13, 23 ; 6, 3, 4. 96/96 cf. Aug., Conf. 6, 6, 9. 98/99
cf. Aug., Conf. 7, 9, 13 ; 8, 2, 3 ; c. Acad. 3, 18, 41 ;uide P. Henry, Plotin etl’Occi-
dent,p. 79-89. 105 cf. Aug., c. Acad. 1,1, 3 ; Ord. 1, 2, 5 ; Conf. 9, 2,4; 9, 5, 13.
107 cf. Gellius, Nodes Att. 16, 3,16 ; Epictetus, 2, 23, 36-41 ; uide P. Courcelle,
Rev. des dudes ant., 46, p. 73-88.
84 credendum M p 85 summe a, summa et /3 99 platonis M S p 102
ancoras А к, anchoras cett. 105 tantum А к 108 nauim Д 110 eiusque]
eius А1 к 113 eamque] atque Д p
68 DE BEATA VITA I, 5-II, 7
autem est, ut me ames et a me uicissim te amari credas carum-
que haberi. Quod si impetrauero, ad ipsam beatam uitam, cui
te iam haerere praesumo, paruo conatu facillime accedam.
120 Quid autem agam quoue modo ad istum portum necessarios V 95
meos congregem ut cognoscas et ex eo animum meum — neque
enim alia signa inuenio, quibus me ostendam — plenius intel-
legas, disputationum mearum quod mihi uidetur religiosius
euasisse atque tuo titulo dignius, ad te scribendum putaui et 300-
125 ipso tuo nomine dedicandum. Aptissime sane ; nam de beata
uita quaesiuimus inter nos nihilque aliud uideo, quod magis dei
donum uocandum sit. Eloquentia tua territus non sum. Quid-
quid enim amo, quamuis non adsequar, timere non possum;
fortunae uero sublimitatem multo minus. Apud te enim uere,
130 quamuis sit magna, secunda est; nam quibus dominatur, eos-
dem ipsos secundos facit. Sed iam quid adferam, quaeso
adtende.
6. Idibus Nouembribus mihi natalis dies erat. Post tam
tenue prandium, ut ab eo nihil iiigeniorum inpediretur, omnes,
135 qui simul non modo illo die sed cottidie conuiuabamur, in
balneas ad consedendum uocaui; nam is tempori aptus locus
secretus occurrerat. Erant autem — non enim uereor eos sin-
gular! benignitati tuae notos interim nominibus facere —
in primis nostra mater, cuius meriti credo esse omne, quod
uouiuo, Nauigius frater meus, Trygetius et Licentius ciues et
discipuli mei; nec Lartidianum et Rusticum consobrinos meos,
quamuis nullum uel grammaticum passi sint, deesse uolui
ipsumque eorum sensum communem ad rem, quam moliebar,
necessarium putaui. Erat etiam nobiscum aetate minimus
145 omnium, sed cuius ingenium, si amore non fallor, magnum
quiddam pollicetur, Adeodatus filius meus. Quibus adtentis
sic coepi.
II. 7. Manifestum uobis uidetur ex anima et corpore nos PL
esse compositos ? — Cum omnes consentirent, Nauigius se 963
ignorare respondit. — Cui ego : Nihilne omnino seis, inquam,
an inter aliqua, quae ignoras, etiam hoc numerandum est ? — V 94
5 Non puto me, inquit, omnia nescire. — Potesne nobis dicere
aliquid eorum, quae nosti ? — Possum, inquit. — Nisi moles-
tum est, inquam, profer aliquid. — Et cum dubitaret: Scisne,
inquam, saltern te uiuere ? — Scio, inquit. — Seis ergo habere
te uitam, si quidem uiuere nemo nisi uita potest. — Et hoc,
129 cf. Aug., Retract. i, 2, 3.
П, 1/2 cf. Aug., Mor. eccl. 1, 4, 6; Conf. 10, 6, 9; Serm. 150, 4-5.
122 plenius] plenius ut M, ut plenius p. 131 quaeso] quaeso te M p 133
nouembris 5* p 141 lastidianum p.
DE BEATA VITA II, 7-8 69
10 inquit, scio. — Seis etiam corpus te habere ? — Adsentiebatur.
— Ergo iam seis te constare ex corpore et uita. — Scio interim,
sed utrum haec sola sint incertus sum. — Ergo duo ista,
inquam, esse non dubitas, corpus et animam, sed incertus es,
utrum sit aliud, quod ad conplendum ac perficiendum homi-
15 nem ualet. — Ita, inquit. — Hoc quale sit, alias, si possumus,
quaeremus, inquam. Nunc illud iam ex omnibus quaero, cum
fateamur cuncti neque sine corpore neque sine anima esse
posse hominem, cibos propter quid horum appetamus. —
Propter corpus, inquit Licentius. — Ceteri autem cunctaban-
.20 tur uarioque sermone inter se agebant, quomodo posset prop-
ter corpus cibus necessarius uideri, cum appeteretur propter
uitam et uita non nisi ad animam pertineret. — Turn ego :
Videtur, inquam, uobis ad earn partem cibum pertinere, quam
cibo crescere robustioremque fieri uidemus ? — Adsentieban-
.25 tur praeter Trygetium. Ait enim : Cur ego non pro edacitate
mea creui ? — Modum, inquam, suum a natura constitutum
habent omnia corpora, ultra quam mensuram progredi ne-
queant. Tamen ea mensura minora essent, si eis alimenta
defuissent; quod et in pecoribus facilius animaduertimus et
30 nemo dubitat cibis subtractis omnium animantium corpora p 301
macescere. — Macescere, inquit Licentius, non decrescere. —
Satis est mihi, inquam, ad id quod uolo. Etenim quaestio est,
utrum ad corpus cibus pertineat. Pertinet autem, cum eo sub-
ducto ad maciem deducitur. — Omnes ita esse censuerunt.
35 8. Quid ergo anima ? inquam ; nullane habet alimenta pro- V 95
pria ? an eius esca scientia uobis uidetur ? — Plane, inquit
mater, nulla re alia credo ali animam quam intellectu rerum
atque scientia. — De qua sententia cum Trygetius dubium se
ostenderet : Hodie, inquit ilia, tu ipse nonne docuisti, unde
40 aut ubi anima pascatur ? Nam post aliquantam prandii par-
tem te dixisti aduertisse, quo uasculo uteremur, quod alia
nescio quae cogitasses, nec tamen ab ipsa ciborum parte
abstinueras manus atque morsus. Vbi igitur erat animus tuus,
quo tempore illud te uescente non adtendebat ? Inde, mihi
45 crede, et talibus epulis animus pascitur, id est theoriis et
cogitationibus suis, si per eas aliquid percipere possit. — De
qua re cum dubitanter streperent: Nonne, inquam, conceditis
hominum doctissimorum animos multo esse quam imperito-
rum quasi in suo genere pleniores atque maiores ? — Mani- PL
50 festum esse dixerunt. — Recte igitur dicimus eorum animos, 964
qui nullis disciplinis eruditi sunt nihilque bonarum artium
II, 16 quaeramus 0 20 possit А к 25 ego] ergo M p, ergo ego S 31
pr. marcescere M S, macrescere 35 nullumne habet alimen proprium J ;
efr Gloss. IV, 487, 7 41 non aduertisse p 42 nescio qua A L к 45
theoriis] curis A2 S к, caris A1
?o DE BEATA VITA II, 8-10
hauserunt, ieiunos et quasi famelicos esse. — Plenos, inquit
Trygetius, et illorum animos esse arbitror, sed uitiis atque
nequitia. — Ista ipsa est, inquam, mihi crede, quaedam steri-
55 litas et quasi fames animorum. Nam quem ad modum corpus
detracto cibo plerumque morbis atque scabie repletur, quae
in eo uitia indicant famem, ita et illorum animi pleni sunt
morbis, quibus sua ieiunia confitentur. Etenim ipsam nequi-
tiam matrem omnium uitiorum ex eo, quod nec quicquam sit,
60 id est ex eo, quod nihil sit, ueteres dictam esse uoluerunt. Cui
uitio quae contraria uirtus est, frugalitas nominatur. Vt igitur
haec a fruge, id est a fructu propter quandam animorum
fecunditatem, ita ilia ab sterilitate, hoc est a nihilo nequitia
nominata est; nihil est enim omne, quod fluit, quod soluitur,
65 quod liquescit et quasi semper perit. Ideo tales homines etiam V 96
perditos dicimus. Est autem aliquid, si manet, si constat, si
semper tale est, ut est uirtus. Cuius magna pars est atque pul-
cherrima, quae temperantia et frugalitas dicitur. Sed si hoc obs-
curius est, quam ut id iam uos uidere possitis, certe illud con-
70 ceditis, quia, si animi inperitorum etiam ipsi pleni sunt, ut
corporum, ita animorum duo alimentorum genera inueniun-
tur, unum salubre atque utile, alterum morbidum atque
pestiferum.
9. Quae cum ita sint, arbitror die natali meo, quoniam duo
75 quaedam esse in homine conuenit inter nos, id est corpus et
animam, non me prandium paulo lautius corporibus nostris
solum sed animis etiam exhibere debere. Quod autem hoc sit
prandium, si esuritis, prof eram. Nam si uos inuitos et fastidien-
tes aiere conabor, frustra operam insumam magisque uota fa-
80 cienda sunt, ut tales epulas potius quam illas corporis desidere-
tis. Quod eueniet, si sani animi uestri fuerint; aegri enim,
sicut in morbis ipsius corporis uidemus, cibos suos recusant et
respuunt. — Omnes se uultu ipso et consentiente uoce quid-
quid praeparassem iam sumere ac uorare uelle dixerunt.
85 10. Atque ego rursus exordiens : Beatos nos esse uolumus, in-
quam. — Vix hoc effuderam, occurrerunt una uoce consen- 30г
tientes. — Videtume uobis, inquam, beatus esse, qui quod
uult non habet ? — NegauerunU — Quid ? omnis, qui quod
uult habet, beatus est ? — Turn mater: Si bona, inquit, uelit et
90 habeat, beatus est, si autem mala uelit, quamuis habeat, miser
est. — Cui ego arridens atque gestiens : Ipsam, inquam, pror-
68/69 cf. Cicero, Tusc. 3, 8, 18. 64/65 cf. Cicero, Tim. 3 ; Acad. 1, 8, 31 ; Plot.,
Ew«. 1, 8, 3. 85 Cicero, Hort. frg. 36; cf. Aug., Trin. 13, 4, 7.
59 nequicquam А к 67 huius А к magna] maxima J ; cfr infra IV, 31,1.
68/69 obscurius S ц, obscurum cetf. 75 et] atque A edd. 89 bona] mala et
non bona Arsenal 354 89/96 et habeat usque uelit] от. M Arsenal 354
DE BEATA VITA П, io-ii 71
sus, mater, arcem philosophiae tenuisti. Nam tibi procul dubio
uerba defuerunt, ut non sicut Tullius te modo panderes, cuius
de hac sententia uerba ista sunt. Nam in Hortensio, quem de
95 laude ac defensione philosophiae librum fecit: Ecce autem, ait, V 97
non philosophi quidem, sed prompti tamen ad disputandum om-
nes aiunt esse beatos, qui uiuant ut ipsi uelint. Falsum id qui-
dem ; uelle enim quod non deceat, id est ipsum miserrimum. Nec
tarn miserum est non adipisci quod uelis, quam adipisci uelle
100 quod non oporteat. Plus enim mali prauiias uoluntatis adfert
quam fortuna cuiquam boni. — In quibus uerbis ilia sic excla- PL
mabat, ut obliti penitus sexus eius magnum aliquem uirum 965
considere nobiscum crederemus me interim, quantum pote-
ram, intellegente, ex quo ilia et quam diuino fonte manarent.
105 — Et Licentius : Sed dicendum, inquit, tibi est, ut beatus sit
quisque, quid uelle debeat et quarum rerum eum oporteat
habere desiderium. — Inuita me, inquam, natali tuo,
quando dignaberis ; quidquid apposueris libenter sumam. Qua
conditione hodie apud me ut epuleris, peto nec flagites, quod
no fostasse non est paratum. — Quem cum modestae ac uerecun-
dae commonitionis suae paeniteret : Ergo illud, inquam, con-
uenit inter nos, neque quemquam beatum esse posse, qui quod
uult non habet, neque omnem, qui quod uult habet, beatum
esse? — Dederunt.
11511. Quid illud ? inquam, conceditis omnem, qui beatus non
sit, miserum esse ? — Non dubitauerunt. — Omnis igitur, in-
quam, qui quod uult non habet, miser est. — Placuit omnibus.
— Quid ergo sibi homo conparare debet, ut beatus sit ? in-
quam ; forte enim etiam hoc isti nostro conuiuio subministra-
120 bitur, ne Licentii auiditas neglegatur; nam id, opinor, ei
conparandum est, quod cum uult habet. — Manifestum esse
dixerunt. — Id ergo, inquam, semper manens nec ex fortuna
pendulum nec ullis subiectum casibus esse debet. Nam quid- V 98
quid mortale et caducum est, non potest a nobis, quando uolu-
125 mus et quamdiu uolumus, haberi. — Adsentiebantur omnes.
Sed Trygetius : Sunt, inquit, multi fortunati, qui eas ipsas res
fragiles casibusque subiectas tamen iucundas pro hac uita
cumulate largeque possideant nec quicquam illis eorum quae
uolunt desit. — Cui ego : Qui timet, inquam, uidetume tibi
130 beatus esse ? — Non uidetur, inquit. — Ergo quod amat quis-
que si amittere potest, potestne non timere ? — Non potest,
inquit. — Amitti autem possunt ilia fortuita. Non igitur hoc
qui amat et possidet, potest ullo modo beatus esse. — Nihil
95/101 Cicero, Harf. frg. $9; cf. Aug., Trin. 13, 5, 8.
98 promt! Л к 108 dignaberis] Arsenal 354 edd.,di^axatas cett. 118 homo]
boni S 120 licenti А1 к 125 et quamdiu uolumus] от. ft
72 DE BEATA VITA II, 11-13
repugnauit. Hoc loco autem mater : Etiamsi securus sit, in-
135 quit, ea se omnia non esse amissurum, tamen talibus satiari
non poterit. Ergo et eo miser, quo semper est indiguus. — Cui
ego : Quid, si, inquam, his omnibus abundans rebus atque
circumfluens cupiendi modum sibi statuat eisque contentus
decenter iucundeque perfruatur, nonne tibi uidetur beatus ?
140— Non ergo, inquit, illis rebus, sed animi sui moderatione
beatus est. — Optime, inquam, nec huic interrogationi aliud
nec abs te aliud debuit responderi. Ergo nullo modo dubita-
mus, si quis beatus esse statuit, id eum sibi conparare debere, p- 303
quod semper manet nec ulla saeuiente fortuna eripi potest.
145 — Hoc, inquit Trygetius, iam dudum consensimus. — Deus,
inquam, uobis aetemus et semper manens uidetur ? — Hoc
quidem, inquit Licentius, ita certum est, ut interrogatione
non egeat, ceterique omnes pia deuotione concinuerunt. —
Deum igitur, inquam, qui habet, beatus est.
150 12. Quod cum gaudentes libentissime acciperent : Nihil
ergo, inquam, nobis iam quarendum arbitror esse nisi, quis
hominum habeat deum ; beatus enim profecto is erit. De quo
quaero, quid uobis uideatur. — Hie Licentius : Deum habet, v 99
qui bene uiuit. — Trygetius : Deum habet, inquit, qui facit PL
155 quae deus uult fieri. — In cuius sententiam Lartidianus con- 966
cessit. Puer autem ille minimus omnium : Is habet deum, ait,
qui spiritum inmundum non habet. — Mater uero omnia, sed
hoc maxime adprobauit. Nauigius tacebat. Quem cum inter-
rogassem quid sentiret, illud ultimum sibi placere respondit.
160 Nec Rusticum percontari uisum est neglegendum, quaenam
esset de re tanta eius sententia ; qui mihi uidebatur non delibe-
ratione magis quam pudore inpeditus silere. Trygetio consen-
sit.
13. Turn ego : Teneo, inquam, omnium placita de re magna
165 sane et ultra quam nec quaeri quicquam oportet nec inueniri
potest, si modo earn, ut coepimus, serenissime ac sincerissime
inuestigemus. Quod hodie quia longum est et habent in epulis
suis et animi quandam luxuriem, si ultra modum in eas et uora-
citer inruant — ita enim male quodam modo digerunt; unde
170 ualetudini mentium non minus qftam ab ilia ipsa fame metuen-
dum est — melius nos haec quaestio eras esurientes, si uidetur,
accipiet. Illud modo libenter ligurriatis uolo, quod subito mihi
ministratori uestro in mentem suggestum est inferendum, et
est, ni fallor — qualia solent ultima adponi — quasi scholastic©
175 melle confectum atque conditum. — Quo audito sese omnes
quasi in elatum ferculum tetenderunt coegeruntque, ut dicere
properarem, quidnam id esset. — Quid, inquam, putatis nisi
140 et semper manens] ee*manens A, esse semper manens к 155 sententiam
5 edd., sententia cett. 109 irruunt M S 176 cogitaueruntque А к
DE BEATA VITA II, 13-15 73
cum Academicis totum, quod susceperamus, confectum esse
negotium ? — Quo accepto nomine tres illi, quibus res nota
180 erat, sese erexerunt alacrius et uelut porrectis, ut fit, manibus
inferentem ministrum adiuuerunt quibus potuerunt uerbis,
nihil se iucundius audituros esse monstrantes.
14. Turn ego ita rem posui: Si manifestum est, inquam, bea- V100
turn non esse, qui quod uult non habet — quod paulo ante
185 ratio demonstrauit — nemo autem quaerit, quod inuenire non
uult, et quaerunt illi semper ueritatem — uolunt ergo inuenire,
uolunt igitur habere inuentionem ueritatis — at non inueniunt,
sequitur eos non habere quod uolunt, et ex eo sequitur etiam
beatos non esse. At nemo sapiens nisi beatus : sapiens igitur
190 Academicus non est. •— Hie repente illi quasi totum rapientes
exclamauerunt. Sed Licentius attentius et cautius aduertens
timuit adsensionem atque subiecit : Rapui quidem uobiscum,
si quidem exclamaui ilia conclusione commotus. Sed nihil
hinc admittam in uiscera et partem meam seruabo Alypio;
195 nam aut simul earn mecum lambet aut admonebit, cur non
oporteat adtingere. — Dulcia, inquam, magis metuere Naui-
gius deberet splene uitioso. — Hie ille arridens : Plane me,
inquit, talia sanabunt. Nam nescio quo modo contortum hoc 304
et aculeatum, quod posuisti, ut ait ille de melle Hymetio,
200 acriter dulce est nihilque inflat uiscera. Quare totum etiam
palato aliquantum remorso tamen, ut possum, libentissime in
medullas traicio. Non enim uideo, quomodo redargui possit
ista conclusio. — Prorsus nullo modo potest, inquit Trygetius;
quare gaudeo iam diu cum illis me inimicitias suscepisse. Nam PL
205 nescio qua inpellente natura uel, ut uerius dicam, deo etiam 967
nesciens, quomodo refellendi essent, tamen eis nimis aduer-
sabar.
15. Hie Licentius: Ego, inquit, illos nondum desero. — Ergo,
ait Trygetius, dissentis a nobis ? — Numquidnam, ille inquit,
210 uos ab Alypio dissentitis ? — Cui ego : Non dubito, inquam,
quin, si adesset Alypius, huic ratiunculae cederet. Non enim V101
tam absurde sentire poterat, ut aut beatus illi uideretur, qui
tantum bonum animi, quod ardentissime habere uellet, non
haberet, aut illos nolle inuenire ueritatem aut eum, qui beatus
215 non sit, esse sapientem ; nam his tribus quasi melle farre atque
nuculeis illud quod metuis gustare confectum est. — Illene
huic tam paruae puerorum inlecebrae cederet Academicorum
tanta ubertate deserta, qua inundante hoc nescio quid breue
198/199 cf. Cicero, Acad. 2, 24, 75 ; Hort. frg. 89.
183 proposui Boston 09.331 p. 199 melle ymetico Д S, melles metio A 206
qua nescio к 206 eis nimis Д, animis a, animo eis nimis coni, к 212 ille M p.
216 nucleis Af 3‘ p. 217 paruae] prauae к
6 XXIX
74 DE BEATA VITA II, 15-III, 17
aut obruetur aut pertrahetur ? — Quasi uero, inquam, longum
220 aliquid nos quaeramus praesertim aduersus Alypium; nam
non mediocriter parua ista esse fortia et utilia satis sibi ipse
de suo corpore argumentatur. Tu autem, qui elegisti de absentis
auctoritate pendere, quid horum non probas ? utrum beatum
non esse, qui quod uult non habet ? an illos negas uelle habere
225 inuentam ueritatem, quam uehementer inquirunt ? an uidetur
tibi quisquam sapiens non beatus ? — Prorsus beatus est,
inquit, qui quod uult non habet, quasi stomachanter arridens.
Quod cum iuberem ut seriberetur: Non dixi, inquit exclamans.
Quod item cum annuerem scribi : Dixi, inquit. Atque ego
230 semel praeceperam, ut nullum uerbum praeter litteras funderet.
Ita adulescentem inter uerecundiam atque constantiam exagi-
tatum tenebam.
16. Sed cum his uerbis eum iocantes quasi ad uescendam
particulam suam prouocamus, animaduerti ceteros rei totius
235 ignaros et scire cupientes, quid inter nos solos tam iucunde
ageretur, sine risu nos intueri. Qui mihi prorsus similes uisi
sunt — quod plerumque solet — his, qui cum epulantur inter
auidissimos rapacissimosque conuiuas, a rapiendo uel graui-
tate sese abstinent uel pudore terrentur. Et quia ego inuita-
240 ueram et magni cuiusdam hominis personam atque, ut totum
explicem, ueri hominis etiam in illis epulis inuitatorem susti- V102
nere docuisti, commouit me ilia inaequalitas mensae nostrae et
discrepantia. Adrisi matri. Atque ilia liberrime, quod minus
habebant, quasi de suo cellario promendum imperans : Iam
245 die nobis, inquit, et redde, qui sint isti Academici et quid sibi
uelint. — Cui breuiter cum exposuissem aperteque ita, ut nemo
illorum ignarus abscederet : Isti homines, inquit, caducarii
sunt — quo nomine uulgo apud nos uocantur, quos comitialis
morbus subuertit — et simul surrexit, ut abiret. Atque hie
250 omnes laeti ac ridentes interposito fine discessimus.
III. 17. Postridie autem, cum item post prandium sed ali- PL
quanto quam pridie serius idem ibidemque consedissemus : 968
Tarde, inquam, uenistis ad conuiuium ; quod uobis non crudi- ц 305
tate accidisse arbitror, sed paucitatis ferculorum securitate,
5 quod non tam mature adgrediefidum uisum est, quod cito uos
peresuros putastis. Non multum enim reliquiarum credendum
erat remansisse, ubi die ipso atque sollemnitate tam exiguum
repertum erat. Fortasse recte. Sed quid uobis praeparatum
sit, ego quoque uobiscum nescio. Alius est enim, qui omnibus
10 cum omnes turn maxime tales epulas praebere non cessat, sed
222 suoj tuo А к 228 dixit ft A 234 prouocaremus Boston 09.331 p. 235
et] sed n 241/242 inuitatorem sustinere docuisti] sustinebam docti S
III, 1 post tridie a 7 tam от. а к
DE BEATA VITA III, 17-19 75
nos ab edendo uel inbecillitate uel saturitate uel negotio plerum-
que cessamus; quem manentem in hominibus beatos eos facere
inter nos heri, nisi fallor, pie constanterque conuenerat. Nam
cum ratio demonstrasset eum beatum esse, qui deum haberet,
15 nec huic quisquam uestrum sententiae restitisset, quaesitum
est, quinam uobis uideretur deum habere. De qua re, si bene
memini, tres sententiae dictae sunt. Nam partim placuit deum
habere ilium, qui ea faceret quae deus uellet; quidam autem
dixerunt quod is deum haberet, qui bene uiueret; reliquis uero V103
20 in eis deus esse uisus est, in quibus inmundus qui appellatur
spiritus non est.
18. Sed fortasse omnes diuersis uerbis unum idemque sen-
sistis. Nam, si duo prima consideremus, et omnis, qui bene
uiuit, ea facit, quae uult deus, et omnis, qui ea facit, quae uult
25 deus, bene uiuit nec quicquam est aliud bene uiuere quam ea
facere, quae deo placeant, nisi quid uobis aliud uidetur. — Ad-
sentiebantur. — Tertium uero illud paulo diligentius conside-
randum est propterea, quod ritu castissimorum sacrorum spi-
ritus inmundus, quantum intellego, duobus modis appellari
30 solet, uel ille, qui extrinsecus animam inuadit sensusque con-
turbat et quendam hominibus infert furorem, cui excludendo
qui praesunt, manum inponere uel exorcizare dicuntur, hoc
est per diuina eum adiurando expellere ; aliter autem dicitur
spiritus inmundus omnis omnino anima inmunda, quod nihil
35 est aliud quam uitiis et erroribus inquinata. Itaque abs te
quaero, tu puer, qui fortasse aliquanto sereniore ac purgatiore
spiritu istam sententiam protulisti, qui tibi uideatur inmun-
dum spiritum non habere, illene, qui daemonem non habet,
quo uesani homines fieri solent, an ille, qui animam suam iam
4° a uitiis omnibus peccatisque mundauit ? — Is mihi uidetur,
inquit, spiritum inmundum non habere, qui caste uiuit. —
Sed castum, inquam, quem uocas ? eumne, qui nihil peccat, an
eum tantum, qui ab inlicito concubitu temperat ? - Quomo-
do, inquit, castus potest esse, qui ab inlicito tantum concubitu PL
45 sese abstinens ceteris peccatis non desinit inquinari ? Ille est 969
uere castus, qui deum adtendit et ad ipsum solum se tenet. —
Quae uerba pueri sicut dicta erant cum conscribi mihi placuis-
set : Is ergo, inquam, necesse est bene uiuat et qui bene uiuit, V104
necessario talis est, nisi quid tibi aliud uidetur. — Concessit
5° cum ceteris. — Ergo una est hie, inquam, dicta sententia.
19. Sed illud a uobis paululum quaero, uelitne deus, ut homo
deum quaerat. — Dederunt. — Item quaero : numquidnam
13 ni Boston 09.331 p 16 quinam L S, quisnam M p., quid А к 17 parti S p.
35 abs] ex А к 37 quis Boston 09.331 p. 39 iam] от. ft p. 43 qui] si А к
47/48 placuisset] placuisset haec ultima a 48 is] S, his A, от. ft
76 DE BEATA VITA III, 19-21
possumus dicere ilium, qui deum quaerit, male uiuere ? —
Nullo modo, dixerunt. — Etiam hoc tertium respondete : spi-
55 ritus inmundus potestne deum qrtarere ? — Negabant ali-
quantum dubitante Nauigio, qui postea ceterorum uocibus p 306
cessit. — Si igitur, inquam, qui deum quaerit, id facit, quod
deus uult, et bene uiuit et spiritum imundum non habet, qui
autem quaerit deum, nondum habet deum, non igitur quisquis
60 aut bene uiuit aut quod uult deus facit aut spiritum inmundum
non habet, continuo deum habere dicendus est. — Hie cum se
ceteri concessionibus suis deceptos riderent, postulauit mater,
cum diu stupida fuisset, ut ei hoc ipsum, quod conclusionis
necessitate intorte dixeram, explicando relaxarem atque sol-
65 uerem. Quod cum factum esset: Sed nemo, inquit, potest per-
uenire ad deum, nisi deum quaesierit. — Optime, inquam;
tamen qui adhuc quaerit, nondum ad deum peruenit et iam
bene uiuit. Non igitur quisquis bene uiuit, deum habet. — Mi-
hi, inquit, uidetur deum nemo non habere, sed eum qui bene
70 uiuunt, habent propitium, qui male, infestum. — Male igitur,
inquam, hestemo die concessimus eum beatum esse, qui deum
habet, si quidem omnis homo habet deum nec tamen omnis
homo beatus est. — Adde ergo, inquit, propitium.
20. Saltim, inquam, hoc inter nos satis constat, eum beatum
75 esse, qui habet propitium deum ? —• Vellem, inquit Nauigius,
consentire, sed ilium uereor, qui adhuc quaerit, praesertim ne
concludas beatum esse Academicum, qui hesterno sermone
uulgari quidem et male Latino, sed aptissimo sane, ut mihi
uidetur, uerbo caducarius nominatus est. Non enim possum
80 dicere homini deum quaerenti aduersum deum esse. Quod si
dici nefas est, propitius erit, et qui propitium deum habet, V105
beatus est. Beatus ergo erit ille, qui quaerit; omnis autem
quaerens nondum habet quod uult : erit igitur beatus homo,
qui quod uult non habet, quod heri omnibus nobis uidebatur
85 absurdum, unde credebamus Academicorum tenebras esse dis-
cussas. Quare iam de nobis Licentius triumphabit mihique ilia
dulcia, quae contra ualitudinem meam temere accepi, has de
me poenas exigere quasi prudens medicus admonebit.
21. Hie, cum etiam mater adrisjsset: Ego, inquit Trygetius,
90 non concedo continuo deum aduersari, cui non sit propitius,
sed esse aliquid medium puto. — Cui ego : Istum tamen homi-
nem, inquam, medium, cui nec propitius deus est nec infestus,
deum quoquo modo habere concedis ? — Hie, cum ille cuncta-
retur : Aliud est, inquit mater, deum habere, aliud non esse PL
95 sine deo. — Quid ergo, inquam, melius est, utrum habere deum 970
an non esse sine deo ? — Quantum possum, inquit, intellegere,
61 credendus M p 67 et iam] etiam si M S p 12 deum habet MS ц 79
possumus P 81 erit] от. P
DE BEATA VITA III, 21-IV, 23 77
ista est sententia mea : qui bene uiuit, habet deum, sed propi-
tium, qui male, habet deum, sed aduersum, qui autem adhuc
quaerit nondumque inuenit, neque propitium neque aduersum,
100 sed non est sine deo. — Haecine, inquam, uestra etiam senten-
tia est ? — Hanc esse dixerunt. — Dicite mihi, quaeso, in-
quam, non uobis uidetur esse homini deus propitius, cui fauet ?
— Esse confessi sunt. — Non ergo, inquam, fauet deus quae-
renti sese homini ? — Responderunt fauere. — Habet igitur,
105 inquam, qui deum quaerit, deum propitium et omnis, qui
habet deum propitium, beatus est. Beatus est ergo et ille, qui
quaerit. Qui autem quaerit, nondum habet quod uult. Erit
igitur beatus, qui quod uult non habet. — Prorsus, inquit
mater, non mihi uidetur beatus esse, qui quod uult non habet.
110 — Ergo, inquam, non omnis, qui habet deum propitium, bea- ? 307
tus est. — Si hoc cogit ratio, inquit, non possum negare. —
Ista igitur, inquam, distributio erit, ut omnis, qui iam deum
inuenit, et propitium deum habeat et beatus sit, omnis autem,
qui deum quaerit, propitium deum habeat sed nondum sit V106
115 beatus, iam uero quisquis uitiis atque peccatis a deo se alienat,
non modo beatus non sit sed ne deo quidem uiuat propitio.
22. Quod cum placuisset omnibus : Bene habet, inquam, sed
adhuc illud uereor, ne uos moueat quod iam superius conces-
seramus, miserum esse quisquis beatus non esset; qui conse-
120 quens erit esse miserum hominem, qui ****** aliquem beatum.
An uero, quod ait Tullius, multorum in terris praediorum domi-
nos diuites appellamus, omnium uirtutum possessors pauperes
nominabimus ? Sed illud uidete, utrum, quomodo uerum est,
quod omnis egens miser sit, ita sit uerum, quod omnis miser
125 egeat. Ita enim erit uerum nihil esse aliud miseriam quam
egestatem, quod me nunc, cum diceretur, laudare sensistis.
Hoc autem hodie longum est, ut quaeramus ; quare peto, ne
fastidio uobis sit ad istam mensam eras etiam conuenire. —
Quod cum omnes se libentissime habere dixissent, surreximus.
IV. 23. Tertius autem dies disputationis nostrae matutinus
nubes, quae nos cogebant in balneas, dissipauit tempusque
postmeridianum candidissimum reddidit. Placuit ergo in pra-
tuli propinqua descendere atque omnibus nobis, ubi commo-
5 dum uisum est, considentibus reliquus ita sermo peractus est:
III, 121/123 Cicero, in Hortensio sec. Usener, Gott. gel. Anz., 1892, p. 381-382.
106 alt. est] от. fl 117 placuisset] placuit А1 к 119 esset] sit M ц 120
qui pro tem aliquem beatum A, aliquem beatum S, qui pro te et ibi sic habet
aliquem beatum /?, qui beatus non est Boston 09.331 ; hie lacunam indicat к cuius
mentionem fecit Aug., Retract. 1, 2, 4 127 est] от. А1 к
IV, 1 matutinas S p 3 promeridianum codd. 5 peractus] L, paratus a,
protractus M
78 DE BEATA VITA IV, 23-25
Omnia paene, inquam, quae interroganti mihi concedi a uobis
uolui, habeo ac teneo ; quare hodierno die, quo possimus tan-
dem hoc nostrum conuiuium aliquo interuallo dierum distin-
guere, aut nihil aut non multum erit, ut opinor, quod mihi uos PL
10 respondere necesse sit. Dictum enim erat a matre nihil esse 971
aliud miseriam quam egestatem conuenitque inter nos omnes V107
qui egeant miseros esse. Sed utrum omnes etiam miseri egeant,
nonnulla quaestio est, quam hestemo die non potuimus expli-
care. Hoc autem ita se habere si ratio demonstrauerit, perfec-
15 tissime inuentum est, qui sit beatus; erit enim ille, qui non
eget. Omnis enim non miser beatus est; ergo beatus est, qui
egestate caret, si quam dicimus egestatem eandem miseriam
esse constiterit.
24. Quid enim ? ait Trygetius, non potest ex eo iam confici
20 omnem non egentem beatum esse, quo manifestum est omnem,
qui egeat, esse miserum ? Nam concessisse nos memini nihil
esse medium inter miserum et beatum. — Aliquidne, inquam,
inter mortuum et uiuum tibi medium uidetur esse ? Nonne
omnis homo aut uiuus aut mortuus est ? — Fateor, inquit,
2j neque hie esse aliquid medium ; sed quorsum istuc ? — Quia,
inquam, etiam illud te fateri credo, omnem, qui ante annum
sepultus est, esse mortuum. — Non negabat. — Quid ? omnis,
qui ante annum sepultus non est, uiuit ? — Non, ait, sequitur.
— Ergo, inquam, non sequitur, ut, si omnis qui eget miser est,
30 omnis qui non eget sit beatus, quamuis inter miserum et bea-
tum ut inter uiuum et mortuum medium nihil inueniri queat.
25. Quod cum aliqui eorum paulo tardius intellexissent me
id quibus potui uerbis ad eorum sensum adcommodatis ape- /* 308
riente atque uersante: Ergo, inquam, miserum esse omnem
35 qui egeat, dubitat nemo nec nos terrent quaedam sapientium
corpori necessaria. Non enim eis eget ipse animus, in quo po-
sita est beata uita. Ipse enim perfectus est; nullus autem per-
fectus aliquo eget et, quod uidetur corpori necessarium, sumet,
si adfuerit, si non adfuerit, non eum istarum rerum franget
40 inopia. Omnis namque sapiens fortis est, nullus autem fortis
aliquid metuit: non igitur metuit sapiens aut mortem corporis
aut dolores, quibus pellendis uel uitandis uel differendis sunt
necessaria ilia, quorum ei potest eontingere inopia. Sed tamen v 108
non desinit eis bene uti, si ipsa non desunt. Verissima est enim
45 ilia sententia :
nam tu quod uitare ftossis, stultum admittere est.
IV, 36/37 cf. Aug., Retract. 1,2,4; Stoicorum Veterum fragmenta III, 151 frg. 572.
46 Terentius, Еля. 761.
7 possumus А к 11 omnes] от. а к 21 consensisse /3 36 enim] от. Ак
39 frangit a 46 uitare] cauere Terentius
DE BEATA VITA IV, 25-26 79
Vitabit ergo mortem ac dolorem, quantum potest et quantum
decet, ne, si minime uitauerit, non ex eo miser sit, quia haec
accidunt, sed quia uitare cum posset, noluit, quod manifestum
50 stultitiae signum est. Erit ergo ista non uitans non earum re-
rum perpessione, sed stultitia miser. Si autem non ualuerit
euitare, cum id sedulo ac decenter egerit, non eum ista inruen-
tia miserum facient. Etenim et ilia eiusdem comici sententia
non minus uera est :
5 5 quoniam non potest id fieri, quod uis, id uelis, quod possis.
Quomodo erit miser, cui nihil accidit praeter uoluntatem, quia,
quod sibi uidet non posse prouenire, non potest uelle ? Habet
enim rerum certissimarum uoluntatem, id est ut quicquid agit PL
non agat nisi ex uirtutis quodam praescipto et diuina lege 972
60 sapientiae, quae nullo ab eo pacto eripi possunt.
26. Iam nunc uidete, utrum etiam omnis, qui miser est,
egeat. Nam huic sententiae concedendae difficultatem ilia res
facit, quod multis in magna fortuitarum rerum copia constitu-
tis, quibus ita facilia sunt omnia, ut ad eorum nutum praesto
65 sit quidquid cupiditas poscit, difficilis quidem ista uita est. Sed
fingamus aliquem tamen, qualem Tullius fuisse dicit Oratam.
Quis enim facile dicat Oratam egestate laborasse, hominem
ditissimum amoenissimum deliciosissimum, cui neque ad
uoluptatem quicquam defuit neque ad gratiam neque ad v 108
70 bonam integramque ualetudinem ? Nam et praediis quaestuo-
sissimis et amicis iucundissimis, quantum libuit, abundauit et
illis omnibus aptissime ad salutem corporis usus est eiusque, ut
breuiter totum explicem, omne institutum uoluntatemque om-
nem successio prospera consecuta est. Sed fortasse inquiet
75 aliquis uestrum plus ilium, quam habebat, habere uoluisse.
Hoc ignoramus. Sed, quod satis est quaestioni, faciamus eum
non desiderasse amplius, quam tenebat; uideturne uobis
eguisse ? — Etiamsi concedam, inquit Licentius, nihil eum
plus desiderasse, quod in homine non sapiente nescio quomodo
80 accipiam, metuebat tamen — erat enim, ut dicitur, ingenii non
mali — ne ilia omnia sibi uel uno aduerso impetu raperentur.
Non enim magnum erat intellegere talia cuncta, quantacum-
que essent, esse sub casibus constituta. — Turn ego arridens :
Vides, inquam, Licenti, fortunatissimum istum hominem a
85 beata uita ingenii bonitate inpeditum. Quo enim erat acutior,
55 Terentius, Andria 305 ; cf. Aug., Trin. 13, 7, 10. 67 cf. Cicero, Hort.
frg. 76.
63 multis] S к, multi cett. 63/64 constitutis] J к, constituti A, constituti sunt
cett. 66 tamen] talem Boston 09.331 67 oratum 0 69 uoluntatem A M
71 et amicis iucundissimis] от. ft 72 eisque 0 86 enim uir M p 83 tunc 0
8o DE BEATA VITA IV, 26-28
eo uidebat ilia omnia se posse amittere ; quo metu frangebatur
illudque uulgare satis asserebat infidum hominem malo suo
esse cordatum.
27. Hie cum et ille et ceteri adrisissent : Illud tamen, in- ц 309
90 quam, diligentius adtendamus, quia, etsi timuit iste, non
eguit, unde quaestio est. Egere est enim in non habendo, non
in timore amittendi quae habeas. Erat autem iste miser, quia
metuebat, quamuis non egeret. Non igitur omnis, qui miser
est, eget. — Quod cum adprobauisset cum ceteris etiam ipsa,
95 cuius sententiam defendebam, aliquantum tamen addubitans :
Nescio, inquit, tamen et nondum plane intellego, quomodo ab
egestate possit miseria aut egestas a miseria separari. Nam et
iste, qui diues et locuples erat et nihil, ut dicitis, amplius
desiderabat, tamen, quia metuebat ne amitteret, egebat sa-
100 pientia. Ergone hunc egentem diceremus, si egeret argento et
pecunia, cum egeret sapientia, non dicemus ? — Vbi cum
omnes mirando exclamassent me ipso etiam non mediocriter v no
alacri atque laeto, quod ab ea potissimum dictum esset, quod
pro magno de philosophorum libris atque ultimum proferre
105 paraueram : Videtisne, inquam, aliud esse multas uariasque
doctrinas, aliud animum adtentissimum in deum ? nam unde
ista, quae miramur, nisi inde procedunt ? — Hie Licentius PL
laetus exclamans : Prorsus, inquit, nihil uerius, nihil diuinius 973
dici potuit. Nam et maior ac miserabilior egestas nulla est
no quam egere sapientia et, qui sapientia non eget, nulla re
omnino egere potest.
28. Est ergo animi egestas, inquam, nihil aliud, quam stul-
titia. Haec est enim contraria sapientiae et ita contraria, ut
mors uitae, ut beata uita miserae, hoc est sine aliquo medio.
115 Nam ut omnis non beatus homo miser est omnisque homo non
mortuus uiuit, sic omnem non stultum manifestum est esse
sapientem. Ex quo et illud iam licet uidere, non ex eo tantum
Sergium Oratam fuisse miserum, quod timebat, ne fortunae
ilia munera amitteret, sed quia stultus erat. Quo fit, ut mise-
120 rior esset, si tam pendulis nutantibusque his, quae bona puta-
bat, nihil omnino metuisset. Esset enim non fortitudinis ex-
cubiis sed mentis sopore securior'fet altiore stultitia demersius
miser. At si omnis, qui caret sapientia, magnam patitur egesta-
tem omnisque compos sapientiae nihilo eget, sequitur, ut
125 stultitia sit egestas. Vt autem omnis stultus miser, ita omnis
87/88 prouerbium originis incerii ; cf. Sonny, Arcb. f. Lai. Lexicogr. VIII, 1893,
/>• 487-
87 infidem A L, diuitem S 95 dependebam 0 101 diceremus M /4 114
miseriae /? 120 esset] fuisset L 122 demersus Boston 09.331 ц
DE BEATA VITA IV, 28-30 81
miser stultus est. Ergo ut omnis egestas miseria, ita omnis
miseria egestas esse conuincitur.
29. Quam conclusionem Trygetius cum se parum intellexisse
diceret : Quid, inquam, inter nos ratione conuenit ? — Eum
130 egere, inquit, qui sapientiam non habeat. — Quid est ergo, in-
quam, egere ? — Sapientiam, inquit, non habere. — Quid est,
inquam, sapientiam non habere ? Hie cum taceret: Nonne hoc
est, inquam, habere stultitiam ? — Hoc, inquit. — Nihil est
ergo aliud, inquam, habere egestatem quam habere stultitiam ;
135 ex quo iam necesse est egestatem alio uerbo nominari, quando
stultitia nominator; quamquam nescio quomodo dicamus : V ш
‘habet egestatem’ aut ‘habet stultitiam’. Tale est enim, ac si
locum aliquem, qui lumine careat, dicamus habere tenebras,
quod nihil est aliud quam lumen non habere. Non enim tene-
140 brae quasi ueniunt aut recedunt, sed carere lumine, hoc ipsum
est iam tenebrosum esse, ut carere ueste, hoc est esse nudum.
Non enim ueste accedente ueluti aliqua res mobilis nuditas
fugit. Sic ergo dicimus aliquem habere egestatem, quasi dica-
mus habere nuditatem. Egestas enim uerbum est non habendi.
145 Quam ob rem, ut quod uolo explicem, sicut possum, ita dicitur
‘habet egestatem’, quasi dicatur ‘habet non habere’. Itaque si /* 310
stultitiam ipsam ueram et certam egestatem esse monstratum
est, uide iam quaestionem quam susceperamus, utrum soluta
sit. Dubitabatur enim inter nos, utrum, cum appellaremus
150 miseriam, nihil aliud quam egestatem nominaremus. Dedimus
autem rationem recte stultitiam uocari egestatem. Sicut ergo
et omnis stultus miser et omnis miser stultus est, ita necesse
est non solum omnem, qui egeat, miserum, sed etiam omnem,
qui miser sit, egentem esse fateamur. At si ex eo, quod et omnis
155 stultus miser est et omnis miser stultus est, conficitur stulti-
tiam esse miseriam, cur non ex eo, quod et quisquis eget miser
et quisquis miser est eget, nihil aliud miseriam quam egesta-
tem esse conficimus ?
30. Quod cum omnes ita esse faterentur : Illud iam, inquam, PL
160 sequitur, ut uideamus, quis non egeat; is enim erit sapiens et 974
beatus. Egestas autem stultitia est egestatisque nomen; hoc
autem uerbum sterilitatem quandam et inopiam solet signifi-
care. Adtendite quaeso altius, quanta cura priscorum homi-
num siue omnia siue, quod manifestum est, quaedam uerba
165 creata sunt earum rerum maxime, quarum erat notitia perne-
cessaria. Iam enim conceditis omnem stultum egere et omnem
qui egeat stultum esse; credo uos etiam concedere animum
stultum esse uitiosum omniaque animi uitia uno stultitiae no-
131 inquit] от. А к 134 inquam] от. ft alt. habere] от. ft ц 138 lumi-
nari S 144 uerbum] nomen S 147 et certam] certam А к, от. S 149
appellaremus] appellarem M, appellamus к 163 quaeso] ergo А к, от. S
82 DE BEATA VITA IV, 30-31
mine includi. Primo autem die huius disputationis nostrae
170 nequitiam dixeramus esse ab eo dictam, quod nec quicquam V 112
sit, cui contrariam frugalitatem a fruge fuisse nominatam.
Ergo in his duobus contrariis, hoc est frugalitate atque nequi-
tia, ilia duo uidentur eminere, esse et non esse. Egestati autem,
de qua quaestio est, quid putamus esse contrarium ? — Hie,
175 cum aliquantum cunctarentur : Si dicam, inquit Trygetius,
diuitias, uideo his paupertatem esse contrariam. — Est qui-
dem, inquam, uicinum ; nam paupertas et egestas unum atque
idem accipi solet. Tamen aliud uerbum inueniendum est, ne
meliori parti desit unum uocabulum, ut, cum ilia pars pauper-
180 tatis et egestatis nomine abundet, ex hac parte solum oppona-
tur diuitiarum nomen. Nihil enim absurdius, quam ut hie sit
egestas uocabuli, ubi est contraria pars egestati. — Plenitudo,
inquit Licentius, si dici potest, uidetur mihi recte opponi
egestati.
185 31. Postea, inquam, de uerbo quaeremus fortasse diligen-
tius; non enim hoc curandum est in conquisitione ueritatis.
Quamuis enim Sallustius, lectissimus pensator uerborum, eges-
tati opposuerit opulentiam, tamen accipio istam plenitudinem.
Non enim nec hie grammaticorum formidine liberabimur aut
190 metuendum est, ne ab eis castigemur, quod incuriose utimur
uerbis, qui res suas nobis ad utendum dederunt. — Vbi cum
adrisissent : Ergo quia mentes uestras, inquam, cum intenti
estis in deum, uelut quaedam oracula non contemnere statui,
uideamus, quid sibi uelit hoc nomen ; nam nullum adcommo-
195 datius esse arbitror ueritati. Plenitudo igitur et egestas con-
traria sunt; at etiam hie similiter, ut in nequitia et frugalitate,
apparent ilia duo, esse et non esse, et, si egestas est ipsa
stultitia, plenitudo erit sapientia. Merito etiam uirtutum om-
nium matrem multi frugalitatem esse dixerunt. Quibus consen-
200 tiens Tullius etiam in populari oratione ait : ut uolet quisque
accipiat ; ego tamen frugalitatem, id est modestiam et temper an- д. 511
tiam, uirtutem maximam iudico : prorsus doctissime ac decen-v 113
tissime; considerauit enim frugem, id est illud, quod esse
dicimus, cui est non esse contrarium. Sed propter uulgarem
205 loquendi consuetudinem, qua frugalitas quasi parsimonia dici
solet, duobus consequentibus quid senserit inlustrauit subi-
169/170 cf. supra, П, 8, 1. 58/59. 187 cf. Sallustius, Cat. 52, 22. 198/199
cf. Vai. Max., Dicta et facta memorabilia 2, 5, 6; Cicero, Tusc. 3, 8, 16. 200/202
Cicero, Deiot. 26.
170 nequaquam M1, ne quicquam ЛР, necquicquam к 178 solent Д p 186
inquisitione J p 189 пес] от. ft S p laboramus S, laborabimus p 202
uirtutem] uirtutem esse Cicero p, uirtutum S 204 utique] antique S, от. M
DE BEATA VITA IV, 31-33 83
ciendo modestiam et temperantiam; et haec duo uerba diii- pl
gentius adtendamus. 975
32. Modestia utique dicta est a modo et a temperie tempe-
jziorantia. Vbi autem modus est atque temperies, nec plus est
quicquam nec minus. Ipsa est igitur plenitudo, quam egestati
contrariam posueramus, multo melius, quam si abundantiam
poneremus. In abundantia enim intellegitur affluentia et quasi
rei nimium exuberantis effusio. Quod cum euenit ultra quam
215 satis est, etiam ibi desideratur modus et res, quae nimia est,
modo eget. Ergo nec ab ipsa redundantia egestas aliena est, a
modo autem et plus et minus aliena sunt. Ipsam etiam opulen-
tiam si discutias, inuenies earn nihil aliud tenere quam modum.
Nam non nisi ab ope dicta est opulentia. Quomodo autem
220 opitulatur, quod nimium est, cum incommodius sit saepe quam
parum ? Quidquid igitur uel parum uel nimium est, quia
modo eget, obnoxium est egestati. Modus ergo animi sapientia
est. Etenim sapientia contraria stultitiae non negatur et stul-
titia egestas, egestati autem contraria plenitudo : sapientia
225 igitur plenitudo. In plenitudine autem modus : modus igitur
animo in sapientia est. Vnde illud praeclarum est et non
inmerito diffamatur :
hoc primum in uita esse utile, ut ne quid nimis.
33. Dixeramus autem in exordio hodiemae disputationis
230 nostrae, quod, si inueniremus nihil esse aliud miseriam quam
egestatem, eum beatum esse fateremur, qui non egeret. Est
autem inuentum. Ergo beatum esse nihil est aliud quam non v 114
egere, hoc est esse sapientem. Si autem quaeritis, quid sit
sapientia, iam et ipsam ratio, quantum in praesentia potuit,
235 euoluit atque eruit; nihil est enim aliud quam modus animi,
hoc est quo sese animus librat, ut neque excurrat in nimium
neque infra quam plenum est coartetur. Excurrit autem in
luxurias dominationes superbias ceteraque id genus, quibus
inmoderatorum miserorumque animi sibi laetitias atque po-
240 tentias conparari putant. Coartatur autem sordibus timoribus
maerore cupiditate atque aliis, quaecumque sunt, quibus ho-
mines miseros etiam miseri confitentur. Cum uero sapientiam
contemplatur inuentam cumque, ut huius pueri uerbo utar,
ad ipsam se tenet nec se ad simulacrorum fallaciam, quorum
-245 pondus amplexus a deo suo cadere atque demergi solet, ulla
commotus inanitate conuertit, nihil inmoderationis et ideo
228 Terentius, Andria 61. 229 cf. supra, IV, 23,1. 8/9. 243 cf. supra, 1П,
18, 1. 45/46.
218 inuenias 0 226 animi L.2 S ц 227 diffamatus A\ diffamatum Аг к
228 hoc primum] adprime Terentius 234 iam] nam L ju. 236 quo] a quo a
84 DE BEATA VITA IV, 33-35
nihil egestatis, nihil igitur miseriae pertimescit. Habet ergo
modum suum, id est sapientiam, quisquis beatus est.
34. Quae est autem dicenda sapientia nisi quae dei sapientia
250 est ? Accepimus autem etiam auctoritate diuina dei filium nihil
esse aliud quam dei sapientiam, et est dei filius profecto deus.
Deum habet igitur quisquis beatus est; quod omnibus nobis ц 312
iam ante placuit, cum hoc conuiuium ingressi sumus. Sed quid
putatis esse sapientiam nisi ueritatem ? Etiam hoc enim dic-
255 turn est: ego sum ueritas. Veritas autem ut sit, fit per aliquem
summum modum, a quo procedit et in quem se perfecta con-
uertit. Ipsi autem summo modo nullus alius modus inponitur ; PL
si enim summus modus per summum modum modus est, per se 976
ipsum modus est. Sed etiam summus modus necesse est, ut
260 uerus modus sit. Vt igitur ueritas modo gignitur, ita modus
ueritate cognoscitur. Neque igitur ueritas sine modo neque
modus sine ueritate umquam fuit. Quis est dei filius ? dictum
est: ueritas. Quis est, qui non habet patrem ? quis alius quam
summus modus ? Quisquis igitur ad summum modum per
265 ueritatem uenerit, beatus est. Hoc est animis deum habere, V115
id est deo perfrui. Cetera enim quamuis a deo habeantur, non
habent deum.
35. Admonitio autem quaedam, quae nobiscum agit, ut
deum recordemur, ut eum quaeramus, ut eum pulso omni fas-
270 tidio sitiamus, de ipso ad nos fonte ueritatis emanat. Hoc
interioribus luminibus nostris iubar sol ille secretus infundit.
Huius est uerum omne, quod loquimur, etiam quando adhuc
uel minus sanis uel repente apertis oculis audacter conuerti et
totum intueri trepidamus, nihilque aliud etiam hoc apparet
275 esse quam deum nulla degeneratione inpediente perfectum.
Nam ibi totum atque omne perfectum est simulque est omni-
potentissimus deus. Sed tamen quamdiu quaerimus, nondum
ipso fonte atque, ut illo uerbo utar, plenitudine saturati non-
dum ad nostrum modum nos peruenisse fateamur et ideo
280 quamuis iam deo adiuuante nondum tamen sapientes ac beati
sumus. Illa est igitur plena satietas animorum, hoc est beata
uita, pie perfecteque cognoscere, a quo inducaris in ueritatem,
qua ueritate perfruaris, per quid conectaris summo modo.
Quae tria unum deum deum inteHegentibus unamque substan-
285 tiam exclusis uanitatibus uariae superstitionis ostendunt. —
260 cf. I Cor. 1, 24; Aug., f. Acad. 2, 1, 1. 255 loh. 14, 6. 255/264 cf.
Plot., Enn. 1, 2, 2 ; 1, 8, 2. 270/271 cf. Aug., Solil. 1, 8, 15 ; de magistro 11,38;
Ciu. Dei 10, 2. 273/274 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16; 7, 7, 17; 7, 20, 26.
250 autem] от. S etiam] от. ft 265 animi 0 266 frui Boston 09.331 p
269 omni] somni a 270 ueritatis] от. ft 272 uerum] uerbum 0
DE BEATA VITA IV, 35-36 85
Hie mater recognitis uerbis, quae suae memoriae penitus in-
haerebant, et quasi euigilans in fidem suam uersum ilium
sacerdotis nostri :
foue precantes, trinitas,
290 laeta effudit atque subiecit : Haec est nullo ambigente beata
uita, quae uita perfecta est, ad quam nos festinantes posse
perduci solida fide alacri spe flagranti caritate praesumendum
est.
36. Ergo, inquam, quoniam modus ipse nos admonet et con-
295 uiuium aliquo interuallo dierum distinguere, quantas pro uiri-
bus possum, gratias ago summo et uero deo patri, domino
liberatori animarum, deinde uobis, qui concorditer inuitati
multis etiam me cumulastis muneribus. Nam tantum in nos- v 116
trum sermonem contulistis, ut me negare non possim ab
500 inuitatis meis esse satiatum. — Hie omnibus gaudentibus et
laudantibus deum : Quam uellem, inquit Trygetius, hoc modo
nos cotidie pasceres. — Modus, inquam, ille ubique seruandus
est, ubique amandus, si uobis cordi est ad deum reditus noster.
— His dictis facto disputationis fine discessimus.
289 Ambrosius, Hymn. 2, 32. 296 cf. supra, IV, 23, L 7.
202 nos] от. ft
84 DE BEATA VITA IV, 33-35
nihil egestatis, nihil igitur miseriae pertimescit. Habet ergo
modum suum, id est sapientiam, quisquis beatus est.
34. Quae est autem dicenda sapientia nisi quae dei sapientia
250 est ? Accepimus autem etiam auctoritate diuina dei filium nihil
esse aliud quam dei sapientiam, et est dei filius profecto deus.
Deum habet igitur quisquis beatus est; quod omnibus nobis /x 312
iam ante placuit, cum hoc conuiuium ingressi sumus. Sed quid
putatis esse sapientiam nisi ueritatem ? Etiam hoc enim dic-
255 turn est: ego sum ueritas. Veritas autem ut sit, fit per aliquem
summum modum, a quo procedit et in quem se perfecta con-
uertit. Ipsi autem summo modo nullus alius modus inponitur ; PL
si enim summus modus per summum modum modus est, per se 976
ipsum modus est. Sed etiam summus modus necesse est, ut
260 uerus modus sit. Vt igitur ueritas modo gignitur, ita modus
ueritate cognoscitur. Neque igitur ueritas sine modo neque
modus sine ueritate umquam fuit. Quis est dei filius ? dictum
est: ueritas. Quis est, qui non habet patrem ? quis alius quam
summus modus ? Quisquis igitur ad summum modum per
265 ueritatem uenerit, beatus est. Hoc est animis deum habere, V115
id est deo perfrui. Cetera enim quamuis a deo habeantur, non
habent deum.
35. Admonitio autem quaedam, quae nobiscum agit, ut
deum recordemur, ut eum quaeramus, ut eum pulso omni fas-
270 tidio sitiamus, de ipso ad nos fonte ueritatis emanat. Hoc
interioribus luminibus nostris iubar sol ille secretus infundit.
Huius est uerum omne, quod loquimur, etiam quando adhuc
uel minus sanis uel repente apertis oculis audacter conuerti et
totum intueri trepidamus, nihilque aliud etiam hoc apparet
275 esse quam deum nulla degeneratione inpediente perfectum.
Nam ibi totum atque omne perfectum est simulque est omni-
potentissimus deus. Sed tamen quamdiu quaerimus, nondum
ipso fonte atque, ut illo uerbo utar, plenitudine saturati non-
dum ad nostrum modum nos peruenisse fateamur et ideo
280 quamuis iam deo adiuuante nondum tamen sapientes ac beati
sumus. Illa est igitur plena satietas animorum, hoc est beata
uita, pie perfecteque cognoscere, a quo inducaris in ueritatem,
qua ueritate perfruaris, per quid conectaris summo modo.
Quae tria unum deum deum intellegentibus unamque substan-
285 tiam exclusis uanitatibus uariae superstitionis ostendunt. —
250 cf. I Cor. r, 24; Aug., c. Acad. 2, 1, 1. 255 loh. 14, 6. 255/204 cf.
Plot., E««. 1, 2, 2 ; 1, 8, 2. 270/271 cf. Aug., Solil. 1, 8, 15 ; de magistro 11, j8 ;
Ciu. Dei 10, 2. 273/274 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16; 7, 7, 17; 7, 20, 26.
250 autem] от. S etiam] от. ft 265 animi Д 266 frui Boston 09.331 p
269 omni] sornni a 270 ueritatis] от. ft 272 uerum] uerbum 0
DE BEATA VITA IV, 35-36 85
Hie mater recognitis uerbis, quae suae memoriae penitus in-
haerebant, et quasi euigilans in fidem suam uersum ilium
sacerdotis nostri :
foue 'precantes, trinitas,
290 laeta effudit atque subiecit : Haec est nullo ambigente beata
uita, quae uita perfecta est, ad quam nos festinantes posse
perduci solida fide alacri spe flagranti caritate praesumendum
est.
36. Ergo, inquam, quoniam modus ipse nos admonet et con-
295 uiuium aliquo interuallo dierum distinguere, quantas pro uiri-
bus possum, gratias ago summo et uero deo patri, domino
liberator! animarum, deinde uobis, qui concorditer inuitati
multis etiam me cumulastis muneribus. Nam tantum in nos- v 116
trum sermonem contulistis, ut me negare non possim ab
300 inuitatis meis esse satiatum. — Hie omnibus gaudentibus et
laudantibus deum : Quam uellem, inquit Trygetius, hoc modo
nos cotidie pasceres. — Modus, inquam, ille ubique seruandus
est, ubique amandus, si uobis cordi est ad deum reditus noster.
— His dictis facto disputationis fine discessimus.
289 Ambrosius, Hymn. 2, 32. 296 cf. supra, IV, 23, 1. 7.
302 nos] от. fl
DE ORDINE LIBRI DVO
CONSPECTVS SIGLORVM
A codex Andegauensis 166, saec. IX
H codex Harleianus 3039, saec. IX1
M codex Monacensis 14330, saec. XI
P codex Parisinus 13369, saec. IX1
R codex Remensis 382, saec. 1Хг
5 codex Trecensis 40, vol. 1, saec. XII
T codex Trecensis 1085, saec. XI
a consensus codicum H M P R
P consensus codicum A S T
ц editio Maurinorum
к editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata
DE ORDINE
LIBER PRIMVS
I. 1. Ordinem rerum, Zenobi, cum sequi ac tenere cuique PL
proprium turn uero uniuersitatis, quo cohercetur hie mundus 977
et regitur, uel uidere uel pandere difficillimum hominibus at-V121
que rarissimum est. Hue accedit, quod, etiamsi quis haec pos-
5 sit, non illud quoque ualet efficere, ut dignum auditorem tam
diuinis obscurisque rebus uel uitae merito uel habitu quodam
eruditionis inueniat. Nec tamen quicquam est, quod magis
auide expetant quaeque optima ingenia magisque audire ac
discere studeant, qui scopulos uitae huius et procellas uelut
10 erecto, quantum licet, capite inspiciunt, quam quomodo fiat, PL
ut et deus humana curet et tanta in humanis rebus peruersitas 978
usque quaque diffusa sit, ut non diuinae sed ne seruili quidem
cuipiam procuration!, si ei tanta potestas daretur, tribuenda
esse uideatur. Quam ob rem illud quasi necessarium his, quibus
15 talia curae sunt, credendum dimittitur, aut diuinam prouiden-
tiam non usque in haec ultima et ima pertendi aut certe mala
omnia dei uoluntate committi, utrumque impium, sed magis
posterius. Quamquam enim desertum deo quicquam credere
cum imperitissimum turn etiam periculosissimum animo sit,
20 tamen in ipsis hominibus nemo quemquam non potuisse ali-V122
quid criminatus est. Neglegentiae uero uituperatio multo est PL
quam malitiae crudelitatisque purgatior. Itaque uelut conpel- 979
litur ratio tenere non inmemor pietatis aut ista terrena non
posse a diuinis amministrari aut neglegi atque contemni potius
25 quam ita gubernari, ut omnis de deo sit mitis atque inculpanda
conquestio.
2. Sed quis tam caecus est mente, ut quicquam in mouendis
corporibus rationis quod praeter humanam dispositionem ac
uoluntatem est, diuinae potentiae moderationique dare dubi-
30 tet ? Nisi forte aut casibus tam rata subtilique dimensione uel
minutissimorum quorumque animalium membra figurantur м 316
aut, quod casu quis negat, possit nisi ratione factum fateri aut
uero per uniuersam naturam, quod in singulis quibusque rebus
nihil arte humana satagente ordinatum miramur, alienare a
35 secretissimo maiestatis arbitrio ullis nugis uanae opinionis
audebimus. At enim hoc ipsum est plenius quaestionum, quod
membra pulicis disposita mire atque distincte sunt, cum inte-
rea humana uita innumerabilium perturbationum inconstan-
I, 1 ordinem usque tenere] de ordine rerum mi Zenobi M cum sequi] con-
sequi А p., turn sequi J' 8 expectent 0 quae optima H1 P, quae obtima R,
optima quaeque M 13 cuipiam /3, cuilibet M, cui H P R к 37 distincta 0 p.
7 XXIX
90 DE ORDINE I, i, 2-ii, 4
tia nersetur et fluctuet. Sed hoc pacto, si quis tam minutum
40 cerneret, ut in uermiculato pauimento nihil ultra unius tessel-
lae modulum acies eius ualeret ambire, uituperaret artificem
uelut ordinationis et compositionis ignarum eo, quod uarie-
tatem lapillorum perturbatam putaret, a quo ilia emblemata
in unius pulchritudinis faciem congruentia simul cerni con-
45 lustrarique non possent. Nihil enim aliud minus eruditis
hominibus accidit, qui uniuersam rerum coaptationem atque
concentum inbecilla mente conplecti et considerare non ualen-
tes, si quid eos offenderit, quia suae cogitationi magnum est,
magnam rebus putant inharere foeditatem.
50 3. Cuius erroris maxima causa est, quod homo sibi ipse est
incognitus. Qui tamen ut se noscat, magna opus habet consue-
tudine recedendi a sensibus et animum in se ipsum colligendi V123
atque in se ipso retinendi. Quod hi tantum adsecuntur, qui
plagas quasdam opinionum, quas uitae cotidianae cursus infli-
55 git, aut solitudine inurunt aut liberalibus medicant disciplinis.
II. Ita enim sibi animus redditus, quae sit pulchritudo uni-
uersitatis, intellegit, quae profecto ab uno cognominata est
idcircoque illam uidere non licet animae, quae in multa proce-
dit sectaturque auiditate pauperiem, quam nescit sola segre-
5 gatione multitudinis posse uitari. Multitudinem autem non
hominum dico sed omnium, quae sensus attingit. Nec mirere,
quod eo egestatem patitur magis, qui magis appetit plura con-
plecti. Vt enim in circulo quantumuis amplo unum est medium, /*317
quo cuncta conuergunt, quod Kevrpov geometrae uocant, et PL
10 quamuis totius ambitus partes innumerabiliter secari queant, 980
nihil tamen est praeter illud unum, quo cetera pariliter dime-
tiantur et quod omnibus quasi quodam aequalitatis iure domi-
netur, hinc uero in quamlibet partem si egredi uelis, eo amit-
tuntur omnia, quo in plurima pergitur, sic animus a se ipse
15 fusus inmensitate quadam diuerberatur et uera mendicitate
conteritur, cum eum natura sua cogit ubique unum quaerere
et multitude inuenire non sinit.
4. Sed et haec, quae dixi, qualia sint et quae causa extet er-
roris animarum quoque modo et in unum congruant atque
20 perfecta sint cuncta et tamen peccata fugienda sint, assequeris
profecto, mi Zenobi — sic enim mihi notum est ingenium tuum
et pulchritudinis omnimodae amator animus sine libidinis
I, 62 cf. Aug., Retract, i, 3, 3 ; Plotinus, Enn. 5, 3, 4.
П, 9 cf. Cicero, Tusc. 1, 17, 40. 19/20 cf. Plotinus, Enn. 3, 2, 2.
47 conceptual а к 53 hii Д, ii /x
П, 2 intelligit /? p. 9 centrum S /x, centron cett. geometrae] mathematici
Д 11/12 demetiantur HRS T 14 ipso A MR ц 18 pr. et] от. ft alt.
et] от. a
DE ORDINE I, ii, 4-iii, 6 91
inmoderatione atque sordibus, quod signum in te futurae
sapientiae pemiciosis cupiditatibus diuino iure praescribit, ne
25 tuam causam deseras falsis uoluptatibus inlectus, qua praeua-V124
ricatione nihil turpius et periculosius inueniri potest — asse-
queris ergo ista, mihi crede, cum eruditioni operam dederis,
qua purgatur et excolitur animus nullo modo ante idoneus, cui
diuina semina committantur. Quod totum ciuus modi sit et
30 quem flagitet ordinem quidue studiosis et bonis ratio promit-
tat qualemque uitam nos uiuamus, carissimi tui, et quem
fructum de liberali otio carpamus, hi te libri satis, ut opinor,
edocebunt nomine tuo nobis quam nostra elaboratione dul-
ciores, praesertim si te in ipsum ordinem, de quo ad te scribo,
35 meliora eligens inserere atque coaptare uolueris.
5. Nam cum stomachi dolor scholam me deserere coegisset,
qui iam, ut seis, etiam sine ulla tali necessitate in philosophiam
confugere moliebar, statim me contuli ad uillam familiarissimi
nostri Verecundi. Quid dicam eo libente ? Nosti optime homi-
40 nis cum in omnes turn uero in nos beniuolentiam singularem.
Ibi disserebamus inter nos, quaecumque uidebantur utilia ad-
hibito sane stilo, quo cuncta exciperentur, quod uidebam con-
ducere ualetudini meae. Cum enim nonnulla loquendi cura
detinerer, nulla inter disputandum inrepebat immoderata
4j contentio; simul etiam, ut, si quid nostrum litteris mandare
placuisset, nec aliter dicendi necessitas nec labor recordationis
esset. Agebant autem ista mecum Alypius et Nauigius, frater
meus, et Licentius repente admirabiliter poeticae deditus;
Trygetium item nobis militia reddiderat, qui tamquam uetera-
50 nus adamauit historiam; et iam in libris nonnihil habebamus.
III. 6. Sed nocte quadam, cum euigilassem de more mecum- PL
que ipse tacitus agitarem, quae in irientem nescio unde uenie- 981
bant — nam id mihi amore inueniendi ueri iam in consuetudi-
nem uerterat, ut aut primam, si tales curae inerant, aut certe
5 ultimam, dimidiam tamen fere noctis partem peruigil quod-
cumque cogitarem, nec me patiebar adulescentium Iucubra-Vi2 5
tionibus a me ipso auocari, quia et illi per totum diem tantum
agebant, ut nimium mihi uideretur, si aliquid etiam noctium
in studiorum laborem usurparent, et id a me ipsi quoque
10 praeceptum habebant, ut aliquid et praeter codices secum
agerent et apud sese habitare consuefacerent animum — ergo,
ut dixi, uigilabam, cum ecce aquae sonus pone balneas, quae
praeterfluebat, eduxit me in aures et animaduersus est solito
adtentius. Mirum admodum mihi uidebatur, quod nunc clarius /»318
15 nunc pressius eadem aqua strepebat silicibus inruens. Coepi a
36 scolarn codd. 50 etiam к, ut etiam A
III, 4 ut aut] ita ut 0 p. 11 apud] от. а. к
92 DE ORDINE I, iii, 6-8
me quaerere, quaenam causa esset. Fateor, nihil occurrebat,
cum Licentius lecto suo inportunos percusso iuxta ligno sori-
ces terruit seseque uigilantem hoc modo indicauit. Cui ego :
Animaduertisti, inquam, Licenti —• nam uideo tibi Musam
20 tuam lumen ad lucubrandum accendisse — quomodo canalis
iste inconstanter sonet ? — Iam, inquit, mihi hoc non est
nouum. Nam desiderio serenitatis cum expergefactus aliquan-
do aurem admouissem, ne imber ingrueret, hoc agebat aqua
ista, quod nunc. — Approbauit Trygetius. Nam et ipse in
2 у eodem conclaui lecto suo Cubans uigilabat nobis nescientibus
— erant enim tenebrae — quod in Italia etiam pecuniosis
prope necesse est.
7. Ergo ubi uidi scholam nostram, quantacumque aderat —
nam et Alypius et Nauigius in urbem ierant — etiam illis horis
30 non sopitam, et me cursus ille aquarum aliquid de se dicere ad-
monebat : Quidnam uobis, inquam, uidetur esse causae, quod
sic altemat hie sonus ? Non enim quemquam putamus his
horis uel transitu uel re aliqua lauanda totiens ilium meatum
interpellare. — Quid putas, inquit Licentius, nisi alicubi folia
35 cuiuscemodi, quae autumno perpetuo copioseque decidunt,
angustiis canalis intertrusa uinci aliquando atque cedere, ubi
autem unda, quae urgebat, pertransierit, rursum colligi atque
stipari aut aliquid aliud uario casu foliorum natantium fieri, V126
quod ad ilium fluxum nunc refrenandum nunc emittendum
40 similiter ualeat ? — Visum est mihi probabile aliud non haben-
ti confessusque sum laudans ingenium eius nihil me inuenisse,
cum diu quaesissem, cur ita esset.
8. Turn interposito modico silentio : Merito, inquam, tu nihil
mirabaris et apud Calliopam te intus tenebas. — Merito, inquit
45 ille, sed modo plane dedisti mihi magnum mirari. — Quidnam
hoc est ? inquam. — Quod tu, inquit, ista miratus es. — Vnde
enim solet, inquam, oboriri admiratio aut quae huius uitii
mater est nisi res insolita praeter manifestum causarum ordi-
nem ? — Et ille : ‘Praeter manifestum’ inquit, accipio ; nam
50 praeter ordinem nihil mihi fieri uidetur. — Hie ego erectior PL
spe alacriore, quam soleo esse, cum aliquid ab his requiro, 982
quod rem tantam et tam subito heri paene ad ista conuersus
adulescentis animus concepisset nulla umquam de his rebus
inter nos antea quaestione agitata : Bene, inquam, bene ; sed
55 prorsus bene multum sensisti, multum ausus es. Hoc, mihi
crede, longo interuallo transcendit Heliconem, ad cuius uerti-
III, 47/48 cf. Aug., Retract, r, 3, 6. 49/60 cf. Plotinus, Enn. 3, 2, 4.
19 animaduertis P к 26 in pecuniosis domibus S Paris 16725 33 transitu]
haustu coni. Fucbs, Hermes, 68, p. 349 35 perpetua HPRk, perpetue M 36
euinci (ip. 43 tunc T, cum a 56 transcendis А и
DE ORDIN E I, iii, 8-iv, io 93
cem tamquam ad caelum peruenire conaris. Sed peruellem ades-
ses huic sententiae ; nam earn labefactare temptabo. — Sine,
inquit, modo me mihi, quaeso te; nam ualde in aliud intendi
60 animum. — Hie ego nonnihil metuens, ne studio poeticae
penitus prouolutus a philosophia longe raperetur: Inritor,
inquam, abs te uersus istos tuos omni metrorum genere can-
tando et ululando insectari, qui inter te atque ueritatem
inmaniorem murum quam inter amantes tuos conantur eri-
65 gere ; nam in se illi uel inolita rimula respirabant. Pyramum
enim ille turn canere instituerat.
9» Quod cum seueriore quam putabat uoce dixissem, sub- V127
ticuit aliquantum. Et ego iam reliqueram coepta et ad me
redieram, ne frustra accupare praeoccupatum atque inepte
70 uellem ; turn ille :
Egomet meo indicio quasi sorex,
inquit, non dictum est commodius apud Terentium quam nunc
dici a me de me potest; sed sane illud ultimum fortasse in con- /*519
trarium uertetur ; quod enim ait ille :
75 hodie perii,
ego forte hodie inueniar. Nam si non contemnitis, quod super-
stitiosi solent, etiam de muribus augurari, si ego ilium murem
uel soricem, qui me tibi uigilantem detulit, strepitu meo com-
monui, si quid sapit, redire in cubile suum secumque conquie-
eoscere, cur non ego ipse isto strepitu uocis tuae commonear
philosophari potius quam cantare ? Nam ilia est, ut tibi cotidie
probanti iam coepi credere, uera et inconcussa nostra habitatio.
Quare, si tibi molestum non est atque id fieri debere arbitraris,
roga quod uis ; defendam, quantum possum, ordinem rerum
85 nihilque praeter ordinem fieri posse asseram. Tantum enim
eum animo imbibi atque hausi, ut, etiamsi me quisquam in
hac disputatione superarit, etiam hoc nulli temeritati sed
rerum ordini tribuam. Neque enim res ipsa, sed Licentius
superabitur.
IV. 10. Ego rursum gaudens eis me restitui. Turn Trygetio :
Quid, inquam, tibi uidetur ? — Faueo quidem, inquit, ordini
plurimum, sed incertus sum tamen et rem tantam diligentis-
sime discuti cupio. — Fauorem, inquam, tuum ilia ergo pars
5 habeat; nam quod incertus es, etiam cum Licentio ac me ipso
63/65 cf. Ouidius, Met. 4, 65-67. 71/75 cf. Terentius, Eun. 1024 ; uide Donat.,
commentum in Ter. Eun., ad locum. 78 cf. Cicero, Diu. 1, 44, 99 ; 2, 25, 59.
62/63 canendo /? 64/65 eligere a 65 inolita rimula A Boston 09.331 quibuscum
fortasseconsentitP, molitarimulaMRST 68 coeptam P к 71 quasi] miser
quasi p Terentius 80 isto] от. a
94 DE ORDINE I, iv, io-ii
tibi puto esse commune. — Prorsus, ait Licentius, ego huius
sententiae certus sum. Quid enim dubitem parietem, cuius
mentionem fecisti, antequam plane se erexit, diruere ? Non
enim uere poetica tantum me auertere a philosophia potest, V128
10 quantum inueniendi ueri diffidentia. — Turn Trygetius gau- pl
dentibus uerbis : Habemus, inquit, iam, quod plus est, Licen- 983
tium non Academicum. Eos enim ille studiosissime defendere
solebat. — Haec modo, inquit, omitte quaeso, ne me hoc ua-
frum quiddam et captatorium a nescio qua diuina re, quae
15 mihi se ostentare coepit et cui me inhiantem suspend©, detor-
queat atque disrumpat. — Hie ego multo uberius cernens
ab undare laetitias meas, quam uel optare aliquando ausus
sum, uersum istum gestiens effudi:
sic 'pater ille deus faciat I
20 Perducet enim ipse, si sequimur, quo nos ire iubet atque ubi
ponere sedem, qui dat modo augurium nostrisque inlabitur
animis. Nec enim altus Apollo est, qui in speluncis in monti-
bus in nemoribus nidore turis pecudumque calamitate conci-
tatus inplet insanos, sed alius profecto est, alius ille altus
25 ueridicus atque ipsa — quid enim uerbis ambiam ? — ueritas,
cuius uates sunt, quicumque possunt esse sapientes. Ergo
adgrediamur, Licenti, freti pietate cultores, et uestigiis nostris
ignem perniciosum fumosarum cupiditatum opprimamus.
11, Iam, inquit, interroga, oro te, si possim hoc tantum nes-
30 cio quid explicare et uerbis et meis. — Hoc ipsum, inquam,
mihi responde, primo unde tibi uideatur aqua ista non temere
sic sed ordine influere. Nam quod ligneolis canalibus superla-
bitur et ducitur usque in usus nostros, potest ad ordinem
pertinere. Factum est enim ab hominibus ratione utentibus,
35 ut uno eius itinere simul et biberent et lauarent, et pro loco-
rum oportunitatibus consequens erat, ut ita fieret. Quod uero v 129
ilia, ut dicis, folia sic inciderunt, ut hoc, quod ammirati sumus,
euenerit, quo tandem rerum ordine ac non casu potius factum
putabimus ? — Quasi uero, inquit ille, aliter, atque cediderunt,
40 debuisse aut potuisse cadere cuiquam uideri potest serenissime ^320
intuenti nihil posse fieri sine causa. Quid ? iam uis persequar
situs arborum atque ramorum ipsumque pondus, quantum
natura foliis imposuit ? Quid ? aeris uel mobilitatem, qua
uolitant, uel mollitiam, qua descedunt, uariosque lapsus pro
45 affectione caeli pro onere pro figuris suis ceterisque innumera-
IV, 1» Verg., Aen. io, 875. 21 cf. Verg., Aen. 3, 89.
IV , 6 communem a 19 deum Vergilius p faciat] faciat sic altus apollo
incipias j8 p 21 quid admodo a 27 adgrediemur P к et] от. HPRk
32 quod] quod ilia 0 p 44 molliciem Д M, mollitiem p
DE ORDINE I, iv, ii-v, 13 95
bilibus atque obscurioribus causis quid me attinet quaerere ?
Latent ista sensus nostros, penitus latent; illud tamen, quod
adgressae quaestioni satis est, nescio quo modo animum non
latet, nihil fieri sine causa. Potest enim odiosus percontator
50 pergere quaerere : quae causa erat, ut ibi arbores ponerentur ?
Respondebo secutos esse homines uber terrae. Quid, si fructuo-
sae arbores non sunt ac temere natae sunt ? Et hie respondebo
nos parum uidere ; nam temerariam quae illas genuit nequa-
quam esse naturam. Quid plura ? Aut aliquid sine causa
55 fieri docear aut nihil fieri nisi certo causarum ordine credite.
V. 12. Cui ego : Licet, inquam, me odiosum percontato- PL
rem uoces — uix enim possum non esse, qui expugnaui, ne cum 984
Pyramo et Thisbe conloquereris — pergam tamen quaerere abs
te. Natura ista, quam uis uideri ordinatam, cui bono — ut de
5 ceteris rebus innumerabilibus taceam — istas ipsas arbores,
quae fructus non afferunt, procreauit ? —At illo cogitante, quid
diceret, ait Trygetius : Numquidnam usus arbustorum in solis
fructibus praebetur hominibus ? quanta sunt alia, quae umbra,
quae lignis, postremo quae ipsis frondibus seu foliis fiant ? —
10 Noli obsecro, inquit ille, interrogationibus eius haec reddere.
Innumerabilia sunt enim, quae proferri possunt, ex quibus V150
nulla est hominibus utilitas aut certe ita latet uel inbecilla est,
ut ab hominibus, praesertim nobis, erui defendiue non possit.
Ipse potius nos doceat, quomodo aliquid fiat, quod non causa
15 praecesserit. — Post, inquam, ista uidebimus. Non enim iam
me necesse est esse doctorem, cum tu, qui iam tantae rei te cer-
tum esse professus es, adhuc me nihil docueris nimium discere
cupientem et propter hoc solum dies noctesque uigilantem.
13. Quo me mittis ? inquit; an quia leuius te sequor quam
20 ilia folia uentos, quibus in profluentem iaciuntur, ut eis cadere
parum sit, nisi etiam trahantur ? Nam quid aliud erit, cum
Licentius et Augustinum et ea quae sunt in media philosophia
docet ? — Noli obsecro, inquam, aut te tantum abicere aut me
extollere. Nam et ego in philosophia puer sum et non nimis
25 euro, cum interrogo, per quem mihi ille respondeat, qui me
cotidie querulum accipit, cuius te quidem credo quandoque
uatem futurum ; neque hoc ‘quandoque’ forsitan longum est.
Sed tamen alii quoque multum sepositi ab huius modi studiis
docere aliquid possunt, cum disserentium societati quasi uin-
30 culis interrogationum coartantur. Idem autem aliquid non est
nihil. An non uides — tuo enim simili utar libentius — ilia ipsa
folia, quae feruntur uentis, quae undis innatant, resistere ali-
quantum praecipitanti se flumini et de rerum ordine homines
commonere, si tamen hoc, quod abs te defenditur, uerum est ?
V, 1 ot iosum a. 9 postremo] quamuis postremo а к alt. quae] от. P к
19 te leuis P к 20 profluentem aquam /3
96 DE ORDINE I, v, 14-vi, 15
35 14. Hie ille lecto etiam exiliens prae laetitia : Quis neget,
deus magne, inquit, te cuncta ordine administrate ? Quam se
omnia tenent! quam ratis successionibus in nodos suos urgen-
tur ! quanta et quam multa facta sunt, ut haec loqueremur ! ц 321
quanta hunt, ut te inueniamus ! Vnde enim hoc ipsum nisi ex
40 return ordine manat et ducitur, quod euigilauimus, quod ilium
sonum aduertisti, quod quaesisti tecum causam, quod tu cau-
sam tantillae rei non inuenisti ? Sorex etiam prodit, ut ego
uigilans prodar. Postremo tuus etiam ipse sermo te fortasse V131
id non agente — non enim cuiquam in potestate est, quid ue-
45 niat in mentem — sic nescio quo modo circumagitur, ut me ipse
doceat, quid tibi debeam respondere. Namque oro te, si haec,
quae a nobis dicta sunt, litteris, ut instituisti, mandata perua-
gentur paulo latius ad hominum famam, nonne ita res magna
uidetur, ut de ilia consultus aliqui uates magnus aut Chaideus
50 respondere debuerit, multo antequam euenit ? Quod si respon- pl
disset, ita diuinus diceretur, ita efferetur laudibus omnium, ut 985
tamen ex eo nemo quaereret, cur folium ex arbore ceciderit aut
utrum mus oberrans iacenti homini molestus fuerit. Numquid-
nam enim talia futura quisquam illorum aut per se dixit ali-
55 quando aut a consultore coactus est dicere ? Atqui si futurum
quendam librum non ignobilem diceret et id necessario euen-
turum uideret — non enim posset aliter diuinare — profecto
quicquid uolitatio foliorum in agro, quidquid uilissima bestiola
in domo facit, tam sunt in rerum ordine necessaria quam illae
60 litterae. His enim uerbis hunt, quae sine illis praecedentibus
uilissimis rebus nec in mentem uenire possent nec ore proce-
dere posterisque mandari. Quare iam, rogo, nemo ex me quae-
rat, cur quidque fiat. Satis est nihil fieri, nihil gigni, quod non
aliqua causa genuerit ac mouerit.
VI. 15. Apparet te, inquam, nescire, adulescens, quam multa
et a qualibus uiris contra diuinationem dicta sint. Sed respon-
de nunc, non utrum fiat aliquid sine causa — nam id iam uideo
te nolle respondere — sed orbo iste susceptus tuus bonumne
5 quicquam an malum tibi esse uideatur. — Et ille submorans :
Non, inquit, sic rogasti, ut unum e duobus queam respondere.
Video hie enim quandam medietatem. Nam ordo mihi nec
bonum nec malum uidetur. — Quid saltern censes, inquam,
ordini esse contrarium ? — Nihil, ait ille ; nam quomodo esse V132
10 quicquam contrarium potest ei rei, quae totum occupauit,
totum obtinuit ? Quod enim erit ordini contrarium, necesse
erit esse praeter ordinem; nihil autem esse praeter ordinem
42 prodiit Д 49 uidebitur 0 jli 62 quaereret] quaerere auderet Д /x. 58
uolutatio P1 к
VI, 1 apparet] hie apparet Д ц 5 submurmurans /? /* в e] de P к
DE ORDINE I, vi, 15-vii, 18 97
uideo : nihil igitur ordini oportet putare esse contrarium. —
Ergone, ait Trygetius, contrarius ordini error non est ? —
15 Nullo modo, inquit; nam neminem uideo errare sine causa;
causarum autem series ordine includitur et error ipse non
solum gignitur causa sed etiam gignit aliquid, cui e causa fit.
Quam ob rem quo extra ordinem non est, eo non potest ordini
esse contrarius.
20 16. Et cum tacuisset Trygetius egoque me ipsum non cape-
rem gaudio, quod uidebam adulescentem, carissimi amici fi-
lium, etiam meum fieri, nec solum, uerum in amicum quoque
iam mihi surgere atque grandescere et, cuius studium uel in
mediocres litteras desperaueram, quasi rspecta possessione sua
25 toto impetu in mediam uenire philosophiam — quod dum taci-
tus miror et exaestuo in gratulatione, subito ille quasi mente
quadam correptus exclamat : О si possem dicere quod uolo !
rogo, ubiubi estis, uerba, succurrite. Et bona et mala in ordine м 322
sunt. Credite, si uultis ; nam quomodo id explicem nescio.
VII. 17. Ego mirabar et tacebam. Trygetius autem ubi uidit
hominem paululum quasi digesta ebrietate affabilem factum PL
redditumque conloquio : Absurdum, inquit, mihi uidetur, Li- 986
centi, et plane alienum a ueritate quod dicis; sed quaeso
5 patiare me paululum nec proturbes clamitando. — Die quod
uis, ait ille ; non enim metuo, ne me auferas ab eo, quod uideo
ac paene teneo. — Vtinam, inquit, ab eo quem defendis ordine
deuius non sis ! Non tanta in deum feraris, ut mitius loquar,
incuria. Quid enim potuit dici magis impium quam etiam mala
10 ordine contineri ? Certe enim deus amat ordinem. — Vere
amat, ait ille ; ab ipso manat, et cum ipso est, et si quid potest
de re tantum alta conuenientius dici, cogita quaeso ipse tecum. V133
Nec enim sum idoneus, qui te ista nunc doceam. — Quid
cogitem ? inquit Trygetius ; accipio prorsus quod dicis satisque
15 mihi est in eo, quod intellego. Certe enim et mala dixisti
ordine contineri et ipsum ordinem manare a summo deo atque
ab eo diligi. Ex quo sequitur, ut et mala sint a summo deo et
mala deus diligat.
18. In qua conclusione timui Licentio. At ille ingemescens
difficultate uerborum nec omnino quaerens, quid responderet,
sed quem ad modum quod respondendum erat promeret: Non
20 diligit deus mala, inquit, nec ob aliud, nisi quia ordinis non est,
ut et deus mala diligat; et ordinem ideo multum diligit, quia
per eum non diligit mala. At uero ipsa mala qui possunt non
VI, 16/17 cf. Ciceto, Diu. i, 55, 125 ; Fat. 9, 20.
13 putare esse] putari Д, putari esse M
VII, 10 uero P1 H к 11 pr. et] от. к a 23 pr. et] от. p M ц
98 DE ORDINE I, vii, 18-20
25 esse in ordine, cum deus ilia non diligat ? Nam iste ipse est
malorum ordo, ut non diligantur a deo. An paruus rerum ordo
tibi uidetur, ut et bona deus diligat et non diligat mala ? Ita
nec praeter ordinem sunt mala, quae non diligit deus, et ipsum
tamen ordinem diligit; hoc ipsum enim diligit, diligere bona et
30 non diligere mala, quod est magni ordinis et diuinae disposi-
tionis. Qui ordo atque dispositio quia uniuersitatis congr uen-
tiam ipsa distinctione custodit, fit, ut mala etiam esse necesse
sit. Ita quasi ex antithetis quodam modo, quod nobis etiam in
oratione iucundum est, ex contrariis, omnium simul rerum
35 pulchritudo figuratur.
19. Post hoc intersiluit modice et repente sese erigens, qua
Trygetius lectum habebat: Nam quaero ex te, quaeso, inquit,
iustusne sit deus. — Tacebat ille nimis, ut postea retulit, am-
mirans et horrens subito condiscipuli et familiaris sui afflatum
4° noua inspiratione sermonem. Quo tacente ille ita secutus est:
Si enim deum iustum non esse responderis, tu uideris quid agas,
qui me dudum impietatis arguebas. Si autem, ut nobis tradi-
tur nosque ipsius ordinis necessitate sentimus, iustus est deus,
sua cuique distribuendo utique iustus est. Quae autem distri-
45 butio dici potest, ubi distinctio nulla est ? Aut quae distinctio,
si bona sunt omnia ? Quidue praeter ordinem reperiri potest, V134
si dei iustitia bonorum malorumque meritis sua cuique red-
duntur ? Iustum autem deum omnes fatemur : totum igi-
tur ordine includitur. — Quibus dictis resilit e strato et iam
solenior uoce, cum ei uerbum nemo faceret : Nihilne mihi,
inquit, uel tu, qui conpulisti ad ista, respondes ?
20. Cui ego :
Noua nunc veligio istaec in te incessit, cedo, ,
|M323
inquam. Sed quod uidebitur, per diem respondebo, qui mihic pl
h iam uidetur redire, nisi lunae est ille qui fenestris fulgor indui-( 987
tur. Simul et tacendum est, ne tanta bona tua, Licenti, absor-
beat obliuio. Quando enim nostrae litterae non sibi haec man-
dari flagitent ? Dicam plane tibi quod sentio. Disputabo ad-
uersus te, quantum possum; non enim mihi, si me uiceris,
60 maior triumphus dari potest. Si autem uel calliditati uel acuto
cuidam errori hominum, quorum partes suscipere temptabo,
cesserit inbecillitas tua, quae minus pasta eruditione discipli-
narum tantum deum fortasse sustinere non poterit, res te ipsa
commonebit, quantae tibi uires, ut in eum firmior redeas,
VII, 33/35 cf. Plotinus, Enn. 3, 2,16-17. 43 cf. Plotinus, Enn. 3, 2,17. 53
Terentius, Andria 730.
34 ex] id est ex 0 /4 49 relisit se а к 56 tacendum] agendum А Тг ц 63
tantum deum] tantam uim A
DE ORDINE I, vii, 20-viii, 22 99
65 parandae sint, simul quia et istam disputationem nostram
elimatius uolo prouenire ; non enim grossis auribus earn debeo.
Nam Zenobius noster multa mecum saepe de rerum ordine
contulit, cui alta percontanti numquam satisfacere potui seu
propter obscuritatem rerum seu propter temporum angustias.
70 Crebrarum autem ille procrastinationum usque adeo fuit in-
patiens, ut me, quo diligentius et copiosius respondere cogerer,
etiam carmine prouocaret. Et bono carmine, unde ilium magis
ames. Sed neque tunc tibi legi potuit ab istarum rerum studio
remotissimo neque nunc potest. Nam profectio eius tam repen-
75 tina et perturbata fuit tumultu illo, ut nihil istorum uenire
nobis in mentem potuerit; nam id relinquere mihi responsuro
statuerat et multa concurrunt, cur ei sermo iste mittatur. Pri- V 155
mum est, quia debetur, deinde, quia, cuius modi nunc uitam
ducamus, etiam sic indicari eius in nos beniuolentiae decet,
80 postremo, quod in gaudio de spe tua nemini cedit. Nam et cum
praesens esset, pro familiaritate patris tui uel potius omnium
nostrum multum sollicitus erat, ne ingenii tui quaedam scintil-
lae, quas diligenter animaduertebat, non tam conflarentur
cura mea quam tua extinguerentur incuria; et cum te poeticae
85 quoque studiosum esse cognouerit, sic gratulabitur, ut eum
mihi gestientem uidere iam uidear.
VIII. 21. Nihil mihi quidem gratius facies, inquit; sed siue
mobilitatem meam et puerilem leuitatem ridebitis siue aliquo
uere diuino nutu et ordine fit in nobis, non uobis dubitem
dicere : pigrior sum ad ilia metra subito effectus ; alia, longe
5 alia nescio quid mihi nunc luce resplenduit. Pulchrior est
philosophia, fateor, quam Thisbe, quam Pyramus, quam ilia
Venus et Cupido talesque omnimodi amores. — Et cum sus-
pirio gratias Christo agebat. Accepi ego haec, quid dicam
libenter aut quid non dicam ? Accipiat quisque, ut uolet, nihil
10 euro, nisi quod forte inmodice gaudebam.
22. Interea post paululum dies sese aperuit. Surrexerunt illi
et ego inlacrimans multa oraui, cum audio Licentium succinen-
tem illud propheticum laete atque garrule: Deus uirtutum, con-
uerte nos et ostende faciem tuam, et salui erimus. Quod pridie
15 post cenam cum ad requisita naturae foras exisset, paulo PL
clarius cecinit, quam ut mater nostra ferre posset, quod illo 988
loco talia continue repetita canerentur. Nihil enim aliud dice-
bat, quoniam ipsum cantilenae modum nuper hauserat et
amabat, ut fit, melos inusitatum. Obiurgauit eum religiossima,
20 ut seis, femina ob hoc ipsum, quod inconueniens locus cantico
esset. Tunc ille dixerat iocans : Quasi uero, si quis hie me
67/75 cf. infra, I, ix, 27, I. 17/18 ; cf. Aug., Solil. 2, 14, 26.
VIH, 13/14 Ps. 79, 8.
100
DE ORDINE I, viii, 22-24
inimicus includeret, non erat deus exauditurus uocem meam.
23, Ergo mane cum regressus esset solus — nam uterque ob м 324
eandem causam processerat — accessit ad lectulum meum : V 136
25 Verum mihi die, inquit, ita fiat nobis quod uis, quid de me
existimes. — Atque ego adulescentis dexteram adprehendens:
Quid, inquam, existimem, sentis credis intellegis. Neque enim
arbitror te frustra heri tam diu cecinisse, ut uirtutum deus con-
uerso tibi se ostendat. — At ille cum admiratione recordatus :
30 Magnum, inquit, dicis et uerum. Non enim me ipsum parum
mouet, quod modo tam aegre auocabar a nugis illis carminis
mei, et iam redire ad eas piget et pudet; ita totus in quaedam
magna et mira subuehor. Nonne hoc est uere in deum con-
uerti ? Simul et illud gaudeo, quod frustra mihi scrupulus
35 superstitionis iniectus est, quod tali loco talia cantitabam. —
Mihi, inquam, neque hoc displicet et ad ilium ordinem puto
pertinere, ut etiam hinc aliquid diceremus. Nam illi cantico et
locum ipsum, quo ilia offensa est, et noctem congruere uideo.
A quibus enim rebus putas nos orare ut conuertamur ad deum
40 eiusque faciem uideamus, nisi a quodam ceno corporis atque
sordibus et item tenebris, quibus nos error inuoluit ? Aut quid
est aliud conuerti nisi ab immoderatione uitiorum uirtute ac
temperantia in sese attolli ? Quidue aliud est dei facies quam
ipsa, cui suspiramus et cui nos amatae mundos pulchrosque
45 reddimus, ueritas ? — Melius dici non potest, inquit excla-
mans ; deinde suppressius quasi ad aurem : Vide quaeso, quan-
ta occurrerunt, ut credam erga nos aliquid iam prosperiore
ordine fieri.
24. Si ordinem, inquam, curas, redeundum tibi est ad illos
50 uersus. Nam eruditio disciplinarum liberalium modesta sane
atque succincta et alacriores et perseuerantiores et comptiores
exhibet amatores amplectendae ueritati, ut et ardentius appe-
tant et constantius insequantur et inhaereant postremo dul- V 137
eius, quae uocatur, Licenti, beata uita. Qua nominata omnes
55 sese erigunt et quasi adtendunt in manus, utrum habeas, quod
dare possis egentibus uariisque morbis impeditis. Quibus sa-
pientia cum praecipere coeperit, ut medicum perferant seque
cum aliqua patientia curari sinant, in pannos suos recidunt,
quorum concalefactione tabificati scabiem uoluptatum aerum-
60 nosarum scalpunt libentius, quam ut monita medici paulum
dura et morbis oneraosa perpetiendo atque subeundo ualetu-
dini sanorum lucique reddantur. Itaque illo summi dei nomine
ac sensu tamquam stipe contenti uiuunt miseri, uiuunt tamen.
60 cf. Aug., Retract, i, 3, 4. 58/59 cf. Aug., Conf. 9, 1, 1.
VIII, 25 die mihi 0 p. 40 ceno A T 41 a tenebris 0 R p. 51 comtiores
к, commodores A T 52 et] от. P к 60 paululum Д p. к
DE ORDINE I, viii, 24-26 101
Alios autem uitros uel, ut uerius loquamur, alias animas, dum
65 hoc corpus agunt, iam thalamo suo dignas coniunx ille optimus PL
ac pulcherrimus quaerit, quibus non uiuere sed beate uiuere 989
satis est. Vade ergo interim ad illas Musas. Verum tamen seis,
quid te facere uelim ? — lube, ait, quod placet. — Vbi se, in-
quam, Pyramus et ilia eius super inuicem, ut cantaturus es,
70 interemerint, in dolore ipso, quo tuum carmen uehementius
inflammari decet, habes commodissimam oportunitatem. Ar-
ripe illius foedae libidinis et incendiorum uenenatorum execra-
tionem, quibus miseranda ilia contingunt, deinde totus adtol-
lere in laudem puri et sinceri amoris, quo animae dotatae
75 disciplinis et uirtute formosae copulantur intellectui per philo-
sophiam et non solum mortem fugiunt uerum etiam uita bea-
tissima perfruuntur. — Hie ille tacitus ac diu consideratione
nutans motato capite abscessit.
25. Deinde ego quoque surrexi redditisque deo cotidianis
80 uotis ire coeperamus in balneas — ille enim locus nobis, cum /* 325
caelo tristi in agro esse minime poteramus, aptus ad disputan-
dum et familiaris fuit — cum ecce ante fores aduertimus gallos
gallinatios ineuntes pugnam nimis acrem. Libuit attendere. V138
Quid enim non ambiunt, qua non peragrant oculi amantum,
85 ne quid undeunde innuat pulchritudo rationis cuncta scientia
et nescientia modificantis et gubernantis, quae inhiantes sibi
sectatores suos trahit quacumque atque ubique se quaeri
iubet ? Nam unde aut ubi non potest signum dare ? Vt in eis-
dem ipsis gallis erat uidere intenta proiectius capita, inflatas
90 comas, uehementes ictus, cautissimas euitationes et in omni
motu animalium rationis expertium nihil non decorum quippe
alia ratione desuper omnia moderante ; postremo legem ipsam
uictoris, superbum cantum et membra in unum quasi orbem
collecta uelut in fastum dominationis; signum autem uicti,
95 elatas a ceruice pennulas et in uoce atque motu deforme
totum et eo ipso naturae legibus nescio quo modo concinnum
et pulchrum.
26. Multa quaerebamus, cur sic omnes, cur propter domina-
tionem in subiectas sibi feminas, cur deinde nos ipsa pugnae
100 facies aliquantum et praeter altiorem istam considerationem
duceret in uoluptatem spectaculi, quid in nobis esset, quod a
sensibus remota multa quaereret, quid rursum, quod ipsorum
sensuum inuitatione caperetur. Dicebamus nobis ipsis : ubi
non lex ? ubi non meliori debitum imperium ? ubi non umbra
67 cf. Aug., Retract, i, 3, 5.
65 coniux H P1 к 67 sit Д p
ras. M2), supra seminecem p.
monsae HP1 к 85 unde a
68 id quod /9 69 super inuicem codd. к (super
74 dotatae] dotae H1, doctae M P1 к 75 for-
87 ubicumque M S2 p 95 pinnulas H P1 к
102 DE ORDINE I, viii, 26-ix, 27
105 constantiae ? ubi non imitatio uerissimae illius pulchritudi-
nis ? ubi non modus ? Atque inde ammoniti, ut spectandi
modus esset, perreximus, quo propositum erat, atque ibi, ut
potuimus, sane diligenter — nam et recentes res erant et quan-
do poterant tam insignita trium studiosorum memoriam effu-
110 gere ? — omnia nostrae lucubrationis opuscula in hanc libelli
partem contulimus nihilque a me aliud actum est illo die, ut
ualetudini parcerem, nisi quod ante cenam cum ipsis dimi-
dium uolumen Vergili audire cotidie solitus eram, nihil nobis
ubique aliud quam rerum modum considerantibus, quem non v 139
115 probare nemo potest, sentire autem, cum quisque aliquid PL
studiose agit, difficillimum atque rarissimum. 990
IX. 27. Deinde postridie bene mane alacres ad solitum locum
conuenimus in eoque consedimus. Et ego attentis in me am-
bobus : Hie esto, inquam, Licenti, quantum potes, et tu qui-
dem, Trygeti; nec enim parua res agitur: de ordine quaerimus.
5 Quid ego nunc quasi in schola ilia, unde me quoquo modo
euasisse gaudeo, constitutus copiose atque ornate uobis ordi-
nem laudem ? Accipite, si uultis — immo facite ut uelitis —
quo neque quicquam de huius laude breuius neque, ut mihi
uidetur, uerius dici potest. Ordo est, quem si tenuerimus in
10 uita, perducet ad deum, et quem nisi tenuerimus in uita, non
perueniemus ad deum. Peruenturos autem nos iam, nisi me
animus de uobis fallit, praesumimus et speramus. Diligentis-
sime igitur inter nos ista quaestio uersari debet atque dissolui.
Vellem adessent ceteri, qui nobiscum his negotiis solent inte-
15 resse; uellem, si fieri posset, non istos tantum, sed omnes
saltern familiares nostros, quorum semper admiror ingenium,
nunc mecum habere quam uos estis intentos, aut certe ipsum
tantum Zenobium, quem de hac re tanta molientem numquam
pro eius magnitudine otiosus accepi. Sed quia id non euenit, /*326
20 legent litteras nostras, quoniam instituimus iam de istis rebus
uerba non perdere resque ipsas a memoria fugaces scriptorum
quasi uinculo, quo reducantur, innectere. Et sic fortasse ordo
ipse poscebat, qui eorum procurauit absentiam. Nam et uos
profecto in rem tantam, quia solis perferenda inponitur nobis,
25 erectiore animo insurgitis et cum illi legerint, qui nobis maxi-
ma cura sunt, si quid eos mouerit ad contradicendum, alias
nobis disputationes disputatio ista procreabit seque ipsa suc-
cessio sermonum in ordinem inseret disciplinae. Sed nunc, ut
IX, 5 cf. Aug., Conf. % 2, 4.
Ill factum est P к 112 cenam] M S, caenam cett.
IX, 1 post tridie codd. 2 attentis in me] /?, attentissime а в ordinate M
P к 15 potest H P R к
DE ORDINE I, ix, 27-x, 29 103
promiseram, Licentio, quantum res patitur, aduersabor, qui
30 totam causam iam paene confecit, si possit earn defensionis
muro stabiliter firmeque uallare.
X. 28. Hie, ubi eos silentio uultu oculis suspensione atque V140
immobilitate membrorum et rei magnitudine satis commotos
et audiendi desiderio inflammatos esse conspexi: Ergo, in-
quam, Licenti, si tibi uidetur, collige in te quidquid uirium
5 potes, elima quidquid habes acuminis et ordo iste quid sit
definitione conplectere. — Turn ille ubi se ad definiendum cogi
audiuit, quasi aqua frigida adspersus exhorruit et turbatiore
uultu me intuens atque, ut fit, ipsa trepidatione subridens :
Quid hoc est rei ? Quid quasi tibi uideor, inquit, annuere ?
10 Nescio, quo aduenticio spiritu me credis inflatum. — Statim-
que sese animans : Aut fortasse, ait, aliquid mecum est ? —
Paululumque siluit, ut in definitionem, quidquid illi de ordine
notionis erat, conduceretur, deinde erectior : Ordo est, inquit, PL
per quem aguntur omnia, quae deus constituit. 991
4 29. Quid ? ipse deus, inquam, non tibi uidetur agi ordine ?
— Prorsus, inquit, uidetur. — Ergo agitur deus ? ait Tryge-
tius. — Et ille : Quid enim ? inquit : Christum deum negas,
qui et ordine ad nos uenit et a patre deo missum esse se dicit ?
Si igitur deus Christum ordine ad nos misit et deum Christum
20 esse non negamus, non solum agit omnia sed agitur etiam
deus ordine. — Hie Trygetius addubitans: Nescio, inquit, quo-
modo istuc accipiam. Deum enim quando nominamus, non
quasi mentibus ipse Christus occurrit, sed pater. Ille autem
tunc occurrit, quando dei filium nominamus. — Bellam rem
25 facis, inquit Licentius. Negabimus ergo dei filium deum esse ?
— Hie ille, cum ei respondere periculosum uideretur, tamen se
coegit atque ait : Et hie quidem deus est, sed tamen proprie
patrem deum dicimus. — Cui ego : Cohibe te potius, inquam ;
non enim filius improprie deus dicitur. — At ille religione
30 commotus cum etiam uerba sua scripta esse nollet, urgebat
Licentius, ut manerent, puerorum scilicet more uel potius V141
hominum — pro nefas ! paene omnium, quasi uero gloriandi
causa inter nos illud ageretur. Cuius motum animi cum obiur-
garem grauioribus uerbis, erubuit. Qua eius perturbatione
35 animaduerti ridentem laetantemque Trygetium et ambobus :
Itane agitis ? inquam; nonne uos mouet, quibus uitiorum
molibus atque imperitiae tenebris premamur et cooperiamur ?
haecine est ilia paulo ante uestra, de qua ineptus laetabar,
attentio et in deum ueritatemque surrectio ? О si uideritis uel
X, 18 cf. loh. 3, 17 et passim.
X, 30 urguebat H P1 к
104 DE ORDINE I, x, 29-30
40 tam lippientibus oculis quam ego, in quibus periculis iacea-
mus, cuius morbi dementiam risus iste indicet! о si uideretis !
quam cito, quam statim quantoque productius eum uerteretis p. 327
in fletus I Miseri, nescitis ubi simus ? Demersos quidem esse
animos omnium stultorum indoctorumque commune est, sed
45 non uno atque eodem modo demersis opem sapientia et
manum porrigit. Alii sunt, credite, alii sunt, qui sursum uocan-
tur, alii, qui in profunda laxantur. Nolite, obsecro uos, gemi-
nare mihi miserias. Satis mihi sint uulnera mea, quae ut sanen-
tur, paene cotidianis fletibus deum rogans indigniorem tamen
50 esse me, qui tam cito saner, quam uolo, saepe memet ipse
conuinco. Nolite, obsecro, si quid mihi amoris, si quid necessi-
tudinis debetis, si intellegitis, quantum uos diligam, quanti
faciam, quantum me cura exagitet morum uestrorum, si dignus
sum, quem non neglegatis, si denique deo teste non mentior,
55 nihil me plus mihi optare quam uobis, rependite mihi bene-
ficium, et si me magistrum libenter uocatis, reddite mihi
mercedem : boni estote !
30. Hie ubi, ne plura dicerem, lacrimae mihi modum impo-
suerunt, Licentius molestissime ferens, quod omnia scribeban-
60 tur : Quid enim, ait, fecimus, oro te ? — Adhuc, inquam, nec
fateris saltern peccatum tuum ? Tu nescis in ilia schola gra-
uiter me stomachari solitum, quod usque adeo pueri non
utilitate ac decore disciplinarum sed inanissimae laudis amore V142
ducerentur, ut quosdam etiam aliena uerba recitare non puderet PL
65 exciperentque plausus — о ingemescendum malum 1 — ab eis- 992
dem ipsis, quorum erant ilia, quae recitabant. Ita uos, quam-
uis nihil umquam, ut opinor, tale feceritis, tamen et in philo-
sophiam et in earn uitam, quam me tandem occupasse laetor,
aemulationis tabificae atque inanis iactantiae ultimam sed
70 nocentiorem ceteris omnibus pestem introducere ac prosemi-
nare conamini et fortasse, quia uos ab ista uanitate morboque
deterreo, pigriores eritis ad studia doctrinae et ab ardore
uentosae famae repercussi in torporem inertiae congelabitis.
Me miserum, si necesse erit tales etiam nunc perpeti, a quibus
75 uitia decedere sine aliorum uitiorum successione non possint!
— Probabis, ait Licentius, quam purgatiores futuri simus.
Modo illud obsecramus per omnia, quae diligis, ut ignotum
nobis uelis atque ilia omnia deleri iubeas, simul ut parcas
etiam tabulis, quas iam non habemus. Non enim aliquid in
80 libros translatum est eorum, quae a nobis multa disserta sunt.
— Prorsus, inquit Trygetius, maneat nostra poena, ut ea ipsa
quae nos inlicit fama flagello proprio a suo amore deterreat.
Vt enim solis amicis et familiaribus nostris litterae istae inno-
tescant, non parum desudabimus. — Assensus est ille.
40 periculosis P к 69 iactantiam Д
DE ORDINE I, xi, 31-32 105
XI. 81. Atque interea mater ingressa est quaesiuitque a
nobis, quid promouissemus ; nam et ei quaestio nota erat.
Cuius et ingressum et rogationem cum scribi nostro more
iussissem: Quid agitis ? inquit;; numquidnam in illis quos legitis
5 libris etiam feminas umquam audiui in hoc genus disputationis
inductas ? — Cui ego : Non ualde euro, inquam, superborum
imperitorumque iudicia, qui similiter in legendos libros atque
in salutandos homines inruunt. Non enim cogitant, quales ipsi,
sed qualibus induti uestibus sint et quanta pompa rerum for-
10 tunaeque praefulgeant. Isti enim in litteris non multum atten-
dunt, aut unde sit quaestio aut quo peruenire disserentes moli-
antur quidue ab eis explicatum atque confectum sit. In quibus
tamen quia nonnulli reperiuntur, quorum animi contemnendi V143
non sunt — aspersi sunt enim quibusdam condimentis huma- м328
15 nitatis et facile per aureas depictasque ianuas ad sacrosancta
philosophiae penetralia perducuntur — satis eis fecerunt et
maiores nostri, quorum libros tibi nobis legentibus notos esse
uideo, et his temporibus — ut omittam ceteros — uir et ingenio
et eloquentia et ipsis insignibus muneribusque fortunae et,
20 quod ante omnia est, mente praestantissimus Theodorus, quem
bene ipsa nosti, id agit, ut et nunc et apud posteros nullum
genus hominum de litteris nostrorum temporum iure conque-
ratur. Mei autem libri si quorum forte manus tetigerint lecto-
que meo nomine non dixerint : ‘iste quis est ?’ codicemque
25 proiecerint, sed uel curiosi uel nimium studiosi contempta uili-
tate liminis intrare perrexerint, me tecum philosophantem
non moleste ferent nec quemquam istorum, quorum meis lit-
teris sermo miscetur, fortasse contemnent. Sunt enim non
solum liberi, quod cuiuis disciplinae liberali, nedum philoso- PL
30 phiae satis est, sed summo apud suos loco nati. Doctissimorum 993
autem hominum litterae etiam sutores philosophatos et multo
uiliora fortunarum genera continent, qui tamen tanta ingenii
uirtutisque luce fulserunt, ut bona sua cum qualibet huiusce
modi nobilitate nullo modo uellent, etiamsi possent, ulla con-
35 dicione mutare. Nec deerit, mihi crede, tale hominum genus,
cui plus placeat hoc ipsum, quia mecum philosopharis, quam
si quid hie aliud aut iucunditatis aut grauitatis inuenerit. Nam
et feminae sunt apud ueteres philosophatae et philosophia tua
mihi plurimum placet.
4° 32. Nam ne quid, mater, ignores, hoc Graecum uerbum,
quo philosophia nominatur, Latine amor sapientiae dicitur.
Vnde etiam diuinae scripturae, quas uehementer amplecteris,
XI, 18/23 cf. Aug., Beata uita 1, 4. 32/33 cf. Aug., Retract. 1, 3, 7.
XI, 5 disputationes P1 к 25 contempta] /3 /4, contenta a, contemta к 34/35
conditione A M P1 ц к
8
XXIX
io6 DE ORDINE I, xi, 32-II, i, 1
non omnino philosophos, sed philosophos huius mundi euitan-
dos atque inridendos esse praecipiunt. Esse autem alium mun-
45 dum ab istis oculis remotissimum, quem paucorum sanorum V144
intellectus intuetur, satis ipse Christus significat, qui non dicit:
‘regnum meum non est de mundo’, sed : regnum meum non est
de hoc mundo. Nam quisquis omnem philosophiam fugiendam
putat, nihil nos uult aliud quam non amare sapientiam. Con- pl
50 temnerem te igitur in his litteris meis, si sapientiam non ama- 994
res, non autem contemnerem, si earn mediocriter amares,
multo minus, si tantum, quantum ego, amares sapientiam.
Nunc uero cum earn multo plus quam me ipsum diligas et
nouerim, quantum me diligas, cumque in ea tantum profeceris,
55 ut iam nec cuiusuis incommodi fortuiti nec ipsius mortis, quod
uiris doctissimis difficillimum est, horrore terrearis, quam sum-
mam philosophiae arcem omnes esse confitentur, egone me
non libenter tibi etiam discipulum dabo ?
33. Hie ilia cum blande ac religiose numquam me tantum
60 mentitum esse dixisset et uiderem tam multa nos uerba
fudisse, ut neque scribenda non essent et iam libri modus esset
neque tabulae reliquae forent, placuit quaestionem differri,
simul ut meo stomacho parcerem. Nam eum plus, quam uel-
lem, commouerant ea, quae mihi euomenda in illos adulescen-
65 tes necessario uisa sunt. Sed cum abire coepissemus: Memento,
inquit Licentius, quam multa et quam necessaria nobis abs te
accipienda per occultissimum ilium diuinumque ordinem etiam
te nesciente subministrentur. — Video, inquam, et ingratus
deo non sum uosque ipsos, qui haec aduertitis, ob id ipsum
70 praesumo fore meliores. — Hoc fuit tantum illo die negotium
meum.
LIBER SECVNDVS
fg 529
PL
993
locis hieme poterat, blanda temperies in pratum descendere, V 145
quo saepius et familiarius utebamur. Nobiscum erat etiam
5 mater nostra, cuius ingenium atque in res diuinas inflamma-
tum animum cum antea conuictu diuturno et diligenti consi-
deratione perspexeram turn uero in quadam disputatione non
paruae rei, quam die natali meo cum conuiuis habui atque in
libellum contuli, tanta mihi mens eius apparuerat, ut nihil
10 aptius uerae philosophiae uideretur. Itaque institueram, cum
43 cf. Col. 2, 8. 47/48 cf. Aug., Retract. 1, 3, 8 ; lob. 18, 36.
43/44 uitandos P к 46 christus ipse AH MR
DE ORDINE II, i, 1-3 107
abundaret otio, agere, ut conloquio nostro non deesset. Quod
in primo etiam huius operis libro abs te cognitum est.
2. Cum igitur memorato in loco, ut commode potuimus,
consedissemus, ego illis duobus adulescentibus : Quamuis
15 uobis, inquam, suscensuerim pueriliter de magnis rebus agen-
tibus, tamen mihi uidetur non sine ordine propitio deo acci-
disse, quod in sermone, quo uos ab ista leuitate detrahebam,
tempus ita consumptum est, ut res tanta ad Alypii aduentum
dilata uideatur. Quapropter quoniam ei iam quaestionem no-
20 tissimam feci et quantum in ea processerimus ostendi, para-
tusne es, Licenti, causam, quam suscepisti, ex ilia tua defini-
tione defendere ? Nam meminisse me arbitror te ordinem esse PL
dixisse, per quem deus ageret omnia. — Paratus sum, inquit, 994
quantum ualeo. — Quomodo ergo, inquam, agit ordine om-
25 nia deus ? itane, ut etiam se ordine agat ? an praeter eum or-
dine ab eo cetera gubernantur ? — Vbi omnia bona sunt, V 146
inquit, ordo non est. Est enim summa aequalitas, quae ordi-
nem nihil desiderat. — Negas, inquam, apud deum omnia
bona esse? — Non nego, inquit. — Conficitur, inquam, neque
30 deum neque ilia, quae apud deum sunt, ordine administrari. —
Concedebat. — Numquidnam, inquam, omnia bona nihil tibi
uidentur esse ? — Immo, ait, ipsa uere sunt. — Vbi ergo est,
inquam, illud tuum, quod dixisti, omnia quae sunt ordine
administrari nihilque omnino esse, quod ab ordine separatum
35 sit ? — Sed sunt, inquit, etiam mala, per quae factum est, ut
et bona ordo concludat; nam sola bona non ordine reguntur
sed simul bona et mala. Cum autem dicimus : ‘omnia quae
sunt’, non sola utique bona dicimus. Ex quo fit, ut omnia
simul, quae deus administrat, ordine administrentur.
40 3. Cui ego : Quae administrantur et aguntur, uidentur tibi
moueri an immobilia putas esse ? — Ista, inquit, quae in hoc
mundo hunt, fateor moueri. — Reliqua, inquam, negas ? —
Quae sunt cum deo, inquit, non mouentur ; reliqua omnia
moueri arbitror. — Cum igitur ea, quae cum deo sunt, inquam,
45 non moueri putas, cetera autem concedis moueri, ostendis ц 330
omnia, quae mouentur, non esse cum deo. — Repete hoc
ipsum inquit, paulo planius. — Quod non mihi uisus est diffi- PL
cultate intellegendi fieri uoluisse, sed quaerendi spatium, quo 995
inueniret quid responderet. — Dixisti, inquam, ea quae cum
50 deo sunt non moueri, cetera autem moueri. Si ergo haec, quae
mouentur, non mouerentur, si essent cum deo, quoniam om-
nia, quae sunt cum deo, negas moueri, restat, ut praeter deum
sint quae mouentur. — Quibus dictis adhuc tacebat, cum tan-
dem : Videtur mihi, inquit, quod et in hoc mundo si qua non
I, 11 quod] quod et H P R к
io8 DE ORDINE II, i, 3-ii, 5
55 mouentur, cum deo sunt. — Nihil hoc ad me, inquam ; fateris
enim, ut opinor, non omnia, quae in hie mundo sunt, non
moueri. Ex quo conficitur non omnia mundi huius esse cum
deo. — Fateor, inquit, non omnia. — Ergo est aliquid sine
deo ? — Non, inquit. — Cum deo sunt igitur omnia. — Hie
60 cunctabundus : Quaeso, inquit, illud non dixerim, quod sine
deo nihil sit; nam prorsus omnia, quae mouentur, non mihi
uidentur esse cum deo. — Sine deo est, inquam, igitur caelum v 147
hoc, quod moueri nemo ambigit. — Non est, inquit, sine deo
caelum. — Ergo est aliquid cum deo, quod moueatur ? — Non
65 possum, inquit, ut uolo, explicare quod sentio; tamen quid
moliar dicere, peto, ut, non expectatis uerbis meis, sagacissime,
si potestis, intellegatis. Nam et sine deo mihi nihil uidetur
esse et, quod cum deo est, rursum uidetur inconcussum ma-
nere ; caelum autem dicere sine deo esse non possum, non
70 solum quod nihil sine deo esse arbitror sed quod caelum putem
habere aliquid, quod non mouetur, quod uero aut deus est aut
cum deo, quamuis ipsum caelum non dubitem uerti ac moueri.
II. 4. Defini ergo, inquam, si placet, quid sit esse cum deo et
quid sit non esse sine deo. Si enim de uerbis inter nos contro-
uersia est, facile contemnetur, dummodo rem ipsam, quam
concepisti mente, uideamus. — Odi ego, inquit, definire. —
5 Quid ergo faciemus ? inquam. — Tu, inquit, defini quaeso.
Nam facilius est mihi uidere in alterius definitione, quid non
probem, quam quicquam bene definiendo explicare. — Gcram
tibi morem, inquam. Videtur tibi id esse cum deo, quod ab eo
regitur atque administratur ? — Non ait, ille, hoc animo con-
10 ceperam, cum dicebam ea quae non mouentur esse cum deo. —
Vide ergo, inquam, utrum haec tibi saltern definitio placeat :
cum deo est quidquid intellegit deum. — Concedo, inquit. —
Quid ergo ? inquam; sapiens deum tibi intellegere non uide-
tur ? — Videtur, inquit. — Cum ergo sapientes non solum
15 in una domo aut urbe sed etiam per inmensa regionum pere-
grinando nauigandoque moueantur, quomodo erit uerum quid-
quid cum deo est non moueri ? — Risum mihi, inquit, mouisti,
quasi ego quod sapiens facit dixerim esse cum deo. Cum deo /1331
est, sed illud quod nouit. — Non nouit, inquam, sapiens
20 codicem suum pallium tunicam supellectilem, si quam habet,
ceteraque id genus, quae stulti etiam bene nouerunt ? —
Fateor, inquit, nosse tunicam et nosse pallium non esse cum
deo.
5. Hoc ergo, inquam, dicis, non omne, quod nouit sapiens, v 148
25 esse cum deo, sed tamen quidquid sapientis cum deo est, id pl
nosse sapientem. — Optime, inquit; nam quidquid sensu isto 996
(Mt expcctatisj /}, expectctis a, exspectatis р к 71 uere /3 p
DE ORDINE II, ii, 5-6 109
corporis nouit, non est cum deo, sed illud, quod animo perci-
pit. Plus etiam fortasse audeo dicere, sed tamen dicam ; uobis
enim existimatoribus aut confirmer aut discam. Quisquis ea
30 sola nouit, quae corporis sensus attingit, non solum cum deo
esse non mihi uidetur sed ne secum quidem. — Hie cum
Trygetium animaduertissem in eo uultu, ut nescio quid uelle
dicere uideretur, sed uerecundia eum, ne quasi in alienum
locum inrueret, contineri, feci potestatem iam tacente Licentio,
35 ut promeret, si quid uellet. At ille: Ista, inquit, quae ad sensus
corporis pertinent, prorsus nemo mihi uidetur nosse. Aliud est
enim sentire, aliud nosse. Quare si quid nouimus, solo intel-
lect contineri puto et eo solo posse conprehendi. Ex quo fit,
ut, si illud est cum deo, quod intellegendo sapiens nouit, totum
40 quod nouit sapiens possit esse cum deo. — Quod cum Licentius
approbasset, subiecit aliud, quod nullo pacto possem contem-
nere. Ait enim : Sapiens prorsus ipse cum deo est; nam et se
ipsum intellegit sapiens. Quod conficitur et ex eo, quod a te
accepi, id esse cum deo, quod intellegit deum, et ex eo, quod a
45 nobis dictum est, id esse cum deo, quod a sapiente intellegitur.
Sed hanc eius partem, per quam istis utitur sensibus — non
enim puto connumerandam esse, cum sapientem uocamus-
fateor me nescire nec omnino cuius modi sit suspicari.
6, Negas ergo, inquam, non solum ex corpore et anima sed
50 etiam ex anima tota constare sapientem, si quidem partem
istam, qua utitur sensibus, animae esse negare dementis est.
Non enim ipsi oculi uel aures sed nescio quid aliud per oculos
sentit. Ipsum autem sentire si non damns intellectui, non
damus alicui parti animae. Restat, ut corpori tribuatur, quo
55 absurdius dici nihil interim mihi uidetur. — Anima, inquit,
sapientis perpurgata uirtutibus et iam coharens deo sapientis
etiam nomine digna est nec quicquam eius aliud delectat
appellare sapientem ; sed tamen quasi quaedam, ut ita dicam, V149
sordes atque exuuiae, quibus se ille mundauit et quasi sub-
60 traxit in se ipsum, ei animae seruiunt uel, si tota haec anima
dicenda est, ei certe parti animae seruiunt atque subiectae
sunt, quam solam sapientem nominari decet. In qua parte
subiecta etiam ipsam memoriam puto habitare. Vtitur ergo
hac sapiens quasi seruo, ut haec ei iubeat easque iam domito
65 atque substrato metas legis inponat, ut dum istis sensibus
utitur propter ilia, quae iam non sapienti sed sibi sunt neces-
saria, non se audeat extollere nec superbire domino nec his
ipsis, quae ad se pertinent, passim atque immoderate uti. Ad
illam enim uilissimam partem possunt ea pertinere, quae prae-
70 tereunt. Quibus autem est memoria necessaria nisi praetereun-
II, 29 confirmer 0 confitmem а к 33 redicere P к 55 mihi interim
P к 68 adpertinent {от. se) а к
HO DE ORDINE II, ii, 6-7
tibus et quasi fugientibus rebus ? Ille igitur sapiens amplecti-
tur deum eoque perfruitur, qui semper manet nec expectatur,
ut sit, nec metuitur, ne desit, sed eo ipso, quo uere est, semper
est praesens. Curat autem immobilis et in se manens serui sui м 332
75 quodam modo peculium, ut eo tamquam frugi et diligens
famulus bene utatur parceque custodiat.
7. Quam sententiam eius cum admiratione considerans re- PL
cordatus sum id ipsum aliquando me breuiter illo audiente 997
dixisse. Turn arridens : Gratias age, inquam, Licenti, huic
80 seruo tuo, qui tibi nisi aliquid de peculio suo ministraret,
nunc fortasse quod promeres non haberes. Nam si ad earn
partem memoria pertinet, quae se uelut famulam bonae menti
regendam concedit, ipsa nunc adiutus es, mihi crede, ut hoc
diceres. Ergo antequam ad ilium ordinem redeam, nonne tibi
85 uidetur uel propter talia, id est propter honestas ac necessarias
disciplinas, memoria opus esse sapienti ? — Quid, inquit,
memoria opus est, cum omnes suas res praesentes habeat ac
teneat ? Non enim uel in ipso sensu ad id, quod ante oculos
nostros est, in auxilium uocamus memoriam. Sapienti igitur
90 ante illos interiores intellectus oculos habenti omnia, id est
deum ipsum fixe immobiliterque intuenti, cum quo sunt omnia,
quae intellectus uidet ac possidet, quid opus est quaeso memo- V 150
ria ? Mihi autem ut opus esset ad haec quae abs te audieram
retinenda, nondum sum illius famuli dominus sed ei modo
95 seruio, modo pugno, ut non seruiam, et quasi audeo me adse-
rere in libertatem meam, et si forte aliquando impero atque
obtemperat mihi facitque saepe putare, quod uicerim, in aliis
rursus rebus ita esse erigit, ut eius sub pedibus miser iaceam.
Quam ob rem quando de sapiente quaerimus, me nolo nomi-
100 nes. — Nec me, inquam ; sed tamen numquidnam sapiens iste
suos potest deserere aut ullo pacto, cum hoc corpus agit, in
quo istum famulum sua lege deuinctum tenet, relinquit offi-
cium beneficia tribuendi quibus potest et maxime, quod ab eo
uehementissime flagitatur, sapientiam ipsam docendi ? Quod
105 cum facit, ut congrue doceat minusque ineptus sit, praeparat
saepe aliquid, quod ex dispositione eloquatur ac disputet, quod
nisi memoriae commendauerit, pereat necesse est. Ergo aut
ofiicia beniuolentiae negabis esse sapientis aut confiteberis res
aliquas sapientis memoria custodiri. An fortasse aliquid sua-
110 rum rerum non propter se quidem sed propter suos, sibi tamen
necessarium commendat seruandum illi famulo, ut ille tam-
quam sobrius et ex optima domini disciplina non quidem
custodiat, nisi quod propter stultos ad sapientiam perducendos
sed quod ei tamen ille custodiendum imperarit ? — Nec omnino
89 uocamus] nobis uocamus 0 p 102 relinquet M p
DE ORDINE II, ii, 7-iii, 8 111
115 huic, inquit, commendari quicquam arbitror a sapiente, si
quidem ille deo semper infixus est siue tacitus siue cum homi-
nibus loquens; sed ille seruus iam bene institutus diligenter
seruat, quod interdum disputanti domino suggerat et ei tam-
quam iustissimo gratum faciat officium suum, sub cuius se
120 uidet potestate uiuere, et hoc facit non quasi ratiocinando sed
summa ilia lege summoque ordine praescribente. — Nihil,
inquam, nunc resisto rationibus tuis, ut quod suscepimus
potius peragatur. De isto uero diligenter, quem ad modum sese
habeat — non enim parua res est aut tam paruo sermone con- V151
125 tenta — uidebimus alias, cum deus ipse oportunitatem ordine
dederit.
III. 8. Definitum est autem, quid sit esse cum deo, et cum a PL
me dictum est id esse cum deo, quod intellegit deum, uos etiam 998
plus adiecistis, ut ibi sint etiam ilia, quae intelleguntur a
sapiente. Qua in re multum me mouet, quomodo subito cum
5 deo stultitiam collocaueritis. Nam si cum deo sunt, quaecum- 333
que intellegit sapiens, nec nisi intellectam stultitiam effugere
potest, erit etiam, quod dictu nefas est, pestis ilia cum deo. —
Qua conclusione commoti cum in silentio se aliquantum tenuis-
sent : Respondeat, inquit Trygetius, etiam ille, de cuius ad-
10 uentu ad istam disputationem oportunissimo non nos puto
temere gratulatos. — Turn Alypius : Deus meliora ! inquit;
hucine mihi tandem tantum meum silentium parabatur ? Sed
inrupta iam quies est. Verum nunc enitar huic utcumque
rogationi satisfacere, cum mihi prius uel futurum prospexero
15 et a uobis impetrauero, ut a me amplius ista responsione nihil
flagitetis. — Nullo modo, inquam, est, Alypi, beneuolentiae
atque humanitatis tuae uocem tuam sermoni nostro etiam
desideratam negare. Sed perge modo, quod instituisti effice;
cetera, ut iam sese habet ordo ille, prouenient. — Aeque mihi
20 de ordine, inquit, sunt speranda meliora, in cuius adsertione
interim me substituere uoluistis. Sed, ni fallor, ob hoc stulti-
tiam deo ista tua conclusione ab his copulatam putasti, quod
uniuersa, quae intellegit sapiens, cum deo esse dixerunt. Sed
id quatenus accipiendum sit, nunc omitto ; tuam illam ratio-
25 cinationem paululum aduerte. Dixisti quippe : ‘Nam si cum
deo sunt, quaecumque intellegit sapiens, nec nisi intellectam
stultitiam effugere potest’ — quasi uero illud obscurum sit,
antequam stultitiam quisque uitet, sapientis eum nomine non
esse censendum — et dictum est a sapiente intellecta esse cum
3° deo : cum igitur euitandae stultitiae gratia eandem stultitiam V 152
III, 26/27 cf. supra, 1. 5/7.
Ш, 2 est] esset A T ц 14 in futurum Д ц 29 dictum est] dicis ista A T
ii2 DE ORDINE II, iii, 8-ю
quisque intellegit, nondum est sapiens. Cum autem fuerit, non
inter ea, quae ille intellegit, stultitia numeranda est. Quam ob
rem quoniam ea coniuncta sunt deo, quae iam sapiens intel-
legit, recte a deo stultitia secernetur.
35 9. Acute quidem, inquam, ut soles, Alypi, respondisti, sed
tamquam in alienas trusus angustias. Tamen quia, ut arbitror,
adhuc mecum stultus esse dignaris, quid faciemus, si aliquem
nanciscamur sapientem, qui nos tanto malo docendo ac dispu-
tando libenter liberet ? Nam nihil eum prius, quantum arbi-
40 tror, deprecaturus sum, nisi ut mihi ostendat, quae sit, quid sit,
qualis sit omnino stultitia. De te enim facile adfirmaverim;
me tamen tantum et tam diu detinet, quantum et quamdiu a
me non intellegitur. Dicturus est ergo ille te auctore : ‘ut hoc
uos docerem, quando stultus eram, ad me uenire debuistis;
45 modo autem uos uestri magistri esse poteritis; nam ego iam
stultitiam non intellego’. Quod quidem ab eo si audirem, non
uererer ammonere hominem, ut comes nobis fieret, simulque
magistrum alium quaereremus. Vt enim plene stultitiam non
intellego, uideo tamen nihil responsione hac esse stultius. Sed
50 pudebit eum fortasse ita nos aut relinquere aut sequi. Disputa-
bit ergo et exaggerabit copiosissime stultitiae mala. Nos autem
bene nobis prouidentes aut audiemus attente hominem nes-
cient em, quae loquatur, aut credemus eum id, quod non intel- PL
legit, scire aut adhuc deo susceptorum tuorum ratione stul- 999
55 titia copulata est. Nihil autem superiorum est, quod uideo
posse defendi : restat igitur, quod non uultis, extremum. —
Numquam te, inquit, inuidum senseram. Nam si ab istis, ut
dicis, susceptis quicquam honorarii, ut solet, accepissem, dum
ratiocinationis huius nimium tenax es, id eis modo reddere м 334
6o cogerer. Quare uel hoc contenti sint, quod me tecum laborante v 153
non parum eis ad excogitandum temporis dedi, uel, si uicti
patroni nulla quidem sua culpa consilio libenter auscultant,
et in hoc iam tibi cedant et sint in ceteris cautiores.
10. Non contemnam, inquam, quod in tua defensione Try-
65 getius nescio quid etiam perstrepens dicere cupiebat, faciam-
que bona tua uenia ; nam fortasse non bene instructus es, qui
recens huic negotio superuenisti, ut remoto patrocinio ipsos
causam suam peragentes audiam patienter, ut coeperam. —
Turn Trygetius Licentio prorsus absente : Quomodo uultis,
70 inquit, accipite et ridete stultitiam meam. Non mihi uidetur
debere dici intellectus, quo intellegitur ipsa stultitia, quae non
intellegendi uel sola uel maxima causa est. — Non facile, in-
quam, recuso istud accipere. Quamuis enim me multum mou-
31 sapiens fuerit Д ц 41 adfirmarim P к 58 honorari H M P, honorati R
61 paruum codd.
DE ORDINE II, iii, ю-iv, n 113
ueat, quod sentit Alypius, quomodo recte possit quisque
75 docere, qualis sit res, quam non intellegit, quantamque menti
afferat pemiciem, quod mente non uidet — nam id utique
attendens, quod tu dixisti, dicere est ueritus, cum ei sit ista
etiam de doctorum libris nota sententia — tamen sensum
ipsum considerans corporis — nam et isto ipso anima utitur
80 et ipsa sola est cum intellectu qualiscumque conlatio — ad-
ducor, ut dicam neminem posse uidere tenebras. Quam ob
rem si menti hoc est intellegere, quod sensui uidere, et licet
quisque oculis apertis sanis purisque sit, uidere tamen tene-
bras non potest, non absurde dicitur intellegi non posse stulti-
85 tiam ; nam nullas alias mentis tenebras nominamus. Nec iam
illud mouebit, quomodo stultitia possit non intellecta uitari.
Vt enim oculis tenebras uitamus eo ipso, quo nolumus non
uidere, sic quisque uolet uitare stultitiam, non earn conetur
intellegere, sed ea, quae possunt intellegi, per hanc se non
90 intellegere do! eat eamque sibi esse praesentem, non quo ipsam
magis intellegit sed quo alia minus intellegit, sentiat.
IV. 11. Sed ad ordinem redeamus, ut nobis aliquando red- V154
datur Licentius. Illud enim ex uobis iam requiro, utrum quae-
cumque agit stultus ordine uobis agere uideatur. Nam uidete,
rogatio quos laqueos habeat. Si ordine dixeritis, ubi erit ilia
5 definitio : ordo est, quo deus agit omnia, quae sunt, si etiam
stultus, quae agit, agit ordine ? Si autem ordo non est in his,
quae aguntur ab stulto, erit aliquid, quod ordo non teneat;
neutrum autem uultis. Videte quaeso, ne cuncta ipsius ordinis
defensione turbetis. — Hie item Trygetius — nam ille alter ad-
10 hue omnino absens erat — : Facile est, inquit, huic quidem
respondere conplexioni tuae, sed me in praesentia similitudo PL
deficit, qua sententiam meam uideo asseri inlustrarique debere. 1000
Tamen dicam, quod sentio; facies enim tu, quod paulo ante
fecisti. Non enim ilia commemoratio tenebrarum ad id, quod
15 a me inuolutum prolatum erat, parum nobis attulit luminis.
Namque omnis uita stultorum quamuis per eos ipsos minime
constans minimeque ordinata sit, per diuinam tamen proui-
dentiam necessario rerum ordine includitur et quasi quibus-
dam locis ilia ineffabili et sempitema lege dispositis nullo
20 modo esse sinitur, ubi esse non debet. Ita fit, ut angusto
animo ipsam solam quisque considerans ueluti magna reper-
cussus foeditate auersetur. Si autem mentis oculos erigens
atque diffundens simul uniuersa conlustret, nihil non ordi- м 335
natum suisque semper ueluti sedibus distinctum dispositum-
25 que reperiet.
74 sentiat H P R к
IV, 16 prolatum] от. а к
ii4 DE ORDINE II, iv, 12-13
12, Quam magna, inquam, quam mira mihi per uos deus ille
atque ipse, ut magis magisque credere adducor, rerum nescio
quis occultus ordo respondet > Nam ea dicitis, quae nec quo-
modo dicantur non uisa nec quomodo ea uideatis intellego ;
30 ita ea et uera et alta esse suspicor. Simile autem aliquod in
istam sententiam tu fortasse unum requirebas. At mihi iam
occurrunt innumerabilia, quae me ad consentiendum prorsus
trahunt. Quid enim carnifice tetrius ? quid illo animo trucu-
lentius atque dirius ? At inter ipsas leges locum necessarium V 155
35 tenet et in bene moderatae ciuitatis ordinem inseritur estque
suo animo nocens, ordine autem alieno poena nocentium. Quid
sordidius, quid inanius, dedecoris et turpitudinis plenius mere-
tricibus lenonibus ceterisque hoc genus pestibus dici potest ?
Aufer meretrices de rebus humanis, turbaueris omnia libidini-
40 bus ; constitue matronarum loco, labe ac dedecore dehonesta-
ueris. Sic igitur hoc genus hominum per suos mores impuris-
simum uita, per ordinis leges condicione uilissimum. Nonne in
corporibus animantium quaedam membra, si sola adtendas,
non possis adtendere ? Tamen ea naturae ordo nec, quia neces-
45 saria sunt, deese uoluit nec, quia indecora, eminere permisit.
Quae tamen deformia suos locos tenendo meliorem locum
concessere melioribus. Quid nobis suauius, quod agro uillaeque
spectaculum congruentius fuit pugna ilia conflictuque gallina-
ciorum gallorum, cuius superiore libro fecimus mentionem ?
50 Quid abiectius tamen deformitate subiecti uidimus ? Et per
ipsam tamen eiusdem certaminis perfectior pulchritudo pro-
uenerat.
13» Talia, credo, sunt omnia, sed oculos quaerunt. Soloecis-
mos et barbarismos quos uocant, poetae adamauerunt; quae
55 schemata et metaplasmos mutatis appellare nominibus quam
manifesta uitia fugere malunt. Detrahe tamen ista carminibus,
suauissima condimenta desiderabimus. Congere multa in unum
locum, totum acre putidum rancidum fastidibo. Transfer in
liberam forensemque dictionem, quis non earn fugere atque in
60 theatra se condere iubebit ? Ordo igitur ea gubernans et mo- V156
derans nec apud se nimia nec ubilibet aliena esse patietur. PL
Summissa quaedam impolitaeque simillima ipsos saltus ac 1001
uenustos locos sese interponens inlustrat oratio. Quae si sola
sit, proicis ut uilem; si autem desit, ilia pulchra non promi-
65 nent, non in suis quasi regionibus possessionibusque dominan-
tur sibique ipsa propria luce obstant totumque confundunt.
V. Magnae et hie debentur ordini gratiae. Mentientes con-
IV, 33/34 cf. Plotinus, Enn. 3, 2,17. 42/46 cf. Plotinus, Enn. 3, 2,8. 48/49
cf. supra, I, viii, 25,1. 82/83.
37 decotis A T 56 maluerunt j8 p. 60 se condere] secedere А p
DE ORDINE II, v, 13-16 115
clusiones aut inrepentes paulatim uel minuendo uel addendo
in assensionem falsitatis quis non metuat, quis non oderit ?
Saepe tamen in disputationibus certis et suis sedibus conlo-
5 catae tantum ualent, ut nescio quo modo per eas dulcescat
ipsa deceptio. Nonne hie quoque ordo ipse laudabitur ?
14. Iam in musica, in geometrica, in astrorum motibus, in
numerorum necessitatibus ordo ita dominatur, ut, si quis quasi
eius fontem atque ipsum penetrale uidere desideret, aut in his
10 inueniat aut per haec eo sine ullo errore ducatur. Tabs enim
eruditio, si quis ea moderate utatur — nam nihil ibi quam ni- 336
mium formidandum est — talem philosophiae militem nutrit
uel etiam ducem, ut ad summum ilium modum, ultra quod
requirere aliquid nec possit nec debeat nec cupiat, qua uult,
i j euolet atque perueniat multosque perducat, unde iam, dum
ipsis humanis rebus teneatur, sic eas despiciat cunctaque dis-
cemat, ut nullo modo eum moueat, cur alius optet liberos
habere nec habeat, alius uxoris nimia fecunditate torqueatur,
egeat ille pecunia, qui largiri liberaliter multa paratus est,
20 eique defossae incubet macer et scabiosus fenerator, ampla
patrimonia luxuries dispergat atque diffundat, uix toto die
lacrimans mendicus nummum impetret, alium honor extollat
indignum, lucidi mores abscondantur in turba.
15. Haec et alia in hominum uita cogunt homilies plerumque
25 inpie credere nullo nos ordine diuinae prouidentiae gubemari;
alios autem pios et bonos atque splendid© ingenio praeditos, v 157
qui neque nos deseri a summo deo possunt in animum inducere
et tamen rerum tanta quasi caligine atque commixtione turbati
nullum ordinem uident uolentesque sibi nudari abditissimas
30 causas errores suos saepe etiam carminibus conqueruntur. Qui
si hoc solum interrogent, cur Itali semper serenas hiemes orent
et item semper Getulia nostra miser a sitiat, quis eis facile
respondebit ? Aut ubi apud nos indagabitur illius ordinis ulla
suspicio ? Ego autem si quid meos monere possum, quantum
35 mihi apparet quantumque sentio, censeo illos disciplinis omni-
bus erudiendos. Aliter quippe ista sic intellegi, ut luce clariora
sint, nullo modo possunt. Si autem aut pigriores sunt aut aliis
negotiis praeoccupati aut iam duri ad discendum, fidei sibi
praesidia parent, quo illos uinculo ad sese trahat atque ab his PL
40 horrendis et inuolutissimis malis liberet ille, qui neminem sibi 1002
per mysteria bene credentem perire permittit.
16. Duplex enim est uia, quam sequimur, cum rerum nos
obscuritas mouet, aut rationem aut certe auctoritatem. Philo-
sophia rationem promittit et uix paucissimos liberat, quos
V, 34/35 cf. Aug., detract, i, 3, 4.
V, 14 quod] quem M ц 26 alii autem pii et boni S ц praediti S ц
n6 DE ORDINE II, v, 16-vi, 18
45 tamen non modo non contemnere ilia mysteria sed sola intel-
legere, ut intellegenda sunt, cogit, nullumque aliud habet
negotium, quae uera et, ut ita dicam, germana philosophia est,
quam ut doceat, quod sit omnium rerum principium sine prin-
cipio quantusque in eo maneat intellectus quidue inde in
50 nostram salutem sine ulla degeneratione manauerit, quem
unum deum omnipotentem, eumque tripotentem patrem et
filium et spiritum sanctum, docent ueneranda mysteria, quae
fide sincera et inconcussa populos liberant, nec confuse, ut
quidam, nec contumeliose, ut multi, praedicant. Quantum
55 autem illud sit, quod hoc etiam nostri generis corpus tantus
propter nos deus adsumere atque agere dignatus est, quanto V158
uidetur uilius, tanto est dementia plenius et a quadam ingenio-
sorum superbia longe alteque remotius.
17. Anima uero unde originem ducat quidue hie agat, quan-
60 turn distet a deo, quid habeat proprium, quod alternat in
utramque naturam, quatenus moriatur et quomodo immor-
talis probetur, quam magni putatis esse ordinis, ut ista
discantur ? Magni omnino atque certi, de quo breuiter, si 337
tempus fuerit, post loquemur. Illud nunc a me accipiatis uolo,
65 si quis temere ac sine ordine disciplinarum in harum rerum
cognitionem audet inruere, pro studioso ilium curiosum, pro
docto credulum, pro cauto incredulum fieri. Itaque mihi quod
modo interroganti tam bene atque apte respondetis, et miror
unde sit et cogor cognoscere. Videamus tamen, quo usque
70 progredi uestra latens possit intentio. Iam nobis Licenti etiam
uerba reddantur, qui tam diu nescio qua cura occupatus alie-
nus ab hoc sermone fuit, ut eum ista non aliter quam eos qui
non assunt familiares nostros credam esse lecturum. Sed redi
ad nos quaeso, Licenti, atque hie totus fac ut assis ; tibi enim
75 dico. Nam definitionem meam tu probasti, qua dictum est,
quid sit esse cum deo, cum quo mentem sapientis manere
immobilem me, quantum assequi ualeo, docere uoluistis.
VI. 18. Sed illud me mouet, quomodo, cum iste sapiens,
quamdiu inter homines uiuit, in corpore esse non negetur, quo
pacto fiat, ut eius corpore hue atque illuc uagante mens immo-
bilis maneat. Isto enim modo potes dicere, cum mouetur nauis,
5 homines, qui in ea sunt, non moueri, quamuis ab ipsis earn pos-
sideri gubernarique fateamur. Etenim si sola earn cogitatione PL
regerent facerentque ire, quo uellent, tamen, cum ea movere- 1003
tur, non possent illi qui ibidem constituti sunt non moueri. — V159
61 eumque tripotentem] edd. omnes inde ab Ugoleto 1491, cum quo tripotentem H
PRk, cum quo patripotentem M, eo quo tripotentem A T, от. S 52 sanctum
spiritum HP1Rk docent] от. а к 58 lateque P2 p. 60 distet Д p, agat
а к 68 respondistis AT p 69 agnoscere Д p 77 uoluisti p
VI, 7/8 moueantur HPRk, moueatur M 8 possunt а к
DE ORDINE II, vi, 18-vii, 20 117
Non, ait Licentius, animus ita est in corpora, ut corpus impe-
10 ret animo. — Neque ego hoc dico, inquam; sed etiam eques
non ita est in equo, ut ei equus imperet, et tamen, quamuis
quo uelit equum agat, equo moto moueatur necesse est. —
Potest, inquit, sedere ipse immobilis. — Cogis nos, inquam,
definire, quid sit moueri; quod si potes, facias uolo. — Prorsus,
15 inquit, maneat quaeso beneficium tuum ; nam manet postula-
te mea, et, ne me prorsus interroges, utrum mihi definire
placeat, quando id facere potuero, ipse profitebor. — Quae
cum dicta essent, puer de domo, cui dederamus id negotii,
cucurrit ad nos et horam prandii esse nuntiauit. Turn ego :
20 Quid sit, inquam, moueri, non definire nos puer iste sed
ipsis oculis cogit ostendere. Eamus igitur et de isto loco in
ahum locum transeamus; nam nihil est aliud, nisi fallor,
moueri. — Hie cum arrisissent, discessimus.
19. At ubi refecimus corpora, quoniam caelum obduxerat
25 nubes, solito loco in balneo consedimus. Atque ego : Concedis
ergo, inquam, Licenti, nihil esse aliud motum quam de loco in
locum transitum ? — Concedo, inquit. — Concedis ergo, in-
quam, neminem in eo loco esse, in quo non fuerat, et motum
non fuisse ? — Non intellego, inquit. — Si quid, inquam, in
30 alio loco fuit dudum et nunc in alio est, motum esse concedis ?
— Assentiebatur. — Ergo, inquam, posset alicuius sapientis
uiuum corpus hie modo nobiscum esse, ut animus hinc abes-
set ? — Posset, inquit. — Etiamne, inquam, si nobiscum con-
loqueretur et nos aliquid doceret ? — Etiamsi, inquit, nos
35 ipsam doceret sapientiam, non ilium dicerem nobiscum esse
sed secum. — Non igitur in corpora ? inquam. — Non, inquit.
— Cui ego : Corpus illud, quod caret animo, nonne mortuum
fateris, cum ego uiuum proposuerim ? — Nescio, inquit, quo-
modo explicem. Nam et corpus hominis uiuum esse non posse
40 uideo, si animus in eo non sit, et non possum dicere, ubiubi sit
corpus sapientis, non eius animum esse cum deo. — Ego, м 338
inquam, faciam, ut hoc explices. Fortasse enim, quia ubique v 160
deus est, quoquo ierit sapiens, inuenit deum, cum quo esse
possit. Ita fit, ut possimus et non negare ilium de loco in locum
45 transire, quod est moueri, et tamen semper esse cum deo. —
Fateor, inquit, corpus illud de loco in locum transitum facere,
sed mentem ipsam nego, cui nomen sapientis inpositum est.
VII. 20. Nunc interim tibi cedo, inquam, ne res obscurissima
et diuitius diligentiusque tractanda inpediat in praesentia pro-
positum nostrum. Sed illud uideamus, quoniam definitum est a
nobis, quid sit esse cum deo, utrum scire possimus etiam, quid
VI, 23 cf. Tacitus, Dial. 42; Aug., c. Acad. Ill, iii, 6.
12 quo uelit] от. M, quo uelit ire A T p. 16 prorsus] rursus AT p 28 in
eo loco /3 p, in loco H M, loco P R к 30 in alio est AT p, est in alio S, alio est
M P к 37 careret A T p 38 fatereris A T p
n8 DE ORDINE II, vii, 20-22
5 sit esse sine deo, quamuis iam manifestum esse arbitror. Nam
credo uideri tibi eos, qui cum deo non sunt, esse sine deo. — Si
possent, inquit, mihi uerba suppetere, dicerem quod tibi for-
tasse non displiceret. Sed peto perferas infantiam meam resque pl
ipsas, ut te decet, ueloci mente praeripias. Nam isti nec cum 1004
10 deo mihi uidentur esse et a deo tamen haberi, itaque non pos-
sum eos sine deo esse dicere, quos deus habet. Cum deo item
non dico, quia ipsi non habent deum, si quidem deum habere
iam inter nos pridem in sermone illo, quem die natali tuo
iucundissimum habuimus, placuit nihil aliud esse quam deo
15 perfrui. Sed fateor me formidare ista contraria, quomodo
quisque nec sine deo sit nec cum deo.
21. Non te moueant ista, inquam. Nam ubi res conuenit, quis
non uerba contemnat ? Quare iam ad illam tandem ordinis
definitionem redeamus. Nam ordinem esse dixisti, quo deus
20 agit omnia. Nihil autem, ut uideo, non agit deus; nam inde
tibi uisum est nihil praeter ordinem posse inueniri. — Manet,
inquit, sententia mea; sed iam uideo, quid sis dicturus :
utrum deus agat, quae non bene agi confitemur. — Optime,
inquam; prorsus oculum in mentem iniecisti. Sed ut uidisti,
25 quid essem dicturus, ita peto uideas, quid respondendum sit. V161
— Atque ille nutans capite atque umeris : Turbamur, inquit.
— Et huic forte quaestioni mater superuenerat. Atque ille post
aliquantum silentium petit, ut a me hoc ipsum rursus inter-
rogaretur ; cui loco superius a Trygetio fuisse responsum non
30 omnino animum aduerterat. Turn ego : Quid, inquam, uel
cur tibi repetam ?
actum, aiunt, ne agas.
Quare moneo potius, ut ea, quae supra dicta sunt, uel legere
cures, si audire nequiuisti. Quam quidem absentiam a sermone
35 nostro animi tui non aegre tuli diuque ita esse pertuli, ut neque
ilia impedirem, quae tecum intentus remotusque a nobis pro te
agebas, et ea persequerer, quae te amittere stilus iste non
siner et.
22. Nunc illud quaero, quod nondum discutere diligenti ra-
40 tione temptauimus. Nam ut primum nobis istam de ordine
quaestionem nescio quis ordo peperit, memini te dixisse hanc
esse iustitiam dei, qua separat inter bonos et malos et sua
cuique tribuit. Nam est, quantum sentio, manifestior iustitiae
VII, 13 cf. Aug., Beata uita 4, 34. 29 cf. supra, II, iv, 11,1. 10. 32 Teren-
tius, Phorm. 419. 42/43 cf. supra, I, vii, 19, I. 44.
VII, 23 agat] agit P к 30 animaduerterat /3 ц, aduerterat M 36 pertuli]
te pertuli Д ft 39 iliac H P к 42 quae A RT ft 43 est] nulla est Д ft
DE ORDINE II, vii, 22-23 119
definitio ; itaque respondeas uelim, utrum tibi uideatur ali-
45 quando deum non fuisse iustum. — Numquam, inquit. — Si
ergo semper, inquam, deus iustus, semper bonum et malum
fuerunt. — Prorsus, inquit mater, nihil aliud uideo, quod
sequatur. Non enim iudicium, dei fuit ullum, quando malum
non fuit, nec, si aliquando bonis et malis sua cuique non
50 tribuit, potest uideri iustus fuisse. — Cui Licentius : Ergo p- 539
dicendum nobis censes semper malum fuisse ? — Non audeo,
inquit ilia, hoc dicere. — Quid ergo dicemus ? inquam; si
deus iustus est, quia iudicat inter bonos et malos, quando non
erat malum, non erat iustus. — Hie illis tacentibus animad-
55 uerti Trygetium respondere uelle atque permisi. At ille :
Prorsus, inquit, erat deus iustus. Poterat enim bonum malum-
que secernere, si extitisset, et ex ipso, quo poterat, iustus erat.
Non enim, cum dicimus Ciceronem prudent er inuestigasse v 162
coniurationem Catilinae, temperanter nullo corruptum fuisse PL
60 praemio, quo parceret malis, iuste illos summo supplicio sena- 1005
tus auctoritate mactasse, fortiter sustinuisse omnia tela inimi-
corum et molem, ut ipse dixit, inuidiae, non in eo fuissent
uirtutes istae, nisi Catilina rei publicae tantam pemiciem
comparasset. Virtus enim per se ipsa, non per aliquod huius
65 modi opus consideranda est et in homine, quanto magis in
deo, si tamen in angustiis rerum atque uerborum componere
illis quoquo modo ista permittimur. Nam ut intellegamus, quia
deus semper iustus fuit, quando extitit malum, quod a bono
seiungeret, nihil distulit sua cuique tribuere ; non enim tunc ei
70 erat discenda iustitia, sed tunc ea utendum, quam semper
habuit.
23. Quod cum et Licentius et mater in tanta necessitate ap-
probassent : Quid, inquam, dicis, Licenti ? ubi est, quod tam
magnopere asseruisti, nihil praeter ordinem fieri ? Quod enim
75 factum est, ut malum nasceretur, non utique dei ordine factum
est, sed cum esset natum, dei ordine inclusum est. — Et ille
ammirans ac moleste ferens, quod tam repente bona causa
esset lapsa de manibus : Prorsus, inquit, ex illo dico coepisse
ordinem, ex quo malum esse coepit. — Ergo, inquam, ut esset
80 ipsum malum, non ordine factum est, si, postquam malum
ortum est, ordo esse coepit. [Semper erat ordo apud deum et
aut semper fuit nihil, quod dicitur malum, aut, si aliquando
inuenitur coepisse, quia ordo ipse aut bonum est aut ex bono
est, numquam aliquid sine ordine fuit nec erit aliquando.
60/02 cf. Cicero, Cat. i, 9, 23.
61 censes inquit 0 p 63 deus ideo jB p 57 ex] eo / Г g 59 temperasse
а к 64 ipsam A M S p 72 intenta P к 81/87 semper usque uitae] от. a,
seclusit к
120 DE ORDINE II, vii, 23-24
85 Quamuis et nescio quid potius occurrit, sed ilia consuetudine
obliuionis elapsum est; quod credo ordine contigisse pro merito
uel gradu uel ordine uitae.] — Nescio quomodo mihi, inquit,
effugit quam nunc sperno sententia ; non enim debui dicere, V 165
postquam malum natum est, coepisse ordinem, sed ut ilia
90 iustitia, de qua Trygetius disseruit, ita et ordinem fuisse apud
deum, sed ad usum non uenisse, nisi postquam mala esse
coeperunt. — Eodem, inquam, relaberis; illud enim, quod
minime uis, inconcussum manet. Nam siue apud deum fuit
ordo siue ex illo tempore esse coepit, ex quo etiam malum,
95 tamen malum illud praeter ordinem natum est. Quod si con-
cedis, fateris aliquid praeter ordinem posse fieri, quod causam
tuam debilitat ac detruncat; si autem non concedis, incipit dei
ordine natum malum uideri et malorum auctorem deum fate-
beris, quo sacrilegio mihi detestabilius nihil occurrit. — Quod
100 cum siue non intellegenti siue dissimulanti se intellexisse uer-
sarem saepius et uoluerem, nihil habuit quod diceret, et se
silentio dedit. Turn mater : Ego, inquit, non puto nihil potuisse
praeter dei ordinem fieri, quia ipsum malum, quod natum est,
nullo modo dei ordine natum est, sed ilia iustitia id inordina- м 340
105 turn esse non siuit et in sibi meritum ordinem redegit et
conpulit.
24. Hie ego, cum omnes cernerem studiosissime ac pro suis PL
quemque uiribus deum quaerere sed ipsum, de quo agebamus, юоб
ordinem non tenere, quo ad illius ineffabilis maiestatis intel-
iiolegentiam peruenitur: Oro uos, inquam, si, ut uideo, mul-
tum diligitis ordinem, ne nos praeposteros et inordinatos esse
patiamini. Quamquam enim occultissima ratio se demonstra-
turam polliceatur nihil praeter diuinum ordinem fieri, tamen
si quempiam ludi magistrum audiremus conantem docere
115 puerum syllabas, quem prius litteras nemo docuisset, non dico
ridendum tamquam stultum, sed uinciendum tamquam furio-
sum putaremus non ob aliud, opinor, nisi quod docendi ordi-
nem non teneret. At multa talia et inperitos, quae a doctis
reprehendantur ac derideantur, et dementes homines, quae
120 nec stultorum indicium fugiunt, facere nemo ambigit, et tamen
etiam ista omnia, quae fatemur esse peruersa, non esse praeter V 164
diuinum ordinem alta quaedam et a multitudinis uel suspi-
cione remotissima disciplina se ita studiosis et deum atque
animas tantum amantibus animis manifestaturam esse pro-
125 mittit, ut non nobis summae numerorum possint esse cer-
tiores.
107/VIII, 62 cf. Eugippius, Excerpta 23.
88 sententiam A T p. 101 habuit /3 /4, aliud a, habuit aliud coni, к
DE ORDINE II, viii, 25-ix, 26 121
VIII. 25. Haec autem disciplina ipsa dei lex est, quae apud
eum fixa et inconcussa semper manens in sapientes animas
quasi transcribitur, ut tanto se sciant uiuere melius tantoque
sublimius, quanto et perfectius earn contemplantur intellegen-
5 do et uiuendo custodiunt diligentius. Haec igitur disciplina
eis, qui illam nosse desiderant, simul geminum ordinem sequi
iubet, cuius una pars uitae, altera eruditionis est. Adulescenti-
bus ergo studiosis eius ita uiuendum est, ut a ueneriis rebus,
ab inlecebris uentris et gutturis, ab inmodesto corporis cultu
10 et omatu, ab inanibus negotiis ludorum ac torpore somni
atque pigritiae, ab aemulatione obtrectatione inuidentia, ab
honorum potestatumque ambitionibus, ab ipsius etiam laudis
immodica cupiditate se abstineant, amorem autem pecuniae
totius suae spei certissimum uenenum esse credant. Nihil
15 eneruiter faciant, nihil audacter. In peccatis autem suorum
uel pellant omnino iram uel ita frenent, ut sit pulsae similis.
Neminem oderint, nulla uitia non curare uelint. Magnopere
obseruent, cum uindicant, ne nimium sit, cum ignoscunt, ne
parum. Nihil puniant, quod non ualeat ad melius, nihil indul-
20 geant, quod uertat in peius. Suos putent omnes, in quos sibi
potestas data fuerit. Ita seruiant, ut eis dominari pudeat, ita
dominentur, ut eis seruire delectet. In alienorum autem pec-
catis molesti non sint inuito. Inimicitias uitent cautissime,
ferant aequissime, finiant citissime. In omni uero contractu
25 atque conuersatione cum hominibus satis est seruare unum hoc
uulgare prouerbium : nemini faciant, quod pati nolunt. Rem
publicam nolint administrare nisi perfecti, perfici autem uel
intra aetatem senatoriam festinent uel certe intra iuuentutem.
Sed quisquis sero se ad ista conuerterit, non arbitretur nihil V 165
30 sibi esse praeceptum ; nam ista utique facilius decocta aetate PL
seruabit. In omni autem uita loco tempore amicos aut habeant 1007
aut habere instent. Obsequantur dignis etiam non hoc expec- ц 341
tantibus, superbos minus curent, minime sint. Apte congruen-
terque uiuant, deum colant cogitent quaerant fide spe caritate
35 subnixi. Optent tranquillitatem atque certum cursum studiis
suis omniumque sociorum et sibi quibusque passunt mentem
bonam pacatamque uitam.
IX. 26. Sequitur, ut dicam, quomodo studiosi erudiri de-
beant, qui sicut dictum est uiuere instituerunt. Ad discendum
item necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione.
VIII, 6/7 cf. Cicero, Ног/. frg. 23-24. 26/27 cf. infra, П, xx, 54, 1. 4?/^.
VIII, 10 a torpore /? Eng. p, ac torpore H M P2 к, actorcorpore P1 R 19
ualeat /3 Eug., ualeant a 28 iuuentatem H P R к 29 se ad ista] Д Eug., ad
ista se а к 35/36 studiis suis] Д Eug. ft, studii sui a к
9 XXIX
122 DE ORDINE II, ix, 26-27
Tempore auctoritas, re autem ratio prior est. Aliud est enim,
5 quod in agendo anteponitur, aliud, quod pluris in appetendo
aestimatur. Itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae
multitudini uideatur esse salubrior, ratio uero aptior eruditis,
tamen, quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus
autem imperitus nouit, qualem se debeat praebere docentibus
10 et quali uita esse docilis possit, euenit, ut omnibus bona magna
et occulta discere cupientibus non aperiat nisi auctoritas ia-
nuam. Quam quisque ingressus sine ulla dubitatione uitae
optimae praecepta sectatur, per quae, cum docilis factus fue-
rit, turn demum discet et quanta ratione praedita sint ea ipsa,
15 quae secutus est ante rationem, et quid sit ipsa ratio, quam post
auctoritatis cunabula firmus et idoneus iam sequitur atque
conprehendit, et quid intellectus, in quo uniuersa sunt — uel
ipse potius uniuersa — et quid praeter uniuersa uniuersorum
principium. Ad quam cognitionem in hac uita peruenire pauci,
20 ultra quam uero etiam post hanc uitam nemo progredi potest.
Qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus
rectisque uotis constanter operam dederint aut contemnentes
aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri,
beatos eos quidem, cum inter homines uiuunt, nescio quo
25 modo appellem, tamen inconcusse credo, mox ut hoc corpus v 166
reliquerint, eos, quo bene magis minusue uixerunt, eo facilius
aut difficilius liberari.
27. Auctoritas autem partim diuina est, partim humana, sed
uera firma summa ea est, quae diuina nominatur. In qua
50 metuenda est aeriorum animalium mira fallacia, quae per re-
rum ad istos sensus corporis pertinentium quasdam diuina-
tiones nonnullasque potentias decipere animas facillime con-
suerunt aut periturarum fortunarum curiosas aut fragilium
cupidas potestatum aut inanium formidulosas miraculorum.
35 Illa ergo auctoritas diuina dicenda est, quae non solum in
sensibilibus signis transcendit omnem humanam facultatem
sed et ipsum hominem agens ostendit ei, quo usque se propter
ipsum depresserit, et non teneri sensibus, quibus uidentur PL
ilia miranda, sed ad intellectum iubet euolare simul demon- 1008
40 strans, et quanta hie possit et cur haec faciat et quam parui
pendat. Doceat enim oportet et factis potestatem suam et
humilitate clementiam et praeceptione naturam, quae omnia
sacris, quibus initiamur, secretius firmiusque traduntur, in
quibus bonorum uita facillime non disputationum ambagibus
IX, 38/40 cf. Aug., Retract. 1, 3, 3. 21/27 cf. Cicero, Hort. frg. 97.
IX, 9 docentibus 0 Eug., nocentibus a 14 praedicta A T Eug. 24 uiuunt
ft Eug. n, uiuant а к 32 potentias] /3 Eug. ц, sententias а к 36 transcendet a
38 tenere a
DE ORDINE II, ix, 27-x, 29 123
45 sed mysteriorum auctoritate purgatur. Humana uero auctori-
tas plerumque fallit, in eis tamen iure uidetur excellere, qui,
quantum imperitorum sensus capit, multa dant indicia doctri-
narum suarum et non uiuunt aliter, quam uiuendum esse
praecipiunt. Quibus si aliqua etiam fortunae munera acces-
50 serint, quorum appareant usu magni contemtuque maiores,
difficillimum omnino est, ut eis quisque uiuendi praecepta p. 342
dantibus credens recte uituperetur.
X. 28. Hie Alypius : Permagna, inquit, uitae imago abs te
ante oculos nostros cum plene turn breuiter constituta est, cui
quamuis cotidianis praeceptis tuis inhiemus, tamen nos hodie
cupidiores flagrantioresque reddidisti. Ad quam, si fieri posset,
5 non solum nos uerum etiam cunctos homines iam peruenire et
eidem inhaerere cuperem, si, ut haec auditu mirabilia, ita v 167
essent imitatione facilia. Nam nescio quo modo — quod uti-
nam uel a nobis procul absit! — animus humanus dum haec
audiendo caelestia diuina ac prorsus uera esse proclamet, in
10 adpetendo aliter se gerit, ut mihi uerissimum uideatur aut
diuinos homines aut non sine diuina ope sic uiuere. — Cui ego:
Haec praecepta uiuendi, quae tibi, ut semper, plurimum
placent, Alypi, quamuis hie meis uerbis pro tempore expressa
sint, non tamen a me inuenta esse optime seis. His enim
15 magnorum hominum et paene diuinorum libri plenissimi sunt,
quod non propter te mihi dicendum putaui sed propter istos
adulescentes, ne in eis quasi auctoritatem meam iure contem-
nant. Nam mihi omnino illos nolo credere nisi docenti ratio-
nemque reddenti, propter quos pro rerum magnitudine conci-
20 tandos etiam te arbitror istum interposuisse sermonem. Non
enim tibi sunt ad sequendum ista difficilia, quae tanta rapuisti
auiditate tantoque in ea naturae admirabilis impetu ingressus
es, ut ego tibi uerborum, tu mihi rerum magister effectus sis.
Non enim est modo ulla causa mentiendi aut saltern occasio ;
25 nam neque te falsa tua laude studiosiorem fieri puto et hi
adsunt, qui utrumque nouerunt, et ei sermo iste mittetur, cui
nostrum nullus ignotus est.
29. Bonos autem uiros deditosque optimis moribus, si non
aliter sentis atque dixisti, pauciores te arbitror esse credere,
30 quam mihi probabile est; sed multi penitus latent, item mul-
torum non latentium ea ipsa, quae mira sunt, latent; in animo
enim sunt ista, qui neque sensu accipi potest et plerumque,
dum congruere uult uitiosorum hominum conloquiis, ea dicit,
quae aut probare aut adptere uideatur. Multa etiam facit non V168
35 libenter propter aut uitandum odium hominum aut ineptiam PL
fugiendam, quod nos audientes aut uidentes difficile aliter 1009
X, 30 latent te AT p
124 DE ORDINE II, x, 29-xi, 31
existimamus, quam sensus iste renuntiat, eoque fit, ut multos
non tales esse credamus, quales et se ipsi et eos sui familiares
nouerunt, quod tibi ex amicorum nostrorum quibusdam mag-
40 nis animi bonis, quae nos soli scimus, persuadeas uelim.
Nam error iste non minima et hac causa nititur, quod non
pauci se subito ad bonam uitam miramque conuertunt, et
donee aliquibus clarioribus factis innotescant, quales erant,
esse creduntur. Nam ne longius abeam, quis istos adulescentes,
45 qui antea nouerat, facile credat tam studiose magna quaerere,
tantas repente in hac aetate indixisse inimicitias uoluptatibus?
Ergo hanc opinionem pellamus ex animo ; nam et illud diui-
num auxilium, quod, ut decebat, religiose in ultimo sermonis
tui posuisti, latius, quam nonnulli opinantur, officium clemen-
50 tiae suae per uniuersos populos agit. Sed ad disputationis
nostrae, si placet, ordinem redeamus et, quoniam de auctori-
tate satis dictum est, uideamus, quid sibi ratio uelit.
XI. 30. Ratio est mentis motio ea, quae discuntur, distin- м 343
guendi et conectendi potens, qua duce uti ad deum intellegen-
dum uel ipsam quae aut in nobis aut usque quaque est animam
rarissimum omnino genus hominum potest non ob aliud, nisi
5 quia in istorum sensuum negotia progresso redire in semet
ipsum cuique difficile est. Itaque cum in rebus ipsis fallacibus
ratione totum agere homines moliantur, quid sit ipsa ratio et
qualis sit, nisi perpauci prorsus ignorant. Minim uidetur, sed
tamen se ita res habet. Satis est hoc dixisse in praesentia ; nam
10 si uobis rem tantam, sicut intellegenda est, nunc ostendere
cupiam, tam ineptus sim quam adrogans, si uel me illam iam
percepisse profitear. Tamen quantum dignata est in res, quae
nobis notae uidentur, procedere, indagemus earn, si possumus,
interim, prout susceptus sermo desiderat.
15 31. Ac primum uideamus, ubi hoc uerbum, quod ratio uoca- V169
tur, frequentari solet; nam illud nos mouere maxime debet,
quod ipse homo a ueteribus sapientibus ita definitus est: homo
est animal rationale mortale. Hie genere posito, quod animal
dictum est, uidemus additas duas differentias, quibus credo
20 admonendus erat homo, et quo sibi redeundum esset et unde
fugiendum. Nam ut progressus animae usque ad mortalia
lapsus est, ita regressus esse in rationem debet; uno uerbo a
bestiis, quod rationale, alio a diuinis separatur, quod mortale
dicitur. Illud igitur nisi tenuerit, bestia erit, hinc nisi se auer-
25 terit, diuina non erit. Sed quoniam solent doctissimi uiri, quid
X, 49/50 cf. Aug., Retract, i, 3, 2.
XI, 17/18 cf. Cicero, Acad. 2, 7, 21. 25/26 cf. Isidoros, Diff. 1, 487; uide
A. Dyroff, Aurelius Augustinus, p. 36.
42 mirandamque AT ц
DE ORDINE II, xi, 31-33 125
inter rationale ac rationabile intersit, acute subtiliterque dis-
cernere, nullo modo est ad id quod instituimus neglegendum.
Nam rationale esse dixerunt, quod ratione uteretur uel uti
posset, rationabile autem, quod ratione factum esset aut
30 dictum. Itaque has balneas rationabiles possumus dicere nos-
trumque sermonem, rationales autem uel ilium, qui has fecit,
uel nos, qui loquimur. Ergo procedit ratio ab anima rationali PL
scilicet in ea, quae uel hunt rationabilia uel dicuntur. 1010
32. Duo igitur uideo, in quibus potentia uisque rationis pos-
35 sit ipsis etiam sensibus admoueri, opera hominum, quae uiden-
tur, et uerba, quae audiuntur. In utroque autem utitur mens
gemino nuntio pro corporis necessitate, uno, qui oculorum est,
altero aurium. Itaque cum aliquid uidemus congruentibus sibi
partibus figuratum, non absurde dicimus rationabiliter appa-
40 rere, itemque, cum aliquid bene concinere audimus, non dubi-
tamus dicere, quod rationabiliter sonat. Nemo autem non
rideatur, si dixerit : ‘rationabiliter olet’ aut ‘rationabiliter
sapit’ aut ‘rationabiliter molle est’ nisi forte in his, quae
propter aliquid ab hominibus procurata sunt, ut ita olerent uel
45 saperent uel feruerent uel quid aliud, ut, si quis locum, unde
grauibus odoribus serpentes fugantur, rationabiliter dicat ita
olere causam intuens, quare sit factum, aut poculum, quod V170
medicus confecerit, rationabiliter amarum esse uel dulce, aut
quod temperari languido solium iusserit, calere rationabiliter
50 aut tepere. Nemo autem hortum ingressus et rosam naribus
admouens audet ita laudare : quam rationabiliter fragrat!
nec si medicus illam, ut olfaceret, iusserit — tunc enim prae-
ceptum uel datum illud rationabiliter, non tamen olere ratio-
nabiliter dicitur — nec propterea, quia naturalis ille odor est.
55 Nam quamuis a coco pulmentum condiatur, rationabiliter con-
ditum possumus dicere, rationabiliter autem sapere, cum causa ц 344
extrinsecus nulla sit sed praesenti satisfiat uoluptati, nullo
modo ipsa loquendi consuetudine dicitur. Si enim quaeratur
de illo, cui poculum medicus dederit, cur id dulciter sentire
60 debuerit, aliud infertur, propter quod ita est, id est morbi
genus, quod iam non in illo sensu est sed aliter sese habet in
corpore. Si autem rogetur ligurriens aliquid gulae stimulo
concitatus, cur ita dulce sit, et respondeat : ‘quia libet’
aut quia delector’, nemo illud licet rationabiliter dulce, nisi
65 forte illius delectatio alicui rei sit necessaria et illud, quod
mandit, ob hoc ita confectum sit.
33. Tenemus, quantum inuestigare potuimus, quaedam ues-
tigia rationis in sensibus et, quod ad uisum atque auditum per-
tinet, in ipsa etiam uoluptate. Alii uero sensus non in uoluptate
XI, 63 et p ц, uel а к
126 DE ORDINE II, xi, 33-34
70 sua sed propter aliquid aliud solent hoc nomen exigere, id au-
tem est rationalis animantis factum propter aliquem finem.
Sed ad oculos quod pertinet, in quo congruentia partium
rationabilis dicitur, pulchrum appellari solet, quod uero ad
aures, quando rationabilem concentum dicimus cantumque
75 numerosum rationabiliter esse conpositum, suauitas uocatur
proprio iam nomine. Sed neque in pulchris rebus, quod nos
color inlicit, neque in aurium suauitate, cum pulsa corda
quasi liquide sonat atque pure, rationabile illud dicere solemus. V 171
Restat ergo, ut in istorum sensuum uoluptate id ad rationem
80 pertinere fateamur, ubi quaedam dimensio est atque modu-
latio.
34, Itaque in hoc ipso aedificio singula bene considerantes pl
non possumus non offendi, quod unum ostium uidemus in la- 1011
tere, alterum prope in medio nec tamen in medio collocatum.
85 Quippe in rebus fabricatis nulla cogente necessitate iniqua
dimensio partium facere ipsi aspectui uelut quandam uidetur
inuiriam. Quod autem intus tres fenestrae, una in medio, duae
a lateribus paribus interuallis solio lumen infundunt, quam
nos delectat diligentius intuentes quamque in se animum
90 rapit! Manifesta res est nec multis uerbis uobis aperienda.
Vnde ipsi architecti iam suo uerbo rationem istam uocant et
partes discorditer conlocatas dicunt non habere rationem.
Quod late patet ac paene in omnes artes operaque humana
diffunditur. Iam in carminibus, in quibus item dicimus esse
95 rationem ad uoluptatem aurium pertinentem, quis non sentiat
dimensionem esse totius huius suauitatis opificem ? Sed his-
trione saltante cum bene spectantibus gestus illi omnes signa
sint rerum, quamuis membrorum numerosus quidam motus
oculos eadem ilia dimensione delectet, dicitur tamen rationa-
100 bilis ilia saltatio, quod bene aliquid significet et ostendat ex-
cepta sensuum uoluptate. Non enim, si pinnatam Venerem
faciat et Cupidinem palliatum, quamuis id mira membrorum
motione atque conlocatione depingat, oculos uidetur offendere
sed per oculos animum, cui signa rerum ilia monstrantur ; nam
105 oculi offenderentur, si non pulchre moueretur. Hoc enim
pertinebat ad sensum, in quo anima eo ipso, quod mixta
est corpori, percipit uoluptatem. Aliud ergo sensus, aliud per
sensum; nam sensum mulcet pulcher motus, per sensum
autem animum solum pulchra in motu significatio. Hoc etiam
no in auribus facilius aduertitur; nam quicquid iocunde sonat,
illud ipsum auditum libet atque inlicit; quod autem per eun- p 345
dem sonum bene significatur, nuntio quidem aurium sed V172
77 color] от. P1 к 108 pulchre a 110 quidquid H2 p к iucunde H p к
111 illud] M p к, ilium cett.
DE ORDINE II, xi, 34-xii, 36 127
ad solam mentem refer tur. Itaque cum audimus illos uersus :
quid tantum Oceano propevent se tinguere soles
115 hiberni uel quae tardis mor a noctibus obstet,
aliter metra laudamus aliterque sententiam nec sub eodem
intellectu dicimus : ‘rationabiliter sonat’ et ‘rationabiliter
dictum est’.
XII. 35. Ergo iam tria genera sunt rerum, in quibus illud
rationabile apparet, unum est in factis ad aliquem finem relatis,
alterum in discendo, tertium in delectando. Primum nos ad-
monet nihil temere facere, secundum recte docere, ultimum
5 beate contemplari; in moribus est illud superius, haec autem
duo in disciplinis, de quibus nunc agimus. Namque illud, quod
in nobis est rationale, id est quod ratione utitur et rationabilia PL
uel facit uel sequitur, quia natural! quodam uinculo in eorum 1012
societate adstringebatur, cum quibus illi erat ipsa ratio com-
10 munis — nec homini homo firmissime sociari posset, nisi con-
loquerentur atque ita sibi mentes suas cogitationesque quasi
refunderent — uidit esse inponenda rebus uocabula, id est
significantes quosdam sonos, ut, quoniam sentire animos suos
non poterant, ad eos sibi copulandos sensu quasi interprete
15 uterentur. Sed audiri absentium uerba non poterant; ergo ilia
ratio peperit litteras notatis omnibus oris ac linguae sonis at-
que discretis. Nihil autem horum facere poterat, si multitude
rerum sine quodam defixo termino infinite patere uideretur.
Ergo utilitas numerandi magna necessitate animaduersa est.
20 Quibus duobus repertis nata est ilia librariorum et calculonum
professio uelut quaedam grammaticae infantia, quam Varro
litterationem uocat; Graece autem quomodo appelletur, non
satis in praesentia recolo.
36. Progressa deinde ratio animaduertit eosdem oris sonos, V175
25 quibus loqueremur et quos litteris iam signauerat, alios esse,
qui moderate uarie hiatu quasi enodati ac simplices faucibus
sine ulla conlisione defluerent, alios diuerso pressu oris, tenere
tamen aliquem sonum, extremes autem, qui nisi adiunctis sibi
primis erumpere non ualerent. Itaque litteras hoc ordine, quo
30 expositae sunt, uocales semiuocales et mutas nominauit; dein-
de syllabas notauit. Deinde uerba in octo genera formasque
digesta sunt omnisque illorum motus integritas iunctura pe-
rite subtiliterque distincta sunt. Inde iam numerorum et di-
114/115 Verg., Georg. 2, 481-482 ; Aen. 1, 745-746.
XII, 15/17 Varro, de Grammatica frg. 92; uide A. Wilmanns, De M. Terenti
Varronis libris grammaticis, p. 211.
XII, 3 dicendo S Paris 16725 Boston 09.331 ц
18 infinite а к
128 DE ORDINE II, xii, 36-xiii, 38
mensionis non inmemor adiecit animum in ipsas uocum et,
35 sy] labarum uarias moras atque inde spatia temporis alia dupla,
et alia simpla esse conperit, quibus longae breuesque syllabae
tenderentur. Notauit etiam ista et in regulas certas disposuit.
37. Poterat iam perfecta esse grammatica sed, quia ipso
nomine profited se litteras clamat — unde etiam Latine litte-
40 ratura dicitur — factum est, ut, quicquid dignum memoria
litteris mandaretur, ad earn necessario pertineret. Itaque unum
quidem nomen, sed res infinita multiplex curarum plenior
quam iocunditatis aut ueritatis huic disciplinae accessit, his-
toria non tam ipsis historicis quam grammaticis laboriosa. м 346
45 Quis enim ferat imperitum uideri hominem, qui uolasse Daeda-
lum non audierit, mendacem ilium, qui finxerit, stultum,
qui crediderit, impudentem, qui interrogauerit, non uideri,
aut in quo nostros familiares grauiter miserari soleo, qui si non
responderint, quid uocata sit mater Euryali, accusantur insci- PL
50 tiae, cum ipsi eos, a quibus ea rogantur, uanos et ineptos nec 1013
curiosos audeant appellare ?
XIII. 38. Illa igitur ratio perfecta dispositaque grammatica V174
admonita est quaerere atque attendere hanc ipsam uim, qua
peperit artem; nam earn definiendo distribuendo colligendo
non solum digesserat atque ordinarat uerum ab omni etiam
5 falsitatis inreptione defenderat. Quando ergo transiret ad alia
fabricanda, nisi ipsa sua prius quasi quaedam machinamenta
et instrumenta distingueret notaret digereret proderetque ip-
sam disciplinam disciplinarum, quam dialecticam uocant ?
Haec docet docere, haec docet discere; in hac se ipsa ratio
10 demonstrat atque aperit, quae sit, quid uelit, quid ualeat. Scit
scire, sola scientes facere non solum uult sed etiam potest.
Verum quoniam plerumque stulti homines ad ea, quae suaden-
tur recte utiliter et honeste, non ipsam sincerissimam quam
rarus animus uidet ueritatem, sed proprios sensus consuetudi-
15 nemque sectantur, oportebat eos non doceri solum, quantum
queunt, sed saepe et mauime commoueri. Hanc suam partem,
quae id ageret, necessitatis pleniorem quam puritatis refertis-
simo gremio deliciarum, quas populo spargat, ut ad utilitatem
suam dignetur adduci, uocauit rhetoricam. Hactenus pars ilia,
20 quae in significando rationabilis dicitur, studiis liberalibus
disciplinisque promota est.
38/41 Varro, de Grammatica frg. 92 ; A. Wilmanns, p. 212. 46/46 cf. Verg.,
Aen. 6, 14-19; Ouidius, Met. 8, 183-235. 49 cf. Verg., Aen. 9, 284-289.
36 et] от. P к 43 iocunditatis codd., iucunditatis ц к
XIII, 1 ratione A T 19 retoricam P, rethoricam celt.
DE ORDINE II, xiv, 39-41 129
XIV. 39, Hine se ilia ratio ad ipsarum diuinarum rerum bea-
tissimam contemplationem rapere uoluit. Sed ne de alto cade-
ret, quaesiuit gradus atque ipsa sibi uiam per suas possessiones
ordinemque molita est. Desiderabat enim pulchritudinem,
5 quam sola et simplex posset sine istis oculis intueri; inpedie-
batur a sensibus. Itaque in eos ipsos paululum aciem torsit,
qui ueritatem sese habere clamantes festinantem ad alia per-
gere inportuno strepitu reuocabant. Et primo ab auribus coe-
pit, quia dicebant ipsa uerba sua esse, quibus iam et gramma-
10 ticam et dialecticam et rhetoricam fecerat. At ista potentissima V175
secernendi cito uidit, quid inter sonum et id, cuius signum
esset, distaret. Intellexit nihil aliud ad aurium iudicium per-
tinere quam sonum eumque esse triplicem, aut in uoce animan-
tis aut in eo, quod flatus in organis faceret, aut in eo, quod
15 pulsu ederetur ; ad primum pertinere tragoedos uel comoedos
uel choros cuiuscemodi atque omnes omnino, qui uoce propria
canerent, secundum tibiis et similibus instrumentis deputari,
tertio dari citharas lyras cymbala atque omne, quod percu-
tiendo canorum esset.
20 40. Videbat autem hanc materiam esse uilissimam, nisi certa
dimensione temporum et acuminis grauitatisque moderata
uarietate soni figurarentur. Recognouit hinc esse ilia semina,
quae in grammatica, cum syllabas diligenti consideratione
uersaret, pedes et accentus uocauerat, et quia in ipsis uerbis 347
25 breuitates et longitudines syllabarum prope aequali multitu- PL
dine sparsas in oratione attendere facile fuit, temptauit pedes 1014
illos in ordines certos disponere atque coniungere, et in eo
primo sensum ipsum secuta moderatos inpressit articulos, quae
caesa et membra nominant. Et ne longius pedum cursus pro-
30 uolueretur, quam eius iudicium posset sustinere, modum sta-
tuit, unde reuerteretur, et ab eo ipso uersum uocauit. Quod
autem non esset certo fine moderatum sed tamen rationabiliter
ordinatis pedibus curreret, rhythmi nomine notauit, qui La-
tine nihil aliud quam numerus dici potuit. Sic ab ea poetae
35 geniti sunt. In quibus cum uideret non solum sonorum sed
etiam uerborum rerumque magna momenta, plurimum eos
honorauit eisque tribuit quorum uellent rationabilem menda-
ciorum potestatem. Et quoniam de prima ilia disciplina stir-
pem ducebant, iudices in eos grammaticos esse permisit.
40 41. In hoc igitur quarto gradu siue in rhythmis siue in ipsa
modulatione intellegebat regnare numeros totumque perficere;
inspexit diligentissime, cuius modi essent; reperiebat diuinos
et sempitemos, praesertim quod ipsis auxiliantibus omnia V176
superiora contexuerat. Et iam tolerabat aegerrime splendorem
XIV, 3 ipsam P к 5 possit a 29 et caesa AT ц 44 contexuerat A,
contexerat cett.
130 DE ORDINE II, xiv, 41-xv, 43
45 illorum atque serenitatem corporea uocum materia decolorari.
Et quoniam illud, quod mens uidet, semper est praesens et
inmortale adprobatur — cuius generis numeri apparebant —
sonus autem, quia sensibilis res est, praeterfluit in praeteritum
tempus inprimiturque memoriae, rationabili mendacio iam
50 poetis fauente ratione louis et Memoriae Alias Musas esse
confictum est. Vnde ista disciplina sensus intellectusque par-
ticeps musicae nomen inuenit.
XV. 42. Hine profecta est in oculorum opes et terram cae-
lumque conlustrans sensit nihil aliud quam pulchritudinem sibi
placere et in pulchritudine figuras, in figuris dimensiones, in
dimensionibus numeros quaesiuitque ipsa secum, utrum ibi
5 talis linea talisque rotunditas uel quaelibet alia forma et figura
esset, qualem intellegentia contineret. Longe deteriorem inue-
nit et nulla ex parte, quod uiderent oculi, cum eo, quod mens
cerneret, conparandum. Haec quoque distincta et disposita in
disciplinam redegit appellauitque geometricam. Motus earn
10 caeli multum mouebat et ad se diligenter considerandum inui-
tabat. Etiam ibi per constantissimas temporum uices, per
astrorum ratos definitosque cursus, per interuallorum spatia
moderata intellexit nihil aliud quam illam dimensionem
numerosque dominari, quae similiter definiendo ac secernendo
15 in ordinem nectens astrologiam genuit, magnum religiosis
argumentum tormentumque curiosis.
43. In his igitur omnibus disciplinis occurrebant ei omnia
numerosa, quae tamen in illis dimensionibus manifestius emi-
nebant, quas in se ipsa cogitando atque uoluendo intuebatur
20 uerissimas, in his autem, quae sentiuntur, umbras earum
potius atque uestigia recolebat. Hie se multum erexit multum- PL
que praesumpsit, ausa est inmortalem animam conprobare. 1015
Tractauit omnia diligenter, percepit prorsus se plurimum V177
posse et quicquid posset numeris posse. Mouit earn quoddam
25 miraculum et suspicari coepit se ipsam fortasse numerum esse p. 348
eum ipsum, quo cuncta numerarentur, aut si id non esset, ibi
tamen eum esse, quo peruenire satageret. Hunc uero totis
uiribus conprehendit, qui iam uniuersae ueritatis index futu-
rus, ille, cuius mentionem fecit Alypius, cum de Academicis
30 quaereremus, quasi Proteus in manibus erat. Imagines enim
falsae rerum earum, quas numeramus, ab illo occultissimo,
XIV, 49 cf. Aug., Retract. 1, 3, 5.
XV, 29/30 cf. Aug., c. Acad. 3, 5, 11.
60 ratione] ratione quaerendumne quid aliquid pro paganis similiter id esset
memoriae filius musus A T
XV, 30 protheus codd.
DE ORDINE II, xv, 43-xvii, 45 131
quo numeramus, defluentes in sese rapiunt cogitationem et
saepe ilium, cum iam tenetur, elabi faciunt.
XVI. 44. Quibus si quisque non cesserit et ilia omnia, quae
per tot disciplinas late uarieque diffusa sunt, ad unum quid-
dam simplex uerum certumque redegerit, eruditi dignissimus
nomine non temere iam quaerit ilia diuina non iam credenda
5 solum uerum etiam contemplanda intellegenda atque retinen-
da. Quisquis autem uel adhuc seruus cupiditatum et inhians
rebus pereuntibus uel iam ista fugiens casteque uiuens, nes-
ciens tamen, quid sit nihil, quid informis materia, quid forma-
turn exanime, quid corpus, quid species in corpore, quid locus,
10 quid tempus, quid in loco, quid in tempore, quid motus secun-
dum locum, quid motus non secundum locum, quid stabilis
motus, quid sit aeuum, quid sit nec in loco esse nec nusquam,
quid sit praeter tempus et semper, quid sit et nusquam esse et
nusquam non esse et numquam esse et numquam non esse,
15 quisquis ergo ista nesciens, non dico de summo illo deo, qui
scitur melius nesciendo, sed de anima ipsa sua quaerere ac
disputare uoluerit, tantum errabit, quantum errari plurimum
potest. Facilius autem ista congoscet, qui numeros simplices V178
atque intellegibiles conprehenderit; porro istos conprehendet,
20 qui et ingenio ualens et priuilegio aetatis aut cuiuslibet felici-
tatis otiosus et studio uehementer incensus memoratum disci-
plinarum ordinem, quantum satis est, fuerit persecutus. Cum
enim artes illae omnes liberales partim ad usum uitae partim
ad cognitionem rerum conteplationemque discantur, usum
25 earum assequi difficillimum est nisi ei, qui ab ipsa pueritia
ingeniosissimus instantissime atque constantissime operam
dederit.
XVII. 45. Quod uero ex illis ad id, quod quaerimus, opus
est, ne te quaeso, mater, haec uelut rerum inmensa quaedam
silua deterreat. Etenim quaedam de omnibus eligentur numero
paucissima, ui potentissima, cognitione autem multis quidem
5 ardua, tibi tamen, cuius ingenium cotidie mihi nouum est et
cuius animum uel aetate uel admirabili temperantia remotissi- PL
mum ab omnibus nugis et a magna labe corporis emergentem 1016
in se multum surrexisse cognosco, tam erunt facilia quam difii-
cilia tardissimis miserrimeque uiuentibus. Si enim dicam te fa-
10 cile ad eum sermonem peruenturam, qui locutionis et linguae
uitio careat, profecto mentiar. Me enim ipsum, cui magna ne-
cessitas fuit ista perdiscere, adhuc in multis uerborum sonis
Itali exagitant et a me uicissim, quod ad ipsum sonum attinet,
reprehenduntur. Aliud est enim esse arte, aliud gente securum.
XVI, 2/3 quoddam M ц 9 species 0 p., exanime а к
XVII, 7 а] от. P R к
132 DE ORDINE II, xvii, 45-xviii, 47
15 Soloecismos autem quos dicimus fortasse quisque doctus dili-
genter attendens in oratione mea reperiet; non enim defuit,
qui mihi nonnulla huius modi uitia ipsum Ciceronem fecisse
peritissime persuasisset. Barbarismorum autem genus nostris
temporibus tale conpertum est, ut et ipsa eius ©ratio barbara м 349
го uideatur, qua Roma seruata est. Sed tu contemptis istis uel
puerilibus rebus uel ad te non pertinentibus ita grammaticae
paene diuinam uim naturamque cognosces, ut eius animam
tenuisse, corpus disertis reliquisse uidearis.
46. Hoc etiam de ceteris huius modi artibus dixerim, quas si v 179
25 penitus fortasse contemnis, admoneo te, quantum filius audeo
quantumque permittis, ut fidem istam tuam, quam uenerandis
mysteriis percepisti, firme cauteque custodias, deinde ut in hac
uita atque moribus constanter uigilanterque permaneas. De
rebus autem obscurissimis et tamen diuinis, quomodo deus et
30 nihil mali faciat et sit omnipotens et tanta mala fiant et cui bo-
no mundum fecerit, qui non erat indiguus, et utrum semper
fuerit malum an tempore coeperit et, si semper fuit, utrum
sub conditione dei fuerit et, si fuit, utrum etiam iste mundus
semper fuerit, in quo illud malum diuino ordine domaretur —
35 si autem hie mundus aliquando esse coepit, quomodo, ante-
quam esset, potestate dei malum tenebatur et quid opus erat
mundum fabricari, quo malum, quod iam dei potestas frenabat,
ad poenas animarum includeretur ? Si autem fuit tempus, quo
sub dei dominio malum non erat, quid subito accidit, quod per
40 aeterna retro tempora non acciderat ? In deo enim nouum
extitisse consilium, ne dicam impium, ineptissimum est dicere.
Si autem inportunum fuisse et quasi improbum malum deo
dicimus, quod nonnulli existimant, iam nemo doctus risum
tenebit, nemo non suscensebit indoctus ; quid enim potuit deo
45 nocere mali nescio qua ilia natura ? Si enim dicunt non potuis-
se, fabricandi mundi causa non erit; si potuisse dicunt, inex-
piabile nefas est deum uiolabilem credere, nec ita saltern, ut
uel uirtute prouiderit, ne sua substantia uiolaretur; namque
animam poenas hie pendere fatentur, cum inter eius et dei sub-
50 stantiam nihil uelint omnino distare. Si autem istum mundum
non factum dicamus, impium est atque ingratum credere, ne
illud sequatur, quod deus eum non fabricarit — ergo de his
atque huius modi rebus aut ordine illo eruditionis aut nullo
modo quicquam requirendum est.
XVIII. 47. Et ne quisquam latissimum aliquid nos conple- PL
xos esse arbitretur, hoc dico planius atque breuius, ad istarum 1017
rerum cognitionem neminem adspirare debere sine ilia quasi v 180
duplici scientia bonae disputationis potentiaeque numerorum.
19 ratio a 20 contemtis P к 22 cognoscis A T ц 44 succensebit A M
S /X
DE ORDINE II, xviii, 47-48 133
5 Si quis etiam hoc plurimum putat, solos numeros optime noue-
rit aut solam dialecticam. Si et hoc infinitum est, tantum
perfecte sciat, quid sit unum in numeris quantumque ualeat
nondum in ilia summa lege summoque ordine rerum omnium,
sed in his, quae cotidie passim sentimus atque agimus. Excipit
io enim hanc eruditionem iam ipsa philosophiae disciplina et in
ea nihil plus inueniet, quam quid sit unum, sed longe altius
longeque diuinius. Cuius duplex quaestio est, una de anima,
altera de deo. Prima efficit, ut nosmet ipsos nouerimus, altera,
ut originem nostram. Illa nobis dulcior, ista carior, ilia nos
15 dignos beata uita, beatos haec facit, prima est ilia discentibus,
ista iam doctis. Hie est ordo studiorum sapientiae, per quem
fit quisque idoneus ad intellegendum ordinem rerum, id est ad
dinoscendos duos mundos et ipsum parentem uniuersitatis,
cuius nulla scientia est in anima nisi scire, quomodo eum
20 nesciat.
48. Hunc igitur ordinem tenens anima iam philosophiae tra- /x 35°
dita primo se-ipsam inspicit et, cui iam ilia eruditio persuasit
aut suam aut se ipsam esse rationem, in ratione autem aut
nihil esse melius et potentius numeris aut nihil aliud quam
25 numerum esse rationem, ita secum loquetur : ego quodam meo
motu interiore et occulto ea, quae discenda sunt, possum dis-
cernere uel conectere et haec uis mea ratio uocatur. Quid autem
discemendum est, nisi quod aut unum putatur et non est aut
certe non tam unum est quam putatur ? item cur quid conec-
30 tendum est, nisi ut unum fiat, quantum potest ? Ergo et in
discernendo et in conectendo unum uolo et unum amo, sed
cum discerno, purgatum, cum conecto, integrum uolo. In ilia
parte uitantur aliena, in hac propria copulantur, ut unum
aliquid perfectum fiat. Lapis ut esset lapis, omnes eius partes
35 omnisque natura in unum solidata est. Quid arbor ? Nonne
arbor non esset, si una non esset ? Quid membra cuiuslibet
animantis ac uiscera et quicquid est eorum, e quibus constat ? V181
Certe si unitatis patiantur diuortium, non erit animal. Amici
quid aliud quam unum esse conantur ? Et quanto magis
4° unum, tanto magis amici sunt. Populus una ciuitas est, cui est
periculosa dissensio. Quid est autem dissentire nisi non unum
sentire ? Ex multis militibus fit unus exercitus. Nonne quaeuis
multitudo eo minus uincitur, quo magis in unum coit ? Vnde
ipsa coitio in unum cuneus nominatus est quasi couneus. Quid
45 amor omnis ? Nonne unum uult fieri cum eo, quod amat et, si
ei contingat, unum cum eo fit ? Voluptas ipsa non ob aliud
delectat uehementius, nisi quod amantia sese corpora in unum
XVIII, 34/38 cf. Plotinus, Enn. 6, 9, 1.
XVIII, 8 in] от. a 11 inuenit AT ц 42 militibus] similibus a
134 DE ORDINE II, xviii, 48-xix, 50
coguntur. Dolor unde pemiciosus est ? Quia id, quod unum
erat, dissicere nititur. Ergo molestum et periculosum est unum PL
50 fieri cum eo, quod separari potest. 1018
XIX. 49. Ex multis rebus passim ante iacentibus, deinde in
unam formam congregatis unam facio domum. Melior ego, si
quidem ego facio, ilia fit, ideo melior, quia facio ; non dubium
est inde me esse meliorem, quam domus est. Sed non inde sum
5 melior hirundine aut apicula — nam et ilia nidos adfabre struit
et ilia fauos — sed his melior, quia rationale animal sum. At si
in ratis dimensionibus ratio est, numquidnam et aues quod
fabricant, minus apte congruenterque dimensum est ? Immo
numerosissimum est. Non ergo numerosa faciendo sed nume-
10 ros congoscendo melior sum. Quid ergo ? illae nescientes ope-
rari numerosa poterant ? Poterant profecto. Vnde id docetur ?
Ex eo, quod nos quoque certis dimensionibus linguam denti-
bus et palato adcommodamus, ut ex ore litterae ac uerba
prorumpant, nec tamen cogitamus, cum loquimur, quo motu
15 oris id facere debeamus. Deinde quis bonus cantator, etiamsi
musicae sit imperitus, non ipso sensu naturali et rhythmum
et melos perceptum memoria custodiat in canendo, quo quid
fieri numerosius potest ? Hoc nescit indoctus, sed tamen facit
operante natura. Quando autem melior et pecoribus praepo- V 182
20 nendus ? Quando nouit, quod faciat. Nihil aliud me pecori
praeponit, nisi quod rationale animal sum.
50. Quomodo igitur inmortalis est ratio et ego simul et
rationale et mortale quiddam esse definior ? An ratio non est
inmortalis ? Sed unum ad duo uel duo ad quattuor uerissima
25 ratio est nec magis heri fuit ista ratio uera quam hodie nec ^351
magis eras aut post annum erit uera nec, si omnis iste mundus
concidat, poterit ista ratio non esse. Ista enim semper talis est,
mundus autem iste nec heri habuit nec eras habebit, quod
habet hodie, nec hodierno ipso die uel spatio unius horae eo-
30 dem loco solem habuit; ita, cum in eo nihil manet, nihil uel
paruo spatio temporis habet eodem modo. Igitur si inmortalis
est ratio et ego, qui ista omnia uel discerno uel conecto, ratio
sum, illud, quo mortale appellor, non est meum ; aut si anima
non id est, quod ratio, et tamen ratione utor et per rationem
35 melior sum, a deteriore ad melius, a mortali ad inmortale
fugiendum est. Haec et alia multa secum anima bene erudita
loquitur atque agitat, quae persequi nolo, ne, cum ordinem
uos docere cupio, modum excedam, qui pater est ordinis.
Gradatim enim se et ad mores uitamque optimam non iam sola
40 fide sed certa ratione perducit. Cui numerorum uim atque
potentiam diligenter intuenti nimis indignum uidebitur et
XIX, 18 hocj 0 ц, si а к 23 esse] от. P к 32 quae H1 P R1 T к
DE ORDINE II, xix, 50-xx, 52 135
nimis flendum per suam scientiam uersum bene currere citha-
ramque concinere et suam uitam seque ipsam, quae anima est,
deuium iter sequi et dominante sibi libidine cum turpissimo PL
45 se uitiorum strepitu dissonare. 1019
51, Cum autem se conposuerit et ordinarit atque concinnam
pulchramque reddiderit, audebit iam deum uidere atque ipsum
fontem, unde manat omne uerum, ipsumque pattern ueritatis.
Deus magne, qui erunt illi oculi, quam sani, quam decori, quam
50 ualentes, quam constantes, quam sereni, quam beati! Quid
autem est illud, quod uident ? quid quaeso, quid arbitremur, V183
quid aestimemus, quid loquamur ? Cotidiana uerba occurrunt
et sordidata sunt omnia uilissimis rebus. Nihil amplius dicam
nisi promitti nobis aspectum pulchritudinis, cuius imitatione
55 pulchra, cuius conparatione foeda sunt cetera. Hanc quisquis ’
uiderit — uidebit autem, qui bene uiuit, bene orat, bene studet
— quando eum mouebit, cur alius optans habere filios non
habeat, alius abundanter, exponat alius, oderit nascituros,
alius diligat natos ? Quomodo non repugnet nihil futurum esse,
60 quod non sit apud deum, ex quo necesse est ordine omnia fieri
et tamen non frustra deum rogari ? Postremo quando istum
uirum mouebunt aut ulla onera aut ulla pericula aut ulla
fastidia aut ulla blandimenta fortunae ? In hoc enim sensibili
mundo uehementer considerandum est, quid sit tempus et
65 locus, ut, quod delectat in parte siue loci siue temporis, intel-
legatur tamen multo esse melius totum, cuius ilia pars est, et
rursus, quod offendit in parte, perspicuum sit homini docto
non ob aliud offendere, nisi quia non uidetur totum, cui pars
ilia mirabiliter congruit, in illo uero mundo intellegibili quam-
70 libet partem tamquam totum pulchram esse atque perfectam.
Dicentur ista latius, si uestra studia siue memoratum istum a
nobis siue alium fortasse breuiorem atque commodiorem,
rectum tamen ordinem, ut hortor ac spero, tenere instituerint
atque omnino gnauiter constanterque tenuerint.
XX. 52. Quod ut nobis liceat, summa opera danda est opti- ц 352
mis moribus ; deus enim noster aliter nos exaudire non poterit,
bene autem uiuentes facillime exaudiet. Oremus ergo, non ut
nobis diuitiae uel honores uel huius modi res fluxae atque
5 nutantes et quouis resistente transeuntes, sed ut ea proueniant,
quae nos bonos faciant ac beatos. Quae uota ut deuotissime
XIX, 63/64 cf. Aug., Retract. 1, 3, 2. 69/70 cf. Plotinus, Enn. 3, г, 14.
XX, 1 cf. Aug., Retract. I, 3, 9.
42/43 cytharamque codd. 58 habeat /? /4, habet а к 59 alius] от. а к nichil
S, et nichil Л T, nil H 74 gnauiter] H1 Л S, grauiter M /1, nauiter IP PRTk
136 DE ORDINE II, xx, 52-54
inpleantur, tibi maxime hoc negotium, mater, iniungimus, V184
cuius precibus indubitanter credo atque confirmo mihi istam
mentem deum dedisse, ut inueniendae ueritati nihil omnino
10 praeponam, nihil aliud uelim, nihil cogitem, nihil amem, nec PL
desino credere nos hoc tantum bonum, quod te promerente 1020
concupiuimus, eadem te petente adepturos. Iam uero te,
Alypi, quid horter, quid moneam ? Qui propterea nimius non
es, quia talia quantumuis amare fortasse semper parum,
15 nimium uero numquam recte dici potest.
53. Hie ille : Vere effecisti, inquit, ut memoriam doctissimo-
rum ac magnorum uirorum, quae aliquando pro rerum magni-
tudine incredibilis uidebatur, et cotidiana consideratione et
ista praesenti quae in te nobis est admiratione non solum
20 dubiam non habeamus uerum etiam, si necesse sit, de ilia
iurare possimus. Quid enim ? Nobis nonne ilia uenerabilis ac
prope diuina quae iure et habita est et probata Pythagorae
disciplina abs te hodie nostris etiam paene oculis reserata est,
cum et uitae regulas et scientiae non tam itinera quam ipsos
25 campos ac liquida aequora et, quod illi uiro magnae uenera-
tioni fuit, ipsa etiam sacraria ueritatis ubi essent, qualia essent,
quales quaererent, et breuiter et ita plane significasti, ut, quam-
uis suspicemur et credamus tibi esse adhuc secretiora, tamen
non absque inpudentia nos putemus, si amplius quicquam
30 flagitandum arbitremur ?
54. Accipio ista, inquam, libenter — neque enim me tam
uerba tua, quae uera non sunt, quam uerus in uerbis animus
delectat atque excitat — et bene, quod ei mittere statuimus
has litteras, qui de nobis solet libenter multa mentiri. Si qui
35 autem alii fortasse legerint, neque hos metuo, ne tibi suscen-
seant. Quis enim amantis errori in iudicando non beniuolentis-
sime ignoscat ? Quod autem Pythagorae mentionem fecisti,
nescio quo illo diuino ordine occulto tibi in mentem uenisseV 185
credo. Res enim multum necessaria mihi prorsus exciderat,
40 quam in illo uiro — si quid litteris memoriae mandatis creden-
dum est; quamuis Varroni quis non credat ? — mirari et
paene cotidianis, ut seis, ecferre laudibus soleo, quod regendae
rei publicae disciplinam suis auditoribus ultimam tradebat
iam doctis iam perfectis iam sapientibus iam beatis. Tantos ibi
45 enim fluctus uidebat, ut eis nollet committere nisi uirum, qui
et in regendo paene diuine scopulos euitaret, et si omnia
defecissent, ipse illis fluctibus quasi scopulus fieret. De solo
enim sapiente uerissime dici potest :
XX, 11 bonum Д ц, boni а к 36/37 beneuolentissime P1 ц к 42 ecferre]
coni, к, eSette M2 S p, haec ferre cett. 44/46 enim ibi Д M
DE ORDINE II, xx, 54 137
ille uelut pelagi rufies immota resistit
50 et cetera, quae luculentis in hanc sententiam uersibus dicta
sunt. Hie finis disputationis factus est laetisque omnibus et
multum sperantibus consessum dimisimus, cum iam noctur-
num lumen fuisset inlatum.
49 Verg., Aen. 7, 586.
10
XXIX
DE MAGISTRO
LIBER VNVS
CVRA ET STVD1O
K.-D. DAUR
VORWORT
Die vorliegende Ausgabe stiitzt sich in hohem MaBe auf
Material, das Martin Skutella gesammelt und soweit gesichtet
hatte, daB seinerzeit nur noch die Einleitung geschrieben
werden sollte, als die Arbeit durch den Tod Skutellas unter-
brochen wurde und jahrelang ruhte. Inzwischen hat Gunther
Weigel im CSEL (г) De magistro ediert, ohne auf die Vor-
arbeiten Skutellas zuriickzugreifen.
Wenn der Traktat nun noch einmal mit von neuem fiber-
priifter Uberlieferung und erweitertem Apparat ((i) 2) vorgelegt
wird, so geschieht das auch, um Skutellas Arbeit zu wiirdigen.
Der Text ist namlich — von der Interpunktion abgesehen,
fiir die der Herausgeber verantwortlich zeichnet — derjenige,
den Skutella zum Druck vorbereitet hatte. Dazu sind dem
Leser aber weitere Hilfen und Verbesserungen der bisherigen
Ausgaben an die Hand gegeben, die nun mit dem Text zu-
sammen mitgeteilt werden. Angefiigt wurden femer ein Hand-
schriftenverzeichnis, das allerdings keinen Anspruch auf
Vollstandigkeit erheben kann, sowie eine ausgewahlte Biblio-
graphic.
Zu danken habe ich an dieser Stelle in erster Linie Frau
Dr. Skutella (Freiburg) fiir die freundliche Uberlassung des
Materials, Fraulein Dr. A. Mutzenbecher (Hamburg) und
Herm Prof. Dr. E. Zinn (Tubingen) fiir Rat und Unter-
stiitzung. Dank sei nicht zuletzt der Hamburgischen Wissen-
schaftlichen Stiftung gesagt, die das Untemehmen finanziell
unterstiitzt hat.
Klaus-Detlef Daur
(i) CSEL LXXVII, Augustini De Magistro, rec. et praef. Guenther Weigel,
Wien 1961 (rec. Gnomon 55, p. zySff.).
(2) Die Handschriften wurden nodi einmal verglichen, um Fehler, die sich
bei Skutella und Weigel eingeschlichen hatten, zu verbessem. Lesarten, denen
der Herausgeber gegeniiber den von Skutella in den Text genommenen den
Vorzug gibt, werden auf S. 152 genannt. Uber dem kritschen Apparat findet
man voneinander getrennt angeordnet : Wortliche Zitate aus der Bibel, antiken
Schriftstellem, sowie Anklange an Bibelstellen; Nebeniiberlieferung, also Stellen,
an denen de mag. zitiert wird; eine Anzahl auf den Text und das inhaltliche
Problem hinweisende Stellen aus der antiken Literatur und aus Schriften Augu-
stins selber. Hier konnte nicht an Vollstandigkeit, sondern nur an eine Hilfe fur
den Leser gedacht werden, die ihn mit der reichen Sekundarliteratur dann wei-
terfiihrt.
EINLEITUNG
I. Beschreibung der Handschriften (x)
R Remensis 392, 9-Jht., membr., misc. 120 fol., fol. 120 liest
man uber die Herkunft: Iste liber est de antiquis libris eccle-
siae Remensis et erat in capitulo. Continet in toto folia 120,
centum XXй, et in eo continentur plures libri beati Augusti-
ni, utpote de magistro, de uirginitate, de regula eiusdem
sancti Augustini ; item liber eiusdem contra perfidiam Arii
inimicam sancte trinitate, epistula eiusdem ad Asellicum
episcopum ; item epistula eiusdem magistri ad Theodorum
episcopum. Et hunc librum dedit uenerande memorie domnus
Hincmarus, quondam Remensis archiepiscopus (1 2), qui librum
istum et plures alios libros dedit suo tempore Sancte Marie
Remensi. Orate Deum pro eo. Si quis furatus fuerit inde ali-
quid anathema sit. Quotatus et numeratus per Egidium de As-
peromonte in crastino Ascensionis Domini anno MCCCCXII.
Fol. i-3Ov de magistro, in karolingischen Minuskeln von
einer Hand in 2 Kolumnen geschrieben. Der Text ist durch-
interpungiert. Bei der Orthographic ist bemerkenswert, das
der Schreiber kaum Konsonanten assimiliert.
R2 Die Handschrift ist von zweiter Hand zwischen den Zeilen
oder am Rand korrigiert (3).
V Vaticanus Latinus n. 515 (4), membr., misc., q./io.Jht.,
112 fol., fol. 87r-ii2r de magistro; der Dialog ist in 2 Ko-
lumnen von je 27 Zeilen von einer Hand geschrieben und
durchgehend interpungiert, dem Ende zu sparsamer. Fol. 96*
(= §14) hort mit ‘nihil aliud dixisse’ auf, fol. 104 steht der
darauf folgende Text von ‘quod in illo erat — nomen esse
docuerit’; fol. q6v steht der SchluB von (§46) ‘admonuit’ bis
‘explicit liber Augustini de magistro’. Fol. 97* (§14) ‘Ita et
prorsus...’. Die Anzahl der Schreibfehler ist gering, die Schrift
ist vor allem bis fol. 98 sorgfaltig und enthalt neben Minuskeln
auch Majuskelbuchstaben in MinuskelgroBe. Zu Beginn der
Rede eines Dialogpartners stehen Majuskeln. Die Ortho-
graphic zeigt nichts AuBergewbhnliches : V assimiliert die
Konsonanten unregelmaBig, man liest haufig ae statt e, auch
umgekehrt und einzelne Besonderheiten wie b statt p (obtima
§28) u.a. (5).
(1) Die Bezeichnung der Handschriften sind die Weigels.
(2) 845-882.
(3) CSEL LXXVII, p. IX.
(4) Weigel a.a.O. p. XI nimmt 2 Schreiber an (von fol. 87* bis 96v und von
97r bis ii2v). Skutella sieht nur einen Schreiber. Dieser Meinung mochte ich
mich anschlieBen. Der Schreiber hat sich von fol. 97 an bemiiht, Platz zu sparen
und daher kleiner und enger geschrieben.
(5) Weigel a.a.O. p. X.
144 EINLEITUNG
В Bemensis A A 90, frgmt., 9. Jht., membr., misc., enthalt
von de magistro §10 Aug. : Quid nomen — §31 significantur.
Das Fragment ist sorgfeltig von einem Schreiber in karolin-
gischer Minuskel geschrieben und interpungiert. Es ist ohne
Korrekturen, ausgenommen fol. 4r (= §19), wo von spaterer
Hand am Rand ‘turn’ steht, um die Lesart ‘obliti’ zu ver-
bessem. In der Orthographic gehen e und oe und i und у
durcheinander, gelegentlich liest man i statt e, ebenso wird
anscheinend willkiirlich assimiliert (e).
H Monacensis 6331 (Frisigensis 131 (6 7)), 10. Jht., 39 fol.,
enth. nur de magistro von einem Schreiber in karolingischer
Minuskel geschrieben und korrigiert. Gelegentlich keine Wort-
trennung und auseinandergerissene Worter. Verschreibungen
und Doppelschreibungen von Wortem sind nicht selten.
Fol. ir und iv Zeilen 1-6 und fol. 2 Zeilen 1 und 2 ist die
Schrift beinahe vollig zerstort. Die Namen der Gesprachs-
partner fehlen ; nur einmal, 14111, steht AG. Personenwechsel
wird durch Zwischenraume angedeutet. Eine Systematik in
der Interpunktion laBt sich nicht erkennen. Die bekannten
Zeichen (• ? !) treten unregelmaBig auf.
S Sangallensis 140 (8), 10.Jht., membr., misc., 404 Seiten,
S. 181-254 de magistro, in karol. Minuskeln von einer Hand
sehr sorgfaltig geschrieben und interpungiert. Eine zweite,
etwa gleichzeitige Hand hat zahlreiche Verbesserungen an-
gebracht, aber nicht sehr glucklich, wie §6 ‘si cum id agimus
interrogemus’ geandert wird in ‘si modo id agimus quod inter-
rogamur’; und p. 236 (= §32) ‘facies per me’ wird iiber-
schrieben facias asperrime’. An einigen Stellen stehen
zwischen den Zeilen oder am Rand Glossen, z.B. §2 zu ‘sicut
sacerdotes faciunt’ praedicando’ ; auch §2 zu ‘uerba quae-
dam docuit’ '•(• pater noster’. Zu assimilieren vermied der
Schreiber, der Korrektor hat auch hier eingegriffen. Ortho-
graphica fiihrt auch Weigel an 36111 exibent; 35 pincxerit;
37 adiuuuare ; 38 cumsultae ; 40 oppinari (9).
T Londinensis Royal 8 О HI, 10.Jht., membr., misc., 120 fol.,
fol. 82r-i2Or de magistro von 2 Schreibem in karol. Minuskeln
geschreiben (fol. 82Г-Ю2Г und юзг-120г). Fol. 8гг von
spaterer Hand (14. Jht ?) : ‘Disputatio inf discipulu querete +
magistm respodete. qmodo addiscim’ в signa + ds e doctor
(6) Weigel p. XI.
(7) Fol. 3 Liber iste est sancte marie et sancti Corbiniani frisinge.
(8) Weigel p. XIV.
(9) Weigel p. XV.
EINLEITUNG 145
nrt.’ Am SchluB fehlt die Subscriptio. Die Orthographic ist
nicht ungewbhnlich (10 11).
P Parisinus Latinus 2974 (Colbertinus 6195, olim capituli
Aniciensis), n.Jht., misc., in 20, 75 fol., fol. 1-44 de magistro
in karol. Minuskeln nicht ganz von einer Hand geschrie-
ben ( ?) (u). Korrekturen von 2.Hand am Rand, unten auf
den Seiten anschlieBend an den Text sind mehrmals vom
Schreiber ausgelassene Partien nachgetragen. Wortzusammen-
hang und Worttrennung fehlen auf weite Strecken hin ganz.
Die Interpunktion ist im ersten Teil offenbar ganz willkiirlich,
erst spater dient sie der Satztrennung. Abkiirzungen und
Orthographic bleiben im Rahmen des Ublichen, die Ver-
tauschung von d und t (so 38 x quot statt quod, mehrmals
ad fiir at) und die wenigen assimilierten Formen fallen auf.
Aspiriert best man : histe, hostendere manchmal, immer
nihilhominus (12).
Q Monacensis 14330 (Ratisbonensis Em D 55), n./i2.Jht.,
misc., membr., in 20, 179 fol., fol. 67^-86 de magistro von
einer Hand in karolingischen Minuskeln sehr sorgfaltig ge-
schrieben; hin und wieder ausgelassene Worter sind fiber
der Zeile erganzt. Ein Schreiber etwa derselben Zeit hat
Marginalien angefiigt (13).
J Monacensis 6322 (Fris. 122), io./n.Jht., 26 fol., fol. iff de
magistro bis 24v von einer Hand in karol. Minuskeln sehr
sorgfaltig geschrieben, Verbesserungen vom Schreiber selbst.
Interpunktion durch Punkte, aber auch durch Variieren der
Wortabstande. Fol. 24v (= §43 beluis) setzt deutlich erkennbar
eine 2.Hand ein ; sie ist der ersten sehr ahnlich, aber einfacher
und unkomplizierter im Duktus.
M Monacensis 18540b (Tigurinus), io./n.Jht., membr., misc.,
97 fol., fol. 35r-8ir de magistro von einer Hand in karol.
Minuskeln geschrieben, Verbesserungen interlinear und am
Rand von demselben Schreiber. Die Orthographic zeigt keine
Besonderheiten (14).
L Londinensis Mus. Brit. Add. 10940 (S. Maximi Treuerensis),
(10) Weigel p. XV.
(11) Mir scheint es moglich, mehrere Hande zu erkennen. Aufgrund des unter-
schiedlichen Duktus und gestiitzt auf Beobachtung der Fehler und Eigenheiten
lassen sich Stellen zeigen, an denen der Schreiber gewechselt hat: fol. jr-8v von
einer Hand, ir-4v und 8r-i6r von einer zweiten, fol. i6v beginnt eine z.Hand.
(12) Weigel p. XVIII.
(13) Weigel p. XVI; Knoll CSEL LXIII, p. 6.
(14) Weigel p. ХП.
146 EINLEITUNG
n.Jht., membr., misc., 135 fol., fol. 7v-i5v, fol. 25, fol. 16
(§1-29 ambulare quantum ego ambula <uero>) und fol. H9-i23v
(§29 quod si putauerit — 46) (15 16) de magistro in 2 Kolumnen
geschrieben. Ein Korrektor hat Verbesserungen am Rand und
zwischen den Zeilen angefiigt. In der Orthographic ist be-
merkenswert, daB con- und in- nicht assimiliert werden, alle
anderen Vorsilben werden assimiliert (ie).
0 Parisinus Bibl. Nat. Nouv. acq. lat. 371 (Abbatia Floreffien-
sis, Namur), n.Jht., membr., misc. mutil., fol. 1-14 de
magistro §2 <sig)num foris dat — 18 quae se ipsa und £20
et ovopa — Ende. Der Traktat ist in 2 Kolumnen sorgfaltig
von einem Schreiber geschrieben und korrigiert. In ^16 und
17 fehlen Worter, da fol. 6 am unteren Rand beschadigt ist.
02 Eine 2.Hand hat noch einmal korrigiert (О2). 02 hat auch
die Interpunktion erganzt. Die Orthographic ist ohne Beson-
derheiten.
N Vindobonensis 766, 6 (Univ. 171), i2.Jht., membr., misc.,
86 fol., fol. 3iv-45v de magistro, von einer Hand geschrieben
und von einer zweiten korrigiert. Die Interpunktion ist bis
zur oratio perpetua mit den iiblichen Zeichen geschrieben,
nachher fehlt das Fragezeichen. Orthographische Besonder-
heiten : haufig ch statt h und e statt ae, die Konsonanten-
verbindung -obt- wird meist -opt- geschrieben, haufig -ci-
statt -ti- (17 18).
A Andegauensis 286 (mon. S. Albini), i2.Jht., membr., misc.,
199 fol., fol. I76v-i99v de magistro, von einer Hand geschrie-
ben, von einer jiingeren korrigiert. Von zweiter Hand sind
von Mitte fol. i76v an die Namen der Gesprachspartner (A
und D), die von der ersten Hand nicht geschrieben waren.
Die Interpunktion und die Orthographic sind regelmaBig (ls).
G Gratianopolitanus 204 (Carthusiae Magnae), I2.jht.,
membr., misc., 113 fol., enth. von Augustinus c. Acad., de
beata uita, de ordine und fol. 75v-93r de magistro, davor die
Retractationen zu de magistro. Der Traktat ist von einer
Hand in 2 Kolumnen geschrieben. Interpunktion und Ortho-
graphic sind regelmaBig (19).
(15) Fol. 119 : ‘Antecedens sequentis materie principium et huius libri de
Magistro. Iniquitate huius temporis factum est, ut tantum alterius partis imagines
lucis ope depictas nanciscerer.*
(16) Weigel p. XII, Daur CC 32, p. 172 ; Green CSEL LXXIV, p. IX ; LXXVII,
p. XI; Knoll CSEL LXIII, p. 15.
(17) Weigel p. XIII.
(18) Weigel p. XVII.
(19) Weigel p. XVIII.
EINLEITUNG 147
X Vindobonensis 1009, (St. Georg zu Weltenburg), 15.Jht.,
fol. I48r-i64r de magistro, von mehreren Handen geschrieben
und korrigiert (20) ; eine groBere Anzahl Marginalien, die sich
auf den Sinn beziehen, stammen wieder von einer anderen
Hand. Die Schrift ist durchinterpungiert (21).
(Die Verwandtschaft zu Q zeigt sich auch in beat, uit.) (22).
F Laurentianus s. Crucis XVII, d 7, 12. Jht., membr., fol. 99r
(ioir)-H7v (n9v) de magistro, sorfaltig von einer Hand ge-
schrieben und korrigiert, davor retr. 1,11 (12) ; die Gesprachs-
partner sind mit M und D bezeichnet.
2. Die Editionen
a Opuscula diui Augustini longe prestantissima cum duplici
indicio rursus parrhisiis coimpressa per lodocum Badium
1502 : Paruus. (recht fehlerhaft)
b Libri diui Aurelii Augustini per Augustum Dodonem, Basi-
leae 1505-1517, Amorbach, Petri et Froben.
c Plurima opuscula Sancti Augustini. Venetiis, Peregrino
Pasquale 1491. (auch diese Ausgabe ist voller Fehler)
d Opuscula Sancti Augustini. Parmae, Angelus Vgoletus 1491.
Er. D. Aurelii Augustini ... omnium operum primus tomus ...
per Des. Erasmum Roterodamum. Basileae, Froben 1529 (23).
Lou Diui Aurelii Augustini opera. Per Theologos Louanienses.
tom. I, Antuerpiae 1576 : Plantinus.
/л S. Aurelii Augustini operum tomus I. Post Louaniensium
theologorum recensionem castigatus denuo... Opera et studio
monachorum Ordinis S. Benedict! e congregatione S. Mauri.
Parisiis 1679 Muguet.
Die von den Maurinem benutzten Handschriften sind
wohl :
“Liber Fiscannensis” Rotomagensis 477, s. XII;
“Michaelinus' Abrincatensis 163, s. XII;
“Victorinus” Paris, bibl. Armament. 350, s. XV ;
“Nauarricus” Paris. Bibl. Mazar. 1639, s- XIV ;
“Vaticanus” Vaticanus 445, s. XV.
(20) Man hat bis zu 5 Schreibem vermutet.
(21) Zycha, CSEL XXV, 2 p. LX.
(22) Notiz von Skutella.
(23) Am Ende des ersten Bandes p. 596 liest man das Jahr 1528.
148
EINLEITUNG
3. Die Verwandtschaft der Handschriften
Im folgenden Abschnitt soil nun der Versuch untemommen
werden, die herangezogenen Handschriften in eine Beziehung
zueinander zu setzen, mit dem Ziel, ein Stemma aufzustellen.
Dabei kommt uns die Tatsache entgegen, daB alle Hand-
schriften, wie wir meinen, auf einen Archetypus zuriick-
zufiihren sind ; auch A und G, in denen Weigel eine Rezension
des n.Jhts. sieht (24).
Der Archetypus ist uns an folgenden Stellen greifbar :
HI, 5 (25) lesen wir eine Variante im Archetyp : “uel hinc”.
Sie ist von J, M und F und den edd.ohne ‘uel’weiter
iiberliefert, wie mir scheint (als lect.diff.) die bessere
Lesart. ’hinc’ gehort zu ‘excipienda sint’ = ‘ex his’.
Dieser Gebrauch von hinc (statt Praeposition und
Kasus von hie) auch lib. arb. 1,12,25 ; ibd. 2, 20,54.
(s. Wijdeveld p. 138)
VI, 18 Quare hoc quoque inter se praeter diuersum
sonum differre arbitror] quare hoc quoque nihil
inter se ... mss. aedb, quare hoc quoque non nihil
inter se ... Weig. Der Satz ist gewiB affirmativ.
Bei der Heilung folge ich Skutella und athetiere
‘nihil’.
IX, 27 cognitionem rerum cognitioni signorum] cogni-
tionem signorum cognitioni rerum Q. Mit anderen
Worten : Adeodatus gibt nur im Punkt 1 (“Die
Kenntnis der Dinge ist wertvoller als die Zeichen
der Dinge es sind”) nach.
XII, 39 ... quae omnino quomodo uera dicamus, cum falsa
intueamur, ignoro. Statt. ‘quae’ {Er. Lou. p) ist hand-
schriftlich nur ‘cum’ iiberliefert, das aber nicht zu
halten ist. Weigel versucht die Konjektur ‘turn’,
die ich aber wegen des vorliegenden ‘quae’ fur nicht
notwendig halte.
XIII, 43 accedit] accidit omn. praeter T. Ein naheliegender
und haufiger Fehler ; so auch pecc. mer. 3, 5 ; gen.
ad litt. 1,10 ; conf. 13, 29, 44 ; ciu. 18,18.
Von diesem Archetyp Q stammen zwei Familien ab, tt und
# ; zu -л- gehoren weitaus die meisten Handschriften, wahrend
ft nur durch A und G reprasentiert wird.
a. Die Familie #
A und G stammen, wie sich durch Sonderfehler beider Hand-
schriften erweisen laBt (II, 3 facimus] faciam G ; V, 14 auxilien-
(24) Weigel a.a.O. p. XXVIII.
(25) Die Stellenangaben nach Kapiteln und Paragraphen.
EINLEITUNG 149
tur] auxiliarentur A) nicht voneinander ab, gehen jedoch auf
eine gemeinsame Vorlage zuriick. Sie sind recht reine Vertreter
ihrer Familie und haben jede fiir sich nur wenige Stellen, an
denen EinfluB anderer Familien sichtbar wird. An solchen
Stellen zeigt A mehr Verwandtschaft mit ф (s.u.), wahrend
G £ naher steht (z.B. X, 32 cognoscet f G; cognoscit ф A ;
VI, 18 recte nomen ф A). Zur Familie в ist dreierlei zu be-
merken : Zuerst, sie hat Fehler, die nur hier zu finden sind :
III, 6 sermocinantur] sermocinentur ; V, 15 si nominari ож.;
XIII, 43 eluceret] elucere. Weiterhin, man liest hier Varianten,
die auf eine absichtliche Veranderung des Textes schlieBen
lassen; sie sind fiir # typisch : I, 2 ut dictum est mentis] in
penetralibus mentis, ut dictum est; III, 5 doceri etiam sine ;
IV, 7 utrum iam conueniat. Schwerwiegender sind Eingriffe
wie III, 6 edere] uesci (+ F); VIII, 22 nominamus] uocamus ;
IX, 28 amentiam] insaniam; XIII, 46 fauente] praestante;
und X, 33 sieht & in den sarabarae der Jiinglinge im Feuer-
ofen (Dan. 3, 94) tegmina pedum (26). Und schlieBlich haben
wir in # gute Lesarten, die nur hier gefunden werden, aber
nicht unbedingt auf gelehrter Konjektur zu beruhen brauchen:
VI, 17 muB ‘et omnia nomina uocabula’ stehen (+ F);
VII, 19 ioco ; IX, 26 tidem ; X, 35 quas (+ F); XII, 39 ilia
(+ F); XIII, 45 num (+ F О) ; XIII, 46 perpetua (+ F).
0 stammt, wie Weigel(27) zeigt, aus Gallien. Uber die Zeit der
Entstehung laBt sich freilich nichts Bestimmtes sagen.
Die Handschrift F, die — wie oben deutlich — eine gewisse
Verwandtschaft mit & hat, wird unten zu besprechen sein.
b. Die Familie tt
An den Stellen, an denen & die richtige Lesa’t bewahrt hat,
laBt sich durch Fehler in den anderen Handschriften, die die
Familie tt bilden (F nimmt eine Sonderstellung ein), nach-
weisen, daB sie auf eine Vorlage zuriickgehen. Der Hyparche-
typus -л- ist wiederum Vorlage fiir zwei Gruppen gewesen, die
wir mit Weigel ф und f nennen. Die Zweiteilung der (jber-
lieferung w’ird deutlich : VII, 19 : locum ф, loco f; beide
Lesarten fehlerhaft, & liest richtig ioco.
Ф Bleiben wir zunachst bei ф. Es ist Vorlage fiir die Hand-
schriften V В R ( = p), H S T (= ф) und P Q X (= v). Alle
diese Zeugen haben gemeinsame Fehler : V, 13 recta] recte
p ф Q X; VII, 19 urgebar] urgebar uerbum pandere urgebar
abs te ф ; VIII, 24 conficitur] conuincitur ф ; IX, 28 per se
ipsas] se от. ф, und andere mehr. Die alteste Gruppe bilden
die Hss. V В R, von denen В uber langere Partien fehlt. Die
(26) G.N. Knauer, Glotta 33, 1954, p. 100 ff.
(27) P. xxvn.
150 EINLEITUNG
Vorlage fiir sie, p, ist daher nicht immer so eindeutig zu fassen,
wie man es sich wiinschte, und es ist nicht zu erkennen, ob
alle drei Handschriften direkt auf p zuriickgehen Oder V und
R (oder V und B) zunachst eine eigene Vorlage gehabt haben.
Ill, 6 pudet me me V R ; IV, 8 uerba non sunt scripta V R ;
IV, 12 habeant] habeat V В (an diesen Stellen fehlt B) ;
VII, 20 possent от. p ; VIII, 22 ostende] ostendi p (+ T);
IX, 25 necesse est] est necesse p (+ T). Voneinander abge-
schrieben haben (fie Zeugen nicht, wie aus diesen Sonder-
fehlern erhellt : I, 1 uides ergo] ergo от. R; IV, 15 ratione
от. В ; IV, 16 cedat] cadat V; V, 18 id est — intellegas
от. V; VIII, 24 responderes — homo от. В. Fehler, die
die Hss. V, В und R mit solchen der Familie f haben, sind
nicht zahlreich und auch ohne Interesse, weil sie uber ein
Verwandtschaftsverhaltnis nichts Bestimmtes aussagen. p ist
gegeniiber f und & eigenstandig, es zeigt keine Beziehungen
zu diesen Handschriften.
ф ф, die Vorlage der Handschriften H, S, T ist an Jetwa 50
gemeinsamen Fehlem sehr deutlich zu erkennen. Ich nenne
davon II, 4 potes] potest; VII, 20 partim — dicimus от.;
IX, 26 ut uiuamus от.; X, 35 credidi — uiderem от.
a Fiir H und S sehe ich noch eine gemeinsame Quelle (<r) aus
den Fehlem IV, 7 de quo] eo quod ; VIII, 22 ludas] inludas ;
ibd. nihil — syllabae от.; wahrend T weder mit H noch mit S
so charakteristische Fehler hat. Allen drei Schreibern sind
aber besondere Fehler unterlaufen, so daB wir nicht in einer
Handschrift die Vorlage fiir eine andere vor uns haben
konnen.
X Die Entwicklung laBt sich nun iiber die Gruppen ф und p
zuriickverfolgen und vor ф noch einen Zeugen rekonstruieren,
X- In x West man etwa 25 Versehen, z.B. VI, 17 ergo от.; VII, 19
quaerit] non erit; IX, 27 nominis от.; X, 33 signum от.;
X, 34 enim от.; XI, 37 nomina] omnia. Charakteristisch
scheinen mir fiir x vor allem die kleinen Ungenauigkeiten und
gelegentlichen Auslassungen von Wbrtem wie -ne, id, sit zu
sein.
Wahrend reine x £ -Varianten nicht vorliegen, zeigt x zu £
eine Verbindung in IV, 9 signum] signum eius x ® > V, 15
quaeram V 2?] quaererem В H ST # ; VII, 19 esse] est p S T A.
v x und v gehen, wie gesagt, auf ф zuriick. v, die Gruppe der
— wie Sonderfehler zeigen — voneinander unabhangig ent-
standenen Handschriften P, Q, X, scheint ahnlich zu ordnen
zu sein wie ф.
т Q und X, beide aus dem Donaugebiet stammend, sind eng
miteinander verwandt, beginnend bei der gleichlautenden
Inscriptio iiber zahlreiche Umstellungen und Fehler bis hin
zur Subscriptio : II, 3 duas] tuas; VIII, 22 ratiocinatione]
rationatione ; X, 31 habenda] adhibenda und andere. DaB P
EINLEITUNG 151
dieselbe Quelle hat wie Q und X wird erhellt durch VIII, 22
significantur] significentur ; X, 32 monstrentur] monstran-
tur ; XIII, 42 loquentis] eloquentis, und bestatigt durch
gemeinsame Fehler von v mit Hss. der anderen Familien.
Z.B. v und L О XIII, 43 sonat; v und LO& appellat u.a.
Erwahnenswert ist auch eine Haufung von Fehlem die Q und
X gemeinsam mit der zur Familie £ gehorigen Handschrift N
haben : II, 3 potius quam] quam от. Q X N; (IV, 8 AD.
Inter illud] AD. от. X N) ;IV, 9 AD. Accipio et probo. AVG.
Sed scisne] Q X N; VI, 17 docere] ducere Q X N; IX, 25
signo] uerbo Q X N und andere mehr. Die Affinitat von и zu £
laBt sich auch ablesen aus II, 4 significet] significat Q X M L
2V; V, 16 quod posset] quo posset v J M N 0 F S2; X, 35 sed
id] sed dico id v £ 0 F.
£ In f stehen L und 0 sich am nachsten. Beide Handschriften,
mit Sonderfehlem, haben die Vorlage fi ; von den fast 30 L 0-
Fehlem erwahne ich III, 5 totas] quasdam ; III, 6 ut et] et
от.; ibd. ita] itaque ; IV, 10 nomen] esset nomen; X, 32
omatus] conatus. Fehler von L 0 mit ф sehe ich nicht, mit x
den in XI, 32 si] nisi, der nicht auf dieselbe Vorlage zuriick-
zugehen braucht und durch das vorangegangene nisi erklart
werden kann.
a Mit L und О stammen die Zeugen J M N (= a) von f ab,
deren Verwandtschaft sich so darstellt :
8 Fiir J N wird durch etwa 40 Leitfehler und eigene Sonder-
fehler die Vorlage 8 nachgewiesen, z.B. VIII, 21 ipsum] pos-
sum ; VIII, 23 abnuere] adnuere; IX, 25 an improbes от.;
die Art der Fehler zeugt von wenig Verstandnis fiir den Text.
8 stammt von a ab, ebenso wie M. Das beweisen etwa 30
J M N-Fehler, darunter III, 6 ex quo] et quam; VIII, 22
nihil] si nihil; X, 29 cessantem] cessante ; X, 30 significando]
significare significando. Die a-Fehler verstoBen groBtenteils
nicht gegen den Sinn und deuten darauf, daB der Text nicht
mechanisch abgeschrieben sein konnte. Der Zeuge f nun laBt
sich aus folgenden a-j8 Fehlem rekonstruieren : IV, 7 uide]
uides; IV, 8 assentiri] assentire ; IV, 14 nomina non] nomi-
nando; XI, 37 ignis] ignes.
Zu untersuchen ist noch eine mogliche Querverbindung
die sich merkwiirdigerweise besonders in den §§ VIII, 23
bis IX, 25 erkennen laBt : VIII, 23 si modo uerba sint % & F]
sunt cett. VIII, 24 placita f # F] placito cett.; ibd. conficitur
f #] conuincitur cett.; IX, 25 proinde] iam ergo J M L О &.
F F stellt sich als eine Kontamination aus einer Handschrift
der Familie tt mit einer der Familie & dar. Oben (S. 149) sahen
wir bereits Varianten, die F nur mit & hat: III, 6 edere] uesci;
VI, 18 quae se] quae et se; VII, 19 rogatur] interrogatur;
VII, 20 se significant] se signa significant & se signa significant
F; andererseits hat 0 eine groBe Anzahl eigener Fehler, die
152 EINLEITUNG
sich bei F nicht finden. Lesarten von F mit der Familie tt
sind etwa :
F und ф VIII, 24 assentiri] assentire F <f>; IV, 10 aliud
quod] aliud id quod F a ; IX, 25 ipsam] ipsius rei F a; 6 Stellen
F S, darunter V, 15 appellari] appellari si autem appellari.
F und £ VII, 19 ioco] loco F a L ; IX, 28 et — senseris от.
F a; X, 35 nesciebam] non sciebam F a.
4. Anmerkungen zum Text
Der vorliegende Text ist, wie gesagt, der, den Martin Sku-
tella zur Edition bestimmt hatte. Es sei mir erlaubt, an einigen
Stellen einer anderen Lesart den Vorzug zu geben :
III, 5 utrum etiam hinc] Skutella. Hier mochte ich mit
Weigel ‘utrum etiam nunc’ lesen, in der Annahme, daB ‘uel
hinc’ eine interlineare Variante zu nunc war, und zwar wohl
schon in Q (s. S. 148). cf. quant, anim. 5 eine Variante hinc-
nunc.
IV, 10 ziehe ich mit dem groBeren Teil der Uberlieferung
den abl. instr, hoc disyllabo als lectio diff. vor und verweise
EINLEITUNG 153
auf XI, 36 ‘non auditione ..., sed cognitione contingit’ als eine
unserer Stelle vergleichbare Konstruktion von contingit.
V, 15 scriptus und y^ypafjLfjLevos sollte man im Text lassen.
Die an dieser Stelle genannten einzelnen Worter stehen im
Text ohne von der Konstruktion beeinfluBt zu sein. Vielleicht
hat einen Schreiber die ‘Verbindung’ quod-scriptus gestort.
X, 32 liest Skutella mit der Lowener und der Mauriner Aus-
gabe subigeret statt subiret. Ich sehe keinen Grund, der hand-
schriftlichen Uberlieferung nicht zu folgen (zumal beim
Abschreiben nach figeret aus subiret eher subigeret wird als
umgekehrt).
XIV, 46 mochte ich statt perparum (Skutella) mit tt paruum
lesen ; besonders im Hinblick auf das Ende der ©ratio perpetua
46ln : utilitate uerborum, quae... non parua est. Diese uerba
dienen der admonitio. Adeodatus erwidert darauf erst zur
admonitio und nimmt dann Augustins Worte wieder auf und
beteuert gleichsam, er messe den Wert der uerba auch nicht
zu hoch (plus quam oportet), sondem es sei ihm klar : paruum
esse, quod ... cogitatio loquentis apparet.
XXIX
TESTIMONIA
Confessiones 9, 6, 14
Adiunximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum
camaliter de peccato meo. Tu bene feceras eum. Annorum
erat ferme quindecim et ingenio praeueniebat multos graues
et doctos uiros. Munera tua tibi confiteor, domine deus meus,
creator omnium et multum potens reformare nostra deformis :
nam ego in illo puero praeter delictum nihil habebam. Quod
enim enutriebatur a nobis in disciplina tua, tu inspiraueras
nobis, nullus alius : munera tua tibi confiteor.
Est liber noster, qui inscribitur ‘de Magistro’. Ipse ibi
mecum loquitur. Tu seis illius esse sensa omnia, quae inserun-
tur ibi ex persona conlocutoris mei, cum esset in annis sedecim.
Multa eius alia mirabiliora expertus sum. Horrori mihi erat
aliud ingenium: et quis praeter te talium miraculorum opifex ?
Retractationes 1, 11
Per idem tempus scripsi librum, cuius est titulus ‘de Ma-
gistro’, in quo disputatur et quaeritur et inuenitur magistrum
non esse, qui docet hominem scientiam, nisi deum secundum
illud etiam, quod in euangelio scriptum est: ‘ Vnus est magister
uester Christus.’ Hie liber sic incipit : ‘Quid tibi uidemur
efficere uelle, cum loquimur ?’
DE MAGISTRO
LIBER VNVS
CONSPECTVS SIGLORVM(*)
A В F G H J L M N 0 P £ R I T V X Andegauensis 286, iz.Jht. Bernensis A A 90, frgm., 9.Jht. Laurentianus S. Crucis XVII, d 7, i2.Jht. Gratianopolitanus 204, i2.Jht. Monacensis 6331, lo.Jht. Monacensis 6322, io./n.Jht. Londinensis Mus. Brit. add. 10 940, n.Jht. Monacensis 18 54ob, io./n.Jht. Vindobonensis 766, 6, i2.Jht. Parisinus Bibl. Nat. nouv. acq. lat. 371, u.Jht., mutil. Parisinus Latinus 2974, n.Jht. Monacensis 14 330, ri./ia.Jht. Remensis 392, 9.Jht. Sangallensis 140, lo.Jht. Londinensis Royal 8 C III, lo.Jht. Vaticanus Latinus 5 г5, 9./ro.Jht. Vindobonensis 1009, i5.Jht.
a b c d Er. Lou. P Weig. Badius 1502. Amerbach, Basileae, 1505-1517. Peregrino Pasquale, Venetiis 1491. Angelas Vgoletus, Parmae 1491. Erasmus, Basileae 15 29. Louanienses, Antuerpiae 1576. Maur ini, Parisi is 1679. CSEL LXXVII, ed. G. Weigel.
O’ 4 p X HS HS T VB R VBREST QX
V Ф 8 PQX VBRESTPQX JN
fi ir £ JMN LO. JMNLO. AG(F)
* Die Bezeichnung der Handschriften stimmt mit der von Weigel a.a.O.
iiberein.
DE MAGISTRO
LIBER VNVS
I 1. Augustinus. Quid tibi uidemur efficere uelle, cum м 541
loquimur ? pL
5 Adeodatus. Quantum quidem mihi nunc occurrit, aut docere 1193
aut discere. V 3
Aug. Vnum horum uideo et assentior: nam loquendo nos
docere uelle manifestum est; discere autem quomodo ? PL
Ad. Quo tandem censes, nisi cum interrogamus ? 1194
10 Aug. Etiam tunc nihil aliud quam docere nos uelle intelle-
go ; nam quaero abs te, utrum ob aliam causam interroges, nisi
ut eum quem interrogas doceas, quid uelis.
Ad. Verum dicis. PL
Aug. Vides ergo iam nihil nos locutione nisi ut doceamus 1195
15 appetere.
Ad. Non plane uideo; nam si nihil est aliud loqui quam
uerba promere, uideo nos id facere, cum cantamus. Quod cum
saepe soli facimus nullo praesente qui discat, non puto nos
docere aliquid uelle.
20 Aug. At ego puto esse quoddam genus docendi per com- V 4
memorationem, magnum sane, quod in hac nostra sermoci-
natione res ipsa indicabit. Sed si tu non arbitraris nos discere
cum recordamur nec docere ilium qui commemorat, non resist©
tibi et duas iam loquendi causas constituo, aut ut doceamus
25 aut ut commemoremus uel alios uel nos ipsos, quod etiam
dum cantamus efficimus ; an tibi non uidetur ?
1,7/8 conf. 3, 11,19. 14 Plato, Krai. 388 b. 20/21 per commcmorationemj
soliloq. 2, 20, 35 ; quant, anim. 20, 34; epist. 7, 2, 2.
Desunt В О
Tit., 1/2 Incipit Liber Aurelii Augustini de Magistro colloquendo et disserendo
habitus cum filio suo Adeodato per interrogationem et responsionem V, Incipit
Liber Aurelii de Magistro R, Incipit sci Augustini Episcopi de Magistro S,
Aurelii Augustini incipit liber de Magistro P, Incipit liber sci Augustini de Ma-
gistro editus per dialogum ipsius filiique sui Adeodati Q, Incipit liber Sancti
Augustini de Magistro editus per dialogum ipsius filiique sui Adeodati X, Incipit
liber S. Augustini de magistro quem disputauit per modum Dyalogi cum suo filio
Adeodato M, Incipit liber Sancti Augustini de Magistro L, Incipit liber Augustini
de Magisterio IV, Incipit liber Sancti Augusuni de Magistro A, Incipit liber de
Magistro G, Incipit liber sancti augustini de magistro F, incipit deest В H T J О
I, 5 occurrit nunc S 9 quomodo tandem J2 14 ergo от. R 18 soli
saepe edd. 21 nostra hac edd. 22 indicauit a V F, iudicabit c d tu от.
a c d discere] docere a, dicere T 25 ut от. p r nosmet ipsos Hr. Hou. p.
158 DE MAGISTRO I, 1-2
Ad. Non prorsus ; nam rarum admodum est, ut ego cantem
commemorandi me gratia, sed tantummodo delectandi.
Aug. Video, quid sentias. Sed nonne adtendis id, quod te
30 delectat in cantu, modulationem quandam esse soni ? Quae
quoniam uerbis et addi et detrahi potest, aliud est loqui aliud
cantare ; nam et tibiis et cithara cantatur, et aues cantant, et
nos interdum sine uerbis musicum aliquid sonamus, qui sonus
cantus dici potest, locutio non potest; an quicquam est,
35 quod contradicas ?
Ad. Nihil sane.
2. Aug. Videtur ergo tibi nisi aut docendi aut commemorandi
causa non esse institutam locutionem ?
Ad. Videretur, nisi me moueret, quod dum oramus utique
40 loquimur, nec tamen deum aut doceri aliquid a nobis aut
commemorari fas est credere.
Aug. Nescire te arbitror non ob aliud nobis praeceptum esse,
ut in clausis cubiculis oremus, quo nomine significantur mentis
penetralia, nisi quod deus, ut nobis quod cupimus praestet,
45 commemorari aut doceri nostra locutione non quaerit. Qui
enim loquitur, suae uoluntatis signum foras dat per articula-
tum sonum, deus autem in ipsis rationalis animae secretis, qui ц 542
homo interior uocatur, et quaerendus et deprecandus est;
haec enim sua templa esse uoluit. An apud apostolum non V 5
50 legisti: “Nescitis quia templum dei estis et spiritus dei habi-
tat in uobis” et “in interiore homine habitare Christum” ?
Nec in propheta animaduertisti: “Dicite in cordibus uestris
et in cubilibus uestris conpungimini. Sacrificate sacrificium
1,43 cf. Matth. 6, 6. 48 cf. Rom. 7, 22. 60/511 Cor. 3,16; cf. Rom. 8,11.
51 Eph. 3, 16-17. 52/54 Ps. 4, 5-6.
30 triplex sonus] ord. 2,14, 39. 32 tibiis et cithara] doctr. christ. 2, 3, 4. 42 sqq.
“cognitio sui et cognitio dei” : mag. 14, 46 ; c. acad. 1,3,9; 3, 14, 31 ; ord. 1, 3, 6 ;
2, 5, 25.30 ; soliloq. passim; epist. 3 ; 10, 1 ; lib. arb. 2, 9, 25 ; conf. 5, 2, 2 ; 10, 3, 3 ;
10, 7, 11. 43 in cubiculis] ennar. in ps. 33, 2, 8 ; serm. dom. 2, 3, 11 ; Hier., in Is.
58, 4; Ambr., expos, ps. CXVIII, 2, 29 ; Cain et Ab. 1, 9, 35 ; Hit, in Matth. 5, 1;
Orig., in num. horn. X, 3 \in Ez- 8. 43/44 mentis penetralia] epist. 10, 3. 46/
47 loqui est signum dare] Ps. Aug., dialect. 5 ; Arist., berm. 16 a, 19 et 27; Plato,
Soph. 262 a; Sext. Emp., Math. VIII, 80. 47 sqq. cur. mart. 5, 7. 48/49 diu.
quaest. 20.
Desunt BO 46 О incipit [sig]num foras
30 soni esse cpPL9F 33 nos] non 8 34 locutio dici non p. ah c d 39
mouerit TV 40 a nobis H F edd., от. cet. 42 non arbitror L 44
penetrabilia 8 F (cf. mag. 1, 2 ; 12, 39) 45 commoneri a b Er. Lou. 46 foris
p p в 47 rationabilis] M 52 dicite] dicente № /3, dicentem J
DE MAGISTRO I, 2-II, 3 159
iustitiae et sperate in domino” ? Vbi putas sacrificium iusti-
55 tiae sacrificari nisi in templo mentis et in cubilibus cordis ?
Vbi autem sacrificandum est, ibi et orandum. Quare non opus
est locutione, cum oramus, id est sonantibus uerbis, nisi
forte, sicut sacerdotes faciunt, significandae mentis suae
causa, non ut deus, sed ut homines audiant et consensione
60 quadam per commemorationem suspendantur in deum ; an tu
aliud existimas ?
Ad. Omnino assentior.
Aug. Non te ergo mouet, quod summus magister, cum orare
doceret discipulos, uerba quaedam docuit, in quo nihil aliud
65 uideretur fecisse quam docuisse, quomodo in orando loqui
oporteret ?
Ad. Nihil me omnino istuc mouet; non enim uerba, sed res
ipsas eos uerbis docuit, quibus etiam se ipsi commonefacerent,
a quo et quid esset orandum, cum in penetralibus ut dictum
70 est mentis orarent.
Aug. Recte intellegis ; simul enim te credo animaduertere,
etiamsi quisquam contendat, quamuis nullum edamus sonum, PL
tamen, quia ipsa uerba cogitamus, nos intus apud animum 1196
loqui, sic quoque locutione nihil aliud agere quam commemo-
75 rare, cum memoria, cui uerba inhaerent, ea reuoluendo facit
uenire in mentem res ipsas, quarum signa sunt uerba.
Ad. Intellego ac sequor.
II 3. Aug. Constat ergo inter nos uerba signa esse. V 6
Ad. Constat.
Aug. Quid ? signum nisi aliquid significet, potest esse sig-
num ?
63/66 cf. Matth. 6, 9 sqq.; Luc. n, 2 sqq.
66 templum mentis] Lucr. 5, 105. 67/68 non uetba ... docuit] term. dom. 2, 2,
15/14. 69/70 epist. 10, 5. 71 sqq. epist. 6, 1 ; soliloq. 2, 20, 34; mag. 8, 22 ;
10, 32 ; 11, 37 ; in epist. loh. 3, 13 ; in ea. loh. tract. 23, 11 ; 19, 6 ; 26, 7 ; Cic., Tusc.
1, 57.61. 75 memoria] conf. 10, 8, 12-17 > art. 2, 2, 6-7 ; mus. 6, 8, 22 ; trin. 11,
3, 6. 70 rerum signa sunt uerba] Ps. Aug., dialect. 5 (Sext. Emp., Math. VIII,
11 sq. = Stoic, uet.fragm. П, p. 48,14-22); cf. Diog. Laert. VII, 57 ; VII, 63 ; doctr.
christ. 2, 1, 1; Diocl. apud Diog. Laert. VH, 36.
П, 1 conf. 13, 23, 43 (catech. rad. 9, 13) ; doctr. christ. 2,3,4-4,5 ; trin. 9, 7, 12.
Deest В
59 consentione VP 63 cum] quem a c d 64 quo] qua a (J1) 08 etiam]
et edd. commonere facerent J 69 penetralibus в b Er. Loa. p, penetrabilibus
cet. {cf. 1, 2 ; 12, 39) 69/70 mentis ut dictum est в 72 intendat b in marg.
74 locutionem H a L 9 commonere Er. Loa. {i.t.) p
1бо DE MAGISTRO II, 3
5 Ad. Non potest.
Aug. Quot uerba sunt in hoc uersu : "Si nihil ex tanta supe-
ris placet urbe relinqui" ?
Ad. Octo.
Aug. Octo ergo signa sunt.
10 Ad. Ita est.
Aug. Credo te hunc uersum intellegere.
Ad. Satis arbitror.
Aug. Die mihi, quid singula uerba significent.
Ad. Video quidem, quid significet "si", sed nullum aliud
15 uerbum, quo id exponi possit, inuenio.
Aug. Saltern illud inuenis, quicquid significatur hoc uerbo,
ubinam sit.
Ad. Videtur mihi, quod dubitationem significet; iam dubita-
tio ubi nisi in animo est ?
20 Aug. Accipio interim ; persequere cetera.
Ad. "Nihil" quid aliud significat, nisi id quod non est ?
Aug. Verum fortasse dicis, sed reuocat me ab assentiendo, p. 543
quod superius concessisti non esse signum, nisi aliquid signi-
ficet ; quod autem non est, nullo modo esse aliquid potest.
25 Quare secundum uerbum in hoc uersu non est signum, quia
non significat aliquid, et falso inter nos constitit, quod omnia
uerba signa sint aut omne signum aliquid significet.
Ad. Nimis quidem urges, sed quando non habemus quid signi-
ficemus, omnino stulte uerbum aliquod promimus ; tu autem
30 nunc mecum loquendo credo quod nullum sonum frustra
emittis, sed omnibus, quae ore tuo erumpunt, signum mihi
das, ut aliquid intellegam. Quapropter non te oportet istas V7
duas syllabas enuntiare dum loqueris, si per eas non signi-
ficas quicquam. Si autem uides necessariam per eas enuntia-
35 tionem fieri nosque doceri uel commoner!, cum auribus in-
sonant, uides etiam profecto, quid uelim dicere, sed explicare
non possum.
Aug. Quid igitur facimus ? An affectionem animi quandam,
II, 6/7 Verg., Aen. 2, 659.
21 nihil] beat. uit. 8 ; soliloq. 2, 17, 31; uera relig. 11, 21 (Cic., Tusc. 3, 8, 18); conf.
7, 1, 1. 31 ore erumpunt] mag. 5, 12 ; c. acad. 2, 7, 17; in eu. lob. tract. 23,^11.
Deest В
II, 13 significant в 14 significent V P1 16 quo id] quod Ha 18
quod si b Er. Lou. p. 30 nunc £ в edd., от. ST pv 32 intellegam aliquid
edd. 33 duas] tuas т renuntiare a 37 possim a V £ в, possum T R v
38 facimus] faciam G
DE MAGISTRO II, 3-4 161
cum rem non uidet et tamen non esse inuenit aut inuenisse
40 se putat, hoc uerbo significari dicimus potius quam rem ipsam
quae nulla est ?
Ad. Istuc ipsum est fortasse, quod expedite moliebar.
Aug. Transeamus ergo hinc, quoquo modo se habet, ne res
absurdissima nobis accidat.
45 Ad. Quae tandem ?
Aug. Si “nihil” nos teneat et moras patiamur.
Ad. Ridiculum hoc quidem est et nescio quo tandem modo
uideo posse contingere, immo plane uideo contigisse.
4. Aug. Suo loco genus hoc repugnantiae, si deus siuerit,
50 planius intellegemus; nunc ad ilium uersum te refer et conare,
ut potes, cetera eius uerba quid significent pandere.
Ad. Tertia praepositio est “ex”, pro qua “de” possumus,
ut arbitror, dicere.
Aug. Non id quaero, ut pro una uoce notissima aliam uocem
55 aeque notissimam, quae idem significet, dicas, si tamen idem
significat; sed interim concedamus ita esse. Certe si poeta
iste non “ex tanta urbe”, sed “de tanta” dixisset, quaererem-
que abs te, quid “de” significaret, diceres “ex”, cum haec PL
duo uerba essent, id est signa unum aliquid, ut tu putas, 1197
60 significantia. Ego autem id ipsum nescio quid unum, quod V 8
his duobus signis significatur, inquiro.
Ad. Mihi uidetur secretionem quandam significare ab ea re,
in qua fuerat aliquid, quod ex ilia esse dicitur, siue ilia non
maneat, ut in hoc uersu non manente urbe poterant aliqui
65 ex ilia esse Troiani, siue maneat, sicut ex urbe Roma dicimus
esse negotiatores in Africa.
Aug. Vt concedam tibi haec ita esse nec enumerem, quam
multa fortasse praeter hanc tuam regulam reperiantur, illud
certe tibi adtendere facile est exposuisse te uerbis uerba, id est
70 signis signa eisdemque notissimis notissima. Ego autem ilia
ipsa, quorum haec signa sunt, mihi si posses uellem ut osten-
deres.
49 si deus siuerit] mag. 14, 46. 52 ex ... de] nat. bon. 1 ; 27. 69 uerbis uerba
exponere : Ps. Aug., dialect. 5 (cf. mag. 7, 20).
Deest В
40 se от. TpJMF 42 istuc yHvOFacd, istud S T R в a b Er. Lou. p. (cf.
5, 12) expedite] explicate Lou. /4 43 quoquo modo] quomodo V P1
47 tamen nescio quomodo edd. 49 siuerit] fuerit J T, affuerit S2 50 in-
tellegimus ф (S1) p 50 refer] refere ф (S1) V J 52 qua] quo T 55 idem]
id (3 55 significat r M L N, significem J 50 significent F, significet ф V
97 quaererem a c dh Er. Lou. 63/64 siue usque manet] siue ilia maneat siue non
maneat F 65 siue maneat] siue manente siue non manente F, siue manente
J M p a Lou. 66 affrica S N /3 F 67 nec] ne 8
i62 DE MAGISTRO III, 5
III 5. Ad. Miror te nescire uel potius simulate nescien-
tem responsione mea fieri quod uis omnino non posse, siquidem
sermocinamur, ubi non possumus respondere nisi uerbis.
Tu autem res quaeris eas quae, quodlibet sint, uerba certe non
5 sunt, quas tamen ex me tu quoque uerbis quaeris. Prior itaque
tu sine uerbis quaere, ut ego deinde istacondicione respondeam.
Aug. lure agis fateor, sed si quaererem, tres istae syllabae
quid significent, cum dicitur “paries”, nonne posses digit©
ostendere, ut ego prorsus rem ipsam uiderem, cuius signum
10 est hoc trisyllabum uerbum demonstrante te nulla tamen uerba
referente ?
Ad. Hoc in solis nominibus, quibus corpora significantur, si
eadem corpora praesentia sint, fieri posse concedo.
Aug. Num colorem corpus dicimus ac non potius quandam м 544
15 corporis qualitatem ?
Ad. Ita est.
Aug. Cur ergo et hie digito demonstrari potest ? An addis
corporibus etiam corporum qualitates, ut nihilo minus etiam V 9
istae, cum praesentes sunt, doceri sine uerbis possint ?
20 Ad. Ego cum corpora dicerem, omnia corporalia intellegi
uolebam, id est omnia, quae in corporibus sentiuntur.
Aug. Considera tamen, utrum etiam hinc aliqua tibi ex-
cipienda sint.
Ad. Bene admones ; non enim omnia corporalia, sed omnia
25 uisibilia dicere debui. Fateor enim sonum, odorem, saporem,
grauitatem, calorem et alia, quae ad ceteros sensus pertinent,
quamquam sentiri sine corporibus nequeant et propterea sint
corporalia, non tamen digito posse monstrari.
Aug. Numquamne uidisti, ut homines cum surdis gestu
30 quasi sermocinentur ipsique surdi non minus gestu uel quae-
rant uel respondeant uel doceant uel indicent aut omnia, quae
uolunt, aut certe plurima ? Quod cum fit, non utique sola
uisibilia sine uerbis ostenduntur, sed et soni et sapores et
Ш, 1 sqq. Ps. Aug., dialect. 5 ; Arist., soph. el. 16$ a, 6-8. 8 paries] soliloq. 1,
13, 23 ; 2, 3, 3 ; 2, 4, 5.6; 2, 12, 22; mag. 3, 6. 17 Macr., somn. 1, 7, 8 ; mag.
10, 33-
Deest В
III, 2 mea responsione £, responsioni meae ф (J1) V 4 quotlibet 0 certa
b Er. Lou. 6 quaere] quaerere ST V conditione V Q J L F 7 istae
tres edd. 8 nonne] nomen a c 12 significanter J1, corr. 52, significant T
14 ac] an edd. 17 non potest /3 19 doccri etiam sine в possunt S1 O1
22 etiam hinc JMF edd., etiam nunc Weig., etiam uel hinc 0, etiam hinc nunc N,
etiam uel hinc nunc ф fl 24 omnia от. N1 F 27 nequeunt MN 28
demonstrari a N 29 surdi b Er. Lou. 30 sermocinantur в
DE MAGISTRO III, 5-6 163
cetera huiusmodi; nam et histriones totas in theatris fabulas
35 sine uerbis saltando plerumque aperiunt et exponunt.
Ad. Nihil habeo, quod contradicam, nisi quod illud “ex”
non modo ego, sed ne ipse quidem saltator histrio tibi sine
uerbis quid significet posset ostendere.
6. Aug. Verum fortasse dicis ; sed fingamus eum posse, non
40 ut arbitror dubitas, quisquis ille motus corporis fuerit, quo
mihi rem, quae hoc uerbo significatur, demonstrare conabitur, PL
non ipsam rem futuram esse, sed signum. Quare hie quoque 1198
non quidem uerbo uerbum, sed tamen signo signum nihilo
minus indicabit, ut et hoc monosyllabum “ex” et ille gestus
45 unam rem quandam significent, quam mihi ego uellem non
significando monstr ari.
Ad. Qui potest quod quaeris, oro te ? v 10
Aug. Quomodo paries potuit.
Ad. Ne ipse quidem, quantum ratio progrediens docuit,
50 ostendi sine signo potest. Nam et intentio digiti non est utique
paries, sed signum datur, per quod paries possit uideri. Nihil
itaque uideo, quod sine signis ostendi queat.
Aug. Quid ? si ex te quaererem, quid sit ambulare, surgeres-
que et id ageres, nonne re ipsa potius quam uerbis ad me do-
55 cendum aut ullis aliis signis utereris ?
Ad. Fateor ita esse et pudet me rem tam in promptu positam
non uidisse; ex qua etiam mihi milia rerum iam occurrunt,
quae ipsae per se ualeant non per signa monstrari, ut edere,
bibere, sedere, stare, clamare et innumerabilia cetera’ ’.
60 Aug. Age nunc die mihi, si omnino nesciens huius uerbi
uim abs te ambulante quaererem, quid sit ambulare, quomo-
do me doceres ?
Ad. Id ipsum agerem aliquanto celerius, ut post interroga-
tionem tuam aliqua nouitate admonereris et tamen nihil
65 aliud fieret quam id, quod deberet ostendi.
34 histriones] ord. 2, 11, 34; doctr. christ. 2, 3, 4; 2, 25, 38. 4ft ratio docuit]
soliloq. passim ; quant, anim. 14, 23 ; 15, 26; ord. 2, n, 30; mag. 4, 9 ; 6, 18 ; 7, 20;
Cic.,/«. 5, 15, 43 ; diu. 2, 40, 83 ;Sen., Benef. 2, 18, 2 ; Apul., Plat. 2, 6; Plato,
Men. 88 c; Plot. 1, 2, 3 ; Porphyr., sent. 32, 3, p. 19, 2. 53 ambulare] Ps. Aug.,
dialect. 1; mag. 9, 28. 60 sqq. mag. 10, 29.
Deest В
34 totas] quasdam fiacdb Er. (i.t.), totis SV 35 plerumque saltando £ A F
37 ne] nec /3 edd. ipse £ F edd., ille ф 0 saluator H histrio] strio a
38 possit o- 39 fingimus <£ (J4) 44 indicauit P a F, iudicabit V a c d 44
et ut a et1 от. J M ft haec a (S1) ex от. x Pl 52 signis] signo J M
53 quid] quod c d 56 itaque /3 me me p 57 ex quo Weig. occurrunt]
occurrerunt a a c d, occursint M, occurerem T 58 ipsae] ipsa Q ft per se
iam M edere] uesci OF 62 doceris T p 63 aliquanta a (J1)
i64 DE MAGISTRO III, 6-IV, 7
Aug. Scisne aliud esse ambulare aliud festinare ? Nam et qui
ambulat, non continuo festinat et qui festinat, non continuo
ambulat; dicimus enim et in scribendo et in legendo aliisque
innumerabilibus rebus festinationem. Quare cum illud, quod
70 agebas, celerius ageres post interrogationem meam, putarem
ambulare nihil esse aliud quam festinare - id etiam noui addi-
deras - et ob hoc fallerer.
Ad. Fateor non nos posse rem monstrare sine signo, si cum id
agimus interrogemur; si enim nihil addamus, putabit qui
75 rogat nolle nos ostendere contemptoque se in eo quod ageba- V11
mus perseuerare. Sed si de his roget, quae agere possumus,
nec eo tamen tempore quo agimus roget, possumus post eius 545
interrogationem id agendo re ipsa potius quam signo demon-
strare quod rogat, nisi forte loquentem me interroget, quid sit
80 loqui; quicquid enim dixero, ut eum doceam, loquar necesse
est. Ex quo securus docebo, donee ei planum faciam quod
uult, non recedens a re ipsa, quam sibi uoluit demonstrari, nec
signa quaerens, quibus earn ostendam praeter ipsam.
IV 7, Aug. Acutissime omnino. Quare uide, utrum conue-
niat iam inter nos ea posse demonstrari sine signis, quae aut
non agimus cum interrogamur et tamen statim agere possu-
mus aut ipsa forte signa agimus ; cum enim loquimur, signa
5 facimus, de quo dictum est significare.
Ad. Conuenit.
Aug. Cum ergo de quibusdam signis quaeritur, possunt
signis signa monstrari; cum autem de rebus, quae signa non
sunt, aut eas agendo post inquisitionem, si agi possunt, aut
10 signa dando, per quae animaduerti queant.
Ad. Ita est.
Aug. In hac igitur tripertita distributione prius illud consi-
deremus si placet, quod signis signa monstrantur ; num enim
sola uerba sunt signa ?
15 Ad. Non.
Aug. Videtur ergo mihi loquendo nos aut uerba ipsa signare pl
uerbis aut alia signa, uelut cum gestum dicimus aut litteram - 1199
Deest В
вИ continuo1! statim edd. 72 ob] ab ф V 73 nos от. J rem non posse
nos M h Er. Lou. p 74 interrogemus a (J1) J M, interrogamur J2 putauit
V J 76 roget ф contemptoque] contempto quique J1, contempto quoque
J2, contempto sed T 78 insigno S 79 roget S T 81 ex quo] et quam a
secutus p., securius a c db Er. Lou. 82 demonstrate c d nec] ne 8
IV, 1 omnino est T p v N uides £ 1/2 utrum iam conueniat в 2
demonstrate /3 3 tamen от. r N 4 signa fotte edd. 6 de quo] et quod
T p, eo quod a F (fortasse : quod et W'eig.) 8 signa signis L1 10 danda
a (.S'1) 17 gestum cum M N Lou. p. cum от. A
DE MAGISTRO IV, 7-8 165
nam his duobus uerbis quae significantur, nihilo minus signa
sunt - aut aliquid aliud, quod signum non sit, uelut cum dici-
20 mus lapis. Hoc enim uerbum signum est - nam significat ali-
quid - sed id quod eo significatur, non continuo signum est;
quod tamen genus, id est cum uerbis ea, quae signa non sunt, V12
significantur, non pertinet ad hanc partem, quam discutere
proposuimus. Suscepimus enim considerare illud, quod signis
25 signa monstrantur, et partes in eo duas comperimus, cum aut
eadem aut alia signa signis docemus uel commemoramus;
an tibi non uidetur ?
Ad. Manifestum est.
8. Aug. Die ergo signa quae uerba sunt, ad quem sensum
30 pertineant.
Ad. Ad auditum.
Aug. Quidgestus ?
Ad. Ad uisum.
Aug. Quid ? cum uerba scripta inuenimus, num uerba non
35 sunt ? An signa uerborum uerius intelleguntur, ut uerbum
sit, quod cum aliquo significatu articulata uoce profertur - uox
autem nullo alio sensu quam auditu percipi potest. Ita fit, ut
cum scribitur uerbum, signum fiat oculis, quo illud, quod ad
aures pertinet, ueniat in mentem.
40 Ad. Omnino assentior.
Aug. Id quoque te arbitror assentiri, cum dicimus "nomen”,
significare nos aliquid.
Ad. Verum est.
Aug. Quid tandem ?
45 Ad. Id scilicet, quod quidque appellatur, uelut Romulus,
Roma, uirtus, fluuius et innumerabilia cetera.
Aug. Num ista quattuor nomina nullas res significant ?
Ad. Immoaliquas.
Aug. Num nihil distat inter haec nomina et eas res, quae his
50 significantur ?
Ad. Immo plurimum.
Aug. Vellem abs te audire, quidnam id sit.
IV, 34 sqq. Ps. Aug., dialect. 5 (cf. Varro, ling., Goetz-Schoell, p. 237); Arist.,
herm. 16 a, 3 sq.
Deest В
19 aliquid aliud P £ F, aliud aliquid xrBacdb Er. Lou. 23 pertinent £ hanc]
earn T Q 27 an non tibi edd. 32 quid] qui a b c 34 quid] quid enim h
Er. Lou. uerba scripta] uerba non sunt scripta p scripta uerba monstramus
inuenimus P 35 uerius от. a cd 38 quo] quod V1 P b, от. a c quod от.
О1 b 41 assentire £ 45 quod] quo a & F appellantur a8
i66 DE MAGISTRO IV, 8-9
Ad. Hoc uel in primis, quod haec signa sunt, ilia non sunt.
Aug. Placetne appellemus significabilia ea, quae signis sig- V 13
55 nificari possunt et signa non sunt, sicut ea, quae uideri pos-
sunt, uisibilia nominamus, ut de his deinceps commodius
disseramus ?
Ad. Placet uero.
Aug. Quid ? ilia quattuor signa, quae paulo ante pronun-
60 tiasti, nullone alio signo significantur ?
Ad. Miror quod iam mihi excidisse arbitraris, quod ea
quae scribuntur eorum, quae uoce proferuntur, signorum signa
esse comperimus.
Aug. Die inter ista quid distet.
65 Ad. Quod ilia uisibilia sunt, haec audibilia ; cur enim non et
hoc nomen admittas, si admisimus significabilia ?
Aug. Prorsus admitto et gratum habeo. Sed rursus quaero, у 546
quattuor haec signa nullone alio signo audibili significari
queant, ut uisibilia recordatus es.
70 Ad. Hoc quoque recentius dictum recordor; nam nomen
responderam significare aliquid et huic signification! quattuor
ista subieceram, et illud autem et haec , siquidem uoce profe-
runtur, audibilia esse cognosco.
Aug. Quid ergo inter audibile signum et audibilia significata,
75 quae rursus signa sunt, interest ?
Ad. Inter illud quidem, quod dicimus nomen, et haec quat-
tuor, quae significationi eius subiecimus, hoc distare uideo,
quod illud audibile signum est signorum audibilium, haec uero
audibilia quidem signa sunt, non tamen signorum, sed rerum
80 partim uisibilium sicut est Romulus, Roma, fluuius, partim
intellegibilium, sicut est uirtus.
th Aug. Accipio et probo. Sed scisne omnia, quae uoce arti- PL
culata cum aliquo significatu proferuntur, uerba appellari ? 1200
Ad. Scio.
85 Aug. Ergo et nomen uerbum est, quando quidem id uidemus V14
cum aliquo significatu articulata uoce proferri, et cum dicimus
54 significabilia] cf. Wijdev., p. 140. 65 audibilia] epist. 169, 3, 10; c. lul. 4, 14,
73 (Thes.L.L. II, 1295, 80 sqq.). 82 accipio et ptobo] mtis. 6, 4, 6.
Deest В
53 uel] uidelicet a b Er., uult c d sunt1] sint £ 56 deinceps de his J M ft F
59 quod a (J1) 60 nullone] F edd., nullo cett. {cf. I. 68) 62 et signorum b Er.
65 cur] Aug. cur P J ft a c d b Eon. 65/66 enim et hoc nomen non edd. 67
amittas 8 Aug.] Ad. P J ft a c d b Lou. sed] Aug. sed P J ft c d b Lou.
69 est 8 72/73 proferunt 8 73 inter audibilia MN 76 Ad. от. r J
78 audibile illud a c d b 80 sicuti ф N в F, sicut J M ft edd. 81 sicuti A F
82 Ad. Accipio et probo Aug. Scisne r J
DE MAGISTRO IV, 9 167
disertum hominem bonis uerbis uti etiam nominibus utique
utitur, et cum seni domino apud Terentium seruus rettulit
“bona uerba quaeso”, multa ille etiam nomina dixerat.
90 Ad. Assentior.
Aug. Concedis igitur his duabus syllabis, quas edimus,
cum dicimus uerbum, nomen quoque significari et ob hoc
illud huius signum esse.
Ad. Concedo.
95 Aug. Hoc quoque respondeas uelim : cum uerbum signum
sit nominis et nomen signum sit fluminis et flumen signum sit
rei, quae iam uideri potest, ut inter hanc rem et flumen, id est
signum eius, et inter hoc signum et nomen, quod huius
signi signum est dixisti quid intersit, quid interesse arbitraris
100 inter signum nominis quod uerbum esse comperimus et ipsum
nomen, cuius signum est ?
Ad. Hoc distare intellego, quod ea quae significantur nomine,
etiam uerbo significantur — ut enim nomen uerbum est, ita
et flumen uerbum est — quae autem uerbo significantur, non
105 omnia significantur et nomine. Nam et illud “si” quod in
capite habet abs te propositus uersus et hoc “ex”, de quo iam
diu agentes in haec duce ratione peruenimus uerba sunt nec
tamen nomina et talia multa inueniuntur. Quamobrem cum
omnia nomina uerba sint, non autem omnia uerba nomina sint,
no planum esse arbitror, quid inter uerbum distet et nomen, id
est inter signum signi eius, quod nulla alia signa significat, et V15
signum signi eius, quod rursus alia signa significat.
Aug. Concedisne omnem equum animal esse nec tamen omne
animal equum esse ?
115 Ad. Quis dubitauerit ?
Aug. Hoc ergo inter nomen et uerbum, quod inter equum et
animal interest. Nisi forte ab assentiendo id te reuocat, quod
IV, 89 Terentius, Andria 204.
107 duce ratione] mus. 6, 1, 1 ; cf. mag. 3, 6.
Deest В
87 dissertum P О F 88 et cum seni] cum enim seni A 92 ob] ab p 98
signum2 eius x 9 M signi от. J F 99 est] esse P T ft 9 F b, от. S quid
intersit от. Fl a b quid2] aut quid F Ass. 87 Cantabr. 108, et quid S2 G F
arbitreris S2 v 8 F 101 est] esse A est] uerbum add. Weig. 103 est
uerbum p, 104 est uerbum 9 105 nomina ф (S1) 108 et alia multa <£•£ 9
a c d h Er. Lou. 109 sunt H P O1 b 110 quid] quod о (S1) A 111 nulla]
rursus J ML, nulla rursus a c d b Er, Lou. 111/112 quod usque eius от. X J 0
112 signa от. edd. 114 esse equum J, esse equum esse H 117 interest] est
a c d ab от. a b c reuocet S2
i68 DE MAGISTRO IV, 9-10
dicimus et alio modo uerbum, quo significantur ea, quae per
tempora declinantur, ut scribo scripsi, lego legi, quae mani-
120 festum est non esse nomina.
Ad. Dixisti omnino quod me dubitare faciebat.
Aug. Ne te istuc moueat; dicimus enim et signa uniuersa-
liter omnia, quae significant aliquid, ubi etiam uerba esse in-
uenimus. Dicimus item signa militaria, quae iam proprie signa
125 nominantur, quo uerba non pertinent. Et tamen si tibi dice-
rem : ut omnis equus animal, non autem omne animal equus,
ita omne uerbum signum, non autem omno signum uerbum
est, nihil ut opinor dubitares.
Ad. Iam intellego et prorsus assentior hoc interesse inter
130 uniuersale illud uerbum et nomen, quod inter animal et equum.
10* Aug. Scisne, etiam cum dicimus animal, aliud esse p. 547
hoc trisyllabum nomen, quod uoce prolatum est, aliud id quod
significat ?
Ad. Iam hoc supra concessi de omnibus signis et significabi-
13 j libus.
Aug. Num omnia signa tibi uidentur aliud significare quam
sunt, sicut hoc trisyllabum, cum dicimus animal, nullo modo
idem significat quod est ipsum ?
Ad. Non sane ; nam cum dicimus signum, non solum signa V16
140 cetera quaecumque sunt, sed etiam se ipsum significat; est PL
enim uerbum et utique omnia uerba signa sunt. 1201
Aug. Quid ? in hoc disyllabo, cum dicimus uerbum, nonne
tale aliquid contingit ? Nam si omne, quod cum aliquo signi-
ficatu articulata uoce profertur, hoc disyllabo significatur,
145 etiam ipsum hoc genere includitur.
Ad. Ita est.
Aug. Quid ? nomen nonne similiter habet ? Nam et om-
nium generum nomina significat et ipsum nomen generis
139 sqq. Ps. Aug., dialect, io. 142 sqq. Ps. Aug., dialect. 147 habere
= {yen': c. acad. 3, 5, 12; beat. uit. 3, 22.
Deest В usque 140 (ita est)
118 quo] quod x (S1) P et] в F /x, ea cett. 124 iam] tam S1 T V, tamen ^2,
etiam R b Er. Lou. 126 autem] F edd.,tamen cett., corr. в p, equus est edd. p,
equus esse J 127 signum omne x (-S’1) G 130 nomen et uerbum a c d b Er.
128 est] P, esse coni. Weig. nihl P 132 aliud id quod] а в F edd., aliud quod
cett. 133 significatur edd. p 134 hoc] ф 0 F edd., haec £ 136 omnia tibi
signa a 137 nullo] an ullo a cdb Er. Lou. 140 sint A 141 sunt signa r
142 in hoc disyllabo F p, hoc disyllabo cett. 143 contigit ф (J1) a si] cum 51
147 nonne] non ф (Sl) se similiter a c d b Er. Lou. se habet S2 148
nomina significat] signa sunt В
DE MAGISTRO IV, ю-V, 12 169
neutri nomen est. An si ex te quaererem, quae pars orationis
150 nomen, posses mihi recte respondere nisi nomen ?
Ad. Verum dicis.
Aug. Sunt ergo signa, quae inter alia, quae significant, et se
ipsa significent.
Ad. Sunt.
155 Aug. Num tale tibi uidetur hoc quadrisyllabum signum,
cum dicimus coniunctio ?
Ad. Nullo modo ; nam ea, quae significat, non sunt nomina,
hoc autem nomen est.
V 11. Aug. Bene adtendisti. Nunc illud uide, utrum
inueniamus signa, quae se inuicem significent, ut quemadmo-
dum hoc ab illo, sic illud ab hoc significetur ; non enim ita sunt
inter se hoc quadrisyllabum, cum dicimus coniunctio et ilia,
5 quae ab hoc significantur, cum dicimus si, uel, nam, namque,
nisi, ergo, quoniam et similia ; nam haec illo uno significantur,
nullo autem horum unum illud quadrisyllabum significa-
tur.
Ad. Video et, quaenam signa sint inuicem significantia,
10 cupio cognoscere.
Aug. Tu ergo nescis, cum dicimus nomen et uerbum, duo V17
uerba nos dicere ?
Ad. Scio.
Aug. Quid ? illud nescis, cum dicimus nomen et uerbum,
15 duo nomina nos dicere ?
Ad. Id quoque scio.
Aug. Seis igitur tam nomen uerbo quam etiam uerbum
nomine significari.
Ad. Assentior.
20 Aug. Potesne dicere, except© eo quod diuerse scribuntur
et sonant, quid inter se differant ?
Ad. Possum fortasse ; nam id esse uideo, quod paulo ante
dixi. Verba enim cum dicimus, omne quod articulata uoce
cum aliquo significatu profertur, significamus. Vnde omne no-
25 men et ipsum cum dicimus nomen uerbum est; at non omne
uerbum nomen est, quamuis nomen sit, cum dicimus uerbum.
12. Aug. Quid ? si quisquam tibi affirmet et probet, ut
149 an] nam J 0, iam H T p esset nomen 0 150 possesne S2 respondere
recte edd. 152 Aug.] de!. S2 154 Ad. sunt w. J 155 Aug.] Ad. J1, corr.
S2 tibi от. H O1 156 et cum a 157 Ad.] Aug. J1, corr. S2 significant
H edd.
V, 2 inueniantur b Er. Eo». p & nam от. S ft A F 6 illo] ilia </> uno
illo a uno от. % 7 illud от. T G 7/8 significantur p a (5”1) 9 sint]
sunt В HF1 acd se inuicem Eoa. p {cf. 5, 11; 6, 17) 11 duo от. a 12
nos uerba т 14 nescias В1 ф {Sl) 16 id quoque] ideo que a (J1) 21 quid]
qui R quod H 25 at] ut J, aut H Ol 26 nomen sit nomen sit a (sit2
del. S2)
12
XXIX
i7o DE MAGISTRO V, 12-13
omne nomen uerbum est, ita omne uerbum nomen esse,
poterisne inuenire, quid distent praeter diuersum in litteris
30 sonum ?
Ad. Non potero, nec omnino distare aliquid puto.
Aug. Quid ? si omnia quidem, quae uoce articulata cum
aliquo significatu proferuntur, et uerba sunt et nomina, sed
tamen alia de causa uerba et alia de causa nomina sunt, nihilne
35 distabit inter nomen et uerbum ?
Ad. Quomodo istuc sit non intellego.
Aug. Hoc saltern intellegis omne coloratum uisibile esse et
omne uisibile coloratum, quamuis haec duo uerba distincte
differenterque significant.
40 Ad. Intellego.
Aug. Quid ? si ergo ita et omne uerbum nomen et omne V18
nomen uerbum est, quamuis haec ipsa duo nomina uel duo
uerba, id est nomen et uerbum, differentem habeant significa-
tionem ?
45 Ad. Iam uideo posse id accidere, sed quomodo id accidat,
expecto ut ostendas.
Aug. Omne, quod cum aliquo significatu articulata uocef p. 548
prorumpit, animaduertis ut opinor et aurem uerberare, ut< PL
sentiri, et memoriae mandari, ut nosci possit. ( 1202
50 Ad. Animaduerto.
Aug. Duo ergo quaedam contingunt, cum aliquid tali uoce
proferimus.
Ad. Ita est.
Aug. Quid ? si horum duorum ex uno appellata sunt uerba
55 ex altero nomina, uerba scilicet a uerberando, nomina uero a
noscendo, ut illud primum ab auribus, hoc autem secundum
ab animo uocari meruerit ?
13. Ad. Concedam cum ostenderis, quomodo recte possimus
omnia uerba nomina dicere.
V, 29/30 in litteris sonum] Ps. Aug., dialect. 5 ; catecb. rud. 9, 13. 32 et 47 mag.
2, 3. 48 et 55 aurem uerberare] Ps. Aug., dialect. 6 ; doctr. christ. 2, 4, 5 ; mus. 6,
2, 2 ; fid. et symb. 3, 3 ; etymolog. apud soliloq. 2, 11, 20 (discere); c. acad. 1, 6, 18 ;
beat. uit. 8 ; 29 ; 30 ; 32 ; ord. 2, 14, 40; 2,18, 48 ; lib. arb. 3, 14, 40 ; uera rei. 11, 21
(Cic., Fuse. 3, 8, 18). 49 memoriae mandari] mus. 6, 8, 21 ; de gen. ad lift. 12, 16,
33 ; immort. 3, 3 ; ord. 2, 14, 41. 64/67 uerba ... a uerberando ...] Varro, ling.,
p. 237, 36 sqq.; Quint., inst. 1, 6, 34; Seru., gramm. IV, 405 ; Isid., orig. 1, 7, 1 ;
1, 9, 1.
28 uerbum nomen] nomen uerbum a esse] est a c d b 31 aliquid distare т
32 quidem от. т 2V articulata uoce A 34 uerba usque causa2 cm. J F 36
istud S T R a G, ista В (cf. 2, 3) 37 intellige a c db Er. Lou. 41 et1 от. Tp
44 habeant] habent %, habeat V В 45 id1 от. r N, hoc F 51 tali] MNF
Lou. p, tale cett. 55 uero от. S G 56 secundo H T p P A, от. S 57
meruit £ 58 possimus a P N в F, possumus cett.
DE MAGISTRO V, 13-14 171
60 Aug. Facile est; nam credo te accepisse ac tenere pronomen
dictum, quod pro ipso nomine ualeat, rem tamen notet minus
plena significatione quam nomen. Nam ut opinor ita definiuit
ille, quem grammatico reddidisti: pronomen est pars oratio-
nis, quae pro ipso posita nomine minus quidem plene idem
6j tamen significat.
Ad. Recorder et probo.
Aug. Vides igitur secundum hanc definitionem nullis nisi
nominibus seruire et pro his solis poni posse pronomina, uelut V19
cum dicimus “hie uir, ipse rex, eadem mulier, hoc aurum,
70 illud argentum”, “hie, ipse, eadem, hoc, illud” pronomina
esse, “uir, rex, mulier, aurum, argentum” nomina, quibus
plenius quam illis pronominibus res significatae sunt.
Ad. Video et assentior.
Aug. Tu ergo nunc mihi paucas coniunctiones quaslibet
75 enuntia.
Ad. Et, que, at, atque.
Aug. Haec omnia, quae dixisti, non tibi uidentur esse nomi-
na ?
Ad. Non omnino.
80 Aug. Ego saltern tibi recte locutus uideor, cum dicerem:
haec omnia, quae dixisti ?
Ad. Recte prorsus et iam intellego, quam mirabiliter os-
tenderis me nomina enuntiasse ; non enim aliter de his recte
dici potuisset “haec omnia”. Sed enim uereor adhuc, ne prop-
85 terea mihi recte locutus uidearis, quod has quattuor coniunc-
tiones etiam uerba esse non nego, ut ideo de his recte dici
potuerit “haec omnia”, quoniam recte dicitur “haec uerba
omnia”. Si autem a me quaeras, quae sit pars orationis uerba,
nihil aliud respondebo quam nomen. Quare huic nomini
90 fortasse pronomen adiunctum est, ut ilia recta esset locutio
tua.
14. Aug. Acute quidem falleris ; sed ut falli desinas, acutius
adtende quod dicam, si tamen dicere id, ut uolo, ualuero.
Nam uerbis de uerbis agere tam implicatum est, quam digitos
95 digitis inserere et confricare, ubi uix dinoscitur nisi ab eo
63 Dosith.,gramm. VII, 401; Don., gramm. IV, 557 ; Isid., orig. 11, 1, 22 ; 1, 6, 2 ;
1, 8, 1 ; Prob., inst. gramm. IV, 131. 76 Don., gramm. IV, 364.
66 credo te] credere T B, te от. В 62 plana И1 В 63/64 definiuit ilia ita
edd. 64 posita nomine] a edd., nomine posita cett. 67 Aug. от. N1 F1
67/68 nisi nominibus nullis /3 68 uelut] uel £ 70 et illud ф N 76 at
от. в F 77 non] nonne edd. esse uidentur a 83 nuntiasse ф 84 po-
tuissent S2 sed enim] J M fl 6 F edd., enim от. cett. 88 quaeras a me £ 0
90 recte x C^1) т 93 quod] quid S X в id dicere edd. tamen id ut uolo
dicere ualuero т 94 uerbis1 от. X N de uerbis от. J Lou. de uerbis uer-
bis J2 implicitum fl b Er.
172 DE MAGISTRO V, 14
ipso, qui id agit, qui digiti pruriant et qui auxilientur prurien-
tibus.
Ad. En toto ammo adsum; nam ista haec similitude me V го
intentissimum fecit.
100 Aug. Verba certe sono et litteris constant.
Ad. Ita est.
Aug. Ergo, ut ea potissimum auctoritate utamur, quae nobis
carissima est, cum ait Paulus apostolus : “Non erat in Christo
est et non, sed est in illo erat”, non opinor putandum est tres
105 istas litteras, quas enuntiamus, cum dicimus “est”, fuisse in
Christo, sed illud potius, quod istis tribus litteris significatur.
Ad. Verum dicis.
Aug. Intellegis igitur eum qui ait: “est in illo erat”, nihil
aliud dixisse quam: “est appellatur, quod in illo erat”,
no tamquam si dixisset “uirtus in illo erat”, non utique dixisse
acciperetur nisi “uirtus appellatur, quod in illo erat”, ne
duas istas syllabas, quas enuntiamus, cum dicimus uirtus, et PL
non illud, quod his duabus syllabis significatur, in illo fuisse 1205
arbitraremur.
и 5 Ad. Intellego ac sequor.
Aug. Quid illud nonne intellegis etiam nihil interesse, utrum
quisque dicat “uirtus appellatur” an “uirtus nominatur” ?
Ad. Manifestum est.
Aug. Ergo ita manifestum est nihil interesse, utrum quis ц 549
no dicat “est appellatur” an “est nominatur quod in illo erat”.
Ad. Video et hie nihil distare.
Aug. lamne etiam uides, quid uelim ostendere ?
Ad. Nondum sane.
Aug. Itane tu non uides nomen esse id, quo res aliqua V 21
125 nominatur ?
Ad. Hoc plane nihil certius uideo.
V, 103/104 II Cor. 1, 19.
102 libros, quos nulla antecellit auctoritas : mus. 6, 16, 52. 124/126 Arist.,
berm. 2, 16 b, 19 (cf. Boeth., berm. pr. 1, 3, p. 62, 5 ; berm. sec. 1, 3, p. 71, 4).
96 qui id] quid a M J в qui2] quae в auxiliantur 8 L, auxiliarentur A,
auxilienter VT 98haec istaaedbEr. Lou., istaec£(L1) 99facit A 103
Paulus от. т F 104 est et non] est et non est a c d b Er. Lou. putandum est]
putandum esse ac db Er. Lou. 109 quam usque erat от. V 110 si от. V В
G F b Er. Lou. 110/111 non utique usque erat от. p (R1) v 110 utique aliud
dixisse p. Ill appellaretur H T, appeilaret Sl ne] nec 112 istas]
illas F quas от. x P 114 arbitraretur R, arbitramur t, arbitremur $ (J1) О
119 ita manifestum est] ita est manifestum est x C^1)» *ta et manifestum est coni.
\Feig. 124 non от. a c d b Er. quo] quod ф В R a c
DE MAGISTRO V, 14-15 173
Aug. Vides ergo “est” nomen esse, siquidem illud, quod
erat in Christo, “est” nominatur.
Ad. Negare non possum.
130 Aug. At si ex te quaererem, quae sit pars orationis “est”,
non opinor nomen, sed uerbum esse diceres, cum id ratio etiam
nomen esse docuerit.
Ad. Ita est prorsus ut dicis.
Aug. Num adhuc dubitas alias quoque partes orationis eo-
135 dem modo, quo demonstrauimus, nomina esse ?
Ad. Non dubito, quando quidem fateor ea significare aliquid.
Si autem res ipsae, quas significant, quid singulae appellentur,
id est nominentur, interroges, respondere non possum, nisi
eas ipsas partes orationis, quas nomina non uocamus, sed ut
140 cerno conuincimur.
15. Aug. Nihilne te mouet, ne quis existat, qui nostram is-
tam rationem labefactet dicendo apostolis non uerborum,
sed rerum auctoritatem esse tribuendam ; quam ob rem funda-
mentum persuasionis huius non tam esse firmum quam puta-
145 mus; fieri enim posse, ut Paulus, quamquam uixerit praece-
peritque rectissime, minus tamen recte locutus sit, cum ait
“est in illo erat”, praesertim cum se ipse imperitum in sermo-
ne fateatur ? Quo tandem modo istum refellendum arbitraris ?
Ad. Nihil habeo, quod contradicam et te oro, ut aliquem
150 de illis reperias, quibus uerborum notitia summa conceditur,
cuius auctoritate potius id quod cupis efficias.
Aug. Minus enim tibi uidetur idonea remotis auctoritatibus V 22
ipsa ratio, qua demonstratur omnibus partibus orationis
significari aliquid et ex eo appellari; si autem appellari, et
155 nominari, si nominari, nomine utique nominari, quod in di-
uersis linguis facillime iudicatur. Quis enim non uideat, si
quaeram, quid Graeci nominent, quod nos nominamus
“quis”, responderi mihi rt$, quid Graeci nominent, quod nos
nominamus “uolo”, responderi mihi quid Graeci nomi-
160 nent, quod nos nominamus “bene”, responderi каХш$, quid
143/145 cf. Gal. 5, 8. 147 II Cor. 11, 6.
127 uides] A F Lou. p, uide cett. 128 Christo] illo edd. 138 ea] eas coni. Weig.
fateor ea т 138 possim S V P R g 6 139 nomina non] nominando £
139/140 ut cerno uocare conuincimur a b p 141 qui] quis a 142 apostolo p
144 non] nam a (Hl) V R non tam] й a tam В 145 dixerit M J (3 F Lou. p
quemquam 8 147 se от. a in от. J M Lou. p (cf. Vulg. ; Ambrosiaster,
in 2 Cor. 11, 6 'sermone', sed commentarius ‘in sermone’) 149 Ad.] Aug. a c d
152 minus enim] minusne в 154 appellari si autem appellari J F edd. p, si
autem appellari от. cett. 155 si nominari от. 9 157 quaeram V R, quaererem
ф В 0, quaeras edd. 158 respondere x mihi от. Er. Lou. p nos от.
(H2) V Rv N 0 159 respondere x 8 mihi от. Er. Lou. p 160 nos от. a-
responderi mihi coni. JFeig.
174 DE MAGISTRO V, 15-16
Graeci nominent, quod nos nominamus “scriptum”, respon-
ded mihi to yeypayLpuEvov, quid Graeci nominent, quod nos
nominamus “et”, responderi кас, quid Graeci nominent,
quod nos nominamus “ab”, responderi ano, quid Graeci
165 nominent, quod nos nominamus “heu”, responderi 01. Atque
in his omnibus partibus orationis, quas nunc enumeraui,
recte loqui eum, qui sic interroget quod, nisi nomina essent,
fieri non posset. Нас ergo ratione Paulum apostolum recte
locutum esse, cum remotis omnium eloquentium auctorita-
170 tibus obtinere possimus, quid opus est quaerere, cuius persona
sententia nostra fulciatur ?
16. Sed ne quis tardior aut impudentior nondum cedat, PL
asseratque nisi illis auctoribus, quibus uerborum leges consen- 1204
su omnium tribuuntur, nullo modo esse cessurum, quid in
175 Latina lingua excellentius Cicerone inueniri potest ? At hie
in suis nobilissimis orationibus, quas Verrinas uocant, coram
praepositionem, siue illo loco aduerbium sit, nomen appella- V 25
uit. Verumtamen quia fieri potest, ut ego ilium locum minus
bene intellegam exponaturque alias aliter uel a me uel ab
180 alio, est ad quod responderi posse nihil puto. Tradunt enim
nobilissimi disputationum magistri nomine et uerbo plenam p 550
constare sententiam, quae affirmari negarique possit, quod
genus idem Tullius quodam loco pronuntiatum uocat. Et cum
uerbi tertia persona est, nominatiuum cum ea casum nominis
185 aiunt esse oportere, et recte aiunt. Quod mecum si consideres,
uelut cum dicimus “homo sedet”, “equus currit”, agnoscis
ut opinor duo pronuntiata esse.
Ad. Agnosco.
Aug. Cernis in singulis singula esse nomina, in uno “homo”,
190 in altero “equus”, et uerba singula, in uno “sedet”, in altero
“currit”.
175 Cic., Verr. 2, 104. 180 Isid., orig. 1, 6, 1 ; Boeth., herm. pr. 1, 3, p. 63, 30 ;
PS.-Apul., herm. p. 178 ; Diog. Laert. VII, 1, 48 ; Gel). 16, 8 ; Matt. Cap. 4, 388 ;
c. acad. 3, 10, 23 ; Ps. Aug., dialect. 1. 183 pronuntiatum (d£i<6/xa)] Cic., Fuse. 1,
7, 14; acad. 2, 29, 95 ;/«/. 26, 28 ; Mart. Cap. 4, 388.389.391.
161 scriptum J M L edd. p, scriptus 1/1N SF 162 mihi от. L F edd. ye-
ypappevos О, ГЕГПАМ S, yeypappewav J M, FEIJAMMENOC V В, ГЕГРА-
MACNQNC N, HirPAMMCNOC F, FHFPAKANENON fl, rd yeypap-
ptvov edd. 163 responderi mihi L, respondere mihi V 164 respondere V
аятш pvg 165 ot] ш ф В R PQ J О F, от. V 169 loquentium a c db
Er. 170 possumus fl 172 quis] quibus uidetur a c d 173 se nisi S F
auctoribus] doctoribus ф 173/174 consensus] concessu V A, consensum
8 174 esse se coni. U^eig. quid] qui a L 175 cycerone fl at hie] adhuc
ф (S1) a, an hie a c d b 178 ut cum ego у P J MflOFacdb cum от. t
N д ego] lego a 179 -que damnauit Weig. 182 quae т F, quod cett.
possunt а (5х), possint S2 185 si от. v ut О sic S2 OF si consi-
deres] sicut sideres T 186 uelut b Er. Lou. p uelim -п в F a c d 187 esse
pronuntiata edd. esse от. F
DE MAGISTRO V, 16-VI, 17 175
Ad. Cemo.
Aug. Ergo si dicerem sedet tantum aut currit tantum, recte
a me quaereres quis uel quid, ut responderem “homo” uel
195 “equus” uel “animal” uel quodlibet aliud, quo posset nomen
redditum uerbo implere pronuntiatum, id est illam senten-
tiam, quae affirmari et negari potest.
Ad. Intellego.
Aug. Adtende cetera et tinge nos uidere aliquid longius et in-
200 certum habere, utrum animal sit an saxum uel quid aliud,
meque tibi dicere : “quia homo est, animal est”, nonne temere
dicerem ?
Ad. Temere omnino, sed non temere plane diceres: “si homo
est, animal est.”
205 Aug. Recte dicis. Itaque in tua locutione placet mihi “si,” V 24
placet et tibi; utrique autem nostrum in mea displicet “quia.”
Ad. Assentior.
Aug. Vide iam, utrum istae duae sententiae plena pronun-
tiata sint: “placet si”, “displicet quia”.
210 Ad. Plena omnino.
Aug. Age nunc die mihi, quae ibi sint uerba, quae nomina.
Ad. Verba ibi uideo esse “placet” et “displicet”, nomina
uero quid aliud quam “si” et “quia” ?
Aug. Has ergo duas coniunctiones etiam nomina esse satis
215 probatum est.
Ad. Prorsus satis.
Aug. Potesne ipse per te in aliis partibus orationis hoc idem
ad eandem regulam docere ?
Ad. Possum.
VI 17. Aug. Transeamus ergo hinc et iam die mihi, utrum,
sicut omnia uerba nomina et omnia nomina uerba esse compe-
rimus, ita tibi et omnia nomina uocabula et omnia uocabula
nomina esse uideantur.
193 sqq. Diog. Laert. VII, 6j.
199 usque 211 <nunc> Deest О
193 tantum sedet /3 0 aut currit tantum от. J M tantum от. 0 194 ut]
£ F, от. i/» 0 195 quo] quod x G^1) ft (O1) 196 possit N Er. Lou. p. 201
est2 от. a (S1) p 203 dicerem 0 205 locutione tua edd. 206 utrique]
52 P(g N 0 edd., utroque </> (J1) J ML, utraque В mea] me (51) 208 tuae т
208/209 plena pronuntiata] a F2 Lou. p, plene pronuntiatae aVPQGacdb Er.,
plane pronuntiate В R L A 209 sint] sunt a (J1) a (N2) L A 210 plena
M F2 Lou. p, plene S2TpvNGacd Er. Lou., plane a (S1) P L b 214 esse от.
a c d 218 docere] ducere т N
VI, 1 ergo от. x 3 tibi] ibi 8 et omnia nomina uocabula] F 0 edd. (cf.
I. 14), от. cett.
176 DE MAGISTRO VI, 17-18
5 Ad. Plane inter haec quid distet praeter diuersum syllaba-
rum sonum non uideo.
Aug. Nec ego interim resisto, quamquam non desint, qui
etiam significatione ista discernunt, quorum sententiam modo
considerare non opus est. Sed certe animaduertis ad ea iam
10 signa nos peruenisse, quae se inuicem significent nulla praeter
sonum distantia et quae se ipsa significent cum ceteris V 25
omnibus partibus orationis.
Ad. Non intellego.
Aug. Non ergo intellegis et nomen uocabulo et uocabulum
15 nomine significari et ita, ut praeter sonum litterarum nihil
intersit, quantum ad generale nomen attinet; nam et speciale PL
dicimus nomen, quod inter octo partes orationis ita est, ut 1205
alias septem non contineat.
Ad. Intellego.
20 Aug. At hoc est quod dixi sese inuicem significare uocabu-
lum et nomen.
18* Ad. Teneo, sed quaero, quid dixeris, cum etiam se ipsa
significant cum aliis partibus orationis.
Aug. Nonne superior ratio docuit nos omnes partes orationis
25 et nomina posse dici et uocabula, id est et nomine et uocabulo
posse significari ?
Ad. Ita est.
Aug. Quid ? ipsum nomen, id est sonum istum duabus syl-
labis expressum, si ex te quaeram, quid appelles, nonne recte
30 mihi respondebis "nomen” ?
Ad. Recte.
Aug. Num ita se significat hoc signum, quod quattuor
syllabis enuntiamus, cum dicimus “coniunctio” ? Hoc enim
nomen inter ilia, quae significat, numerari non potest.
35 Ad. Accipio.
Aug. Id est, quod dictum est nomen se ipsum significare
VI, 7/8 qui... discernunt] Diom.,grarnm. I, 320 ; Don., gramm. IV, 373 ; Cledon.,
gramm. N, 35 (cf. gramm. I, 533 ; VII, 521). 24 ratio docuit] mag. 3, 6.
7/12 Deest О
7 ego] ergo a (51) desinit a (S’1) 8 significatione ista G F edd., significa-
tionem istam cett. discernant J2 opus est] potest F 10 nullo a b Er.
16 attinet] pertinet p 17 nomen dicimus a L edd. 18 contineant c d 20
dixi esse] dixisse se a (J1) p, dixisse a, dixisses T sese] se 0 F edd. 22 sed]
quod S 23 significent S2 F 25 id est] idem acd 28 sonum] nomen S T,
nomen sonum H istum] istud J2 29/30 recte mihi] mihi recte <f> 31
recte] nomen recte ф A 34 inter] intra a c db Er. significant Facdb 35
recte accipio edd. 36/39 id usque Ad. от. V 36 est2 от. acd
DE MAGISTRO VI, 18-VII, 19 177
cum aliis, quae significat; quod etiam de uocabulo per te 551
ipsum licet intellegas.
Ad. Iam facile est. Sed illud mihi nunc uenit in mentem no-
40 men et generaliter et specialiter dici, uocabulum autem inter V 26
octo partes orationis non accipi. Quare hoc quoque inter
se praeter diuersum sonum differre arbitror.
Aug. Quid ? nomen et 6'po/xa distare inter se aliquid putas
praeter sonum, quo etiam linguae discernuntur Latina et
45 Graeca ?
Ad. Hie uero nihil aliud intellego.
Aug. Peruentum est ergo ad ea signa, quae se ipsa significent
et aliud ab alio inuicem significetur et quicquid ab uno hoc
et ab alio et nihil praeter sonum inter se differant; nam hoc
50 quartum modo inuenimus ; tria enim superiora et de nomine
ac uerbo intelleguntur.
Ad. Omnino peruentum.
VII 19. Aug. Iam quae sermocinando inuenerimus, uelim
recenseas.
Ad. Faciam quantum possum. Nam primo omnium recor-
der aliquamdiu nos quaesisse, quam ob causam loquamur,
5 inuentumque esse docendi commemorandiue gratia nos loqui,
quando quidem nec cum interrogamus aliud agimus quam ut
ille, qui rogatur, discat, quid uelimus audire ; et in cantando,
quod delectationis causa facere uidemur (non sit proprium
locutionis), et in orando deo, quem doceri aut commemorari
10 existimare non possumus, id uerba ualeant, ut uel nos ipsos
commonefaciamus uel alii commemorentur doceanturue per
nos. Deinde cum satis constitisset uerba nihil aliud esse quam
signa, ea uero, quae non aliquid significent, signa esse non pos-
se, proposuisti uersum, cuius uerba singula quid significarent
15 conarer ostendere ; is autem erat: “si nihil ex tanta superis
placet urbe relinqui”. Cuius secundum uerbum quamuis V27
VII, 3 mag. 1, 1-2. 12 sqq. sqq. 2, 3.
47 sqq. Deest О
37 significare a Ф1/Ъ8 licet per te ipsum edd. 38 intellegas] interrogas a
39 nunc] non a c d 40/41 octo inter partes x edd. 41/42 quoque non nihil
inter se (non suppl.) W^eig., quoque nihil inter se codd. a c d b 42 non arbitror
a c d 44 quo] quod a 47 quae et в F edd. 50 quarto ф P modum
a c d 51 ac] et edd.
VII, 6 agamus В 7 rogatur] interrogate в F1 p dicat a 8 uidemus
X (J*1 R1) non sit proprium v a.L.0 F Lou. p. 8/9 et non proprium locutionis
X, et non est proprium coni. Wag. 9 docere aut commemorare ф 10
ualeant p P Q aL6, ualent ф 11 commemorentur] commoneantur a b Er. Lou.
p. 13 aliquid] aliud И a is autem erat от. ф
178 DE MAGISTRO VII, 19-20
notissimum et manifestissimum, quid tandem significant,
non reperiebamus. Cumque mihi uideretur non frustra nos id
in loquendo interponere, sed quod eo aliquid doceamus audien-
20 tern, ipsam mentis affectionem, cum rem, quam quaerit,
non esse inuenit uel inuenisse se putat, hoc uerbo fortasse
indicari respondisti tu quidem, sed tamen nescio quam pro-
funditatem quaestionis ioco euitans in aliud tempus inlus-
trandam distulisti — ne me debiti quoque tui oblitum putes.
25 Inde tertium in uersu uerbum cum satagerem exponere, urge- PL
bar abs te, ut non uerbum aliud, quod idem ualeret, sed rem 1206
ipsam potius, quae uerbo significaretur, ostenderem, cumque
id sermocinantibus nobis fieri non posse dixissem, uentum est
ad ea, quae interrogantibus digit© monstrantur. Haec ego
30 corporalia esse omnia arbitrabar, sed inuenimus sola uisibilia.
Hine nescio quomodo ad surdos et histriones deuenimus, qui
non sola, quae uideri possunt, sed multa praeterea ac prope
omnia quae loquimur gestu sine uoce significant; eosdem tamen
gestus signa esse comperimus. Turn rursus quaerere coepimus,
35 quomodo res ipsas, quae signis significantur sine ullis signis
ualeremus ostendere, cum et ille paries et color et omne uisi-
bile, quod intentione digiti ostenditur, signo quodam conuin-
ceretur ostendi. Hie ego errans cum inueniri tale nihil posse
dixissem, tandem inter nos constitit ea posse demonstrari
40 sine signo quae, cum a nobis quaeruntur, non agimus et post
inquisitionem agere possumus; locutionem tamen ex eo non
esse genere, siquidem et loquentes cum interrogamur, quid sit V 28
locutio, ipsam per se ipsam demonstrare facile esse satis
apparuit.
45 20. Ex quo admoniti sumus aut signis signa monstrari aut
signis alia, quae signa non sunt, aut etiam sine signo res,
quas agere post interrogationem possumus, horumque trium 55* 2
26 sqq. mag. 2, 4-3, 6. 46 sqq. mag. 4, 7; Ps. Aug., dialect. 5 (cf. mag. 2, 4).
Deest О
18 non1] ne ф id от. g 20 quam] quae J2 quaerit] non erit x, erat
22/23 quam profunditatem] qua profunditate S P Q, qua profunditatem T X
23 ioco в p, loco a L F a c d b Er. Lou, locum ф 24 ne] пес p, 25 exponere]
pandere F 25/26 urgebar] urgebar uerbum pandere urgebar abs te ф (cf. mag.
2, 3) 27 uerbo] per uerba a b Er. Lou. p, uerba c ostenderet p (R1) 29
ego] ergo ф (S') aOF 30 uisibilia esse gNML G, uisibilia JAFp Weig.
34 gestus] gustus ф (S1) 33/34 eadem tamen gesta В 34 turn] J L F Er.
Lou. p, tunci/iMNilacdb 35 significabimus acd 38 ego] ergo Sl T P J
M L i. ras. Ra 39 dixisse В J 41 possimus a c d 43 locutio ipsam] QOF,
locutio ipsa g P a L a c d, locutio istam Er. Lou. p, locutio ista b esse] est g
(J1) A, et F 45 monstrare g (S') 47 possimus J ML, possemus J2
DE MAGISTRO VII, 20 179
primum diligentius considerandum discutiendumque susce-
pimus. Qua disputatione declaratum est partim esse signa,
50 quae ab his signis, quae significarent, significari uicissim non
possent, ut est hoc quadrisyllabum, cum “coniunctio” dici-
mus, partim quae possent, ut cum dicimus “signum” etiam
uerbum significamus, et cum dicimus “uerbum” etiam signum
significamus; nam signum et uerbum et duo signa et duo
55 uerba sunt. In hoc autem genere, quo inuicem se significant,
quaedam non tantum, quaedam tantum, quaedam uero etiam
idem ualere monstratum est. Etenim hoc disyllabum, quod
sonat cum dicimus “signum”, prorsus omnia, quibus quidque
significatur, significat; non autem omnium signorum signum
60 est, cum dicimus “uerbum”, sed tantum eorum, quae articu-
lata uoce proferuntur. Vnde manifestum est, quamuis et uer-
bum signo et signum ueibo, id est et istae duae syllabae illis
et illae istis significentur, plus tamen signum ualere quam uer-
bum plura scilicet illis duabus syllabis quam istis significan-
65 tibus. Tantundem autem ualet generale uerbum et generale
nomen. Docuit enim ratio omnes partes orationis etiam nomi-
na esse, quod et pronomina his addi possunt et de omnibus
dici potest, quod aliquid nominent et nulla earum sit, quae non
uerbo adiuncto pronuntiatum possit implere. Sed cum tantun- v 29
70 dem ualeant nomen et uerbum, eo quod omnia, quae uerba
sunt, sint etiam nomina, non tamen idem ualent. Alia quippe
de causa uerba et alia nomina nuncupari satis probabiliter
disputatum est; siquidem alterum horum ad auris uerbera-
tionem, alterum ad animi commemorationem notandam esse
75 compertum uel ex hoc intellegi potest, quod in loquendo rec-
tissime dicimus :“quod est huic rei nomen ?” rem memoriae
mandare cupientes, “quod est autem huic rei uerbum ?” PL
dicere non solemus. Quae uero non solum tantundem, sed 1207
etiam idem omnino significent et inter quae nihil praeter lit-
80 terarum distet sonum, nomen et ovo/xa inuenimus. Illud sane
mihi elapsum erat in hoc genere, in quo inuicem se significant,
«0/61 mag. 2, j ; 5, 12. 66 mag. 3, 6. 70 doctr. christ. 4, 20, 41 ; mag. 5,
12. 70 memoria] mag. 1, 2. 78 sqq. mag. 6, 18.
Deest О usque 80 <et>
62 possent от. p (R1) partim usque dicimus от. ф 55 quo] quod V 8 se
signa 9 F2 p.(cf. mag. 7, 20) 58 quidque] S2 v № L2 9 F edd., quique % (51) J M
L\ от. N1 62 uerba est a L et istae et duae ф (S1), et duae istae edd. 64
istis] illis a b Er. Lou. 66 tantundem] ф, tantum a L 66 enim] ergo В
68 et1] ф 0 F, ut £ a c d b Er. 70 ualeat a c db Er. 73 auris] aeris b Lou. (in
marg.) 74 notandum S T V R1 P 81 se signa significant 9 F2, se signa
significent ф (cf. mag. 7, 20)
i8o DE MAGISTRO VII, 20-VIII, 22
nullum nos signum comperisse, quod non inter cetera, quae
significat, se quoque significet. Haec quantum potui recorda-
tus sum. Tu iam uideris, quem nihil puto in hoc sermone nisi
85 scientem certumque dixisse, utrum ista bene ordinateque
digesserim.
VIII 21. Aug. Satis tu quidem memoriter omnia quae
uellem recoluisti, et, ut tibi fatear, multo euidentius mihi
nunc uidentur ista distincta, quam cum ea inquirendo ac
disserendo de nescio quibus latebris ambo erueremus. Sed
5 quonam tantis ambagibus tecum peruenire moliar, difficile
dictu est hoc loco. Tu enim fortasse aut ludere nos et a seriis
rebus auocare animum quasi quibusdam puerilibus quaesti-
unculis arbitraris aut paruam uel mediocrem aliquam utilita-
tem requirere aut, si magnum quiddam parturire istam dispu-
10 tationem suspicaris, iamiamque id scire siue saltern audire
desideras. Ego autem credas uelim neque me uilia ludicra hoc V з<
instituisse sermone, quamuis fortasse ludamus, idque ipsum
tamen non puerili sensu aestimandum sit, neque parua bona
uel mediocria cogitare. Et tamen, si dicam uitam esse quan-
15 dam beatam eandemque sempiternam, quo nos deo duce id
est ipsa ueritate gradibus quibusdam infirmo gressui nostro
accomodatis perduci cupiam, uereor, ne ridiculus uidear, qui
non rerum ipsarum, quae significantur, sed signorum consi-M555
deratione tantam uiam ingredi coeperim. Dabis igitur ueniam,
20 si praeludo tecum non ludendi gratia, sed exercendi uires et
mentis aciem, quibus regionis illius, ubi beata uita est, calorem
ac lucem non modo sustinere, uerum et amare possimus.
Ad. Perge potius ut coepisti; nam numquam ego con-
temnenda putem, quae tu dicenda uel agenda putaueris.
25 22. Aug. Age iam ergo illam partem consideremus, cum
signis non alia signa significantur, sed ea, quae significabilia
VIII, 16 gradus] quant, anim. 33, 70; uera rei. 26, 49; gen. c. manicb. 1, 29, 43.
20/22 Wissenschaft als Vorbereitung zum letzten Ziel : ord. 1, 1, 2 ; 1, 8, 24; 1, 9,
30; 2, 5, 14; 2, 8, 25 ; 2, 11, 30; 2, 16, 44; 2, 18, 48; c. acad. 1, 2, 3 ; 2, 9, 22;
beat. uit. 34; soliloq. 1, 13, 23 ; 2, 20, 34; lib. arb. 1, 1, 2. 21 in beatae uitae
regionem : beat. uit. 1 25 sqq. FangschluB : c. acad. 3, 13, 29; ord. 2, 7, 22;
quant, anim. 32, 65 ; lib. arb. 3,1,1; Cic., Hort.frgm. 55 M; Ps. Aug., dialect. 7 ;
mag. 1, 2. 26 res = signum : quant, anim. 32, 65-67; in euang. lob. tract. 29, 4.
82 inter] intra a c d 83 significant ac db Er. Lou.
VIII, 2 fateor T V В multum J T mihi от. ST 4 de от. S T P
eruerimus J T Er. Lou. b, erueramus a c d 6 dictu S2 QGF edd., dictum
X P Xf Я hoc от. R 10 suspicaris] suspiciaris ф (J1) 10 iam1 от. ф
id от. x 14 mediocra x L1 N A F 15 beatissimam в 17 cupio
£ a c d ne] me ф (.S’1) ridiculis В R1 18/19 consideratione signorum b
Er. Lou. fjc 19 aggredi b Er. Lou. coeperimus a c d b 21 est uita т
22 et] etiam F p possumus фа 23 ego от. a c d 25 ergo iam P 26
significentur v
DE MAGISTRO VIII, 22 181
nominamus. Et primum die mihi, utrum homo homo sit.
Ad. Nunc uero an ludas nescio.
Aug. Quid ita ?
30 Ad. Quia quaerendum ex me censes, utrum homo aliud sit
quam homo.
Aug. Ita credo te illudi arbitrareris, si etiam quaererem,
utrum prima huius nominis syllaba aliud sit quam “ho” et
aliud secunda quam “mo”.
35 Ad. Ita omnino.
Aug. At istae duae syllabae coniunctae ‘ ‘homo’ ’ est; an negabis?
Ad. Quis neget ?
Aug. Quaero ergo, num tu duae istae syllabae coniunctae sis. V 31
Ad. Nullo modo, sed uideo, quo tendas.
40 Aug. Dicito ergo, ne me contumeliosum putes.
Ad. Concludi existimas, quod homo non sim.
Aug. Quid ? tu non idem existimas, qui omnia superiora,
ex quibus hoc confectum est, uera esse concedis ?
Ad. Non tibi ego dicam, quid existimem, nisi prius abs te PL
45 audiero, cum quaereres, utrum homo homo sit, de duabus 1208
istis syllabis an de re ipsa quam significant, me interrogaueris.
Aug. Tu potius responde, ex qua parte acceperis interroga-
tionem meam ; nam si est ambigua, prius hoc cauere debuisti
neque mihi respondere, antequam certus fieres, quonam modo
50 rogauerim.
Ad. Quid enim me impediret haec ambiguitas, cum ego ad
utrumque responderim ? homo enim prorsus homo est; nam
et istae duae syllabae nihil aliud sunt quam istae duae sylla-
bae, et id, quod significant, nihil aliud est quam id quod est.
55 Aug. Scite hoc quidem, sed cur hoc solum, quod dictum est
homo, non etiam cetera, quae locuti sumus, ad utrumque
accepisti ?
Ad. Vnde enim conuincor, quod et cetera non sic acceperim?
Aug. Vt alia omittam, earn ipsam primam rogationem meam,
60 si totam ex ea parte accepisses, qua syllabae sonant, nihil mihi
respondisses ; possem tibi enim uideri etiam nihil interrogasse.
27 homo] Ps. Aug., dialect, i.
27 nominamus] uocamus в p., nouimus F homo sit homo x (</• ma£- 22)
28 ludas] laudas T N1, inludas me a (J1), illudas me J2 F 31 arbitrareris S2 G,
arbitrates x G^1) P> arbitrator a, arbitrareret F, arbitrate O1, arbitraris t, arbitreris
A 32 sit aliud £ quam homo S T F 35 at] an т N negabit P 39
putas ф (Sl) 40 sim] sum G 41 qui] quia p P A 43 abs] ex В 45 istis
syllabis g F, syllabis istis cett. 46 acciperis ф (S1) 47 est] esset S2 47/48
respondere debuisti P 49 interrogauerim v (P2)MN 52 nihil usque syllabae2
am. S N1 53 significant] S2 v в edd., significat x (•£*) £ f7, significatur fortasse
W'eig. 55 scito a (J1) p c d 59 interrogationem b Er. Lou. 60 si nihil a
01 enim tibi P A uidere bed interrogate x
182 DE MAGISTRO VIII, 22-23
Nunc uero cum tria uerba sonuerim, quorum unum in medio
repetiui dicens, “utrum homo homo sit” primum et ultimum V32
uerbum non secundum ipsa signa, sed secundum ea, quae his
65 significantur, te accepisse uel hoc solo manifestum est, quod
statim certus ac fidens rogationi respondendum putasti.
Ad. Verum dicis.
Aug. Cur ergo id tantum, quod in medio positum est, et se-
cundum id, quod sonat, et secundum id, quod significat, te
70 accipere libuit ?
Ad. Ecce iam totum ex ea tantum parte, qua significatur,
accipio ; assentior enim tibi sermocinari nos omnino non posse,
nisi auditis uerbis ad ea feratur animus, quorum ista sunt
signa. Quare ostende nunc, quomodo ista ratiocinatione decep-
75 tus sim, qua me hominem non esse concluditur.
Aug. Immo eadem rursus interrogabo, ut ipse inuenias, ubi
lapsus sis.
Ad. Bene facis.
23. Aug. Illud ergo, quod primo quaesieram, quia iam non
80 dedisti, non quaeram. Vide igitur diligentius, utrum syllaba
“ho” nihil aliud sit quam “ho” et utrum “mo” nihil aliud sit
quam “mo”.
Ad. Hie prorsus nihil aliud uideo.
Aug. Vide etiam, num istis duabus iunctis homo fiat.
85 Ad. Nequaquam hoc concesserim; placuit enim et recte pla-
cuit signo dato id, quod significatur, adtendere et ex eius consi- p 554
deratione uel dare uel negare quod dicitur. Illae autem sepa-
ratim enuntiatae syllabae, quia sine ulla significatione son-
uerunt, hoc eas esse quod sonuerunt concessum est.
90 Aug. Placet igitur firmumque animo tenes non responden-
dum esse interrogationibus, nisi ex his rebus, quae uerbis
significantur.
Ad. Non intellego, cur displiceat, si modo uerba sint. V 33
Aug. Vellem scire, quomodo illi resisteres, de quo iocantes
95 solemus audire, quod ex eius ore, cum quo disputabat, leonem
processisse concluserit. Cum enim quaesisset, utrum ea,
87 sqq. quant, anim. 32, 66.67 '> Arist., berm. 4, 2. 94 sqq. quant, anim. 32, 65 ;
Sen., epist. 48, 6.
62 sonuerint ф 66 ac] hac ф (S1) 68 Aug. от. J id от. pF 71 Ad]
Aug. J tantum от. p 73 tefetatur h Er. Lou. sunt] sint b Er. Lou.,
от. a c 74 ostende] ostendi T p eosdem P rationatione t, ratione ф
76 sim] sum P, от. В quam V В 76 Aug.] Ad. J 78 Ad.] Aug. J
facies ф 79 Aug.] Ad. J 81/82 mo (££r)] homo (bis) ф 83 Ad.]
Aug. J 84 Aug.] от. S V, Ad. J istis] £ F edd., his ф в duobus J M p
85 Ad.] Aug. S J 88 et enuntiatae a c d 90 Aug.] Ad. S J placet A G.
Igitur S 91 his] iis Lou. p, 93 Ad.] Aug. S J cur] qua В sint] a L fl
Fb Er. Lou., sunt cett. a cd 94 Aug.] Ad. J iocanter a c db Er. Lou. 96
processisse] conclusisse ф (I1), exisse
DE MAGISTRO VIII, 23-24 183
quae loqueremur nostro ore procederent, atque ille non po-
tuisset negare, quod facile fuit, egit cum homine, ut in loquen-
do leonem nominaret. Hoc ubi factum est, ridicule insultare
100 coepit et premere, ut, quoniam quicquid loquimur ore nostro
exire confessus erat et leonem se locutum esse nequibat
abnuere, homo non malus tam inmanem bestiam uomuisse PL
uideretur. 1209
Ad. Minime uero erat arduum scurrae huic resistere;
105 non enim concederem ore nostro exire quaecumque loquimur.
Nam quae loquimur, ea significamus, non autem res, quae
significatur, sed signum, quo significatur, loquentis ore pro-
cedit, nisi cum ipsa signa significantur, quod genus paulo ante
tractauimus.
110 24. Aug. Bene tu quidem hoc modo aduersus ilium esses
paratus. Verum tamen mihi quid respondebis, utrum homo
nomen sit, requirenti ?
Ad. Quid nisi esse nomen ?
Aug. Quid ? cum te uideo, num nomen uideo ?
115 Ad. Non.
Aug. Visne igitur dicam quod sequitur ?
Ad. Ne quaeso; nam mihi ipse renuntio me hominem non
esse, qui nomen esse responderim, cum homo utrum nomen
esset inquireres. Iam enim placuerat ex ea re, quae significare-
120 tur, aut assentiri aut negare quod dicitur.
Aug. At mihi uidetur non te frustra in hanc responsionem v 34
decidisse ; nam uigilantiam tuam mentibus nostris indita ipsa
lex rationis euicit. Nam si quaererem, quid esset homo, re-
sponderes fortasse animal; si autem quaererem, quae pars
125 orationis esset homo, nullo modo posses recte respondere nisi
nomen. Quam ob rem, cum homo et nomen et animal esse
inueniatur, illud dicitur ex ea parte, qua signum est, hoc qua
significatur. Qui ergo quaerit, utrum homo nomen sit, nihil
110 homo] quant, anim. 25, 47 ; beat. uit. 7; 9; soliloq. 1, 12, 21; ord. 2, 11, 31; ciu.
dei 9, 13 ; Cic., acad. 2, 7, 21 ; fin. 5, 12, 34; Matt. Cap. 4, 349; Mar. Victorin.,
defin. 8 {gramm. VI, 188).
101 et от. acdb Er. Lou. 102 adnuere J N males ф (J1) 102/103 uidere-
tur uomuisse edd. 104 Ad.] от. P 105 quaecumque] a d, quaeque /3, quae
ф в F, quodcumque a b Er. Lou. p, quocumque c 106 quae res Lou. p 108
signa от. S T p ipsa] ipsa res J2 signantur x 0 110 Aug.] Ad. J es-
ses] esse P 8 F1 113 Ad.] Aug. J 114 Aug.] Ad. /, от. F1 114 num]
nunc P, num non b c 115 Ad.] Aug. J 116 Aug.] Ad. J 117 Ad.] Aug.
J me от. b Er. hominem me a c d 119 inquireris x G^1) 12® assen-
tire ф F 122inditam£ 123/124 responderis ф (J1) V R 123/125 respon-
deres usque homo] от. В 125 recte posses ф 126/127 nomen esse et animal
inueniatur acdb Er. 127/128 qua significatur] О a c d, qua significat H S
(quia) T (quasi) pvaLe F (quam) 127 ex parte rei quam significat b Er. Lou. /1,
fortasse quam significat aut quae significatur Weig.
184 DE MAGISTRO VIII, 24-IX, 25
ei aliud quam esse respondeam; satis enim significat ex ea
i jo parte se uelle audire, qua signum est. Si autem quaerit, utrum
animal sit, multo procliuius adnuam; quoniam si tacens et
nomen et animal tantum quid esset homo requireret, placita
ilia loquendi regula ad id, quod his duabus syllabis significatur,
animus curreret neque quicquam responderetur nisi animal,
135 uel etiam tota definitio diceretur, id est animal rationale
mortale ; an tibi non uidetur ?
Ad. Prorsus uidetur. Sed cum esse nomen concesserimus,
quomodo jillam conclusionem nimis contumeliosam euitabi-
mus, qua nos homines non esse conficitur ?
140 Aug. Quomodo putas nisi docendo non ex ea parte illatam,
qua interroganti assentiebamur ? Aut si ex ea parte illam se
fatetur inferre nullo modo est formidanda. Quid enim metuam
hominem, id est tres istas syllabas non esse me confiteri ?
Ad. Nihil est uerius. Cur ergo animum offendit, cum dicitur :
14J "non es igitur homo”, cum secundum ilia concessa nihil uerius
dici potuerit ?
Aug. Quia non possum non putare ad id conclusionem
referri, quod his duabus syllabis significatur, simulatque ista V 35
uerba sonuerint, ea scilicet regula, quae naturaliter plurimum /* 555
150 ualet, ut auditis signis ad res significatas feratur intentio.
Ad. Accipio quod dicis.
IX 25. Aug. Proinde intellegas uolo res, quae significantur,
pluris quam signa esse pendendas. Quicquid enim propter
aliud est, uilius sit necesse est, quam id propter quod est,
nisi tu aliud existimas.
5 Ad. Videtur mihi non temere hie esse assentiendum; nam
cum dicimus caenum, longe hoc nomen arbitror rei quam PL
1210
135 Arist., top. Z 143 b, 7; cf. 1. no. 147/150 Ps. Aug., dialect. 7.
IX, 3 sqq. Arist., Ethic. Nic. I, 7, 1097 a 30; anal. post. 1, 2, 15 ; Plot. 5, 1, 1;
Cic., fin. 3, n, 39 (Iambi.,protr. 7 [42, 25 sq.J); quant, anim. 27, 55 ; mus. 1, 6, 12 ;
soliloq. 1, 11, 19. 5 sqq. caenum ... caelum] Arist., Soph. el. 165 a, 6-8; rhetor.
1405 b, 6-8 ; Ps. Aug., dialect. 7 ; Stob., Flor. 3, 17, 6 ; Tert., sped. 25, 5 ; Hier.,
adu. Rufin. 3, 12; uir. ill. 66, J (cf. Otto, Die Spricbworter der Romer, p. 61).
130 quaeritur £ 132 placita] a О 0 F edd., placito ф L 133 illi ac db Er. Lou.
his от. 8 edd. 137 Ad.] Aug. N 138/139 euitauimus 8 F 139 con-
ficitur £ в edd., conuincitur ф, confitetur F 140 Aug.] Ad. S 141 adsentieba-
mus <f> (J1) 142 fateatur b Er. Lou. est formidanda] esse formidandam
(formidanda id) a c d b Er. Lou. 144 Ad.] Aug. J uerius. Aug. Cur P 8 F
ergo] ego H J offendit animum в 145 est x J 147 Aug.] от. P J,
D. F possumus J2 IFeig. 148 quod] quid c d ista] ita Er. Lou. 149
sonuerit H V1 151 Ad.] M. F
IX, 1 Aug. от. F proinde] iam ergo /3 в edd. 2 plures НТВ1 a, plurasS1
perpendendas 9 3 est necesse p 5 temere] timere S1 T 0 longe hoc
ow. ф
DE MAGISTRO IX, 25-26 185
significat antecellere. Quod enim nos offendit audientes non ad
ipsius uerbi pertinet sonum ; caenum enim nomen mutata una
littera caelum est. Inter ilia uero, quae his nominibus signifi-
10 cantur, quantum distet uidemus. Quamobrem nequaquam huic
signo tribuerim, quod in re, quam significat, odimus, et prop-
terea hoc illi iure antepono ; libentius enim hoc audimus, quam
ullo sensu illud attingimus.
Aug. Vigilantissime omnino. Itaque falsum est omnes res plu-
15 ris quam earum signa esse pendendas.
Ad. Ita uidetur.
Aug. Die ergo mihi, quid arbitraris eos secutos esse, qui
huic rei tam foedae atque aspernabili nomen indiderunt, uel
utrum eos probes an improbes ?
20 Ad. Ego uero illos nec probare nec improbare audeo nec
quid fuerint secuti scio.
Aug. Potesne saltern scire, quid tu sequaris, cum hoc nomen
enuntias ?
Ad. Hoc plane possum ; nam significare uolo, ut eum, cum V 36
25 quo loquor, doceam uel admoneam de re ilia, quod eum doceri
uel admoneri oportere arbitror.
Aug. Quid ? ipsum docere aut admonere siue doceri aut
admoneri, quod uel tu exhibes commode per hoc nomen uel
exhibetur tibi, nonne carius quam ipsum nomen habendum
30 est ?
Ad. Concedo ipsam scientiam, quae per hoc signum euenit
eidem signo esse anteponendam, sed non ideo etiam rem ipsam
puto.
26, Aug. In ilia igitur sententia nostra, quamquam sit
35 falsum res omnes signis suis praeponi oportere, non tamen
falsum est omne, quod propter aliud est, uilius esse quam id,
propter quod est. Cognitio quippe caeni, propter quam hoc
nomen est institutum, pluris habenda est ipso nomine, quod
eidem caeno praeponendum esse comperimus. Non enim ob
4° aliud ista cognitio signo de quo agimus antelata est, nisi quia
illud propter hanc, non haec propter illud esse conuincitur.
17 фиая-Фсаес: mus, 3, 2, 3 ; 6, 13, 41; Plato, Krat. 385 d/e; Theait. 163 b ; Sext.
Emp., Pyrrh. bypath. II, 214; Math. VIII (Log. II), 134; Math. I, 145 ; Pyrrh.
bypath. II, 256. 38 institutum] quant, anim. 33, 72. * 27
7 enim ф (S1), etenim S2 non] nam ф (5”1) 9 nominibus] omnibus H1 a b
12 hoc] haec acd audiuimus ф 13 illo В F1, uillo V 14 Aug. am. N
14/16 plures H V В a 17 Aug. от. 51 18 aspemabile ф О1 20 Ad.] Aug.
S1 audeo] ф ff F edd., audeam a 22 Aug.] от. 51 J, Ad. N 24 Ad.]
от. P, Aug. N 25 loquar x G 26 oporteri H S1 В 27 Aug.] Ad. N
27 monere p v 31 Ad.] Aug. N 32 ipsam] ipsius rei a F 36 quod
propter c d 37 caeni] caeli a 39 eidem] в F edd., eodem cett.
4
XXIX
i86 DE MAGISTRO IX, 26-27
Nam ita cum quidam uorator uentrisque, ut ab apostolo dici-
tur, cultor diceret ideo se uiuere, ut uesceretur, non tulit qui
audiebat frugi homo et “quanto” inquit “melius ideo uescere-
45 ris, ut uiueres”. Vterque tamen ex eadem ista regula locutus
est; nam neque alia de causa ille displicuit, nisi quod uitam
suam tam parui penderet, ut earn duceret gutturis uoluptate
uiliorem dicendo se propter epulas uiuere, neque hie ob aliud
iure laudatur, nisi quod in his duobus, quid propter quid fieret,
50 hoc est, quid cui subiectum esset intellegens cibandum potius
ut uiuamus, quam uiuendum ut cibemur admonuit. Similiter
et tu fortasse et quilibet hominum non imperite res aesti-
mantium dicenti cuipiam loquaci amatorique uerborum “ideo V 37
doceo, ut loquar” responderetis “homo, cur non potius ideo
55 loqueris, ut doceas ?” Quod si haec uera sunt, sicuti esse co-
gnosces, uides profecto, quanto uerba minoris habenda sint
quam id propter quod utimur uerbis, cum ipse usus uerborum
iam sit uerbis anteponendus ; uerba enim sunt, ut his utamur ;
utimur autem his ad docendum. Quanto est igitur melius
60 docere quam loqui, tanto melior quam uerba locutio. Multof /*556
ergo melior doctrina quam uerba. Sed cupio audire, quid PL
forte contradicendum putes. 1211
27. Ad. Assentior quidem meliorem quam uerba esse doc-
trinam, sed utrum aduersus istam regulam, qua dicitur omne,
65 quod propter aliud est, inferius esse quam id propter quod est,
nihil sit quod obici possit, ignoro.
Aug. Alias hoc oportunius diligentiusque tractabimus. Nunc
illud, quod concedis, satis est ad id, quod conficere studeo.
Das enim cognitionem rerum quam signa rerum esse cariorem.
70 Quamobrem cognitio rerum, quae significantur, cognitioni
signorum anteferenda est; an tibi non uidetur ?
Ad. Num ego cognitionem rerum cognitioni signorum ac non
IX, 42/43 Rom. 16, 18 ; Phil. 3, 19.
43 Stob., Flor. 6, 41 ; 3,18, 37 ; Diog. Laert. 2, 34; Plut., mor. 21 E; Athenaeus
4, 48 ; Ps. Cicero, PJiet. ad Her. 4, 28, 39 ; Quint., lust. 9, 3, 85 ; Gellius 19, 2, 7.
42 uorator qui b Er. Lou. -que от. S F b Er. Lou. 46 uterque tamen] quod
utique Op 47 penderit f uoluptatem Ped 48 hie] id a b Er. 49
his] iis Lou. p 51 ut uiuamus от. ф (S1) uiuendum ut uiuamus ut cib. ф
54 loquaris f F2, loqueris F1, loquereris J G responderes /3 56 quanta 8
58 sunt от. S T pN 60 igitur] ergo edd. melior est edd. 61 ergo] enim
В M N 63 Ad.] от. В1 Q1, Aug. N 67 Aug.] от. Q1, Ad. N 68 sat £
69 cognitioni a e 70 quae] a. GF Er. Lou. p, qua ф V R v fl A quae signifi-
cantur от. В 72 Ad.] Aug. J ergo ф (S1) cognitionem] cogitationem
ф В rerum] p, signorum codd. edd. cognitioni] cognitione Er. Lou. p
signorum] p, rerum codd. edd.
DE MAGISTRO IX, 27-28 187
signis ipsis praestantiorem esse concessi ? Quare uereor, ut
hie tibi assentiar. Quid ? si enim, ut caenum nomen melius est
75 ea re quam significat, ita et huius nominis cognitio cognitioni
quoque illius rei est anteponenda, quamuis ea cognitione sit
ipsum nomen inferius ? Quattuor quippe sunt: nomen et res,
cognitio nominis et cognitio rei. Sicut ergo primum secundo,
cur non et tertium quarto antecellat ? Sed non antecellat,
80 num etiam subiciendum est ?
28. Aug. Mire omnino te uideo et tenuisse, quid concesseris V 38
et explicasse, quid senseris. Sed ut opinor intellegis hoc
trisyllabum nomen, quod sonat cum dicimus "uitium”,
melius esse quam id quod significat, cum ipsius cognitio nomi-
85 nis multo sit inferior cognitione uitiorum. Licet itaque con-
stituas etiam ista quattuor atque consideres nomen et rem,
cognitionem nominis et cognitionem rei, primum secundo iure
praeponimus. Hoc enim nomen positum in carmine, cum ait
Persius “sed stupet hie uitio”, non modo nihil uitii fecit in
90 uersu, sed non nihil etiam omati dedit, cum tamen res ipsa
quae significatur hoc nomine, in quocumque inest, cogit esse
uitiosum. At non ita et tertium quarto, sed quartum tertio
uidemus excellere. Huius enim cognitio nominis uilis est prae
cognitione uitiorum.
95 Ad. Etiamne cum ista cognitio miseriores facit, censes esse
praeferendam ? Nam idem Persius omnibus poenis, quas
tyrannorum uel crudelitas excogitauit uel cupiditas pendit,
hanc unam anteponit, qua cruciantur homines, qui uitia,
quae uitare non possunt, coguntur agnoscere.
100 Aug. Potes hoc modo cognitioni huius nominis ipsam
quoque uirtutum cognitionem negare praeferendam, quia
uirtutem uidere nec tenere supplicium est, quo idem ille
satiricus tyranni ut puniantur optauit.
Ad. Deus hanc auertat amentiam. Iam enim intellego non
89 Pers., Sat. 3, 32. 89/90 Terentius, Andria 365. 96 Pers., Sat. 3, 35.
102/103 Pers., Sat. 3, 35.
98/99 paranomasie (uitia-uitare) : catech. rud. 9, 13 ; Cic., rep. 2, 5, 10; off. 1, 6, 18.
104 auertat amentiam] soliloq. 2, 19, 33 ; quant, anim. 27, 53.
76 et от. в nominis от. H p 77 nomen ipsum 0 79 antecellat1] antecellit
R2 P J M ft F, praecellit т N non2] cum non v N, si non R2 F, ut non A p,
non a c d b Er., ne coni. W'eig. 81 Aug.] Ad. 2V 82 et usque senseris от. 8 F
86 uitiorum Ad. Licet В 87 et от. a 88 postitum nomen edd. 90 omatui
в, ornatus F2 91 cogat p 95 Ad. от. В 96 praeferenda H c Persius
qui b, ipse qui a c d suis poenis a c d 98 anteponi a c 99 quae] qui p T
102 quo] quod ф h 103 puniatur ф 104 deus от. ф (S1) uertat H F,
euertat J1 amentiam] insaniam в
i88 DE MAGISTRO IX, 28-X, 30
105 ipsas cognitiones, quibus animum imbuit optima omnium
disciplina, esse culpandas, sed eos omnium miserrimos iudi-
candos, sicut et Persium iudicasse arbitror, qui tali morbo
affecti sunt, cui nec tanta medicina subueniat.
Aug. Bene intellegis ; sed quoquo modo se habeat Persiana
no sententia, quid ad nos ? Non enim horum auctoritati subiecti
sumus in talibus rebus. Deinde si qua cognitio cui cognitioni
praeferanda sit, non hie facile est explicare. Satis habeo, quod V 39
effectum est cognitionem rerum, quae significantur, etsi
non cognitione signorum ipsis tamen signis esse potiorem. PL
115 Quare iam illud magis magisque discutiamus, quale sit genus 121г
rerum, quas sine signis monstrari posse dicebamus per se
ipsas, ut loqui, ambulare, sedere, iacere atque huius modi
cetera.
Ad. Iam recolo, quid dicas.
X 29» Aug. Omniane tibi uidentur, quae interrogati mox
agere possumus, sine signo posse monstrari, an aliquid /*557
excipis ?
Ad. Ego uero etiam atque etiam genus hoc totum conside-
5 rans nihil adhuc inuenio, quod sine signo ualeat doceri, nisi
forte locutionem, et si forte id ipsum quispiam quaerat, quid
sit docere. Video enim me quicquid post eius interrogationem
fecero, ut discat, ab ea ipsa re non discere quam sibi demon-
strari cupit; nam si me cessantem, ut dictum est, uel aliud
10 agentem roget quispiam, quid sit ambulare, et ego statim
ambulando eum quod rogauit sine signo coner docere, unde
cauebo, ne id tantum putet esse ambulare quantum ego am-
bulauero ? Quod si putauerit, decipietur; quisquis enim plus
minusue quam ego ambulauerit, hunc ille ambulasse non ar-
15 bitrabitur. Et quod de hoc uno uerbo dixi, transit in omnia,
quae sine signo monstrari posse consenseram, praeter duo
ilia, quae excepimus.
30. Aug. Accipio quidem istuc; sed nonne tibi uidetur
aliud esse loqui, aliud docere ?
112/114 mag. 9, 27. 117/118 loqui etc.} quant, anim. 27,52. 117/119 mag. 3, 6.
X, 2 sqq. mag. 3, 6.
106 culpandas] accusandas a c d b Er. Lou. 109 quo modo a V N 0 110
auctoritate ф (S1) V R subiecti от. 8 111 cui от. v a 0 113 signorum
rerum J1 T, rerumque S2 114 cognitioni O1 F 116 monstrare ф (J1) />
X, 3 excipias b Er. 6 aliud Д 6 forte1 от. g F forte2 от. V £ a c d b
Er. Lou. 7 me] eum Er. Lou. /x 8 re ipsa /3 discere J T V R b Er. Lou.
ц, discedere cett. 8/9 demonstrate ф • cessante a 10 agente a 11
unde] unum a 12 ne от. ф 16 de от. ф 18 istuc V v, istud R ф £ 0 F,
ista В
DE MAGISTRO X, 30-31 189
20 Ad. Videtur sane ; nam si esset idem, non doceret quisquam V 40
nisi loquens. Cum uero et aliis signis praeter uerba multa
doceamus, quis de ista differentia dubitauerit ?
Aug. Quid ? docere et significare nihilne inter se an aliquid
differunt ?
2j Ad. Idem puto esse.
Aug. Nonne recte dicit, qui dicit ideo nos significare, ut do-
ceamus ?
Ad. Recte prorsus.
Aug. Quid ? si dicat alius ideo nos docere, ut significemus,
30 nonne facile superiore sententia refelletur ?
Ad. Ita est.
Aug. Si ergo significamus, ut doceamus, non docemus, ut
significemus, aliud est docere aliud significare.
Ad. Verum dicis nec recte idem esse utrumque respondi.
35 Aug. Nunc illud responde, utrum qui docet, quid sit docere,
significando id agat an aliter.
Ad. Non uideo, quomodo aliter possit.
Aug. Falsum igitur paulo ante dixisti doceri rem posse sine
signis, cum quaeritur, quid sit ipsum docere, quando ne hoc
40 quidem uidemus sine significatione agi posse, cum aliud esse
significare aliud docere concesseris. Si enim diuersa sunt, sicut
apparet, neque hoc nisi per illud ostenditur, non per se utique
ostenditur, sicut tibi uisum erat. Quam ob rem nihil adhuc
inuentum est, quod monstrari per se ipsum queat praeter
45 locutionem, quae inter alia se quoque significat; quae tamen
cum etiam ipsa signum sit, nondum prorsus extat, quod sine
signis doceri posse uideatur.
Ad. Nihil habeo, cur non assentiar.
31» Aug. Confectum est igitur et nihil sine signis doceri et
50 cognitionem ipsam signis, quibus cognoscimus cariorem nobis V 41
esse oportere, quamuis non omnia, quae significantur, possint
suis signis esse potiora.
Ad. Ita uidetur.
23/24 lib. arb. i, 4, 9 : “inter hanc et metum nihilne interesse an aliquid putas ?”.
Deest В ab 51 <possint>
22 quid x (R1) 2® docere et] doceret 8 -ne от. x inter se] interest b Er.
Lou. ц an от. r 24 differuntur ф (У1) 34 id uerum dicis x idem] J2
т F Er. Lou. (I, id cett. 36 significare significando a agit </> О 38 falsum
est Er. Lou. ft igitur quod Er. Lou. p cum] deum R2 £ (O3) 39 sit
от. ф (R1 S1) 40 uidimus a SI significatur ф В2
190 DE MAGISTRO X, 31-32
Aug. Quanto tandem circuitu res tantilla peracta sit, me-
ss ministine quaeso ? Nam ex quo inter nos uerba iaculamur, pl
quod tam diu fecimus, haec tria ut inuenirentur laboratum 1215
est: utrum nihil sine signis possit doceri et utrum sint quae-
dam signa rebus, quas significant, praeferenda, et utrum melior
quam signa sit rerum ipsa cognitio. Sed quartum est, quod
60 breuiter abs te uellem cognoscere, utrumnam ista inuenta sic
putes, ut iam de his dubitare non possis.
Ad. Vellem quidem tantis ambagibus atque anfractibus
esset ad certa peruentum. Sed et ista rogatio tua nescio quo-
modo me sollicitat et ab assensione deterret — uideris enim
6j mihi non hoc de me fuisse quaesiturus, nisi haberes quod ? 558
contradiceres — et ipsa rerum implicatio totum me inspicere
ac securum respondere non sinit uerentem, ne quid in tantis
inuolucris lateat, quod acies mentis meae lustrare non possit.
Aug. Dubitationem tuam non inuitus accipio; significat
70 enim animum minime temerarium, quae custodia tranquilli-
tatis est maxima. Nam difiicillimum omnino est non perturbari,
cum ea, quae prona et procliua adprobatione tenebamus,
contrariis disputationibus labefactantur et quasi extorquen-
tur e manibus. Quare, ut aequum est, bene consideratis per-
75 spectisque rationibus cedere, ita incognita pro cognitis habere
periculosum; metus est enim ne, cum saepe subruuntur,
quae firmissime statura et mansura praesumimus, in tantum
odium uel timorem rationis incidamus, ut ne ipsi quidem V 42
perspicuae ueritati tides habenda uideatur.
80 32» Sed age nunc expeditius retractemus, utrum recte ista
dubitanda putaueris ; nam quaero abs te, si quisquam ignarus
deceptionis auium, quae calamis et uisco affectatur, obuiam
54 et 62 circuitu, ambagibus, anfractibus] soliloq., z, 14, 25 ; quant, anim. 31, 63 ;
ciu. dei 7, 23 ; conf. 6, 6, 9 ; Cic., diu. 2, 62, 127. 73/74 extorquentur e manibus]
c. acad. 3, 5, 11; Cic., Cluent. 52. 75 incognita pro cognitis] trin. 9, 1, 1; anim.
4, 7, 11 ; Cic., off. 1, 6, 18.
Deest В
54 res tantilla и /? 0 F, restant ilia a, res tanta ilia ф R, restantia ilia V peracta]
parata a c d 54/55 meministi Ad. neque so Aug. Nam V, meministine. Ad.
qugso Aug. Nam. G1 61 dubitare de his a his ista R1 non от. ф в V
63 esset] esse b Er. Lou., от, J1 64 assensione] sentione ф (S1) V 65 hoc]
haec edd. 66 ipsarum a F 68 illustrate L1 F 71 est omnino 0 72
prona et procliua adprobatione] prona et procliua probatione %, quasi certa prona
et procliua approbatione G, quasi certa approbatione A adprobatione] ad-
probationem J2 PF1 74 e от. a 75 cedere] credere T 76 subruerentur
ф (S1), subruantur S2 79 habenda] adhibenda т 80 expeditus ф 81 dis-
putanda S1, disputata J1 82 affectatur] affectantur N G, effectatur ф V R v,
efficitur coni. W'eig.
DE MAGISTRO X, 32 191
fieret aucupi armis quidem suis instructo non tamen aucupanti,
sed iter agenti, quo uiso premeret gradum secumque, ut fit,
85 admirans cogitaret et quaereret, quidnam sibi hominis ille
uellet ornatus, auceps autem cum in se uideret adtentum osten-
tandi se studio cannas expediret et prope animaduersam
aliquam auiculam fistula et accipitre figeret, subigeret et cape-
ret, nonne ilium spectatorem suum doceret nullo significatu,
90 sed re ipsa quod ille scire cupiebat ?
Ad. Metuo, ne quid hie tale sit, quale de illo dixi, qui quaerit,
quid sit ambulare ; neque enim uideo et hie totum illud aucu-
pium esse monstratum.
Aug. Facile est hac cura te exuere ; addo enim, si ille intelle-
95 gens esset, ut ex hoc quod uidit totum illud genus artis agnos-
ceret; satis est namque ad rem et de quibusdam rebus tametsi
non omnibus et quosdam homines doceri posse sine signo.
Ad. Hoc etiam ego possum illi addere : si enim sit bene intel-
legens, paucis passibus ambulatione monstrata totum quid
100 sit ambulare cognoscet.
Aug. Facias per me licet nec tantum nihil resist©, uerum eti-
am faueo; uides enim ab utroque nostrum id efiici, ut quae- V 43
dam quidam doceri sine signis queant falsumque illud sit,
quod nobis paulo ante uidebatur nihil esse omnino, quod sine
105 signis possit ostendi. Iam enim ex his non unum aliquid aut
alterum, sed milia rerum animo occurrunt, quae nullo signo
dato per se ipsa monstrentur. Quid enim dubitemus oro te ?
Nam ut hominum omittam innumerabilia spectacula in om- PL
nibus theatris sine signo ipsis rebus exhibentium solem certe 12x4
83 aucupium : soliloq. i, 14, 24; quant, anim. 21, 36 ; util. cred. x, 2. 84 gradum
premere] Verg., Aen. 6, 197; Vai. FI. 2, 454. 91/92 mag. 10, 29. 94 cura
exuere] Stat., silu. 4, 4, 28 ; Mart. 10, 30, 3. 101/102 resisto ... faueo] gen. ad
lift. 7, 28,42 ; c. acad. 3,15, 34. 108 sqq. mag. 3, 5. 109/110 solem lucemque]
Iambi., protr. 40, 12.
Deest В
84 quo uiso premeret и fl в ц, quo uisu premeret a, quo uis oppremeret V R, quo
uis opprimeret ф F a c d b Er. gradu a 80 ornatus] conatus 0 80/87
ostendi R1, ostendendi ф V, ostentanti X 88 subigeret] Lou. p., et subiret R,
subiret cett. 89 exspectatorem T M /?, exspectatore J 94 est от. ф
hac cura te] accurate ф F1 exuere] et uere j2 94/96 ille ita intellegens
Lou. p 95/90 cognosceret ф 96 satis est namque] satis est namque addet R,
satis est namque ad V, satis est namque ad rem F edd. 97 docere b Er. Lou.
98 sit tibi bene ф V R 100 cognoscet g G F, cognoscit ф V R v A 101
facies ф (Jf1) V R v 102 nostro ф effici] fieri a c d 103 quidam (cf. 97)]
в F Lou. n, om. g, quidem ф V Rv a c d b Er. 100 occurrerunt ф 107 mons-
trantur v, monstrarentur ф
192 DE MAGISTRO X, 32-33
no istum lucemque haec omnia perfundentem atque uestientem,
lunam et cetera sidera, terras et maria quaeque in his innu-
merabiliter gignuntur, nonne per se ipsa exhibet atque osten-
dit deus et natura cernentibus ?
33. Quid ? quod si diligentius consideremus, fortasse nihil
115 inuenies, quod per sua signa discatur. Cum enim mihi signum
datur, si nescientem me inuenerit, cuius rei signum sit, docere
me nihil potest, si uero scientem, quid disco per signum ?
Non enim mihi rem, quam significat, ostendit uerbum, cum
lego “et sarabarae eorum non sunt commutatae”. Nam si
120 quaedam capitum tegmina nuncupantur hoc nomine, num/*559
ego hoc audit© aut quid sit caput aut quid sint tegmina
didici ? Ante ista noueram neque cum appellarentur ab aliis,
sed cum a me uiderentur, eorum est mihi facta notitia. Etenim
cum primum istae duae syllabae, cum dicimus “caput”,
125 aures meas impulerunt, tam nesciui quid significarent, quam
cum primo audirem legeremue sarabaras. Sed cum saepe
diceretur “caput”, notans atque animaduertens, quando
diceretur, repperi uocabulum esse rei, quae mihi iam erat
uidendo notissima. Quod priusquam repperissem, tantum
130 mihi sonus erat hoc uerbum ; signum uero esse didici, quando V 44
cuius rei signum esset inueni, quam quidem ut dixi non signi-
ficatu, sed aspectu didiceram. Ita magis signum re cognita
quam signo dato ipsa res discitur.
X, 119 Dan. 3, 94.
110 luccm ... perfundentem] beat. uit. 3 ; enarr. in ps. 99, 5 ; Lucr. 2, 147; Cic.,
Ar at. 60 ; Verg., Aen. 6, 640. Ill luna et cetera sidera] Cic., diu. 2, 45, 94;
Plin., nat. 2, 9, 41; Sen., Med. 750. 113 deus et natura] Iambi., protr. 9, 51.
114 sqq. SchluBteil im Diatribenstil wie c. acad. 3, 4, 10 ; beat. uit. 29; ord. 2, 7,
24; quant, anim. 32, 68; lib. arb. 3, 4, n. 115/117 util. cred. 13, 28. 119
sarabarae] G.N. Knauer, Glotta j8, 1954, p. 100 sq. 125 cum saepe etc.] conf.
1, 8, 13 ; 1, 14, 23 ; Sext. Emp., Math. VII, 85 ; cf. Pyrrh. hypoth. II, 125.
Deest В
110 perfundentem] perlustrantem a b Er. Lou. Ill et2 от. в 114 quid
от. в b Er. Lou. p, quic T quid quod] quicquid J1 H (cf. Mor. Manich. 2, 42 ;
Cic., acad. 2, 26 : quid quod ...) 115 signum mihi ф V R v a c d b 110 sit
от. ф V R 117 si uero] siue ф 118 ostendis acd 119 saraballae b Er.
Lou. p immutatae a edd. 120 capitum] pedum 0 121 hoc audito] hoc
от. £ sit caput] sint pedes в 122 appellentur ft a b c 123 est от. a
125 tam] tamen ф a significant £ 120 saraballas b Er. Lou. p 127
diceretur caput] dicerent caput a c d b Er. Lou., diceretur pedes A, dicerentur
pedes G 128 dicerentur в, dicerentacd repperii И R T 132 ita] itaque
Pedd. signum от ф V R1 dicitur ф V R ducitur 8
DE MAGISTRO X, 34-35 193
34. Quod ut apertius intellegas, finge nos nunc primum
135 audire quod dicitur “caput”, et nescientes, utrum uox ista
sit tantummodo sonans an aliquid etiam significans, quaerere,
quid sit caput — memento nos non rei, quae significatur,
sed ipsius signi uelle habere notitiam, qua caremus profecto,
quamdiu cuius signum est ignoramus ; si ergo ita quaerentibus
140 res ipsa digito demonstratur, hac conspecta discimus signum,
quod audieramus tantum, nondum noueramus. In quo tamen
signo cum duo sint, sonus et significatio, sonum certe non per
signum percipimus, sed eo ipso aure pulsata, significationem
autem re, quae significatur, aspecta. Nam ilia intentio digiti
145 significare nihil aliud potest quam illud, in quod intenditur
digitus ; intentus est autem non in signum, sed in membrum, PL
quod caput uocatur. Itaque per illam neque rem possum 1215
nosse, quam noueram neque signum, in quod intentus digitus
non est. Sed de intentione digiti non nimis euro, quia ipsius
150 demonstrationis signum mihi uidetur potius quam rerum ali-
quarum, quae demonstrantur, sicut aduerbium, quod “ecce”
dicimus ; nam et cum hoc aduerbio digitum solemus intendere,
ne unum demonstrandi signum non sit satis. Et id maxime
tibi nitor persuadere si potero, per ea signa, quae uerba appel- V 45
155 lantur, nos nihil discere ; potius enim ut dixi uim uerbi, id est
significationem, quae latet in sono, re ipsa, quae significatur,
cognita discimus, quam illam tali significatione percipimus.
35. Et quod dixi de capite, hoc etiam de tegminibus deque
aliis rebus innumerabilibus dixerim ; quas tamen cum iam
160 nouerim, sarabaras illas adhuc usque non noui; quas mihi si
gestu quispiam significauerit aut pinxerit aut aliquid, cui
similes sunt, ostenderit, ne dicam non me docuerit, quod facile
obtinerem, si paulo amplius loqui uellem, sed dico id quod
proximum est, non uerbis docuerit. Quod si eis forte conspectis
139 mag. 3, 5. 141/142 in signo ... duo] dialect. 5 ; Arist., rhet. 1405 b, 6-8.
143 aure pulsata] Claud., b. Goth. 625. 161 ecce] Prise., gramm. II, 594 ; III,
21; Asper, gramm. VIII, 53.
Deest В
134 intellegeres 8 primum nunc edd. 139 si ergo ita quaerentibus] ita si
quaerentibus в 140 demonstraretur F, demonstretur в ц dicimus ф (S1)
V R 143 percipimus S2 M N Lou. ft, percepimus cett. 144 re] rei N /3
quae] qua ф V R v 145 in quod] S2 P f A, quo V R, in quo т G, от. ф
(J1) 14(1 autem est N /3, est от. ф (J1) in от. ф 148 in quod] in quo /3
149 quia et a c d, et quia Er. 153 satius ф (J1) V R a 153/154 tibi maxime
a e d b 155 enim от. ф V R1 157 dicimus 8, diximus c d 158 etiam от. ф,
etiam hoc N ilia a c d 160 saraballas b (in marg.) Er. Lou. ft quas] в F
edd., quae ф V R v g 102 ostenderint ф (J1) V R ne] non e Lou. ft 103
sed dico id] S2 v £ в F edd., dico от. ф V R, sed dicam id J2
194 DE MAGISTRO X, 35-XI, 37
165 cum simul adero me admonuerit dicens : “ecce sarabarae”,
discam rem, quam nesciebam non per uerba, quae dicta sunt,
sed per eius aspectum, per quem factum est, ut etiam nomen
illud, quid ualeret, nossem ac tenerem. Non enim, cum rem
ipsam didici, uerbis alienis credidi, sed oculus meis ; illis tamen
170 fortasse ut adtenderem credidi, id est ut aspectu quaererem,
quid uiderem.
XI 36. Hactenus uerba ualuerunt, quibus ut plurimum tri-
buam, admonent tantum, ut quaeramus res, non exhibent,
ut norimus. Is me autem aliquid docet, qui uel oculis uel ulli
corporis sensui uel ipsi etiam menti praebet ea, quae cognos-
5 cere uolo. Verbis igitur nisi uerba non discimus, immo soni- м 560
turn strepitumque uerborum; nam si ea, quae signa non sunt,
uerba esse non possunt, quamuis iam auditum uerbum nescio
tamen uerbum esse, donee quid significet sciam. Rebus ergo
cognitis uerborum quoque cognitio perficitur ; uerbis uero
10 auditis nec uerba discuntur; non enim ea uerba, quae nouimus,
discimus aut quae non nouimus didicisse nos possumus confi- V 46
teri, nisi eorum significatione percepta, quae non auditione
uocum emissarum, sed rerum significatarum cognitione con-
tingit. Verissima quippe ratio est et uerissime dicitur, cum
15 uerba proferuntur, aut scire nos quid significent aut nescire ;
si scimus commemorari potius quam discere, si autem nescimus
nec commemorari quidem, sed fortasse ad quaerendum admo-
neri.
37. Quod si dixeris tegmina quidem ilia capitum, quorum
20 nomen sono tantum tenemus, non nos posse nisi uisa cognos-
ces neque nomen ipsum plenius nisi ipsis cognitis nosse, quod
tamen de ipsis pueris accepimus, ut regem ac flammas fide
XI, 22/23 cf. Dan. 3, 19.
XI, 14/18 Sext. Emp., Pyrrh. hypoth. Ill, 267 sq.; Math. I, 37 sq.; Plato, Men.
80 e; 81 a-e; Krai. 388 b; soph. 262 a.
Deest В
165 sarabara a b, sarabaras 0, saraballas p, saraballa b (in marg.) Er. Lou. 166
nesciebam] non sciebam a F per от. c d 167 ut om. 8 168 quid] quod
ф (J1) a c d tenerim ф (S1) V R 170 adtenderim ф V R 170/171 credidi
usque uiderem от. ф 171 uiderim V R
XI, 1 uerba от. т 2 monent £ 3 nouerimus Lou. p 4 etiam ipsi N
O1 F 7 uerbum от. ф 8 quid] quod ф (S1) 11 nos] non ф / R X a L1
О2 в F 13/14 contigit ф F1 16 cum memorari V P 17 nec] ne в p (sed
cf. c. Farm. 3, 11 ; bapt. 1, 11; 3, 19 ; mag. 3, I. 37 L О edd.) commemorari]
memorari S, commemoriari V 19 capitum от. в 20 sonum a uisu b
Er. Lou. 21 ipsis] illis H X A F, illis ipsis G
DE MAGISTRO XI, 37-38 195
ac religione superauerint, quas laudes deo cecinerint, quos
honores ab ipso etiam inimico meruerint, num aliter haec nisi
25 per uerba didicimus ? Respondebo cuncta, quae illis uerbis
significata sunt in nostra notitia iam fuisse. Nam quid sint PL
tres pueri, quid fornax, quid ignis, quid rex, quid denique 1216
illaesi ab igne ceteraque omnia iam tenebam, quae uerba ilia
significant. Ananias uero et Azarias et Misahel tam mihi
30 ignoti sunt quam illae sarabarae, nec ad eos cognoscendos haec
me nomina quicquam adiuuerunt aut adiuuare iam potuerunt.
Haec autem omnia, quae in ilia leguntur historia ita illo tem-
pore facta esse, ut conscripta sunt, credere me potius quam
scire confiteor. Neque istam differentiam idem ipsi, quibus
35 credimus, nescierunt; ait enim propheta: “Nisi credideritis,
non intellegetis”, quod non dixisset prof ecto, si nihil distare
iudicasset. Quod ergo intellego, id etiam credo ; at non omne, V 47
quod credo, etiam intellego. Omne autem, quod intellego,
scio; non omne, quod credo, scio. Nec ideo nescio, quam sit
40 utile credere etiam multa, quae nescio; cui utilitati hanc
quoque adiungo de tribus pueris historiam. Quare pleraque
rerum, cum scire non possim, quanta tamen utilitate credantur
scio.
38» De uniuersis autem, quae intellegimus, non loquentem,
45 qui personat foris, sed intus ipsi menti praesidentem consu-
35/36 Is- 7, 9-
33/34 credere ... scire] mus. 4, 16, 30 ; util. cred. 11, 25 ; diu. quaest. 48. 35/36 ad
Is. 7, 9 cf. doctr. christ. 2, 12, 17. 36/37 soliloq. i, 3, 8. 45 foris ... intus]
lib. arb. 2, 2, 4; 2, 14, 38 ; conf. 10, 6, 10; 10, 15, 23 ; 10, 26, 37; 11, 8, 10; mus.
6, i, i; 6, 12, 36 ; uera relig. 59, 72 ; 53, 103 ; 54, 106; trin. 12, 3, 3 ; Porphyr., ad
Marc. p. 280, 13 ; p. 291, 7.
Deest В
44/50 de uniuersis ... consulit] Bonauentura, quaest. disp., de scientia Christi IV
<5, i7a)-
23 superarint в deo] domino a c d b Er. Lou. 24 inimicum eruerint ф V R
haec от. Er. Lou. ft 27 ignes £ 29 Misael G 30 illae от. Er. Lou.
saraballae b Er. Lou. ft nec] haec acd 31 me от. ф V Rv nomina]
omnia ф V potuerunt] V R1 A, poterunt S T R2 v JM0G, poterant N,
peterunt H 33 conscripta] V R v g в F, scripta ф edd. 34 confiteor] fateor
0 ft 36 intellegitis ф R P M L dixit T V R1 profecto non dixisset r
si] nisi ф (J1) V R L nihil от. ft 37 intellego ergo a V R ergo
от. T id] от. ф R, hoc О в at от. a c 37/38 at usque credo от. V 38/
39 omne usque scio’] omne at non omne quod autem quod intellego scio V 39
non usque scio2] non omne quod scio etiam credo non omne quod credo scio a V
42 rerum от. b Er. Lou. possum G credatur a
196 DE MAGISTRO XI, 38-XII, 39
limus ueritatem, uerbis fortasse ut consulamus admoniti. Ille
autem, qui consulitur, docet, qui in interiore homine habitare
dictus est Christus, id est incommutabilis dei uirtus atque sem-
piterna sapientia, quam quidem omnis rationalis anima consu-
50 lit, sed tantum cuique panditur, quantum capere propter
propriam siue malam siue bonam uoluntatem potest. Et si
quando fallitur, non fit uitio consultae ueritatis, ut neque
huius, quae foris est, lucis uitium est, quod corporei oculi saepe
falluntur, quam lucem de rebus uisibilibus consuli fatemur, ut
55 eas nobis, quantum cernere ualemus, ostendat.
XII 39. Quod si et de coloribus lucem et de ceteris,
quae per corpus sentimus, elementa huius mundi eademque
corpora quae sentimus sensusque ipsos, quibus tamquam inter-
pretibus ad talia noscenda mens utitur, de his autem, quae
5 intelleguntur, interiorem ueritatem ratione consulimus, quid
dici potest, unde clareat uerbis nos aliquid discere praeter ip-
sum, qui aures percutit sonum ? Namque omnia, quae percipi- V 48
mus, aut sensu corporis aut mente percipimus. Illa sensibilia, м 561
haec intellegibilia siue, ut more nostrorum auctorum loquar,
47/48 cf. Eph. 3, 16-17. 48/49 cf. I Cor. i, 24.
XII, 2 cf. Gal. 4, 3 ; Col. 2, 20. 9 cf. Rom. 7, 14.
46 sermo 23, 1, 1 ; in epist. loh. 3, 13 ; c. epist. fund. 36 ; trin. 12, 15, 24; Thom. Aq.,
quaest. 11 de ueritate 1. 48/49 dei uirtus et sapientia] uera relig. 3, 3 ; c. acad.
2,1, i ; beat. uit. 34; in euang. loh. tract. 18, 10 ; trin. 6, 1, 1. 50 cuique panditur]
lib. arb. 2, 12, 34; soliloq. 1, 6, 12 ; quant, anim. 19, 33 ; uera relig. 3, 3 ; 35, 65 ;
lib. arb. 2, 14, 37.
XII, 1 mens-sensus : ord. 2, 3, 10; soliloq. 1, 6, 12; quant, anim. 14, 23. 2
elementa ... mundi] ciu. dei 7, 27. 3/4 interpretibus utitur] ord. 2, 12, 35 ;
quant, anim. 23, 41; gen. ad litt. 12, 24, 51 ; Cic., nat. dear. 2, 56, 140; leg. 1, 26.
5 interior ueritas] soliloq. 2, 19, 33 ; c. acad. 3, 14, 33 ; uera relig. 39, 72 ; immort.
6, 10; mus. 6, 12, 36. 8 aut sensu ... aut mente] quant, anim. 32, 66.
Deest В
4/33 de his ... fruitur] concil. Paris, a. 825, de imaginibus (MGH, concilia, t. II,
p. 520, 14/25 : e cod. Paris, lat. 15970, saec. XI, olim S. Remigii Remensi, postea
Pithoeano).
47 in от. ф (J1) R L F Er. interiorem hominem A F 48 dictus] dignatus
Paris. Lat. 2697 (j. XIII) uirtus] и Lou. p., от. cett. 48/49 sempitema aeter-
na A, sapientia sempiterna ф V R и Bonau. 49 sapientia] scientia /3 51 siue
malam uoluntatem siue bonam ф V R et от. a 54 ut] et ф (J1) V R 0, sed
S2 * * S * 7 fateamur a b c Er. 55 ualeamus a c db Er.
XII, 1 et si a c d b et2 от. a c 3 quae от. a c d b Er. 6 nos] non a b c
7 sonum от. a c d 9 auctorum nostrorum Lou. p
DE MAGISTRO XII, 39-40 197
10 ilia carnalia, haec spiritalia nominamus. De illis cum interro-
gamur, respondemus, si praesto sunt ea, quae sentimus, uelut
cum a nobis quaeritur intuentibus lunam nouam, qualis aut
ubi sit. Hie ille, qui interrogat, si non uidet, credit uerbis et
saepe non credit, discit autem nullo modo, nisi et ipse quod
15 dicitur uideat, ubi iam non uerbis, sed rebus ipsis et sensibus
discit. Nam uerba eadem sonant uidenti, quae non uidenti
etiam sonuerunt. Cum uero non de his, quae coram sentimus,
sed de his, quae aliquando sensimus, quaeritur, non iam res
ipsas, sed imagines ab eis impressas memoriaeque mandatas
20 loquimur, quae omnino quomodo uera dicamus, cum falsa PL
intueamur, ignoro, nisi quia non nos ea uidere ac sentire, sed 1217
uidisse ac sensisse narramus. Ita illas imagines in memoriae
penetralibus rerum ante sensarum quaedam documenta ges-
tamus, quae animo contemplantes bona conscientia non men-
25 timur, cum loquimur. Sed nobis sunt ista documenta; is
enim qui audit, si ea sensit atque adfuit, non discit meis uerbis,
sed recognoscit ablatis secum et ipse imaginibus ; si autem ilia
non sensit, quis non eum credere potius uerbis quam discere
intellegat ?
30 40. Cum uero de his agitur, quae mente conspicimus, id est
intellectu atque ratione, ea quidem loquimur, quae praesentia
contuemur in ilia interiore luce ueritatis, qua ipse, qui dicitur
homo interior, illustratur et fruitur; sed turn quoque noster au-
ditor, si et ipse ilia secreto ac simplici oculo uidet, nouit quod V 49
32/33 cf. Rom. 7, 22. 34 cf. Matth. 6, 22 ; Luc. 11, $4.
10 de duab. anim. 19. 22 imagines] conf. 10, 8, 13 ; 10, 15, 23 ; trin. 10, 8, 11.
30/31 mente ... intellectu] gen. ad litt. 12, 11, 22; soliloq. 1, 6, 13. 30 mente
conspicete : Cic., Balb. 47. 31 intellectu atque ratione] Cic., fin. 4,5,12 ; Tim. 50.
32 illuminatio : lib. arb. 2, 13, 33 ; 2, 8, 20; 2, 8, 24; doctr. christ. 2, 31, 50; conf.
7, 10, 16; 7, 17, 23 ; 12, 25, 35 ; trin. 12, 15, 24; in euang. lob. tract. 35, 3 ; epist.
120, 2, 10; uera relig. 30, 55 ; Plato, Menon 80 d sqq. (cf. Cic., Tusc. 1, 24, 57) ;
Firm., math. 1, 7, 15 ; Porphyr., ad Marc. 287, 15 ; 291, 7. 34 simplex oculus :
ord. 2, 14, 39 ; mus. 6, 12, 34; diu. quaest. 46, 2.
Deest В
10 illis] ilia a c cum] dum b Er. Lou. ц 10/11 interrogamus ф (51) V R1
13 hie] sic a c d b Er. Lou. hoc т credit] credet И R, credat ф 14
et от. ф V R quod ipse ф V R 15 uerbis quae sonuerunt Lou. ft et]
ас в 16 dicit 8 f71 17 sonuerant £ F b Lou. his] iis Lou. ft, is H 18
sentimus aliquando ф a 20 quae] Er. Lou. ft, cum cett., turn corr. Weig. dici-
mus ф 20/21 falsum intuemur ф 23 penetralibus d b Er. Lou. ft, penetrabi-
lius V, penetrabilibus cett. {cf 1, 2) 25 ista sunt та 27 et ablatis ф ilia
0 F ft, ille cett. 28 credere eum ф V R eum non credere F 33 et] ас в F
34 ipse] ipso ф (J1) V R ilia] ft, ille F, illo cett. oculo] animo ф quod]
quid ф, от. a c
198 DE MAGISTRO XII, 40
35 dico sua contemplatione,non uerbis meis.Ergo ne hunc quidem
doceo uera dicens uera intuentem ; docetur enim non uerbis
meis, sed ipsis rebus deo intus pandente manifestis ; itaque de
his etiam interrogatus respondere posset. Quid autem absur-
dius quam eum putare locutione mea doceri, qui posset, ante-
40 quam loquerer.ea ipsa interrogatus exponere? Nam quod saepe
contingit, ut interrogatus aliquid neget atque ad id fatendum
aliis interrogationibus urgeatur, fit hoc imbecillitate cernentis,
qui de re tota illam lucem consulere non potest; quod ut
partibus faciat, admonetur, cum de istis partibus interrogatur,
45 quibus ilia summa constat, quam totam cernere non ualebat.
Quo si uerbis perducitur eius, qui interrogat, non tamen
docentibus uerbis, sed eo modo inquirentibus, quo modo est
ille, a quo quaeritur, intus discere idoneus. Velut si abs te
quaererem hoc ipsum quod agitur, utrumnam uerbis doceri
50 nihil possit, et absurdum tibi primo uideretur non ualenti
totum conspicere, sic ergo quaerere oportuit, ut tuae sese uires
habent ad audiendum ilium intus magistrum, ut dicerem:
ea quae me loquente uera esse confiteris et certus es et te ilia
nosse confirmas, unde didicisti ? Responderes fortasse, quod
55 ego docuissem. Turn ego subnecterem: quid si me hominem
uolantem uidisse dicerem, itane te certum uerba mea redde-
rent, quemadmodum si audires sapientes homines stultis esse
meliores ? Negares prof ecto et responderes illud te non credere
aut etiamsi crederes ignorare, hoc autem certissime scire. Ex
60 hoc iam nimirum intellegeres neque in illo, quod me afiirmante V 50
ignorares, neque in hoc, quod optime scires, aliquid te didicis-
se uerbis meis, quandoquidem etiam interrogatus de singulis et
38 Thom. Aq., quaest. disp. de uer., qu. XI, ad i obi., 18. 62 ille intus magister :
lib. arb. 2, 2, 4; c. epist. fund. 56; conf. 11, 8, 10 ; Porph., ad Marc. 280, 13 ; 291, 7
(cf. 287, 18). 55 sqq. hominem uolantem] util. cred. 16, 34.
Deest В
35 meis uerbis т 36 intuentem uera V R uera2 от. ф 37 pandente intus В ma-
nifestius F a c d b Er. Lon. 38 etiam от. ф V R 40 ipsa] ipse F Wag. 41
contigit ф V R £ ad от. ф 44 istis] iisdem F, iisdem istis p. 45 quam totam]
quod totum ф 46 quo] quod 8 a c d b Er. Lou., qua F 47 eo] quo ф (J1)
48 ueluti £ 0 51 sic] si P ft 52 habeant b Er. Lou. docerem ф V R1 A
53 loquente me £ 53/54 et certus usque didicisti от. R1 53 certus es et te
R2 S2 v ft G edd., certius es et te J1 T V, certus esset te a, certius esset te A te
от. HF 54 confirmans S2 A, confirmat a c d responderes] confirmeris uel
responderes V, confirmeris uel responderis ф (J1), confirmaris uel responderes J2,
uel responderes R A, uel respondere G 55 turn] tunc т si me] sine ф (S1)
V R 56 mea ft 59 autem] etiam 8 scires a b c 60 nimirum iam a c
d b neque] ne quis acd 61 te aliquid ft
DE MAGISTRO XII, 40-XIII, 42 199
illud ignotum et hoc tibi notum esse iurares. Turn uero totum
illud, quod negaueras, fatereris, cum haec, ex quibus constat,
65 clara et certa esse cognosceres, omnia scilicet, quae loquimur,
aut ignorare auditorem, utrum uera sint, aut falsa esse non ig- p 562
norare aut scire uera esse, Horum trium in primo aut credere
aut opinari aut dubitare, in secundo aduersari atque renuere,
in tertio attestari, nusquam igitur discere, quia et ille, qui post
70 uerba nostra rem nescit, et qui se falsa nouit audisse, et qui PL
posset interrogatus eadem respondere, quae dicta sunt, nihil 1218
uerbis didicisse conuincitur.
XIII 41. Quam ob rem in his etiam, quae mente cernuntur
frustra cernentis loquelas audit, quisquis ea cernere non
potest, nisi quia talia quamdiu ignorantur utile est credere.
Quisquis autem cernere potest, intus est discipulus ueritatis,
5 foris iudex loquentis uel potius ipsius locutionis; nam ple-
rumque scit ilia, quae dicta sunt, eo ipso nesciente, qui dixit ;
uelut si quisquam Epicureis credens et mortalem animam pu-
tans eas rationes, quae de immortalitate eius a prudentioribus
tractatae sunt, eloquatur illo audiente, qui spiritalia contueri
10 potest, iudicat iste uera eum dicere. At ille, qui dicit, utrum
uera dicat ignorat, immo etiam falsissima existimat; num
igitur putandus est ea docere, quae nescit ? Atqui isdem uerbis
utitur, quibus uti etiam sciens posset.
42. Quare iam ne hoc quidem relinquitur uerbis, ut his sal-
15 tern loquentis animus indicetur, si quidem incertum est,
utrum ea, quae loquitur, sciat. Adde mentientes atque fallen- V 51
tes, per quos facile intellegas non modo non aperiri, uerum
etiam occultari animum uerbis. Nam nullo modo ambigo id
conari uerba ueracium et id quodam modo profited, ut animus
67 Thom. Aq., quaest. disp. de uer. qu. XI, ad i obi. 13.
Х1П, 1 sqq. Sext. Emp., Pyrrb. bypoib. Ill, 267 sqq.; Math. V, 218. в eo ipso
nesciente qui dixit] soliloq. 1, 4, 9 ; diu. quaest. 83, 32.
Deest В
63 iurares (-is ф) profecto et responderes (-is ф (J1), -es J2) illud </> V R {cf. 12,
40) 64 fateris P S1 a 66 cognosceris ф (S1) V R1 66 sunt ф (У1) aut]
an ф (J1) V R v 68 aduersari] N9F, auersari P Q M L, auersare H V R,
uersare S 70 nouerat A 71 respondere eadem в 72 uerbis meis b Er.
Lou. Ц
XIII, 2 cementes O, strepentes G 7 ueluti b Er. Lou. p ut V quis-
quam] quam ф (J1) V R 9 illo] eo Д 10 iste] ista ф esse a eum uera
edd. 11 existimat] aestimat a b 12 putandum M N T docere ф (S1) V
R P atque P1 a A 14 relinquit 0 14/16 saltim ф WR.P QL F 15
eloquentis u, loquentes ф 18 nam] iam в nullo] ullo Д (L1 O1) id] ideo
add. L1, от. Lou. p
200 DE MAGISTRO XIII, 42-43
20 loquentis appareat, quod obtinerent omnibus concedentibus,
si loqui mentientibus non liceret. Quamquam saepe experti
fuerimus et in nobis et in aliis non earum rerum, quae cogitan-
tur, uerba proferri, quod duobus modis posse accidere uideo,
cum aut sermo memoriae mandatus et saepe decursus alia cogi-
25 tantis ore funditur, quod nobis cum hymnum canimus saepe
contingit, aut cum alia pro aliis uerba praeter uoluntatem nos-
tram linguae ipsius errore prosiliunt; nam hie quoque non
earum rerum signa, quas in animo habemus, audiuntur. Nam
mentientes quidem cogitant etiam de his rebus, quas loquun-
30 tur, ut tametsi nesciamus an uerum dicant, sciamus tamen
eos in animo habere quod dicunt, si non eis aliquid duorum
quae dixi accidat; quae si quis et interdum accidere contendit
et cum accidit apparere, quamquam saepe occultum est et
saepe me fefellit audientem, non resisto tamen.
35 43. Sed his accedit aliud genus sane late patens et semen
innumerabilium dissensionum atque certaminum, cum ille, qui
loquitur, eadem quidem significat, quae cogitat, sed plerumque
tantum sibi et aliis quibusdam, ei uero, cui loquitur, et item
aliis nonnullis non idem significat. Dixerit enim aliquis audien-
40 tibus nobis ab aliquibus beluis hominem uirtute superari;
nos ilico ferre non possumus et hanc tam falsam pestiferamque V 52
sententiam magna intentione refellimus, cum ille fortasse
uirtutem uires corporis uocet et hoc nomine id, quod cogitauit,
enuntiet nec mentiatur nec erret in rebus nec aliud aliquid
45 uoluens animo mandata memoriae uerba contexit nec linguae
lapsu aliud quam uolebat sonat, sed tantummodo rem, quam
cogitat, alio quam nos nomine appellat, de qua illi statim assen- pl
1219
24 thesaurus memoriae : conf, io, 8, 14. memoria uenter animi : conf. 10, 14,
21. 29 de mend. 3, 3. 43 uis-uirtus : quant, anim. 21, 35 ; Lact., opif. 12;
Isid., orig. 11, 2, 17.
Deest В
24 aut] et ф V R F mandatur ф V R Q fl alia] alta ф (J1) V R1, alius a c
25 fundatur A 26 contigit </> aut] ut V, om. a b c uerbis fl propter
fl (O1) 26/27 nostram uoluntatem fl a c d b 27 hie] id a a c d 29 his] iis
Lou. p. 30 tametsi] tam si c d, iam si a b 33 accidit] accidat V R S в,
accedat T apparuere ф (S1) V R 34 tamen om. edd. (cf Aug., agon, christ. 4)
34/35 Tamen sed ф V R P Q fl F 35 accedit] T Weig. Wijd., accidit cett. edd.
semen] tamen a b Er. 37 eadem] ea P A F significet N 40 nobis
от. ф 41 illico ferre] illic offerre ф J M, illic si ferre possumus Nl, illic si offerre
non p. № possimus G tam] unam a b, nam c 42 refellamus G 43
uirtutum a (S1) 8 43/44 uires usque enunti] от. H 44 nec1] et nec M N
mentitur fl a c d b Er. errat fl a c d b Er. 45 uolens ф V R X £ (I?) F,
uoluens P Q L2 в contexat S2 G F, retexit L2 О 46 uoluebat V R a c d
Lou. p (cf. XII, 42 : praeter uoluntatem nostram) sonat] v fl a c d b Er. Lou.,
sonet cett. 47 appellat] v fl в, appellet cet. 47/48 assentiremus ф£ в F
DE MAGISTRO XIII, 43-45 201
tiremur, si eius cogitationem possemus inspicere, quam uerbis
iam prolatis explicataque sententia sua nondum nobis pandere
jo ualuit. Huic errori definitiones mederi posse dicuntur, ut in hac
quaestione, si definiret, quid sit uirtus, eluceret aiunt non de re, 563
sed de uerbo esse controuersiam ; quod ut concedam, quotus
quisque bonus definitor inueniri potest ? Et tamen aduersus
disciplinam definiendi multa disputata sunt, quae neque hoc
55 loco tractare oportunum est nec usquequaque a me probantur.
44. Omitto, quod multa non bene audimus et quasi de audi-
tis diu multumque contendimus, uelut tu nuper uerbo quo-
dam Punico, cum ego misericordiam dixissem, pietatem signi-
ficari te audisse dicebas ab eis, quibus haec lingua magis nota
60 esset. Ego autem resistens quid acceperis tibi omnino excidisse
asserebam ; uisus enim mihi eras non pietatem dixisse, sed
fidem, cum et coniunctissimus mihi assideres et nullo modo
haec duo nomina similitudine soni aurem decipiant. Diu te
tamen arbitratus sum nescire, quid tibi dictum sit, cum ego V 53
65 nescirem, quid dixeris ; nam si te bene audissem, nequaquam
mihi uideretur absurdum pietatem et misericordiam uno
uocabulo Punice nominari. Haec plerumque accidunt. Sed
ea ut dixi omittamus, ne calumniam uerbis de audiendi
neglegentia uel etiam de surditate hominum uidear commo-
70 uere. Illa magis angunt, quae superius enumeraui, ubi uerbis
liquidissime aure perceptis et Latinis non ualemus, cum eius-
dem linguae simus, loquentium cogitata cognoscere.
45. Sed ecce iam remitto atque concedo, cum uerba eius
auditu, cui nota sunt, accepta fuerint, posse illi esse notum
75 de his rebus quas significant loquentem cogitauisse; num
ideo etiam, quod nunc quaeritur, utrum uera dixerit, discit ?
60 definitio] quant, anim. 25, 47 ; Cic., fin. г, 2, 4-6. 32 controuersiam] c. acad.
2,10, 24 (Cic., de or. 1, 47); 2, 11, 25 ; ord. 2, 7, 24; mus. 1, 3, 4. 53/54 aduersus
disciplinam definiendi] c. acad. 1, 5, 15. 68/70 calumniam ... commouere] c.
acad. 2, 12, 27. 70/72 mag. 13, 43 sqq.
Deest В
50 uoluit т O1 F a c d definitionis S2 T a F1, definitione S1 a b c, definitionem
A Er. Lou. p mederi] PQL8, mediri V R, metiri ф a dicuntur] ф ft OF,
ducuntur N, dicunt S2 Er. Lou. p 51 definisset 0, definirent a c d b Er.t de-
finiretur coni. JFeig. elucere в 53 definitur 8 F 55 probantur] S2 Q G
a b Er. Lou. p, probatur ф (S1) R V P $ A c d 56 audiuimus P L в F Lou.
58/59 significare acdb 60 excedisse a J 63 aurium H V R a, aureum J1 T
64 quid] quod MN 67 nominari] uocari edd. 68 ne] пес ф a audicntis
в p 68/69 neglegentia audiendi ft 69/70 commoueri ф (J1) V R a 70
agunt V, aiunt a a, aium T 72 simus] scimus ft acd b 73 ecce] ea G at-
que] et edd. 74 auditum ф (Sl) a, audita acdb sunt] sint ф (Sl) a fuerint]
sunt фа 75 his] iis Lou. p loquente ф (J1) a 76 discat H a, dicit a c
M XXIX
202 DE MAGISTRO XIV, 45-46
XIV Num hoc magistri profitentur, ut cogitata eorum ac
non ipsae disciplinae, quas loquendo se tradere putant, per-
cipiantur atque teneantur ? Nam quis tam stulte curiosus
est, qui filium suum mittat in scolam, ut quid magister cogi-
5 tet discat ? At istas omnes disciplinas, quas se docere profi-
Tentur, ipsiusque uirtutis atque sapientiae cum uerbis explica-
ubrint, turn illi, qui discipuli uocantur, utrum uera dicta sint, PL
apud semetipsos considerant interiorem scilicet illam uerita- 1220
\teir pro uiribus intuentes. Tunc ergo discunt, et cum uera
к/ dici .a esse intus inuenerint, laudant nescientes non se doctores м 564
pot: us laudare quam doctos, si tamen et illi quod loquuntur
sciunt. Falluntur autem homines, ut eos qui non sunt magis-
tros uocent, quia plerumque inter tempus locutionis et tempus V $4
cognitionis nulla mora interponitur, et quoniam post admo-
15 nitionem sermocinantis cito intus discunt, foris se ab eo, qui
admonuit, didicisse arbitrantur.
46. Sed de tot a utilitate uerborum, quae, si bene conside-
retur, non parua est, alias, si deus siuerit, requiremus. Nunc
enim ne plus eis quam oportet tribueremus, admonui te, ut
20 iam non crederemus tantum, sed etiam intellegere inciperemus,
quam uere scriptum sit auctoritate diuina, ne nobis quemquam
magistrum dicamus in terris, quod unus omnium magister
in caelis sit. Quid sit autem in caelis, docebit ipse, a quo etiam
per homines signis admonemur foris, ut ad eum intro conuersi
25 erudiamur, quem diligere ac nosse beata uita est, quam se
omnes clamant quaerere, pauci autem sunt, qui earn uere se
XIV, 6 sqq. I Cor. 1, 24. 21/23 sqq. Matth. 23, 10.
XIV, 8/9 interiorem ... ueritatem] conf. 11, 8, 10 ; uera relig. 39, 72 ; Thom. Aq.,
quaest. disp. de uer. qu. XI, ad 1 obi, 17. 17 sqq. Porph., Marc. 280, 13. 18
si deus siuerit] mag. 2, 4. 21/23 conf. 5, 6, 10; 10, 31, 46. 22 sqq. mag. 14,
1. 37/38. 23 c. epist. fund. 36 ; conf. 11, 8, 10 ; Thom. Aq., quaest. disp. de uer.
qu. XI, ad 3 obi, 1. 24 uera relig. 10, 20. 26 sqq. c. acad. 1, 2,5 ; beat. uit. 10
(Cic., Tusc. 5, 10, 28 ; Hort. frgm. 36); lib. arb. r, 28, 30; 2, 9, 26 ; trin. 2, 2, 5 ;
13, 4» 7 > COttf IO> 23« 33 > mor‘ ecc^- T> T9» 35-
Deest В
XIV, 1 num] О2 в F edd., nam non t, nam cett. 3 atque] atquem V R, ad
quem </> (J1) a 4 mittit ф (J1) ab 5 se] /3 в F edd., от. cett. 9 intuentes]
intendentes A 10 inuenerunt V se от. a c d b 11 quod] qui ф a,
quos A 13/14 tempus locutionis et tempus cognitionis] v ft (L1 O1) F edd.,
tempus cogitationis et tempus locutionis L2 O2, tempus cogitationis uel locutionis
ф V R a, tempus cognitionis et tempus locutionis 0 14 interponuntur H a
19 ne] nec /3 (O1), si ф V R a tribueremus P Q в admonui te] v L. edd., te
от. cett. 20 tantum от. a a 21 uero a a sit] R2 /3 F edd., est cett., от. A
24 in foris edd.
DE MAGISTRO XIV, 46 203
inuenisse laetentur. Sed iam mihi dicas uelim, quid de hoc
toto meo sermone sentias. Si enim uera esse, quae dicta sunt,
nosti, etiam de singulis sententiis interrogatus ea te scire
30 dixisse. Vides ergo, a quo ista didiceris; neque enim a me,
cui roganti omnia responderes. Si autem uera esse non nosti,
nec ego nec ille te docuit; sed ego, quia numquam possum
docere, ille, quia tu adhuc non potes discere.
Ad. Ego uero didici admonitione uerborum tuorum nihil
35 aliud uerbis quam admoneri hominem, ut discat, et perparum
esse, quod per locutionem aliquanta cogitatio loquentis
apparet; utrum autem uera dicantur, eum docere solum, qui V 55
se intus habitare, cum foris loqueretur, admonuit, quem iam
fauente ipso tanto ardentius diligam, quanto его in discendo
40 prouectior. Verumtamen huic orationi tuae, qua perpetua usus
es, ob hoc habeo maxime gratiam, quod omnia, quae contra-
dicere paratus eram, praeoccupauit atque dissoluit, nihilque
omnino abs te derelictum est, quod me dubium faciebat,
de quo non ita mihi responderet secretum illud oraculum, ut
45 tuis uerbis asserebatur.
34 sqq. enarr. in ps. 25, 2, 3. 34/36 cogitatio] uera relig. 49, 97. 37/38 epist.
144, 1 ; serm. 179, 7 ; in epist. loh. 3, 13 ; mag. 14,1. 22 sqq. 44 secretum ... ora-
culum] ord. 1, 4, 10; beat. uit. 31.
Deest В
27 laetentur] S2 v в F edd., laetantur cett. 31 cui] cum Wijd. 31 responderis
ф (J1) a autem] enim P Q 32 quia te G 33 tu adhuc] v P в F edd., adhuc
tu cett. dicere ф (J1) a 34 Ad. от. ф a 35 admonere ф V R a perpa-
rum] Fab Er. Lou. p, perparuum R2 и P c d, paruum ф (J1) V R a A, parum
S2 G, perrarum coni. U^eig. 37 appareret P Q p, appareat F uera] uerba ф
(Sl) V R1 a dicuntur в 38 loquerentur ф a 39 fauente] faciente a a,
praestante в discendo] discente ф a 40 huic orationi] а в F edd., huic om.
cett. qua] quit S, quam X perpetua] в F edd., perpetuo cett. usus om.
ф V R1 a 44 ita] tam в respondere ф V1 R a
Explicit Liber Augustini Beati de Magistro R, Explicit Liber Beati Augustini
de Magistro H S J M N, Explicit Liber Augustini de Magistro V A, Aurelii epi
liber de Magistro explicit P, Explicit Liber S. Augustini de Magistro Q X, Explicit
Libellus de Magistro Augustini Verissimi Doctoris ab Adeodato L, Explicit
Libellus de Magistro O, Explicit Liber de Magistro G F, Explicit deest in T
DE LIBERO ARBITRIO
LIBRI TRES
CVRA ET STVDIO
W. M. GREEN
PREFACE
Augustine was baptized by Ambrose in Milan at Easter,
387. He and his mother and others then prepared for a return
to Africa. The unexpected death of his mother, however,
altered their plans. Augustine, with his friend Evodius and
others remained in Rome until August of the next year,
busy with discussion and writing. Four works were written
or begun by Augustine during this period, the last of them
being the treatise On Free Will. This dialogue, in three books
was not completed until after Augustine became a priest at
Hippo in 391, but it purports to be based on conversations
in Rome between Augustine and Evodius. It may be noted
that the first book retains the character of a dialogue, with
frequent exchange of conversation, while in the third book,
after the fourth chapter there is a continuous discourse by
Augustine about as long as the whole of the first book, then
after a brief interruption there follows another discourse
almost equally long. The second book has an intermediate
character, the first half resembling the first book, and the
last resembling the third. It may be conjectured that the
first book and a half were written in Rome, while the memory
of the conversation was fresh, and the remainder completed
in Africa.
The first book commonly bears the title, in the manuscripts,
of Vnde Malum?, or “Whence comes evil ?’’ Thus the basic
problem of the dialogue is introduced. It was a problem
which had concerned Augustine since the time of his youthful
conversion to Manichaeism, and it continued to trouble him
until his study of Neoplatonist books in Milan. The answer,
of course, is that evil results from man’s sin, that is, the
misuse of his free will. In his defense of free will Augustine
makes a number of statements which were later used against
him by the Pelagians, at a time when Augustine was contend-
ing that man’s will had been corrupted by Adam’s Fall.
The second book takes up the question of God’s existence.
Man’s rational faculty is the highest part of man ; if there is
anything higher than this, eternal and immutable, it must
be God. But there is an eternal Truth, an object which all
men see, namely the truth of number. This line of proof,
based on degrees of perfection, is based on Plato and the
Neoplatonists. The third book takes up further the motivation
of sin : it is due to man’s fallen nature, which prompts him
to choose inferior goods rather than the highest good, which
is God. God foreknows this, but does not force man to do evil.
Even sinners have a place in God’s creation : they are more
excellent than creatures which lack free will.
208 PREFACE
Му edition of this work is based on fourteen manuscripts :
four of the ninth century, two of the tenth, three of the
eleventh, and five of the twelfth. Twelve of these I have
assigned to four families, three of which (a у 8) are so well
defined and localized that they seem to represent three
recensions of the work made at Angers toward the end of
the ninth century, in Normandy in the eleventh century,
and at Clairvaux in the twelfth. There is another well defined
“recension” which appeared at Toumai in the twelfth ; it is
represented by a single manuscript in my apparatus (K).
I have elsewhere described the character of each of these
“recensions” (Speculum 29, 1954, 531-534). The two oldest
codices do not have any such close connections; M, however,
is closer to family a, and В closer to /3; families у and 8
are contaminated by the editors who drew on both the a and
Д traditions. This is all best displayed by the stemma codicum.
DE LIBERO ARBITRIO
LIBRI TRES
CONSPECTVS SIGLORVM
M Monacensis Clm. 14527, saec. IX in.
В Basileensis B. VIII. 9, saec. IX, librum primum continens.
T Parisinus 2700, saec. IX, olim Thuaneus.
C Oxoniensis Trin. Coll. 4, saec. IX ex., olim Cantuariae.
A Andegauensis 159, saec. XI ex., olim S. Sergii.
G Parisinus 13 361, saec. XI, olim Germanensis.
X Londiniensis Brit. Mus. Add. 10940, saec. X, olim S. Maximini
Treuirorum.
L Oxoniensis Laud. Misc. 113, saec. X, olim Carthusiensium props
Maguntiam.
К Parisinus 1921, saec. XII, olim S. Martini Tornacensis.
F Vaticanus Reg. Lat. 107, olim Fiscanensis, saec. XI.
R Rctomagensis 473, saec. XII, olim Audoenensis.
V Parisinus 14473, saec. XII, olim Victorinus.
5 Trecensis 40, saec. XII, olim de Clara Valle.
Y Parisinus 16725, saec. XII, olim S. Martini a Campis.
a consensus codicum T C AG.
ft consensus codicum XLK.
у consensus codicum FRF.
8 consensus codicum S Y.
codd. consensus omnium codicum.
Am. editio Amerbachii Basileensis 1506.
Er. editio Erasmi Basileensis 1528.
I_ou. editio theologorum Louaniensium 1576.
p. editio Maurinorum Parisina 1679.
edd. consensus editionum.
DE LIBERO ARBITRIO
LIBRI TRES
LIBER PRIMVS
I. i. 1. Euodius : Die mihi, quaeso te, utrum deus non sit ц 569
auctor mali. PL
Augustinus : Dicam, si planum feceris, de quo malo quaeras. 1221
Duobus enim modis appellate malum solemus : uno, cum V 3
5 male quemque fecisse dicimus, alio, cum mali aliquid esse PL
perpessum. 1222
E. De utroque scire cupio.
A. At si deum bonum esse nosti uel credis — neque enim
aliter fas est —, male non facit. Rursus, si deum iustum
10 fatemur — nam et hoc negare sacrilegum est —, ut bonis
praemia, ita supplicia malis tribuit; quae utique supplicia PL
patientibus mala sunt. 2. Quamobrem si nemo iniuste poenas 1223
luit, quod necesse est credamus, quandoquidem diuina pro-
uidentia hoc uniuersum regi credimus, illius primi generis
15 malorum nullo modo, huis autem secundi auctor est deus.
E. Est ergo alius auctor illius mali, cuius deum non esse
compertum est ?
3» A. Est certe; non enim nullo auctore fieri posset. Si V 4
autem quaeris, quisnam iste sit, dici non potest; non enim
20 unus aliquis est, sed quisque malus sui malefacti auctor est.
Vnde si dubitas, illud attende quod supra dictum est, male-
ficia iustitia dei uindicari. Non enim iuste uindicarentur, nisi
fierent uoluntate.
2. 4. E. Nescio utrum quisquam peccet, qui non didicerit;
25 quod si uerum est, quisnam ille sit, a quo peccare didicerimus,
inquiro.
I, 21/22 cf. Retract. 1, 8, 3.
Tit. : exscripsi e uerbis Augustini Epist. 162, 2 et Retract. 1, 8, 1 consentientibus
codicibus К V Y J, de libero volvntatis arbitrio R, avrelii avgvstini vnde
malvm a, cui titulo ‘unde malum’ consentiunt M В F X L
I, 1 Euodius] nomen discipuli inquirentis reperies Epist. 162, 2 ; in codicibus autem
uariis siglis notantur discipulus et magister : «Af В F, -R- id est Inquisitor et Respon-
sor A T, Ad. Aug. id est Adeodatus et Augustinus C cui consentii prima pagina codicis T,
G, -D- -M« id est discipulus et magister X L, »A« id est discipulus et Au-
gustinus K, -C- V, A R id est Augustinus et Ratio R, -A* id est Orosius et
Augustinus Y S michi a К R, m V S Y; efr I, i, I. 46; I, ii, I. 30. 4
solemus malum ~ edd. 12 quapropter L 17 conpertum В 21 adtende
В X 25 sit ille ~ edd.
212 DE LIBERO ARBITRIO I, i, 2, 4-3, 9
A. Aliquid boni existimas esse disciplinam ?
E. Quis audeat dicere malum esse disciplinam ?
A. Quid, si nec bonum nec malum est ?
30 E. Mihi bonum uidetur.
A. Bene sane, siquidem scientia per illam datur aut excita-
tur nec quisquam nisi per disciplinam aliquid discit. An tu
aliter putas ?
E. Ego per disciplinam non nisi bona disci arbitror.
35 5. A. Vide ergo ne non discantur mala ; nam disciplina p 570
nisi a discendo non dicta est.
E. Vnde ergo ab homine hunt, si non discuntur ?
A. Eo fortasse, quod se a disciplina, id est a discendo,
auertit et abalienat. Sed siue hoc siue aliud aliquid sit, illud
40 certe manifestum est, quoniam disciplina bonum est et a dis-
cendo dicta est disciplina, mala disci omnino non posse. 6. Si
enim discuntur, disciplina continentur atque ita disciplina
non erit bonum. Bonum est autem, ut ipse concedis; non
igitur discuntur mala et frustra ilium, a quo male facere dis-
45 cimus, quaeris. Aut si discuntur mala, uitanda, non facienda
discuntur. Ex quo male facere nihil est nisi a disciplina deuiare.
3. 7. E. Prorsus ego duas esse disciplinas puto: unam per V 5
quam bene facere, aliam per quam male facere discimus. Sed
cum quaereres, utrum disciplina bonum esset, ipsius boni amor
50 intentionem meam rapuit, ut illam disciplinam intuerer, quae
bene faciendi est, ex quo bonum esse respondi; nunc autem
admoneor esse aliam, quam procul dubio malum esse con-
firmo et cuius auctorem requiro.
8. A. Saltern intellegentiam non nisi bonum putas ?
55 E. Istam plane ita bonam puto, ut non uideam quid in
homine possit esse praestantius, nec ullo modo dixerim ali-
quam intellegentiam malam esse posse.
A. Quid ? cum docetur quisque, si non intellegat, poteritne
tibi doctus uideri ?
60 E. Omnino non poterit.
9. A. Si ergo omnis intellegentia bona est nec quisquam,
qui non intellegit, discit, omnis qui discit bene facit. Omnis
enim qui discit intellegit et omnis qui intellegit bene facit,
Quisquis igitur quaerit auctorem, per quem aliquid discimus,
6j auctorem profecto, per quem bene facimus quaerit. Qua-
propter desine uelle inuestigare nescio quem malum doctorem.
Si enim malus est, doctor non est; si doctor est, malus non est.
28 quis] immo plurimum praem. 8 34 ergo B, e*go M 35 ergo] от. T C A
36 est dicta ~ у 39 aliquid aliud ~ 1/ 41 disciplina] et praem. 8 42
continetur M 46 nichil a 8 К R V quam orthographiam ubique exhibent hi codd.
47 disciplinas esse ~ 8 edd. 52 ammoneor 3 В L. V 54 saltim В L. in-
telligentiam a 8 К R V et ita deinceps 55 bonum a. 58 intelligat a 8 К R V
DE LIBERO ARBITRIO I, ii, 4, 10-5, 13 213
II. 4.10. E. Age iam, quoniam satis cogis, ut fatear non nos PL
discere male facere, die mihi unde male faciamus. 1224
A. Earn questionem moues, quae me admodum adulescen-
tem uehementer exercuit et fatigatum in hereticos impulit
5 atque deiecit. Quo casu ita sum adflictus et tantis obrutus
aceruis inanium fabularum, ut, nisi mihi amor inueniendi V 6
ueri opem diuinam impetrauisset, emergere inde atque in
ipsam primam quaerendi libertatem respirare non possem.
11. Et quoniam mecum sedulo actum est, ut ista quaestione
10 liberarer, eo tecum agam ordine, quem secutus euasi. Aderit
enim deus et nos intellegere quod credidimus faciet. Praescrip-
tum enim per prophetam gradum, qui ait : Nisi credideritis,
non intellegetis, tenere nos bene nobis conscii sumus. Credimus p 571
autem ex uno deo esse omnia quae sunt et tamen non esse
15 peccatorum auctorem deum. Mouet autem animum, si peccata
ex his animabus sunt quas deus creauit, illae autem animae ex
deo, quomodo non paruo interuallo peccata referantur in
deum.
5.12. E. Id nunc plane abs te dictum est quod me cogitan-
20 tern satis excruciat et quod ad istam inquisitionem coegit et
traxit.
A. Virili animo esto et crede quod credis; nihil enim
creditor melius, etiamsi causa lateat cur ita sit. Optime nam-
que de deo existimare uerissimum est pietatis exordium nec
25 quisquam de illo optime existimat, qui non eum omnipoten-
tem atque ex nulla particula commutabilem credit, bonorum
etiam omnium creatorem, quibus est ipse praestantior, recto-
rem quoque iustissimum eorum omnium quae creauit, nec
ulla adiutum esse natura in creando, quasi qui non sibi suf-
30 ficeret. 13. Ex quo fit ut de nihilo creauerit omnia, de se
autem non crearit, sed genuerit quod sibi par esset, quem
filium dei unicum dicimus; quem cum planius enuntiare
conamur, dei uirtutem et dei sapientiam nominamus, per
quam fecit omnia quae de nihilo facta sunt. Quibus constitutis V 7
35 ad intellegentiam eius rei quam requiris opitulante deo nita-
mur hoc modo.
II, 3/5 cf. Conf. 3, 7, 12 ; 7, 7, 11. 12/13 Is. 7, 9, iuxta LXX. 33 cf.
I Cor. i, 24.
II, 2 mala C XL facimus Y 3 quaestionem CAP, qstionem V 3/4
adolescentem a у 8 L К 4 in hereticos] от. В 5 afflictus a 8 L R V 9
questione В G L К S 14 omnia esse ~ Y edd. 16 iis Lou. p. sicut I, iu, I. 65
et passim animis МВТ С AK 17 non abundat ; efr ALL 4, p. 320 20
iniquitatem 23 quur MB 24 estimate 8 27 creatorem omnium ~ В
ipse est ~ К 30 nichilo a 8 К R V 31 creauerit a у 8 edd. 34
facit V
214 de LIBERO ARBITRIO I, iii, 6, 14-7, 18
III. 6.14. Quaeris certe unde male faciamus ; prius ergo dis-
cutiendum est, quid sit male facere; qua de re tibi quid
uideatur exprome. Quod si non potes totum simul breuiter
uerbis conprehendere, saltim particulatim malefacta ipsa com-
5 memorando sententiam tuam notam fac mihi.
E. Adulteria et homicidia et sacrilegia, ut omittam cetera,
quibus enumerandis uel tempus uel memoria non suppetit,
quis est cui non male facta uideantur ?
15. A. Die ergo prius cur adulterium male fieri putes ; an
10 quia id facere lex uetat ?
E. Non sane ideo malum est quia uetatur lege, sed ideo
uetatur lege quia malum est.
A. Quid ? si quispiam nos exagitet, exaggerans delectationes
adulterii et quaerens a nobis, cur hoc malum et damnatione
15 dignum iudicemus, num ad auctoritatem legis confugiendum
censes hominibus iam non tantum credere sed intellegere
cupientibus ? 16. Nam et ego tecum credo et inconcusse PL
credo omnibusque populis atque gentibus credendum esse 1225
clamo malum esse adulterium. Sed nunc molimur id, quod in
20 fidem recepimus, etiam intellegendo scire ac tenere firmissi-
mum. Considera itaque quantum potes et renuntia mihi,
quanam ratione adulterium malum esse cognoueris.
E. Hoc scio malum esse, quod hoc ipse in uxore mea pati
nollem. Quisquis autem alteri facit, quod sibi fieri non uult,
25 male utique facit.
17. A. Quid ? si cuiuspiam libido ea sit, ut uxorem suam
praebeat alteri libenterque ab eo corrumpi patiatur, in cuius
uxorem uicissim cupit parem habere licentiam, nihilne male v 8
facere tibi uidetur ?
30 E. Immo plurimum.
A. At iste non ilia regula peccat; non enim facit quod
pati nolit. Quamobrem aliud tibi quaerendum est, unde adul-
terium malum esse conuincas.
7. 18. E. Eo mihi uidetur malum, quod huius criminis
35 homines uidi saepe damnari.
A. Quid ? propter recte facta nonne homines plerumque
damnati sunt ? Recense historiam, ne te ad alios libros mit-
tam, earn ipsam quae diuina auctoritate praecellit; iam in-
uenies, quam male de apostolis et de omnibus martyribus p 572
40 sentiamus, si placet nobis damnationem certum iudicium esse
malefacti, cum illi omnes damnatione digni propter confes-
III, 1 malae M, malum B, mala К 2 quid tibi ~ C 3 exprime X S 3/4
uerbis breuiter ~ V 4 saltern a F R edd. 14 quur M К dampnatione
A G ft F V S ; efr I, iii, 1. 35 15 iudicamus C 20 finem A 23 ipse
hoc ~ К 26 quod si В ut] et В 28 parem cupit ~ Lou. ц mali a 8
edd. 29 tibi facere ~ 8 Am. Er. Lou. 32/33 malum esse adulterium ~ Y
edd. 34 uidetur mihi ~ В 35 saepe uidi dampnari ~ K, plerumque damnari
solent G dampnari /3 A F V 37 libros] от. XL 39 martiribus
MVY
DE LIBERO ARBITRIO I, iii, 7, 18-iv, 9, 24 215
sionem suam iudicati sunt. 19. Quamobrem si quicquid dam-
natur malum est, malum erat illo tempore credere in Christum
et ipsam confiteri fidem. Si autem non omne malum est quod
45 damnatur, quaere aliud, unde adulterium malum esse doceas.
E. Quid tibi respondeam non inuenio.
8. 20. A. Fortassis ergo libido in adulterio malum est, sed
dum tu foris in ipso facto, quod iam uideri potest, malum
quaeris, pateris angustias. Nam ut intellegas libidinem in
50 adulterio malum esse, si cui etiam non contingat facultas
concumbendi cum coniuge aliena, planum tamen aliquo modo
sit id eum cupere et, si potestas detur, esse facturum, non
minus reus est quam si in ipso facto deprehenderetur.
21. E. Nihil est omnino manifestius et iam uideo non opus
j 5 esse longa sermocinatione, ut mihi de homicidio et sacrilegio
ac prorsus de omnibus peccatis persuadeatur. Clarum est
enim iam nihil aliud quam libidinem in toto malefaciendi V9
genere dominari.
IV. 9. 22. A. Scisne etiam istam libidinem alio nomine
cupiditatem uocari ?
E. Scio.
A. Quid ? inter hanc et metum nihilne interesse an aliquid
5 putas ?
E. Irnmo plurimum haec ab inuicem distare arbitror.
A. Credo te ob hoc arbitrari, quia cupiditas adpetit, metus
fugit.
E. Est ita ut dicis.
10 A. Quid si ergo quispiam non cupiditate adipiscendae ali-
cuius rei, sed metuens, ne quid ei mali accidat, hominem
occiderit ? Num homicida iste non erit ?
23. E. Erit quidem, sed non ideo factum hoc cupiditatis
dominatu caret; nam qui metuens hominem occidit, cupit
i$ utique sine metu uiuere.
A. Et paruum tibi bonum uidetur sine metu uiuere ?
E. Magnum bonum est, sed hoc illi homicidae per facinus PL
suum prouenire nullo modo potest. 1226
24. A. Non quaero, quid ei prouenire possit, sed quid ipse
20 cupiat. Certe enim bonum cupit, qui cupit uitam metu libe-
ram, et idcirco ista cupiditas culpanda non est; alioquin
omnes culpabimus amatores boni. Proinde cogimur fateri esse
homicidium, in quo nequeat malae illius cupiditatis dominatio
repperiri, falsumque erit illud, quod in omnibus peccatis ut
42 sint T G К F R S quidquid В ц 52 facturum esse edd.
IV, 7 appetit В L. К R V S 15 itaque X 16 uidetur bonum ~ В edd.
22/23 homicidium esse ~ R V 24 repperiri M В X К V
2i6 DE LIBERO ARBITRIO I, iv, 9, 24-10, 30
25 mala sint libido dominatur ; aut erit aliquod homicidium, quod
possit non esse peccatum.
25. E. Si homicidium est hominem occidere, potest accidere
aliquando sine peccato. Nam et miles hostem et iudex uel
minister eius nocentem, et cui forte inuito atque imprudenti V ю
30 telum manu fugit, non mihi uidentur peccare, cum hominem
occidunt.
A. Adsentior, sed homicidae isti appellari non solent.
Responde itaque, utrum ilium, qui dominum occidit, a quo
sibi metuebat cruciatus graves, in eorum numero habendum
35 existimes, qui sic hominem occidunt, ut ne homicidarum
quidem nomine digni sint ?
E. Longe ab eis istum differre uideo, nam illi uel ex legibus
faciunt uel non contra leges, huius autem facinus nulla lex
adprobat.
4° 10. 26. A. Rursus me ad auctoritatem reuocas, sed memi-
nisse te oportet id nunc a nobis esse susceptum, ut intellega-
mus quod credimus. Legibus autem credimus; temptandum
itaque est, si quo modo possumus, id ipsum intellegere, utrum
lex quae punit hoc factum non perperam puniat.
45 27. E. Nullo modo perperam punit, quandoquidem punit
eum, qui uolens et sciens dominum necat, quod nullus illorum.
A. Et quid ? recordaris te paulo ante dixisse in omni facto /x 573
malo libidinem dominari et eo ipso malum esse ?
E. Recorder sane.
50 28. A. Quid ? illud nonne idem tu concessisti, eum, qui
cupit sine metu uiuere, non habere malam cupiditatem ?
E. Et hoc recordor.
A. Cum ergo ista cupiditate a seruo dominus interimitur,
non ilia culpabili cupiditate interimitur. Quamobrem cur sit
55 hoc facinus malum, nondum comperimus. Conuenit enim inter
nos omnia malefacta non ob aliud mala esse nisi quod libidine,
id est improbanda cupiditate, hunt.
29. E. Iam mihi uidetur iniuria iste damnari, quod quidem
non auderem dicere, si aliud haberem quod dicerem.
60 A. Itane est ? Prius tibi persuasisti tantum scelus impuni- V11
turn esse oportere, quam considerares utrum ille seruus propter
satiandas libidines suas metu domini carere cupiuerit. 30.
Cupere namque sine metu uiuere non tam bonorum, sed
25 dominetur 8 Am. Er. Eon. 27/32 partes ita diuisas habent у G p, referi ser-
monem usque ad occidunt, I. 31, Augustino, deinde ad solent, I. 32, Euodio tribuunt
29 inprudenti В XL 32 assentior a L R V8 37 deferre В 39 adprobat]
M В X, approbat set. 46 eorum /? G, istorum p, istorum facit Am. Er. Lou.
41 ecquid /x 54 non usque interimitur] от. May, sed lacunam recte suppleuit C
m 2, perperam 18 uerbis T A, 12 uerbis G 55 hoc] от. XL 59 dicerem]
dicere В ; efr TLL VI, 3, 2438, 52 60 est] от. edd. 63 tam] tantum L m 2
8 Er. Lou. /x
DE LIBERO ARBITRIO I, iv, io, 30-v, 12, 35 217
etiam malorum omnium est; uerum hoc interest, quod id boni
6? appetunt auertendo amorem ab his rebus, quae sine amit-
tendi periculo nequeunt haberi; mali autem, ut his fruendis
cum securitate incubent, remouere impedimenta conantur et
propterea facinorosam sceleratamque uitam, quae mors melius PL
uocatur, gerunt. I227
70 31. E. Resipisco et admodum gaudeo tam me plane cogno-
uisse, quid sit etiam ilia culpabilis cupiditas, quae libido
nominatur. Quam esse iam apparet earum rerum amorem,
quas potest quisque inuitus amittere.
V. 11. Quare nunc, age quaeramus, si placet, utrum etiam
in sacrilegiis libido dominetur, quae uidemus plura supersti-
tione committi.
32. A. Vide ne praeproperum sit. Prius enim mihi dis-
5 cutiendum uidetur utrum uel hostis inruens uel insidiator
sicarius, siue pro uita siue pro libertate siue pro pudicitia,
sine ulla interficiatur libidine.
E. Quomodo possum arbitrari carere istos libidine, qui pro
his rebus digladiantur, quas possunt amittere inuiti ? Aut
10 si non possunt, quid opus est pro his usque ad hominis песет
progredi ?
33. A. Non ergo lex iusta est, quae dat potestatem uel
uiatori, ut latronem, ne ab eo ipse occidatur, occidat, uel
cuipiam uiro aut feminae, ut uiolenter sibi stupratorem in-
15 ruentem ante inlatum stuprum, si possit, interimat. Nam V12
militi etiam iubetur lege, ut hostem necet, a qua caede si
temperauerit, ab imperatore poenas luit. Num istas leges
iniustas uel potius nullas dicere audebimus ? Nam lex mihi
esse non uidetur, quae iusta non fuerit.
20 12. 34. E. Legem quidem satis uideo esse munitam contra
huiuscemodi accusationem, quae in eo populo quem regit
minoribus malefactis, ne maiora committerentur, dedit licen-
tiam. Multo est enim mitius eum, qui alienae uitae insidiatur,
quam eum, qui suam tuetur, occidi, et multo est immanius
25 inuitum hominem stuprum perpeti quam eum, a quo ilia uis
infertur, ab eo cui inferre conatur, interimi. Iam uero miles
in hoste interficiendo minister est legis ; quare ofiicium suum
facile nulla libidine impleuit. 35. Porro ipsa lex, quae tuendi
populi causa lata est, nullius libidinis argui potest, siquidem 6 * * * * * * * *
6S adpetunt M iis Lou. p 67 incumbent В X K, incumbent Y L Am. Er.
Lou., incubant J 68 facinerosam M 70 tam] iam В В 71 culpabilis
ilia В
N, 5 inruens MBF, irruens cet. 7 ilia M В ft F R 9 iis Lou. p 16/64
partes ita diuisas habent G у 8 p, ceteri Euodio tribuunt uerba usqua ad fuerit, I. 19,
deinde partes mutantur ad sint, /. 64 14/15 inruentem] M В X, irruentem cet.
15 inlatum] M В (5 F, illatum cet: 17 num] nam XL 18 mihi lex ~ В К S
edd. 20 esse uideo ~ 8 24 inmanius В G В 25 uis ilia ~ Lou. u, 29
data 8
4
XXIX
218 DE LIBERO ARBITRIO I, v, 12, 35-13, 40
30 ille qui tulit, si dei iussu tulit, id est quod praecipit aetema
iustitia, expers omnino libidinis id agere potuit. Si autem ille
cum aliqua libidine hoc statuit, non ex eo fit, ut legi cum
libidine obtemperare necesse sit, quia bona lex et a non bono
ferri potest. 36. Non enim si quis uerbi causa tyrannicam
35 potestatem nanctus ab aliquo, cui hoc conducit, pretium
accipiat, ut statuat nulli licere uel ad coniugium feminam м 574
rapere, propterea mala lex erit, quia ille iniustus atque cor-
ruptus hanc tulit. Potest ergo illi legi, quae tuendorum ciuium
causa uim hostilem eadem ui repelli iubet, sine libidine ob-
40 temperari; et de omnibus ministris, qui iure atque ordine
potestatibus quibusque subiecti sunt, id dici potest.
37. Sed illi homines lege inculpata quomodo inculpati
queant esse non uideo; non enim eos lex cogit occidere, sed
relinquit in potestate. Liberum eis itaque est neminem necare V13
45 pro his rebus, quas inuiti possunt amittere et ob hoc amare PL
non debent. De uita enim fortasse cuipiam sit dubium, utrum 1228
animae nullo pacto auferatur, dum hoc corpus interimitur;
sed si auferri potest, contemnenda est, si non potest, nihil
metuendum. 38. De pudicitia uero quis dubitauerit quin ea sit
50 in ipso animo constituta, quandoquidem uirtus est ? unde a
uiolento stupratore nec ipsa eripi potest. Quidquid igitur
erepturus erat ille qui occiditur, id totum in nostra potestate
non est. Quare quemadmodum nostrum appellandum sit, non
intellego. Quapropter legem quidem non reprehend©, quae
55 tales permittit interfici, sed quo pacto istos defendam qui
interficiunt non inuenio.
13. 39. A. Multo minus ego inuenire possum, cur hominibus
defensionem quaeras quos nulla lex tenet.
E. Nulla fortasse, sed earum legum, quae apparent et
60 ab hominibus leguntur ; nam nescio, utrum non aliqua uehe-
mentiore ac secretissima lege teneantur, si nihil rerum est,
quod non administret diuina prouidentia. Quomodo enim apud
earn sunt isti peccato liberi, qui pro his rebus, quas contemni
oportet, humana caede polluti sint ? 40. Videtur ergo mihi et
65 legem istam, quae populo regendo scribitur, recte ista per-
mittere et diuinam prouidentiam uindicare. Ea enim uindi-
canda sibi haec adsumit, quae satis sint conciliandae paci
hominibus imperitis et quanta possunt per hominem regi.
30 praecepit G L S edd. 31 exspers M 34 fieri L J inueniri К ti-
rannicam L у 36 nanctus] M В X, nactus cet. 38/56 potest usque inuenio]
Augustine tribuit 8, deinde partes mutantur usque ad sint, I. 64 43 lex eos ~ edd.
48 contemnenda] M В T C R, contempnenda cet. 51 eripi nec ipsa ~ edd.
quidquid] MFR, quicquid cet. 52 potestate nostra ~ Y edd. 61
secratissima X, sacratissima G 64 sint] M В X F R, sunt cet. 66 uidetur]
bine sermonem Euodio tribuunt M В C A {38 Am. Er. Lou. 66 et] per add. у Lou.
67 haec lex populi edd. adsumit] MB X, assumit cet.
DE LIBERO ARBITRIO I, v, 13, 40-vi, 14, 46 219
Illae uero culpae alias poenas aptas habent, a quibus sola
70 mihi uidetur posse liberare sapientia.
41. A. Laudo et probo istam, quamuis inchoatam minus-
que perfectam, tamen fidentem et sublimia quaedam petentem
distinctionem tuam. Videtur enim tibi lex ista, quae regendis
ciuitatibus fertur, multa concedere atque impunita relinquere, v 14
75 quae per diuinam tamen prouidentiam uindicantur, et recte.
Neque enim quia non omnia facit, ideo quae facit impro-
banda sunt.
VI. 14. 42. Sed dispiciamus diligenter, si placet, quo usque
per legem istam, quae populos in hac uita cohibet, malefacta
ulciscenda sint, deinde quid restet, quod per diuinam proui-
dentiam ineuitabilius secretoque puniatur.
5 E. Cupio, si modo possit ad tantae rei terminos perueniri;
nam hoc ego infinitum puto.
43. A. Immo adesto animo et rationis uias pietate fretus
ingredere. Nihil est enim tam arduum atque difficile, quod
non deo adiuuante planissimum atque expeditissimum fiat. In
10 ipsum itaque suspensi atque ab eo auxilium deprecantes, quod
instituimus, quaeramus. Et prius responde mihi, utrum lex
quae litteris promulgatur hominibus hanc uitam uiuentibus
opituletur.
44. E. Manifestum est; nam ex his hominibus utique populi
15 ciuitatesque consistunt.
A. Quid ? ipsi homines et populi eiusdemne generis rerum
sunt, ut interire mutariue non possint aetemique omnino sint,
an uero mutabiles temporibusque subiecti sunt ?
E. Mutabile plane atque tempori obnoxium hoc genus PL
20 esse quis dubitet ? 1229
45. A. Ergo, si populus sit bene moderatus et grauis com- 575
munisque utilitatis diligentissimus custos, in quo unusquisque
minoris rem priuatam quam publicam pendat, nonne recte
lex fertur, qua huic ipsi populo liceat creare sibi magistratus,
25 per quos sua res, id est publica, administretur ?
E. Recte prorsus.
46. A. Porro si paulatim deprauatus idem populus rem V15
priuatam rei publicae praeferat atque habeat uenale suf-
fragium corruptusque ab eis qui honores amant regimen in
30 se flagitiosis consceleratisque committat, nonne item recte,
si quis tunc extiterit uir bonus, qui plurimum possit, adimat
huic populo potestatem dandi honores et in paucorum bono-
rum uel etiam unius redigat arbitrium ?
VI, 7 cf. Lucretius 1, 80-82.
VI, 1 despiciamus T C A, inspiciamus 8 si placet diligenter Y Am. Er. Lou.
6 modo perueniri possit edd. 9/10 in ipso у 24 quia a 32 in] от. X
220 DE LIBERO ARBITRIO I, vi, 14, 46-15, 51
E. Et id recte.
35 47. A. Cum ergo duae istae leges ita sibi uideantur esse
contrariae, ut una erarum honorum dandorum populo tribuat
potestatem, auferat altera, et cum ista secunda ita lata sit,
ut nullo modo ambae in una ciuitate simul esse possint, num
dicemus aliquam earum iniustam esse et ferri minime de-
40 buisse ?
E. Nullo modo.
48. A. Appellemus ergo istam legem, si placet, temporalem,
quae quamquam iusta sit, commutari tamen per tempora
iuste potest.
45 E. Appellemus.
15. A. Quid ? ilia lex quae summa ratio nominatur, cui sem-
per obtemperandum est et per quam mali miseram, boni
beatam uitam merentur, per quam denique ilia, quam tempo-
ralem uocandam diximus, recte fertur recteque mutatur,
50 potestne cuipiam intellegenti non incommutabilis aetemaque
uideri ? 49. An potest aliquando iniustum esse, ut mali miseri,
boni autem beati sint ? aut ut modestus et gravis populus
ipse sibi magistratus creet, dissolutus uero et nequam ista li-
centia careat ?
55 E. Video hanc aetemam esse atque incommutabilem legem.
50. A. Simul etiam te uidere arbitror in ilia temporal! nihil
esse iustum atque legitimum quod non ex hac aeterna sibi
homines deriuauerint. Nam si populus ille quodam tempore
iuste honores dedit, quodam rursus iuste non dedit, haec
60 uicissitudo temporalis ut esset iusta ex ilia aeternitate tracta
est, qua semper iustum est grauem populum honores dare, V16
leuem non dare. An tibi aliter uidetur ?
E. Adsentior.
51. A. Ut igitur breuiter aeternae legis notionem, quae
65 inpressa nobis est, quantum ualeo, uerbis explicem, ea est,
qua iustum est, ut omnia sint ordinatissima. Tu si aliter
existimas, prome.
E. Quid tibi uera dicenti contradicam non habeo.
A. Cum ergo haec sit una lex, ex qua illae omnes temporales
70 ad homines regendos uariantur, num ideo ipsa uariari ullo
modo potest ?
E. Intellego omnino non posse; neque enim ulla uis, ullus
casus, ulla rerum labes umquam effecerit, ut iustum non sit
omnia esse ordinatissima.
36 populo] om. L 46 ipsa lex X 60 iusta esset edd. 62 aliter] от. у 63
adsentior] M В X, assentior cet. 66 inpressa] MB X, imp- cet.
DE LIBERO ARBITRIO I, vii, 16, 52-57 221
VII. 16. 52. A. Age nunc, uideamus homo ipse quomodo in
se ipso sit ordinatissimus. Nam ex hominibus una lege sociatis PL
populus constat, quae lex, ut dictum est, temporalis est. Et 1230
die mihi utrum certissimum tibi sit uiuere te.
5 E. Hoc uero quid certius responderim ?
A. Quid ? illud potesne dinoscere, aliud esse uiuere, aliud
nosse se uiuere ?
E. Scio quidem neminem se nosse uiuere nisi uiuentem,
sed utrum omnis uiuens nouerit se uiuere ignoro.
10 53. A. Quam uellem, ut credis, ita etiam scires pecora
carere ratione ; cito nostra disputatio ab ista quaestione trans-
iret. Sed quoniam nescire te dicis, longam sermocinationem
moues. Neque enim talis res est, qua praetermissa pergere
in ea, quae intendimus, tanta conexione rationis, quanta opus
15 esse sentio, sinamur. 54. Die itaque mihi, cum saepe uiderimus
bestias ab hominibus domitas — id est, non corpus bestiae
tantum, sed et animam ita homini subiugatam, ut uoluntati 576
eius sensu quodam et consuetudine seruiat —, utrum tibi ullo V17
modo fieri posse uideatur, ut bestia quaelibet inmanis uel
20 feritate uel corpore uel etiam sensu quolibet acerrima pari
uice sibi hominem subiugare conetur, cum corpus eius seu ui
seu clam multae interimere ualeant.
E. Nullo modo istuc fieri posse consentio.
55. A. Bene sane. Sed item die mihi, cum manifestum
25 sit uiribus ceterisque officiis corporis a plurimis bestiis homi-
nem facile superari, quaenam res sit, qua homo excellit, ut ei
nulla bestiarum, ipse autem multis imperare possit ? an forte
ipsa est, quae ratio uel intellegentia dici solet ?
56. E. Non inuenio aliud, quandoquidem in animo est id
30 quod belius antecellimus ; quae si exanimes essent, dicerem
nos eo praestare, quod animum habemus. Nunc uero cum et
ilia sint animalia, id quod eorum animis non inest ut sub-
dantur nobis, inest autem nostris ut eis meliores simus, quo-
niam neque nihil neque paruum aliquid esse cuiuis apparet,
35 quid aliud rectius quam rationem uocauerim ?
57. A. Vide, quam facile fiat deo adiuuante, quod homines
difiicillimum putant. Nam ego, fateor tibi, quaestionem istam,
quae, ut intellego, terminata est, tam diu nos retenturam
putaueram, quam fortasse omnia, quae dicta sunt ab ipso
4onostrae disputationis exordio. Quare accipe iam, ut deinde
ratio conectatur; nam credo te non ignorare, id quod scire
dicimus nihil esse aliud quam ratione habere perceptum.
VII, 4 sit tibi ~ Lo«. ц 9 sed] et X L 11 questione В G L К 8 14
connexione a V 16 sinimur M В X К у 17 uoluntatibus X 23 istud
В G L К 8 26 praecellit L 26/27 nulla ei ~ edd. 36 quod] quo V Er.
Lou. ц 31 animam F m 2 R V 36 quid aliquid R V 41 non te ~ Lou. p
222 DE LIBERO ARBITRIO I, vii, 16, 58-viii, 18, 62
58. E. Ita est.
A. Qui ergo scit se uiuere, ratione non caret.
45 E. Consequens est.
A. Viuunt autem bestiae, et sicut iam eminuit, rationis
expertes sunt.
E. Manifestum est.
A. Ecce igitur iam nosti, quod te ignorare responderas, V18
50 non omne quod uiuit scire se uiuere, quamquam omne quod
se uiuere sciat uiuat necessario.
17. 59. E. Non mihi est iam dubium. Perge quo intenderas ;
aliud enim esse uiuere, aliud scire se uiuere satis didici.
A. Quid ergo tibi horum duorum uidetur esse praestantius ?
55 E. Quid putas nisi scientiam uitae ?
A. Meliome tibi uidetur uitae scientia quam ipsa uita ?
an forte intellegis superiorem quandam et sinceriorem uitam
esse scientiam, quoniam scire nemo potest nisi qui intellegit ?
Intellegere autem quid est nisi ipsa luce mentis inlustrius
60 perfectiusque uiuere ? Quare tu mihi, nisi fallor, non uitae
aliud aliquid, sed cuidam uitae meliorem uitam praeposuisti.
60. E. Optime omnino et cognouisti et explicasti sen- PL
tentiam meam, si tamen scientia mala esse numquam potest. 1231
A. Nullo modo arbitror, nisi cum translato uerbo scien-
65 tiam pro experientia dicimus. Experiri enim non semper
bonum est, sicut experiri supplicia. Illa uero quae proprie ac
pure scientia nominatur, quia ratione atque intellegentia
paratur, mala esse qui potest ?
E. Teneo et istam differentiam, persequere cetera.
VIII. 18. 61. A. Illud est quod uolo dicere : hoc quicquid est,
quo pecoribus homo praeponitur, siue mens siue spiritus siue
utrumque rectius appellatur — nam utrumque in diuinis libris
inuenimus —, si dominetur atque imperet ceteris, quibuscum-
5 que homo constat, tunc esse hominem ordinatissimum. Vide-
mus enim habere nos non solum cum pecoribus, sed etiam cum
arbustis et stirpibus multa communia. Namque alimentum
corporis sumere, crescere, gignere, uigere arboribus quoque
tributum uidemus, quae infima quadarn uita continentur;
ao uidere autem atque audire et olfactu, gustatu, tactu corporalia
sentire posse bestias et acrius plerumque quam nos cemimus v 19
et fatemur. 62. Adde uires et ualentiam firmitatemque mem-
brorum et celeritates facillimosque corporis motus, quibus м 577
omnibus quasdam eorum superamus, quibusdam aequamur,
46 emicuit a 8 edd. 64 igitur R V 68 quoniam] quam edd, 69 inlustrius]
MXLF, illustrius «/. 60 nisi] ni M В ft у 8 62/63 scientiam T C A
VIII, 7 styrpibus M T C A 8 quoque] quibusque G 10 gustu G V Y
.edd.
DE LIBERO ARBITRIO I, viii, 18, 62-ix, 19, 67 223
15 a nonnulis etiam uincimur. Genus tamen ipsum rerum est
nobis certe commune cum beluis ; iam uero adpetere uolup-
tates corporis et uitare molestias ferinae uitae omnis actio
est.
63. Sunt alia quaedam, quae iam cadere in feras non uiden-
20 tur nec tamen in homine ipso summa sunt, ut iocari et ridere ;
quod humanum quidem, sed infimum hominis iudicat, quis-
quis de natura humana rectissime iudicat. Deinde amor laudis
et gloriae et adfectatio dominandi, quae tametsi bestiarum
non sunt, non tamen earum rerum libidine bestiis meliores
25 nos esse arbitrandum est. 64. Nam et iste adpetitus, cum
rationi subditus non est, miseros facit. Nemo autem cuiquam
miseria se praeponendum putauit. Hisce igitur animae moti-
bus cum ratio dominatur, ordinatus homo dicendus est. Non
enim ordo rectus aut ordo appellandus omnino est, ubi
30 deterioribus meliora subiciuntur. An tibi non uidetur ?
65. E. Manifestum est.
A. Ratio ista ergo uel mens uel spiritus cum inrationales
animi motus regit, id scilicet dominatur in homine, cui domi-
natio lege debetur ea, quam aetemam esse comperimus.
35 E. Intellego ac sequor.
IX . 19. 66. A. Cum ergo ita homo constitutus atque ordina-
tus est, nonne tibi sapiens uidetur ?
E. Nescio alius quis mihi sapiens homo uideri possit, si
hie non uidetur.
5 A. Credo etiam te illud scire, plerosque homines stultos V 20
esse.
E. Hoc quoque satis constat.
67. A. At si stultus sapienti est contrarius, quoniam sapien-
tem comperimus, quis etiam stultus sit, profecto iam intel-
10 legis.
E. Cui non appareat hunc esse, in quo mens summam
potestatem non habet ?
A. Quid igitur dicendum, cum homo ita est adfectus ?
deesse illi mentem, an quamuis insit, earn carere dominatu ? PL
15 E. Hoc potius quod ultimum subiecisti. 1232
A. Peruellem abs te audire quibus documentis perceptum
habeas mentem inesse homini, quae suum non exerat prin-
cipatum.
16 adpetere] MB XF, appetere cet. 23 adfectatio] M F, affectatio TCARV8,
adfectio В X, affectio GLK tametsi] G L p, tamen si cet. 27 putabit a Y
27/28 motibus animae ~ edd. 29 est omnino ~ Y edd. 32 inrationales]
MB XF, irrationales aL. К R V, irrationabiles8
IX, 1 homo ita ~ у 12 habeat 0 13 adfectus] M B, defectus X, affectus
cet. 16/30 siglis ante peruellem et illud omissis, uerba hoc potius usque principatum
Euodio, uerba utinam usque non posse Augustine tribuunt M В C ft у 17 exserat
И ft
224 DE LIBERO ARBITRIO I, ix, 19, 67-х, io, 72
E. Utinam tuas istas partes facere uelles, nam non mihi
20 facile est sustinere quod ingeris.
68. A. Illud saltim facile est tibi recordari, quod paulo
ante diximus, quemadmodum bestiae mansuefactae ab ho-
minibus ac domitae seruiant; quod ab eis uicissim homines,
ut demonstrauit ratio, paterentur, nisi aliquo excellerent.
25 Id autem non inueniebamus in corpore; ita cum in animo
esse appareret, quid aliud appellandum esset quam ratio
non comperimus ; quam postea et mentem et spiritum uocari
recordati sumus. Sed si aliud ratio, aliud mens, constat certe
nonnisi mentem uti posse ratione. Ex quo illud conficitur,
30 eum qui rationem habet mente carere non posse.
69. E. Probe ista reminiscor ac teneo.
A. Quid ? illud credisne, domitores beluarum nisi sapientes
esse non posse ? Eos enim sapientes uoco, quos ueritas uocari v 21
iubet, id est, qui regno mentis omni libidinis subiugatione
35 pacati sunt.
E. Ridiculum est tales putare istos, quos uulgo mansue-
tarios nuncupant uel etiam pastores aut bubulcos aut aurigas,
quibus omnibus domitum pecus subiectum uidemus et quorum
industria indomitum subici.
40 70. A. En igitur habes documentum certissimum, quo
manifestum fiat inesse mentem homini sine dominatu. His
quippe inest; agunt enim talia quae agi sine mente non pos-
sent ; non tamen regnat; nam stulti sunt neque regnum
mentis nisi sapientium esse percognitum est.
45 E. Mirum est hoc iam fuisse a nobis in superioribus con-
fectum et mihi quid responderem non potuisse in mentem
uenire.
X. 20. Sed alia contexamus. Iam enim et regnum mentis
humanae humanam esse sapientiam et earn posse etiam non ц 578
regnare compertum est.
71. A. Putasne ista mente, cui regnum in libidines aeterna
5 lege concessum esse cognoscimus, potentiorem esse libidinem ?
Ego enim nullo pacto puto. Neque enim esset ordinatissimum,
ut impotentiora potentioribus imperarent. Quare necesse
arbitror esse, ut plus possit mens quam cupiditas, eo ipso
quo cupiditati recte iusteque dominatur.
10 E. Ego quoque ita sentio.
72. A. Quid ? uirtutem omnem num dubitabimus omni uitio
sic anteponere, ut uirtus, quanto melior atque sublimior, tanto
firmior inuictiorque sit ?
21 saltern a.Ky S 22 mansuetae factae В T C A Y 28 aliud mens aliud
ratio ~LK 29 uti] от. a. mentis esse rationem G Am. in marg.
X. 9 quod Y 11 num] non C A G Y dubitamus G X у 8
DE LIBERO ARBITRIO I, x, 20, 72-xi, 21, 76 225
E. Quis dubitauerit ?
15 A. Nullus igitur uitiosus animus uirtute armatum animum
superat.
E. Verissimum est.
A. Iam corpore omni qualemlibet animum meliorem poten-
tioremque esse non te arbitror negaturum.
20 E. Nemo id negat qui — quod facile est — uidet aut V 22
substantiam uiuentem non uiuenti aut earn quae uitam dat
ei quae accipit esse praeferendam.
73. A. Multo minus igitur corpus, qualecumque id sit, PL
animum uirtute praeditum uincit. 1235
25 E. Euidentissimum est.
A. Quid ? animus iustus mensque ius proprium imperium-
que custodiens num potest aliam mentem pari aequitate ac
uirtute regnantem ex arce deicere atque libidini subiugare ?
E. Nullo modo, non solum propter eandem in utraque
30 excellentiam, sed etiam quod a iustitia prior decidet fietque
uitiosa mens, quae aliam facere conabitur, eoque ipso erit
infirmior.
21. 74. A. Bene intellegis. Quare illud restat ut respondeas,
si potest, utrum tibi uideatur rational! et sapienti mente
35 quicquam esse praestantius.
E. Nihil praeter deum arbitror.
A. Et mea ista sententia est. Sed quoniam res ardua est
neque nunc oportune quaeritur, ut ad intellegentiam ueniat,
quamquam robustissima teneatur fide, integra nobis sit huius
40 quaestionis diligens et cauta tractatio.
XI. 75. In praesentia enim scire possumus, quaecumque
ilia natura sit, quam menti uirtute pollenti fas est excellere,
iniustam esse nullo modo posse. Quare ne ista quidem, tametsi
habeat potestatem, coget mentem seruire libidini.
5 E. Istuc prorsus nemo est qui non sine ulla cunctatione
fateatur.
76. A. Ergo relinquitur ut, quoniam regnanti menti con-
potique uirtutis quidquid par aut praelatum est non earn
facit seruam libidinis propter iustitiam, quidquid autem in- V 23
10 ferius non possit hoc facere propter infirmitatem, sicut ea
quae inter nos constiterunt docent, nulla res alia mentem
cupiditatis comitem faciat quam propria uoluntas et liberum
arbitrium.
22 ei qui M В T С А X 30 sed etiam] от. M etiam] от у 34 potest]
ЛГ В (cfr II, Hi, I. 100,113 ; II, иг, I. 17 ; Lqfstedt, Peregr. Aeth., p. 44), potes cet.
38 opportune edd.
XI, 4 cogit XL 5 istud Cedd. 7 menti] от. R V 7/8 conpotique] M,
com- cet. 8 quidquid] M X, quicquid cet. 10 propter] от. X 12 facit 8
226 DE LIBERO ARBITRIO I, xi, 21, 76-xii, 24, 80
E. Nihil tam necessarium restate uideo.
15 22. 77. A. Sequitur iam ut tibi uideatur iuste illam pro
peccato tanto poenas pendere.
E. Negare non possum.
A. Quid ergo ? Num ista ipsa poena parua existimanda
est, quod ei libido dominatur expoliatamque uirtutis opulentia
20 per diuersa inopem atque indigentem trahit, nunc falsa pro
ueris adprobantem, nunc etiam defensitantem, nunc impro-
bantem quae antea probauisset et nihilominus in alia falsa
inruentem, nunc adsensionem suspendentem suam et plerum-
que perspicuas ratiocinationes formidantem, nunc desperan-
25 tern de tota inuentione ueritatis et stultitiae tenebris penitus
inherentem, nunc conantem in lucem intellegendi rursusque
fatigatione decidentem. 78. cum interea cupiditatum illud
regnum tyrannice saeuiat et uariis contrariisque tempestatibus
totum hominis animum uitamque perturbet, hinc timore inde
30 desiderio, hinc anxietate inde inani falsaque laetitia, hinc
cruciatu rei amissae quae diligebatur inde ardore adipiscendae
quae non habebatur, hinc acceptae iniuriae doloribus, inde 579
facibus uindicandae ; quaquauersum potest coartare auaritia,
dissipate luxuria, addicere ambitio, inflate superbia, torquere
35 inuidia, desidia sepelire, peruicacia concitare, adflictare sub-
iectio et quaecumque alia innumerabilia regnum illius libidinis
frequentant et exercent ? Possumisne tandem nullam istam PL
poenam putare quam, ut cemis, omnes qui non inherent 1234
sapientiae necesse est perpeti ?
40 23. 79. E. Magnam quidem istam poenam esse iudico et V 24
omnino iustam, si quis iam in sublimitate sapientiae con-
locatus inde descendere ac libidini seruire delegerit. Sed
utrum esse quisquam possit incertum est qui haec aut uoluerit
facere aut uelit. Quamquam enim credamus hominem tam
45 perfecte conditum a deo et in beata uita constitutum, ut ad
aerumnas mortalis uitae ipse inde propria uoluntate delapsus
sit, tamen hoc cum firmissima fide teneam, intellegentia non-
dum adsecutus sum; cuiusrei diligenteminquisitionem si nunc
differendam putas, me inuito facis.
XII. 24. 80. Verum illud quod me maxime mouet, cur huius-
cemodi acerbissimas poenas patiamur nos, qui certe stulti
sumus nec sapientes umquam fuimus, ut merito haec dicamur
perpeti propter desertam uirtutis arcem et electam sub libi-
18 igitur Y edd. 19 exspoliatamque ц 23 suam suspendentem 8 26
paenitus M К F R, poenitus X 26 inhaerentem L К 32 habetur у 35
peruicatia M В С A X у 38 inhaerent CLKF, herent X 40 iudico esse
Y 41/42 conlocatus M X F, collocatus cet. 46 erumnas T C G L. К S,
erumpnas A R V Y 47 teneam fide ~ Y
XII, 2 nos] от. Y
DE LIBERO ARBITRIO I, xii, 24, 80-25, 85 227
5 dine seruitutem, quin aperias disputando, si uales, nullo
modo tibi differendum esse concesserim.
81. A. Ita istuc dicis, quasi liquido compertum habeas num-
quam nos fuisse sapientes; attendis enim tempus ex quo
in hanc uitam nati sumus. Sed cum sapientia in animo sit,
10 utrum ante consortium huius corporis alia quadam uita
uixerit animus et an aliquando sapienter uixerit, magna quaes-
tio est, magnum secretum et suo considerandum loco ; neque
ideo tamen hoc quod nunc habemus in manibus impeditur
quominus aperiatur ut potest.
15 25. 82. Nam quaero abs te, sitne aliqua nobis uoluntas.
E. Nescio.
A. Visne hoc scire ?
E. Et hoc nescio.
A. Nihil ergo deinceps me interroges.
20 E. Quare ?
A. Quia roganti tibi respondere non debeo nisi uolenti
scire quod rogas. Deinde nisi uelis ad sapientiam peruenire, V 25
sermo tecum de huiuscemodi rebus non est habendus. Postre-
mo amicus meus esse non poteris nisi uelis ut bene sit mihi.
25 Iam uero de te tu ipse uideris, utrum tibi uoluntas nulla sit
beatae uitae tuae.
83. E. Fateor, negari non potest habere nos uoluntatem.
Perge iam, uideamus quid hinc conficias.
A. Faciam, sed die etiam prius, utrum et bonam uoluntatem
30 habere te sentias.
E. Quid est bona uoluntas ?
A. Voluntas, qua adpetimus recte honesteque uiuere et ad
summam sapientiam peruenire. Modo tu uide, utrum rectam
honestamque uitam non adpetas aut esse sapiens non uehe-
35 menter uelis aut certe negare audeas, cum haec uolumus, nos
habere uoluntatem bonam.
84. E. Nihil horum nego et propterea me non solum uolun-
tatem, sed etiam bonam uoluntatem iam habere confiteor.
A. Quanti pendis, oro te, hanc uoluntatem ? Numquidnam
40 ei ulla ex parte diuitias aut honores aut uoluptates corporis
aut haec simul omnia conferenda arbitraris ?
E. Auerterit deus istam sceleratam dementiam.
85. A. Parumne ergo gaudendum est habere nos quiddam
in animo, hanc ipsam dico bonam uoluntatem, in cuius con-
45 paratione abiectissima sint ea quae commemorauimus, pro PL
quibus adipiscendis multitudinem uidemus hominum nullos 1235
labores, nulla pericula recusare ?
7 habeat В 9 in hac uita у 11 animus usque uixerit] от. у 24 meus
amicus ~ Y edd. 30 te habere ~ Y edd. 34 non appetas uitam edd. 44/46
conparatione] M F, com- cet.
228 DE LIBERO ARBITRIO I, xii, 25, 85-xiii, 27, 90
E. Gaudendum uero ac plurimum.
A. Quid ? hoc gaudio qui non fruuntur, paruo damno eos
50 adfectos putas tanti boni ?
E. Immo maximo.
26. 86. A. Vides igitur iam, ut existimo, in uoluntate nostra ц 580
esse constitutum, ut hoc uel fruamur uel careamus tanto V 26
et tam uero bono. Quid enim tam in uoluntate quam ipsa
55 uoluntas sita est ? Quam quisque cum habet bonam, id certe
habet, quod terrenis omnibus regnis uoluptatibusque omni-
bus corporis longe anteponendum sit. Quisquis autem non
habet, caret profecto ilia re, quam praestantiorem omnibus
bonis in potestate nostra non constitutis sola illi uoluntas
60 per se ipsam daret. 87. Itaque cum se ipse miserrimum iudicet,
si amiserit gloriosam famam, ingentes opes et quaelibet cor-
poris bona, tu eum non miserrimum iudicabis, etiamsi talibus
abundet omnibus, cum his inheret quae amittere facillime
potest neque dum uult habet, caret autem bona uoluntate,
65 quae nec comparanda est cum istis et cum sit tam magnum
bonum, uelle solum opus est, ut habeatur ?
88. E. Verissimum est.
A. lure igitur ac merit© stulti homines, tametsi numquam
sapientes fuerunt — hoc enim dubium et occultissimum est —,
70 huiuscemodi adficiuntur miseria.
E. Adsentior.
XIII. 27. 89. A. Considera nunc utrum tibi uideatur esse
prudentia adpetendarum et uitandarum rerum scientia.
E. Videtur.
A. Quid ? fortitude nonne ilia est animae adfectio, qua
5 omnia incommoda et damna rerum non in nostra potestate
constitutarum contemnimus ?
E. ita existimo.
A. Porro temperantia est adfectio coercens et cohibens ad-
petitum ab his rebus quae turpiter adpetuntur. An tu aliter
10 putas ? V 27
E. Immo ita ut dicis sentio.
90. A. Iam iustitiam quid dicamus esse nisi uirtutem, qua
sua cuique tribuuntur ?
E. Nulla mihi alia iustitiae notio est.
15 A. Quisquis ergo habens bonam uoluntatem, de cuius
ХП, 62/66 cf. Retract. I, 8, 3.
50 adfectos] M В X, aff- cet. 69 sola ilia M 60 ipse] от. F Lou. /4 se]
от. F m 2 iudicet] uidet T 63 habundet В ft F V omnibus] bonis Y
69 fuerunt sapientes edd.
XIII, 2 scientia rerum X 1 estimo 8 8 coercens] В edd., cohercens G ft у 8,
coherens MT C A 15 bonam habens Y edd.
DE LIBERO ARBITRIO I, xiii, 27, 90-93 229
excellentia iam diu loquimur, hanc unam dilectione amplexe-
tur qua interim melius nihil habet, hac sese oblectet, hac
denique perfruatur et gaudeat, considerans earn et iudicans,
quanta sit quamque inuito illi eripi uel subripi nequeat, num
20 dubitare poterimus istum aduersari rebus omnibus quae huic
uni bono inimicae sunt ?
E. Necesse est omnino ut aduersetur.
91. A. Nullane hunc putamus praeditum esse prudentia, qui
hoc bonum adpetendum et uitanda ea quae huic inmica uidet ?
25 E. Nullo modo mihi uidetur hoc posse quisquam sine pru-
dentia.
A. Recte ; sed cur non huic etiam fortitudinem tribuimus ?
Illa quippe omnia, quae in nostra potestate non sunt, amare
iste ac plurimi aestimare non potest. Mala enim uoluntate
30 amantur, cui tamquam inimicae carissimo suo bono resistat
necesse est. Cum autem non amat haec, non dolet amissa et
omnino contemit; quod opus esse fortitudinis dictum atque
concessum est.
92. E. Tribuamus sane; non enim intellego, quem fortem PL
35 uerius appellare possim quam eum, qui rebus his, quas neque 1236
ut adipiscamur neque ut optineamus in nobis situm est, aequo
et tranquillo animo caret; quod hunc necessario facere com-
pertum est.
A. Vide iam nunc utrum ab eo temperantiam alienare pos-
40 simus, cum ea sit uirtus quae libidines cohibet. Quid autem
tam iniquum bonae uoluntati est quam libido ? Ex quo
profecto intellegis istum bonae suae uoluntatis amatorem V 28
resistere omni modo atque aduersari libidinibus et ideo iure
temperantem uocari.
45 E. Perge, adsentior.
93. A. Iustitia restat, quae quomodo desit huic homini
non sane uideo. Qui enim habet et diligit uoluntatem bonam
et obsistit eis, ut dictum est, quae huic inimica sunt, male
cuiquam uelle non potest. Sequetur ergo ut nemini faciat
50 iniuriam, quod nullo pacto potest nisi qui sua cuique tribuerit.
Hoc autem ad iustitiam pertinere cum dicerem, adprobasse
te, ut puto, meministi.
E. Ego uero memini et fateor in hoc homine, qui suam ц 581
bonam uoluntatem magni pendit et diligit, omnes quattuor
55 uirtutes quae abs te paulo ante me adsentiente descriptae
sunt esse compertas.
19 quanque 8 uel] от. X num] nam B, non C G 27 tribuamus G д
28 potestate nostra ~ edd. 30 tanquam a. R V 8 36 adipiscantur T C A
obtineamus a X 8 41 inimicum G L edd. 42 uoluntatis suae ~ 8 edd.
49 uelle cuiquam В ft sequitur a edd. 51/52 te adprobasse ~ В 0 52
te] от. M 53 suam] от. у 54 quatuor 0 C S
230 DE LIBERO ARBITRIO I, xiii, 28, 94-29, 97
28. 94. A. Quid igitur impedit cur huius uitam non conce-
damus esse laudabilem ?
E. Nihil prorsus, immo hortantur uel etiam cogunt omnia.
60 A. Quid ? uitam miseram potesne ullo modo non iudicare
fugiendam ?
E. Et magnopere quidem iudico nihilque aliud agendum
existimo.
A. At laudabilem fugiendam prof ecto non putas.
65 E. Quid etiam adpetendam sedulo existimo.
A. Non ergo misera est quae laudabilis uita est.
E. Hoc utique sequitur.
A. Nihil iam, quantum opinor, difficile tibi ut adsentiaris
relinquitur, earn scilicet quae misera non est beatam esse uitam
70 E. Manifestissimum est.
95. A. Placet igitur beatum esse hominem dilectorem bonae
uoluntatis suae et prae ilia contemnentem quodcumque aliud V 29
bonum dicitur, cuius amissio potest accidere, etiam cum
uoluntas tenendi manet.
75 E. Quidni placeat, quo superiora quae concessimus neces-
sario trahunt ?
A. Bene intellegis. Sed die, quaeso, nonne bonam suam
uoluntatem diligere et tam magni aestimare, quam dictum
est, etiam ipsa bona uoluntas est ?
80 E. Verum dicis.
A. Ac si hunc beatum recte iudicamus, nonne recte mise-
rum qui contrariae uoluntatis est ?
E. Rectissime.
96. A. Quid ergo causae est cur dubitandum putemus,
85 etiamsi numquam antea sapientes fuimus, uoluntate nos
tamen laudabilem et beatam uitam, uoluntate turpem ac mise-
ram mereri ac degere ?
E. Fateor hue certis et minime negandis rebus esse per-
uentum.
90 29. 97. A. Vide etiam aliud, nam credo te memoria tenere
quam dixerimus esse bonam uoluntatem; opinor enim, ea
dicta est qua recte atque honeste uiuere adpetimus.
E. Ita memini.
A. Hanc igitur uoluntatem si bona itidem uoluntate diliga-
95 mus atque amplectamur rebusque omnibus, quas retinere non
quia uolumus possumus, anteponamus, consequenter illae
XIII, 84/87 cf. Retract. i, 8, 3. 90/101 cf. Retract. 1, 8, 3.
67 inpedit X 64/05 at usque existimo] от. My 64 non fugiendam profecto
edd. 69 uitam esse ~ A L 76 trahunt] от. T C A, thrahunt X 77
nonne] от. X 77/78 uoluntatem suam ~ edd. 78 existimare 8 81 at si
у Er. Lou. [t 86 uoluntatem M 94 ergo 3 C
DE LIBERO ARBITRIO I, xiii, 29, 97-xiv, 30, 102 231
uirtutes, ut ratio docuit, animum nostrum incolent, quas
habere id ipsum est recte honesteque uiuere. Ex quo conficitur PL
ut, quisquis recte honesteque uult uiuere, si id se uelle prae 1257
100 fugacibus bonis uelit, adsequatur tantam rem tanta facilitate,
ut nihil aliud ei quam ipsum uelle sit habere quod uoluit.
98. E. Vere tibi dico, uix me contineo quin exclamem laeti- V 30
tia, repente mihi oborto tam magno et tam in facili constitute
bono.
105 A. Atqui hoc ipsum gaudium quod huius boni adeptione
gignitur, cum tranquille et quiete atque constanter erigit
animum, beata uita dicitur; nisi tu putas aliud esse beate
uiuere quam ueris bonis certisque gaudere.
E. Ita sentio.
XIV. 30. 99. A. Recte. Sed censesne quemquam hominum
non omnibus modis uelle atque optare uitam beatam ?
E. Quis dubitat omnem hominem uelle ?
A. Cur igitur earn non adipiscuntur omnes ? Dixeramus
5 enim atque conuenerat inter nos uoluntate illam mereri ho-
mines, uoluntate etiam miseram, et sic mereri ut accipiant.
Nunc uero existit nescio qua repugnantia, et nisi diligenter
dispiciamus, perturbare nititur superiorem tam euigilatam
firmamque rationem. 100. Quomodo enim uoluntate quisque
10 miseram uitam patitur, cum omnino nemo uelit misere uiuere?
Aut quomodo uoluntate beatam uitam consequitur homo,
cum tam multi miseri sint et beati esse omnes uelint ? An
eo euenit, quod aliud est uelle bene aut male, aliud mereri
aliquid per bonam uel malam uoluntatem ? Nam illi qui beati
15 sunt, quos etiam bonos esse oportet, non propterea sunt beati
quia beate uiuere uoluerunt — nam hoc uolunt etiam mali —, /* 582
sed quia recte, quod mali nolunt. 101. Quam ob rem nihil
mirum est, quod miseri homines non adipiscuntur quod uolunt,
id est, beatam uitam. Illud enim, cui comes est et sine qua
20 ea nemo dignus est nemoque adsequitur, recte scilicet uiuere,
non itidem uolunt. Hoc enim aeterna lex ilia, ad cuius consi-
derationem redire iam tempus est, incommutabili stabilitate V31
firmauit, ut in uoluntate meritum sit, in beatitate autem
et miseria praemium atque supplicium. 102. Itaque cum dici-
23 mus uoluntate homines miseros esse, non ideo dicimus quod
esse miseri uelint, sed quod in ea uoluntate sunt, quam etiam
XIV, 21/24 cf. Retract. i, 8, 3.
XIV, 1 quemquam] M В X Lt quenquam cet.
despiciamus C G X8 '
uel] aut 8, siue per X
20 nemo assequitur у
.. . 7 quae L у 8 Lou. p 8
uigilatam M T C A 12 omnes esse ~ 8 edd. 14
17 recte uiuere Y, recte uiuere uolunt S Am. Er. Lou.
25 esse miseros ~ В edd. 26 miseri esse ~ 8 edd.
232 DE LIBERO ARBITRIO I, xiv, 30, 102-xv, 31, 107
his inuitis miseria sequatur necesse est. Quare non repugnat
superiori rationi, quod uolunt omnes beati esse nec possunt;
non enim omnes uolunt recte uiuere, cui uni uoluntati uita
30 beata debetur. Nisi quid habes aduersus haec dicere.
E. Ego uero nihil.
XV. 31.103. Sed uideamus iam quomodo haec ad proposi-
tam illam quaestionem de duabus legibus referantur.
A. Fiat. Sed die mihi prius, utrum qui recte uiuere diligit
eoque ita delectatur, ut non solum ei rectum sit, sed etiam
5 dulce atque iucundum, amet hanc legem habeatque carissi-
mam, qua uidet tributam esse bonae uoluntati beatam uitam,
malae miseram ?
E. Amat omnino ac uehementer ; nam istam ipsam sequens
ita uiuit. PL
10 104. A. Quid ? cum hanc amat, mutabile aliquid amat 1238
ac temporale an stabile ac sempiternum ?
E. Aeternum sane atque incommutabile.
A. Quid illi qui in mala uoluntate perseuerantes nihilominus
beati esse cupiunt ? possuntne amare istam legem, qua talibus
15 hominibus miseria merito rependitur ?
E. Nullo modo, arbitror.
A. Nihilne amant aliud ?
E. Immo plurima, ea scilicet in quibus adipiscendis uel
retinendis mala uoluntas ilia persistit.
20 105. A. Opinor te dicere diuitias, honores, uoluptates et
pulchritudinem corporis ceteraque omnia, quae possunt et
uolentes non adipisci et amittere inuiti.
E. Ista ipsa sunt. V 32
A. Num haec aetema esse censes, cum temporis uolubilitati
25 uideas obnoxia ?
E. Quis hoc uel dementissimus senserit ?
106. A. Cum igitur manifestum sit alios esse homines ama-
tores rerum aeternarum, alios temporalium, cumque duas
leges esse conuenerit, unam aetemam, aliam temporalem, si
30 quid aequitatis sapis, quos istorum iudicas aetemae legi, quos
temporali esse subdendos ?
E. Puto in promptu esse quod quaeris, nam beatos illos ob
amorem ipsorum aeternorum sub aeterna lege agere existimo,
miseris uero temporalis inponitur.
35 107. A. Recte iudicas, dummodo illud inconcussum teneas
quod apertissime iam ratio demonstrauit, eos, qui temporali
27 iis R, eis V Lou. ц 29 uolunt omnes ~ 8 edd.
XV, 6 iucundum] M X, iocundum cet. 5/6 karissimam В 6 bonae
uoluntati tributam esse ~ G 17 aliud] illi 8 24 num] non C A censes
esse В esse] om. L 29 alteram C 31 esse] om. Y 34 inponitur] M F,
im- cet.
DE LIBERO ARBITRIO I, xv, 31, 107-32, 112 233
legi seruiunt, non esse posse ab aeterna liberos, unde omnia
quae iusta sunt iusteque uariantur exprimi diximus ; eos uero,
qui legi aetemae per bonam uoluntatem herent, temporalis
40 legis non indigere, satis, ut apparet, intellegis.
E. Teneo quod dicis.
32. 108. A. lubet igitur aeterna lex auertere amorem a
temporalibus et eum mundatum ad aeterna conuertere.
E. lubet uero.
45 A. Quid deinde censes temporalem iubere, nisi ut haec,
quae ad tempus nostra dici possunt, quando eis homines
cupiditate inherent, eo iure possideant quo pax et societas
humana seruetur, quanta in his rebus seruari potest ? 109. Ea
sunt autem primo hoc corpus et eius quae uocantur bona,
50 ut integra ualitudo, acumen sensuum, uires, pulchritudo et
si qua sunt cetera, partim, necessaria bonis artibus et ideo
pluris pensanda, partim uiliora; deinde libertas ; quae quidem
nulla uera est nisi beatorum et legi aetemae adherentium, V 33
sed earn nunc libertatem commemoro qua se liberos putant 583
55 qui dominos homines non habent et quam desiderant hi qui
a dominis hominibus manumitti uolunt; 110. deinde parentes,
fratres, coniunx, liberi, propinqui, adfines, familiares et qui-
cumque nobis aliqua necessitudine adiuncti sunt; ipsa deni-
que ciuitas, quae parentis loco haberi solet, honores etiam
60 et laus et ea quae dicitur gloria popularis; ad extremum
pecunia, quo uno nomine continentur omnia quorum iure
domini sumus et quorum uendendorum aut donandorum
habere potestatem uidemur. 111. Horum omnium quemad-
modum lex ilia sua cuique distribuat, difficile et longum est
65 explicare et plane et ad id quod proposuimus non necessarium.
Satis est enim uidere non ultra porrigi huius legis potestatem
in uindicando, quam ut haec uel aliquid horum adimat atque
auferat ei quem punit. Metu coercet ergo et ad id quod uult
torquet ac retorquet animos quibus regendis accomodata est. PL
7° Dum enim haec amittere timent, tenent in his utendis quen- 1239
dam modum aptum uinculo ciuitatis, qualis ex huiuscemodi
hominibus constitui potest. 112. Non autem ulciscitur pec-
catum cum amantur ista, sed cum aliis per improbitatem
auferuntur. Quam ob rem uide utrum iam peruentum sit ad id
75 quod infinitum putabas. Institueramus enim quaerere qua-
tenus habeat ius ulciscendi ea lex qua populi terreni ciuitates-
que gubernantur.
E. Video peruentum.
3© haerent С К R edd., inherent X, inhaerent L 43 conuertere ad aeterna ~
edd. 60 ualetudo edd. pulcritudo MA 53 aetemae uitae L 54
libertatem nunc ~ 8 55 hii С V, ii Lou. ц 57 coniux T С A X R 8 00
laudes у Lou, ц 64 ilia lex ~ /? Y 08 coercet] TCAF, cohercet cet.
i6 xxix
234 DE LIBERO ARBITRIO I, xv, 33, 112-xvi, 34, 115
33. A. Vides ergo etiam illud, quod poena non esset, siue
80 quae per iniuriam siue quae per talem uindictam infertur
hominibus, si eas res quae inuito auferri possunt non amarent.
E. Id quoque uideo.
113. A. Cum igitur eisdem rebus alius male alius bene V 34
utatur, et is quidem qui male, amore his inhereat atque im-
85 plicetur — scilicet subditus eis rebus quas ei subditas esse
oportebat, et ea bona sibi constituens quibus ordinandis
beneque tractandis ipse esse utique deberet bonum —, ille
autem qui recte his utitur, ostendat quidem bona esse, sed
non sibi — non enim eum bonum melioremue faciunt, sed
90 ab eo potius hunt —, et ideo non eis amore adglutinetur
neque uelut membra sui animi faciat, quod fit amando, ne
cum resecari coeperint, eum cruciatu ac tabe foedent, sed eis
totus superferatur, et habere ilia atque regere, cum opus est,
paratus et amittere ac non habere paratior — cum ergo
95 haec ita sint, num aut argentum et aurum propter auaros
accusandum putas aut cibos propter uoraces aut uinum
propter ebriosos aut muliebres formas propter scortatores et
adulteros atque hoc modo cetera, cum praesertim uideas et
igne bene uti medicum et pane scelerate ueneficum ?
100 E. Verissimum est non res ipsas, sed homines qui eis male
utuntur esse culpandos.
XVI. 34.114. A. Recte. Sed quoniam et quid ualeat aeterna
lex, ut opinor, uidere iam coepimus, et quantum lex temporalis м 584
in uindicando progredi possit inuentum est, et rerum duo
genera, aeternalium et temporalium, duoque rursus hominum,
5 aliorum aetemas aliorum temporales sequentium et diligen-
tium, satis aperteque distincta sunt, quid autem quisque
sectandum et amplectendum eligat in uoluntate esse positum
constitit nullaque re de arce dominandi rectoque ordine men-
tem deponi nisi uoluntate, et est manifestum non rem ullam, PL
locum ea quisque male utitur, sed ipsum male utentem esse 1240
arguendum — referamus nos, si placet, ad questionem in
exordio sermonis huius propositam et uideamus utrum soluta V 35
sit. 115. Nam quaerere institueramus quid sit male facere, et
propter hoc omnia quae dicta sunt diximus. Quocirca licet
15 nunc animaduertere et considerare utrum sit aliud male facere
quam neglectis rebus aetemis, quibus per se ipsam mens
fruitur et per se ipsam percipit et quae amans amittere non
XVI, 6/8 cf. Refract, i, 8, 3.
83 isdem XL 84 in his G 90 adglutinetur} M X К F 8, agg- cet. 95
et] aut у 97 ebrios T C A
XVI, 9 esse 3 12 huius sermonis 3 edd. praepositam M 15 nunc]
от. G 17 quas L Er. Eon. ц
DE LIBERO ARBITRIO I, xvi, 34, 115-35, 118 235
potest, temporalia et quaeque per corpus, partem hominis
uilissimam, sentiuntur et numquam esse certa possunt quasi
20 magna et miranda sectari. Nam hoc uno genere omnia male-
facta, id est peccata, mihi uidentur includi. Tibi autem quid
uideatur exspecto cognoscere.
35. 116. E. Est ita ut dicis, et adsentior peccata omnia hoc
uno genere contineri, cum quisque auertitur a diuinis uereque
25 manentibus et ad mutabilia atque incerta conuertitur. Quae
quamquam in ordine suo recte locata sint et suam quandam
pulchritudinem peragant, peruersi tamen animi est et inordi-
nati eis sequendis subici quibus ad nutum suum ducendis
potius diuino ordine ac iure praelatus est. 117. Et illud simul
30 mihi uidere iam uideor absolutum atque compertum, quod
post illam quaestionem, quid sit male facere, deinceps quae-
rere institueramus, unde male facimus. Nisi enim fallor, ut
ratio tractata monstrauit, id facimus ex libero uoluntatis
arbitrio. Sed quaero utrum ipsum liberum arbitrium, quo
35 peccandi facultatem habere conuincimur, oportuerit nobis dari
ab eo qui nos fecit. Videmur enim non fuisse peccaturi si isto
careremus, et metuendum est, ne hoc modo deus etiam male-
factorum nostrorum auctor existimetur.
118. A. Nullo modo istuc timueris, sed ut diligentius requi-
40 ratur, aliud tempus sumendum est. Nam haec iam sermocina-
tio modum terminumque desiderat, qua uelim credas magna-
rum abditarumque rerum inquirendarum quasi fores esse pul- V 36
satas. In quarum penetralia cum deo duce uenire coeperimus,
iudicabis profecto quantum inter hanc disputationem et eas
45 quae sequuntur intersit quantumque ilia praestent non modo
inuestigationis sagaci tate, sed etiam maiestate rerum et cla-
rissima luce ueritatis. Pietas tantum adsit, ut nos diuina
prouidentia cursum quem instituimus tenere et perficere
permittat.
50 E. Cedo uoluntati tuae et ei meam iudicio et uoto libentis-
sime adiungo.
18 quaeque (i.e. quaecumque^ M ft y, quae cet. hominis partem edd. 22
exspecto] M F, exp. cet. 23 omnia peccata ~ 8 edd. 25 ad] in T C A
31/32 inquirere 8 32 faciamus V Lou. ц 33 uoluntatis] om. G 37 ne]
nec T A 3» timueris istud V 39/40 inquiratur В Am. Er. Lou. 40/41
haec sermocinatio m.t. iam ~ 8 edd. 43 quarum rerum 8 45 secuntur
В T A G у Y ilia] M a. у 8 (cfr I, хиг, I. 17 quas ; II, хи, I. 56 quarum), Шае cet.
47 adsistit M, assistat aS 50 credo MBAXmlKmlFmlRVmlti
LIBER SECVNDVS , o ,
M083/4
I. 1. !♦ E. Iam, si fieri potest, explica mihi, quare dederit< PL
deus homini liberum arbitrium uoluntatis, quod utique si non/ I239//
accepisset, peccare non posset. ' 1240
A. Iam enim certum tibi atque cognitum est deum dedisse
5 homini hoc, quod dari debuisse non putas ? v 37
E. Quantum in superior! libro intellegere mihi uisus sum,
et habemus liberum uoluntatis arbitrium et non nisi eo
peccamus. PL
A. Ego quoque memini iam nobis id factum esse per- 1241
10 spicuum. Sed nunc interrogaui, utrum hoc quod nos habere
et quo nos peccare manifestum est, deum nobis dedisse scias. м 585
2. E. Nullum alium puto. Ab ipso enim sumus et siue
peccantes siue recte facientes ab illo poenam meremur aut
piaemium.
15 A. Hoc quoque utrum liquid© noueris an auctoritate com-
motus libenter etiam incognitum credas, cupio scire.
E. Auctoritati quidem me primum de hac re credidisse
confiimo. Sed quid uerius quam omne bonum ex deo esse
et omne iustum bonum esse et peccantibus poenam recteque
20 facientibus praemium iustum esse ? Ex quo conficitur a deo
adfici et peccantes miseria et recte facientes beatitate.
2. 3. A. Nihil resist©. Sed quaero illud alterum, quomodo
noueris nos ab ipso esse. Neque enim hoc nunc, sed ab ipso
nos uel poenam uel praemium mereri explicasti.
25 E. Hoc quoque non aliunde uideo esse manifestum, nisi
quod iam constat deum uindicare peccata, siquidem ab illo
est omnis iustitia. Non enim ut alicuius est bonitatis alienis V 38
praestare beneficia, ita iustitiae uindicare in alienos. 4. Vnde
manifestum est ad eum nos pertinere, quia non solum in nos
30 benignissimus in praestando, sed etiam iustissimus in uindi-
cando est. Deinde ex eo, quod ego posui tuque concessisti,
omne bonum ex deo esse, etiam hominem ex deo esse intel-
legi potest. Homo enim ipse in quantum homo est, aliquod
bonum est, quia recte uiuere cum uult potest.
35 3. 5. A. Plane si haec ita sunt, soluta quaestio est quam
proposuisti. Si enim homo aliquod bonum est et non posset,
nisi cum uellet, recte facere, debuit habere liberam uolun-
tatem, sine qua recte facere non posset. Non enim quia per
I, 33/34 cf. Retract. 1, 8, 3.
I, 2 uoluntatis arbitrium ~ V Lou. y. 4 enim] cfr T L L 572t 63 sqq. в
superiore 8 L mihi intellegere L 13 recte agentes 8 edd. 20 a deo] от. L
29 quia] qui /? 31 proposui G 35 est quaestio ~ Y 36 est] esse M X y,
esset LKm 1
DE LIBERO ARBITRIO II, i, 3, 5-ii, 4, 10 237
illam etiam peccatur, ad hoc earn deum dedisse credendum
40 est. Satis ergo causae est cur dari debuerit, quoniam sine ilia
homo recte non potest uiuere. Ad hoc autem datam uel hinc
intellegi potest, quia si quis ea usus fuerit ad peccandum,
diuinitus in eum uindicatur. 6. Quod iniuste fieret, si non
solum ut recte uiueretur, sed etiam ut peccaretur, libera
45 esset uoluntas data. Quomodo enim iuste uindicaretur in
eum, qui ad hanc rem usus esset uoluntate, ad quam rem
data est ? Nunc uero deus cum peccantem punit, quid aliud
tibi uidetur dicere nisi : ‘Cur non ad earn rem usus es libera
uoluntate, ad quam tibi earn dedi ?’ hoc est ad recte facien-
50 dum ? 7. Deinde illud bonum, quo commendatur ipsa iustitia
in damnandis peccatis recteque factis honorandis, quomodo
esset, si homo careret libero uoluntatis arbitrio ? Non enim
aut peccatum esset aut recte factum quod non fieret uolun-
tate. Ac per hoc et poena iniusta esset et praemium, si homo
55 uoluntatem liberam non haberet. Debuit autem et in sup- V 39
plicio et in praemio esse iustitia, quoniam hoc unum est
bonorum quae sunt ex deo. Debuit igitur deus dare homini
liberam uoluntatem.
II. 4. 8. E. Iam concede earn deum dedisse. Sed nonne tibi PL
uidetur, quaeso te, si ad recte faciendum data est, quod non 1242
debuerit ad peccandum posse conuerti, sic ut ipsa iustitia
quae data est homini ad bene uiuendum ? Numquid enim
5 potest quispiam per iustitiam suam male uiuere ? Sic nemo
posset per uoluntatem peccare, si uoluntas data est ad recte
faciendum.
9. A. Donabit quidem deus, ut spero, ut tibi ualeam respon-
dere, uel potius ut ipse tibi, eadem quae summa omnium
10 magistra est ueritate intus docente, respondeas. Sed paulisper
uolo mihi dicas, si id quod abs te quaesiueram certum et
cognitum tenes, deum nobis dedisse liberam uoluntatem,
utrum oporteat dicere dari non debuisse quod dedisse confite-
mur deum. 10. Si enim incertum est utrum dederit, recte ц 586
i? quaerimus utrum bene sit data, ut cum inuenerimus bene
datam esse, inueniatur etiam ilium dedisse a quo animae data
sunt omnia bona ; si autem inuenerimus non bene datam esse,
II, 8/9 cf. Msg. 14, 45.
39 earn] от. L 41 non potest recte uiuere ~ G, recte uiuere non potest V
46 alt. rem] от. у 41 data esset 8 47/48 uidetur tibi aliud ~ edd. 53/54
quod non fieret uoluntate] от. a 65 liberam uoluntatem non haberet X, uol.
non hab. lib. a edd. 55/56 in praemio et in supplicio V
II, 6 esset 8 edd. 9/10 magistra omnium summa L 11 mihi uolo ~ 8 edd,
15 data sit ~ L 16 illud M C 8 animae] homini Am. marg. Er. Lou. p.
238 DE LIBERO ARBITRIO II, ii, 4, 10-5, 15
non eum dedisse intellegamus, quem culpare nefas est. Si
uero certum est quod ipse illam dederit, oportet fateamur,
20 quoquo modo data est, neque non dari neque aliter earn dari
debuisse quam data est. Ille enim dedit cuius factum recte
reprehendi nullo pacto potest.
5. 11, E. Quamquam haec inconcussa fide teneam, tamen
quia cognitione nondum teneo, ita quaeramus quasi omnia
25 incerta sint. Video enim ex hoc quod incertum est, utrum ad
recte faciendum uoluntas libera data sit, cum per illam etiam V 40
peccare possimus, fieri etiam illud incertum, utrum dari de-
buerit. 12. Si enim incertum est ad recte faciendum datam
esse, incertum est etiam dari debuisse ; ac per hoc etiam utrum
30 earn deus dederit incertum erit, quia si incertum est dari de-
buisse, incertum est ab eo datam esse, quem nefas est credere
dedisse aliquid quod dari non debuit.
A. Illud saltim tibi certum est deum esse.
E. Etiam hoc non contemplando, sed credendo inconcus-
35 sum teneo.
13. A. Si quis ergo illorum insipientium de quibus scriptum
est: Dixit insipiens in cor de suo : non est deus, hoc tibi diceret
nec uellet tecum credere quod credis, sed cognoscere utrum
uera credideris, relinqueresne hominem an aliquo modo quod
40 inconcussum tenes persuadendum esse arbitrareris, praeser-
tim si ille non obluctari peruicaciter, sed studiose id uellet
agnoscere ?
14. E. Hoc quod ultimum posuisti satis me admonet quid
ei respondere deberem. Certe enim quamuis esset absurdissi-
45 mus, concederet mihi cum doloso et peruicaci de nulla omnino
et maxime de re tanta non esse disserendum. Quo concesso
prior mecum ageret, ut sibi crederem bono animo eum istuc
quaerere neque aliquid in se, quod ad rem hanc adtinet, doli
ac peruicaciae latere. 15. Turn ego demonstrarem, quod cuiuis
50 facillimum puto, quanto esset aequius, cum sibi de occultis
animi sui quae ipse nosset uellet alterum credere qui non
nosset, ut etiam ipse tantorum uirorum libris, qui se cum
filio dei uixisse testatum litteris reliquerunt, esse deum crede-
ret, quia et ea se uidisse scripserunt quae nullo modo fieri
55 possent si non esset deus et nimium stultus esset si me repre- PL
henderet quod illis crediderim qui sibi uellet ut crederem. Iam 1243
uero quod recte reprehendere non ualeret, nullo modo reperiret V 41
cur etiam nollet imitari.
37 Ps. 5г, i; 13, 1.
20 quomodo M a у Yfort, recte dari earn ~ Er. Lou. ц 48 adtinet] M XF,
att- cet. 49 cum ego M T C A F m 1, turn ergo X 51 nosse uellet M X F
m 1 Rouen 476 55 nimius M, nimis /3 8
DE LIBERO ARBITRIO II, ii, 5, 16-iii, 7, 20 239
16. A. Si ergo utrum sit deus satis esse existimas, quod
60 non temere tantis uiris credendum esse iudicauimus, cur non,
quaeso te, de his quoque rebus, quas tamquam incertas et
plane incognitas quaerere instituimus, similiter putas eorun-
dem uirorum auctoritati sic esse credendum ut de inuestiga-
tione earum nihil amplius laboremus ?
65 E. Sed nos id quod credimus nosse et intellegere cupimus.
6.17. A. Recte meministi, quod etiam in exordio superioris
disputationis a nobis positum esse negare non possumus. Nisi
enim et aliud esset credere, aliud intellegere et primo creden-
dum esset quod magnum et diuinum intellegere cuperemus,
70 frustra propheta dixisset : Nisi credideritis, non intellegetis.
18. Ipse quoque dominus noster et dictis et factis ad creden-
dum primo hortatus est quos ad salutem uocauit, sed postea
cum de ipso dono loqueretur quod erat daturus credentibus
non ait : ‘Haec est autem uita aeterna ut credant’, sed :
75 Haec est, inquit, uita aeterna ut cognoscant te uerum deum et
quem misisti lesum Christum. Deinde iam credentibus dicit :
Quaerite et inuenietis ; nam neque inuentum dici potest quod /* 587
incognitum creditur neque quisquam inueniendo deo fit ido-
neus, nisi ante crediderit quod est postea cogniturus. 19. Qua-
80 propter domini praeceptis obtemperantes quaeramus instan-
ter ; quod enim hortante ipso quaerimus, eodem ipso demon-
strante inueniemus, quantum in hac uita et a nobis talibus
inueniri queunt. Nam et a melioribus, etiam dum has terras
incolunt, et certe a bonis et piis omnibus post hanc uitam V42
85 euidentius atque perfectius ista cemi obtinerique credendum
est et nobis ita fore sperandum et ista contemptis terrenis et
humanis omni modo desideranda et diligenda sunt.
III. 7. 20. Quaeramus autem hoc ordine, si placet: primum
quomodo manifestum est deum esse; deinde, utrum ab illo
sint quaecumque in quantumcumque sunt bona; postremo,
utrum in bonis numeranda sit uoluntas libera. Quibus comper-
5 tis satis apparebit, ut opinor, utrum recte homini data sit.
Quare prius abs te quaero, ut de manifestissimis capiamus
exordium, utrum tu ipse sis. An fortasse tu metuis ne in hac
interrogatione fallaris ? cum utique si non esses falli omnino
non posses.
70 Is. 7, 9, iuxta LXX. 75/76 loh. 17, j. 77 Matth. 7, 7.
63/64 inde uestigatione Ma 68 prius et] от. A esset et aliud 8 Am. Er.
74 autem] от. X aeterna uita К 75 haec] от. V inquid M X uerum
deum] deum uerum ~ Am., solum deum uerum Er. Lou. p. 79 antea edd.
86 sperandum est 8 edd.
Ill, 3 bona] от. X sunt bona sunt a 8 Am. Er. 5 ut opinor apparebit
~ V 6 prius] от. T C A abs te prius ~ К 7 tu metuis] 8 edd., te
metuis M a F R, от. ft V
240 DE LIBERO ARBITRIO II, iii, 7, 20-8, 25
10 E. Perge potius ad cetera.
21. A. Ergo quoniam manifestum est esse te nec tibi aliter
manifestum esset nisi uiueres, id quoque manifestum est,
uiuere te. Intellegisne duo ista esse uerissima ?
E. Prorsus intellego.
15 A. Ergo etiam hoc tertium manifestum est, hoc est intel-
legere te.
E. Manifestum.
A. Quid in his tribus tibi uidetur excellere ?
E. Intellegentia.
20 A. Cur tibi hoc uidetur ?
22. E. Quia cum tria sint haec, esse uiuere intellegere,
et lapis est et pecus uiuit, nec tamen lapidem puto uiuere PL
aut pecus intellegere; qui autem intellegit, eum et esse et 1244
uiuere certissimum est. Quare non dubito id excellentius
25 iudicare cui omnia tria insunt quam id cui uel unum desit.
23. Nam quod uiuit, utique et est, sed non sequitur ut
etiam intellegat, qualem uitam esse pecoris arbitror. Quod
autem est, non utique consequens est ut et uiuat et intellegat, V 43
nam esse cadauera possum fateri, uiuere autem nullus dixerit.
30 Iam uero quod non uiuit , multo minus intellegit.
24. A. Tenemus igitur horum trium duo deesse cadaueri,
unum pecori, nihil homini.
E. Verum est.
A. Tenemus etiam id, esse in his tribus praestantius quod
35 homo cum duobus ceteris habet, id est intellegere, quod haben-
tem sequitur et esse et uiuere.
E. Tenemus sane.
8. 25. A. Die mihi iam utrum illos uulgatissimos corporis
sensus habere te noueris, uidendi et audiendi et olfaciendi
40 et gustandi et tangendi.
E. Noui.
A. Quid putas pertinere ad uidendi sensum ? id est, quid
putas nos uidendo sentire ?
E. Quaecumque corporalia.
45 A. Num etiam dura et mollia uidendo sentimus ?
E. Non.
A. Quid ergo proprie ad oculos pertinet, quod per eos sen-
timus ?
E. Color.
50 A. Quid ad aures ?
E. Sonus.
A. Quid ad olfactum ?
E. Odor.
13 et te uiuere 8 ista duo ~ edd. 18 tibi от. у 25 cui duo uel edd. 31
ergo 8 34/36 quod homo] quomodo MmlTmlCFml Rouen 476
DE LIBERO ARBITRIO II, iii, 8, 25-9, 30 241
A. Quid ad gustatum ?
55 E. Sapor.
A. Quid ad tactum ?
E. Molle uel durum, lene uel asperum et multa talia.
A. Quid ? corporum formas, magnas breues quadras rotun-
das et si quid huiusmodi est, nonne et tangendo et uidendo V 44
60 sentimus et ideo nec uisui proprie nec tactui tribui possunt,
sed utrique ?
E. Intellego.
26. A. Intellegis ergo et quaedam singulos sensus habere
propria de quibus renuntient, et quaedam quosdam habere
65 communia ?
E. Et hoc intellego.
A. Quid igitur ad quemque sensum pertineat et quid inter
se uel omnes uel quidam eorum communiter habeant, num
possumus ullo eorum sensu diiudicare ?
70 E. Nullo modo, sed quodam interiore ista diiudicantur. g 588
A. Num forte ipsa est ratio, qua bestiae carent ? Nam,
ut opinor, ratione ista conprehendimus et ita se habere
cognoscimus.
27. E. Magis arbitror nos ratione conprehendere esse inte-
75 riorem quendam sensum ad quem ab istis quinque notissimis
cuncta referantur. Namque aliud est quo uidet bestia et aliud
quo ea quae uidendo sentit uel uitat uel appetit. Ille enim
sensus in oculis est, ille autem in ipsa intus anima, quo non
solum ea quae uidentur, sed etiam ea quae audiuntur quaeque
80 ceteris capiuntur corporis sensibus, uel adpetunt animalia
delectata et adsumunt uel offensa deuitant et respuunt. 28.
Hie autem nec uisus nec auditus nec olfactus nec gustatus nec
tactus dici potest, sed nescio quid aliud quod omnibus com-
muniter praesidet. Quod cum ratione conprehendamus, ut
85 dixi, hoc ipsum tamen rationem uocare non possum, quoniam
est bestiis inesse manifestum est.
9. 29. A. Agnosco istuc quidquid est, et eum interiorem
sensum appellare non dubito. Sed nisi et istum transeat, quod
ad nos refertur a sensibus corporis, peruenire ad scientiam V45
90 non potest. Quicquid enim scimus, id ratione conprehensum
tenemus. Scimus autem, ut de ceteris tacearn, nec colores PL
auditu nec uoces uisu posse sentiri. 30. Et cum hoc scimus, 1245
nec oculis nec auribus scimus neque illo sensu interiore quo
nec bestiae carent. Non enim credendum est eas nosse nec
54 gustum G R V 8 edd. 59 sec. et] от. у 64 et] om. a 70 iudicantur
M X L у 71 fortasse a 8 edd. 72 conprehendimus] M F, comp- 8, cop- cet,
74 nos arbitror ~ a 8 edd. conprehendere] от. X 76 uident bestiae L
et] om. edd. 77 sentiunt uel uitant uel appetunt L 78 intus in ipsa
~ edd. 79 ea] om. A L L.ou. ц 82 gustus 8 G V Am. Er. Lou. 85 possu-
mus L 87 istud C G V g
242 DE LIBERO ARBITRIO II, iii, 9, 30-35
95 auribus sentiri lucem nec oculis uocem, quoniam ista non nisi
rationali animaduersione et cogitatione discemimus.
31. E. Non possum dicere hoc me habere perceptum. Quid
si enim sensu illo interiore, quo eas non carere concedis,
hoc quoque diiudicant, nec colores auditu nec uisu uoces
100 posse sentire ?
A. Num etiam putas eas posse discemere ab inuicem colo-
rem qui sentitur et sensum qui in oculo est et ilium interiorem
sensum apud animam et rationem qua ista singillatim defi-
niuntur et dinumerantur ?
105 E. Nullo modo.
32. A. Quid ? ista ratio posset haec quattuor discemere ab
inuicem et definitionibus terminare, nisi ad earn referretur et
color per oculorum sensum et ipse rursus per ilium interiorem
qui ei praesidet et idem interior per se ipsum, si tamen iam
110 nihil aliud interpositum est ?
E. Non uideo quomodo aliter posset.
33. A. Quid ? hoc uidesne, sensu oculorum colorem sentiri,
eundem autem sensum eodem sensu non sentiri ? Non enim
quo sensu colorem uides, hoc eodem uides etiam ipsum uidere.
115 E. Non omnino.
A. Enitere etiam ista diiudicare. Nam credo te non negare
aliud colorem esse et aliud colorem uidere et item aliud, etiam
cum color non subest, habere sensum quo uideri posset si
subesset.
120 E. Discern© et ista et inter se differre concedo. V 46
34. A. Num horum trium quicquam uides oculis nisi colo-
rem ?
E. Nihil aliud.
A. Die ergo unde uideas alia duo. Non enim ea posses non
125 uisa discemere.
E. Nescio quid aliud ; esse scio, nihil amplius.
A. Nescis igitur, utrum iam ipsa ratio an ilia uita sit, quam
sensum interiorem uocamus praecellentem sensibus corporis,
an aliquid aliud ?
130 E. Nescio.
35. A. Illud tamen seis, ea definire nisi ratione non posse
neque rationem id facere nisi de his quae sibi examinanda
offeruntur.
E. Certum est.
135 A. Quicquid est igitur aliud quo sentiri potest omne quod
96 ista] от. V 100 sentire] M у (efr I, x, I. 34,) sentiri cet. (persentiri S) 101
eos T C A 102 interiorem ilium ~ edd. 100 quatuor [3 8 118 quod
uideri F m 1 Rouen 476, quo uidere F m 2 R V 120 pr. et] от. V 124/125
non uisa posses edd. 126 M(agister:) Nihil amplius ? Y)(iscipulus :) Nihil L
131 definire] MF m 1 Rouen 476 (efr I, x, I. 34), definiri cet. (diffiniri S) 135
igitur est ~ F V 8 edd. est] от. G
DE LIBERO ARBITRIO II, iii, 9, 35-iv, 10, 41 243
scimus, ministerium rationis est, cui offert et renuntiat quid-
quid attingit, ut ea quae sentiuntur discerni suis finibus pos-
sint et non sentiendo tantum, sed etiam sciendo conprehendi.
E. Ita est.
140 36. A. Quid ? ipsa ratio quae ministros suos et ea quae
suggerunt discernit inuicem et item quid inter haec et se
ipsam distet agnoscit seque illis praepotentiorem esse con-д 589
firmat, num alia re se ipsam nisi se ipsa, id est ratione, con-
prehendit ? an aliter scires te habere rationem nisi id ratione
145 perciperes ?
E. Verissimum est.
37. A. Quoniam ergo, cum colorem sentimus, non itidem
sensu ipso nos sentire etiam sentimus, neque cum audimus
sonum nostrum etiam audimus auditum, neque cum olfacimus V 47
150 rosam olet nobis aliquid et noster olfactus, neque quicquam
gustantibus sapit in ore ipse gustus nec tangentes aliquid
ipsum etiam tangendi sensum possumus tangere, manifestum PL
est quinque istos sensus nullo eorum sensu posse sentiri, quam- 1246
uis eis corporalia quaeque sentiantur.
155 E. Manifestum est.
IV. 10. 38. A. Arbitror etiam illud esse manifestum, sensum
ilium interiorem non ea tantum sentire quae accepit a quin-
que sensibus corporis, sed etiam ipsos ab eo sentiri. Non enim
aliter bestia moueret se uel adpetendo aliquid uel fugiendo,
5 nisi se sentire sentiret, non ad sciendum, nam hoc rationis
est, sed tantum ad mouendum, quod non utique aliquo illorum
quinque sentit. 39. Quod si adhuc obscurum est, elucescet, si
animaduertas quod exempli gratia sat est in uno aliquo sensu,
uelut in uisu. Namque aperire oculum et mouere aspiciendo
10 ad id quod uidere adpetit nullo modo posset, nisi oculo clauso
uel non ita moto se id non uidere sentiret. Si autem sentit se
non uidere dum non uidet, necesse est etiam sentiat se uidere
dum uidet, quia, cum eo adpetitu non mouet oculum uidens.
quo mouet non uidens, et indicat se utrumque sentire.
15 40. Sed utrum et se ipsam haec uita sentiat, quae se cor-
poralia sentire sentit, non ita clarum est, nisi quod se quisque
intus interrogans inuenit omnem rem uiuentem fugere mor-
tem ; quae cum sit uitae contraria, necesse est ut uita etiam
se ipsam sentiat, quae contrarium suum fugit. 41. Quod si
20 adhuc non liquet, omittatur, ut non nitamur ad id quod
uolumus nisi certis manifestisque documentis. Manifesta enim
136/137 quidquid] quid F m 1, quod F m 2 R V 150 noster] inter T C A,
ipse C m 2 G edd., от. у 151 ipse gustus] ipse gustatus X L, gustatus ipse К
IV, 2 accipit /3, acceperit edd’. 3 enim] от. X 3/4 aliter enim ~ G 6
ilium T C A 13 non] от. T C A 14 et indicat] MTC A pF Am. Er. Lou.,
et от. cet. 21/22 manifestum est enim S
244 DE LIBERO ARBITRIO II, iv, 20, 41-v, 12, 45
sunt: sensu corporis sentiri corporalia ; eundem autem sensum
hoc eodem sensu non posse sentiri; sensu autem interiore et V 48
corporalia per sensum corporis sentiri et ipsum corporis sen-
25 sum ; ratione uero et ilia omnia et eandem ipsam notam fieri
et scientia contineri. An tibi non uidetur ?
E. Videtur sane.
A. Age, nunc responde unde sit quaestio, ad cuius solutio-
nem peruenire cupientes iam diu ista molimur uia.
V. 11. 42. E. Quantum memini, trium illarum quaestionum
quas paulo ante ad contexendum ordinem huius disputationis
posuimus, nunc prima uersatur, id est quomodo manifestum
fieri possit, quamuis tenacissime firmissimeque credendum
5 sit, deum esse.
A. Recte hoc tenes. Sed etiam illud diligenter tenere te
uolo, cum de te ipso quaererem utrum esse te noueris, non
solum hoc, sed alia etiam duo nobis apparuisse quod noueris.
E. Id quoque teneo.
10 43. A. Nunc ergo uide ad quam rem istarum trium in-
tellegas pertinere omne quod corporis sensus attingit; id est,
in quo rerum genere tibi ponendum uideatur, quicquid uel
oculorum uel alio quolibet corporis instrumento noster sensus
attingit, utrum in eo, quod tantum est, an in eo, quod etiam
15 uiuit, an in eo, quod etiam intellegit.
E. In eo quod tantum est.
A. Quid ? ipsum sensum in quo genere trium horum esse
censes ?
E. In eo quod uiuit.
20 A. Quid igitur horum duorum melius esse iudicas ? sen-
sum ipsum an quod sensus attingit ?
E. Sensum scilicet. PL
A. Quare ? 1247
E. Quia melius est id quod etiam uiuit. quam id quod
25 tantum est.
12. 44. A. Quid ? ilium sensum interiorem, quem quidem м 590
infra rationem et adhuc nobis communem cum bestiis superius V 49
indagauimus, dubitabisne huic sensui praeponere, quo corpus
attingimus et quem iam ipsi corpori praeponendem esse
30 dixisti ?
E. Nullo modo dubitauerim.
45. A. Etiam hoc cur non dubites uolo abs te audire. Non
enim poteris dicere hunc sensum interiorem iam in eo genere
trium illorum esse ponendum quod etiam intellegit, sed adhuc
35 in eo quod et est et uiuit, etiamsi intellectu caret; iste enim
29 istam m. uiam у Lou. ц
V, 3 proposuimus G 7 te esse edd. 8 etiam alia X Y edd. quod
noueris] cognoueris 8 22 sensus M X К
DE LIBERO ARBITRIO II, v, 12, 45-vi, 13, 51 245
sensus inest et bestiis, quibus intellectus non inest. Quae cum
ita sint, quaero cur praeponas sensum interiorem sensui quo
corporalia sentiuntur, cum sit uterque in eo genere qold
uiuit. 46. Sensum autem istum qui corpora adtingit ideo
40 praeposuisti corporibus, quia ilia sunt in eo genere quod tan-
tum est, iste uero in eo quod etiam uiuit; in quo cum et ille
interior reperiatur, cur eum meliorem putes die mihi. Si enim
dixeris quia ille istum sentit, non te credo inuenturum regulam
qua fidere possimus, omne sentiens melius esse quam id quod
45 ab eo sentitur, ne fortassis ex hoc etiam cogamur dicere omne
intellegens melius esse quam id quod ab eo intellegitur. 47. Hoc
enim falsum est, quia homo intellegit sapientiam et non est
melior quam ipsa sapientia. Quamobrem uide qua causa tibi
uisum sit sensum interiorem huic sensui quo sentimus corpora
50 esse praeferendum.
48. E. Quia moderatorem et iudicem quendam huius ilium
esse cognosco. Nam et si quid huic in officio suo abfuerit,
ille tamquam debitum a ministro flagitat, sicut paulo ante
disputatum est. Non enim se uidere aut non uidere sensus oculi
55 uidet, et quia non uidet, non potest quid sibi desit aut quid
satis sit iudicare, sed ille interior, quo admonetur et anima
bestiae aperire oculum clausum et quod desse sentit implere. V 50
Nulli autem dubium est eum qui indicat eo de quo iudicat esse
meliorem.
60 49. A. Cernis ergo etiam istum corporis sensum de cor-
poribus quodam modo iudicare ? Ad ilium enim pertinet
uoluptas et dolor, cum uel leniter uel aspere corpore attingi-
tur. Nam sicut ille interior quid desit uel satis sit oculorum
sensui iudicat, sic ipse sensus oculorum quid desit uel satis
65 sit coloribus iudicat. Item sicut ille interior de auditu nostro
iudicat, utrum minus an sufficienter intentus sit, sic iudicat
auditus ipse de uocibus, quid earum leniter influat aut aspere
perstrepat. 50. Non necesse est ceteros sensus corporis per-
sequi. Iam enim, ut opinor, animaduertis quid velim dicere,
70 ita scilicet sensum ilium interiorem de istis corporis sensibus
iudicare, cum eorum et integritatem probat et debitum
flagitat, quem ad modum et ipsi corporis sensus de corporibus
iudicant, adsumentes in eis lenem tactum reicientesque con-
trarium.
75 E. Cemo sane et uerissima esse consentio.
VI. 13. 51. A. Adtende iam, utrum etiam ratio de hoc inte- PL
1248
36 et] от. 8 44 figere у /х 47 homo qui L et] от. L 51 huius] от. T
ilium huius L 52 adfuerit M, defuerit 0 у Lou. p 57 deesse] esse T C A
60 istum etiam ~ edd. 62 corpus у 63/64 quid usque sensus oculorum] de
uisu nostro iudicat utrum minus clare an sufficienter uideat sic uirus ipse G p
in marg. 69 animum aduertis M m 1 T X К у 75 sane] ergo L
246 DE LIBERO ARBITRIO II, vi, 13, 51-14, 56
riore sensu iudicet. Iam enim non quaero utrum earn meliorem
illo esse dubites, quia non dubito id te indicate ; quamquam
ne id quidem iam quaerendum putem, utrum de isto sensu
5 iudicet ratio. Namque in his ipsis quae infra earn sunt, id est
in corporibus et in sensibus corporis et isto interiore sensu,
quo modo sit aliud alio melius et quam sit illis ipsa praestan-
tior, quae tandem nisi ipsa renuntiat ? Quod profecto nullo
modo posset, nisi de his ipsa iudicaret. ~
10 E. Manifestum est.
52. A. Cum ergo earn naturam quae tantum est neque
uiuit neque intellegit, sicut est corpus exanime, praecedat
ea natura quae non tantum est, sed etiam uiuit neque intel- м 591
legit, sicuti est anima bestiarum, et rursus hanc praecedat V51
15 ea quae simul et est et uiuit et intellegit, sicut in homine
mens rational is : num arbitraris in nobis, id est in his quibus
natura nostra completur ut homines simus, aliquid inuenire
posse praestantius quam hoc quod in his tribus tertio loco
posuimus ? 53. Nam et corpus nos habere manifestum est et
20 uitam quandam qua ipsum corpus animatur atque uegetatur,
quae duo etiam in bestiis agnoscimus, et tertium quiddam
quasi animae nostrae caput aut oculum aut si quid congruen-
tius de ratione atque intellegentia dici potest, quam non
habet natura bestiarum. Quare uide, obsecro, utrum aliquid
25 inuenire possis, quod sit in natura hominis ratione sublimius.
E. Nihil omnino melius uideo.
14. 54. A. Quid si aliquid inuenire potuerimus quod non
solum esse non dubites, sed etiam ipsa nostra ratione prae-
stantius ? dubitabisne illud quidquid est deum dicere ?
30 E. Non continuo, si quid melius quam id quod in mea
natura optimum est inuenire potuero, deum esse dixerim.
Non enim mihi placet deum appellare quo mea ratio est infe-
rior, sed quo est nullus superior.
55. A. Ita plane, nam ipse huic tuae rationi dedit tam
35 de se pie uereque sentire. Sed, quaeso te, si non inueneris
esse aliquid supra nostram rationem nisi quod aeternum atque
incommutabile est, dubitabisne hunc deum dicere ? Nam et
corpora mutabilia esse cognoscis et ipsam uitam qua corpus
animatur per adfectus uarios mutabilitate non carere mani-
40 festum est et ipsa ratio, cum modo ad uerum peruenire nititur
modo non nititur et aliquando peruenit aliquando non per-
uenit, mutabilis profecto esse conuincitur. 56. Quae si nullo
adhibito corporis instrumento neque per tactum neque per V 52
VI, 4 in isto L 7/8 praestantior ipsa ~ 5 edd. It nec] 5 edd. et ita I. 13
17 inuenire] у M К (efr I, x, I. 34), inueniri cet. 33 nullus est ~ edd. 37
deum] от. a 42 esse profecto Y edd. quae] quam M, quod у G X
DE LIBERO ARBITRIO II, vi, 14, 56-vii, 16, 63 247
gustatum neque per olfactum neque per aures neque per oculos
45 neque per ullum sensum se inferiorem, sed per se ipsam cernit
aeternum aliquid et incommutabile, simul et se ipsam inferio-
rem et ilium oportet deum suum esse fateatur.
E. Hunc plane fatebor deum quo nihil superius esse con-
stiterit.
50 57. A. Bene habet. Nam mihi satis erit ostendere esse
aliquid huius modi quod aut fateberis deum esse, aut si
aliquid supra est, eum ipsum deum esse concedes. Quare
siue supra sit aliquid siue non sit, manifestum erit deum
esse, cum ego, quod promisi, esse supra rationem eodem PL
55 ipso adiuuante monstrauero. 1249
E. Demonstra ergo quod polliceris.
VII. 15. 58. A. Faciam. Sed prius quaero utrum sensus
corporis meus idem sit qui tuus an uero meus non sit nisi
meus et tuus non sit nisi tuus. Quod si non ita esset, non pos-
sem per oculos meos uidere aliquid quod tu non uideres.
5 59. E. Concedo prorsus, quamuis eiusdem generis, tamen
singulos nos habere sensus, uidendi uel audiendi uel quoslibet
alios ceterorum. Non enim solum uidere sed etiam audire
potest aliquis hominum quod alius non audiat, et aliud aliquid
quolibet alio sensu quisquam sentire quod alius non sentiat.
10 Vnde manifestum est et tuum non nisi tuum et meum sensum
non esse nisi meum.
60. A. Hoc idem respondebis de illo etiam sensu interiore ?
an aliquid aliud ?
E. Nihil sane aliud. Nam et ille utique sensum meum sentit
15 meus et tuum sentit tuus; nam ideo plerumque interrogor
ab eo qui aliquid uidet, utrum hoc etiam ego uideam, quia v 53
ego me uidere aut non uidere sentio, non iUe qui interrogat.
61. A. Quid ? ipsam rationem nonne unus quisque nostrum
habet suam ? quandoquidem fieri potest ut ego aliquid intel-
20 legam cum tu id non intellegis, nec utrum intellegam tu scire
possis, ego autem sciam.
E. Manifestum est etiam rationales mentes singulos quos- м 592
que nostrum singulas habere.
16. 62. A. Num etiam poteris dicere singulos soles nos
25 habere quos uidemus aut lunas aut luciferos aut cetera huius
modi, quamuis suo quisque ac proprio sensu ista uideat ?
E. Nullo modo istuc dixerim.
63. A. Possumus ergo uidere unum aliquid multi simul,
cum sint sensus nostri nobis singulis singuli, quibus omnibus
44gustumMm2Gm 2 VS 45 ullum] Шит M a X К F m1 47 et] от. у
illud L 50 habes 8 51 quod aut] quid autem X
VII, 6 uidendi et X 7 audire etiam ~ L 20 tu] от. у 27 istud С V p.
248 DE LIBERO ARBITRIO II, vii, 16, 63-18, 69
30 illud unum sentimus quod simul uidemus, ut quamuis alius
sensus meus sit et alius tuus, possit tamen fieri ut id quod
uidemus non sit aliud meum aliud tuum, sed unum illud
praesto sit utrique nostrum et simul ab utroque uideatur.
E. Manifestissimum est.
35 64. A. Possumus etiam unam aliquam uocem simul audire,
ut quamuis alius sit auditus meus alius tuus, non sit tamen
alia mea et alia tua uox quam simul audimus, uel alia pars
eius auditu meo capiatur et alia tuo, sed quicquid sonuerit,
et unum et totum audiendum simul adsit ambobus.
4° E. Et hoc manifestum est.
17. 65. A. Iam etiam de ceteris sensibus corporis licet ani-
maduertas quod dicimus, neque omnino illos, quod ad hanc
rem adtinet, ita se habere, ut illos duos oculorum et aurium,
neque omnino non ita. 66. Nam quia ex uno aere et ego et
45 tu possumus implere spiramentum et eius aeris adfectionem
odore sentire, et item quia ex uno melle uel quolibet alio
cibo seu potu ambo gustare possumus et eius adfectionem
sapore sentire, quamuis ille unus sit, nostri autem sint sensus V 54
singuli, tibi tuus et mihi meus, ut unum odorem uel unum
50 saporem cum ambo sentiamus, nec tu tamen eum meo sensu
sentias nec ego tuo nec aliquo uno qui utriusque nostrum PL
possit esse communiter, sed prorsus mihi meus sensus sit et 1250
tuus tibi, etiam si unus aut odor aut sapor ab utroque sen-
tiatur : hinc ergo isti sensus inueniuntur habere aliquid tale
55 quale illi duo in uisu et auditu; 67. sed in eo dispares sunt,
quantum ad id quod nunc agimus pertinet, quod, etsi unum
aerem naribus ambo trahimus aut unum cibum gustando capi-
mus, non tamen earn partem aeris duco quam tu nec eandem
partem cibi sumo quam tu, sed aliam ego aliam tu. Et ideo
60 de toto aere cum spiro, duco partem quanta mihi satis est, et
tu item de toto aliam quanta tibi satis est ducis. 68. Et cibus
quamuis unus et totus ab utroque absumatur, non tamen et a
me totus et a te totus absumi potest, quomodo uerbum et ego
totum audio et tu totum simul et speciem quamlibet quantam
65 ego uideo tantam et tu simul; sed cibi uel potionis alia pars
in me alia in te transeat necesse est. An parum ista intellegis ?
E. Immo uero apertissima et certissima esse consentio.
18. 69. A. Num censes tangendi sensum conparandum esse
oculorum et aurium sensibus in ea re de qua nunc agitur ?
70 qua non solum corpus unum ambo possumus sentire tangendo,
sed etiam eandem partem tu quoque poteris tangere quam
ego tetigero, ut non solum idem corpus, sed eandem quoque
32 illud unum ~ 8 edd. 41/42 animum aduertas MmlTmlXy 63
utrisque a 8 Am, Er. Eon. 54 tale tamen X 63 ego tecum X 70 qua
(i.e. quia}} MTCAjlFm 1 (efr II, xui, I. 30), quia cet. 72 idem] id est T A
DE LIBERO ARBITRIO II, vii, 18, 69-19, 76 249
corporis partem possimus ambo sentire tangendo. 70. Non
enim sicuti cibum aliquem adpositum non possumus et ego
75 totum et tu totum capere cum ambo illo uescimur, sic etiam
in tangendo accidit; sed et unum et totum quod ego tetigero
etiam tu potes, ut id ambo tangamus, non singulis partibus,
sed totum singuli.
71. E. Fateor hoc modo duobus illis superioribus sensibus V 55
80 hunc tangendi sensum esse simillimum. Sed in hoc uideo
esse dissimilem, quod simul, id est uno tempore, et uidere
aliquid unum totum ambo possumus et audire, tangere autem
possumus quidem totum aliquid ambo uno tempore, sed par- ц 593
tibus singulis, eandem autem partem non nisi temporibus
85 singulis; nam nulli parti quam tactu capis possum meum
tactum admouere nisi tu remoueris tuum.
19. 72. A. Vigilantissime respondisti. Sed oportet te etiam
illud uidere : cum horum omnium quae sentimus alia sint
quae ambo alia quae singuli sentiamus, ipsos uero sensus
90 nostros suos quisque singuli sentiamus, ut neque ego sentiam
sensum tuum neque tu meum, quid de his rebus quae sen-
tiuntur a nobis per corporis sensus, id est quid de corporalibus
rebus non possumus sentire ambo, sed singuli, nisi quod ita
fit nostrum ut hoc in nos uertere et commutare possimus ?
95 73. Sicuti est cibus et potus, cuius nullam partem quam ego
percepero et tu percipere poteris, quia et si nutrices alimenta
mansa infantibus reddunt, illud tamen, quod inde gustatus
rapuerit atque in mandentis uiscera commutauerit, nullo modo
reuocari poterit ut in escam refundatur infantis. 74. Gula
100 enim cum aliquid iucunde sapit, etiamsi exiguam, tamen
inreuocabilem partem sibi uindicat et hoc cogit fieri quod PL
naturae corporis conuenit. Quod nisi ita esset, nullus remane- 1251
ret sapor in ore, posteaquam fuerint mansa ilia reddita atque
desputata.
105 75. Quod etiam de aeris partibus recte dici potest quas
naribus ducimus. Nam etiamsi aliquid aeris quod reddidero
possis etiam tu ducere, non tamen poteris etiam illud quod
inde in alimentum meum cesserit, quia nec reddi potest. Nam
etiam naribus alimentum nos capere medici docent, quod
no alimentum et spirando solus sentire possum et reflando resti- V 56
tuere non possum, ut abs te etiam ductum naribus sentiatur.
76. Nam cetera sensibilia, quae quamuis sentiamus, non
tamen ea sentiendo in nostrum corpus corrupta mutamus,
possumus ea siue uno tempore siue singulis uicissim tempori-
115 bus ambo sentire, sic ut uel totum uel pars ipsa quam sentio
81 idem X 86 amoueris S edd. 91 quod F m 2 R V ц 92 quod F m 2
R V fi, qui T C A 93 nisi] illud F m 2 T V 100 iucunde] M X, iocunde
cet. 104 desputa )3 у
’7 XXIX
250 DE LIBERO ARBITRIO II, vii, 19, 76-viii, 21, 82
abs te etiam sentiatur. Qualia sunt siue lux siue sonus siue
corpora quae attingimus, non tamen laedimus.
E. Intellego.
77. A. Manifestum est ergo ea quae non commutamus et
no tamen sentimus corporis sensibus, et non pertinere ad natu-
ram sensuum nostrorum et propterea magis nobis esse com-
munia, quia in nostrum proprium et quasi priuatum non
uertuntur atque mutantur.
E. Prorsus adsentior.
125 78. A. Proprium ergo et quasi priuatum intellegendum est
quod unus quisque nostrum sibi est et quod in se solus sentit
quod ad suam naturam proprie pertinet; commune autem et
quasi publicum, quod ab omnibus sentientibus nulla sui
corruptione atque commutatione sentitur.
130 E. Ita est.
VIII. 20. 79. A. Age, nunc attende, et die mihi utrum in-
ueniatur aliquid quod omnes ratiocinantes sua quisque ratione
atque mente communiter uideant, cum illud quod uidetur
praesto sit omnibus nec in usum eorum quibus praesto est
5 commutetur quasi cibus aut potio, sed incorruptum integrum-
que permaneat, siue illi uideant siue non uideant. An forte
nihil huiusmodi esse arbitraris ?
80. E. Immo multa esse uideo, e quibus unum comme-
morari satis est : quod ratio et ueritas numeri omnibus ratio-
10 cinantibus praesto est, ut omnis earn computator sua quisque V 57
ratione et intellegentia conetur adprehendere et alius id faci-
lius alius difficilius possit, cum tamen ipsa aequaliter se omni-
bus praebat ualentibus earn capere, nec cum earn quisque
percipit in sui perceptoris quasi alimentum uertatur atque
15 commutetur, nec cum in ea quisque faHitur ipsa deficiat, sed
ea uera et integra permanente ille in errore sit tanto amplius p. 594
quanto minus earn uidet.
21. 81. A. Recte sane. Sed uideo te tamquam non rudem
harum rerum cito inuenisse quod diceres. Tamen, si tibi aliquis
20 diceret numeros istos non ex aliqua sua natura, sed ex his
rebus quas corporis sensu attingimus inpressos esse animo
nostro quasi quasdam imagines quorumque uisibilium, quid
responderes ? An tu quoque id putas ? PL
82. E. Nullo modo id putauerim. Non enim si sensu cor- 1252
25 poris percepi numeros, idcirco etiam rationem partitionis
numerorum uel copulationis sensu corporis percipere potui.
123 commutantur L 126 unicuique nostrum soli F m 2 R V Lou. p 128
publicum est у
VIII, 10 computatur X, computet L 12/13 omnibus se Y edd. 21 sensu
corporis ~ a 8 edd. 25 rationes у partionis T C A
DE LIBERO ARBITRIO II, viii, 21, 82-22, 88 251
Нас enim luce mentis refello eum quisquis uel in addendo
uel in retrahendo dum conputat falsam summam renuntia-
uerit. Et quicquid sensu corporis tango, ueluti est hoc caelum
30 et haec terra et quaecumque in eis alia corpora sentio, quam-
diu futura sint nescio. 83. Septem autem et tria decern sunt
et non solum nunc sed etiam semper neque ullo modo ali-
quando septem et tria non fuerunt decern aut aliquando
septem et tria non erunt decern. Hanc ergo incorruptibilem
35 numeri ueritatem dixi mihi et cuilibet ratiocinanti esse com-
munem.
22. 84. A. Non resist© tibi uerissima et certissima respon-
dent!. Sed ipsos quoque numeros non per corporis sensus
adtractos esse facile uidebis, si cogitaueris quemlibet nume-
40 rum tot uocari quotiens unum habuerit; uerbi gratia, si bis
habuerit unum duo uocantur, si ter tria, et si decies unum
habent tunc uocantur decern, et quilibet omnino numerus V 58
quotiens habet unum hinc illi nomen est et tot appellatur.
85. Vnum uero quisquis uerissime cogitat profecto inuenit
45 corporis sensibus non posse sentiri. Quidquid enim tali sensu
attingitur, iam non unum sed multa esse conuincitur ; corpus
est enim et ideo habet innumerabiles partes. Sed ut minutas
quasque minusque articulatas non persequar, quantulumcum-
que illud corpusculum sit, habet certe aliam partem dexteram
50 aliam sinistram, aliam superiorem aliam inferiorem aut aliam
ulteriorem aliam citeriorem aut alias finales aliam mediam.
86. Haec enim necesse est quamlibet exiguo corporis modulo
inesse fateamur, et propterea nullum corpus uere pureque
unum esse concedimus, in quo tamen non possent tam multa
55 numerari nisi illius unius cognitione discreta. Cum enim
quaero unum in corpore et me non inuenire non dubito, noui
utique quid ibi quaeram et quid ibi non inueniam et non
posse inueniri uel potius omnino ibi non esse. 87. Vbi ergo
noui quod non est corpus unum ? Vnum enim si non nossem,
60 multa in corpore numerare non possem. Vbicumque autem
unum nouerim, non utique per corporis sensum noui, quia
per corporis sensum non noui nisi corpus, quod uere pureque
unum non esse conuincimus. Porro si unum non percepimus
corporis sensu, nullum numerum eo sensu percepimus, eorum
65 dumtaxat numerorum quos intellegentia cernimus. 88. Nullus
est enim ex his qui non tot uocetur quotiens habet unum,
cuius perceptio sensu corporis non fit. Cuiuslibet enim cor-
27 haec M a eum] atm a 28 detrahendo L 32 ullo modo] от. L 35
ueritatem] naturam a Y Am. Er. 44 quocies Y, quoties p 47 enim est 8
51 finalem у 52 hanc у 58 ergo] ego у 59 corpus unum] от. F m 2 R V
unum] от. M X F m 1 Rouen 476 post corpus unum] add. quid sit unum
noui Er. Lou. p 61 unum] от. M P у 66 enim est ~ p quoties Y p
67 corporis sensu Y edd. enim от у
252 DE LIBERO ARBITRIO II, viii, 22, 88-24, 93
pusculi pars dimidia, quamuis duabus totum constat, habet
et ipsa dimidiam suam; sic ergo sunt illae duae partes in
70 corpore ut nec ipsae simpliciter duae sint; numerus autem
ille qui uocatur duo, quoniam bis habet illud quod simpliciter V 59
unum est, non potest pars eius dimidia, id est illud ipsum PL
quod simpliciter unum est, non potest rursus habere partem 1253
dimidiam uel tertiam uel quotamlibet, quoniam simplex et
75 uere unum est.
23. 89* Deinde quoniam tenentes ordines numerorum post 595
unum duo uidemus, qui numerus ad unum collatus duplus
inuenitur, duplus duorum non consequenter adiungitur, sed
interposito temario quatemarius sequitur qui duplus est duo-
80 rum. 90. Et haec ratio per omnes ceteros numeros certissima
et incommutabili lege pertenditur, ut post unum, id est post
primum omnium numerorum, ipso excepto primus sit qui
duplum eius habet, duo enim sequuntur; post secundum
autem, id est post duo, ipso excepto secundus sit qui duplum
85 eius habet; post duo enim primus est ternarius, secundus
quatemarius duplus secundi; post tertium, id est post ter-
narium, ipso excepto tertius sit qui duplus est eius; post
tertium enim, id est post temarium, primus est quatemarius,
secundus quinarius, tertius senarius qui duplus est tertii.
9o91. Atque ita post quartum ipso excepto quartus habet
duplum eius ; post quartum enim, id est quatemarium, primus
est quinarius, secundus senarius, tertius septenarius, quartus
octonarius, qui duplex est quarti. Atque ita per omnes ceteros
hoc reperies quod in prima copula numerorum id est uno et
95 duobus inuentum est, ut quotus quisque numerus est ab ipso
principio, totus post ilium sit duplus eius.
92. Hoc ergo quod per omnes numeros esse immobile
firmum incorruptumque conspicimus, unde conspicimus ? Non
enim ullus ullo sensu corporis omnes numeros attingit, in-
100 numerabiles enim sunt. Vnde ergo nouimus per omnes hoc
esse, aut qua fantasia uel fantasmate tam certa ueritas V 60
numeri per innumerabilia tam fidenter nisi in luce interiore
conspicitur, quam corporalis sensus ignorat ?
24. 93. His et talibus multis documentis coguntur fateri,
105 quibus disputantibus deus donauit ingenium et pertinacia
caliginem non obducit, rationem ueritatemque numerorum
et ad sensus corporis non pertinere et inuertibilem sinceram-
que consistere et omnibus ratiocinantibus ad uidendum esse
68 quamuis] y, quantis cet. 72 non potest] от. Er. Lou. ц dimidiam M,
habere dimidiam a 77 relatus X 78 non] от. M a F m 1 84 secundo
Г С A X 93 duplus G X L 94 reperies hoc Y edd. 98 alt. conspicimus]
perconspicimus M, perspicimus X 101 phantasia /3 R V uel] aut X L
phantasmate /3 R V tam] tamquam M С у 8 107 inuertibilem M y, in-
conuertibilem /3, inuestigabilem a, inuertigibilem 8
DE LIBERO ARBITRIO II, viii, 24, 93-ix, 25, 99 253
communem. 94. Quapropter, cum multa alia possint occurrere
110 quae communiter et tamquam publice praesto sunt ratioci-
nantibus et ab eis uideantur mente atque ratione singulorum
quorumque cementium eaque inuiolata et incommutabilia
maneant, non tamen inuitus acceperim quod ista ratio et
ueritas numeri tibi potissimum occurrit, cum ad id quod
115 interrogaueram respondere uoluisses. 95. Non enim frustra in
sanctis libris sapientiae coniunctus est numerus, ubi dictum
est : Circuit ego et cor meum ut scirem et considerarem et
quaererem sapientiam et numerum.
IX. 25. 96. Verumtamen, quaeso te, quid de ipsa sapientia
putas existimandum ? Singulas quasque suas arbitraris sin- PL
gulos quosque homines habere sapientias ? an uero una 1254
praesto est communiter omnibus, cuius quanto magis quisque
5 fit particeps tanto est sapientior ?
97. E. Quam dicas sapientiam nondum scio, uideo quippe
uarie uideri hominibus quid fiat dicaturue sapienter. Nam
et qui militant sapienter sibi facere uidentur, et qui contempta
militia colendo agro curam atque operam inpendunt, hoc
10 potius laudant tribuuntque sapientiae, et qui astuti sunt ad V 61
excogitandos modos conquirendae pecuniae uidentur sibi esse
sapientes, et qui haec omnia neglegunt uel abiciunt et quaeque
sunt huius modi temporalia et totum studium suum ad inuesti-
gationem conferunt ueritatis ut semet ipsos deumque cognos-
15 cant, magnum hoc esse sapientiae munus iudicant; 98. et
qui huic otio quaerendi et contemplandi ueri nolunt se dare,
sed potius laboriosissimis curis et officiis agunt ut hominibus 596
consulant, et in rerum humanarum iuste moderandarum et
gubernandarum actione uersantur, sapientes se esse arbitran-
20 tur, et qui utrumque horum agunt et partim uiuunt in con-
templatione ueritatis, partim in laboribus officiosis quos
humanae societati deberi putant, sibi palmam sapientiae
uidentur tenere. 99. Omitto innumerabiles sectas, quarum
nulla est quae non sectatores suos praeponens ceteris eos solos
25 uelit esse sapientes. Quam ob rem cum id nunc agatur inter
nos ut non quid credamus respondendum sit, sed quid dilucida
intellegentia teneamus, nullo modo tibi ad id quod interrogasti
respondere potero, nisi quod credendo teneo, contemplando
etiam et ratione cemendo nouerim, quae sit ipsa sapientia.
VIII, 117/118 Eccles. 7, 26.
110 sint X L 114 occurrerit edd. 116 sanctis] от. TCA, diuinis G 117
circui] MXL, circuiui К F, circumiui cet.
IX, 4 est] om. G R V est praesto ~ 8 3/4 unam praesto esse Lou. p 11
sibi uidentur ~ edd. 16 se dare] y, sedere Af a, se dedere 08 19 se] от. M у
se sapientes ~ 0 23 tenere uidentur ~ Y edd. 27 tibi] от. C ad id
tibi ~ Y edd.
254 DE LIBERO ARBITRIO II, ix, 26, 100-27,
50 26.100. A. Num aliam putas esse sapientiam nisi ueritatem
in qua cernitur et tenetur summum bonum ? Nam illi omnes,
quos commemorasti diuersa sectantes, bonum adpetunt et
malum fugiunt; sed propterea diuersa sectantur quod aliud
alii uidetur bonum. Quisquis ergo adpetit quod adpetendum
35 non erat, tametsi id non adpeteret nisi ei uideretur bonum,
errat tamen. Errare autem neque ille potest qui nihil ad-
petit neque ille qui hoc adpetit quod debet adpetere. 101. In
quantum igitur omnes homines adpetunt uitam beatam, non
errant; in quantum autem quisque non earn tenet uitae uiam
40 quae ducit ad beatitudinem, cum se fateatur et profiteatur
nolle nisi ad beatitudinem peruenire, in tantum errat. Error V 62
est enim cum sequitur aliquid quod non ad id ducit quo
uolumus peruenire. 102. Et quanto magis in uia uitae quis
errat, tanto minus sapit. Tanto enim magis longe est a ueri-
45 tate, in qua cernitur et tenetur summum bonum. Summo
autem bono adsecuto et adepto beatus quisque fit, quod
omnes sine controuersia uolumus. Vt ergo constat nos beatos
esse uelle, ita nos constat esse uelle sapientes, quia nemo
sine sapientia beatus est. Nemo enim beatus est nisi summo
50 bono, quod in ea ueritate quam sapientiam uocamus cernitur
et tenetur. 103. Sicut ergo antequam beati simus mentibus
tamen nostris inpressa est notio beatitatis — per hanc enim
scimus fidenterque et sine ulla dubitatione dicimus beatos PL
nos esse uelle —, ita etiam priusquam sapientes simus, 1255
55 sapientiae notionem in mente habemus inpressam, per quam
unus quisque nostrum, si interrogetur uelitne esse sapiens,
sine ulla caligine dubitationis se uelle respondet.
27. 104. Quare si iam constat inter nos quae sit sapientia,
quam fortasse uerbis explicare non poteras — nam si earn
60 nullo modo animo cerneres, nullo modo scires et uelle te
esse sapientem et uelle debere, quod te negaturum esse non
arbitror —, uolo iam dicas mihi utrum etiam sapientiam
sicut numeri rationem et ueritatem omnibus ratiocinantibus
communem se praebere arbitreris, an, quoniam tot sunt
65 mentes hominum quot homines sunt, unde nec ego de tua
mente aliquid cerno nec tu de mea, tot etiam putes esse
sapientias quot potuerunt esse sapientes.
105. E. Si summum bonum omnibus unum est, oportet
etiam ueritatem in qua cernitur et tenetur, id est sapientiam,
70 omnibus unam esse communem.
41/42 error enim est ~ G 42 est] от. у consequitur M y, cum sequimur
G L Er. Lou. p. 45 bonum quanto minus sapit у 48 uelle esse ~ Er. Lou. p
52 notitio TA 54 sapientissimus MX 60 te] от. p, et M C 04 quo-
modo sunt tot 8 66 putas X 67 potuerint G X p, poterunt L
DE LIBERO ARBITRIO II, ix, 27, 105-x, 28, no 255
A. Dubitas autem summum bonum, quicquid illud est, V 63
omnibus hominibus unum esse ?
E. Dubito sane, quod diuersos diuersis rebus gaudere uideo
tamquam summis bonis suis.
75 106. A. Vellem quidem, ut de summo bono ita nemo dubi-
taret, ut nemo dubitat quicquid illud est non nisi eo adepto
posse fieri hominem beatum. Sed quoniam magna quaestio
est et longum sermonem forte desiderat, putemus omnino /* 597
tot summa bona esse quot sunt ipsae res diuersae quae a
80 diuersis tamquam summa bona adpetuntur. Num ideo sequi-
tur ut etiam ipsa sapientia non sit una communis omnibus,
quia ea bona quae in ilia cernunt et eligunt homines multa et
diuersa sunt ? 107. Si enim hoc putas, potes et de luce solis
dubitare quod una sit, quia multa et diuersa sunt quae in ea
85 cemimus. De quibus multis eligit quisque pro uoluntate quo
fruatur per oculorum sensum; et alius altitudinem montis
alicuius libenter intuetur et eo gaudet aspectu, alius campi
planitiem, alius conuexa uallium, alius nemorum uiriditatem,
alius mobilem aequalitatem maris, alius haec omnia uel quae-
90 dam horum simul plura confert ad laetitiam uidendi. 108.
Sicut ergo ista multa et diuersa sunt quae in luce solis homines
uident et eligunt ad fruendum, lux tamen ipsa una, in qua
uidet et tenet quo fruatur unius cuiusque intuentis aspectus,
ita, etiam si multa sunt bona eaque diuersa, e quibus eligat
95 quisque quod uolet idque uidendo et tenendo ad fruendum
summum sibi bonum recte uereque constituat, fieri tamen
potest ut lux ipsa sapientiae, in qua haec uideri et teneri
possunt, omnibus sapientibus sit una communis.
109. E. Fateor fieri posse nec inpedire aliquid ut non sit V 64
100 omnibus communis una sapientia, etiam si multa et diuersa
sint summa bona. Sed uellem scire an ita sit. Quod enim
concedimus fieri posse ut ita sit, non continuo ita esse con-
cedimus.
A. Tenemus interim esse sapientiam; sed utrum sit com-
105 munis una omnibus an singuli sapientes suas habeant sicut
animas uel mentes suas, hoc nondum tenemus.
E. Ita est.
X. 28.110. A. Quid ? hoc quod tenemus uel esse sapientiam PL
uel sapientes et beatos esse omnes homines uelle, ubi uide- 1256
mus ? Nam hoc te uidere et uerum esse nullo modo utique
73 quoniam X S, quia edd. 81 ipsa sapientia etiam ~ 8 edd. 82 quia ea] qui
ea T m1 C, quia T m 2 bona] от. L aut eligunt TA 87 intuetur
libenter ~ Y edd. 90 plura] puichra a 8 uiuendi 8 92 seligunt M F,
sibi eligunt G 98 sapientibus] 0, sapientia M у, от. a 8 Am. 99 sic fieri X
101 sunt C 104 unam esse у 105 habent a
X, 2 omnes] от. у
256 DE LIBERO ARBITRIO II, x, 28, 110-115
dubitauerim. Hoc ergo uerum sic uides ut cogitationem tuam,
у quam si mihi non enunties, ego prorsus ignoro ? an ita, ut
intellegas et a me uideri posse hoc uerum, tametsi mihi abs
te non dicatur ?
Ill, E. Immo ut abs te quoque, etiam me inuito, uideri
posse non dubitem.
10 A. Quod ergo unum uerum uidemus ambo singulis menti-
bus, nonne utrique nostrum commune est ?
E. Manifestissime.
A. Item credo te non negare studendum esse sapientiae
atque hoc uerum esse concedere.
15 E. Prorsus non dubito.
112, A. Hoc item uerum et unum esse et omnibus qui
hoc sciunt ad uidendum esse commune, quamuis unus quis-
que id nec mea nec tua nec cuiusquam alterius, sed sua
mente conspiciat, cum id quod conspicitur omnibus conspi-
20 cientibus communiter praesto sit, numquid negare poterimus ?
E. Nullo modo.
113. A. Item iuste esse uidendum, deteriora melioribus V 65
esse subdenda et paria paribus conparanda et propria suis
quibusque tribuenda nonne fateberis esse uerissimum et tam
25 mihi quam tibi atque omnibus id uidentibus praesto esse
communiter ?
E. Adsentior.
114. A. Quid ? incorruptum melius esse corrupt©, aeternum
temporali, inuiolabile uiolabili poteris negare ?
30 E. Quis potest ?
A. Hoc ergo uerum potest quisque suum proprium dicere,
cum incommutabiliter contemplandum adsit omnibus qui hoc
contemplari ualent ?
E. Nullus hoc uere dixerit suum esse proprium, cum tam
35 sit unum atque omnibus commune quam uerum est.
115. A. Item a corruptione auertendum animum atque
ad incorruptionem conuertendum esse, id est non corruptio-
nem sed incorruptionem diligendam esse quis negat ? Aut
quis, cum uerum esse fateatur, non etiam incommutabile in-
40 tellegat atque omnibus mentibus id ualentibus intueri com-
muniter praesto esse uideat ? 598
E. Verissimum est.
A. Quid ? earn uitam quae nullis aduersitatibus de certa
et honesta sententia demouetur, dubitauit aliquis esse melio-
45 rem quam earn quae facile incommodis temporalibus frangitur
atque subuertitur ?
E. Quis dubitauerit ?
16 uerum] от. T C A 22 uiuendum 8 Am. Er. Lou. et deteriora V 33
uolunt X 37/38 non corruptionem sed] от. a 38 neget C
DE LIBERO ARBITRIO II, x, 29, 116-119 257
29. 116. A. Iam huius modi plura non quaeram. Satis est
enim guod istas tamquam regulas et quaedam lumina vir-
50 tutum et uera et incommutabilia et siue singula siue omnia
communiter adesse ad contemplandum eis qui haec ualent
sua quisque ratione ac mente conspicere, pariter mecum uides
certissimumque esse concedis. Sed sane quaero utrum haec V 66
tibi uideantur ad sapientiam pertinere. Nam credo uideri tibi
55 eum qui sapientiam adsecutus est esse sapientem.
117. E. Videtur omnino.
A. Quid ? Ille qui iuste uiuit, possetne ita uiuere nisi uideret
quae inferiora quibus potioribus subdat et quae paria sibimet
copulet et quae propria suis quibusque distribuat ?
60 E. Non posset.
A. Qui ergo haec uidet, num eum negabis sapienter uidere ?
E. Non nego.
A. Quid ? ille qui prudenter uiuit, nonne eligit incorrup- PL
tionem et earn corruption! praeponendam esse decemet ? 1257
65 E. Manifestissime.
A. Cum ergo id eligit quo conuertat animum, quod eligen-
dum esse nemo ambigit, num negari potest sapienter eligere ?
E. Nullo modo negauerim.
A. Cum ergo ad id quod sapienter eligit conuertit animum,
70 sapienter utique conuertit.
E. Certissimum est.
A. Et qui ab eo quod sapienter eligit et quo se sapienter
conuertit, nullis terroribus poenisque depellitur, sapienter sine
dubio facit.
75 E. Prorsus sine dubio.
118. A. Manifestissimum est igitur omnes has quas regulas
diximus et lumina uirtutum ad sapientiam pertinere, quando-
quidem quanto magis quisque ad agendam uitam eis utitur
et secundum haec agit uitam, tanto magis uiuit facitque
80 sapienter; omne autem quod sapienter fit non potest recte
dici a sapientia esse separatum.
E. Omnino ita est. V 67
119. A. Quam ergo uerae atque incommutabiles sunt regu-
lae numerorum, quorum rationem atque ueritatem incommu-
85 tabiliter atque communiter omnibus earn cernentibus praesto
esse dixisti, tam sunt uerae atque incommutabiles regulae
sapientiae, de quibus paucis nunc singillatim interrogatus
respondisti esse ueras atque manifestas easque omnibus qui
49 enim est ~ edd. 52 quemque F m 1 Rouen 476, quique F m 2 RV 53
sane] plane T C A S3 qui iuste] iniuste Xml Paris. Nouv. acq. lat. 371 ml;
in utroque autem signum supra in scriptum indicat errorem quem X in marg, correxit
61 haec ergo у 72 elegit MXK 76 has regulas quas у 84 rationum M
m 1, rationim Mm2 84/85 immutabiliter X
258 DE LIBERO ARBITRIO II, x, 29, 119-xi, 31, 125
haec intueri ualent communes ad contemplandum adesse
90 concedis.
XI. 30. 120, E. Dubitare non possum. Sed peruellem scire
utrum uno aliquo genere contineantur haec duo, sapientia
scilicet et numerus, quia coniuncta etiam in scripturis sanctis
haec posita esse commemorasti, an alterum existat ab altero
5 aut alterum in altero consistat ueluti numerus a sapientia uel
in sapientia. 121. Nam sapientiam existere a numero aut
consistere in numero non ausim dicere. Nescio quo enim
modo, quia multos noui numerarios aut numeratores uel si
quo alio nomine uocandi sunt qui summe atque mirabiliter
10 computant, sapientes autem perpaucos aut forsitan neminem,
longe uenerabilior mihi occurrit sapientia quam numerus.
122. A. Rem dicis quam ego quoque mirari soleo. Nam
cum incommutabilem ueritatem numerorum mecum ipse con-
sidero et eius quasi cubile ac penetrale uel regionem quandam
15 uel si quod aliud nomen aptum inueniri potest quo nominemus
quasi habitaculum quoddam sedemque numerorum, longe
removeor a corpore. Et inueniens fortasse aliquid quod cogi-
tare possim, non tamen aliquid inueniens quod uerbis pro-
ferre sufficiam, redeo tamquam lassatus in haec nostra ut
20 loqui possim, et ea quae ante oculos sita sunt dico sicut dici
solent. 123. Hoc mihi accidit etiam cum de sapientia, quantum 599
ualeo, uigilantissime atque intentissime cogito. Et propterea V 68
multum miror, cum haec duo sint in secretissima certissimaque
ueritate, accedente etiam testimonio scripturarum quo com-
25 memoraui coniuncte ilia posita, plurimum miror, ut dixi,
quare numerus uilis sit multitudini hominum et cara sapientia.
Sed nimirum illud est, quod una quaedam eademque res est. PL
124. Verumtamen, quoniam nihilominus in diuinis libris de 1258
sapientia dicitur quod adtingit a fine usque ad finem fortiter et
30 disfionit omnia suauiter, ea potentia, qua fortiter a fine usquem
ad finem adtingit, numerus fortasse dicitur, ea uero, qua dis-
ponit omnia suauiter, sapientia proprie iam uocatur, cum sit
utrumque unius eiusdemque sapientiae.
31. 125. Sed quia dedit numeros omnibus rebus etiam in-
35 fimis et in fine rerum locatis — et corpora enim omnia,
quamuis in rebus extrema sint, habent numeros suos, sapere
autem non dedit corporibus neque animis omnibus, sed tan-
tum rationalibus, tamquam in eis sibi sedem locauerit de qua
XI, 29/30 Sap. 8, i.
XI, 4 ab altero existat ~ M X 7/8 enim quomodo V Lou. p. 8 noui
multas ~ V 13 immutabilem R V 28 solet T C A 24 etiam] autem X
scripturae у 27 eademque quaedam L 28/29 dicitur de sapientia ~ V
31 contingit V 34 rebus] от. у
DE LIBERO ARBITRIO II, xi, 31, 125-xii, 33, 130 259
disponat omnia ilia etiam infima quibus numeros dedit —,
40 itaque quoniam de corporibus facile iudicamus tamquam de
rebus quae infra nos ordinatae sunt, quibus inpressos numeros
cernimus, putamus etiam ipsos numeros infra nos esse et eos
propterea uilius habemus. 126. Sed cum coeperimus tamquam
sursum uersus recurrere, inuenimus eos etiam nostras mentes
45 transcendere atque incommutabiles in ipsa manere ueritate.
Et quia sapere pauci possunt, numerare autem stultis con-
cessum est, mirantur homines sapientiam numerosque con-
temnunt. Docti autem et studiosi quantum remotiores sunt a
labe terrena, tanto magis et numerum et sapientiam in ipsa V 69
50 ueritate contuentur et utrumque carum habent; et in eius
ueritatis conparatione non eis aurum et argentum et cetera de
quibus homines dimicant, sed ipsi etiam uilescunt sibi.
32. 127. Nec mireris numeros ideo uiluisse hominibus et
caram esse sapientiam quia facilius possunt numerare quam
55 sapere, cum uideas carius illos habere aurum quam lumen
lucemae, cui conparatum aurum ridetur. Sed honoratur am-
plius res longe inferior, quia lucernam sibi et mendicus accen-
dit, aurum uero pauci habent; quamquam sapientia absit ut
in conparatione numeri inueniatur inferior, cum eadem sit,
60 sed oculum quo id cerni possit inquirat. 128. Sed quem ad
modum in uno igne consubstantialis, ut ita dicam, sentitur
fulgor et calor nec separari ab inuicem possunt, calor tamen
ad ea peruenit quae prope admouentur, fulgor uero etiam
longius latiusque diffunditur, sic intellegentiae potentia quae
65 inest sapientiae propinquiora feruescunt, sicuti sunt animae
rationales, ea uero quae remotiora sunt sicuti corpora non ad-
tingit calore sapiendi, sed perfundit lumine numerorum. 129.
Quod tibi fortassis obscurum est, non enim ulla uisibilis simili-
tude inuisibili rei potest ad omnem conuenientiam coaptari.
70 Tantum illud adtende, quod et quaestioni quam suscepimus
satis est et humilioribus etiam mentibus quales sumus sese
manifestat, quia, etsi clarum nobis esse non potest utrum in
sapientia uel ex sapientia numerus an ipsa sapientia ex numero
an in numero sit an utrumque nomen unius rei possit ostendi,
75 illud certe manifestum est utrumque uerum esse et incommu-
tabiliter uerum.
XII. 33.130. Quapropter nullo modo negaueris esse incom- PL
mutabilem ueritatem, haec omnia quae incommutabiliter uera 1259
sunt continentem, quam non possis dicere tuam uel meam uel
42 cernimus usque numeros] 3 L, am. cet. esse uidemus y, esse cernimus edd.
46 stultis etiam L 48 quanto Er. Lou. p 60 si oculus Er. Lou. quo id]
quod X, quo a. 8 Er. Lou. p inquirit 8 p 62/63 tamen ad ea calor ~ edd.
65 inest] sunt у sapientia MTCA 74 aut in M F R S, uel in V
260 DE LIBERO ARBITRIO II, xii, 33, 130-34, 136
cuiusquam hominis, sed omnibus incommutabilia uera cernen- м 6oo
5 tibus tamquam miris modis secretum et publicum lumen V 70
praesto esse ac se praebere communiter. 131. Omne autem
quod communiter omnibus ratiocinantibus atque intellegenti-
bus praesto est, ad ullius eorum proprie naturam pertinere
quis dixerit ? Meministi enim, ut opinor, quid de sensibus cor-
10 poris paula ante tractatum sit : ea scilicet quae oculorum uel
aurium sensu communiter tangimus, sicuti sunt colores et
soni, quos ego et tu simul uidemus uel simul audimus, non
pertinere ad oculorum nostrorum auriumue naturam, sed ad
sentiendum nobis esse communia. 132. Sic ergo etiam ilia quae
15 ego et tu communiter propria quisque mente conspicimus,
nequaquam dixeris ad mentis alicuius nostrum pertinere natu-
ram. Duorum enim oculi quod simul uident, nec huius nec
illius oculos esse poteris dicere, sed aliquid tertium in quod
utriusque conferatur aspectus.
20 E. Apertissimum atque uerissimum est.
34. 133. A. Hanc ergo ueritatem de qua iam diu loquimur
et in qua tam multa conspicimus, excellentiorem putas esse
quam mens nostra est an aequalem mentibus nostris an etiam
inferiorem ? Sed si esset inferior, non secundum illam, sed de
25 ilia iudicaremus, sicut iudicamus de corporibus quia infra
sunt, et dicimus ea plerumque non tantum ita esse uel non
ita, sed ita uel non ita esse debere, sic et de animis nostris
non solum ita esse animum nouimus, sed plerumque etiam ita
esse debere. 134. Et de corporibus quidem sic iudicamus
30 cum dicimus ‘minus candidum est quam debuit’ aut ‘minus
quadrum’ et multa similiter; de animis uero ‘minus aptus
est quam debet’ aut ‘minus lenis’ aut ‘minus uehemens’, sicut
nostrorum morum se ratio tulerit. Et iudicamus haec secun-
dum illas interiores regulas ueritatis quas communiter cer-
35 nimus, de ipsis uero nullo modo quis iudicat. Cum enim quis
dixerit aeterna temporalibus esse potiora aut septem et tria
decern esse, nemo dicit esse debuisse, sed tantum ita esse cog-
noscens non examinator corrigit, sed tantum laetatur inuentor.
135. Si autem esset aequalis mentibus nostris haec ueritas,
40 mutabilis etiam ipsa esset. Mentes enim nostrae aliquando
earn minus aliquando earn plus uident et ex hoc fatentur se
esse mutabiles, cum ilia in se manens nec proficiat cum plus
a nobis uidetur nec deficiat cum minus, sed integra et incorrupta
et conuersus laetificet lumine et auersos puniat caecitate.
45136. Quid, quod etiam de ipsis mentibus nostris secundum
illam iudicamus, cum de ilia nullo modo iudicare possimus ?
XII, в se] от. a 19 utrisque aS 31 aptus] apettus Xml, aspei X m 2 L
32 laetus aut minus lenis 8 Am. Er. 41 earn minus aliquando] от. MT C Ay
plus] amplius L aliq. earn plus uident aliq. minus G p.
DE LIBERO ARBITRIO II, xii, 34, 136-xiii, 36, 141 261
Dicimus enim 'minus intellegit quam debet’ aut ‘tantum quan-
tum debet intellegit’. Tantum autem mens debet intellegere
quantum propius admoueri atque inherere potuerit incom-
50 mutabili ueritati. Quare si nec inferior nec aequalis est, restat PL
ut sit superior atque excellentior. 1260
XIII. 35. 137. Promiseram autem, si meministi, me tibi
demonstraturum esse aliquid quod sit nostra mente atque
ratione sublimius. Ecce tibi est ipsa ueritas : amplectere illam
si potes et fruere ilia et delectare in domino et ddbit tibi petitiones
5 cordis tui. Quid enim petis amplius quam ut beatus sis ? Et
quid beatius eo qui fruitur inconcussa et incommutabili et
excellentissima ueritate ? 138. An uero clamant, homines bea-
tos se esse, cum pulchra corpora magno desiderio concupita
siue coniugum siue etiam meretricum amplexantur, et nos in
10 amplexu ueritatis beatos esse dubitabimus ? Clamant homines
se beatos esse cum aestu aridis faucibus ad fontem abundan-
tem salubremque perueniunt aut esurientes prandium cenam- м 6oi
ue omatam copiosamque reperiunt, et nos negabimus beatos V 72
esse, cum irrigamur pascimurque ueritate ? 139. Solemus au-
15 dire uoces clamantium se beatos, si iaceant in rosa et aliis
floribus uel etiam unguentis odoratissimis perfruantur : quid
fraglantius, quid iocundius inspiratione ueritatis ? et dubita-
mus nos cum ab ilia inspiramur dicere beatos ? Multi beatam
uitam in cantu uocum et neruorum et tibiarum sibi consti-
20 tuunt, et cum ea sibi desunt se miseros iudicant, cum autem
adsunt efferuntur laetitia : et nos cum mentibus nostris sine
ullo strepitu, ut ita dicam, canorum et facundum quoddam
silentium ueritatis inlabitur, aliam beatam uitam quaerimus
et tam certa et praesente non fruimur ? 140. Luce auri et
25 argenti, luce gemmarum et aliorum colorum siue ipsius lucis,
quae ad hos oculos pertinet siue in ignibus terrenis siue in
stellis uel luna uel sole, claritate et iocunditate delectati homi-
nes, cum ab ista laetitia nullis molestiis nulla indigentia
reuocantur, beati sibi uidentur et propter haec semper uolunt
30 uiuere : et nos in luce ueritatis beatam uitam collocare metui-
mus ?
36. 141. Immo uero quoniam in ueritate cognoscitur et
tenetur summum bonum eaque ueritas sapientia est, cemamus
XIII, 4/5 Ps. 36, 4.
47/48 quantum habet X
XIII, 2 mente nostra ~ a у edd. 10 dubitamus G V 8 edd. 11 se beatos]
beatos F Im, beatos se F m 2 R V 12/13 caenamue M IS qui si X rosis
Er. Lou. ft 17 flaglantius C S, fragrantius R edd. iucundius M m 2 X 17/
18 dubitabimus M 10 tybiarum X S 26 hos] om. a 8 Am. 30 in luce
nos ~ X 32 quoniam] quia у
262 DE LIBERO ARBITRIO II, xiii, 36, 141-xiv, 37, 146
in ea teneamusque summum bonum eoque perfruamur. Beatus
и est quippe qui fruitur summo bono. Haec enim ueritas ostendit
omnia bona quae uera sunt, quae sibi suo captu intellegentes
homines uel singula uel plura eligunt quibus fruantur. 142. Sed
quem ad modum illi, qui in luce solis eligunt quod libenter
aspiciant, et eo aspectu laetificantur — in quibus si qui forte
40 fuerint uegetioribus sanisque et fortissimis oculis praediti, nihil
libentius quam ipsum solem contuentur, qui etiam cetera
quibus infirmiores oculi delectantur inlustrat —, sic fortis
acies mentis et uegeta, cum multa uera et incommutabilia V73
certa ratione conspexerit, diriget in ipsam ueritatem qua
45 cuncta monstrantur, eique inherens tamquam obliuiscitur
cetera et in ilia simul omnibus fruitur. Quidquid enim iocun- PL
dum est in ceteris ueris, ipsa utique ueritate iocundum est. 1261
37.143. Haec est libertas nostra, cum isti subdimur ueritati ;
et ipse est deus noster qui nos liberat a morte, id est a condi-
50 cione peccati. Ipsa enim ueritas etiam homo cum hominibus
loquens ait credentibus sibi : Si manseritis in uerbo meo, uere
discipuli mei estis et cognoscetis ueritatem et ueritas liberabit uos.
Nulla enim re fruitur anima cum libertate nisi qua fruitur
cum securitate.
XIV. 144. Nemo autem securus est in his bonis quae potest
inuitus amittere. Veritatem autem atque sapientiam nemo
amittit inuitus. Non enim locis separari ab ea quisquam potest,
sed ea, quae dicitur a ueritate atque sapientia separatio, per-
5 uersa uoluntas est, qua inferiora diliguntur. Nemo autem
uult aliquid nolens. 145. Habemus igitur qua fruamur omnes
aequaliter atque communiter ; nullae sunt angustiae, nullus
in ea defectus. Omnes amatores suos nullo modo sibi inuidos
recipit et omnibus communis est et singulis casta est. Nemo
10 alicui dicit : ‘Recede ut etiam ego accedam, remoue manus
ut etiam ego amplectar’. 146. Omnes inherent, id ipsum
omnes tangunt. Cibus eius nulla ex parte discerpitur ; nihil
de ipsa bibis quod ego non possim. Non enim ab eius com-
munione in priuatum tuum mutas aliquid, sed quod tu de
15 ilia capis et mihi integrum manet. Quod te inspirat non ex-
specto, ut reddatur abs te et sic ego inspirer ex eo; non
51/52 loh. 8, 51/32.
36 pro suo L К Lou. ц 38 quod] quae V 39 laetificant MT C A, laeti sunt
L, laeti fiant К 41 intuentur G 44 perspexerit L diriget] M T C A
(efr T LL 1250, 20 sqq.), se add. cet. praeter 8 (dirigitur) 47 in usque est] от. X
48 ueritati] от. X
XIV, 11 inhereant M p, si inhereant у id ipsum] ipsam Y Am. Er. Lou.
12 tangant L 13 ipsa] ilia L K, ilia ipsa X possim bibere у 15 manet
integrum ~ Y edd.
DE LIBERO ARBITRIO II, xiv, 37, 146-xv, 39,153 263
enim aliquid eius aliquando fit cuiusquam unius aut quorun- V 74
dam proprium, sed simul omnibus tota est communis.
38. 147. Minus ergo ea quae tangimus uel quae gustamus /* 602
20 ue] quae olfacimus huic sunt ueritati similia, sed magis ea
quae audimus et cernimus, quia et omne uerbum a quibus
auditur totum auditur ab omnibus et simul a singulis totum,
et species omnis quae oculis adiacet, quanta uidetur ab uno,
tanta et ab alio simul. 148. Sed multum longo interuallo
25 sunt ista similia; nec tota enim simul sonat quaelibet uox,
quia per tempora tenditur et producitur et aliud eius prius
sonat aliud posterius, et species omnis uisibilis tamquam
intumescit per locos nec ubique tota est. Et certe omnia
haec auferuntur inuito, et quominus eis frui possimus quibus-
30 dam impedimur angustiis. 149. Nam et si posset esse cuius-
quam suauis cantus sempitemus et studiosi eius certatim ad
eum audiendum uenirent, coartarent sese atque pugnarent
de locis, quanto plures essent, ut cantanti esset quisque pro-
pinquior; et in audiendo nihil tenerent manere secum, sed
35 omnibus uocibus fugientibus tangerentur. 150. Solem autem
istum si uellem intueri atque id pertinaciter possem, et in
occasu me desereret et subuelaretur nubilo et multis aliis
obstaculis uoluptatem vuidendi eum inuitus amitterem. Post-
remo etiam si adesset semper suauitas et lucis uidenti et
40 uocis audienti, quid magnum ad me perueniret, cum mihi
esset commune cum beluis ?
151. At ilia ueritatis et sapientiae pulchritudo, tantum PL
adsit perseuerans uoluntas fruendi, nec multitudine audien- 1262
tium constipata secludit uenientes nec peragitur tempore nec
45 migrat locis nec nocte intercipitur nec umbra intercluditur
nec sensibus corporis subiacet. 152. De toto mundo ad se
conuersis qui diligunt earn omnibus proxima est, omnibus
sempiterna, nullo loco est nusquam deest, foris admonet
intus docet, cementes se commutat omnes in melius, a nullo V 75
50 in deterius commutatur, nullus de ilia iudicat nullus sine ilia
iudicat bene. Ac per hoc earn manifestum est mentibus nostris,
quae ab ipsa una fiunt singulae sapientes et non de ipsa, sed
per ipsam de ceteris iudices, sine dubitatione esse potiorem.
XV. 39. 153. Tu autem concesseras, si quid supra mentes
nostras esse monstrarem, deum te esse confessurum, si adhuc
nihil esset superius. Quam tuam concessionem accipiens dixe-
ram satis esse ut hoc demonstrarem. Si enim est aliquid excel-
17 unius proprium L 39 uidendi Xy 40 audiendi M у 49/50 cementes
usque commutatur] от. у 51 bene iudicat L К 8 53 iudicat F m 1 Rouen 476,
iudicant F m 2 R V
XV, 3 confessionem MS 4 aliquid est ~ edd.
264 DE LIBERO ARBITRIO II, xv, 39, 153-40, 159
5 lentius, ille potius deus est; si autem non est, iam ipsa ueritas
deus est. Siue ergo illud sit siue non sit, deum tamen esse
negare non poteris; quae nobis erat ad tractandum et dis-
serendum quaestio constituta. 154. Nam si te hoc mouet quod
apud sacrosanctam disciplinam Christi in fidem recepimus,
10 esse patrem sapientiae, memento nos etiam hoc in fidem acce-
pisse, quod aeterno patri aequalis sit quae ab ipso genita est
sapientia. Vnde nunc nihil quaerendum est, sed inconcussa
fide retinendum. Est enim deus et uere summeque est. 155.
Quod iam non solum indubitatum, quantum arbitror, fide
15 retinemus, sed etiam certa, quamuis adhuc tenuissima forma
cognitionis adtingimus. Quod quaestioni susceptae sufficit ut
cetera quae ad rem pertinent explicare possimus, nisi quid
habes aduersus ista quae opponas.
156. E. Ego uero incredibili omnino et quam tibi uerbis
20 explicare non possum laetitia perfusus accipio ista et clamo
esse certissima. Clamo autem uoce interiore, qua exaudiri
cupio ab ipsa ueritate et illi inherere, quod non solum bonum.
sed etiam summum bonum et beatificum esse concedo.
40. 157. A. Recte sane, etiam ego plurimum gaudeo. Sed, V 76
25 quaeso te, numquid iam sapientes et beati sumus ? an adhuc
eo tendimus, ut id nobis esse proueniat ?
E. Ego nos potius tendere existimo.
A. Vnde ergo ista conprehendis, quibus ueris certisque 603
gaudere te clamas et haec ad sapientiam pertinere concedis ?
30 an quisquam insipiens potest nosse sapientiam ?
E. Quamdiu insipiens est non potest.
158. A. Tu ergo iam sapiens es aut nondum nosti sapien-
tiam.
E. Non sum quidem adhuc sapiens, sed nec insipientem
35 me dixerim, in quantum noui sapientiam; quoniam et certa
sunt ista quae noui et ad sapientiam pertinere negare non
possum.
A. Die, quaeso te, nonne fateberis eum qui non est iustus
iniustum esse, et qui non est prudens inprudentem esse, et
40 qui non est temperans intemperantem ? An dubitari de his
aliquid potest ?
E. Fateor hominem quando iustus non est iniustum esse; PL
hoc etiam de prudente et temperante responderim. 1263
159. A. Cur ergo et quando sapiens non est, non sit insi-
45 piens ?
E. Hoc quoque fateor, quando quisque sapiens non est,
eum esse insipientem.
7/8 disserendum et tractandum ~ edd. 11 sit aequalis ~ Y edd. 14 in-
dubitata GY 16 sufficiat у 18 quae] quod L Er. Eon. p. 20 possim C
perfusus sum M 21 quam X 25 sumus et beati E 26 tendimus
eo ~ edd. 27 ego] eo E К 8 29 haec] hoc edd. 47 esse] от. M a
DE LIBERO ARBITRIO II, xv, 40,159-xvi, 42,164 265
A. Nunc ergo tu quid horum es ?
E. Quodlibet horum me appelles, nondum audeo me dicere
50 sapientem et ex his quae concessi uideo esse consequens ut
me insipientem non dubitem dicere.
160. A. Nouit ergo insipiens sapientiam. Non enim, sicut
iam dictum est, certus esset uelle se esse sapientem idque
oportere, nisi notio sapientiae menti eius inhereret, sicut V 77
55 earum rerum de quibus singillatim interrogatus respondisti,
quae ad ipsam sapientiam pertinent, quorum cognitione lae-
tatus es.
E. Ita est ut dicis.
XVI. 41. 161. A. Quid igitur aliud agimus cum studemus
esse sapientes, nisi ut quanta possumus alacritate ad id quod
mente contingimus totam animam nostram quodam modo
colligamus et ponamus ibi atque stabiliter infigamus, ut non
5 iam priuato suo gaudeat quod implicauit rebus transeuntibus,
sed exuta omnibus temporum et locorum adfectionibus ad-
prehendat id quod unum atque idem semper est ? 162. Sicut
enim tota uita corporis anima est, sic beata uita animae deus
est. Quod dum agimus, donee peragamus, in uia sumus. Et
10 quod istis ueris et certis bonis, quamuis adhuc in hoc tene-
broso itinere coruscantibus, gaudere concessum est, uide
utrum hoc sit quod scriptum est de sapientia, quid agat cum
amatoribus suis cum ad earn ueniunt et earn quaerunt. Die-
sum est enim : In uiis ostendet se illis hilariter et omni prouiden-
15 tia occurret illis. 163. Quoquo enim te uerteris, uestigiis quibus-
dam quae operibus suis inpressit loquitur tibi et te in exteriora
relabentem ipsis exteriorum formis intro reuocat, ut, quidquid
te delectat in corpore et per corporeos inlicit sensus, uideas esse
numerosum et quaeras unde sit et in te ipsum redeas atque
zointellegas te id quod adtingis sensibus corporis probare aut
inprobare non posse, nisi apud te habeas quasdam pulchritu-
dinis leges ad quas referas quaeque pulchra sentis exterius.
42. 164. Intuere caelum et terram et mare et quaecumque
in eis uel desuper fulgent uel deorsum repunt uel uolant uel
25 natant. Formas habent quia numeros habent; adime illis
haec, nihil erunt. A quo ergo sunt nisi a quo numerus ? v 78
quandoquidem in tantum illis est esse in quantum numerosa
XVI, 14/15 Sap. 6, 17.
53 certus esset] certus esses y, adeptus es sed К se uelle G, uelle te у 54
notio] optio T C A eius] tibi у 56 quorum] M К a 8 F m 1 Rouen 476 (efr
I, xui, I. 45), quarum cet.
XVI, 1 aliud] от. X 4 coniungamus X 8 est anima ~ edd. 10 hoc]
от. L 11 consensum est MT AF m 1 12 de sap. scriptum est ~ p’’ 14
ostendit CL 18 in] ad G 25 quia] quam M m 1, qua Mm2, quae у
18 XXIX
266 DE LIBERO ARBITRIO II, xvi, 42, 164-43, 169
esse. 165» Et omnium quidem formarum corporearum arti-
fices homines in arte habent numeros quibus coaptant opera
30 sua, et tamdiu manus atque instrumenta in fabricando mo-
uent, donee illud quod formatur foris ad earn quae intus
est lucem numerorum relatum, quantum potest, impetret ab-
solutionem placeatque per interpretem sensum interno iudici
supernos numeros intuenti. Quaere deinde artificis ipsius
35 membra quis moueat: numerus erit, nam mouentur etiam ilia м 604
numerose. 166. Et si detrahas de manibus opus et de animo
intentionem fabricandi motusque ille membrorum ad delecta- PL
tionem referatur, saltatio uocabitur. Quaere ergo quid in 1264
saltatione delectet : respondebit tibi numerus : ‘Ecce sum’;
40 inspice iam pulchritudinem formati corporis : numeri tenentur
in loco ; inspice pulchritudinem mobilitatis in corpore : numeri
uersantur in tempore; intra ad artem unde isti procedunt,
quaere in ea tempus et locum : numquam erit, nusquam erit,
uiuit in ea tamen numerus nec eius regio spatiorum est nec
45 aetas dierum. 167. Et discendae arti tamen cum se accomo-
dant qui se artifices fieri uolunt, corpus suum per locos et
tempora mouent, animum uero per tempora; accessu quippe
temporis peritiores fiunt. Transcende ergo et animum arti-
ficis, ut numerum sempitemum uideas : iam tibi sapientia de
50 ipsa interiore sede fulgebit et de ipso secretario ueritatis.
Quae si adhuc languidiorem aspectum tuum reuerberat, refer
oculum mentis in illam uiam ubi ostendebat hilariter. Memen-
to sane distulisse te uisionem quam fortior saniorque repetas.
43. 168. Vae qui derelinquunt te ducem et oberrant in
55 uestigiis tuis, qui nutus tuos pro te amant te obliuiscuntur
quid innuas, о suauissima lux purgatae mentis sapientia! V 79
non enim cessas innuere nobis quae et quanta sis, et nutus
tui sunt omne creaturarum decus. Et artifex enim quodam
modo innuit spectatori operis sui de ipsa operis pulchritudine,
60 ne ibi totus hereat, sed speciem corporis fabricati sic per-
currat oculis, ut in eum qui fabricauerit recurrat affectu.
169. Similes autem sunt, qui ea quae facis pro te amant,
hominibus, qui, cum audiunt aliquem faeundum sapientem,
dum nimis suauitatem uocis eius et structuras syllabarum apte
65 locatarum auide audiunt, amittunt sententiarum principatum,
cuius ilia uerba tamquam signa sonuerunt. Vae qui se auer-
tunt a lumine tuo et obscuritati suae dulciter inherent ! Tam-
quam enim dorsum ad te ponentes in carnali opera uelut in
36 alt. de] от. у 37 si ad у 41 inspice iam 8 42 ad portam X 46
uolunt fieri X loca L edd. (efr III, xxiii, I. 9) 53 seniorque F R 56
о от. X 60 inhereat L oculis usque recurrat] от. F R fabricauerat C
62/63 hominibus ante pr. qui habent edd. 64 instructuras X 67 a] de X
DE LIBERO ARBITRIO II, xvi, 43,169-xvii, 45,174 267
umbra sua defiguntur et tamen etiam ibi quod eos delectat
70 adhuc habent de circumfulgentia lucis tuae. 170. Sed umbra
dum amatur languidiorem facit oculum animi et inualidiorem
ad perferendum conspectum tuum. Propterea magis magis-
que homo tenebratur, dum sectatur libentius quidquid infir-
miorem tolerabilius excipit. Ex quo incipit non posse uidere
75 quod summe est, et malum putare quicquid fallit inprouidum
aut inlicit indiguum aut captum excruciat, cum ea pro merit©
patiatur auersionis suae et quicquid iustum est malum esse
non possit.
44 171. Si ergo, quicquid mutabile aspexeris, uel sensu
80 corporis uel animi consideratione capere non potes, nisi aliqua
numerorum forma teneatur, qua detracta in nihil recidat,
noli dubitare, ut ista mutabilia non intercipiantur, sed dimen-
sis motibus et distincta uarietate formarum quasi quosdam
uersus temporum peragant, esse aliquam formam aeternam V 80
85 et incommutabilem, quae neque contineatur et quasi diffun-
datur locis neque protendatur atque uarietur temporibus, PL
per quam cuncta ista formari ualeant et pro suo genere implere 1265
atque agere locorum ac temporum numeros.
XVII. 45.172. Omnis enim res mutabilis etiam formabilis sit
necesse est. Sicut autem mutabile dicimus quod mutari
potest, ita formabile quod formari potest appellauerim. Nulla
autem res formare se ipsam potest, quia nulla res potest dare /* 605
5 quod non habet, et utique ut habeat formam formatur ali-
quid. Quapropter quaelibet res si quam habet formam, non
ei opus est accipere quod habet; si qua uero formam non
habet, non potest a se accipere quod non habet. Nulla ergo
res, ut diximus, formare se potest. 173. Quid autem amplius
10 de mutabilitate corporis et animi dicamus ? superius enim
satis dictum est. Conficitur itaque, ut corpus et animus forma
quadam incommutabili et semper manente formentur. Cui
formae dictum est : Mutdbis ea et mutabuntur ; tu autem idem
es et anni tui non deficient. Annos sine defectu pro aeternitate
15 posuit prophetica locutio. De hac item forma dictum est quod
in se ipsa manens innouet omnia. 174. Hine etiam conprehen-
ditur omnia prouidentia gubernari. Si enim omnia, quae sunt,
forma penitus subtracta nulla erunt, forma ipsa incommuta-
XVII, 13/14 Ps. 101, 27. 16 Sap. 7, 27.
69 defigunt X delcctet у X 73/74 infirmius et tol. G 76 summum Y
76 indiguum] /3, indignum M G F S Am. Er., indigum T C A R V Y Lou. p
82/83 dimensibus T C A
XVII, 4 dare sibi a 8 edd. 7/8 non habet formam edd. 11 ut et L К у Lou.
P a forma L 12 manenti X 13 idem ipse a L 8 cum Vulg., ipse от. MXK
18 paenitus MT XF, poenitus R
268 DE LIBERO ARBITRIO II, xvii, 45, 174-xviii, 47, 178
bilis per quam mutabilia cuncta subsistunt, ut formarum sua-
20 rum numeris impleantur et agantur, ipsa est eorum prouiden-
tia. Non enim ista essent si ilia non esset. Intuitus ergo et con-
siderans uniuersam creaturam quicumque iter agit ad sapien-
tiam, sentit sapientiam in uia se sibi ostendere hilariter et
in omni prouidentia occurrere sibi. Et tanto alacrius ardescit
2f uiam istam peragere quanto et ipsa uia per illam pulchra est V 81
ad quam exaestuat peruenire.
46. 175. Tu autem si praeter id quod est et non uiuit, et id
quod est et uiuit neque intellegit, et id quod est et uiuit et
intellegit inueneris aliquod aliud creaturarum genus, tunc
30 aude dicere aliquod bonum esse quod non sit ex deo. Tria
enim haec duobus etiam nominibus enuntiari possunt, si
appellentur corpus et uita, quia et ilia quae tantum uiuit
neque intellegit, qualis est pecorum, et haec quae intellegit,
sicuti est hominum, rectissime uita dicitur. 176. Haec autem
35 duo, id est corpus et uita, quae quidem creaturae deputantur
— nam et creatoris ipsius uita dicitur et ea summa uita
est —, istae igitur duae creaturae, corpus et uita, quoniam
formabilia sunt, sicuti superius dicta docuerunt, amissaque
omnino forma in nihilum recidunt, satis ostendunt ex ilia
40 forma subsistere quae semper eius modi est. Quam ob rem
quantacumque bona quamuis magna quamuis minima nisi
ex deo esse non possunt. 177. Quid enim maius in creaturis
quam uita intellegens aut quid minus potest esse quam cor-
pus ? Quae quantumlibet deficiant et eo tendant ut non sint,
45 tamen aliquid formae illis remanet ut quoquo modo sint.
Quicquid autem formae cuipiam rei deficient! remanet, ex ilia
forma est quae nescit deficere motusque ipsos rerum deficien- PL
tium uel proficientium excedere numerorum suorum leges non 1266
sinit. Quicquid igitur laudabile aduertitur in rerum natura,
50 siue exigua siue ampla laude dignum iudicetur, ad excellen-
tissimam et ineffabilem laudem referendum est conditoris —
nisi quid habes ad haec.
XVIII. 47. 178. E. Satis mihi persuasurh esse fateor, et
quem ad modum manifestum fiat, quantum in hac uita atque
inter tales quales nos sumus potest, deum esse, et ex deo esse V 82
omnia bona, quandoquidem omnia quae sunt, siue quae intel-
5 legunt et uiunt et sunt siue quae tantum uiuunt et sunt siue
quae tantum sunt, ex deo sunt. Nunc iam tertiam quaestionem
21 ista] ita M intuens у Lzw. p. 27 sed non aS a e 33 deputatur a X К
37 id est corpus V 39 decidunt L 40 subsistere M a y, se subs. GXLS
(de se omisso uide Hofmann, Lat. Gramm.1 § 175 b) 43 esse potest X 52 nisi]
от. у
XVIII, 2 est fiat XL 3 et ex deo esse] от. X 4/5 ... siue quae non in-
tellegunt sed t. u. ct sunt R V 5 siue quae tantum uiuunt et sunt] от. M
XF
DE LIBERO ARBITRIO II, xviii, 47, 178-48, 184 269
uideamus, utrum expediri possit: inter bona esse numerandam
liberam uoluntatem. Quo demonstrate sine dubitatione conce-
dam deum dedisse nobis earn darique oportuisse.
10 179. A. Bene meministi proposita et secundam quaestionem
iam explicatam uigilanter animaduertisti. Sed uidere debuisti 606
etiam istam tertiam iam solutam. Propterea quippe tibi uideri
dixeras dari non debuisse liberum uoluntatis arbitrium, quod
eo quisque peccat. Cui sententiae tuae cum ego retulissem
15 recte fieri non posse nisi eodem libero uoluntatis arbitrio,
atque ad id potius hoc deum dedisse adseuerarem, respondisti
liberam uoluntatem ita nobis dari debuisse ut iustitia data est,
qua nemo uti nisi recte potest. 180. Quae responsio tua in
tantos circuitus disputationis nos ire conpulit, quibus tibi
20 probaremus et maiora et minora bona non esse nisi ex deo.
Quod non tam dilucide ostendi posset, nisi prius aduersus
opiniones inpiae stultitiae qua dicit insifiiens in corde suo :
Non est deus, qualiscumque de re tanta pro nostro modulo
inita ratio, eodem ipso deo in tam periculoso itinere nobis
25 opitulante, in aliquid manifestum intenderetur. 181. Quae
duo tamen, id est deum esse et omnia bona ex ipso esse, quam-
quam inconcussa fide etiam antea tenerentur, sic tamen
tractata sunt, ut hoc quoque tertium, inter bona esse numeran-
dam liberam uoluntatem, manifestissime appareat.
50 48. 182. Iam enim superiore disputatione patefactum est
constititque inter nos naturam corporis inferiore gradu esse V 83
quam animi naturam ac per hoc animum maius bonum esse
quam corpus. Si ergo in corporis bonis inuenimus aliqua qui-
bus non recte uti homo possit, nec tamen propterea dicimus
35 non ea dari debuisse, quoniam esse confitemur bona, quid
mirum, si et in animo sunt quaedam bona quibus etiam non
recte uti possimus, sed quia bona sunt non potuerunt dari nisi
ab illo a quo sunt omnia bona ? 183. Vides enim quantum boni
desit corpori cui desunt manus, et tamen manibus male utitur
40 qui eis operatur uel saeua uel turpia. Sine pedibus aliquem si
aspiceres, fatereris deesse integritati corporis plurimum bo-
num, et tamen eum, qui ad nocendum cuipiam uel se ipsum PL
dehonestandum pedibus uteretur, male uti pedibus non ne- 1267
gares. 184. Oculis hanc lucem uidemus formasque internos-
45 cimus corporum; idque et speciosissimum est in nostro cor-
pore, unde in fastigio quodam dignitatis haec membra locata
sunt, et ad salutem tuendam multaque alia uitae commoda
XVIII, 16 cf. Retract. i, 8, 3. 22/23 Ps. 13, 1; 52, 1.
14 cui] cuius a F m\ qui X tvlissem a, intulissem edd. 18 nisi recte potest
uti edd. 23 modulo nostro edd. 25 intenderent X 28/29 numerandum
Г С A X 8 Am. Er. 35 confitebitur T C A 38 bona] от. a
270 DE LIBERO ARBITRIO II, xviii, 48, 184-50, 190
refert usus oculorum. Oculis tamen plerique pleraque agunt
turpiter et eos militate cogunt libidini; et uides quantum
jo bonum desit in facie si ocuii desint. Cum autem adsunt, quis
hos dedit nisi bonorum omnium largitor deus ?
185. Quem ad modum ergo ista probas in corpore et non
intuens eos qui male his utuntur laudas ilium qui haec dedit
bona, sic liberam uoluntatem, sine qua nemo potest recte
55 uiuere, oportet et bonum et diuinitus datam et potius eos
damnandos, qui hoc bono male utuntur quam eum qui dederit,
dare non debuisse fatearis.
49. 186. E. Prius ergo uellem, ut mihi probares aliquid
bonum esse liberam uoluntatem, et ego concederem deum
60 illam dedisse nobis, quia fateor ex deo esse omnia bona.
187. A. Itane tandem non probaui tanto molimine supe-
rioris disputationis, cum omnem speciem formamque corporis V 84
a summa omnium rerum forma id est a ueritate subsi stere
fatereris et bonum esse concederes ? Nam et capillos nostros
6j numerates esse ipsa in euangelio ueritas loquitur. De numeri
autem summitate atque a fine usque ad finem pertendente
potentia quae locuti sumus excidit tibi ? 188. Quae igitur ista
est tanta peruersitas, capillos nostros quamuis inter exigua et
omnino abiectissima tamen inter bona numerare nec inuenire,
70 cui auctori tribuantur nisi bonorum omnium conditori deo, 607
quia et maxima et minima bona ab illo sunt a quo est omne
bonum, et dubitare de libera uoluntate, sine qua recte uiui
non posse concedunt etiam qui pessime uiuunt ? 189. Et certe
nunc responde, quaeso, quid esse melius uideatur in nobis,
75 sine quo recte uiui potest an sine quo recte uiui non potest ?
E. Iam iam parce, quaeso, pudet caecitatis. Quis enim
ambigat id longe esse praestantius sine quo recta uita nulla
est ?
A. Iam ergo tu negabis luscum hominem recte posse uiuere ?
80 E. Absit tam inmanis amentia.
A. Cum ergo in corpore oculum concedas esse aliquod
bonum, quo amisso tamen ad recte uiuendum non impeditur,
uoluntas libera tibi uidebitur nullum bonum, sine qua recte
nemo uiuit ?
85 50.190. Intueris enim iustitiam, qua nemo male utitur. Haec
inter summa bona, quae in ipso sunt homine, numeratur
64/66 cf. Matth. 10, 30.
48 refertur G К у 60 assunt L KR V 63 ilium] eum L 68 mihi] от. X
aliquid M T A y, aliquod cet. 60 omnia bona esse edd. 61 probaui
tibi V Lou ц 65 loquitur ueritas X edd. 66 atque] et edd., от. a у ad]
in L 07/68 est ista L 74 melius esse edd. 79 uiuere posse MS St
oculum in corpore К Y, in corporum oculum MT C A 83 nullum uidebitur L
DE LIBERO ARBITRIO II, xviii, 50, 190-xix, 51, 195 271
omnesque uirtutes animi, quibus ipsa recta uita et honesta
constat. Nam neque prudentia neque fortitudine neque tem-
perantia male quis utitur; etiam in his enim omnibus, sicut
90 in ipsa quam tu commemorasti iustitia, recta ratio uiget, sine
qua uirtutes esse non possunt. Recta autem ratione male tui V 8$
nemo potest.
XIX. 191. Ista ergo magna bona sunt. Sed meminisse te
oportet non solum magna sed etiam minima bona non esse
posse nisi ab illo a quo sunt omnia bona, hoc est deo. Id enim PL
superior disputatio persuasit cui totiens tamque laetus ad- 1268
5 sensus es. Virtutes igitur quibus recte uiuitur magna bona
sunt; species autem quorumlibet corporum, sine quibus recte
uiui potest, minima bona sunt; potentiae uero animi, sine
quibus recte uiui non potest, media bona sunt. 192. Virtutibus
nemo male utitur ; ceteris autem bonis, id est mediis et mini-
10 mis, non solum bene sed etiam male quisque uti potest. Et
ideo uirtute nemo male utitur quia opus uirtutis est bonus
usus istorum quibus etiam non bene uti possumus. Nemo
autem bene utendo male utitur. Quare abundantia et magni-
tude bonitatis dei non solum magna sed etiam media et
15 minima bona esse praestitii. Magis laudanda est bonitas eius
in magnis quam in mediis et magis in mediis quam in mini-
mis bonis, sed magis in omnibus quam si non omnia tribuisset.
51. 193. E. Adsentior. Sed illud me mouet, quoniam de
libera uoluntate quaestio est et uidemus ipsam bene uti cete-
20 ris uel non bene, quo modo et ipsa inter ilia quibus utimur
numeranda sit.
194. A. Quo modo omnia, quae ad scientiam cognoscimus,
ratione cognoscimus, et tamen etiam ipsa ratio inter ilia
numeratur quae ratione cognoscimus. An oblitus es, cum
25 quaereremus quae ratione cognoscantur, confessum te fuisse
etiam rationem ratione cognosci ? 195. Noli ergo mirari, si
ceteris per liberam uoluntatem utimur, etiam ipsa libera
uoluntate per earn ipsam uti nos posse, ut quodam modo se
ipsa utatur uoluntas quae utitur ceteris, sicut se ipsam cog-
30 noscit ratio quae cognoscit et cetera. Nam et memoria non v 86
solum cetera omnia quae meminimus comprehendit, sed etiam
quod non obliuiscimur nos habere memoriam, ipsa se memoria
quodam modo tenet in nobis, quae non solum aliorum sed
etiam sui meminit; uel potius nos et cetera et ipsam per ipsam
35 meminimus.
XIX, 2/3 cf. Retract. i, 8, 4. 6/17 cf. Retract. 1, 8, 4.
87 recta et honesta uita L 89/90 etiam ante quis habet 8, post ipsa edd.
XIX, 11 uirtutis opus L 19 ipsa MKF 24 qua X L
272 DE LIBERO ARBITRIO II, xix, 52,196-xx, 54, 201
52. 196. Voluntas ergo, quae medium bonum est, cum in-
here! incommutabili bono eique communi, non proprio, sicuti
est ilia de qua multum locuti sumus et nihil digne diximus
ueritas, tenet homo uitam beatam ; eaque ipsa uita beata, id
40 est animi adfectio inherentis incommutabili bono, proprium
et primum est hominis bonum. In eo sunt etiam uirtutes
omnes, quibus male uti nemo potest. 197. Nam haec quamuis м 608
magna in homine et prima sint, propria tamen esse unius
cuiusque hominis, non communia satis intellegitur. Veritate
45 enim atque sapientia, quae communis est omnibus, omnes
sapientes et beati hunt inherendo illi. Beatitudine autem
alterius hominis non fit alter beatus, quia et cum eum imita-
tur ut sit, inde adpetit beatus fieri unde ilium factum uidet,
ilia scilicet incommutabili communique ueritate. 198. Neque
50 prudentia cuiusquam fit prudens alius aut fortis fortitudine
aut temperans temperantia aut iustus iustitia hominis alterius
quisquam efficitur, sed coaptando animum illis incommutabi-
libus regulis luminibusque uirtutum quae incorruptibiliter
uiuunt in ipsa ueritate sapientiaque communi, quibus et ille
55 coaptauit et fixit animum quem uirtutibus praeditum sibi ad
imitandum proposuit.
53. 199. Voluntas ergo adherens communi atque incommu- PL
tabili bono impetrat prima et magna hominis bona, cum ipsa 1269
sit medium quoddam bonum. Voluntas autem auersa ab in-
60 commutabili et communi bono et conuersa ad proprium
bonum aut ad exterius aut ad inferius, peccat. Ad proprium
conuertitur, cum suae potestatis uult esse, ad exterius, cum
aliorum propria uel quaecumque ad se non pertinent cognos- V 87
cere studet, ad inferius cum uoluptatem corporis diligit.
65 200. Atque ita homo superbus et curiosus et lasciuus effectus
excipitur ab alia uita, quae in comparatione superioris uitae
mors est; quae tamen regitur administratione diuinae pro-
uidentiae, quae congruis sedibus ordinat omnia et pro meritis
sua cuique distribuit. Ita fit ut neque ilia bona quae a pec-
70 cantibus adpetuntur ullo modo mala sint neque ipsa uoluntas
libera, quam in bonis quibusdam mediis numerandam esse
comperimus, sed malum sit auersio eius ab incommutabili
bono et conuersio ad mutabilia bona; quae tamen auersio
atque conuersio quoniam non cogitur, sed est uoluntaria,
75 digna et iusta earn miseriae poena subsequitur.
XX. 54. 201. Sed tu fortasse quaesiturus es, quoniam moue-
tur uoluntas cum se auertit ab incommutabili bono ad muta-
bile bonum, unde iste motus existat. Qui profecto malus est,
tametsi uoluntas libera, quia sine ilia nec recte uiui potest,
39 beatam uitam edd. 69 uitae] от. L. 72 immutabili Y 77 ad com-
mutabile ft 78 unde] unde est M, unde ei а У edd.
DE LIBERO ARBITRIO II, xx, 54, 201-206 273
5 in bonis numeranda sit. Si enim motus iste, id est auersio
uoluntatis a domino deo, sine dubitatione peccatum est, num
possumus auctorem peccati deum dicere ? 202. Non erit ergo
iste motus ex deo. Vnde igitur erit ? Ita quaerenti tibi si
respondeam nescire me, fortasse eris tristior, sed tamen uera
10 responderim. Sciri enim non potest quod nihil est. Tu tantum
pietatem inconcussam tene, ut nullum tibi bonum uel sen-
tienti uel intellegenti uel quoquo modo cogitanti occurrat
quod non sit ex deo. 203. Ita enim nulla natura occurrit quae
non sit ex deo. Omnem quippe rem, ubi mensuram et nume- PL
15 rum et ordinem uideris, deo artifici tribuere ne cuncteris. 1270
Vnde autem ista penitus detraxeris, nihil omnino remanebit,
quia etsi remanserit aliqua formae alicuius inchoatio, ubi V 88
neque mensuram neque numerum neque ordinem inuenias —
quia ubicumque ista sunt forma perfecta est —, oportet
20 auferas etiam ipsam inchoationem formae, quae tamquam
materies ad perficiendum subiacere uidetur artifici. Si enim
formae perfectio bonum est, nonnullum iam bonum est et
formae inchoatio. 204. Ita detracto penitus omni bono non
quidem nonnihil, sed nihil omnino remanebit. Omne autem
25 bonum ex deo, nulla ergo natura est quae non sit ex deo.
Motus ergo ille auersionis, quod fatemur esse peccatum, м 609
quoniam defectiuus motus est, omnis autem defectus ex nihilo
est, uide quo pertineat, et ad deum non pertinere ne dubites.
Qui tamen defectus quoniam est uoluntarius in nostra est
30 positus potestate. Si enim times ilium, oportet ut nolis; si
autem nolis, non erit. 205. Quid ergo securius quam esse in
ea uita ubi non possit tibi euenire quod nan uis ? Sed quoniam
non sicut sponte homo cecidit ita etiam surgere potest, por-
rectam nobis desuper dexteram dei, id est dominum nostrum /* 610
35 lesum Christum, firma fide teneamus et exspectemus certa
spe et caritate ardenti desideremus. Si quid autem de origine
peccati diligentius quaerendum adhuc putas, in aliam dis-
putationem differendum est.
206. E. Sequor sane uoluntatem tuam ut in tempus aliud
4° quod hinc mouerit differamus. Nam illud tibi non concesserim,
ut satis iam inde quaesitum putes.
XX, 10/13 cf. Retract. i, 8, 4. 32/36 cf. Retract. 1, 8, 4.
XX, 0 num] et non X L, non autem К 7 ergo] om. XL 8 ita] ista X,
itaque S tibi] от. X у 14 et] от. X 15 artifice M 10 nihil] nil X
24/23 non quidem nonnihil] y, nihil M X K, non aliquid L non quidem
nonnihil sed] om. a 8 Am. Er. 24 sed omnino nihil V Lou. ц 26 quod]
quem X 28 uide ergo quo ille X ne] non 8 F m 1 Am. Er. 33 non
post surgere habet X homo sponte edd. 35 fide firma V Lou. ц
LIBER TERTIVS
I. i. 1. E. Quoniam satis mihi manifestatum est inter bona ц 609
et ea quidem non minima numerandam esse liberam uolun- PL
tatem, ex quo etiam fateri cogimur earn diuinitus datam esse 1269
darique oportuisse, iam si oportunum existimas cupio per te V 89
5 cognoscere unde ille motus existat quo ipsa uoluntas auer-
titur a communi atque incommutabili bono et ad propria uel
aliena uel infima atque omnia commutabilia bona conuertitur. PL
2. A. Quid enim opus est hoc scire ? 1270
E. Quia si ita data est ut naturalem habeat istum motum,
10 iam necessitate ad haec conuertitur, neque ulla culpa depre-
hendi potest ubi natura necessitasque dominatur.
A. Placetne tibi iste motus an displicet ?
E. Displicet.
A. Reprehendis ergo eum.
15 E. Utique reprehend©.
A. Reprehendis igitur animi motum inculpabilem. PL
E. Inculpabilem animi motum non reprehend©, sed nescio 1271
an ulla culpa sit relicto incommutabili bono ad commutabilia
conuerti.
20 A. Reprehendis ergo quod nescis.
E. Noli uerbo premere ; ita enim dixi ‘nescio an ulla culpa
sit’, ut intellegi uoluerim sine dubio culpam esse. Nam hoc V 90
uerbo quod dixi ‘nescio’, satis profecto inrisi dubitationem de
re manifesta.
25 3. A. Vide quid sit certissima ueritas, quae te coegit tam
cito obliuisci quod paulo ante dixisti. Si enim natura uel
necessitate iste motus existit, culpabilis esse nullo pacto
potest. Tu uero esse culpabilem ita firmissime tenes ut dubi-
tationem de hac re tam certa etiam inridendam putaueris.
30 Cur ergo tibi uel adfirmandum uel certe cum aliqua dubita-
tione dicendum uisum est, quod perspicue falsum esse ipse
conuincis ? 4. Dixisti enim : Si ita data est uoluntas libera ut
naturalem habeat istum motum, iam necessitate ad haec
conuertitur, neque ulla culpa deprehendi potest ubi natura
35 necessitasque dominatur. Nullo modo autem dubitare de-
buisti non esse ita datam, quando istum motum culpabilem
esse non dubitas.
5. E. Ego ipsum motum culpabilem dixi et ideo mihi dis-
1 ,1 quoniam] от. X manifestum TCAXLVS 4 si oport. existimas]
oportunum existimans aS 7 infirma X omnia] omninoF m 2 R V con-
uertitut bona Y edd. 11 dominantur X 17 inculpabilem от. My 18
ulla] nulla Mm 2 ft et ita infra I. 21 telicto incommutabilia сопи. Mm 1 T C
A, relicto incommutabili* adcomubilia (marg.) сопи. M m 2, tel. inc. ad mutabilia
conu. Y 26 manifesta et certissima L 28 culpabilem] от. T C A 34
apprehendi a
DE LIBERO ARBITRIO III, i, i, 5-2, 10 275
plicere, et reprehendendum esse dubitare non possum. Ani-
40 mam uero quae isto motu ab incommutabili bono ad commu-
tabilia detrahitur nego esse culpandam, si eius natura talis
est ut eo necessario moueatur.
2 . 6. A. Cuius est iste motus quem profecto culpandum esse 610
concedis ?
45 E. Iam animo eum uideo, sed cuius sit nescio.
A. Numquid negas eo motu animum moueri ?
E. Non nego.
A. Negas ergo motum, quo mouetur lapis, motum esse
lapidis ? Neque enim ilium dlco motum quo eum nos mouemus
50 uel aliqua ui aliena mouetur, ueluti cum in caelum iacitur,
sed eo quo ad terram nutu suo uergit et cadit.
7. E. Non equidem nego motum, quo ita ut dicis inclinatur V 91
et ima petit, motum esse lapidis, sed naturalem. Si autem
hoc modo etiam ilium motum habet anima, profecto etiam
55 ipse natural is est, nec ex eo quod naturaliter mouetur recte
uituperari potest, quia etiam si ad perniciem mouetur, naturae
suae tamen necessitate compellitur. Porro quia istum motum
non dubitamus esse culpabilem, omnimodo negandum est
esse naturalem, et ideo non est similis illi motui quo naturaliter
60 mouetur lapis.
8. A. Egimusne aliquid superioribus duabus disputationi-
bus ?
E. Egimus sane.
A. Credo ergo meminisse te in prima disputatione satis
65 esse compertum nulla re fieri mentem seruam libidinis nisi
propria uoluntate; nam neque a superiore neque ab aequali
earn posse ad hoc dedecus cogi, quia iniustum est, neque ab
inferiore, quia non potest. 9. Restat igitur ut eius sit proprius
iste motus quo fruendi uoluntatem ad creaturam a creatore
70 conuertit. Qui motus si culpae deputatur — unde qui dubitat
inrisione dignus tibi uisus est —, non est utique naturalis,
sed uoluntarius, in eoque similis est illi motui quo deorsum
uersus lapis fertur, quod sicut iste proprius est lapidis sic
ille animi; uerum tamen in eo dissimilis, quod in potestate
75 non habet lapis cohibere motum quo fertur inferius, animus PL
uero dum non uult non ita mouetur ut superioribus desertis 1272
inferiora diligat. 10. Et ideo lapidi naturalis est ille motus,
animo uero iste uoluntarius. Hine est quod lapidem si quis
dicat peccare quod pondere suo tendit in infima, non dicam
40 bono] от. G 41 natura talis] naturalis Ma 43 culpandum] culpam M
ml a X K, culpabilem L 45 iam (/. quidem, u. Thes. L. L,. 127, 60 sqq.)]
in G ft edd. 52 lapis inclinatur L 56 perniciem] perditionem Y 57 tamen
suae Y edd. 69 fruendo F m 2 R V 73 uersus] от. C est iste pr. L 77
deligat M К F R edd.
губ DE LIBERO ARBITRIO III, i, 2, 10-ii, 4, 15
80 ipso lapide stolidior sed profecto demens iudicatur ; animum
uero peccati arguimus cum eum conuincimus superioribus
desertis ad fruendum inferiora praeponere. 11. Propterea quid
opus est quaerere unde iste motus existat quo uoluntas auer- V 92
titur ab incommutabili bono ad commutabile bonum, cum/* 611
85 eum non nisi animi et uoluntarium et ob hoc culpabilem esse
fateamur omnisque de hac re disciplina utilis ad id ualeat, ut
eo motu improbato atque cohibito uoluntatem nostram ad
fruendum sempitemo bono a lapsu temporalium conuertamus?
3. 12. E. Video et quodam modo tango ae teneo uera esse
90 quae dicis. Non enim quicquam tam firme atque intime sentio
quam me habere uoluntatem eaque me moueri ad aliquid
fruendum; quid autem meum dicam prorsus non inuenio si
uoluntas qua uolo et nolo non est mea. Quapropter cui tri-
buendum est si quid per illam male facio nisi mihi ? Cum
95 enim bonus deus me fecerit nec bene aliquid faciam nisi per
uoluntatem, ad hoc potius datam esse a bono deo satis
apparet. 13. Motus autem quo hue aut illuc uoluntas conuer-
titur, nisi esset uoluntarius atque in nostra positus potestate,
neque laudandus cum ad superiora neque culpandus homo
100 esset cum ad inferiora detorquet quasi quendam cardinem
uoluntatis ; neque omnino monendus esset ut istis neglectis
aeterna uellet adipisci atque ut male nollet uiuere, uellet
autem bene. Hoc autem monendum non esse hominem quis-
quis existimat, de hominum numero exterminandus est.
II. 4.14. Quae cum ita sint ineffabiliter me mouet quo modo
fieri possit ut et deus praescius sit omnium futurorum et nos
nulla necessitate peccemus. Quisquis enim dixerit aliter eue-
nire aliquid posse quam deus ante praesciuit, praescientiam
5 dei destruere insanissima impietate molitur. 15. Quapropter,
si praesciuit deus peccaturum esse bonum hominem — quod
necesse est concedat mihi quisquis mecum omnium futurorum
praescium fatetur deum — ,si ergo ita est, non dico non eum
faceret — bonum enim fecit nec obesse quicquam deo posset
10 peccatum eis quem bonum ipse fecit, immo in quo faciendo V 93
bonitatem suam ostenderat, ostendit etiam in puniendo iusti-
tiam et liberando misericordiam —, non itaque dico, non
eum faceret, sed hoc dico, quoniam peccaturum esse prae-
sciuerat, necesse erat id fieri quod futurum esse praesciebat
I, 82/88 cf. Retract, r, 8, 3.
86 fateatur MFm 1 89 ac] et YLou. p. 98positus] potiusM TС A8 F m1
II, 4 posse aliquid Y edd. 6 bonum] M y, primum cet. 1 esse concedit X
12 in liberando ft Er. Lou. g
DE LIBERO ARBITRIO III, ii, 4, 15-iii, 6, 21 277
15 deus. Quo modo est igitur uoluntas libera ubi tam ineuitabilis
apparet necessitas ?
5. 16. A. Pulsasti uehementer misericordiam dei. Adsit
aperiatque pulsantibus. Verumtamen maximam partem homi- PL
num ista quaestione torqueri non ob aliud crediderim nisi 1273
20 quia non pie quaerunt uelocioresque sunt ad excusationem
quam ad confessionem peccatorum suorum. 17. Aut enim
nullam diuinam prouidentiam praeesse rebus humanis libenter
opinantur, dumque fortuitis committunt casibus et animos
et corpora sua, tradunt, se feriendos et dilaniandos libidinibus,
25 diuina iudicia negantes, humana fallentes, eos a quibus accu-
santur fortunae patrocinio propulsare se putant, quam tamen
caecam effingere ac pingere consuerunt, ut aut meliores ea
sint a qua se regi arbitrantur, aut se quoque cum eadem
caecitate et sentire ista fateantur et dicere. Nec enim talibus
30 absurde etiam conceditur casibus eos agere omnia, quando
agendo cadunt. Sed aduersus hanc opinionem plenam stultis-
simi et dementissimi erroris satis, ut arbitror, secunda nostra
sermocinatione dissertum est. 18. Alii uero quamquam negare
non audeant praesidere humanae uitae prouidentiam dei,
35 malunt tamen earn uel infirmam uel iniustam uel malam
nefario errore credere quam sua peccata pietate supplici con- /*612
fiteri. 19. Qui omnes si persuaderi sibi paterentur ut, cum
de optimo et iustissimo et potentissimo cogitant, bonitatem et
iustitiam et potentiam dei longe maiorem superioremque esse
40 crederent quam quicquid cogitatione concipiunt, consideran-
tesque semet ipsos gratias deo se debere intellegerent, etiam v 94
si aliquid inferius eos uoluisset esse quam sunt, omnibusque
ossibus et medullis conscientiae suae clamarent : Ego dixi,
domine, miserere mei, сига animam meam, quoniam peccaui tibi,
45 ita certis itineribus diuinae misericordiae in sapientiam duce-
rentur, ut neque inuentis rebus inflati neque non inuentis
turbulenti et cognoscendo instructiores fierent ad uidendum
et ad quaerendum ignorando mitiores. 20. Tibi uero cui hoc
iam persuasum esse non dubito, uide quam facile de tam
50 magna quaestione respondeam, cum prior interroganti pauca
responderis.
III. 6. 21. Certe enim hoc te mouet et hoc miraris, quo
modo non sint contraria et repugnantia, ut et deus praes-
II, 43/44 Ps. 40, 5 ; cf. Conf. 4, 3, 4.
17 misericordia Y Am. Er. p 21 aut] alii у 8 p 24 tradunt se] tradentes
se G, traduntque se R V ferendos M m 1 a К 27 consueuerunt S edd. 32
et] ас V Lou. p 40 quicquid] quod a. 42 aliquo XL 44 cura] Sana
Rouen 476 cum Vujg. quoniam] quia G у У 47 uiuendum KER Am. Er.
Lou. 48 iam hoc edd.
278 DE LIBERO ARBITRIO III, iii, 6, 21-25
eius sit omnium futurorum et nos non necessitate, sed uolun-
tate peccemus. Si enim praescius est deus, inquis, peccaturum
5 esse hominem, necesse est ut peccet; si autem necesse est,
non ergo est in peccando uoluntatis arbitrium, sed potius
ineuitabilis et fixa necessitas. 22. Qua ratiocinatione hoc
uidelicet ne conficiatur times, ut aut deus futurorum omnium
praescius impie negetur aut, si hoc negare non possumus,
10 fateamur non uoluntate sed necessitate peccari. An aliquid
aliud te mouet ?
E. Nihil interim aliud.
A. Res ergo uniuersas quarum deus est praescius non
uoluntate sed necessitate fieri putas.
15 E. Omnino ita puto.
23. A. Expergiscere tandem teque ipsum paululum in- PL
tuere et die mihi, si potes, qualem sis habiturus eras uolun- 1274
tatem, utrum peccandi an recte faciendi.
E. Nescio .
20 A. Quid ? deum itidem nescire hoc putas ? V 95
E. Nullo modo id putauerim.
A. Si ergo uoluntatem tuam crastinam nouit et omnium
hominum, siue qui sunt siue qui futuri sunt, et futuras prae-
uidet uoluntates, multo magis praeuidet quid de iustis impiis-
25 que facturus sit.
E. Prorsus si meorum operum praescium deum dico, multo
fidentius eum dixerim praescire opera sua et quid sit facturus
certissime praeuidere.
24. A. Nonne igitur caues ne tibi dicatur etiam ipsum
30 quaecumque facturus est non uoluntate sed necessitate factu-
rum, si omnia quorum praescius deus est necessitate fiunt, non
uoluntate ?
E. Ego cum dicerem necessitate uniuersa fieri quae deus
futura praesciuit, ea sola intuebar quae in creatura eius
35 fiunt, non autem quae in ipso. Non enim ea fiunt, sed sunt
sempitema.
A. Nihil ergo in sua creatura operatur deus.
25. E. Iam semel statuit quem ad modum feratur ordo
eius uniuersitatis quam condidit; neque enim aliquid noua
40 uoluntate administrat.
A. Numquid neminem beatum facit ?
E. Facit uero.
A. Tunc utique facit quando ille fit.
E. Ita est.
45 A. Si igitur uerbi gratia post annum beatus futurus es,
post annum te beatum facturus est.
Ill, 10 peccare Gy 23 hominum] от. a et] от. a L V Y 30 quem-
cumque ZL 31 deus praescius Y edd. 33 non usque fiunt] от. X enim]
от. MKFR
DE LIBERO ARBITRIO III, iii, 6, 25-7, 29 279
E. Etiam.
A. Iam ergo praescit hodie quod post annum facturus est.
E. Semper hoc praesciuit; nunc quoque hoc eum praescire
50 consentio, si est ita futurum.
7. 26. A. Die, quaeso, num tu creatura eius non es aut V 96
tua beatitudo non in te fiet ?
E. Immo et creatura eius sum et in me fiet quod beatus его.
A. Non ergo uoluntate, sed necessitate in te fiet beatitudo
55 tua deo faciente.
E. Voluntas illius mihi est necessitas. 613
A. Tu itaque inuitus beatus eris.
E. Mihi si esset potestas ut essem beatus, iam profecto
essem. Volo enim etiam nunc et non sum, quia non ego sed
60 ille me beatum facit.
27. A. Optime de te ueritas clamat. Non enim posses
aliud sentire esse in potestate nostra, nisi quod cum uolumus
facimus. Quapropter nihil tam in nostra potestate quam ipsa
uoluntas est. Ea enim prorsus nullo interuallo mox ut uolu-
65 mus praesto est. Et ideo recte possumus dicere : ‘non uolun-
tate senescimus, sed necessitate’ aut: 'non uoluntate infirma-
mur, sed necessitate’ aut: ‘non uoluntate morimur, sed neces-
sitate’ et si quid aliud huius modi; ‘non uoluntate autem
uolumus’ quis uel delirus audeat dicere ? 28. Quam ob rem,
70 quamuis praesciat deus nostras uoluntates futuras, non ex
eo tamen conficitur, ut non uoluntate aliquid uelimus. Nam
et de beatitudine quod dixisti, non abs te ipso beatum fieri,
ita dixisti quasi hoc ego negauerim ; sed dico, cum futurus
es beatus non te inuitum, sed uolentem futurum. Cum igitur
75 praescius sit deus futurae beatitudinis tuae — nec aliter
aliquid fieri possit quam ille praesciuit, alioquin nulla prae- V 97
scientia est —, non tamen ex eo cogimur sentire, quod ab- PL
surdissimum est et longe a ueritate seclusum, non te uolentem 1275
beatum futurum. 29. Sicut autem uoluntatem beatitudinis,
80 cum esse coeperis beatus, non tibi aufert praescientia dei,
quae hodieque de tua futura beatitudine certa est, sic etiam
uoluntas cupabilis, si qua in te futura est, non propterea
uoluntas non erit, quoniam deus earn futuram esse praesciuit.
1П, 61/05 cf. Retract. r, 8, 3.
51 eius] от. X non] om. G 52 non] om. L in te] ita X St tu usque
eris] om. a inuitusne X 58 mihi si] si enim michi a 61 non enim posses
0 Retract. Lou. ц, non enim possum M a Am. Er., non enim possumus 8, non
enim posse F m 1, neminem posse F m 2 R V 66 senescimus] uiuimus a S Am.
Er. Lou. 66/67 aut non u. infirmamur sed nec.] J3, om. cet. edd. 70 praesciat]
praescius X 70/71 ex eo tamen] ex ea uoluntate X 73 narrauerim Y 75
deus sit Y edd. 77 non] nec F m 2 R V 78 uolentem] uolente X, om. F m 1,
uoluntate F m 2 R V 79 autem] om. Mm 1 у 83 earn] от. T C A
280 DE LIBERO ARBITRIO III, iii, 8, 30-iv, 9, 36
8. 30. Attende enim, quaeso, quanta caecitate dicatur : ‘Si
85 praesciuit deus futuram uoluntatem meam, quoniam nihil
potest aliter fieri quam praesciuit, necesse est ut uelim quod
ille praesciuit; si autem necesse est, non iam uoluntate, sed
necessitate id me uelle fatendum est.’ О stultitiam singula-
rem! Quo modo ergo non potest aliud fieri quam praesciuit
90 deus, si uoluntas non erit, quam uoluntatem futuram ille
praesciuerit ? 31. Omitto illud aeque monstruosum quod
paulo ante dixi eundem hominem dicere : ‘necesse est ut ita
uelim’, qui necessitate supposita auferre nititur uoluntatem.
Si enim necesse est ut uelit, unde uolet cum uoluntas non
95 erit ?
32. Quod si non hoc modo dixerit, sed dixerit se, quia
necesse est ut uelit, ipsam uoluntatem in potestate non habere,
occurretur ex eo quod ipse dixisti cum quaererem utrum
inuitus beatus futurus sis. Respondisti enim, quod iam esses
100 beatus si potestas esset, uelle enim te, sed nondum posse
dixisti. Vbi ego subieci de te clamasse ueritatem. Non enim
negare possumus habere nos potestatem, nisi dum nobis non
adest quod uolumus; dum autem uolumus, si uoluntas ipsa
deest nobis, non utique uolumus. 33. Quod si fieri non potest
105 ut dum uolumus non uelimus, adest utique uoluntas uolentibus
nec aliud quicquam est in potestate nisi quod uolentibus adest. V 98
Voluntas igitur nostra nec uoluntas esset nisi esset in nostra
potestate. Porro, quia est in potestate, libera est nobis. Non
enim est nobis liberum quod in potestate non habemus, aut
no potest non esse quod habemus. 34. Ita fit ut et deum non nege-
mus esse praescium omnium futurorum et nos tamen uelimus
quod uolumus. Cum enim sit praescius uoluntatis nostrae,
cuius est praescius ipsa erit. Voluntas ergo erit, quia uolun-
tatis est praescius. Nec uoluntas esse poterit si in potestate 614
115 non erit. Ergo et potestatis est praescius. 35. Non igitur per
eius praescientiam mihi potestas adimitur; quae propterea
mihi certior aderit, quia ille cuius praescienta non fallitur
adfuturam mihi esse praesciuit.
E. Ecce iam non nego ita necesse esse fieri quaecumque
120 praesciuit deus, et ita eum peccata nostra praescire ut maneat
tamen nobis uoluntas libera atque in nostra posita potestate.
IV. 9. 36. A. Quid ergo te mouet ? an forte oblitus, quid
prima disputatio nostra peregit, negabis nullo cogente aut
superiore aut inferiore aut aequali, sed ea nos uoluntate pec-
care ?
86 aliter potest Y edd. 100 esset in te edd. 103 dum] cum C 104 si]
от. T C A 114/115 nec usque praescius] от. a 119 esse] от. T C A
IV, 2 nostra disputatio Y edd. pcregerit /3 у L,ou. p.
DE LIBERO ARBITRIO III, iv, 9, 37-11, 41 281
5 37. E. Nihil horum prorsus audeo negare. Sed tamen,
fateor, nondum uideo quo modo sibi non aduersentur haec
duo, praescientia dei de peccatis nostris et nostrum in pec- PL
cando liberum arbitrium. Nam et iustum deum necesse est 1276
fateamur et praescium. Sed scire uellem qua iustitia puniat
10 peccata quae necesse est fieri, aut quo modo non sit necesse
fieri quae futura esse praesciuit, aut quo modo non creatori.
deputandum est quidquid in eius creatura fieri necesse est.
38. A. Vnde tibi uidetur aduersum esse liberum arbitrium
nostrum praescientiae dei ? quia praescientia est an quia dei
15 praescientia est ?
E. Quia dei potius.
A. Quid ergo ? si tu praescires peccaturum esse aliquem, V 99
non esset necesse ut peccaret ?
E. Immo necesse esset ut peccaret. Non enim aliter esset
20 praescientia mea nisi certa praescirem.
A. Non igitur quia dei praescientia est necesse est fieri
quae praescierit, sed tantum modo quia praescientia est, quae
si non certa praenoscit utique nulla est.
E. Consentio. Sed quorsum ista ?
25 39. A. Quia, nisi fallor, non continuo tu peccare cogeres
quem peccaturum esse praescires, neque ipsa praescientia tua
peccare eum cogeret quamuis sine dubio peccaturus esset;
non enim aliter id futurum esse praescires. Sicut itaque non
sibi aduersantur haec duo, ut tu praescientia tua noueris
30 quod alius sua uoluntate facturus est, ita deus, neminem ad
peccandum cogens, praeuidet tamen eos qui propria uoluntate
peccabunt.
11. 40. Cur ergo non uindicet iustus quae fieri non cogit
praescius ? Sicut enim tu ememoria tua non cogis facta esse
35 quae praterierunt, sic deus praescientia sua non cogit facienda
quae futura sunt. Et sicut tu quaedam quae fecisti meministi
nec tamen quae meministi omnia fecisti, ita deus omnia quo-
rum ipse auctor est praescit, nec tamen omnium quae praescit
ipse auctor est. Quorum autem non est malus auctor, iustus
40 est ultor. Hinc ergo iam intellege qua iustitia deus peccata
puniat, quia quae nouit futura non facit. 41. Nam si propterea
non debet retribuere supplicium peccantibus quia praeuidet
peccaturos, nec recte facientibus debet praemia retribuere,
quia et recte facturos nihilominus praeuidet. Immo uero
45 fateamur et ad praescientiam eius pertinere ne quid eum
lateat futurorum, et ad iustitiam ut peccatum, quia uoluntate V100
committitur, ita iudicio eius inpune non fiat, sicut praescientia
non cogitur fieri.
2» tu] от. a.Y 30 uoluntate sua ~ T C A 33 uindicet] iudicet a Y Am. Er.
34 tu] от. a 37 omnia quae mem. X 39 malus] от. у Lou. 40 qua]
quia T C A 43 retribuere] от. L
19
XXIX
282 DE LIBERO ARBITRIO III, v, 12, 42-13, 47
V. 12. 42* Iam iHud quod tertio loco posuisti, quo modo non
creatori deputandum sit quidquid in eius creatura fieri ne-
cesse est, regulam illam pietatis facile non mouebit, quam
meminisse nos conuenit, gratiarum actionem nos debere crea-
5 tori nostro. Cuius profecto largissima bonitas iustissime lauda-
retur, etiamsi aliquo inferiore creaturae gradu nos condi-
disset. 43* Quamuis enim anima nostra peccatis tabefacta PL
sit, sublimior est tamen et melior quam si in hanc lucem uisi- 1277
bilem uerteretur. Et uides profecto de huius lucis eminentia, м 615
io quantum laudent animae deum etiam corporis sensibus dedi-
tae. Quapropter non te iam moueat quod uituperantur animae
peccatrices, ut dicas in corde tuo melius fuisse si non essent.
44. In sui enim comparatione uituperantur, dum cogitatur
quales essent si peccare noluissent. Institutor tamen earum
15 deus praeclarissime pro humana facultate laudandus est, non
solum quoniam peccantes eas iuste ordinat, sed etiam quia
tales instituit ut etiam peccatis sordidatae nullo modo lucis
corporalis dignitate superentur, de qua tamen laudatur.
13. 45. Illud quoque moneo caueas, ne forte non dicas qui-
20 dem melius fuisse ut non essent, sed dicas aliter eas fieri
debuisse. Quicquid enim tibi uera ratione melius occurrerit
scias fecisse deum tamquam bonorum omnium conditorem.
Non est autem uera ratio, sed inuida infirmitas, cum aliquid
melius faciendum fuisse cogitaueris, iam nihil aliud inferius
25 uelle fieri, tamquam si perspecto caelo nolles terram factam
esse; inique omnino. 46. Recte enim reprehenderes si prae-
termisso caelo terram factam uideres, quoniam diceres ita V101
earn fieri debuisse sicuti posses cogitare caelum. Cum ergo
etiam illud ad cuius speciem uolebas terram perducere factum
30 esse perspiceres, non autem hoc terram sed caelum uocari,
credo quod re meliore non fraudatus, ut inferior quoque aliqua
fieret et terra esset, nequaquam inuidere deberes. 47. In qua
terra rursus secundum partes eius tanta est uarietas, ut nihil
quod ad terrae pertinet speciem cogitanti occurrat, quod non
35 in tota eius mole deus omnium conditor fecerit. Namque a
terra feracissima et amoenissima usque ad salsissimam et
infecundissimam ita gradatim per medias peruenitur ut nul-
lam reprehendere audeas nisi in conparatione melioris atque
ita per omnes gradus laudis ascendas ut quod summum genus
V, 3 regulam illam L S Paris. 12209 (Corbeiensis), regula ilia cet. non mouebit]
non mouebitur F m 1, remouebitur F m 2 RV, commouebit Er. Lou. p quam]
quia L Y 6 in aliquo Y 10 laudant 8 11 iam te X, te ita iam G uitu-
perentur X> tam uituperantur T A у 8, ita uituperantur C 13/14 in usque
noluissent] от. a 14 earum] от. C 20 fieri eas Y edd. eas aliter fieri К
20 inique omnino] esset enim iniquum Y S5 а] от. M. T С A X F, sed mantes
posterior C correxit et ita passim deinceps usque] atque X 30/37 et infecun-
dissimam от. a 39 gradibus M T A G 8
DE LIBERO ARBITRIO III, v, 13, 47-14, 54 283
40 terrae inueneris solum tamen esse nolis. 48. Iam uero inter
totam terram et caelum quanta distantia est! Interponuntur
enim umida flabilisque natura atque ex his quattuor elementis
aliae innumerabiles nobis, numeratae autem deo rerum species
formaeque uariantur.
45 49. Potest ergo esse aliquid in rerum natura quod tua
ratione non cogitas. Non esse autem quod uera ratione cogitas
non potest. Neque enim tu potes aliquid melius in creatura
cogitare quod creaturae artificem fugerit. Humana quippe
anima naturaliter diuinis ex quibus pendet conexa rationibus,
50 cum dicit : ‘melius hoc fieret quam illud’, si uerum dicit et
uidet quod dicit, in illis quibus conexa est rationibus uidet.
50. Credat ergo deum fecisse quod uera ratione ab eo facien-
dum fuisse cognouit, etiam si hoc in rebus factis non uidet,
quia etiam si caelum oculis uidere non posset et tamen ratione
55 uera tale aliquid faciendum fuisse colligeret, credere debuit
factum esse, quamuis id oculis non uideret. Non enim cogita- V102
tione uideret fuisse faciendum, nisi in his rationibus quibus
facta sunt omnia. Quod autem ibi non est, tamen nemo potest
ueraci cogitatione uidere quam non est uerum.
60 14. 51. In eo plerique homines errant, quia meliora cum PL
mente conspexerint, non in sedibus congruis ea oculis quae- 1278
runt, uelut si quisquam perfectam rotunditatem ratione con-
prehendens stomachetur quod talem nucem non inuenit, si
nullum umquam rotundum corpus praeter huiusce modi poma
65 conspexit. 52. Nam ita quidam cum ratione uerissima uideant
meliorem esse creaturam quae, quamuis habeat liberam uolun- ц 616
tem, deo tamen semper infixa numquam peccauerit, intuentes
peccata hominum non ut peccare desinant sed quia facti sunt
dolent, dicentes : ‘tales nos faceret ut semper incommutabili
70 eius ueritate perfrui, numquam autem peccare uellemus.’
53. Non clament, non suscenseant, quia neque ipsos ideo coegit
peccare quia fecit quibus potestatem utrum uellent dedit, et
sunt tales angeli quidam qui neque peccauerunt umquam
neque peccaturi sunt. Quam ob rem is te delectat creatura
75 quae perseuerantissima uoluntate non peccat, non est dubitan-
dum quod earn peccanti recta ratione praeponas. 54. Sed
sicut earn tu cogitatione praeponis, sic earn creator deus ordi-
natione praeposuit. Crede esse talem in superioribus sedibus
et in sublimitate caelorum, quia si bonitatem conditor prae-
80 buit ad earn condendam cuius praeuidit futura peccata, nullo
40 solum] caelum Am. Er. 42 umida] M X F m 1, humida cet. 58 non ibi
MS 59 ueta cog. Y 60/61 cum meliora mente Y 63 tale in nuce M,
talem in nuce edd. 64 corpus rotundum Y edd. 65 ueracissima X 71
suscenseant] M X F, succ- cet. 73 quidam angeli Y edd. 73/74 peccauerint
e/sint Af TA XKy Y
284 DE LIBERO ARBITRIO III, v, 14, 54-16, 59
modo non praeberet earn bonitatem ut creaturam conderet
quam peccaturam non esse praesciuit.
15. 55. Habet enim ilia sublimis perpetuam beatitudinem su-
am in perpetuum fruens creatore suo, quam perpetua tenendae
85 iustitiae uoluntate promeretur. Habet deinde ordinem suum V105
etiam ista peccatrix, amissa in peccatis beatitudine, sed non
dimissa recuperandae beatitudinis facultate. Quae profecto
superat earn quam peccandi perpetua voluntas tenet; inter
quam et illam priorem permanentem in uoluntate iustitiae
90 haec medietatem quandam demonstrat quae penitendi humi-
litate altitudinem suam recipit. 56. Nam neque ab ilia creatura,
quam praesciuit deus non solum peccaturam, sed etiam in
peccandi uoluntate mansuram, abstinuit largitatem bonitatis
suae, ut earn non conderet. Sicut enim melior est uel aberrans
95 equus quam lapis propterea non oberrans quia proprio motu
et sensu caret, ita est excellentior creatura quae libera uolun-
tate peccat quam quae propterea non peccat quia non habet
liberam uoluntatem. 57. Et sicut laudarem uinum in suo
genere bonum in quo uino inebriatum hominem uituperarem,
100 et tamen eundem hominem iam uituperatum et adhuc ebrium
laudato illi uino de quo ebrius factus est anteponerem, ita
corporalis creatura in suo gradu iure laudanda est, cum illi
uituperandi sint qui eius inmoderato usu a ueritatis percep-
tione auertuntur; quamuis idem rursus iam peruersi et quo-
105 dam modo temulenti eidem creaturae in ordine suo laudabili
cuius auiditate euanuerunt, non iam merito uitiorum, sed
adhuc naturae dignitate praeferuntur.
16. 58. Quia igitur omnis anima omni corpore est melior
omnisque peccatrix anima quocumque ceciderit nulla com- PL
no mutatione corpus efficitur nec omnino illi aufertur quod anima 1279
est et ideo nulla pacto amittit quod corpore est melior, in
corporibus autem lux tenet primum locum, consequens est
ut primo corpori anima extrema praeponatur fierique possit,
ut corpori alicuius animae aliquod aliud corpus anteferatur, V104
115 ut autem ipsi animae, nullo modo. 59. Cur ergo non laudetur
deus et ineffabili praedicatione laudetur, qui, cum fecerit eas,
quae in legibus essent iustitiae permansurae, fecit etiam alias
animas, quas uel peccaturas uel in peccatis etiam perseuera-
turas esse praeuidebat ? cum adhuc et tales meliores sint eis
120 quae, quoniam nullum habent rationale ac liberum uoluntatis
arbitrium, peccare non possunt. Quae tamen adhuc etiam
ipsae meliores sunt quam corporum quorumlibet quamlibet
87 dimissa] amissa 8 88 uoluntas] uoluptas Low. 90 penitendi MAG V 8,
рое- X R, рае- K, pg T C L F 91 recepit у 94 abetrans G К Lou. ц 99
in quo] de quo G ц, quo 8 104 iidem edd. 107 praeferantur X 119 et
tales adhuc edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, v, 16, 59-vi, 18, 63 285
splendidissimus fulgor, quem pro ipsius summi dei substantia
quidam, quamuis cum magno errore, uenerantur. 60. Quod
125 si in ordine corporearum creaturarum ab ipsis sidereis choris
usque ad numerum capillorum nostrorum ita gradatim bona-
rum rerum pulchritudo contexitur ut inperitissime dicatur :
‘quid est hoc? utquid hoc?’ — omnia enim in ordine suo
creata sunt, — quantum inperitius de quacumque anima dici-
130 tur, quae, ad quantamlibet sui decoris deminutionem defec-
tumque peruenerit, omnium corporum dignitatem sine ulla
dubitatione superabit!
17. 61. Aliter enim aestimat ratio aliter usus. Ratio aestimat
luce ueritatis, ut recto iudicio subdat minora maioribus;
135 usus autem consuetudine commoditatis plerumque inclinatur,
ut ea pluris aestimet quae ueritas minora esse conuincit.
Cum enim corpora caelestia corporibus terrestribus magna
differentia ratio praeponat, quis tamen camalium hominum
non mallet uel plura deesse in caelo sidera quam unam arbus-
140 culam in agro suo aut uaccam in armento ? 62. Sed sicut
aetate maiores homines uel omnino contemnunt uel certe
patienter corrigenda exspectant iudicia paruulorum, qui ex-
ceptis quibusdam quorum amore laetantur quemlibet homi- V105
num ceterorum mori malunt quam passerem suum — et multo
145 magis si homo sit ille terribilis, passer autem canorus et
pulcher —, ita hi qui prouectu animi ad sapientiam profe-
cerunt, inperitos rerum existimatores cum inuenerint deum
laudantes in creaturis minoribus, qui eas carnalibus suis
sensibus accomodatius adhibent, in superioribus uero atque
150 melioribus partim eum non laudantes minusue laudantes,
partim etiam uituperare aut emendare conantes, partim non
credentes quod earum ille sit conditor, talium iudicia uel
omnino contemnere, si corrigere nequeunt, uel donee corrigant
aequo animo tolerare ac sustinere consuescant.
VI. 18. 63. Quae cum ita sese habeant, tantum abest a uero
quod creatori deputanda existimantur peccata creaturae, PL
quamuis necesse est fiant quae ipse futura praesciuit, ut cum 1280
tu dixeris non te inuenire quomodo non ei deputetur quic-
5 quid in eius creatura fieri necesse est, ego contra non in-
125 siderum a 8 edd. 128 aut quid a 8 Er. utquid hoc] от. L in] от.
edd. 129 quantum M a Y, quanto cet. 130 quantam suilibet M, quant&m
sui cuiuslibet у 129/131 anima usque defectumque] от. a, anima quae
quocumque suppl. G 131/132 sine ulla dubitatione] от. G 132 supe-
rauit M T С A К 8 Am. Er. Lou., semper superabit G p 140 hii MTCAV
Y, ii edd. 147 aestimatores Er. Lou. p 148 qui] quia G 154 aequo]
aequali X consuescunt X L S
VI, 1 sese] esse M T C A, se X у Y a] от. a 4 tu] от. M m 1 a. 5
eum non у
286 DE LIBERO ARBITRIO III, vi, 18, 63-vii, 20, 69
ueniam modum neque inueniri posse atque omnino non esse
confirmem, quo ei deputetur quicquid in eius creatura ita
fieri necesse est ut uoluntate peccantium fiat. 64. Si enim
quis dixerit : ‘Non esse quam miserum esse me mallem’,
10 respondebo : ‘Mentiris. Nam et nunc miser es nec ob aliud
mori non uis nisi ut sis; ita cum miser nolis esse, esse uis
tamen. Age igitur gratias ex eo quod es uolens, ut quod in-
uitus es auferatur. Volens enim es et miser inuitus es. Quod
si ingratus es in eo quod esse uis, iure cogeris esse quod non
15 uis. Ex illo igitur quod etiam ingratus habes quos uis, crea-
toris laudo bonitatem; ex illo autem quod ingratus pateris
quod non uis, ordinatoris laudo iustitiam.’
19. 65. Si dixerit : ‘Non ideo mori nolo quod malim miser V юб
esse quam omnino non esse, sed ne post mortem miserior
20 sim’, respondebo : ‘Si hoc iniustum est, non sic eris, si autem
hoc iustum est, laudemus eum cuius legibus sic eris.’ Si
dixerit: ‘Vnde praesumam quod si hoc iniustum est non sic
его ?’ respondebo : ‘Quia si eris in tua potestate, aut miser
non eris aut tu ipse te iniuste regendo iuste eris miser. 66. Aut
25 uolendo et non ualendo te iuste regere non eris in tua
potestate, et aut in nullius eris aut in alterius; si in nullius
aut inuitus aut uolens ; sed inuitus esse nihil potes nisi te uis
aliqua superauerit, porro nulla ui superari potest qui est in ц 618
nullius potestate ; si autem uolens in nullius eris potestate,
30 ad hoc ratio recurrit ut sis in tua et aut te iniuste regendo
iuste miser sis, aut quoniam quodlibet uolens eris habes adhuc
unde gratias agas bonitati conditoris tui. 67. Quod si in tua
potestate non eris, aut potentior profecto aut infirmior te
habebit in potestate. Quod si infirmior, tua culpa et iusta
35 miseria, poteris enim infirmiorem superare si uoles ; si autem
potentior te infirmiorem habebit in potestate, nullo modo
tam rectam ordinationem recte iniustam putabis.’ Verissime
igitur dictum est: ‘Si hoc iniustum est, non sic eris, si autem
iustum, laudemus eum cuius legibus sic eris.’
VII. 20. 68. Si dixerit: ‘Ideo magis uolo uel miser esse quam
omnino non esse quia iam sum, si autem priusquam essem
possem consuli, eligerem non esse potius quam ut essem miser.
Nunc enim quod timeo non esse cum miser sim ad ipsam
5 miseriam pertinet qua non id uolo quod uelle deberem ; magis
enim non esse quam miser esse uelle deberem. 69. Nunc uero
fateor me quidem malle uel miserum esse quam nihil; sed
tanto stultius id uolo quanto miserius, tanto autem miserius
9 quam miserum esse] om. a L me esse Am. Er. Eon. 11 alt. esse] от. a X
16paterisingratus edd. 18 dixeris aS 22 dixeris a8 praesumat X 25
te] от. у 32 creatoris L J
VII, 1 dixeris aS 6 qua] quia M X 8 id non/y
DE LIBERO ARBITRIO III, vii, 20, 69-21, 75 287
quanto uerius uideo non hoc me uelle debuisse,’ respondebo :
10 ‘Caue potius ne hie erres ubi te uidere uerum putas. Nam si V 107
beatus esse, utique esse quam non esse malles; et nunc miser
cum sis, mauis tamen esse uel miser quam omnino non esse,
cum esse nolis miser. 70, Considera igitur, quantum potes, PL
quam magnum bonum sit ipsum esse, quod et beati et miseri 1281
15 uolunt. Nam si hoc bene consideraueris, uidebis in tantum
te esse miserum in quantum non propinquas ei quod summe
est, in tantum autem putare melius esse ut quisque non sit
quam ut miser sit in quantum non uides quod summe est, et
ideo tamen esse te uelle quoniam ab illo es qui summe est?
20 21. 71. Si uis itaque miseriam fugere, ama in te hoc ipsum
quia esse uis. Si enim magis magisque esse uolueris, ei quod
summe est propinquabis ; et gratias age nunc quia es. Quam-
uis enim sis beatis inferior, superior tamen es quam ea quae
non habent uel beatitudinis uoluntatem, quorum tamen multa
25 etiam a miseris laudantur. Omnia tamen eo ipso quo sunt
iure laudanda sunt, quia eo ipso quo sunt bona sunt. 72.
Quanto enim amplius esse amaueris, tanto amplius uitam
aeternam desiderabis teque ita formari exoptabis ut affectio-
nes tuae non sint temporales, de temporalium rerum amoribus
30 inustae et inpressae; quae temporalia et antequam sint non
sunt, et cum sunt fugiunt, et cum fugerint non erunt. Itaque
cum futura sunt, nondum sunt, cum autem praeterita sunt,
iam non sunt. 73. Quo modo igitur tenebuntur ut maneant,
quibus hoc est incipere ut sint, quod est pergere ut non sint ?
35 Qui autem amat esse probat ista in quantum sunt et amat
quod semper est. Et si uariabatur in amore istorum, munitur
in illius ; et si diffluebat in amore transeuntium, in permanen-
tis amore solidabitur et stabit et obtinebit ipsum esse, quod
uolebat cum timebat non esse et stare non poterat inretitus
40 amore fugientlum. 74. Non ergo tibi displiceat, immo maxime V108
placeat, quod mauis esse uel miser quam propterea miser non
esse quia nihil eris. Huic enim exordio quo esse uis si adicias
magis magisque esse, consurgis atque exstrueris in id quod
summe est, atque ita te ab omni labe cohibebis, qua transit ut
45 non sit quod infime est et secum amantis uires subruit. 75.
Hinc fiet ut qui mauult non esse ne miser sit, quia non esse
non potest, restet ut miser sit, qui autem plus amat esse quam n 619
odit miser esse, adiciendo ad id quod amat quod odit excludat;
cum enim in suo genere perfecte esse coeperit miser non erit.
15/16 te in tantum edd. 16 te] от. T C A 19 te esse edd. quoniam]
quia G 23 beatis sis edd. 30 iniustae M a. X 8 36 uariatur Rouen 476
(Gemeticensis) ft in marg. munietur S Er. Lou. ц 37 defluebat T C A Y
40 ergo] igitur edd. 42 eris] от. у 44 qua] qui T A, quia C m 2 G V 45
amantes M T C A ft 47 restat T С A V 48 et adiciendo MLKF m 1
288 DE LIBERO ARBITRIO III, viii, 22, 76-23, 82
VIII. 22. 76, Nam illud uide quam absurde atque inconue-
nienter dicatur : ‘Mallem non esse quam miser esse? Qui enim
dicit: ‘Mallem hoc quam illud’, eligit aliquid. Non esse autem
non est aliquid sed nihil et ideo nullo pacto potes recte eligere,
5 quando quod eligas non est. Dicis uelle te quidem esse, cum
sis miser, sed non hoc uelle debuise. Quid igitur uelle de-
buisti ? ‘Non esse’, inquis, ‘potius.’ Si hoc uelle debuisti, hoc
est melius. 77. Quod autem non est melius esse non potest,
non ergo id uelle debuisti ueraciorque sensus est quo id non
10 uis quam opinatio per quam te id uelle debuisse arbitraris.
Deinde quod quisque recte eligit adpetendum, cum ad id
peruenerit necesse est melior fiat. Melior autem esse non
poterit qui non erit, nemo igitur recte potest eligere ut non PL
sit. 78. Neque enim moueri nos oportet eorum iudieio qui 1282
15 urguente miseria sese interemerunt. Aut enim eo confugerunt
ubi melius sibi fore putarunt, et non est contrarium rationi
nostrae, quoquo modo putauerint; aut si nullos se futures
omnino crediderunt, multo minus falsa electio nihil eligen- V 109
tium commouebit. Quo modo enim sequar eligentem, a quo si
20 quaeram quid eligat, respondebit: ‘Nihil’ ? Nam qui eligit non
esse, profecto se nihil eligere, etiam si hoc nolit respondere,
conuincitur.
23. 79. Verum tamen ut de hac tota re, si potero, dicam quod
sentio, nemo mihi uidetur, cum se ipsum necat aut quo-
25 libet modo emori cupit, habere in sensu quod post mortem
non sit futurus, tametsi aliquantum hoc in opinione habeat.
Nam opinio aut in errore aut in ueritate ratiocinantis est uel
credentis, sensus autem aut consuetudine aut natura ualet.
80. Posse autem fieri ut aliud sit in opinione aliud in sensu,
30 uel ex hoc cognoscere facile est, quod plerumque aliud facien-
dum esse credimus et aliud facere delectat. Et aliquando
ueracior est sensus quam opinio, si ilia de errore ille de natura
est, uelut cum aeger plerumque aqua frigida conducibiliter
delectatur, quam tamen credit si biberit esse nocituram.
35 81. Aliquando ueracior opinio quam sensus, si credat arti
medicinae obesse frigidam, cum re uera oberit et tamen
bibere delectet. Aliquando utrumque in ueritate est, cum id
quod prodest non solum ita creditur sed etiam libet; ali-
quando utrumque in errare, cum id, quod nocet, et prodesse
40 creditur et libere non desinet. 82. Solet autem et recta opinio
prauam corrigere consuetudinem et praua opinio rectam
VIII, 1 atque] et J Lou. p 4 recte potes eligere G, potes el. recte L 5
quod] quo id M X K, quid Y 7 si hoc potius G 11 elegit у Y 16 ur-
guente M T A X, urgente cet. 16 fore sibi edd. putauerunt G est]
от. у 17 putauerunt R V 18 minus me 8 20 qui] quid X 31 facere]
facile M T C A 35 credit S edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, viii, 23, 82-ix, 24, 88 289
deprauare naturam ; tanta uis est in dominatu et principatu
rationis. Cum ergo quisque credens quod post mortem non
erit intolerabilibus tamen molestiis ad totam cupiditatem
45 mortis impellitur et decernit atque arripit mortem, in opinione
habet errorem omnimodae defectionis, in sensu autem natu-
ral desiderium quietis. 83, Quod autem quietum est non
est nihil, immo etiam magis est quam id quod inquietum
est. Inquietude enim uariat adfectiones ut altera alteram V no
50 perimat, quies autem habet constantiam in qua maxime in-
tellegitur quod dicitur Est. Omnis itaque ille adpetitus in
uoluntate mortis non ut qui moritur non sit sed ut requiescat
intenditur. 84. Ita cum errore credat non se futurum, natura
tamen quietus esse, hoc est, magis esse desiderat. Quapropter
55 sicut nullo pacto fieri potest ut non esse aliquem libeat, ita p. 620
nullo pacto fieri oportet ut ex eo quod est quisque bonitati
creatoris ingratus sit.
IX. 24. 85. Si dixerit: ‘Non erat tamen difficile aut laborio-
sum omnipotenti deo ut omnia quaecumque fecit sic haberent PL
ordinem suum ut nulla creatura usque ad miseriam per- 1283
ueniret; non enim hoc aut omnipotens non potuit aut bonus
5 inuidit’, respondebo ordinem creaturarum a summa usque
ad infimam gradibus iustis ita decurrere ut ille inuideat qui
dixerit : ‘Ista non esset’, inuideat etiam ille qui dixerit : ‘Ista
talis esset.’ 86. Si enim talem uult esse qualis est superior,
iam ilia est et tanta est ut addi ei non oporteat, quia per-
10 fecta est. Qui ergo dicit : ‘Etiam ista talis esset’, aut per-
fectae superior! uult addere et erit immoderatus et iniustus
aut istam uult interimere et erit malus et inuidus. 87. Qui
autem dixerit : ‘Ista non esset’, nihilominus erit malus atque
inuidus, cum earn non uult esse quam inferiorem laudare
15 adhuc cogitur, uelut si dicat : ’Non esset luna’, cum etiam
lucemae claritatem longe inferiorem, in suo tamen genere
pulchram et terrenis tenebris decoram atque aptam nocturnis
usibus atque in his omnibus pro suo modulo utique lauda-
bilem aut fateatur aut stultissime uel contentiose neget.
20 88. Quo modo ergo recte dicere audebit : ‘Luna non esset Vm
in rebus’, qui si diceret : ‘Lucema non esset’, deridendum se
esse sentiret ? Quodsi non dicit: ‘Luna non esset’, sed qualem
solem uidet talem dicit lunam esse debuisse, non intellegit
nihil aliud se dicere quam : ‘Non esset luna, sed essent soles
48 magis] maius X L S 51 dicitur] dictum Rouen 476 Er. Lou. p in marg.
55/56 ut usque oportet] om. a 56 oportet] potest M у
IX, 2 quaecumque] quae у 1 esset] esse T C A ista usque dixerit] от. X
9 addi ei] addi a, adici Y, adici ei edd. 12/14 qui usque inuidus] F m 2 R V,
om. cet. 14 quam] qua у Er. Lou. p 14/15 adhuc laudare L S 17 deco-
ram] sed coram M a accomodam у esse decoram p. 18 his] om. a
21 qui si] quasi T m 1 С m 1, quia si T m 2 C m 2 A
290 DE LIBERO ARBITRIO III, ix, 24, 88-26, 94
25 duo.’ In quo dupliciter errat quod rerum perfectioni et addere
aliquid cupit, cum desiderat alterum solem, et minuere, cum
lunam uult detrahi.
25. 89. Hie fortasse dicat ideo nihil se de luna conqueri
quia splendor eius ita minor est ut miser non sit, de anima-
jo rum autem non obscuritate, sed miseria se dolere. Sedulo
cogitet ita lunae splendorem non esse miserum ut nec splen-
dor solis sit beatus. 90. Quamuis enim corpora caelestia sint,
corpora sunt tamen quantum ad lucem istam pertinet quae
per oculos corporeos sentiri potest. Nulla autem corpora,
55 quantum ad sese adtinet, uel beata possunt esse uel misera,
quamquam beatorum aut miserorum corpora possint esse.
91. Sed de illis luminibus similitude adhibita id docet, ut,
quem ad modum corporum differentias contemplando uidens
alia clariora iniuste petis auferri quae obscuriora conspexeris
40 aut clarioribus adaequari, sed ad perfectionem uniuersitatis
referens omnia quanto magis minusue inter se clara sunt
tanto magis cernis esse omnia, nec tibi occurrit perfecta
uniuersitas, nisi ubi maiora sic praesto sunt ut minora non
desint, sic etiam differentias animarum cogites in quibus hoc
45 quoque inuenies, ut miseriam quam doles ad id quoque ualere
cognoscas, ut uniuersitatis perfectioni nec illae desint animae
quae miserae fieri debuerunt quia peccatrices esse uoluerunt.
Tantumque abest ut deus tales facere non debuerit, ut etiam
ceteras creaturas laudabiliter fecerit longe inferiores animis
50 miseris.
26. 92. Sed adhuc uidetur minus intellegens quod dictum V 112
est habere quod contradicat. Dicit enim : 'Si uniuersitatis per-
fectionem complet etiam nostra miseria, defuisset aliquid
huic perfectioni si beati semper essemus. Quapropter si ad mi- PL
55 seriam nisi peccando non peruenit anima, etiam peccata nostra 1284
necessaria sunt perfectioni uniuersitatis quam condidit deus.
Quo modo ergo iuste punit peccata quae si defuissent crea- p. 621
tura eius plena et perfecta non esset ?’ 93. Hie respondetur
non ipsa peccata uel ipsam miseriam perfectioni uniuersitatis
60 esse necessaria, sed animas in quantum animae sunt, quae si
uelint peccant, si peccauerint miserae hunt. Si enim peccatis
earum detractis miseria perseuerat aut etiam peccata prae-
cedat, recte deformari dicitur ordo atque administratio uni-
uersitatis. Rursus si peccata fiant et desit miseria, nihilominus
65 dehonestat ordinem iniquitas. 94. Cum autem non peccan-
30 sedulo] sed G 34 corporeos oculos Y edd. 35 se T C A 37 ut] L F
m 2 R V 8 L.ou. p., от. cett. 39 petas X perspexeris R 40 nec] ne X
52 si] от. T C A 53 defuisse M ft F m 1 57 peccata punit Y edd. 60
necessaria esse L 5 03 ministratio L 63/04 uniuersitatis administratio S
DE LIBERO ARBITRIO III, ix, 26, 94-28, 100 291
tibus adest beatitudo, perfecta est uniuersitas ; cum uero pec-
cantibus adest miseria, nihilominus perfecta est uniuersitas.
Quod autem ipsae non desunt animae quas uel peccantes
sequitur miseria uel recte facientes beatitudo, semper naturis
70 omnibus uniuersitas plena atque perfecta est. Non enim pec-
catum et supplicium peccati naturae sunt quaedam, sed ad-
fectiones naturarum, ilia uoluntaria, ista poenalis. 95. Sed
uoluntaria quae in peccato fit turpis adfectio est. Cui prop-
terea poenalis adhibetur ut ordinet earn ubi talem esse non
75 turpe sit, et decori uniuersitatis congruere cogat, ut peccati
dedecus emendet poena peccati.
27. 96. Hine fit ut peccans creatura superior creaturis in-
ferioribus puniatur, quia illae tam sunt infimae ut ornari,
etiam a turpibus animis possint atque ita decori uniuersitatis
80 congruere. Quid enim tam magnum in domo est quam homo ?
et quid tam abiectum et infimum quam cloaca domus ? Seruus V115
tamen in tali peccato detectus ut mundandae cloacae dignus
habeatur ornat ?am etiam turpitudine sua. 97. Et utrumque
horum, id est turpitudo serui et mundatio cloacae, iam con-
8 5 iunctum et redactum in quandam sui generis unitatem ita
dispositae domui coaptatur atque subtextiur ut eius uniuer-
sitati ordinatissimo decore conueniat. Qui tamen seruus si
peccare noluisset, non defuisset domesticae disciplinae alia
prouisio qua necessaria mundarentur. Quid itaque tam in-
90 fimum in rebus quam corpus omne terrenum ? 98. Hanc tamen
corruptibilem carnem etiam peccatrix anima sic ornat ut ei
speciem decentissimam praebeat motumque uitalem. Habita-
tion! ergo caelesti talis anima non congruit per peccatum,
terrestri autem congruit per supplicium, ut quodlibet elegerit
95 semper sit pulchra uniuersitas decentissimis partibus ordi-
nata, cuius est conditor et administrator deus. 99. Namque
optimae animae cum in infimis creaturis habitant, non eas
omant miseria sua, quam non habent, sed usa earum bono.
Si autem peccatrices animae permittantur habitare in sub-
100 limibus locis, inhonestum est, quia non conueniunt illis, qui-
bus nec bene uti possunt nec ornamenti aliquid conferunt.
28. 100. Ideo quamquam orbis iste terrenus rebus corrup-
tibilibus deputatus sit, tamen seruans quantum potest imagi-
nem superiorum exempla nobis et indicia quaedam demon-
105 strare non cessat. Si enim bonum et magnum aliquem uirum,
hortante honestatis officio, uideamus ignibus, quantum ad PL
corpus adtinet, concremari, non hoc uocamus poenam pec- 1285
cati, sed fortitudinis et patientiae documentum, eumque magis
66/67 cum uero usque uniuersitas от. a. L, sed spatium relinquit G 74 tails M a fl
76 emendat M 77 a creaturis у Lou. p 96 tamen] tam X 91 etiam]
tam X L, et tam K, et tamen M T C A, tamenetsi G 104 superiorem p
292 DE LIBERO ARBITRIO III, ix, 28, 100-x, 29, 104
diligimus cum foedissima corruptio corporea membra eius
no absumat quam si nihil eius modi pateretur ; miramur quippe
animi naturam mutabilitate corporis non mutari. 101. At uero
crudelissimi latronis membra cum tali supplicio confici aspici-v 114
mus, adprobamus ordinem legum. Omant ergo ambo ilia tor-
menta, sed ille merito uirtutis, iste peccati. At si post illos м 622
115 ignes uel etiam ante illos optimum ilium uirum commutatum
ad congruentiam caelestis habitationis ad sidera uideremus
adtolli, utique laetaremur. Si autem sceleratum latronem siue
ante supplicium siue post supplicium cum eadem malitia
uoluntatis ad sedem honoris sempiternam leuari uideremus
120 in caelum, quis non offenderetur ? 102. Ita fit ut inferiores
creaturas ambo ornare potuerint, superiores autem unus
illorum. Ex quo admonemur aduertere mortalitatem carnis
huius et primum hominem ornasse, ut peccato poena con-
grueret, et dominum nostrum, ut a peccato misericordia
125 liberaret. Non autem sicut iustus potuit in ipsa iustitia per-
manens corpus habere mortale, ita iniquus potest dum iniquus
est ad immortalitatem peruenire sanctorum, scilicet sublimem
et angelicam, non eorum angelorum de quibus apostolus ait :
Nescitis quia angelos sumus iudicaturi ? sed eorum de quibus
130 dominus ait : Et erunt aequales angelis dei. 103. Qui enim
aequalitatem angelorum desiderant propter inanem, gloriam
suam non ideo uolunt aequales esse angelis, sed sibi. Itaque
in tali uoluntate perseuerantes aequabuntur supplicio prae-
uaricatoribus angelis, potestatem suam potius quam dei omni-
135 potentis diligentibus. Talibus enim ad sinistram constitutis,
quia non quaesiuerunt deum per humilitatis ianuam, quam in
se ipso dominus lesus Christus ostendit, et inmisericorditer
superbeque uixerunt, dicetur : lie in ignem aeternum, qui фгае-
paratus est diabolo et angelis eius.
X. 29. 104. Cum enim duae sint origines peccatorum, una
spontanea cogitatione, alia persuasione alterius, quo pertinere v 115
arbitror quod propheta dicit : Ab occultis meis munda me,
domine, et ab alienis фагсе seruo tuo, utrumque uoluntarium est
5 quidem — nam sicut propria cogitatione non peccat inuitus,
ita dum consentit male suadenti non utique nisi uoluntate
consentit —, sed tamen grauius est non solum nullo suadente
propria cogitatione peccare, sed etiam peccatum alteri per
IX, 129 I Cor. 6, 3. 130 cf. Matth. 22, 30; Luc. 20, 36. 138/139 Matth.
25, 41.
X, 3/4 Ps. 18, 13/14; cf. Conf. 1, 5, 6.
110 absumit L J si] от. M eius modi] от. G, huius modi edd. 115
uirum ilium Y edd. 132 angelos sibi G V Lou. p 130 quaesierunt X p
X, 5 non] от. МТС A 8 peccatum] peccandum a p
DE LIBERO ARBITRIO III, x, 29, 104-31, no 293
inuidentiam dolumque suadere, quam ad peccandum alterius
10 suasione traduci. 105. Seruata est ergo in utroque peccato ius-
titia domini punientis. Nam et illud adpensum est aequitatis
examine ut nec ipsius diaboli potestati negaretur homo quem
sibi male suadendo subiecerat. Iniquum enim erat ut ei quem
ceperat non dominaretur. Nec fieri ullo modo potest ut dei
15 summi et ueri perfecta iustitia, quae usquequaque pertenditur,
deserat etiam ordinandas ruinas peccantium. 106. Et tamen PL
quia minus peccauerat homo quam diabolus, id ipsum ei 1286
ualuit ad reparandam salutem, quod principi huius mundi,
partis rerum scilicet huius mortalis atque infimae, hoc est
20 principi omnium peccatorum et praeposito mortis, usque ad
mortalitatem carnis addictus est. 107. Ita enim conscientia
mortalitatis timidus et a uilissimis atque abiectissimis bestiis
uel etiam minutissimis molestias atque interitum reformidans
incertusque futurorum, et inlicitas cohibere laetitias ex maxi-
25 me superbiam, cuius persuasione deiectus est et quo uno uitio
misericordiae medicina respuitur, frangere consueuit. Quid
enim tam opus habens misericordia quam miser ? Et quid tam
indignum misericordia quam superbus miser ?
30. 108. Ex quo factum est ut illud dei uerbum, per quod
30 facta sunt omnia et quo fruitur omnis angelica beatitudo, us-V116
que ad miseriam nostram clementiam suam porrigeret et uer-
bum caro fieret et habitaret in nobis. Sic enim posset panem
angelorum homo manducare, nondum angelis adaequatus, si p. 623
panis ipse angelorum hominibus dignaretur aequari. 109. Nec
35 sic descendit ad nos ut illos desereret, sed simul integer
illis integer nobis, illos intrinsecus pascens per id quod deus
est, nos forinsecus admonens per id quod nos sumus, idoneos
facit per fidem quos per speciam pascat aequaliter. Quia
enim rationalis creatura uerbo illo tamquam optimo cibo
40 suo pascitur, humana autem anima rationalis est — quae
mortalibus uinculis peccati poena tenebatur, ad hoc diminu-
tionis redacta, ut per coniecturas rerum uisibilium ad intel-
legenda inuisibilia niteretur —, cibus rationalis creaturae
factus est uisibilis, non commutatione naturae suae sed habitu
45 nostrae, ut uisibilia sectantes ad se inuisibilem reuocaret. Sic
eum anima quem superbiens intus reliquerat foris humilem in-
uenit, imitatura eius humilitatem uisibilem et ad inuisibilem
altitudinem reditura.
31.110. Atque uerbum dei unicus dei filius diabolum, quem
19 partes M T C A, parti G
prin. M 22 atque] et Y edd.
adaequari 8 40 est] om. 8
T C m 1 A X у cybus X
itaque L S
20 principi] principio KF m 1 Am. Er. Lou., in
20 frangere et edomare ft S Am. Er. Lou. 34
42 est redacta 8 43 inuisibilia] uisibilia M m 1
40 eum] enim Y, enim eum J 49 atque]
2Q4 DE LIBERO ARBITRIO III, x, 31, no-xi, 32, 114
50 semper sub legibus suis habuit et habebit, homine indutus
etiam homini subiugauit, nihil ei extorquens uiolento domi-
natu sed superans eum lege iustitiae, ut, quoniam femina de-
cepta et deiecto per feminam uiro omnem prolem primi ho-
minis tamquam peccatricem legibus mortis, malitiosa quidem
55 nocendi cupiditate sed tamen iure aequissimo, uindicabat,
tam diu potestas eius ualeret donee interficeret iustum, in
quo nihil dignum morte posset ostendere, non solum quia
sine crimine occisus est sed etiam quia sine libidine natus, cui
subiugauerat ille quos ceperat, ut quicquid inde nasceretur
60 tamquam suae arboris fructus praua quidem habendi cupidi-V 117
tate sed tamen non iniquo possidendi iure retineret. 111. lus-
tissime itaque dimittere cogitur credentes in eum quem
iniustissime occidit, ut et quod temporaliter moriuntur debi-
tum exsoluant et quod semper uiuunt in illo uiuant qui pro
65 eis quod non debebat exsoluit, quibus autem infidelitatis per- PL
seuerantiam persuasisset iuste secum haberet in perpetua 1287
damnatione consortes. 112. Ita factum est ut neque diabolo
per uim eriperetur homo quem nec ipse ui sed persuasione
ceperat, et qui iuste plus humiliatus est ut seruiret cui ad
70 malum consenserat, iuste per eum cui ad bonum consensit
liberaretur, quia minus iste in consentiendo quam ille in
male suadendo peccauerat.
XI. 32. 113. Naturas igitur omnes deus fecit, non solum in
uirtute atque iustitia permansuras sed etiam peccaturas, non
ut peccarent sed ut essent ornaturae uniuersum, siue peccare
siue non peccare uoluissent. Si enim rebus deessent animae
5 quae ipsum fastigium ordinis in uniuersa creatura sic optine-
rent ut si peccare uoluissent infirmaretur et labefactaretur
uniuersitas, magnum quiddam deesset creaturae; illud enim
deesset quo remoto stabilitas rerum atque conexio turbare-
tur. 114. Tales sunt optimae et sanctae et sublimes crea-
10 turae caelestium uel supercaelestium potestatum, quibus
solus deus imperat, uniuersus autem mundus subiectus est.
Sine istarum officiis iustis atque perfectis esse uniuersitas
non potest. Item si deessent quae siue peccarent siue non
peccarent nihil uniuersitatis ordini minueretur, etiam sic
15 plurimum deesset. Animae sunt enim rationales, et illis supe-
rioribus officio quidem impares sed natura pares, quibus adhuc
inferiores sunt multi et tamen laudabiles a summo deo consti-
tutarum rerum gradus.
68 cui] от. a, cuius MX 66 haberet et M ft S 69 iuste] iusto a Am. Er.
Lou. plus] prius L S, от. V seruiretur M T A
XI, 3 uniuersum] uniuersitates у 15 deessent animae у
DE LIBERO ARBITRIO III, xi, 33,115-xii, 35,120 295
33. 115. Illa ergo natura sublimioris officii est quae non p 624
20 solum si non esset sed etiam si peccaret minueret ordinem Vi 18
uniuersitatis. Inferioris officii est ista quae tantum modo si
non esset, non autem si peccaret, aliquid minus haberet uni-
uersitas. Illi data est potentia omnia continendi officio pro-
prio, quod rerum ordini deesse non possit. Nec ideo in bona
25 uoluntate permanet quia hoc accepit officium, sed ideo
accepit quoniam ab illo qui dedit permansura praeuisa est.
116. Nec tamen sua maiestate continet omnia, sed inherendo
illius maiestati et eius imperiis deuotissime optemperando a
quo et per quem et in quo facta sunt omnia. Huic autem
30 datum est quidem non peccanti potentissimum officium
continendi omnia, non tamen proprium sed cum ilia, tam-
quam ei quae peccatura praecognita est. 117. Habent sane
spiritalia quaeque inter se et coniunctionem sine cumulo et
seiunctionem sine diminutione, ut neque adiuuaretur ilia in
35 actionis suae facilitate, cum haec sibi coniungeretur, neque
difficilior illi actio fieret, si haec officium suum peccando
desereret. Non enim locis et mole corporum sed parilitate
adfectuum iungi et disparilitate seiungi possunt creaturae
spiritales, quamuis corpora sua quaeque possideant.
40 34. 118. In corporibus autem inferioribus atque mortalibus PL
post peccatum ordinata regit corpus suum, non omnimodo 1288
pro arbitrio sed sicut leges uniuersitatis sinunt. Nec ideo
tamen talis anima inferior est corpore caelesti, cui corpori
etiam corpora terrena subiecta sunt. Pannosa quippe uestis
45 damnati serui multo est inferior ueste bene meriti et in
honore magno apud dominum constituti, sed ipse seruus
melior est qualibet ueste pretiosa, quia homo est. 119. Illa
ergo inheret deo et in caelesti corpore angelica potestate V119
etiam terrestre corpus omat et regit, sicut iubet ille cuius
50 nutum ineffabiliter intuetur. Ista uero mortalibus membris
onerata uix hoc ipsum quo premitur administrat intrinsecus
et tamen ornat quantum potest; cetera uero extrinsecus ad-
iacentia longe infirmiore operatione extrinsecus adficit sicut
potest.
XII. 35.120. Vnde colligitur non defuturum fuisse omatum
congruentissimum infimae corporeae creaturae, etiam si ista
peccare noluisset, quoniam quae totum potest regere etiam
partem regit, quae autem minus potest non continuo potest
XI, 40/41 cf. Epist. 143, j.
19 igitur LS 24 posset L 28 deuotissimis у 33 spiritualia L, R V S
33 actione suae M, actione sua у 38/39 spiritales creaturae 8 41 anima
ordinata T C A p 50 intuetur ineffabiliter Lou. p
XII, 2 ista] iste M, istam X 4 ait. potest] possit MFR, posset ft
296 DE LIBERO ARBITRIO III, xii, 35, 120-36, 125
5 ampliora. Perfectus enim medicus etiam scabiem sanat effica-
citer, at non continuo qui scabioso utiliter consulit uniuersae
humanae ualetudini mederi potest. 121. Et ratio quidem si
certa conspicitur qua manifestum fiat esse oportuisse crea-
turam quae numquam peccauerit numquam peccatura, sit
10 etiam illud eadem ratio renuntiat a peccato illam libera
uoluntate abstinere neque coactam non peccare sed sponte.
122. Verum tamen etiam si peccaret — quamquam non
peccauit, sicut earn non peccaturam praesciuit deus —, tamen
si etiam ipsa peccaret, sufficeret dei potestas ineffabilis poten-
15 tiae ad regendam istam uniuersitatem, ut omnibus congrua
et condigna retribuens nihil in toto imperio suo turpe atque
indecorum esse permitteret, 123. quia siue per nullas ad hoc
ipsum conditas potestates, si omnis angelica natura ab eius
praeceptis peccando defecisset, maiestate sua decentissime
20 atque optime regeret omnia — nec sic inuidens creaturae spi-
tali ut esset, qui etiam corporalem peccantibus quoque spiri-
talibus longe inferiorem tanta largitate bonitatis instituit, ut V 120
nullus sit caelum terramque rationabiliter intuens omnesque м 625
naturas uisibiles in suis generibus moderatas formatas ordina-
25 tas, qui uel alium credat artificem omnium esse quam deum uel
non eum ineffabiliter laudandum esse fateatur — siue nulla
est melior rerum ordinatio, nisi potestas angelica naturae
excellentia et bonitate uoluntatis in dispositione uniuersitatis
superemineat, etiam si omnes peccassent angeli, nullam in-
30 opiam facerent ad regendum imperium suum creatori ange-
lorum. 124. Non enim uel bonitas eius quasi aliquo taedio
uel omnipotentia difficultate deficeret ad creandos alios, quos
in eis sedibus collocaret quas peccando alii deseruissent, aut
creatura spiritalis quantilibet numeri si pro suis meritis PL
35 damnaretur angustare posset ordinem qui conuenienter et 1289
decenter excipit quoscumque damnatas. Quacumque se igitur
consideratio nostra conuerterit, ineffabiliter laudandum inue-
nit deum naturarum omnium conditorem optimum et admini-
stratorem iustissimum. 36.125. Postremo, ut relinquamus con-
40 templationem pulchritudinis rerum his, qui earn diuino munere
uidere possunt, nec eos ad ineffabilia contuenda uerbis cone-
mur adducere et tamen propter loquaces aut infirmos aut
insidiosos homines tantam quaestionem breuissima comple-
xione peragamus.
6 etiam si F Rouen 476 10 illam] ilia A X 13 sicut] sic M a X, si L 8 14/
16 maiestas ineffabili potentia 8 17 siue per] si per T C A, super G 20
omnia] от. L nec] ne a 23 rationaliter MXK 27 et naturae LS 32
omnipotent! M ft S m 1 difficultate] diuinitate A 34 numeri] muneris T m
2 у si Fm 2 R У Er. Lou. p., от. cet. 30 damnandos Y edd. quocumque
L 39 postremum Y 41 eos qui non possunt 8 p. quae uerba reuocanda puta-
uerunt Maurini ‘e codice altero Sorbonico (id est Paris. 15656) et ex aliis duobus’
DE LIBERO ARBITRIO III, xiii, 36, 126-37, 131 297
XIII. 126. Omnis natura quae minus bona fieri potest bona
est, et omnis natura dum corrumpitur minus bona fit. Aut
enim non ei nocet corruptio et non corrumpitur, aut si cor-
rumpitur nocet ei corruptio, et si nocet minuit aliquid de
5 bono eius et earn minus bonam facit. Nam si penitus earn
priuat omni bono quicquid eius remanebit iam corrumpi non
poterit, quia nullum erit bonum cuius ademptione possit
nocere corruptio; cui autem non potest nocere corruptioV121
non corrumpitur. 127. Porro natura quae non corrumpitur
10 incorruptibilis est; erit ergo natura — quod absurdissimum est
dicere —, corruptione facta incorruptibilis. Quapropter, quod
uerissime dicitur, omnis natura in quantum natura est bona
est, quia si est incorruptibilis, melior est quam corruptibilis,
si autem corruptibilis est, quoniam dum corrumpitur minus
15 bona fit, sine dubitatione bona est. 128. Omnis autem natura
aut corruptibilis est aut incorruptibilis. Omnis ergo natura
bona est. Naturam uoco quae et substantia dici solet; omnis
igitur substantia aut deus aut ex deo, quia omne bonum aut
deus aut ex deo.
20 37. 129. Quibus constitutis atque firmatis tamquam in
capite ratiocinationis nostrae adtende quod dicam. Omnis
natura rationalis cum libero uoluntatis arbitrio condita, si
manet in fruendo summo atque incommutabili bono, procul
dubio laudanda est; et omnis quae tendit ut maneat etiam
25 ipsa laudanda est. Omnis autem quae non in eo manet et non
uult agere ut maneat, in quantum ibi non est et in quantum
non id agit ut ibi sit, uituperanda est. 130. Si ergo laudatur
rationalis natura quae facta est, nemo dubitat laudandum
esse qui fecit; et si uituperatur, nemo dubitat eius condi-
30 torem in ipsa eius, uitaperatione laudari. Cum enim propterea
uituperamus hanc, quoniam summo et incommutabili bono id
est creatore suo frui non uult, ilium sine ulla dubitatione PL
laudamus. Quantum ergo bonum et quam uel ineffabiliter lin- 1290
guis omnibus uel ineffabiliter cogitationibus omnibus prae- /* 626
35 dicandus et honorandus est creator omnium deus, sine cuius
laude nec laudari possumus nec uituperari! 131. Non enim
uituperari possumus quia in eo non manemus nisi quia
magnum et summum et primum nostrum bonum est manere V122
in illo. Vnde autem hoc, nisi quia ille ineffabile bonum est ?
40 Quid ergo inueniri potest in nostris peccatis unde ille uitu-
peretur, quando uituperatio peccatorum nostrorum nulla est
nisi ille laudetur ?
XIII, 13 quia] quae у incorruptibilis est у est] от. Ma. 14 quoniam]
quae X 21 quod] quid L у S edd. 22 quae cum lib. uol. arb. condita est 3
Am. Er. Lou. 24/25 et omnis usque est] от. a 27 id non T A 28 est facta
edd. 32 ulla] от. M L 33/34 effabiliter linguis G [i
20
XXIX
298 DE LIBERO ARBITRIO III, xiii, 38, 132-xiv, 39, 137
38. 132. Quid, quod etiam in ipsis rebus quae uituperantur
nullius uituperatur nisi uitium ? Nullius autem uituperatur
45 uitium nisi cuius natura laudatur. Aut enim secundum
naturam est quod uituperas et non est uitium tuque magis
emendandus es ut recte uituperare noueris quam illud quod
non recte uituperas, aut si uitium est ut recte uituperari
possit, etiam contra naturam sit necesse est. 133. Omne
50 quippe uitium, eo ipso quo uitium est, contra naturam est.
Si enim naturae non nocet, nec uitium est; si autem quia
nocet ideo uitium est, ideo uitium est quia contra naturam
est. Quodsi non suo sed alieno uitio natura corrumpitur, in-
iuste uituperatur, et quaerendum est utrum ilia natura non
55 corrumpatur uitio suo, cuius uitio potuit alia natura corrumpi.
Sed quid est aliud uitiari nisi uitio corrumpi ? 134. Porro
natura quae non uitiatur caret uitio, cuius autem uitio alia
natura corrumpitur habet utique uitium. Prior ergo uitiosa
est et prior corrumpitur uitio suo, cuius uitio alia quoque
60 corrumpi potest. Ex quo colligitur contra naturam esse omne
uitium, etiam eius rei cuius est uitium. Quapropter, quoniam
in quacumque re non uituperatur nisi uitium, ideo autem
uitium est quia contra naturam eius rei est cuius est uitium,
nullius rei recte uituperatur uitium nisi cuius natura lauda-
65 tur. Non enim tibi recte in uitio displicet nisi quia uitiat quod
in natura placet.
XIV. 39.135. Videndum est etiam illud, utrum uere dicatur
aliquam naturam naturae alterius uitio corrumpi, nullo ad-
iuncto uitio suo. Si enim natura quae accedit cum uitio suo ad V123
aliam corrumpendam non in ea corruptibile aliquid inuenit,
5 non earn corrumpit; si autem inuenit, adiuncto eius uitio cor-
ruptionem eius operatur. Potentior enim ab infirmiore si cor-
rumpi nolit non corrumpitur ; si autem uelit, prius incipit uitio
suo corrumpi quam alieno. Aequalis autem ab aequali nihilo-
minus corrumpi si nolit, non potest. 136. Nam quaecumque
10 natura cum uitio ad earn quae sine uitio est ut corrumpat
accedit, eo ipso non aequalis accedit sed infirmior uitio suo.
Si uero potentior inualidiorem corrumpit, aut utriusque uitio
fit si utriusque praua cupiditate fit, aut uitio potentioris si
naturae tanta praestantia est ut inferiorem quam corrumpit
15 etiam uitiosa praecedat. 137. Quis enim recte uituperauerit
fructus terrae quod homines non utantur bene corruptique
66 alia] aliena V Rouen 476 ц 59 aliena Rouen 476 ц 63 est eius rei a Y
XIV, 7/8 suo uitio Y edd. 9 si corrumpi a Y Am. Er. Lou. 10 cum] om.
M 11 accedit aequalis Y edd. 12 si uero] siue M a F m 1, si autem J 16
quod eis 8 {de uti c. accent. cf. Ill, xv, 55 ; III, xviii, I. 46), homines eis edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, xiv, 39, 137-41, 143 299
uitio suo corrumpant eos abutendo ad luxuriam, cum tamen PL
dubitare dementis sit praestantiorem potentioremque esse 1291
hominis naturam etiam uitiosam quam non uitiosas quasque
20 fruges ?
40. 138. Potest etiam fieri ut aliquam inferiorem potentior
natura corrumpat et hoc nullius earum uitio fiat, si quidem
uitium dicimus quod uituperatione dignum est. Quis autem
uel frugalem hominem nihil aliud de frugibus quam supple-
25 menta naturae quaeritantem uituperare audeat aut easdem p 627
fruges quod usu ciborum eius corrumpuntur ? Talis enim nec
uisitate corruptio dicitur, quia maxime uitii nomen solet esse
corruptio. 139. Nam et illud in rebus facile animaduerti
potest, quod plerumque in nullos usus explendae indigentiae
30 suae natura potentior inferiorem corrumpit, uel iustitiae
ordine dum uindicat culpam — ex qua regula illud ab apostolo V124
dictum est : Si quis tempium dei corruperit, corrumpit ilium
deus —, uel ordine mutabilium rerum sibi cedentium secun-
dum leges congruentissimas pro ualentia cuiusque partis uni-
35 uersitatis datas. 140. Neque enim, si cuiusquam oculos pro
naturae suae modulo ferendae lucis inualidos sol fulgore cor-
rumpat, aut ad explendam indigentiam sui luminis eos com-
mutare putandus est aut id facere ullo uitio suo aut saltern ipsi
oculi uituperandi sunt, quia et domino suo cesserunt ut contra
40 lucem aperirentur et ipsi luci ut corrumperentur. 141. Omnium
igitur corruptionum sola quae uitiosa est corruptio recte uitu-
peratur, ceterae autem aut ne corruptiones quidem dicendae
sunt aut certe quia uitiosae non sunt dignae uituperatione esse
non possunt. Nam et ipsa uituperatio, quod soli uitio parata,
45 id est apta et debita sit, inde traxisse uocabulum creditur ut
uituperatio diceretur.
41. 142. Vitium autem, ut dicere coeperam, non aliunde
malum est nisi quia naturae aduersatur eius ipsius rei cuius
est uitium. Vnde manifestum est hanc eandem rem cuius
50 uitium uituperatur naturam esse laudabilem, ita ut omnino
hanc ipsam uituperationem uitiorum naturarum laudem esse
fateamur, earum scilicet quarum uitia uituperantur. Quia
enim uitium naturae aduersatur, tantum additur malitiae
uitiorum quantum naturarum integritati minuitur. 143. Cum
55 ergo uituperas uitium, id profecto laudas cuius integritatem
XIV, 32/33 I Cor. 3, 17.
19 quasque] quoque a, от. (i 24 uel] от. у 26 usu] in usu /3, in usum S,
usus G corrumpantur edd. 31/32 dictum est ab apostolo Y edd. 32
corrumpitMm 1XК(^elpei D G L Ppc), corrumpet cet. (ф&ерес cet.) 34legem
M a 34/36 uniuersitati /3 S Er. Lou. p 37 aut] от. T C A 47 ut] от.
Migne 50 natura T A G L Y Er. Lou. p
300 DE LIBERO ARBITRIO III, xiv, 41, 143-xv, 43, 148
desideras. Cuius autem nisi naturae integritatem ? Natura
enim perfecta non solum nulla uituperatione sed etiam laude
in suo genere digna est. Quod ergo perfectioni naturae deesse
perspexeris, id uocas uitium, satis tibi earn placere contestans
60 quam uituperatione imperfectionis eius uelles esse perfectam.
XV. 42. 144. Si igitur uituperatio uitiorum ipsarum etiam v 125
quarum sunt uitia naturarum decus dignitatemque commen-
dat, quanto magis deus conditor omnium naturarum etiam in
earum uitiis laudandus est 1 cum et hoc ab illo habeant quod
5 naturae sunt, et in tantum uitiosae sint in quantum ab eius qua
factae sunt arte discedunt, et in tantum uituperentur in quan- PL
turn earum uituperator artem qua factae sunt uidet, ut hoc in 1292
eis uituperet quod ibi non uidet. 145. Et si ars ipsa per quam
facta sunt omnia, hoc est summa et incommutabilis sapientia
ro dei, uere summeque est, sicuti est, respice quo tendat quidquid
ab ilia discedit. Qui tamen defectus non esset uituperatione
dignus nisi esset uoluntarius. Adtende enim, quaeso, utrum
recte uituperes quod ita est sicuti esse debuit; non opinor,
sed utique quod non ita est ut debuit. Nemo autem debet
15 quod non accepit. Et quisquis debet, cui debet, nisi a quo
accepit ut debeat ? 146. Nam et quae redduntur tralegando
ei redduntur qui tralegauerit, et quod creditorum iustis suc-
cessoribus redditur, ipsis utique redditur quibus isti iure suc-
cedunt; aliter non redditio, sed cessio uel amissio uel si quid
20 aliud huius modi nominanda est. Quapropter omnia tem-
poralia quae in hoc rerum ordine ita locata sunt ut nisi defi- д 628
ciant non possint praeteritis futura succedere, ut tota tem-
porum in suo genere pulchritudo peragatur, absurdissime
dicimus non debere deficere. 147. Quantum enim acceperunt,
25 tantum agunt, et tantum reddunt ei cui debent quod sunt in
quantumcumque sunt. Qui enim dolet ea deficere sermonem
suum oportet adtendat, eum certe ipsum quo ista conqueritur,
si iustum et a prudentia profectum esse arbitratur. Cuius ser- V126
monis quod ad sonum eius attinet si quis. unam particulam
30 diligat nec earn uelit ceteris deficiendo locum dare, quibus
decedentibus et succedentibus totus sermo ille contexitur,
mirabilis dementiae iudicabitur.
43.148. In his igitur rebus quae ideo deficiunt quia non ultra
esse acceperunt, ut suis temporibus omnia peragantur, nemo
60 quam ut a uituperationem M С X L m 1 esse] se T C A
XV, 1 uitiorum] rerum a Y 6 uituperentur R V Er. Lou. p, uituperentur
cet. 7/8 in hoc eis M, in eis hoc A 13/14 non opinor usque debuit Euodio
tribuit Ga 17 qui] quia M m 1 T C A, qui ea M m 2 G S translegauerat edd.
19 admissio Mm2TCAXK Er. Lou. p. 20 aliud] от. у huiuscemodi 3
21 ita] от. MaXKS 25 sunt] si MT C Ay 26 quis у enim] от. G у
27 eo селе ipso a Y Am. Er. Lou. quo] L К S, quod MaX Y Am. Er. Lou.t
quo de у 28 a] am. a 31 ille sermo Y edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, xi, 43, 148-44, 153 301
35 defectum recte uituperat, quia nemo potest dicere : ‘Debuit
permanere’, cum acceptas metas transire non posset. 149. In
creaturis autem rationalibus, quibus siue peccantibus siue
non peccantibus uniuersalis pulchritudo modis congruentissi-
mis terminatur, aut nulla peccata sunt — quod absurdissimum
40 est dicere; peccat enim saltim qui uel damnat quasi peccata
quae nulla sunt —, aut non sunt uituperanda peccata — quod
nihilominus absurdum est; incipient quippe nec recte facta
laudari et tota turbabitur humanae mentis intentio uitamque
subuertet —, aut uituperabitur factum quod ita factum est ut
45 debuit, et exsecrabilis insania uel, ut mitius loquar, error
miserrimus orietur; 150. aut si cogit uerissima ratio, sicuti
cogit, ut et uituperentur peccata et quicquid recte uituperatur
ideo uituperetur quia non ita est ut esse debuit, quaere quid
debeat natura peccatrix et inuenies recte factum, quaere cui
50 debeat et inuenies deum. A quo enim accepit posse recte
facere cum uelit, ab eo accepit ut sit etiam misera, si non
fecerit, et beata, si fecerit.
151. Quia enim nemo superat leges omnipotentis crea-
toris, non sinitur anima non reddere debitum. Aut enim reddit
55 bene utendo quod accepit aut reddit amittendo quod uti
noluit bene. Itaque si non reddit faciendo iustitiam, reddet PL
patiendo miseriam, quia in utroque uerbum illud debiti sonat. 1293
Hoc enim modo dici potuit quod dictum est : ‘Si non reddet v 127
faciendo quod debet, reddet patiendo quod debet. 152. Nullo
60 autem interuallo temporis ista diuiduntur — ut quasi alio
tempore non faciat quod debet et alio patiatur quod debet —,
ne uel puncto temporis uniuersalis pulchritudo turpetur, ut
sit in ea peccati dedecus sine decore uindictae ; sed in futurum
iudicium seruatur ad manifestationem atque ad acerrimum
65 sensum miseriae quicquid nunc occultissime uindicatur. 153*
Sicut enim qui non uigilat dormit, sic quisquis non facit
quod debet sine interuallo patitur quod debet, quoniam tanta
est beatitudo iustitiae ut nemo ab ea nisi ad miseriam possit
abscedere. In omnibus ergo defectibus aut non acceperunt
70 ultra esse quae deficiunt et nulla culpa est — sicut etiam cum
sunt, quia non acceperunt amplius esse quam sunt, nihilomi-
XV, 63/65 cf. ludas 6.
37 rationabilibus XL.S edd. 39 aut] utXKmlFml 45 exsecrabili M X
48 est ita edd. 50 deum] deo Y 55/56 quod (cf. Ill, xiv, I. 16 ; III, xviii,
I. 46 ; III, xxiv, I. 55) uti noluit bene] quo bene uti noluit L 5 edd. 57 uerbo
illo у 58 reddet] reddit у p. 58/59 reddet usque pr. debet] om. MTCAF
m 1 59/61 reddet usque debet] ont. G 60 temporis interuallo edd. 63 de-
decus peccati L futuro R V 64 reseruatur L. S 66 quisque a 67
quoniam] quod X
302 DE LIBERO ARBITRIO III, xv, 44, 155-xvi, 46, 159
nus nulla culpa est —, aut nolunt esse, quod, si uellent, esse
acceperunt, et quia bonum est, reatus est si nolint.
XVI. 45. 154. Deus autem nulli debet aliquid, quia omnia
gratuito praestat. Et si quisquam dicet aliquid ab illo deberi
mentis suis, certe ut esset non ei debebatur ; non enim erat cui
deberetur. Et tamen, quod meritum est conuerti ad eum ex
5 quo es, ut ex ipso etiam melior sis ex quo babes ut sis ? Quid ц 629
ergo ei praerogas ut tamquam debitum poscas ? quando si
nolles ad eum conuerti nihil ei deesset, tibi autem ipse, sine
quo nihil esses et ex quo ita es aliquid, ut, nisi conuertendo
te ad ilium reddideris ei quod ab ipso es, non quidem nihil,
10 sed miser tamen eris. 155. Omnia ergo illi debent : primo
quidquid sunt in quantum naturae sunt, deinde quidquid V128
melius possunt esse si uelint quaecumque acceperunt, ut
uelint, et quidquid oportet eas esse. Ex eo igitur quod non
accepit, nullus reus est; ex eo uero quod non facit quod
15 debet, iuste reus est. Debet autem, si ^accepit uoluntatem
liberam et sufficientissimam facultatem.
46. 156. Vsque adeo autem dum non facit quisque quod
debet nulla culpa est conditoris, ut et laus sit quoniam quod
debet patitur, et in eo ipso quod uituperatur non faciendo
20 quod debet non nisi laudetur ille cui debet. Si enim tu lauda-
ris uidendo quid facere debeas, cum id non uideas nisi in illo
qui est incommutabilis ueritas, quanto magis ille qui et uelle
praecepit et posse praebuit et non inpune nolle permisit!
157. Si enim hoc debet quisque quod accepit, et sic homo fac-
25 tus est ut necessario peccet, hoc debet ut peccet. Cum ergo
peccat, quod debet facit. Quod si scelus est dicere, neminem
natura sua cogit ut peccet, sed nec aliena. Non enim quisque
dum id quod non uult patitur peccat. 158. Nam si iuste pati-
tur, non in eo peccat quod patitur inuitus, sed in eo peccauit PL
30 quod ita fecit uolens ut quod nollet iure pateretur. Si autem 1294
iniuste patitur, quo modo peccat ? Non enim iniuste aliquid
pati sed iniuste aliquid facere peccatum est. Quod si neque
sua neque aliena natura peccare quis cogitur, restat ut pro-
pria uoluntate peccetur. 159. Quod si tribuere uolueris con-
35 ditori, peccantem purgabis, qui nihil praeter sui conditoris
instituta commisit; qui si recte defenditur non peccauit; non
ergo est quod tribuas conditori. Laudemus ergo conditorem
si potest defendi peccator, laudemus si non potest. Si enim
XVI, 20/23 cf. Retract, i, 8, 3.
XVI, 2 ab illo aliquid Y edd. 4 conuerte у 10 eris] sis L S 11 pr.
quidquid] quod a Y natura M X К у sunt] erunt MXK 20 laudatur
G n, laudares M m 1 /?, laudas у 27 quisquis edd. 2ft inuitus] от. A 33
quis peccare Y edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, xvi, 46,159-xvii, 48,166 303
iuste defenditur, non est peccator; lauda ergo creatorem ; si
40 autem defendi non potest, in tantum peccator est in quantum V129
a creatore se auertit; lauda ergo creatorem. 160. Omnino
igitur non inuenio nec inueniri posse et prorsus non esse con-
firm©, quo modo tribuantur peccata nostra creatori nostro
deo, quando et in ipsis eum laudabilem inuenio, non solum
45 quod ea punit, sed etiam quod tunc fiunt cum ab eius ueritate
receditur.
E. Accipio ista libentissime ac probo; et omnino uerum
esse consentio nullo modo fieri posse ut creatori nostro recte
peccata nostra tribuantur.
XVII. 47.161. Sed tamen scire uellem, si fieri posset, quare
ilia natura non peccet quam non peccaturam praesciuit deus,
et quare ista peccet quae ab illo peccatura praeuisa est. Non
enim iam puto ipsa dei praescientia uel illam non peccare uel
5 istam peccare cogi. 162. Sed tamen si nulla causa esset, non
ita dispertiretur creatura rationalis ut alia numquam peccet
et alia in peccando perseueret, alia quasi media inter utram-
que aliquando peccet aliquando ad recte faciendum con-
uertatur. Quae causa in has tres partes earn distribuit ?
10 163. Sed nolo mihi respondeatur : ‘Voluntas’; ego enim cau-
sam quaero ipsius uoluntatis. Non enim sine causa numquam
uult ilia peccare, numquam ista non uult, quaedam uero ali-
quando uult aliquando non uult, cum eiusdem generis omnes м 650
sint. Hoc solum enim mihi uidere uideor, non sine causa esse
ij istam tripartitam uoluntatem rationalis creaturae; sed quae
causa sit nescio.
48. 164. A. Quoniam uoluntas est causa peccati, tu autem
causam ipsius uoluntatis inquiris, si hanc inuenire potuero,
nonne causam etiam eius causae quae inuenta fuerit quaesi-
20 turus es ? Et quis quaerendi modus, quis finis percontandi
ac disserendi, cum te ultra radicem quaerere nihil oporteat ? v 130
165. Caue enim putes quicquam potuisse dici uerius quam id
quod dictum est, radicem omnium malorum esse auaritiam,
hoc est plus uelle quam sat est. Tantum autem sat est quan-
25 turn sibi exigit naturae in suo genere conseruandae modus.
166. Auaritia enim, quae graece <f>iXapyvpla. dicitur, non in
solo argento uel in nummis magis unde nomen duxisse re-
sonat — argento enim nummi aut mixto argento frequentius
XVH, 22/23 cf. I Tim. 6, io.
41 se a creatore V 8 edd. auerterit F R
XVII, 4/5 uel istam peccare uel illam non peccare G F m 2 R V edd., uel istam
peccare от. MT C A F m 1 7 et] от. L V edd. 1/S et usque peccet] от. X
18 inquiris] quaeris a 8 Am. Er. 20 percunctandi К R V 8 edd. 27 unde
magis Y edd. duxisse] traxisse L S 28 aut] uel Y edd.
304 DE LIBERO ARBITRIO III, xvii, 48,166-xviii, 50,171
apud ueteres fiebant —, sed in omnibus rebus quae inmo-
50 derate cupiuntur intellegenda est, ubicumque omnino plus
uult quisque quam sat est. Haec autem auaritia cupiditas est, PL
cupiditas porro inproba uoluntas est. 167. Ergo inproba 1295
uoluntas malorum omnium causa est. Quae si secundum
naturam esset, conseruaret utique naturam nec ei pemiciosa
35 esset et ideo non esset inproba. Vnde colligitur radicem
omnium malorum non esse secundum naturam, quod sufiicit
aduersus omnes qui uolunt accusare naturas. Tu autem si
huius radicis causam requiris, quo modo erit ista radix
omnium malorum ? Illa enim erit quae huius est causa. Quam
40 cum inueneris, ut dixi, etiam ipsius causam quaesiturus es et
quaerendi nullum habebis modum.
49.168. Sed quae tandem esse poterit ante uoluntatem causa
uoluntatis ? Aut enim et ipsa uoluntas est et a radice ista
uoluntatis non recedtur, aut non est uoluntas et peccatum
45 nullum habet. Aut igitur uoluntas est prima causa peccandi
aut nullum peccatum est prima causa peccandi. Nec est cui
recte inputetur peccatum nisi peccanti. 169. Non ergo est
cui recte inputetur nisi uolenti — sed nescio cur aliud te v 131
quaerere libeat. Deinde quaecumque ilia causa est uoluntatis,
50 aut iusta profecto est aut iniusta. Si iusta, quisquis ei optem-
perauerit non peccabit; si iniusta, non ei optemperet et non
peccabit.
XVIII. 50. 170. An forte uiolenta est et cogit inuitum ?
Num eadem totiens replicaturi sumus ? Reminiscere superio-
rum quae a nobis tam multa de peccato et uoluntate libera
dicta sunt. Sed si laboriosum est omnia mandate memoriae,
5 hoc breuissimum tene. Quaecumque ista causa est uoluntatis,
si non ei potest resisti, sine peccato ei ceditur ; si autem potest,
non ei cedatur et non peccabitur. 171. An forte fallit incau-
tum ? Ergo caueat ne fallatur. An tanta fallacia est ut caueri
omnino non possit ? Si ita est, nulla peccata sunt. Quis enim
10 peccat in eo quod nullo modo caueri potest ? Peccatur autem,
caueri igitur potest.
42/48 cf. Retract. 1, 8, 3.
XVIII, 5/11 cf. Nat. et grat. (qfio.
32 cupiditas] om. a potto] uero V 3© causa huius est R V edd., in huius
estcausa Y 42 tandem] tamen L receditur XLySedd. 46 ipsa uoluntas
edd. 47 nisi peccanti] om. Y est ergo Er. Loa. p. 48 nisi uolenti] om. L,
nisi uoluntati Retract. 49 ilia] om. L
XVIII, 1 an usque inuitum Euodio tribuunt X L S 6 est causa L J 7/S.8/9
an usque incautum et an usque possit Euodio tribuit X 9 si ita est nulla] nulla ergo
Nat. et Grat.
DE LIBERO ARBITRIO III, xviii, 51, 172-52, 178 305
51. 172. Et tamen etiam per ignorantiam facta quaedam
inprobantur et corrigenda iudicantur, sicut in diuinis auctori-
tatibus legimus. Ait enim apostolus : Misericordiam consecutus
15 sum, quia ignorans feci ; ait et propheta : Delicta iuuentutis
et ignorantiae meae ne memineris. Sunt etiam necessitate facta
inprobanda, ubi uult homo recte facere et non potest. 173.
Nam unde sunt illae uoces : Non enim, quod uolo facio bonum,
sed quod odi malum, hoc ago ; et illud : Velle adiacet mihi, p. 631
20 perficere autem bonum non inuenio ; et illud : Caro concupiscit v 132
aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem ; haec enim
inuicem aduersantur, ut non ea quae uultis facialis ? Sed haec PL
omnia hominum sunt ex ilia mortis damnatione uenientium ; 1296
nam si non est ista poena hominis sed natura, nulla ista pec-
25 cata sunt. 174. Si enim non receditur ab eo modo quo natura-
liter factus est ita ut melius esse non possit, ea quae debet facit
cum haec facit. Si autem bonus homo esset, aliter esset. Nunc
autem quia ita est, non est bonus nec habet in potestate ut
bonus sit, siue non uidendo qualis esse debeat, siue uidendo
30 et non ualendo esse qualem debere esse se uidet. 175. Poenam
istam esse quis dubitet ? Omnis autem poena si iusta est pec-
cati poena est et supplicium nominatur; si autem iniusta
poena est, quoniam poenam esse nemo ambigit, iniusto aliquo
dominante homini imposita est; porro quia de omnipotentia
35 dei et iustitia dubitare dementis est, iusta haec poena est et
pro peccato aliquo penditur. 176. Non enim quisquam in-
iustus dominator aut subripere hominem potuit uelut ignoranti
deo aut extorquere inuito tamquam inualidiori uel terrendo
uel confligendo, ut hominem iniusta poena cruciaret. Relin-
40 quitur ergo ut haec poena iusta de damnatione hominis ueniat.
52. 177. Nec mirandum est quod uel ignorando non habet
arbitrium liberum uoluntatis ad eligendum quod recte faciat,
uel resistente camali consuetudine, quae uiolentia mortalis
successionis quodam modo naturaliter inoleuit, uideat quid
45 recte faciendum sit et uelit nec possit implere. 178. Illa est
enim peccati poena iustissima, ut amittat quisque quod bene V133
12/14 et 18/19 cf. Nat. et Grat. 67, 81. 12/40 cf. Retract. 1, 8, 5. 14/15
I Tim. 1, 13. 15/16 Ps. 24, 7. 18/19 Rom. 7, 19. 19/20 Rom. 7, 18.
20/22 Gal. 5, 17. 22/25 cf. Nat. et Grat. 67, 81. 41/57 cf. Nat. et Grat.
67, 81.
15 iuuentutis meae 8 ex Vulg. 19 odi L J Retract. Nat. et Grat., nolo cet. cum
Vulg. 21 et spiritus] spiritus autem Y edd. Retract. Vulg. 24 est] от. T C A
27 si aliter M L m 1 К у p. 35 iusta est haec poena est M, iusta est haec poena у
37 dominator] dominatur L J Retractationum sex codd. 39 confligendo] contur-
bando 8 40 iusta poena Er. 'Lou. p. 41 habeat Lou. p 42 eligenda quae X
44 quidquid M 46 unus quisque 8 quod (cf. Ill, xt>, I. 55/56)] quo 8 L edd.
Nat. et Grat.
Зоб DE LIBERO ARBITRIO III, xviii, 52,178-xix, 54,184
uti noluit cum sine ulla posset difficultate si uellet; id est
autem ut qui sciens recte non facit amittat scire quid rectum
sit, et qui recte facere cum posset noluit amittat posse cum
50 uelit. Nam sunt re uera omni peccanti animae duo ista
poenalia, ingorantia et difficultas. Ex ignorantia dehonestat
error, ex difficultate cruciatus adfligit. 179. Sed adprobare
falsa pro ueris ut erret inuitus, et resistente atque torquente
dolore camalis uinculi non posse a libidinosis operibus tem-
55 perare, non est natura instituti hominis sed poena damnati.
Cum autem de libera uoluntate recte faciendi loquimur, de
ilia scilicet in qua homo factus est loquimur.
XIX. 53.180. Hie occurrit ilia quaestio quam inter se mur-
murantes homines rodere consuerunt qui quodlibet aliud in
peccando quam se accusare parati sunt. Dicunt enim : ‘Si
Adam et Eua peccauerunt, quid nos miseri fecimus, ut cum
5 ignorantiae caecitate et difficultatis cruciatibus nasceremur et
primo erraremus nescientes quid nobis esset faciendum, deinde
ubi nobis inciperent aperiri praecepta iustitiae, uellemus ea
facere et retinente carnalis concupiscentiae nescio qua neces-
sitate non ualeremus ?’ 181. Quibus breuiter respondetur ut
10 quiescant et aduersus deum murmurare desistant. Recte enim
fortasse quererentur si erroris et libidinis nullus hominum PL
uictor existeret. Cum uero ubique sit praesens qui multis 1297
modis per creaturam sibi domino seruientem auersum uocet
doceat credentem consoletur sperantem diligentem adhortetur
15 conantem adiuuet exaudiat deprecantem, non tibi deputatur
ad culpam quod inuitus ignoras, sed quod neglegis quaerere V134
quod ignoras, neque illud quod uulnerata membra non colligis, 632
sed quod uolentem sanare contemnis; ista tua propria pec-
cata sunt. 182. Nulli enim homini ablatum est scire utiliter
20 quaeri quod inutiliter ignoratur, et humiliter confitendam esse
inbecillitatem, ut quaerenti et confitenti ille subueniat qui
nec errat dum subuenit nec laborat.
54. 183. Nam illud quod ignorans quisque non recte facit,
et quod recte uolens facere non potest, ideo dicuntur peccata
25 quia de peccato illo liberae uoluntatis originem ducunt; illud
enim praecedens meruit ista sequentia. 184. Nam sicut lin-
guam dicimus non solum membrum quod mouemus in ore
52/57 cf. Retract. I, 8, 5.
XIX, 7/8 cf. Conf. 8, 11, 26. 9/18 cf. Nat. et Grat. 67, 81.
48 quid] quod X К
XIX, 2 homines] от. L consueuerunt Y p 3 dicunt enim] от. у, dicunt
illi X 8 retinente] renitente L К Yedd. 9 ualemus MF m 1 13 domino]
от. у 19 enim] от. у hominum L R V 8 20 quaeri] от. a quod
utiliter M K, quod non utiliter Y
DE LIBERO ARBITRIO III, xix, 54, 184-xx, 56, X90 307
dum loquimur, sed etiam illud quod huius membri motum
consequitur — id est formam tenoremque uerborum secun-
30 dum quem modum dicitur alia lingua graeca alia latina —,
sic non solum peccatum illud dicimus quod proprie peccatum
uocatur — libera enim uoluntate et ab sciente committitur —,
sed etiam illud quod iam de huius supplicio consequatur
necesse est. 185* Sic etiam ipsam naturam aliter dicimus cum
35 proprie loquimur naturam hominis in qua primum in suo
genere inculpabilis factus est, aliter istam in qua ex illius
damnati poena et mortales et ignari et carni subditi nascimur,
iuxta quem modum dicit apostolus : Fuimus enim et nos
natur aliter filii irae sicut et ceteri.
XX. 55.186. Vt autem de illo primo coniugio et cum ignorantia
et cum difficultate et cum mortalitate nascamur, quoniam illi
cum peccauissent et in errorem et in erumnam et in mortem
praecipitati sunt, rerum moderatori deo iustissime placuit, ut
et in ortu hominis originaliter appareret iustitia punientis et
5 in prouectu misericordia liberantis. Non enim damnato primo
homini sic adempta est beatitudo ut etiam fecunditas adime-v 135
retur; poterat enim et de prole eius quamuis camali et mortali
aliquod in suo genere fieri decus ornamentumque terrarum.
187. Iam uero ut meliores gigneret quam ipse esset non erat
10 aequitatis. Sed ex conuersione ad deum ut uinceret quisque
supplicium quod origo eius ex auersione meruerat, non solum
uolentem non prohiberi sed etiam adiuuari oportebat. Etiam
sic enim rerum creator ostendit quanta facilitate potuisset
homo, si uoluisset, retinere quod factus est, cum proles eius
15 potuit etiam superare quod nata est.
56.188. Deinde si una anima facta est ex qua omnium homi- PL
num trahuntur nascentium, quis potest dicere non se pec- 1298
casse cum primus ille peccauit ? Si autem singillatim fiunt in
uno quoque nascentium, non est peruersum, immo conuenien-
20 tissimum et ordinatissimum apparet ut malum meritum prioris
natura sequentis sit et bonum meritum sequentis natura
prioris sit. 189. Quid enim indignum si etiam sic uoluit
creator ostendere usque adeo excellere creaturis corporeis
animae dignitatem ut ab eo gradu possit esse ortus alterius
25 ad quem alterius est perductus occasus ? Nam cum ad igno-
rantiam difficultatemque peruenerit ilia peccatrix, ideo poena
recte dicitur quia melior ante hanc poenam fuit. 190. Si ergo
34/39 cf. Nat. et Grat. 67, 81. 38/39 Eph. z, 3.
31/32 uocatur peccatum edd. .32 ab] a a 8 87 damnatae у 38 enim] от. X
XX, 3 erumpnam A V 8 12 alt. etiam] от. C m 2 X у 8 16/17 animae
omnium hominum G, omnium hominum animae edd. 26 perductus est Y edd.
308 DE LIBERO ARBITRIO III, xx, 56, 190-57, 196
altera talis esse coepit, non solum ante peccatum sed ante
omnem uitam suam, qualis alia post uitam culpabilem facta
30 est, non paruum bonum habet unde conditori suo gratias agat,
quia ipse ortus eius et inchoatio quouis perfecto corpore est
melior. Non enim mediocria bona sunt non solum quod anima
est, qua natura iam corpus omne praecedit, sed etiam quod м 633
facultatem habet ut adiuuante creatore se ipsam excolat et
35 pio studio possit omnes adquirere et capere uirtutes per quas
et a difficultate cruciante et ab ignorantia caecante liberetur. V i56
191. Quod si ita est, non erit nascentibus animis ignorantia
et difficultas supplicium peccati, sed proficiendi admonitio et
perfectionis exordium. Non enim ante omne meritum boni
40 operis parum est accepisse naturale iudicium quo sapientiam
praeponat errori et quietem difficultati, ut ad haec non
nascendo sed studendo perueniat. Quod si agere noluerit,
peccati rea iure tenebitur, tamquam quae non bene usa sit
ea facultate quam accepit. 192. Quamquam enim in ignorantia
45 et difficultate nata sit, non tamen ad permanendum in eo
quod nata est aliqua necessitate conprimitur. Neque omnino
potuit nisi deus omnipotens esse etiam talium creator ani-
marum quas et non dilectus ipse faciat et dilectus ipse per-
ficiat, qui et non existentibus praestat ut sint et amantibus
50 eum a quo sunt praestat ut beatae sint.
57. 193. Si uero in dei aliquo secret© iam existentes animae
mittuntur ad inspiranda et regenda corpora singulorum
quorumque nascentium, ad hoc utique mittuntur officium, ut
corpus, quod de poena peccati, hoc est mortalitate primi
55 hominis nascitur, bene administrando, id est castigando per
uirtutes, et ordinatissimae atque legitimae seruituti subicien-
do, etiam ipsi comparent ordine ac tempore oportuno caelestis
incorruptionis locum. 194. Quae cum introeunt in hanc uitam
subeuntque gestanda membra mortalia, subeant etiam necesse
60 est et obliuionem uitae prioris et praesentis laborem; unde
ilia ignorantia et difficultas consequetur, quod in primo
homine supplicium mortalitatis fuit ad animi expendendam
miseriam, in istis autem ianua ministerii ad reparandam cor- PL
poris incorruptionem. 195.Nam hocquoque modo non dicuntur 1299
65 ista peccata nisi quia caro de propagine ueniens peccatorisV 137
uenientibus ad se animis hanc ignorantiam et difficultatem
facit, quae neque his neque creatori tamquam culpanda tri-
buatur. 196. Dedit enim ille et facultatem bene operandi
30 parum M Gy Y 33 qua] quae Xm 2 omne corpus Y edd. 39 ante]
от. X 41 hanc a 48/49 faciat et diligens eas reficiat et edd. alt. dilectus]
dilectas G X 51 aliquo dei L S 52 spiranda LX 57 ordinem у ac]
atque edd. 59 membra] corpora L S 61 consequitur X R V Y edd. 62
explendam p. in marg. 63 mysterii X
DE LIBERO ARBITRIO III, xx, 57, 196-xxi, 59, 200 309
in laboriosis officiis et uiam fidei in obliuionis caecitate,
70 indicium illud ue] maxime, quod anima omnis et quaerendum
esse concedit quod inutiliter nescit et perseueranter in officio-
sis laboribus enitendum ad euincendam recte faciendi diffi-
cultatem et opem a creatore inplorandam ut conantem ad-
iuuet, qui uel extrinsecus lege uel in intimis cordis allocutione
75 conandum esse praecepit et praeparat ciuitatis beatissimae
gloriam triumphantibus de illo qui primum hominem ad istam
miseriam perduxit uictum pessima suasione ; quam miseriam
isti suscipiunt ad eum uincendum optima fide. 197. Non enim
paruae gloriae militia est diabolum uincere eodem suscepto
80 supplicio quo se ille hominem uictum perduxisse gloriatur.
Quisquis autem hoc istius uitae captus amore neglexerit, nullo
pacto iuste flagitium desertionis suae regis imperio deputabit,
sed erit potius sub omnium domino in eius partibus ordinatus
cuius turpe stipendium ut castra sua desereret adamauit.
85 58. 198. Si autem alibi animae constituae non mittuntur g 634
a domino deo, sed sua sponte ad inhabitanda corpora ueniunt,
facile est iam hoc uidere, quicquid ignorantiae difficultatis-
que secutum fuerit earum propriam uoluntatem, nullo modo
creatorem hinc esse culpandum, quandoquidem, etiam si eas
90 ipse misisset, quibus etiam in ipsa ignorantia et difficultate
liberam uoluntatem petendi et quaerendi et conandi non abs-
tulit daturus petentibus demonstraturus quaerentibus pul-
santibus aperturus, omnino extra culpam esset. 199. Hanc
enim ignorantiam et difficultatem studiosis et beneuolis euin-V 138
95 cendam ad coronam gloriae ualere praestaret, neglegentibus
autem et peccata sua de infirmitate defendere uolentibus non
ipsam ignorantiam difficultatemque pro crimine obiceret, sed,
quia in eis potius permanere quam studio quaerendi atque
discendi et humilitate confitendi atque orandi ad ueritatem
100 ac facilitatem peruenire uoluerunt, iusto supplicio uindicaret.
XXI. 59. 200. Harum autem quatuor de anima sententia-
rum, utrum de propagine ueniant an in singulis quibusque nas-
centibus nouae fiant an in corpora nascentium iam alicubi
existentes uel mittantur diuinitus uel sua sponte labantur,
5 nullam temere adfirmare oportebit. Aut enim nondum ista PL
quaestio a diuinorum librorum catholicis tractatoribus pro 1300
merito suae obscuritatis et perplexitatis euoluta atque in-
XXI, 1/2 cf. Epist. 166, 7.
70 indicium] indicium X F m 2 R JZ J Lou. 72 anime omnis Mm 1, anime
omni M m 2, animae omni у euincendum у 74 in intimis] intimi у 8 78
optima] opima X 79 susceptum L S 86 deo] от. a 8 100 uoluerunt]
maluerunt L S, noluerunt у
XXI, 1 quattuor T A G у 4 mittentur у
3io DE LIBERO ARBITRIO III, xxi, 59, 200-60, 206
lustrata est, aut si iam factum est nondum in manus nostras
huiuscemodi litterae peruenerunt. 201. Tantum adsit fides
10 nihil de substantia creatoris falsum indignumque sentiendi.
Ad ilium enim tendimus itinere pietatis. Si ergo aliud de illo
senserimus quam est, intentio nostra non in beatitatem sed
in uanitatem nos ire conpellet. De creatura uero si quid aliter
quam sese habet senserimus, dummodo id non pro cognito
15 perceptoque teneamus, nullum periculum est. 202. Non enim
ad creaturam iubemur tendere ut efficiamur beati, sed ad
ipsum creatorem, de quo si aliud quam oportet ac sese res
habet nobis persuadetur, pemiciosissimo errore decipimur.
Ad hoc enim pergendo quod aut non est aut, si est, non facit
20 beatos, ad beatam uitam peruenire nullus potest.
60. 203. Sed ad contemplandam ueritatis aeternitatem, ut ea
perfrui eique inherere ualeamus, infirmitati nostrae uia de V 139
temporalibus procurata est ut, quantum itineri sufficit ad
aetema tendentium, praeterita et futura credamus — quae
25 fidei disciplina ut auctoritate praepolleat diuina misericordia
gubernatur —, praesentia uero, quantum ad creaturam per-
tinet, in corporis et animi mutabilitate et mobilitate quasi
transeuntia sentiuntur, in quibus quicquid non experimur
cognitione qualicumque tenere non possumus. 204. Quaecum-
30 que ergo nobis de quibuscumque creaturis uel praeterita uel
futura diuina auctoritate credenda narrantur, quamuis partim
priusquam ea sentire potuerimus praeterierint, partim in
nostros sensus peruenerint, tamen quia plurimum ualent ad
roborandam spem nostram et exhortandam dilectionem, dum
35 nobis commendant per ordinatissimam temporum seriem
quam non neglegat liberationem nostram deus, sine ulla
dubitatione credenda sunt. 205. Sed quisquis error personam
sibi diuinae auctoritatis adsumit, ea maxime ratione refelli-
tur si aut aliquam uel mutabilem speciem praeter creaturam /*635
40 dei aut aliquam mutabilem speciem in substantia dei credere
aut adfirmare conuincitur eamque substantiam dei uel plus
uel minus quam trinitatem esse contendit; cui trinitati pie
sobrieque intellegendae omnis excubat uigilantia Christiana
et omnis eius prouectus intenditur. 206. De cuius trinitatis
45 unitate et aequalitate et singularum in ea personarum quadam
proprietate non hie locus est disserendi. Nam commemorare
quaedam de domino deo auctore et formatore et ordinatore
rerum omnium, quae ad saluberrimam fidem pertineant et qui-
8 est] от. X 13 conpellitML 14 se а У non id edd. 17/18 de quo
usque nobis от. у 18 habeat nobis persuadeatur G 20 nullus peruenire edd.
23 itinere MT C AX 27 mobilitate et mut. 8 edd. 34 exortandum M С X
KF VY 35 seriem temporum edd. 45 et unitate L S 48 pertinent L
DE LIBERO ARBITRIO III, xxi, 60, 206-61, 212 311
bus lactens atque a terrenis in caelestia sese attollere incipiens
50 utiliter adminiculetur intentio, et factu facillimum et a
plerisque iam factitatum est. 207. Pertractare autem totam V 140
istam atque ita uersare quaestionem ut perspicuae rationi, PL
quantum in hac uita datur, omnis humana intellegentia 1301
subiugetur, non modo eloquio sed ne cogitatione quidem uel
55 cuiquam hominum uel certe nobis satis expeditum et facile
adgrediendum uideri potest.
208. Nunc ergo ut quod instituimus, quantum adiuua-
mur et quantum sinimur peragamus : quaecumque nobis
quantum ad creaturam pertinet uel narrantur praeterita uel
60 praenuntiantur futura, quae ad commendandam ualeant
integram religionem excitando nos ad sincerissimam dilectio-
nem dei et proximi, sine dubitatione credenda sunt, 209. ad-
uersus incredulos autem hactenus defendenda ut uel mole
auctoritatis infidelitas eorum obteratur uel eis ostendatur,
65 quantum potest, primo quam non sit stultum talia credere,
deinde quam sit stultum talia non credere. Verum tamen
falsam doctrinam non tam de praeteritis et futuris quam de
praesentibus et maxime de incommutabilibus oportet refellere
et quantum datur perspicua ratione conuincere.
70 61. 210. Sane in serie temporalium inquisition! praeteri-
torum futurorum exspectatio praeferenda est, quandoquidem
etiam in diuinis libris ea, quae praeterita narrantur, uel prae-
figurationem futurorum uel pollicitationem uel testificationem
prae se gerunt. Et re uera in his etiam, quae ad hanc uitam
75 pertinent prosperis aduersisve rebus, quid quisque fuerit non
satis curat; in id uero quod futurum speratur sese omnis
curarum aestus adglomerat. 211. Nescio quo quippe intimo
naturalique sensu ea quae nobis acciderunt, quoniam trans-
acta sunt, sic habentur ad momentum felicitatis et miseriae
80 quasi numquam accidissent. Quid ergo mihi obest si esse
quando coeperim nescio, cum esse me nouerim nec futurum
esse desperem ? Non enim in praeterita me adtendo, ut tam- V141
quam errorem pemiciossimum uerear si aliter de his sensero
quam fuerunt; sed in id quod futurus sum cursum dirigo duce
85 misericordia conditoris mei. 212. De hoc igitur quod futurus
sum et de illo apud quem futurus sum si aliter quam ueritas
sese habet credidero aut sensero, uehementer cauendus est
error, ne mihi aut necessaria non praeparem aut ad eum
ipsum finem propositi mei, dum aliud pro alio mihi uidetur,
90 peruenire non possim. Quam ob rem, sicut ad comparandam
49 extollere C 51 factum est a Y Am.
serie] miseriae MX, miseria а 8 Am. Er.
edd. 77 adglomerat MFR, add. cet.
ergo] igitur edd. 90 parandam X
51/52 istam totam ~ edd. 70
74 praesagarunt Y 75 aduersisque
79 monimentum F m 2 R V 80
312 DE LIBERO ARBITRIO III, xxi, 61, 212-xxii, 64,217
uestem nihil mihi obesset si praeteritae hiemis oblitus essem,
obesset autem si futurum frigus imminere non crederem, ita
nihil oberit animae meae si oblita est quid forte pertulerit,
si modo diligenter aduertat et teneat quo se deinceps parare
95 moneatur. 213. Et sicut uerbi gratia Romam nauiganti nihil
noceret si excidisset animo a quo litore nauem soluerit, dum
tamen ab eo loco ubi esset non ignoraret quo proram diri- ц 636
geret, nihil autem prodesset meminisse litoris unde iter
exorsus sit si de Romano portu falsum aliquid existimans in
100 saxa incidisset, ita neque si non tenuero initium temporis
uitae meae quicquam mihi oberit scienti quo fine requiescam,
nec prodesset aliquid ilia siue memoria siue coniectura in- PL
choatae uitae si de ipso deo qui unus laborum animae finis 1302
est aliter quam dignum est opinatus in scopulos erroris in-
105 ruerem.
62. 214. Nec iste sermo ad id ualuerit ut quisquam nos pro-
hibere arbitretur ut quaerant qui poterunt secundum scrip-
turas diuinitus inspiratas, utrum anima de anima propagetur
an suo cuique animanti singulae in ipso fiant an ad regendum
no animandumque corpus diuino nutu alicunde mittantur uel V 142
propria uoluntate se insinuent, si uel alicuius expediendae
necessariae quaestionis ratio flagitat ista considerare atque
discutere uel a rebus magis necessariis otium ad haec quae-
renda et disserenda conceditur; 215. uerum ad id potius
115 ista dixerim, ne quis in re tali uel temere succenseat ei qui
suae opinioni humaniore fortasse dubitatione non cedit, aut
etiam si quid hinc certi quisquam et liquidi conprehenderit
ideo putet alium spem perdidisse futurorum quia praeterita
exorsa non recolit.
XXII. 63. 216. Quoquo modo autem se istuc habeat, siue
omnino omittendum siue nunc differendum et alias consideran-
dum sit, praesens tamen quaestio non impeditur quominus
appareat integerrima et iustissima et inconcussa atque incom-
5 mutabili maiestate et substantia creatoris supplicia pecca-
torum suorum animas luere. Quae peccata, ut iam diu disseri-
mus, non nisi propriae uoluntati earum tribuenda sunt nec
ulla ulterior peccatorum causa quaerenda.
64. 217. Ignorantia uero et difficuitas si naturalis est, inde
10 incipit anima proficere et ad cognitionem et requiem, donee
in ea perficiatur uita beata, promoueri. Quem profectum in
93 oberit] от. F m 1, nocebit F m 2 R V 96 nauim у 8 98 iter] item M a
103 unus] minus Mm iCm 1, munus et у 107 poterunt L К F m 1 S, potue-
runt MF m 2 RV, potuerint a X Y 110 aliunde T C A 112/113 discutere
atque considerare L J 116 suscesseat M m 1, suscesseat TCA, suscenseat F
117 conprehenderit] apprehenderit X
XXII, 1 istud CXF m2 R.V ц 0/7 disseruimus T C A 8 edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, xxii, 64, 217-65, 223 313
studiis optimis atque pietate, quorum facultas ei non negata
est, si propria uoluntate neglexerit, iuste in grauiorem quae
iam poenalis est ignorantiam difficultatemque praecipitatur,
15 decentissimo et conuenientissimo rerum moderamine in in-
ferioribus ordinata. 218. Non enim quod naturaliter nescit
et naturaliter non potest, hoc animae deputatur in reatum, sed
quod scire non studuit et quod dignam facilitati conparandae
ad recte faciendum operam non dedit. Loqui enim non nosse
20 atque non posse infanti naturale est; quae ignorantia diffi-
cultasque sermonis non modo inculpabilis sub grammaticorum V143
legibus sed etiam humanis adfectibus blanda atque grata est;
non enim ullo uitio illam facultatem comparare neglexit aut
ullo uitio quam compararat amisit. 219. Itaque si nobis in
25 eloquentia esset beatitudo constituta atque ita crimini ducere-
tur cum peccatur in linguae sonis quem ad modum cum
peccatur in actibus uitae, nullus utique argueretur infantiae
quod ab ea esset exorsus ad consequendam eloquentiam, sed
plane merito damnaretur si suae uoluntatis peruersitate uel PL
30 ad earn recidisset uel in ea remansisset. 220. Sic etiam nunc, 1303
si ignorantia ueri et difficultas recti naturalis est homini unde
incipiat in sapientiae quietisque beatitudinem surgere, nullus
hanc ex initio naturali recte arguit; sed si proficere noluerit
aut a profectu retrorsum relabi uoluerit, iure meritoque poenas
35 luet.
65. 221. Creator uero eius ubique laudatur, uel quod ab
ipsis exordiis ad summi boni capacitatem inchoauerit uel ц 637
quod eius profectum adiuuet uel quod impleat proficientem
atque perficiat uel quod peccantem, id est aut ab initiis suis
40 sese ad perfectionem adtollere recusantem aut iam ex pro-
fectu aliquo relabentem, iustissima damnatione pro meritis
ordinat. 222. Non enim propterea malam creauit quia non-
dum tanta est quanta ut proficiendo esse posset accepit, cum
eius exordio perfectiones omnes corporum longe inferiores
45 sint, quas tamen in suo genere laudabiles esse iudicat quis-
quis sanissime iudicat. Quod ergo ignorat quid sibi agendum
sit, ex eo est quod nondum accepit; sed hoc quoque accipiet,
si hoc quod accepit bene usa fuerit. Accepit autem ut dili-
genter et pie quaerat si uolet. Et quod agnoscens quid sibi v 144
50 agendum sit non continuo ualet implere, hoc quoque nondum
accepit. 223. Praecessit enim pars quaedam eius sublimior ad
16 ordinatam V, ordinante Am. Er. Lou. 20 quae et MXy 21 inculpabiles
M 22 atque] et Y edd. 24 compatatat] comparat C G, comparauit R, com-
parauerat Y Am. Er. Lou. 27 nullus utique argueretur infantia M m I F m L
nullius utique argueretur infantia M m 2 F m 2 R V, nullus utique argueretur in
infantia X 37/38 uel usque adiuuet om. R V 42 ordinet G L 43/44 cum
eius] cuius F И, cum R 45 sunt F m 2 R V 46 ignorat ergo M 48
si eo L К S 48/49 pie et diligenter Y edd. 51 quaedam pars Y edd.
21
XXIX
314 DE LIBERO ARBITRIO III, xxii, 65, 223-xxiii, 67, 228
sentiendum recte facti bonum, sed quaedam tardior atque
carnalis non consequenter in sententiam ducitur, ut ex ipsa
difficultate admoneatur eundem implorare adiutorem per-
55 fectionis suae quem inchoationis sentit auctorem, ut ex hoc
ei fiat carior dum non suis uiribus, sed, cuius bonitate habet
ut sit, eius misericordia subleuatur ut beata sit. Quanto
autem carior illi est a quo est, tanto in eo firmis adquiescit
et tanto uberius eius aeternitate perfruitur. 224. Si enim
60 arboris nouellum et rude uirgultum nullo modo recte sterile
dicimus, quamuis aliquot aestates sine fructibus traiciat donee
oportuno tempore expromat feracitatem suam, cur non auctor
animae debita pietate laudetur si ei tale tribuit exordium, ut
studendo ac proficiendo ad frugem sapientiae iustitiaeque per-
65 ueniat, tantumque illi praestitit dignitatis, ut in eius etiam
potestate poneret, si uellet, ad beatitudinem tendere ?
XXIII. 66. 225, Huic autem disputationi obici ab imperi-
tis solet quaedam calumnia de mortibus paruulorum et de
quibusdam cruciatibus corporis quibus eos saepe uidemus ad-
fligi. Dicunt enim: ‘Quid opus erat ut nasceretur qui antequam
5 iniret ullum uitae meritum excessit e uita ? Aut qualis in
futuro iudicio deputabitur cui neque inter iustos locus est,
quoniam nihil recte fecit, neque inter malos, quoniam nihil PL
peccauit ?’ 226. Quibus respondetur ad uniuersitatis com- 1304
plexum et totius creaturae uel per locos uel per tempora ordi-
10 natissimam conexionem non posse superfluum creari qualem-
cumque hominem, ubi folium arboris nullum superfluo crea-
retur, sed sane superfluo quaeri de meritis eius qui nihil V145
meruerit. Non enim metuendum est ne uita esse potuerit
media quaedam inter recte factum atque peccatum et sen-
15 tentia iudicis media esse non possit inter praemium atque
supplicium.
67. 227. Quo loco etiam illud perscrutari homines solent,
sacramentum baptismi Christi quid paruulis prosit, cum eo
accept© plerumque moriuntur priusquam ex eo quicquam
20 cognoscere potuerint. Qua in re satis pie recteque creditur
prodesse paruulo eorum fidem a quibus consecrandus offer-
tur. 228. Et hoc ecclesiae commendat saluberrima auctoritas,
ut ex eo quisque sentiat quid sibi prosit fides sua, quando
in aliorum quoque beneficium qui propriam nondum habent
ХХП1, 2/4 cf. Epist. 226, 8.
52 recte facti] recte facit M T С A К Er., quod recte faciat у Lou. p 66 boni-
tatem M a X К 59 aeternitate eius Y edd. si] sicut M
XXIII, 10 superfluo L К Er. Lou. p 11/12 creatur у Y Lou. p 20 po-
tuerunt MT AKyY 24 beneficio у
DE LIBERO ARBITRIO III, xxiii, 67, 228-69, 233 315
25 potest a te commodari. Quid enim filio uiduae profuit tides
sua, quam utique mortuus non habebat, cui tamen profuit
matris ut resurgeret ? Quanto ergo potius tides aliena potest
consulere paruulo, cui sua perfidia non potest imputari!
68. 229. De cruciatibus autem corporis quibus affliguntur
30 paruuli quorum per aetatem nulla peccata sunt, si animae 638
quibus animantur non prius quam ipsi homines esse coe-
perunt, maior querela et quasi misericors deponi solet, cum
dicitur : ‘Quid mali fecerunt ut ista paterentur ?’ Quasi possit
esse innocentiae meritum antequam quisque nocere aliquid
35 possit! 230. Cum autem boni aliquid operatur deus in emen-
datione maiorum, cum paruulorum suorum qui eis cari sunt
doloribus ac mortibus flagellantur, cur ista non fiant, quando
cum transierint pro non factis erunt in quibus facta sunt,
propter quos autem facta sunt, aut meliores erunt, si tem-
40 poralibus incommodis emendati rectius elegerint uiuere, aut V146
excusationem in futuri iudicii supplicio non habebunt, si uitae
huius angoribus ad aeternam uitam desiderium conuertere
noluerunt ? 231. Quis autem nouit quid paruulis, de quorum
cruciatibus duritia maiorum contunditur aut exercetur tides
43 aut misericordia probatur, quis ergo nouit quid ipsis paruulis
in secreto iudiciorum suorum bonae conpensationis reseruet
deus, quoniam, quamquam nihil recte fecerint, tamen nec
peccantes aliquid ista perpessi sunt ? Non enim frustra etiam
infantes illos, qui, cum dominus lesus Christus necandus ab
50 Herode quaereretur, occisi sunt, in honore martyrum receptos
commendat ecclesia.
69. 232. Quamquam isti calumniosi et talium quaestionum
non studiosissimi examinatores sed loquacissimi uentilatores
etiam de pecorum doloribus et laboribus solent minus erudi-
53 torum fidem sollicitare, cum dicunt : ‘Quid etiam pecora uel
meruerunt mali ut tanta patiantur incommoda uel sperant
boni quia tantis exercentur incommodis ?’ 233. Sed haec
dicunt uel sentiunt qui iniquissime de rebus existimant, qui,
cum summum bonum quod et quantum sit aspicere nequeant,
60 talia uolunt esse omnia quale putant esse summum bonum.
Praeter enim summa corpora quae caelestia sunt minusque
corruptioni subiacent summum bonum cogitare non possunt
25/27 cf. Luc. 7, 12-15. 29/57 cf. Epist. 166, 18. 49/50 cf. Matth. 2, 16.
25 potest a te commodari Mm2, potestate commodari M m 1 T C A, potest
accommodari G L K, potestatem commodarit F, potestatem commoda sit R V,
potest aliena accomodari J, potest aliena commodari Y edd., possunt commodari
X 34 aliquid nocere Y edd. 43 noluerint X Er. Lou. p it quoniam]
qui у Lou. ft 50 honore] M Xy Y(cf. Thes. L. L. s.u. in, p. 798, 31), honorem
cett. 55 sollicitare (idem Y edd. St haec от. a 58 uel sentiunt от. L
316 DE LIBERO ARBITRIO III, xxiii, 69, 233-70, 239
ideoque inordinatissime flagitant ut nec mortem nec ullam PL
corruptionem patiantur corpora bestiarum, quasi non sint 1305
65 mortalia, cum sint infima, aut ideo mala sint quia sunt cae-
lestia meliora. 234. Dolor autem quem bestiae sentiunt ani-
marum etiam bestialium uim quandam in suo genere mira-
bilem laudabilemque commendat. Hoc ipso enim satis apparet
in regendis animandisque suis corporibus quam sint adpenten- V147
70 tes unitatis. Quid est enim aliud dolor nisi sensus diuisiones uel
corruptionis inpatiens ? 235. Vnde luce clarius apparet quam
sit ilia anima in sui corporis uniuersitate auida unitatis et
tenax, quae nec libenter nec indifferenter sed potius reni-
tenter et reluctanter intenditur in earn passionem corporis
75 sui qua eius unitatem atque integritatem labefactari moleste
accipit. 236. Non ergo appareret quantus inferioribus crea-
turis animalibus esset appetitus unitatis nisi dolore bestia-
rum. Quod si non appareret, minus quam opus esset ad-
moneremur ab ilia summa et sublimi et inefiabili unitate
80 creatoris esse ista omnia constituta.
70. 237. Et re uera si pie ac diligenter attendas, omnis
creaturae species et motus qui in animi humani consideratio-
nem cadit eruditionem nostram loquitur, diuersis motibus et
adfectionibus quasi quadam uarietate linguarum undique
85 damans atque increpans cognoscendum esse creatorem. Nulla
enim res est earum quae nec dolorem nec uoluptatem sentiunt
quae non aliqua unitate decus proprii generis adsequitur uel
omnino naturae suae qualemcumque stabilitatem. 238. Nulla
item res est earum quae uel doloris molestias uel blanditias
90 sentiunt uoluptatis, quae non, eo ipso quo dolorem fugiunt /* 639
uoluptatemque appetunt, diremptionem se fugere unitatem-
que appetere fatentur. Inque ipsis rationalibus animis omnis
appetitus cognitionis, qua ilia natura laetatur, et ad unitatem
refert omne quod percipit et in errore nil fugit aliud quam
95 incomprehensibili ambiguitate confundi. Omne autem ambi-
guum unde molestum est, nisi quia certam non habet unita- V148
tern ? 239. Ex quo apparet omnia, siue cum offendunt uel
offenduntur siue cum delectant uel delectantur, unitatem in-
sinuare atque praedicare creatoris. Si autem ignorantia et
xoo difficultas, a quibus istam uitam necesse est incipere, non sunt
animis naturales, restat ut aut officio susceptae sint aut inro-
gatae supplicio. De quibus iam satis esse arbitror disputatum.
74 intendit у 8 75 quam M a X 76 in inferioribus S 77 animalibus om.
8 F m 2 К V 80 omnia ista edd. 82 qui] quae M fly 83 a diuersis M a
Am. Er. 87 unitate] uirtute 8 adsequitur] adsequatur X L S 90 in
eo а У quo] quod G V Y 90/91 fugit appetit G F m 2 R V Lou. p 92
fatentur M a (-etur G), L K, fateantur X F (-atur m 2 R F') 8 93 qua] quia
T C A 94 nihil fl S 101 animis от. M a
DE LIBERO ARBITRIO III, xxiv, 71, 240-72, 246 317
XXIV. 71. 240, Quapropter ipse primus homo qualis factus
sit magis quaerendum est quam quo modo eius posteritas pro-
pagata sit. Multum enim sibi uidentur acute proponere quaes-
tionem qui dicunt : ‘Si sapiens factus est primus homo, cur
5 seductus est ? Si autem stultus factus est, quo modo non
est deus auctor uitiorum, cum sit stultitia maximum uitium ?’
241. Quasi uero natura humana praeter stultitiam et sapien-
tiam nullam mediam recipiat adfectionem quae nec stultitia
nec sapientia dici possit. Tunc enim homo incipit aut stultus
10 esse aut sapiens ut alterum horum necessario appelletur, cum PL
iam posset nisi neglegeret; habere sapientiam, ut uitiosae stul- 1306
titiae sit uoluntas rea. 242. Non enim quisquam ita desipit
ut stultum appellet infantem, quamuis sit absurdior si uelit
appellare sapientem. Vt ergo infans nec stultus nec sapiens
15 dici potest quamuis iam homo sit — ex quo apparet naturam
hominis recipere aliquid medium quod neque stultitiam neque
sapientiam recte uocaris —, ita etiam si quisquam tali ad-
fectione animatus esset qualem habent illi qui per negle-
gentiam sapientia carent, nemo eum stultum recte diceret
20 quem non uitio sed natura talem uideret. 243. Est enim stul-
titia rerum adpetendarum et uitandarum non quaelibet sed
uitiosa ignorantia. Vnde neque animal inrationale stultum
dicimus, quia non accepit ut sapiens esse posset. Appellamus
tamen plerumque ex similitudine aliquid non proprie. NamV 149
25 et caecitas cum maximum uitium sit oculorum, non tamen in
catulis nascentibus uitium est nec proprie caecitas dici potest.
72. 244. Si ergo ita factus est homo ut, quamuis sapiens
nondum esset, praeceptum tamen posset accipere cui utique
optemperare deberet, nec illud iam mirum est quod seduci
30 potuit, nec illud iniustum quod praecepto non obtemperans
poenas luit; nec creator eius auctor uitiorum est, quia non
habere sapientiam nondum erat uitium hominis, si nondum
ut habere posset acceperat. 245. Sed tamen habebat aliquid
quo si bene uti uellet ad id quod non habebat ascenderet.
35 Aliud est enim esse rationalem aliud esse sapientem. Ratione
fit quisque praecepti capax, cui fidem debet, ut quod prae-
cipitur faciat. Sicut autem natura rationis praeceptum capit,
sic praecepti obseruatio sapientiam. Quod est autem natura
ad capiendum praeceptum, hoc est uoluntas ad obseruandum.
40 246. Et sicut rationalis natura tamquam meritum est prae-
cepti accipiendi, sic praecepti obseruatio meritum est ac-
XXIV, 2 quam] non a 10 ut] aut a appellatur M m 1 a. 11 ut] aut
C, от. M 17 uocaris M a X K, uoceris F m 1, uocauerisLF m 2 R VS, potest
appellari Y Am. Er. 21 et uitandum от. X 23 accipit T S possit 8
29 obtemperare F 30 praeceptum M T A, optemperans XL 33 ut habere
posset] habere posse X 34 quo] quod a (cf. Ill, xv, 43, 2SI, I. 55)
318 DE LIBERO ARBITRIO III, xiv, 72, 246-73, 252
cipiendae sapientiae. Ex quo autem incipit homo praecepti
esse capax, ex illo incipit posse peccare. Duobus autem modis
peccat antequam fiat sapiens : si aut non se accommodet ad
45 accipiendum praeceptum aut cum acceperit non obseruet. 640
247. Sapiens autem peccat si se auerterit a sapientia. Sicut
enim praeceptum non est ab illo cui praecipitur sed ab illo
qui praecipit, sic et sapientia non est ab illo qui inluminatur
sed ab illo qui inluminat. Quid ergo est unde non laudandus
50 sit hominis creator ? 248. Bonum est enim aliquod homo et
melius quam pecus ex eo quod praecepti capax et hoc melius
cum praeceptum iam cepit, rursus hoc melius cum praecepto
paruit et his omnibus melius cum aeterno lumine sapientiae
beatus est. Peccatum autem malum est in neglegentia uel ad V 150
55 accipiendum praeceptum uel ad obseruandum uel ad custo-
diendam contemplationem sapientiae. 249. Ex quo intellegi-
tur etiam si sapiens primus homo factus est potuisse tamen
seduci, quod peccatum cum esset in libero arbitrio, iustam
diuina lege poenam consecutam. Ita dicit etiam apostolus
60 Paulus : Dicentes se esse sapientes stulti facti sunt. Superbia PL
enim auertit a sapientia, auersionem autem stultitia conse- 1307
quitur. Stultitia quippe caecitas quaedam est, sicut idem
dicit: Et obscuratum est insipiens cor eorum. 250. Vnde autem
haec obscuratio nisi ex auersione a lumine sapientiae ? Vnde
65 autem haec auersio nisi dum ille cui bonum est deus, sibi ipse
uult esse bonum suum, sicuti sibi est deus ? Itaque Ad me
ipsum, inquit, conturbata est anima mea ; et : Gustate et eritis
sicut dii.
7$. 251. Turbat autem considerantes quod ita quaerunt :
70 ‘Stultitia primus homo recessit a deo an 'recedendo stultus
factus est ?’ quia si responderis eum stultitia recessisse a
sapientia, uidebitur stultus fuisse antequam recederet a
sapientia, ut stultitia illi esset causa recedendi. Item si respon-
deris recedendo eum stultum esse factum, quaerunt utrum
75 stulte an sapienter fecerit quod recessit. ‘Si enim sapienter
fecit, recte fecit nihilque peccauit; si stulte, iam erat’, in-
quiunt, ‘in eo stultitia qua factum est ut recederet. Non enim
stulte aliquid sine stultitia facere poterat? 252. Ex quo
XXIV, 60 Rom. 1, 22. 63 Rom. 1, 21. 66/67 Ps. 41, 7. 67/68 Gen.
5» 5-
44 se non L 8 edd. 45 praecepit T C A 51 quod est X К S 55 accipien-
dum] capiendum8 a alt. ad от. May 57 esset у Loa. potuissetMKy
58 seduci] peccare V, seduci et peccare p in marg. “Regius” iusta MaK edd.
59 poenam consecutum est y, poena consecuta est edd. 61 a sapientia] sapien-
tiam L 62 in stultitia L 69 quod] qui у 70 stultitiane edd. 73 causa
esset L S edd. 74 eum recedendo Y edd. quaeritur Y
DE LIBERO ARBITRIO III, xxiv, 73, 252-xxv, 75, 258 319
apparet esse quiddam medium quo ad stultitiam a sapientia
80 transitur, quod neque stulte neque sapienter factum diciVi5i
potest, quod ab hominibus in hac uita constitutis non nisi ex
contrario datur intellegi. 253. Sicut enim nullus mortalium
fit sapiens nisi ab stultitia in sapientiam transeat — ipse
autem transitus si stulte fit non utique bene fit, quod demen-
85 tissimum est dicere ; si autem sapienter fit iam erat sapientia
in homine antequam transisset ad sapientiam, quod nihilomi-
nus absurdum est; ex quo intellegitur esse medium quod
neutrum dici potest —, ita et ex arce sapientiae ut ad stulti-
tiam primus homo transiret, nec stultus nec sapiens ille transi-
90 tus fuit. 254. Velut in somno et uigiliis neque id est dormire
quod obdormiscere neque id est uigilare quod expergisci, sed
transitus quidam ex altero in alterum. Verum hoc interest,
quod sine uoluntate plerumque ista fiunt, ilia autem num-
quam nisi per uoluntatem, unde iustissimae retributiones con-
95 secuntur.
XXV. 74.255. Sed quia uoluntatem non allicit ad faciendum
quodlibet nisi aliquod uisum, quid autem quisque uel sumat
uel respuat est in potestate, sed quo uiso tangatur nulla potes-
tas est, fatendum est et ex superioribus et ex inferioribus uisis
5 animum tangi ut rationalis substantia ex utroque sumat quod
uoluerit et ex merit© sumendi uel miseria uel beatitas sub-
sequatur. 256. Velut in paradiso uisum e<s)t ex superioribus
praeceptum dei, uisum ex inferioribus suggestio serpentis.
Nam neque quid sibi praeciperetur a domino neque quid а я 641
io serpente suggereretur fuit in hominis potestate. 257. Quam
sit autem liberum et ab omnibus difficultatis uinculis expedi-
tum in ipsa sapientiae sanitate constituto non cedere uisis
inferioris illecebrae, uel hinc intellegi potest, quod etiam
stulti ea superant ad sapientiam transituri, etiam cum moles-V152
15 tia carendi pemiciosarum consuetudinum pestilentiosa dul-
cedine.
75. 258. Quaeri autem hoc loco potest, si homini praesto PL
fuerunt ex utraque parte uisa, unum ex praecepto dei, alte- 1308
rum ex suggestione serpentis, unde ipsi diabolo suggestum
20 sit adpetendae impietatis consilium quo de sublimibus sedibus
laberetur. Si enim nullo uiso tangeretur, non eligeret facere
quod fecit, nam si non ei aliquid uenisset in mentem, nullo
79 ab stultitia a sapienta M, ab stultitia ad sapientiam у 83 ttanseat in sapien-
tiam Y, ad sap. tr. Am. Er. Lou. 89/90 illi transitus T C A, transitus ille Y
edd. 90 id est] idem R V, idem est Y
XXV, 2/3 sumet uel respuet Ma 7 uisum от. X e<s>t] ftulhart, et M T
С A X K, om. cett. 8 et ex X 9 nam neque] namque M T C A 13
etiam от. у 14 superant ea L 5 20 quo] quod M T С А К у Y
320 DE LIBERO ARBITRIO III, xxv, 75, 258-76, 264
modo intentionem conuertisset in nefas. 259. Vnde igitur
uenit in mentem quicquid illud est quod uenit in mentem, ut
25 ea moliretur quibus ex bono angelo diabolus fieret ? Qui enim
uult, profecto aliquid uult, quod, nisi aut extrinsecus per
sensum corporis admoneatur aut occultis modis in mentem
ueniat, uelle non potest. Discernenda igitur sunt genera
uisorum, quorum unum est quod proficiscitur a uoluntate
30 suadentis, quale illud est diaboli cui homo consentiendo pec-
cauit, alterum a subiacentibus rebus uel intentioni animi uel
sensibus corporis. 260. Intentioni animi subiacet — excepta
incommutabilitate trinitatis, quae quidem non subiacet sed
eminet potius —, subiacet ergo intentioni animi prius ipse
35 animus unde nos etiam uiuere sentimus, deinde corpus quod
administrat, unde ad quodlibet operandum membrum quod
opus est cum opus est mouet. Subiacent autem sensibus cor-
poris quaecumque corporea.
76. 261. Vt autem in contemplatione summae sapientiae
40 — quae utique animus non est, nam est incommutabilis —,
etiam se ipsum qui est commutabilis animus intueatur et sibi
ipse quodam modo ueniat in mentem, non fit nisi differentia
qua non est quod deus et tamen aliquid est quod possit placere
post deum. 262. Melior est autem cum obliuiscitur sui prae 642
45 caritate incommutabilis dei uel se ipsum penitus in illius com- V153
paratione contemnit. Si autem tamquam obuius sibi placet
sibi ad peruerse imitandum deum ut potestate sua frui uelit,
tanto fit minor quanto se cupit esse maiorem. 263. Et hoc est
Initium omnis peccati superbia et Initium superbiae hominis
50 apostatare a deo. Superbiae autem diaboli accessit maleuolen-
tissima inuidia, ut hanc superbiam homini persuaderet per
quam sentiebat se esse damnatum. 264. Vnde factum est ut
poena hominem susciperet emendatoria potius quam inter-
fectoria, ut, cui se diabolus ad imitationem superbiae prae-
35 buerat, ei se dominus ad imitationem humilitatis praeberet;
per quem nobis aeterna uita promittitur, ut praerogato nobis
Christi sanguine post labores miseriasque inffabiles tanta cari-
tate liberatori nostro adhereamus et tanta eius in eum claritate
rapiamur ut nulla nos uisa ex inferioribus a conspectu supe-
60 riore detorqueant; quamquam et si aliquid hinc intentioni
XXV, 49 Eccli. 10, 15. 49/50 Eccli. 10, 14.
23 igitur illi V Lou. 27 sensum] sensus ft S 31 a] G L 8 edd., от. cett. 37
sensui T C AY 40 incommutabilis est 8 edd. 44 sui] cui M T C A, qui X
45 in illius] nullius MT C A, in eius V 46 sibi L 8, от. cett. 47 frui] uti V
52 esse se L 57 sanguine christi G 58 inheremus V tanta] tamen M F R
59 inferioribus] infirmioribus M a X F m 1 Y 60 hinc] huic a J edd.
DE LIBERO ARBITRIO III, xxv, 76, 264-77, 267 321
nostrae suggereretur, ab adpetitu inferiorum sempiterna nos
diaboli damnatio cruciatusque reuocarent.
77. 265. Tanta est autem pulchritudo iustitiae, tante iocun-
ditas lucis aetemae, hoc est incommutabilis ueritatis atque
65 sapientiae, ut, etiam si non liceret amplius in ea manere
quam unius diei mora, propter hoc solum innumerabilis anni
huius uitae pleni deliciis et circumfluentia temporalium bono-
rum recte meritoque contemnerentur. 266. Non enim falso PL
aut paruo adfectu dictum est : Quoniam melior dies unus in 1309
70 atriis tuis super milia. Quamquam et alio sensu possit intellegi V154
ut milia dierum in temporis mutabilitate intellegantur, unius
autem diei nomine incommutabilitas aetemitatis uocetur.
267. Nescio me aliquid praetermisisse quod ex nostra PL
responsione, quantum dominus praebere dignatus est, tuis 1310
75 interrogationibus desit. Quamquam et si aliquid tibi occurrit,
modus libri nos iam finem facere et ab hac disputatione re-
quiescere aliquando compellit.
69/70 Ps. 83, 11.
61 suggeretur M 68 contemnetur M a F m 1 69 melior est у Y edd. cum
Vulg. 70 posset Y Am. 72 incommutabilis aetemitas L S 75 tibi
aliquid Y edd.
BIBLIOGRAPHIA SELECTA
CODICES
MONITVM
Hoc in Append ice praeter dissertationes notasque uirorum erudi-
torum etiam nonnullos codices collegimus quorum notitiae mihi
innotuerunt. Codices bibliothecarum Italiae exscripsi ex opere Manfredi
Oberleitner, Die handschriftliche Uberlieferung der W'erke des heiligen
Augustinus, Wien, 1969 (Sifyungsbericht der Dsterreichiscbe Akademie der
Wissenscbaften. Philosophisch-Uistorische Klasse, 263).
R. Vander Plaetse
BIBLIOGRAPHIA SELECTA
Generali a:
R. Cadiou, Notes sur la premiere theologie de saint Augustin,
in Recherches de science religieuse, 27, 1937, p. 597-614.
A. Casamassa, Le fonti della filosofia di S. Agustino, in Acta
hebdomadae Augustinianae Thomisticae, Torino, 1931,
p. 88-96 (uel in Scritti patristici, 1, Romae, 1955, p. 175-
184).
R. Casteleyn, De betekenis van het menselijk lichaam volgens
de jeugdwerken van Augustinus, Diss., Leuven, 1963.
M.T. Clark, Augustine, Philosopher of Freedom. A Study in
Comparative Philosophy, New York-Tournai-Roma-Paris,
!958.
R.A. da Costa Nunes, Os didlogos de Cassiciacum, in Atua-
lidade de Santo Agostinho, Sao Paulo, 1955, p. 25-53.
M.P. Garvey, Saint Augustine, Christian or Neoplatonist ?
From his Retreat at Cassiciacum until his Ordination at
Hippo, Diss., Milwaukee, 1939.
J. Gercken, Inhalt undAufgabe der philosophischen Jugend-
schriften Augustins, Diss., Munster, 1939.
J. Geyser, Die erkenntnistheoretischen Anschauungen Au-
gustins zu Beginn seiner schriftstellerischen Tatigkeit, in
Aurdius Augustinus. Festschrift der Gorres-Gesellschaft
zum 1500. Todestage des heiligen Augustinus, Koln, 1930,
p. 63-86.
A. Guzzo, Agostino. Dal Contra Academicos al De vera reli-
gione, Firenze, 1925.
M. Meijer, De sapientia in de eerste geschriften van S. Augusti-
nus, Brakkenstein-Nijmegen, 1940.
F. Moriarity, Illumination in St. Augustine’s Early Philo-
sophical Writings, Diss., St. Louis, 1944.
V. Nolte, Augustins Freundschaftsideal in seinen Briefen.
Unter Hereinbeziehung seiner Jugendfreundschaften
gemass den philosophischen Schriften und, den Confes-
sionen, in Cassiciacum, VI, Wurzburg.
R.J. O’Connel, La valeur chretienne de I’art selon saint Au-
gustin, Diss., Paris, 1962, p. 1-46; p. 115-150.
J. O’Meara, Neo-Platonism in the Conversion of Saint Au-
gustine, in Dominican Studies, 3, 1950, p. 331-343.
J. O’Meara, ‘Arripui, aperui et legi’, in Augustinus Magister,
t, Paris, 1954, p. 59-65.
J. O’Meara, Porphyry’s Philosophy from Oracles, Paris, 1959.
J. O'Meara, The Young Augustine. The Growth of St. Au-
gustine’s Mind up to his Conversion, Staten Island (New
York), 1965.
326 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
J. O’Meara, Porphyry’s Philosophy from Oracles in Eusebius’
Praeparatio euangelica and Augustine’s Dialogues of
Cassiciacum, in Recherches Augustiniennes, 6, Paris, 1969,
p. 103-139.
J. Rief, Liebe zur Wahrheit. Untersuchungen zur Ethik des
jungen Augustinus, in Theologische Quartalschrift, 141,
1961, p. 281-318.
D.E. Roberts, Augustine’s Earliest Writings, in The Journal
of Religion, 33, 1953, p. 161-181.
K. Svoboda, Ideas sobre la felicidad en las primeras obras de
San Agustin, in Augustinus, 4, 1959, p. 195-201.
A.E.S. Talma, De oudste Tractaten van Augustinus, in Theolo-
gische Studien, 14, 1896; 15, 1897; 16, 1899.
W. Thimme, Augustins geistige Entwicklung in den ersten
Jahren nach seiner ‘Bekehrung’, 386-391, Berlin, 1908.
E. zum Brunn, Le dilemme de I’etre et du neant chez saint
Augustin. Des premiers dialogues aux ‘Confessions’, in
Recherches Augustiniennes, 6, Paris, 1969, p. 3-102.
Dialogi
a. Generalia :
R. Hirzel, Der Dialog, 2, Leipzig, 1895, p. 376-380.
M. Ruch, Le preambule dans les oeuvres philosophiques de
Ciceron. Essai sur la gen?se et I’art du dialogue, Paris,
1959-
M. Hoffmann, Der Dialog bei den christlichen Schriftstellern
der ersten vier Jahrhunderte, Berlin, 1966, p. 135-154.
(Texte und Untersuchungen, 96).
G. de Plinval, La technique du dialogue chez saint Augustin
et saint Jer6me, in Ades du ier Congres de la Federation
Internationale des Etudes Classiques, Paris, 1951, p- 308-
311-
B.R. Vos, Der Dialog in der friihchristlichen Literatur, Mun-
chen, 1970, p. 197-303.
b. De historicitate Dialogorum :
D. Ohlmann, De sancti Augustini Dialogis in Cassiciaco
scriptis, Argentorati (Strasbourg), 1897.
J.H. van Haeringen, De Augustini ante baptismum rustican-
tis operibus, Groningen, 1917.
A. Gudeman, Sind die Dialoge Augustins historisch ?, in Siluae
Monacenses, Munchen, 1926, p. 16-27.
R. Philippson, Sind die Dialoge Augustins historisch?, in
Rheinisches Museum fur PhUologie, 1931, p. 144-150.
B.L. Meulenbroek, The Historical Character of Augustine’s-
BIBLIOGRAPHIA - CODICES 327
Cassiciacum Dialogues, in Mnemosyne, 13, 1947, p. 203-
209.
J. O’Meara, The historicity of the early Dialogues of St. Au-
gustine, in Vigiliae Christianae, 5, 1951, p. 150-178.
c. Adnotationes biographicae :
D. Bassi, Monica nei Dialogi di Cassiciaco, in Augustiniana.
Nel XV centenario dalla morte di Sant*Agostino, Napoli,
1930, P- 5i-6i.
M. Beyenka, Saint Augustine, Student and Teacher, in The
Catholic Educational Review, 52, 1954, p. 306-317.
J. Martin, Saint Augustin a Cassiciacum: veille et lendemain
d'une conversion, in Annales de Philosophic chretienne,
39, 1898, p. 303-316; 40, 1899, P- 410-428-
G. Casati, Note suit’ambiente e le persone di Cassiciaco, in
Augustinianum, 7, 1967, p. 502-513.
F. Poulsen, Saint Augustin et ses sieves, in Hommages a
J. Bidez et F. Cumont, Bruxelles, 1949, p. 271-276 {Col-
lection Latomus, 2).
L. Rodriguez, La conversion de S. Agustin a traves de los
didlogos de Casiciaco, in La Ciudad de Dios, 176, 1963,
p. 303-318.
C.M. Rota, La villeggiatura di S. Agostino a Cassiciaco, Varese,
1928.
F. van den Koornhuyse, A Cassiciacum, in Miscellanea
Augustiniana, Nijmegen, 1930, p. 83-95.
D. Weisser, Augustinus at Cassiciacum, in Reality, 9, 1961,
p. 10-19.
d. Quaestiones litterariae:
M.I. Bogan, The Vocabulary and Style of the Soliloquies and
Dialogues of St. Augustine, Washington, 1936 (Patristic
Studies, 42).
B.L. Meulenbroek, Metriek en Rhythmiek in Augustinus'
Cassiciacum-Dialogen, Nijmegen, 1942.
F.L. Rozsaly, Hellenic Elements in the Dialogues of Saint
Augustine, in The Classical Bulletin, 32, 1955*1956, p.
29-31.
E.T. Silk, Boethius' Consolatio Philosophiae as a Sequel to
Augustin's Dialogues and Soliloquia, in Harvard Theolo-
gical Review, 32, 1939, p. 19-39.
W. Thimme, Literarisch-asthetische Bemerkungen zu den
Dialogen Augustins, in Zeitschrift fiir Kirchengeschichte,
29, 1908, p. 1-21.
328 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
Contra Academicos
a. Codices :
Angers, Bibl. municipale, 292 (283), s. 12, f. 1-65 (Saint-
Aubin)
Avignon, Bibl. municipale, 228 (202), s. 13, f. 49 (exc.) (Fibres
Precheurs, Avignon)
Avranches, Bibl. municipale, 92, s. 12, f. 1-33 (Mont-Saint-
Michel)
Bamberg, Staatliche Bibl., B.III.10, s. 12, f. 2-30 (Dom-
bibliothek)
Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont)
Brugge, Stadsbibl., 105, s. 12, f. 1т-з8т
Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. iv-8v (des.
mutilus)
Brussel, Koninklijke Bibl., 846-57 (1151), s. 15, f. io3-i24v
(Rooklooster)
Brussel, Koninklijke Bibl., 1067-74 (1128), s. 15, f. 26v-45
(Sint Maarten, Leuven)
Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109 (1140), s. 15, f. 83-113
(Elseghem)
Cambridge, Gonville and Caius College, 69, s. 15, f. 174-226
Cambridge, Gonville and Caius College, 100, s. 13 (exc.)
Cesena, Bibl. Malatestiana, D.IX, III, anno 1453, f. i3Ov-
i5ov
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Chigi A.V.137, s. 15,
f. 84-151
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Urbin. lat. 70, s. 15,
f. 3V-32V
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 300, s. 15,
f. i3ivss.
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15,
f. iv-i4
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 446, anno
1438, f. iv-i6v
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 4223, s. 15,
f. 162-183
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 12996, s. 13,
f. 154-171
Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D 175, s. 15,
f. 2-22
Douai, Bibl. municipale, 261, s. 12 (Anchin)
BIBLIOGRAPHIA - CODICES 329
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Pint. XII, cod. 5, s. 15,
f- 2-35
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25,
s. 14, f. 78-93v
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext.,
cod. 6, s. 12, f. i-4iv
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Fesul. 21, s. 15, f. i-2iv
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 665, s. 14,
f. 2VSS.
K0BENHAVN, Kongelige Bibl., Thott. 99, s. 15, f. 45v-8i
Laon, Bibl. municipale, 128, s. 13 (Notre Dame, Laon)
Leipzig, Universitatsbibl., 271, s. 13, f. 1-30 (Altzelle)
Liege, Bibl. de 1’Universite, 118, s. 15, f. 5-53 (Croissiers,
Liege)
London, British Museum, Harley 228, f. 1-41
London, British Museum, Harley 3039, s. 10, f. 49-84 (Lorsch)
London, British Museum, Royal 5 С. VI, s. 14, f. 60-73 v
Mantova, Bibl. Communale, E.V.15, s. 15, f. i76-i87v
Milano, Bibl. Ambrosiana, C.68 sup., s. 14, f. i57-i63v
Modena, Bibl. Estense, a.W.9. 17, s. 15, f. 25v-69v
Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 166, s. 12, p. 2-54
Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 171, s. 11, p. 1-84
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6991, anno 1476,
f. 276 ss. (Fiirstenfeld)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11, f. 3-37v
(Sankt Emmeram)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 17051, s. 12, f. 210-224
(Schaftlam)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18020, s. n/12, f.
210-223 (Tegernsee)
Oxford, Bodleian Library, D’Orville 209 (Auct. X.1.6, 20)
(17087), s. 15, f. 1-45v
Oxford, Merton College, 14, s. 14, f. 78v-88
Oxford, Merton College, 36, s. 13“*, f. 254^269 v
Paris, Bibl. de 1’Arsenal, 350 (397 T.L.), s. 15, f. 271-288
(Saint-Victor)
Paris, Bibl. Mazarine, 623, s. 12, f. i5v-24
Paris, Bibl. Mazarine, 640, s. 15, f. 134-151
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1907, s. 12 (Saint-Amand-en-
Pevele), f. 46v-79
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1910, s. 13, f. 203^245
Paris, Bibl. Nationale, lat. 13369, s. 9 (Corbie)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1936, s. 14, f. 221-243
22
XXIX
330 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
Rouen, Bibl. municipale, 478, s. 12, f. ig-4ov (Fecamp)
Reims, Bibl. municipale, 382, s. 9
Saint-Omer, Bibl. municipale, 81, s. 14 (Clairmarais)
Sandaniele del Friuli, Bibl. Communale, 161, s. 15, f. 32-
85v
Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux)
Troyes, Bibl. municipale, 1085, s. и (Moutier-la-Celle)
Trier, Stadtbibl., 154, s. 15, f. 8iv~98v (S. Alban ?)
Utrecht, Universiteitsbibl., 62, s. 15
Valencia, Bibl. Universitaria, 33, s. 14, f. 149^165
Valencia, Bibl. Universitaria, 38, s. 15, f. 2-5iv
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1799, s. 15, f. iv-i8
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2441, s. 15, f. 31-45
Vitry-le-Francois, Bibl. municipale, 45, s. 12, f. io8v-iog
(tragm.) (Cheminon)
b. Translationes
anglicae :
D.J. Kavanagh, New York, 1948 (Writings of Saint Augusti-
ne, 1)
J. O’Meara, Westminster (Maryland), 1950 (Ancient Christian
Writers, 12)
M.P. Garvey, Milwaukee, 1957 (Mediaeval Philosophical
Texts in Translation, 2)
gallica :
R. Jolivet, Paris, 1939 ((Euvres de saint Augustin, 4 : Dialo-
gues Philosophiques, 1)
hispanica :
V. CapAnaga, Madrid, 1946 (Obras de San Agustin, 3)
polonica :
A. SWIDEREK - K. AUGUSTYNIAK - J. MODRZEJEWSKI,
Warszawa, 1953.
lusitanica :
Vieira de Almeida, Coimbra, 1957
c. Quaestiones selectae :
G. Andresen, Gedanken zum philosophischen Bildungshorizont
Augustins vor und in Cassiciacum, in Strenas Augustinia-
nas P. Victorino Capanaga oblatas, vol. 2, Madrid, 1968,
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
331
P- 77-98.
O.N. Derisi, Verdad у certeza en San Agustin, in La Ciudad
de Dios, 166, 1954, p. 323-341.
B.J. Diggs, St. Augustine Against the Academicians, in Tradi-
Ho, 7, 1949/51, P- 73-93-
B. Dominguez, El academismo de San Agustin, in Bolivar, 6,
1954, P- 853-865.
P. Drewniok, De Augustini contra Academicos libris III,
Diss., Breslau, 1913.
E. Erkens, De afhankeUjkheid van Augustinus’ contra Acade-
micos van Cicero’s Academica, Diss., Brussel, 1942.
O. Gigon, Die Szenerie des ciceronischen Hortensius, in Philo-
logus, 106, 1962, p. 222-245.
P. Keseling, Augustin und Ovid, in Philologisch Wochen-
schrift, 60, 1940, c. 191.
F. Korner, Homo Viator. Ein neuer Beitrag zur Entwicklungs-
geschichte Augustins (Contra Academicos II, 2, 5J, in
Salzburger Jahrbuch fiir Philosophic, 5/6, 1961-62, p. 89-
134-
S.Th. Makaay, Augustinus’ opvatting over de zekerheid en de
waarde van de menschelijke kennis, in Miscellanea Au-
gustiniana, Nijmegen, 1930, p. XI-XXIX.
J.A. Mourant, Augustine and the Academics, in Recherches
Augustiniennes, 4, Paris, 1966, p. 67-96.
A.P. Muys, Het betoog in Augustinus’ Contra Academicos III,
vii, 15-xx, 43, in Wetenschappelijke bijdragen ... Dr D.H.
Th. Vollenhoven aangeboden, Franeker, 1951, p. 120-127.
J. Oroz, Contra Academicos de San Agustin. Estudio literario,
in Helmantica, 6, 1955, p. 131-149.
G. Pfligersdorffer, Notas sobre algunos textos de San Agustin
en sus obras ’Contra Academicos’ у ’De beata uita’, in La
Ciudad de Dios, 176, 1963, p. 464-488.
I. Quiles, Interioridad agustiniana e in-sistencia, in Arque, 3,
1954-
A. Sizoo, Albicerius, waarzegger en gedachtenlezer, in Herme-
neus, -lq, 1937-38, p. 131-133-
C. Thiaucourt, Les Academiqttes de Ciceron et le Contra
Academicos de S. Augustin, in Melanges Boissier, Paris,
1903, p. 425-430.
C. Valderrama Andrade, Felicidad у concocimiento, in
Bolivar, 3, 1951, p. 433-443.
C. Valderrama Andrade, Sabiduria у bienaventuranza, in
Bolivar, 4, 1952, p. 627-641.
P. Valentin, Un protreptique conserve de I’antiquite: le ‘Contra
Academicos’ de saint Augustin, in Revue des Sciences reli-
gieuses, 43, 1969, p. 1-24; p. 97-117.
B.R. Voss, Tusculanum oder Neapolitanum ?, in Hermes, 94,
1966, p. 505-506.
332 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
De beata uita
a. Codices :
Aberdeen, University Library, 7, s. 15, t. 69^74 (St. Paul’s)
Amiens, Bibl. municipale, 215, s. 15, f. 267^278 (Corbie)
Assisi, Bibl. Communale, 87, s. 13“-, f. 82-85
Assisi, Bibl. Communale, 318, s. 14, f. 282-288
Avranches, Bibl. municipale, 92, s. 12, f. 33-4Ov
Berkeley, University of California, 62 (Ms. Mar. 39), s. 15
Berlin, Staatsbibl., Phill. 1656 (Rose 28), s. 131, f. 94v~99
Bologna, Collegio di Spagna, 16, s. 14, f. 1-5
Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont)
Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 49, s. 13 (S. Vaast)
Brugge, Stadsbibliotheek, 105, s. 12, f. 7o-8iv
Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. 9-13
Brussel, Koninklijke Bibl., 846-57 (1151), s. 15, f. i44-i5iv
(Rooklooster)
Brussel, Koninklijke Bibl. 1067-74 (1128), s. 15, f. 45-5iv
(S. Maarten, Leuven)
Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109(1140), s. 15, f. 63-72
(Elseghem)
Cambridge, Corpus Christi College, 34, s. 13/14 (Norwich),
p. 306-315
Cambridge, Corpus Christi College, 154, s. 15
Cambridge, Gonville and Caius College, 240, s. 14, p. 388-392
Cambridge, St. John’s College, 47, s. 13, f. i37-i4iv
Cesena, Bibl. Malatestiana, D. IX, IV, s. 15, f. i75-i8iv
ChAlons-sur-Marne, Bibl. municipale, 6, s. 13, f. 1573s. (La
Ferte-sur-Grosne)
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Ottob. lat. 315, s. 14,
f. 29v-36v
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 194, s. 14,
f. i6i-i66v
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 312, s. 12,
f. IO9-I22V
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Ross. 191, s. 13, f. i4v-
21
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat.lat. 445, s. 15,
f. 14-18
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 446, s. 15,
f. l6v-2Iv
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 4223, s. 15,
f. i83v-i89v
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 10664, anno
1215, f. 223-227
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
333
Dijon, Bibl. municipale, 152, s. 12, f. 39v-48 (Citeaux)
Douai, Bibl. municipale, 261, s. 12 (Anchin)
Ferrara, Bibl. Civica, 109, s. 15, f. 6ovss.
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Pint. XII, cod. 7, s. 15,
f. 254-260
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 10, s. 15,
f. 259-271
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 13, s. 15,
f. 120-130
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25, s. 14,
f. 93v-98v
Firenze, Bibl. Nazionale Centrale, II. II. 461, s. 15, f. 83v~92v
K0BNHAVN, Kongelige Bibl., Thott. 99, s. 15, f. 8iv-9ov
Koln, Dombibliothek, LXXVII, s. 12 (Darmstadt 2078)
Leipzig, Universitatsbibl., 252, s. 14, f. 49-57v
Leipzig, Universitatsbibl., 271, s. 13, f. 3O-39V (Altzelle)
Liege, Bibl. de I’Universite, 118, s. 15, i. 59-70* (Croisiers,
Liege)
Lincoln, Cathedral Chapter Library, B.5.6, s. 14
London, British Museum, Royal 5.C.VII, s. 13, f. i-5v
London, British Museum, Royal xo.A.IX, s. 14, f. 179-193
London, British Museum, Addit. 10940, s. 11
London, British Museum, Addit. 17293, s. 13, f. 44-47
London, Lambeth Palace, 151, s. 13, t. 33v-37v
Madrid, Bibl. National, 203, s. 14, f. 42v-49v
Mantova, Bibl. Communale, B.III.8, s. 14/15, f. 48v-6ov
Milano, Bibl. Ambrosiana, M. 67 sup., s. 92, f. 167-179*
Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 166, s. 12, p. 55-72
Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 171, s. n, p. 89-116
MUnchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. n (Emme-
ram)
Munchen, Bayerisch Staatsbibl., Clm 16064, s. 13/14, f. 1-7
(S. Nikolaus, Passau)
MUnster, Universitatsbibl., 137, s. 15, f. 1-28
Napoli, Bibl. Nazionale, IV.D.4, s. 14, f. 94-i02v
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 698 (2521), s. 12, f. 40^-50
Oxford, Bodleian Library, D’Orville 209 (Auct. X.1.6.20)
(17087), s. 15, f. 45v-6i
Oxford, Merton College, 1, s. 14, f. 261^265
Oxford, Merton College, 36, s. 13е*-, f. 269^275
Paris, Bibl. de 1’Arsenal, 307 (447 T.L.), s. 14, f. io4-io6v
334 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
Paris, Bibl. de Г Arsenal, 354 (402 T.L.), s. 12, f. 152^164
(Fontenay)
Paris, Bibl. Mazaiine, 1639, s- T4> f- 270-274 v (exc.)
Paris, Bibl. Mazarine, 623, s. 12, f. 27^34 (Saint-Martin-des-
Champs)
Paris, Bibl. Mazarine, 637, s. 14, f. 181-185 (Grands-Augustins)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1907, s. 12, f. 79v-9i (Saint-
Amand-en-Pevele)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1910, s. 13, f. 2214-227
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2695, s. 13, f. 1-20
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2734, s- T4> f- 39"46v
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2983, s. 11/12, f. 117-146 (Saint-
Martial, Limoges)
Paris, Bibl. Sainte Genevieve, 214, s. 13, f. 26-29 (exc.)
Pistoia, Archivio Capitolare, 54, s. 15, f. 7iv-83v
Roma, Bibl. Angelica, 159, s. 13“-, f. 2074-2x2
Roma, Bibl. Angelica, 243, 2, s. 15, f. 55-69
Rouen, Bibl. municipale, 478, s. 12, f. 4OV-49V (Fecamp)
Salisbury, Cathedral Library, 66, s. 13“-, f. io4v-io7v
Salzburg, Stift St. Peter, a.V.47
Sandaniele, Bibl. Communale, 33, s. 15, f. 45v-64v
Todi, Bibl. Communale, 20, s. 13, f. I5i-i54v
Toulouse, Bibl. municipale, 165, s. 12, f. 784-87
Trier, Stadtbibl., 161, s. 15, f. I27~i34v (Eberhardsklausen)
Trier, Stadtbibl., 166, s. 15, f. i8v-29v (Vallendar)
Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux)
Troyes, Bibl. municipale, 610, s. 12 (Clairvaux)
Utrecht, Universiteitsbibl. 62, s. 15
Utrecht, Universiteitsbibl., 67, s. 15
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1981, s. 15, f. X74-X794
(des. mutil.)
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2199, s- r5> d. i-iov
Vitry-le-Fran9Ois, Bibl. municipale, 11, s. 12, f. 165-183
(Cheminon)
Vitry-le-Franqois, Bibl. municipale, 45, s. 12, f. 109-111
(Cheminon)
Villanova, College, 4, s. 15
Wien, Nationalbibl., 1009, s. 12, f. 164-1734
b. Translationes
anglicae :
R.A. Brown, Washington, 1944 (Patristic Studies, 72).
BIBLIOGRAPHIA - CODICES 335
L. Schopp, New York, 1948 (Writings of Saint Augustine, 1).
gallica :
R. Jolivet, Paris, 1939 (CEuvres de Saint Augustin, 4 : Dialo-
gues Philosof>hiques, 1).
germanica :
J. Hessen, Leipzig, 1923 (Philosophische Bibliothek, 188).
hispanicae :
A. Herrera Bienes, Madrid, 1955.
V. CapAnaga, Madrid, 1946 (Obras de San Agustin, l).
italicae :
A.M. d’Angelo, Roma, 1959 (Collana Patristica, 2).
S. Candela, Napoli, 1954.
B. Neri, Firenze, 1930 (Biblioteca Agostiniana, 10).
neerlandica :
J.A. Van Lieshout, Amsterdam, 1941.
polonica :
A. SwiDEREK - K. AUGUSTYNIAK - J. MODRZEJEWSKI,
Warszawa, 1953.
c. Quaestiones selectae :
L. Alfonsi, Sant’Agostino, ‘De beata vita', c. 4, in Rivista di
filologia e di istruzione classica, 1958, p. 249-254.
N. Balca, La conception du bienheureux Augustin sur la vie
heureuse, in Mitrofiolia Olteniei, 14, 1962, p. 185-190.
P. Courcelle, Les premieres ‘Confessions' de saint Augustin,
in Revue des Etudes latines, 21/22, 1943, p. 155-174.
P.J. Couvee, Vita beata en Vita aeterna. Een onderzoek naar
de ontwikkeling van het begrip vita beata naast en tegenover
vita aeterna bij Lactantius, Ambrosius en Augustinus,
onder invloed der Romeinsche Stoa, Baarn, 1947.
R. Dienel, Ciceros Hortensius und S. Augustinus De beata vita,
Progr. Madchengymnasium, Wien, 1914.
E. Dutoit, A и gustin et le dialogue du De beata vita, in Museum
Helveticum, 6, 1949, p. 33-48.
V. Laurenza, La felicita secondo s. Agostino. Il libro ‘De beata
vita', Valetta, 1932.
A.F.N. Lekkerkerker, Augustinus over het gelukkige leven,
in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, 34, 1943-45,
p. 107-137 ; p. 217-257.
M.S. Muldowney, Word-Order in the Works of St. Augustine,
Washington, 1937 (Patristic Studies, 52).
336 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
G. Pfligersdorffer, Notas sobre algunos textos de San
Agustin en sus obras ‘Contra Academicos’ у ‘De beata vita’,
in La Ciudad de Dios, 176, 1963, p. 464-488.
E.B.J. Postma, Augustinus ‘De beata vita’. Ingeleid en toege-
licht, Amsterdam, 1946.
I. Quiles, Interioridad agustiniana e in-sistencia, in Arque, 3,
1954-
G. Racket, Saint-Augustin et les ‘Libri Platonicorum’, in
Bulletin de I’Association Guillaume Bude, 4, 1963, p. 337-
347-
A. Van Duinkerken, Sint Augustinus over het Gelukkige
Leven, in Mensen en Meningen, ’s Gravenhage, 1951, p.
ii3-T3i.
H. Wagenvoort, Seneca en Augustinus over ‘Levensgeluk’, in
Weekblad voor Gymnasiaal en Middelbaar onderwijs, yj,
1940, p. 27-37.
De ordine
a. Codices :
Aberdeen, University Library, 8, s. 13, f. 5-nv (St. Paul’s,
London)
Angers, Bibl. municipale, 166, s. 9, f. 1-41 (Saint-Aubin)
Avignon, Bibl. municipale, 228, s. 13, f. 50 (exc.) (Freres
Precheurs, Avignon)
Avranches, Bibl. municipale, 92, s. 12, f. 4ov-63v
Berkeley, University of California Library, 62 (Ms. Mar 39),
s. 15
Bern, Biirgerbibliothek, A. 212, s. 10
Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont)
Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 49, s. 13 (S. Vaast)
Bramshill House, Library of Rev. Sir W. Cope, 2, s. 12
(cfr Schenkl, n. 4746)
Brugge, Stadsbibl., 105, s. 12, f. 38v-69v
Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. i3v-26
Brussel, Koninklijke Bibl., 846-57 (1151), s. 15, f. I24v-i43v
(Rooklooster)
Brussel, Koninklijke Bibl., 1067-74 (1128), s. 15, f. 5iv-67v
(Sint Maarten, Leuven)
Cambrai, Bibl. municipale, 161, s. 13, f. 317-342 (Cathedrale)
Cambridge, Gonville and Caius College, 100, s. 13, f. 57 ss.
(exc.)
Cambridge, Gonville and Caius College, 69, s. 15, f. 226-264
Cesena, Bibl. Malatestiana, D.IX, III, anno 1453, f. 223-239v
Cheltenham, Phillipps Library, 16278 (Libri 229), s.9, f.iO4v-
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
337
io8v (exc.)
Chicago, Ill., University Library, no (BR.65.A.9.A.58 =
805328), s. 13 (Saint-Jacques, Liege)
Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D.175, s. 15,
f. 22v-4O
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 194, s. 14,
f. 167-182
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Urb. lat. 70, s. 15,
f. 32v-55
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15,
f. 18-29
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 446, s. 15,
f. 2IV-32V
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 4223, s. 15,
f. 189^206
Douai, Bibl. municipale, 261, s. 12 (Anchin)
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 5, s. 15,
f. 35v-45
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25,
s. 14, f. 98v-ii2
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext. VI,
s. 12, f. 41^56
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Fesul. XXI, s. 15,
f. 158^175
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 665, s. 14
Kobnhavn, Kongelige Bibl., Gl. kgl. S. 31, s. 15, f. io5v-I3ov
Khbnhavn, Kongelige Bibl., Thott. 99, s. 15, f. 9iv-inv
Laon, Bibl. municipale, 128, s. 13 (Notre Dame, Laon)
Leipzig, Universitatsbibl., 252, s. 14, f. 124^146 v
Leipzig, Universitatsbibl., 231, s. 13, f. 4O-59v (Altzelle)
London, British Museum, Harley 228, f. 41-73
London, British Museum, Harley 3039, s. 10
London, British Museum, Addit. 172 93, s. 13, f. i5v-i7v
London, Lambeth Palace, 151, s. 13, f. 4iv-5i
Mantova, Bibl. Communale, E.V. 15, s. 15, f. 187^196
Metz, Bibl. municipale, 125, s. 11 (Saint Arnoul)
Milano, Bibl. Ambrosiana, C. 68 sup., s. 14, f. i63v-i68v
Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 166, s. 12, p. 86-127 (des.
mutil.)
Monte Cassino, Bibl. dell.’Abbazia, 171, s. 11, p. 177-247
(des. mutil.)
MOnchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6991, anno 1476, f.
276 ss. (Fiirstenfeld)
338 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11 (Emme-
ram)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18175, s. 15, f. 110-134
(Tegernsee)
MUnchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 22220, s. 12, f. 1-28
(Windberg)
MtfNCHEN, Bayerische Staatsbibl., Clm 26638, anno 1472,
f. 159-180
Napoli, Bibl. Nazionale, IV.D.4, s. 14, f. xo3v-U4
Oxford, Merton College, 36, s. 13“-, f. 24iv-254v
Oxford, Merton College, 18, s. 14, f. 118-124
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 132 (1893), s. 13, f. 203-
228
Oxford, Bodleian Library, Auct. F.5.9 (2178), s. 15, f. 121-
124
Paris, Bibl. de Г Arsenal, 307 (447 T.L.), s. 14, f. io6v-ii2v
Paris, Bibl. de 1’Arsenal, 350 (397 T.L.), s. 15, f. 343-367
(Saint-Victor)
Paris, Bibl. Mazarine, 623, s. 12, f. 24-27v (Saint-Martin-des-
Champs)
Paris, Bibl. Mazarine, 632, s. 13, f. 75v-83v
Paris, Bibl. Mazarine, 640, s. 15, f. 151-166
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1907, s. 12, f. 91-118 (Saint-
Amand-en-Pevele)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2037, s. 12, f. 94v-i2O
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2046, s. 15, f. 8-27
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2983, s. 11/12, f. 49-ii5v (Saint-
Martial, Limoges)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 13369, s. 9
Paris, Bibl. Nationale, nouv. acq. lat. 371, s. 11, f. 94-ii9v
(Floreffe)
Reims, Bibl. municipale, 382, s. 9
Rouen, Bibl. municipale, 478, s. 12, f. 1-19 (Fecamp)
Saint-Omer, Bibl. municipale, 81, s. 14 (Clairmarais)
Sankt Gallen, Stiftsbibl., 199, s. 10, i. 363 ss. (exc.)
Toulouse, Bibl. municipale, 165, s. 12, f. 54v-78v
Trier, Seminarbibl., 46, s. 15, f. 48-6^ (St. Matthias)
Trier, Stadtbibl., 129, s. 15, f. 228v-25Ov (S. Maria, die Alte)
Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux)
Troyes, Bibl. municipale, 1085, s. 11 (Montier-la-Celle)
Utrecht, Universiteitsbibl., 62, s. 15
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
339
Valencia, Bibl. universitaria, 33, s. 14, t. 165-177
Valencia, Bibl. universitaria, 38, s. 15, f. 52v~92v
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1799, s. 15, f. i8v-33
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2199, s. 15, f. 23-38"^
Vitry-le-Francois, Bibl. municipale, 45, s. 12, f. iii (Chemi-
non)
Vorau, Chorherrenstift, 33, s. 14, f. 88v-92v (exc.)
Wien, NationalbibL, 1009, s. 12, f. 122-148
b. Translationes
anglica :
R.P. Russel, New York, 1942.
gallica :
R. Jolivet, Paris, 1939 ((Euvres de saint Augustin, 4 ; Dialo-
gues Philosophiques, 1).
germanicae :
P. Keseling, Munster, 1940.
C.J. Perl, Paderborn, 19522 [Deutsche Augustinusausgabe).
hispanica :
V. CapAnaga, Madrid, 1946 (Obras de San Agustin, 1).
italicae :
A.M. Moschetti, Firenze, 1941 (Biblioteca Agostiniana, 16).
niponica :
W. Takahashi, Tokyo, 1954.
polonica :
A. SWIDEREK - K. AUGUSTYNIAK - J. MODRZEJEWSKI,
Warszwa, 1953.
c. Quaestiones selectae :
S. Battaglia, Piramo e Tisbe in una pagina di Sant’Agostino,
in Filologia e Letteratura, 9, 1963, p. 113-122.
A. Dyroff, Deber Form und Begriffsgehalt der augustinische
Schrift ‘De ordine , in Attrelius Augustinus. Festschrift
der Gorresgesellschaft zum 1500. Jubtlaum der Todestages
Augustins, Koln, 1930, p. 15-62.
H. Fuchs, Latina IV, in Hermes, 70, 1933, p. 349.
H.H. Gunermann, Ciceronische Sprache in Augustinus' De
ordine unter Beriicksichtigung von Contra Academicos und
De beata vita, Diss., Salzburg, 1968.
340 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
P. Keseling, Augustinus und Ovid, in PhilologischeWochen-
schrift, 60, 1940, p. 191.
P. Keseling, Vergil bei Augustin, in Philologische Wochen-
schrift, 62, 1942, c. 383-384.
J. Lassus, La technique de la mosaique scion saint Augustin,
in Lybica, 7, 1959, p. 143-146.
K. Mertens, Das Verhaltnis des Schbnen zum Guten in dem
Augustinische Friihschriften, Diss., Speyer a. Rhein, 1940.
I. Qviles, La interioridad en el Didlogo agustiniano ‘Del orderi,
in Ciencia у Fe, it, 1955, p. 75-94.
L. Rey Altuna, Que es lo bello ? Introducion a la estetica de
San Agustin, Madrid, 1945.
J. Rief, Der Ordobegriff des jungen Augustinus, Paderborn,
1962 (Abhandlungen zur Moraltheologie, 2).
A. Solignac, Reminiscences piotiniennes et porphyriennes dans
le debut du ‘De ordine' de saint Augustin, in Archives de
philosophic, 20, 1957, p. 446-465.
M. van den Hout, Augustinus ‘De ordine' 1, 3, in Vigiliae
Christianae, 2, 1948, p. 56.
W. van Hoorn, Augustinus' theodicee beschouwd in het licht
der beide boeken ‘De ordine’, Diss., Leuven, 1942.
S.U. Zuidema, De orde-idee in Augustinus' dialoog ‘De ordine',
in Philosophia Reformata, 28, 1963, p. 1-18.
De magistro
a. Codices :
Angers, Bibl. municipale, 286, s. n/12, f. I76v-i99v
Armagh, Public Library, G II16, s. 12 (exc.)
Assisi, Bibl. Communale, 87, s. тзвх-, f. io7v-ii2
Avranches, Bibl. municipale, 163, s. 11, f. 3 ss. (inc. mutil.)
Barcelona, Archivo de la Corona de Aragon, 83, s. 10, f. 104-
H7V (S. Maria de Ripoil)
Barcelona, Archivo de la Corona de Aragon, 151, s. 11, f. 12-
3iv (S. Maria de Ripoil)
Basel, Universitatsbibl., A.IV.5, s. 15
Bern, Biirgerbibl., A.A.90. 18, 9, s. 9, f. i-8v (fragm.)
Bern, Biirgerbibl., 612, s. 11, f. 70 (exc.)
Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14/15, f. i6iv-i69
Brussel, Koninklijke Bibl. 846-57 (1151), s. 15, f. 53-63 (Roo-
klooster)
Brussel, Koninklijke Bibl., 1067-74 (1128), s. 15, f. iO3v-ii3v
(Sint Maarten, Leuven)
Brussel, Koninklijke Bibl., 12042-49, s. 15, f. 75-94
Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109 (1140), s. 15, f. 3-17
(Elseghem)
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
341
Cambridge, University Library, Dd. II, 29, s. 13 (exc.)
Cambridge, Gonville and Caius College, 100, s. 13 (exc.)
Cambridge, Gonville and Caius College, 108, s. 13 (exc.)
Cambridge, St. Peters College, 179, s. 15 (exc.)
Cambridge, St. Peters College, 184, s. 15 (exc.)
Cambridge, St. Johns College, В 25 (47), s. 13, f. 69-74
Cambridge, Pembroke College, 135, s. 13, f. 260-266
Cesena, Bibl. Malatestiana, D.IX, III, anno 1453, f. 3i-4iv
Chicago, The Newberry Library, Ry. 16, s. 12, f. H4v-i39
Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D. 175, s. 15,
f. 40-52
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 194, s. 14,
f. 83~9iv
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Urb. lat. 70, s. 15,
f. I7iv-i86
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 414, s. 13,
f. 15-22
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15,
f. 82-88V
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 515, s. 91,
f. 87-ii2v
Douai, Bibl. municipale, 261, s. 12 (exc.)
Erlangen, Universitatsbibl., 170, s. 14, 1. 95-99
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 5, s. 15,
f. 133-149*
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25, s. 14,
f. Il6-I24v
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, XVII, Dext. 7, s. iz^,
f. I0I-I20v
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 559, s. 11,
f. 6ov-68v
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 662, s. 11,
f- 79-93
Grenoble, Bibl. municipale, 204, s. 12, f. 75-93
Heiligenkreuz, Stiftsbibl., 215, s. 12, f. 63-86
Leipzig, Universitatsbibl., 267, s. 13, f. 44-55v (Altzelle)
Liege, Bibl. de I’Universite, 166, s. 16, f. 232-242 (Croisiers,
Huy)
Lincoln, Cathedral Library, 205, s. 14, f. 133-146 (exc.)
London, British Museum, Royal 5.C.V, s. 13/14, f. 235v-242
London, British Museum, Royal 8.C.III, s. 10, f. 82-120
London, British Museum, Addit. 10940, s. 11, f. 7v-i5v; f. 25;
f. 16; f. ii9-i23v
342 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
London, British Museum, Addit. 15608, s. 14, 1. 70-77
London, British Museum, Addit. 17293, s. 13, f. 1^-23
Mantova, Bibl. Communale, C.I.2, s. 12, f. 91-114
Mantova, Bibl. Communale, D.III.3, anno 1468, f. 252^264
Metz, Bibl. municipale, 347, s. 11 (exc.)
Milano, Bibl. Ambrosiana, I.113 inf., s. 14, f. 147-150
Milano, Bibl. Trivulziana, 170, s. 14, f. 180 bisv-i82
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6322, s. 10/11, f. 1-26
(Freising)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6331, s. 10, f. 1-39
(Freising)
MOnchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 13061, s. 12, f. 165-
180 (Regensburg)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11, f. 67-86
(Emmeram)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18540 b, s. 10, f. 35-81
(Tegernsee)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 26638, anno 1472,
f. 322-338
NeufchAteau, Bibl. municipale, 3, s. 15, f. 88-io6v
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 136, s. 13, f. 140-146
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 150, s. 13/14, f. 174^184
Oxford, Merton College, 36, s. 13, f. 224-232
Padova, Bibl. universitaria, 1119, s. 141, f. 184-192
Paris, Bibl. de 1’Arsenal 350, s. 15, f. 325~342v
Paris, Bibl. Mazarine, 1639, s. 14, f. 323^329 (Navarre)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1930, s. 12, i. 255-267 (Saint-
Etienne, Caen)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1957, s. 13, f. io4v-ii3
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2033, s. 12/13, 23-35 (Saint-
Amand-en-Pevele)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2114, s. 13/14, f. 82v (exc.) (Freres
Precheurs, Orange)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2697, s. 11, f. 84v-iiiv (mutil.)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2728, s. 14, f. 74-85v
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2745, anno 1711-1718 (autographe
de Jean Hardouin)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2974, s. 9, f. iv-44 (Chapitre du
Puy)
Paris, Bibl. Nationale, lat. s. 12, f. 7O-79V
Paris, Bibl. Nationale, nouv. acq. lat. 371, s. 11, f. x-i4v
Reims, Bibl. municipale, 392, s. 9, f. 1-31
Rouen, Bibl. municipale, 477, s. 12, f. 69-83
BIBLIOGRAPHIA - CODICES 343
Saint-Omer, Bibl. municipale, 81, s. 14
Salisbury, Cathedral Library, 118, s. 12 (exc.)
Sankt Florian, Stiftsbibl., XI, 65, s. 14, f. 132-143
Sankt Gallen, Stiftsbibl., 140, s. 10, f. 181-254
Schaffhausen, Stadtbibl., 30, s. 12
Trier, Stadtbibl., 161, s. 15, f. 134^147 (Eberhardsklausen)
Trier, Stadtbibl., 166, s. 15, f. i-i8v (Vallendar)
Trier, Stadtbibl., 2397, s. n, f. iO4v-i28v
Troyes, Bibl. municipale, 40, s. 12 (Clairvaux)
Troyes, Bibl. municipale, 801, s. 12/13 (exc.)
Utrecht, Universiteitsbibl., 62, s. 15, f. 205-222v
Utrecht, Universiteitsbibl., 67, s. 15, f. 78-g5v
VendOme, Bibl. municipale, 135, s. 12, f. 45v-63v
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1798, s. 15, t. 312-321
Wien, Nationalbibl., 766, s. 12, f. 31-45
Wien, Nationalbibl., 1009, s. 12, f. I48v-i64v
Worcester, Cathedral Library, F.57, s. 13 (mutil.)
b. Translationes
anglicae :
J.H.S. Burleigh, Philadelphia-London, 1953 (Library of
Christian Classics, 6).
G.G. Leckie, New York, 1938.
J.M. Colleran, Westminster (Maryland), 19642 (Ancient
Christian Writers, 9).
J. Oates, New York, 1947.
A.C. Pegis, New York, 1946 (The Writings of the Fathers of
the Church, 3)
P. Russel, Washington, 1968 (The Fathers of the Church, 59).
gallica :
F.J. Thonnard, Paris, 19522 (Bibliotheque Augustinienne, 6 :
Dialogues philosophiques, 3).
germanicae :
H. Hornstein, Dusseldorf, 1957.
C.J. Perl, Paderborn, 1959 (Deutsche Augustinusausgabe).
hispanica :
V. CapAnaga, Madrid, 1946 (Obras de San Agustin, 3).
344 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
italicae :
D. Bassi, Firenze, 1930 (Testi cristiani}.
G. Bonafede, Caltanisetta-Roma, 1957.
A. Guzzo, Firenze, 1927.
M. Casotti-A. Faggi, Brescia, 19583 (V educazione. I Classici
della pedagogia commentati).
G. Capasso, Napoli, 1953.
M. Goretti, Firenze, 1957.
B. Nardi, Firenze, 1956.
A. Mura, Roma, 1965.
neerlandica :
G. Wijdeveld, Amsterdam, 1938.
polonica:
J. Modrzejewski - A. Trombala, Warszawa, 1953.
lusitanica :
A. Ricci, Porto Alagre, 1956.
c. Quaestiones selectae :
G. Alderweirelt, Etude comparative du De magistro de
S. Augustin et du De magistro de S. Thomas, Diss., Louvain
1939 (cfr Revue Ndoscholastique, 42, 1939, p. 643-645).
L. Allevi, I fondamenti della pedagogia nel De magistro di
S. Agostino e S. Tomasso,in La Scuola Cattolica, 65,1937,
p. 545-561.
M. Casotti, L'ouvrage de Saint Augustin De magistro et la
methode intuitive, in S. Agostino. Publicazione commemora-
tiva de XV centenario della sua morte, Milano, 1931.
A. Caturelli, La doctrina agustiniana sobre el maestro у su
desarollo en Santo Tomas de Aquino, Cordoba, 1954.
J.M. Colleran, The Treatise De magistro of St. Augustine and
St. Thomas, Diss., New York, 1945.
L. de Simone, Il "maestro interiore' di S. Agostino e V ‘anamne-
si’ platonica, in Giornale critico della Filo Sofia Italiana,
10, 1929, p. 275-276.
R. de Torres Abreu, Santo Agostinho e a doutrina do mestre
interior, in Filosofia, 3, 1956, p. 108-112.
D.A. Gallagher, Saint Augustine and Christian Humanism,
in D.A. Gallagher, e.a., Some philosophers on education.
Papers concerning the doctrines of Augustine, Milwaukee,
1956, p. 46-66.
I.L. Gladstein, Semantics, too, has a past, in Quarterly Jour-
nal of Speech, 32, 1946, p. 48-51.
G. Gonella, La funzione del maestro e la veritd interiore nella
BIBLIOGRAPHIA - CODICES 345
dottrina di S. Agostino, in S. Agostino e le grandi correnti
della filosofia contemporanea, Tolentino, 1956, p. 383-389.
W.M. Green, Augustines Use of Punic, in Publications in
Semetic Philology, 11, 1951, p. 179-190.
A. Guzzo, Il ‘magistro’d'Agostino, in Lev ana, 4, 1925, p. 388-
393-
G.N. Knauer, Sarabara (Dan. 3, 94, (27 J ) bei Aug. mag. to,
33-11, 37), in Glotta, 33, 1954, p. 100-118.
B. Kruse, О ensinar e aprender em 0 ‘De magistro’ de Santo
Agostinho, in Atualidade de Santo Agostinho, Sorocaba -
Sao Paulo, 1955, p. 101-144.
K. Kuypers, Der Zeichen- und Wortbegriff im Denken Au-
gustins, Amsterdam, 1934.
C. Lascaris Comneno, San Agustin, educador, in Revista de
Filosofia, 14, 1955, p. 132-134.
L.R. Lind, St. Augustine on Semantics and certain Problems of
Teaching, in Classical Weekly, 39, 1945-46, p. 26-29.
A. Locher, Augustins Erkenntnislehre in dem Dialog ‘De
magistro' und das Problem ihrer Interpretation, Diss.,
Tubingen, i960.
T. Manfredini, Unitd del vero e piuralitd delle menti in
S. Agostino. Saggio suite condizioni della comunicazione,
Bologna, i960.
R.A. Markus, St. Augustine on Signs, in Phronesis. A Journal
for Ancient Philosophy, 2, 1957, p. 60-83.
F. McPolin, The ‘De magistro' of St. Augustine of Hippo, in
The Irish Ecclesiastical Record, 100,1963, p. 233-239.
W. Отт, Ueber die Schrift des h. Augustinus De magistro,
Hechingen, 1898.
A. Ricci, Notas sobra 0 De magistro de Santo Agostinho, in
Veritas, 1, 1955-56, p. 320-347.
J. Rieck, De magistro and Augustine’s Illumination Theory,
in Reality, 12,1964, p. 95-105.
J. Rimaud, Le maitre interieur, in Cahiers de la nouvelle jour-
nee, 17, 1932.
E. Rosenstock-Huessy, Der Atem des Geistes. Themen abend-
landischer Tradition und ihre Auswertung fur eine neue
Zeit, Frankfurt, 1951, p. 93-165.
E. Tassi, L'azione intellettuale del maestro nel pensiero di
S. Agostino e di S. Tomasso, in Palestra del Claro, 46,1967,
p. 1151-1522.
G. Valentini, Richerche interno al ‘De magistro' di S. Agostino,
in Sophia, 4, 1936, p. 83-89.
R. Viola, La interioridad agustiniana en ‘De magistro', in
Ciencia у Fe, 10, 1954, p. 73-76.
23
XXIX
346 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
De libero arbitrio
a. Codices :
Amiens, Bibl. municipale, 217, s. 18, f. 174-214
Angers, Bibl. municipale, 159, s. n, f. iv-54 (Saint-Serge)
Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, 23, s. 14, f. 104-131
Assisi, Bibl. Communale, 87, s. 13е1', f. 2-14
Assisi, Bibl. Communale, 318, s. 14, f. I46-i68v
Basel, Universitatsbibl., В VIII 9, s. 9, f. 34v-68v (Murbach)
Berlin, Staatliche Bibl., Phill. 1696 (Rose 70), s. 13, f. 112-
140
Bologna, Coliegio di Spagna, 14, s. 14, f. i47-i69v
Bordeaux, Bibl. municipale, 116, s. 00, f. 9v-23
Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont)
Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 47, s. 12 (Saint-Vaast)
Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 50, s. 13 (Saint-Bertin)
Brugge, Stadsbibl., 13, s. 14, f. 144v~ 180v (Ter Doest)
Brugge, Stadsbibl., 116, s. 12, f. 78v-i57v (Ter Duinen)
Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. 76v-ioov
Brussel, Koninklijke Bibl., 119-24 (1122), s. 15, f. 105-131
(Korsendonk)
Brussel, Koninklijke Bibl., 312-20 (1124), s. 14, f. i-34v
(Rooklooster)
Brussel, Koninklijke Bibl., 625-36 (1125), s. 15, f. i2v-45
(Sint Maartens, Leuven)
Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109 (1140), s. 15, f. i7-62v
(Elseghem)
Brussel, Koninklijke Bibl., 20760-83 (1120), s. 14, f. 29^37
Brussel, Koninklijke Bibl., 947 (999), s. 12, f. i-iv; f. 202-
202v (fragm.) (Cambron)
Cambridge, Gonville and Caius College, 100, s. 13
Cambridge, Gonville and Caius College, 108, s. 13, p. 225-277
Cambridge, Pembroke College, 135, s. 13, f. 232^250
Cambridge, St. John’s College, 10, s. 14, f. i85-2i5v (St. Au-
gustine, Canterbury)
Cambridge, St. John’s College, 47, s. 13, f. 116-137
Cambridge, Trinity College, 101, s. 12, f. 31-57 (Wardon
Abbey)
Cambridge, Trinity College, 164, s. 15, f. 188-215 (Christ
Church, Canterbury)
Cambridge, Trinity College, 1460, s. 14, f. 97^124 (Glaston-
bury)
Cesena, Bibl. Malatestiana, D.X, II, s. 15, f. 2O-52v
Chartres, Bibl. municipale, 66, s. 10, f. 109-113 (des. mutil.)
(chapitre)
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
347
Cheltenham, Phillipps, 241, t. 11, s. 12
Cheltenham, Phillipps, 8898, s. 15
Chichester, s. 13 (cfr Schenkl, n° 3794)
Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D. 172, s. 13
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 193, s. 15,
f. 8iv-ii6
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Reg. lat. 107, s. nex-,
f. 97v-i49
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Urb. lat. 70, s. 15,
f. 97v-i44
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 414, 2, s. 13,
f. 44-64
Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 415, anno
1468, f. 2IIV-273V
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15,
f. 97-ii8v
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat.lat. 493, s. 15,
f. 54V-89
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 656, s. 14,
f. 87^103
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 7334, s. 14,
f. 8-23v
CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 10664, anno
1215, f. 297-319
Colorado, Collection of Charles A. Baldwin, 4, s. 14
Cremona, Bibl. Govemativa, ms. gov. 159, s. 14, f. I42v-ijov
Dijon, Bibl. municipale, 152, s. 12, f. 2--39 (Citeaux)
Douai, Bibl. municipale, 265, s. 12 (Marchiennes)
Douai, Bibl. municipale, 266, s. 12 (Anchin)
Durham, Cathedral Library, B.2.12, s. 14й1.
Durham, Cathedral Library, B.2.25, s. 13
Durham, Cathedral Library, B.2.29, s. 14“-.
Durham, Library of Bishop Cosins, V.1.8; s. 13 (Schenkl, n°
4847)
El Escorial, Real Bibl., Q.III.8, s. 14, f. 359-383
Eton, Eton College, 120, s. 14
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XIII, Dext. V,
s. 13, f. II5-I37
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext. Ill,
s. 13, f. I43v-i59v
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext. V,
s. 13, f. 4iv-57v
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVIII, Dext. I,
s. 13, f. 195-219
25* XXIX
348 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Conv. soppr. 125, anno
т395> f- 1-38
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Fesul. XXI, s. 15,
f. 41-74
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 633, s. 14,
f. i68*-i89*
Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 643, s. 10
Glasgow, Hunterian Museum, V.1.6, s. i4to.
’s Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum, 10 В
13 (112), s. 00, f. 137^-183
Leipzig, Universitatsbibl., 230, s. 14, f. 118-144
Leipzig, Universitatsbibl., 267, s. 13, f. 2-43v
Liege, Bibl. de I’Universite, 116, s. 16, f. 1-91* (Croisiers,
Huy)
London, British Museum, Royal 5.B.I, s. 13, f. 41-77*
London, British Museum, Royal 5.C.V, s. 13/14, f. 210-231
London, British Museum, Royal 7.B.IX, s. 13, f. 46^65
London, British Museum, royal 10.A.IX, s. 14, f. 153-168*
London, British Museum, Addit. 10940, s. 11
London, Lambeth Palace, 50, s. 15, f. 199-206*
Madrid, Bibl. Nacional, 225, s. 13, f. 1-23
Mantova, Bibl. Communale, D.III, 1, s. 15, f. 89*-i35
Metz, Bibl. municipale, 139, s. n (Saint-Arnoul)
Milano, Bibl. Ambrosiana, C. 68 sup., s. 14, f. 155-156*
(fragm.)
Milano, Bibl. Ambrosiana, R. 19 sup., s. 12“-, f. 27-77
Milano, Bibl. Nazionale Braidense, AF. XIV. 17, s. 15
Milano, Bibl. Trivulziana, 170, s. 14, f. i52v-i64
Modena, Bibl. Estense, a.K.4.10, s. 15, f. 94-141*
Modena, Bibl. Estense, a.U.4.15, s. 15, f. 75-98
Montreal, Me. Gill University Library, 113, s. 15 (Verona)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14527, s. 9, f. 1-110
(Emmeram)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 17057, s. 12, f. 106-
110* (Schaftlarn)
Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18175, s. 15, f. 61-63
(Tegernsee)
Munster, Universitatsbibl., 185, s. 14, f. 224-246
Napoli, Bibl. Nazionale, VLB.19, s. 13, f. 83-99*
Napoli, Bibl. Nazionale, VI.C.23, s. 14, f. 211-235
Orleans, Bibl. municipale, 222, s. 12, f. 183 ss. (Fleury)
Oxford, Bodleian Library, Laud. Misc. 113, s. 10
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 136 (1900), s. 13/14, f. i-i7v
BIBLIOGRAPHIA - CODICES 349
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 568 (2008), s. 14, f. 117-135
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 238 (2050), s. 14, f. 121-136
Oxford, Bodleian Library, Bodl. 1900, s. 13
Oxford, Merton College, 1, s. 14, f. 32-46
Oxford, Merton College, 36, s. I3ex‘, f. 194-211
Oxford, Merton College, 37, s. 14*“, f. 145-171
Oxford, Trinity College, 4, s. n, f. 8-94 (St. Augustine,
Canterbury)
Padova, Bibl. Antoniana, X.179, s. 13, f. 48-66v
Paris, Bibl. de FArsenal, 304, s. 14, f. 151-176
Paris, Bibl. de F Arsenal, 307, s. 14, f. 40-58*
Paris, Bibl. de VArsenal, 353, s. 14, f. 104-132 (Grands Au-
gustins)
Paris, Bibl. de Г Arsenal, 354, s. 12, f. 1-62 (Fontenay)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1921, s. 12, f. iv-5i (Saint-Martin,
Tournai)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 1922, s. 13, f. 1-38 (inc. mutil.)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2033, s. 12/13, f- 36-78 (Saint-
Amand-en-P6vele)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2178, s. 14, f. 234-256
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2700, s. 9“-, f. 2-77
Paris, Bibl. Nationale, lat. 2734, s. 14, f. 64^94*
Paris, Bibl. Nationale, lat. 13361, s. 11 (Saint-Germain)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 14473, s. 12 (Saint-Victor)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 14856, s. 12 (Saint-Victor)
Paris, Bibl. Nationale, lat. 16725, s. 12 (Saint-Martin-des-
Champs)
Paris, Bibl. Nationale, nouv. acq. lat., 371, s. n, f. i4v-7O
(Floreffe)
Praha, Universitni knihovna, 2305, s. 13/14, f. 13-39*
Reims, Bibl. municipale, 404, s. 13
Roma, Bibl. Angelica, 159, s. 13“*, f. i5ov-i74
Roma, Bibl. Angelica, 1084, s. I3ex>, f. i39v-i55
Rouen, Bibl. municipale, 473, s. 12, f. 51-91 (Saint-Ouen)
Rouen, Bibl. municipale, 476, s. 12, f. 81-128* (Jumieges)
Saint-Omer, Bibl. municipale, 81, s. 14 (Clairmarais)
Saint-Omer, Bibl. municipale, 254, s. 9 (Saint-Bertin)
Saint-Omer, Bibl. municipale, 255, s. 12 (Clairmarais)
Salisbury, Cathedral Library, 66, s. I3ex’, f. 93v-iO4*
Salisbury, Cathedral Library, 106, s. f. 75-110*
Sankt Gallen, Stiftsbibl., 184, s. 10/11, p. 195-197 (exc.)
Todi, Bibl. Communale, 20, s. 13, f. 9ov-io6*
Tortosa, Bibl. de la Catedral, 86, s. 13, f. 39v-59v
Trier, Seminarbibl., 48, s. 15, f. 145*-т6з (St. Matthias)
350 BIBLIOGRAPHIA - CODICES
Trier, Stadtbibl. 161, s. oo, f. i69-2O5v (Eberhardsklausen)
Trier, Stadtbibl., 166, s. 15, f. 30-86 (Vallendar)
Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux)
Troyes, Bibl. municipale, 846, s. 12 (Clairvaux)
Troyes, Bibl. municipale, 860, s. 13 (Clairvaux)
Utrecht, Universiteitsbibl., 56, s. 15, f. 81-159
Utrecht, Universiteitsbibl., 361, s. 15, f. 256-269v
Valencia, Bibl. Universitaria, 32, s. 14, f. 74-110
Vend6me, Bibl. municipale, 192, s. 12, f. 40-121
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1799, s. 15, f. 33~6ov
Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2441, s. 15, f. 87-112
Verdun, Bibl. municipale, 54, s. 12
Wien, Nationalbibl., 785, s. 13, f. 23v-39v
Worcester, Cathedral Library, F.57, s. 13
b. Translationes
anglicae :
J.H.S. Burleigh, Philadelphia-London, 1953 {Library of
Christian Classics, 6)
M. Pontifex, Westminster (Maryland), 1955 {Ancient Chris-
tian Writers, 22).
A.S. Benjamin - L.H. Hackstaff, Indianapolis, 1964.
P. Russel, Washington, 1968 {The Fathers of the Church, 59).
gallica :
F.J. Thonnard, Paris, 19522 {Bibliotheque Augustinienne, 6 :
Dialogues philosophiques, 3).
germanicae :
W. Thimme, Zurich-Stuttgart, 1962.
C.J. Perl, Paderborn, 19613 {Deutsche Augustinusausgabe).
hispanica :
V. Capanaga, Madrid, 1946 {Obras de San Agustin, 3).
italicae :
G. Baravalle - C.R. Somasco, Roma, i960 {Collana Pa-
tristica, 12).
C. Buda, Roma, 1956.
P. Montanari, Firenze, 1939.
polonica :
J. Modrzejewski - A. Trombala, Warszawa, 1953.
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
351
c. Quaestiones selectae :
N.JJ. Balthasar, La vie interieure de saint Augustin a Cassi-
ciacum, in Giornale di Metaficica, 9, 1954, p. 407-430.
Ch. Boyer, Concupiscence et nature innocente, in Augustinus
Magister, 3, Paris, 1955, p. 303-316.
Ch. Boyer, La concupiscence est-elle impossible dans un etat
d'innocence?, in Augustinus Magister, 2, Paris, 1954, p.
737-744-
Ch. Boyer, La preuve de Dieu augustinienne, in Archives de
philosophic, y, 2, 1930, p. 105-141.
P.V. Corea, The Will and its Freedom in theThought of Plato,
Aristotle, Augustine and Kant, Diss., Boston, 1961, p.
189-252.
G. Cotta, Droit et justice dans le 'De libero arbitrio' de saint
Augustin, in Archiv fiir Recht- und Sozialphilosophie, 47,
1961, p. 159-172.
J.M. de Cruz Pontes, Le probleme de I'origine de I'dme de la
patristique a la solution thomiste, in Recherches de Theologie
ancienne et medievale, 31, 1964, p. 184-188.
H. Daudin, La liberte de la volonte, Paris, 1950.
H. de Lubac, Note sur saint Augustin 'De libero arbitrio', III,
20, 56, in Augustinus Magister, 3, Paris, 1954, p. 279-286.
L. de Mondadon, De la connaissance de soi-тёте a la concu-
piscence de Dieu (S. Augustin, De libero arbitrio, II, 2, 3,
7-1:5, 39J, in Recherches de Science religieuse, 4, 1913,
p. 148-156.
Y. de Montcheuil, L'hypothese de I'etat originel d'ignorance et
de difficulte d'apres le De libero arbitrio de saint Augustin,
in Recherches de science religieuse, 1933, p. 197-221.
O.N. Derisi, Verdad у certeza en San Agustin, in La Ciudad de
Dios, 70, 1954, p. 323-341.
F. Duquesnoy, Une preuve de I'existence de Dieu dans saint
Augustin, Dialog, de libero arbitrio II, 3-15, in Annales de
philosophic chretienne, 25, 1891, p. 286-302; p. 331-346.
W.M. Green, Mediaeval Recensions of Augustine, in Specu-
lum, 29, 1954, p. 531-534-
W.M. Green, Textual Notes on Augustine's 'De libero arbitrio',
in Revue de Philologie, de Litterature et d'Histoire ancien-
nes, 28, 1954, p. 21-29.
B. Kaelin, St. Augustine und die Erkenntnis der Existenz
Gottes, in Divus Thomas (Freiburg), 14, 1936, p. 331-352.
J. Lebourlier, Misere morale originelle et responsdbilite du
pecheur, in Augustinus Magister, 3, Paris, 1954, p. 301-
3°7-
P. Montanari, Il problema della libertd in Agostino, in Rivista
di Filosofia Neoscolastica, 1937, p. 359-387.
D.L. Mosher, The concept of Truth in St. Augustine's Theory
352
BIBLIOGRAPHIA - CODICES
of Knowledge, Dissertation Abstracts, 26, 1965-66, 2268.
J.A. Mourant, The Augustinian Argument for the Existence
of God, in Philosophical Studies, 12, 1963, p. 92-106.
E. Neveut, Formules Augustiniennes : la liberte et le libre
arbitre, in Divus Thomas, 34, 1931, p. 3 ss.
R.J. O’Connel, Ennead VI, 4 and 5 in the Works of Saint
Augustine, in Revue des Etudes Augustiniennes, 9, 1963,
p. 1-69.
M. Pellegrino, Intorno al testo del ‘De libero arbitrio' di
s. Agostino, in Rivista di filologia e di istruzione classica,
36, 1958, p. 186-188.
P. Prime, Tenuissima forma cognitionis, in Journal of Theolo-
gical Studies, 43, 1942, p. 45-59.
H. Scholz, Der Gottesgedanke in der Matematik, in Blatter fiir
Deutsche Philosophie, 8, 1931-32, p. 328-338.
P. Sejourne, Les conversions de saint Augustin d’apres le De
libero arbitrio, in Revue des sciences religieuses, 25, 1951,
p. 243-264; p. 33З-363.
C. Vincent, De la presomption a la confession chez saint
Augustin. Essai sur les rapports de la philosophic et du
christianisme dans ses premieres oeuvres, Diss., Alger, 1968.
G. Vrancken, Der gottliche Konkurs zum freien Willensakt
des Menschen beim hl. Augustinus, Roma, 1943.
ADDENDA
P- 331.’
P. Courcelle, La figure de Philosophic (Augustin, Contra
Academicos II, 5-7), in Comptes rendus de VAcademic des
Inscriptions et Belles Lettres, 1968, p. 141-143.
P- 34o:
G. Madec, A propos d’une traduction de De ordine II, v, 16, in
Revue des Etudes Augustiniennes, 16, 1970, P- I79~I^6.
INDICES
Index Locorvm Sacrae Scriptvrae
Index Avctorvm
INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE
opus lib. cap. Un. Pag-
Genesis :
3. 5 lib. arb. 3 24 67/68 3i8
Psalmi:
4, 5-6 mag. r 52/54 158
4, i lib. arb. 2 2 37 238
lib. arb. 2 18 22/23 269
18, 13/14 lib. arb. 3 IO 3/4 292
24, 7 lib. arb. 3 18 15Л6 305
36, 4 lib. arb. 2 13 4/5 261
40, 5 lib. arb. 3 2 43/44 277
4i, 7 lib. arb. 3 24 66/67 318
52, i lib. arb. 2 2 37 238
lib. arb. 2 l8 22/23 269
79, 8 ord. I 8 13Л4 99
83, и lib. arb. 3 25 69/70 З21
101, 27 lib. arb. 2 П 13Л4 267
Ecclesiastes :
7, 26 lib. arb. 2 8 117/118 253
Sapientia :
6, 17 lib. arb. 2 16 Ч/15 265
7» 27 lib. arb. 2 17 16 267
8, i lib. arb. 2 11 29/30 258
Ecclesiasticus :
10,14 lib. arb. 3 25 49/50 320
10, 15 lib. arb. 3 25 49 320
Isaias :
7, 9 mag. 11 35/36 195
Jib. arb. I 2 12/13 213
lib. arb. 2 2 70 239
Daniel:
*3,19 mag. 11 22/23 194
3, 94 mag. IO 119 192
Matthaeus :
*2, 16 lib. arb. 3 23 49/50 315
*6, 6 mag. 1 43 158
*6, 9 sqq. mag. 1 63/66 159
*6, 22 mag. 12 34 197
7, 7 c. acad. 2 3 59 23
lib. arb. 2 2 77 239
10, 30 lib. arb. 2 18 64/65 270
*22, 30 lib. arb. 3 9 130 292
*23, IO mag. 14 21/23 202
25, 4i lib. arb. 3 9 138/139 292
Lucas :
*7, 12/15 lib. orb. 3 23 25/27 315
*11, 2 sqq. mag. 1 63/66 T59
*n, 34 mag. 12 34 x97
*20, 36 lib. arb. 3 9 130 292
356 INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE
opus lib. cap. lin. M-
Johannes :
3» 17 ord. 1 10 18 103
8, 31/32 lib. arb. 2 Ч 51/52 262
14, 6 beata uita 4 255 84
17» 3 lib. arb. 2 2 75/76 239
*18, 36 ord. 1 II 47/48 106
Ad Romanos :
1, 21 lib. arb. 3 24 63 318
1, 22 lib. arb. 3 24 60 318
*7» 4 mag. 12 9 196
7, 18 lib. arb. 3 18 19/20 305
7> 19 lib. arb. 3 18 18/19 305
*7, 22 mag. I 48 158
mag. 12 32/33 197
*8, 11 mag. I 50/51 158
16, 18 mag. 9 42/43 186
I ad Corinthios :
i, 24 c. acad. 2 1 26 18
*1, 24 beata uita 4 250 84
mag. II 48/49 196
mag. 14 6 202
lib. arb. I 2 33 213
3, 16 mag. I 50/51 158
3. 17 lib. arb. 3 14 32/3З 299
6, 3 lib. arb. 3 9 129 292
П ad Corinthios :
1, x9 mag. 5 103/104 172
11, 6 mag. 5 147 173
Ad Galatas :
*4, 3 mag. 12 2 I96
*5, 8 mag. 5 143/Ч5 173
5> 17 lib. arb. 3 18 20/22 3°5
Ad Ephesios :
2, 3 lib. arb. 3 19 38/39 307
3, 16-17 mag. 1 5i 158
*3, 16-17 mag. 11 47/48 I96
Ad Philippenses :
3,19 mag. 9 42/43 l86
Ad Colossenses :
*2, 8 ord. I 11 43 IO6
*2, 20 mag. 12 2 I96
I ad Timotheum
lib. arb. 3 18 14/U 3°5
*6, 10 lib. arb. 3 17 22/23 3°3
ludae :
*6 lib. arb. 3 15 63/65 301
INDEX SCRIPTORVM
opus lib. cap. lin. P“g-
Ambrosius
De Cain et Abel: i, 9, 35 mag. 1 43 158
Expositio de psalmo cxviii ; 2, 29 mag. 1 43 158
Hymni: 2, 32 beata uita 4 289 85
Apuleius
De Platone et eius dogmate : 2,6 mag. 3 49 163
Ps.-Apuleius
De interpretatione: p. 178 mag. 5 180 44
Aristoteles
De interpretatione : 16a, 3 sq. mag. 4 34 165
16a, 19 mag. 1 46/47 158
16a, 27 mag. 1 46/47 158
2, 16b, 19 mag. 5 124/125 172
4, 2 mag. 8 87 182
Analytica posteriora: 1, 2, 15 mag. 9 3 sqq. 184
De sopbisticis elenchis: 165a, 6-8 mag. 3 I 162
mag. 9 5 184
Rhetorica : 1405 b, 6-8 mag. 9 5 184
mag. IO 141/142 193
Ethica Nicomacbea : 1, 7, 1097a, 30 mag. 9 3 sqq. 184
Topica : Z, 143b, 7 mag. 8 45 184
Asper
Ars grammatica; 8, 53 mag. IO 151 193
Athenaeus
Dipnosopbistae : 4,48 mag. 9 43 186
358
INDEX SCRIPTORVM
opus lib.
Augustinus Retractationes : I, I, 2 c. acad. 1
c. acad. 3
i, i> 3 c. acad. 1
i, I, 4 c. acad. 1
i, i, 5 c. acad. 1
i, i, 6 c. acad. 1
i, Ь 7 c. acad. 2
i, i, 8 c. acad. 2
i, i, 9 c. acad. 3
I, I, IO c. acad. 3
i, i, и c. acad. 3
I, I, 12 c. acad. 3
I, x> 13 c. acad. 3
I, 2, 2 beata uita
I, 2, J beata uita
I, 2, 4 beata uita
I, 3, 2 ord. 2
ord. 2
I, 3, 3 ord. I
ord. 2
I, 3,4 ord. I
ord. 2
1, 3, 5 ord. I
ord. 2
i, 3, 6 ord. I
1, 3,7 ord. I
1, 3,8 ord. I
1, 3, 9 ord. 2
1, 8, 3 lib. arb. I
lib. arb. I
lib. arb. I
lib. arb. I
lib. arb. I
lib. arb. I
lib. arb. 2
lib. arb. 2
lib. arb. 3
lib. arb. 3
lib. arb. 3
lib. arb. 3
1, 8, 4 lib. arb. 2
lib. arb. 2
lib. arb. 2
lib. arb. 2
1, 8, 5 lib. arb. 3
lib. arb. 3
Cottfessiones : 1, 5, 6 lib. arb. 3
I, 8, 13 mag.
1, 14, 23 mag.
2, 3, 5 c. acad. 2
3, 4,7 beata uita
3, 6, IO beata uita
3, 7, 12 lib. arb. I
cap. lin. №
1 ЧЛ7 3
2 7 35
1 6/8 3
1 75/77 5
2 23/30 6
4 34/35 10
3 6/7 21
9 21 30
12 8/10 5i
16 35 56
18 11 59
17 6 57
20 Si 61
1 72 66
1 129 68
4 36/37 78
10 49/50 124
19 63/64 135
1 52 90
9 38/40 122
8 50 100
5 34/35 ”5
8 67 IOI
Ч 49 130
3 48/49 92
11 32/33 105
11 47/48 106
20 1 45
1 21/22 211
12 52/55 228
Ч 84/87 230
В 90/101 230
14 21/24 231
16 6/8 234
1 33/34 236
18 15 269
1 82/88 276
3 61/65 279
16 20/23 302
17 42/48 3°4
19 2/3 271
19 5/17 271
20 10/13 273
20 32/35 273
18 12/40 3°5
18 52/57 306
IO 3/4 292
IO 125 192
IO 125 192
2 6/7 19
I 76/77 66
I 84 67
2 3/5 213
INDEX SCRIPTORVM 359
o/>or lib. cap. lin. P<%-
Augustinus
Confessiones : 3, 19 mag. X 7/8 157
4, 2, 2 c. acad. 3 15 19/20 54
4, 3» 4 lib. arb. 3 2 43/44 2 77
4» 7» 12 c. acad. 2 2 11/12 19
5» 2, 2 mag. I 42 sqq. 158
5» 6, 10 mag. 14 21/23 202
3, 7» I2 beata uita I 89/9o 67
5» 8, 14 c. acad. 2 2 21 20
5» В, 23 beata uita I 9i/92 67
6, 3» 4 beata uita I 9i/92 67
6, 6, 9 beata uita I 95/96 67
mag. IO 54 190
mag. IO 62 190
6, 14, 24 c. acad. 2 2 42/44 20
7, i, i mag. 2 21 160
7, 7» 11 lib. arb. I 2 3/5 213
7, 7, И beata uita 4 273/274 84
7, 9» В c. acad. 2 2 52 20
beata uita I 98/99 67
7» Ю» 16 c. acad. 2 2 29 20
beata uita 4 273/274 84
mag. 12 32 197
7, И, 23 mag. 12 32 197
7, 20, 26 beata uita 4 273/274 84
7, 21» 27 c. acad. 2 2 63/64 21
8, 2, 3 beata uita I 98/99 76
8, 11, 26 lib. arb. 3 19 7/8 306
9, i, i ord. I 8 58/59 100
9, 2, 4 c. acad. I I 70/71 4
beata uita 1 i°5 67
ord. I 9 5 102
9, 5» В c. acad. I 1 70/71 4
beata uita 1 i°5 67
Ю» 3, 3 mag. 1 42 sqq. 158
10, 6, 9 beata uita 2 l/2 68
IO, 6, IO mag. 11 45 195
10, 7, ii mag. 1 42 sqq. 158
10, 8, 12-17 mag. 1 75 159
Ю» 8» 13 mag. 12 22 197
10, 8, 14 mag. В 24 200
10, 14, 21 mag. В 24 200
10, 15, 23 mag. 11 45 195
mag. 12 22 197
10, 23, 33 mag. 14 25 sqq- 202
10, 26, 37 mag. 11 45 195
10, 31, 46 mag. 14 21/23 202
11, 8, 10 mag. 11 45 195
mag. 12 52 198
mag. 14 8/9 202
mag. 14 23 202
I2» 25» 35 mag. 12 32 197
13, 23» 43 mag. 2 I 159
Soliloquia : passim mag. 1 42 sqq. 158
360
INDEX SCRIPTORVM
Augustinus opor lib. cap. lin.
Soliloquia: passim 3 49 163
1, 3.8 mag. 11 36/37 195
i> 4, 9 mag. 13 6 199
1, 6, 12 mag. 11 50 196
mag. 12 1 196
1, 6, 13 mag. 12 3o/3i 197
1, 8, 15 beata uita 4 270/271 84
1, 11, 19 mag. 9 3 sqq- 184
1, 12, 21 mag. 8 no 185
1» Ч, 23 mag. 3 8 162
mag. 8 20/22 180
i> 4, 24 mag. 10 83 191
2, 3. 3 mag. 3 8 162
2, 4, 5-6 mag. 3 8 162
2, 11, 20 mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
2, 12, 22 mag. 3 8 162
2, 14, 25 mag. 10 54 190
mag. 10 62 190
2, 14, 26 ord. 1 7 67/75 99
2, 17, 31 mag. 2 21 160
2, 19» 33 mag. 9 104 187
mag. 12 5 196
2, 20, 34 mag. 1 7i 159
mag. 8 20/22 180
2, 20, 35 mag. I 20/21 157
Contra academicos:
1, I, 3 beata uita I 105 67
1, 2, 3 mag. 8 20/22 180
i, 2, 5 mag. 14 25 sqq. 202
I. 3, 9 mag. I 42 sqq. 158
I, 5, 15 mag. 13 53/54 201
1, 6, 18 mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
2,1, 1 beata uita 4 250 84
mag. 11 48/49 196
2, 7» И mag. 2 3i 160
2, 9, 22 mag. 8 20/22 180
2, 10, 24 mag. В 52 201
2, 12, 27 mag. 13 53/54 201
3» 3» 6 ord. 2 6 23 ”7
3. 4. 10 mag. 10 114 sqq. 192
3. 5. 11 ord. 2 15 29/30 130
mag. 10 73/74 190
3» 5» 12 mag. 4 147 168
3, 10, 23 mag. 5 180 174
3. 13» 29 mag. 8 25 180
3.14,30 beata uita I 51/52 66
3.14,31 mag. 1 42 sqq. 158
3» 14.33 mag. 12 5 196
3» 15. 34 mag. 10 101/102 191
De beata uita : 1» i mag. 8 21 180
INDEX SCRIPTORVM 361 Pag-
opus lib. cap. lin.
Augustinus
De beata uita:
i» 3 c. acad. 3 M 16/18 33
mag. 10 no 192
I, 4 c. acad. 1 I 70/71 4
c. acad. 2 2 52 20
ord. 1 11 18/23 105
2» 7 mag. 8 no 183
2, 8 mag. 2 21 160
mag. 5 48 170
mag. 3 55 170
2, 9 mag. 8 no 183
2, IO mag. 14 25 sqq. 202
3> 22 mag. 4 147 168
4> 2J c. acad. 1 3 3/4 7
4» 29 mag. 5 48 170
mag. 5 33 170
mag. 10 114 sqq. 192
4, 30 mag. 5 48 170
mag. 5 33 170
4, 31 mag. 14 37/38 203
4> 32 mag. 5 48 170
mag. 5 33 170
4> 34 c. acad. 2 2 31 20
ord. 2 7 13 118
mag. 8 20/22 180
mag. 11 48/49 196
De ordine :
1, 1, 2 mag. 8 20/22 180
1, 2, 5 beata uita I 105 67
1, 3, 6 mag. 1 42 sqq. 138
1, 4, IO mag. 14 37/38 203
1, 8, 24 mag. 8 20/22 180
1, 9» 30 mag. 8 20/22 180
2, 2, 6-7 mag. 1 73 49
2, 3, 10 mag. 12 1 196
2, 5» Ч mag. 8 20/22 180
2, 5, 25.30 mag. I 42 sqq. 158
2, 7, 22 mag. 8 23 180
2» 7> 24 mag. IO 114 sqq. 192
mag. Ч 32 201
2, 8, 25 mag. 8 20/22 180
2, n, 30 mag. 3 49 163
mag. 8 20/22 180
2, 11, 31 mag. 8 no 183
2, 11, 34 mag. 3 34 163
2, 12, 35 mag. 12 3/4 196
2,14, 39 mag. I 30 138
mag. 12 34 197
2, 14, 40 mag. 5 48 170
mag. 5 33 170
2, 14» 41 mag. 5 49 170
2, 16, 44 mag. 8 20/22 180
2, 18, 48 mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
mag. 8 20/22 180
Зб2 INDEX SCRIPTORVM /4g-
opus lib. cap. lin.
Augustinus
De immortalitate animae:
5, 3 mag. 5 49 170
6, IO mag. 12 5 196
De quantitate animae:
14, 23 mag. 3 49 163
mag. 12 1 196
15, 26 mag. 3 49 163
19,33 mag. II 50 196
20, 34 mag. I 20/21 47
21, 35 mag. 13 43 200
21, 36 mag. IO 83 191
23, 41 mag. 12 3/4 196
25,47 mag. 8 no 183
mag. 13 50 201
27, 52 mag. 9 117/118 188
27, 53 mag. 9 3 sqq- 184
mag. 9 104 187
31, 63 mag. IO 54 190
32. 65 mag. IO 62 190
mag. 8 25 180
mag. 8 94 182
32 65-67 mag. 8 26 180
З2, 66 mag. 12 8 196
32, 66-67 mag. 8 87 182
32, 68 mag. IO 114 sqq. 192
33, 7° mag. 8 16 180
33, 72 mag. 9 И 185
De musica : 1, 3, 4 mag. Ч 52 201
1, 6, 12 mag. 9 3 sqq- 184
3, 2, 3 mag. 9 И 185
4, 16, 30 mag. 11 33/34 195
6, 1, I mag. 4 107 167
mag. 11 45 195
6, 2, 2 mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
6, 4, 6 mag. 4 82 166
6, 8, 21 mag. 5 49 170
6, 8, 22 mag. 1 75 159
6, 12, 34 mag. 12 34 197
6, 12, 36 mag. 11 45 195
6, 13, 41 mag. 9 П 185
6, 16, 52 De magistro : mag. 5 102 172
1, 1-2 mag. 7 3 47
1, 2 mag. 7 76 179
mag. 8 25 180
2, 3 mag. 5 32 170
mag. 5 47 170
mag. 7 12 177
mag. 7 60/61 179
2,4 mag. 7 45 178
mag. 14 18 202
2, 4-3, 6 mag. 7 25 178
INDEX SCRIPTORVM
363
Augustinus opus lib. cap. lin.
De magistro:
3, 5 mag. IO 101/102 191
mag. IO 139 193
3, 6 mag. 3 8 162
mag. 4 107 167
mag. 6 24 176
mag. 7 66 179
mag. 9 ii7/119 188
mag. IO 2 sqq. 188
4» 7 mag. 7 45 178
4» 9 mag. 3 49 163
5, 12 mag. 2 3i 160
mag. 7 60/61 179
mag. 7 70 179
6, 18 mag. 3 49 163
mag. 7 78 49
7, 20 mag. 2 69 161
mag. 3 49 163
8, 22 mag. 1 7i 159
9» 27 mag. 9 112/114 188
9, 28 mag. 3 53 163
10, 29 mag. 3 60 163
mag. IO 91/92 191
io, 32 mag. 1 7i 159
10, 33 mag. 3 17 162
”, 37 mag. 1 7i 49
”, 38 beata uita 4 270/271 84
13, 43 sqq. mag. В 70/72 201
14, 45 lib. arb. 2 2 8/9 237
14, 46 mag. 1 42 sqq. 158
mag. 2 49 161
De libero arbitrio
1, 2 mag. 8 20/22 180
i, 4, 9 mag. IO 23/24 189
1, 28, 30 mag. Ч 25 sqq- 202
2, 2, 4 mag. 11 45 195
mag. 12 52 198
2, 8, 20 mag. 12 32 197
2, 8, 24 mag. 12 32 197
2, 9, 25 mag. 1 42 sqq. 158
2, 9, 26 mag. Ч 25 sqq. 202
2, ”, 34 mag. 11 50 196
2, 13, 33 mag. 12 32 197
2, 14, 37 mag. 11 5° 196
2, 14, 38 mag. 11 45 45
3, 1, i mag. 8 25 180
3, 4» ” mag. IO 114 sqq. 192
3,14,40 mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
De moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum .
I, 4, 6 beata uita 2 1/2 68
1, *9» 35 mag. 14 25 sqq. 202
Epistulae:
3 mag. 1 42 sqq. 158
364
INDEX SCRIPTORVM
op.-is lib. cap. tin. Pag-
Augustinus
Epistulae : 6, i mag. 1 7i 159
7» 2, 2 mag. 1 20/21 157
IO, I mag. 1 42 sqq. 158
10, 3 mag. 1 43/44 158
mag. 1 69/70 x59
15 c. acad. 2 3 44/46 22
120, 2, IO mag. 12 32 T97
*43, 5 lib. arb. 3 11 40/41 295
144, i mag. 14 37/38 203
166, 7 lib. arb. 3 21 1/2 309
166, 18 lib. arb. 3 23 29/57 315
169, 3, IO mag. 4 65 166
226, 8 lib. arb. 3 23 2/4 34
De doctrina Christiana :
2, !> 1 mag. 1 76 49
2, 3, 4 mag. I 32 158
mag. 2 1 159
mag. 3 34 163
2» 4» 5 mag. 2 1 159
mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
2, 12, 17 mag. 11 35/36 *95
2, 25, 38 mag. 3 34 163
2, 31, 50 mag. 12 32 197
4, 20, 41 mag. 7 7° 179
De uera religione 3, 3 mag. 11 48/49 196
mag. 11 50 196
7, I2 c. acad. 2 3 44/46 22
10, 20 mag. 14 24 202
11, 21 mag. 2 21 160
mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
26, 49 mag. 8 16 180
3°, 55 mag. 12 32 197
35, 65 mag. 11 50 196
39» 72 mag. 11 45 195
mag. 12 5 196
mag. 14 8/9 202
49» 97 mag. 14 34/3 6 203
53, IO3 mag. 11 45 195
54, mag. 11 45 195
De Genesi contra Manichaeos :
1, 29, 43 mag. 8 16 180
De Genesi ad litteram :
7, 28, 42 mag. IO 101/102 191
12, 11, 22 mag. 12 30/31 197
12, 16, 33 mag. 5 49 170
12, 24, 51 mag. 12 3/4 196
De sermone Domini in monte :
2, 2, 13/14 mag. 1 67/68 49
2, 3, 11 mag. 1 43 158
INDEX SCRIPTORVM 365
opus. lib. cap. lin.
Augustinus
In Euangelium Iohannis tractates :
18, io mag. 11 48/49 196
19» 6 mag. 1 7i 159
23, 11 mag. 1 7i 159
mag. 2 3i 160
26, 7 mag. 1 7i 159
29, 4 mag. 8 26 180
35» 3 mag. 12 32 197
In Iohannis epistulam ad Parthos tractates :
3» В mag. 1 7i 49
mag. 11 46 196
mag. 14 37/38 203
Enarrationes in psalmos:
25, 2, 3 mag. Ч 34 sqq- 203
33» 2, 8 mag. I 43 158
99» 5 mag. IO no 192
Sermones:
z3, t> i mag. 11 46 196
150, 4-5 beata uita 2 1/2 68
179» 7 mag. 37/38 203
De diuersis quaestionibus LXXXIII;
20 mag. 1 48/49 158
46, 2 mag. 12 34 197
48 mag. 11 33/34 195
83, 32 mag. 13 6 199
De fide et symbolo :
3, 3 mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
De catechi^andis rudihus:
9» Ч mag. 2 1 159
mag. 5 29/30 170
mag. 9 98/99 187
De mendacio :
3» 3 mag. 13 29 200
De сига pro mortuis gerenda :
5» 7 mag. 1 47 158
De Ciuitate Dei
7» 23 mag. IO 54 190
mag. IO 62 190
7» 27 mag. 12 2 196
9» Ч mag. 8 no 183
10, 2 beata uita 4 270/271 84
10, 14 c. acad. 1 1 23/25 3
18, 23 c. acad. 1 6 34 Ч
De utilitate credendi:
1, 2 beata uita 1 80/81 66
mag. IO 83 191
8, 20 beata uita 1 89/90 67
n, 25 mag. 11 33/34 195
13, 28 mag. IO 115/117 192
16, 34 mag. 12 55 sqq. 198
24 XXIX
збб INDEX SCRIPTORVM
Augustinus opus lib. cap. lin. Pag-
De duabus animabus:
19 mag. 12 IO 197
Contra epistulam Manichaeti quam uocant, „fundament?* :
56 mag. 11 46 196
mag. 12 52 198
mag. Ч 23 202
De natura boni :
1 mag. 2 52 161
*7 mag. 2 52 161
De Trinitate: 2, 2, 5 mag. Ч 25 sqq- 202
6, 1, 1 mag. 11 48/49 196
9, i, i mag. IO 75 190
9» 7» I2 mag. 2 i 159
10, 8, 11 mag. 12 22 197
11, 3, 6 mag. 1 75 159
I2, 3, 3 mag. 11 45 195
12, 15, 24 mag. 11 46 196
mag. 12 32 197
13» 4» 7 c. acad. 1 2 13/14 6
beata uita 2 85 70
mag. 14 25 sqq. 202
В, 5» 8 beata uita 2 95/101 7i
13, 7» 10 beata uita 4 55 79
De natura et gratia :
67, 80 lib. arb. 3 18 5/” 3°4
67, 81 lib. arb. 3 18 12/14 3°5
lib. arb. 3 18 18/19 3°5
lib. arb. 3 18 22/25 3°5
lib. arb. 3 18 41/57 305
lib. arb. 3 19 9/18 306
lib. arb. 3 19 34/39 307
De natura et origine animae :
4» 7, 11 mag. IO 75 190
Contra lulianum 4> Ч, 73 mag. 4 65 166
Ps.-Augustinus
Principia dialecticae:
1 mag. 3 53 163
mag. 5 180 174
mag. 8 27 181
5 mag. 1 46/47 158
mag. I 76 159
mag. 2 69 161
mag. 3 1 162
mag. 4 34 165
mag. 4 142 168
mag. 5 29/30 170
mag. 7 45 178
mag. IO 141/142 193
6 mag. 5 48 170
INDEX SCRIPTORVM 367 H-
opus lib. cap. lin.
Ps.-Augustinus
Principle dialecticae: 6 mag. 5 55 ЧО
7 W- 8 25 180
mag. 8 147A50 184
mag. 9 5 184
io mag. 4 139 168
Boethius
In librum Aristotelis *De interpretatione* commentarii prima editio :
1, 3 mag. mag. 5 5 180 124/125 174 172
In librum Aristotelis fDe interpretatione* commentarii secunda editio :
1, 3 mag. 5 124/12 5 172
Bonauentura
Quaestiones disputatae:
de scientia Christi
IV (5, 17 a) mag. 11 44/50 195
Cicero
Academicorum posteriorum liber primus :
1, 7» 29 c. acad. 1 1 U/17 3
1, 8, 31 beata uita 2 64/65 70
1, 8, 31-32 c. acad. 3 11 81/84 5°
1, 12, 44-46 c. acad. 2 6 7/9 25
1, 12, 45 c. acad. 2 5 20/22 24
Lucullus siue Academicorum priorum liber secundus :
2, 5» Ч c. acad. 3 11 71/72 50
2, 6, 18 c. acad. 2 5 11 24
2, 7, 19 c. acad. 3 11 5° 50
2, 7, 21 ord. 2 11 17/18 124
mag. 8 no 183
2, 8, 25 c. acad. 3 IS 9/10 54
2, 9, 27 c acad. I 7 7 14
2, 11, 34 c. acad. 3 9 11/12 45
2, 12, 39 c. acad. 2 5 24 24
2, 13, 40 c. acad. 3 4 94 40
2, 15, 47-48 c acad. 3 11 16/19 49
2, l6, 51 c. acad. 3 12 20/21 51
2, 17, 55 c. acad. 3 IO 42/43 48
2, 18, 59 c. acad. 2 5 20/22 24
2, 18, 60 c. acad. 2 IO 16/17 3i
c. acad. 3 И 5i 58
2, 20, 65 c. acad. 2 1 3/4 18
2, 20, 66 c. acad. I 4 36/57 IO
c. acad. 3 14 54/56 53
beata uita 1 90/91 67
2, 22, 70 c. acad. 2 6 27 26
2, 24, 75 beata uita 2 198/199 73
2, 25, 79 c. acad. 3 11 50 50
c. acad. 3 12 2/6 5°
2,28,91-2,30,98 c. acad. 3 13 1 5i
368
INDEX SCRIPTORVM
opus lib. cap. lin. P*g,
Cicero
Ducullus siue Academicorum priorum liber secundus :
2, 2% 95 mag. 5 183 174
2, 30, 97 c. acad. 3 IO 61/62 48
2, 31, 99 c. acad. 2 5 27/28 24
2, 32, 105 c. acad. 3 11 57/58 50
2, 34, 108 c. acad. 2 5 31/33 25
2, 35, 112 c. acad. 3 3 12/13 37
2, 48, 47 c. acad. 2 5 17/18 24
Academicorum posteriorum fragmenta (ed. Muller) :
19 c. acad. 2 11 28/33 32
20 c. acad. 3 7 32/65 43
21 c. acad. 3 20 5/7 60
Arateorum magni fragmenti :
60 mag. IO no 192
Pro L. Balbo oratio :
47 mag. 12 3° 197
In L.. Catilinam oratio :
1, 9» 23 ord. 2 7 f>0](32. n8
Pro A. Cluentio Habito oratio :
52 mag. IO 73/74 190
Pro rege Deiotaro oratio :
26 beata uita 4 2OO/2O2 82
De diuinatione :
1, 55, 125 ord. I 6 l6/l7 97
2, 40, 83 mag. 3 49 163
2, 45, 94 mag. IO in 192
2, 62, 127 mag. IO 54 190
mag. IO 62 190
De fate ;
9, 20 ord. I 6 16/17 97
26, 28 mag. 5 183 44
De finibus bonorum et malorum :
1, 6, 19 c. acad. 3 IO 46/47 48
1, 8, 28-29 c. acad. 3 7 ЧЛ4 43
2, 2, 4-6 mag. 4 5° 201
3, ”, 39 mag. 11 3 sqq- 184
4, 5, 12 mag. 12 31 197
5, 4,43 mag. 3 49 163
5, ”, 34 mag. 8 no 183
Hortensius (ed. Muller) :
beata uita 3 121/123 77
9 beata uita 1 76/77 66
23-24 ord. 2 7 5/7 121
36 c. acad. I 2 13/14 6
beata uita 2 85 7°
mag. 14 25 sqq. 202
39 beata uita 2 95/101 71
55 mag. 8 25 180
60 c. acad. I 3 37/38 7
76 beata uita 4 67 79
89 beata uita 2 198/199 73
INDEX SCRIPTORVM 369 /4g-
opus lib. cap. lin.
Cicero
Hortensius (ed. Miiller) :
97 ord. 2 9 21/27 122
IOO c. acad. 3 14 57/58 54
IOI c. acad. 1 3 16/23 7
Laelius de amicitia:
20 c. acad 3 6 22/23 42
De legibus :
i, 26 mag. 12 3/4 196
De natura deorum:
1, 7» 16 c. acad. 3 19 6/7 60
2, 21, 56 c. acad. I 1 23/25 3
2, 4I, I04 beata uita 1 80/81 66
2, 41, IO4-IO6 beata uita 1 90/91 67
2, 56, I40 mag. 12 3/4 196
De officiis:
1, 6, 18 mag. 9 98/99 187
mag. IO 75 190
2, 2, 5 c. acad. I 6 14/15 12
2, 6, 19 c. acad. I 1 9 3
De uratwe:
1, 47 c. acad. 2 IO 4/6 30
mag. 13 52 201
De republica :
1, 38, 60 c. acad. I 3 75/76 8
2, 5, 10 mag. 9 98/99 187
Timaeus :
3 beata uita 2 64/65 70
mag. 12 3i x97
Topica t
54-57 e.acad. 3 13 1 Si
Tusculanae disputationes:
1, 1, i c. acad. I 5 1/2 11
i,4,4 c. acad. I 4 44/45 IO
1, 7» 4 mag. 5 183 174
1, 16, 58 c. acad. 3 17 13Д4 57
1, И, 40 ord. 1 2 9 90
1, 24, 57 mag. 12 32 197
mag. 1 7i 49
1, 24, 61 mag. 1 71 49
3, 8, 16 beata uita 4 198/199 82
3, 8, 18 mag. 2 21 160
beata uita 2 58/59 70
mag. 5 48 170
mag. 5 55 170
4, 26, $7 c. acad. 1 6 I4A5 12
5, 2, 5 c. acad. 1 1 9 3
7, 9, 2J c. acad. 3 2 7 35
5, 10, 28 mag. 14 25 sqq- 202
In Verrem:
2, 21 c. acad. 2 9 5/6 29
2, 104 mag. 5 175 44
37°
INDEX SCRIPTORVM
opus lib. cap. lin. №
Cicero
In Verrem:
5, 82 c. acad. Ps. Cicero 2 9 5/6 29
Rbeiorica ad Herennium:
4, 28, 39 mag. Claudianus : 9 43 186
De bello Gotinco;
625 mag. Cledonius IO 43 J93
Ars grammatica:
533 ma& 6 7/8 176
5» 35 ma&- 6 7/8 176
7» 52i mag. 6 7/8 176
Concilium Parisiense a. 825 ;
de imagpnibus mag. Diogenes Laertius 12 4/33 196
De uiris illusiribus :
2, 34 mag. 9 43 186
3, 8 c. acad. 3 9 3 45
7,48 mag. 5 180 174
7, 36 mag. 1 76 159
7, 57 mag. 7»63 mag. 1 76 159
1 76 159
mag. Diomedes 5 193 sqq. 175
Ars grammatica :
1,320 mag. Donatus 6 7/8 176
Commentum Terentii in Eunucbum :
1024 ord. Ars grammatica : 1 3 72/76 93
4, 357 mag. 5 63 171
4,364 mag. 5 76 171
4» 373 ma& Dositheus : 6 7/8 176
Ars grammatica:
7,401 mag. Epictetus 5 63 171
Dissertations :
2, 23, 36-41 beata uita 1 i°7 67
INDEX SCRIPTORVM 371
opus lib. cap. lin.
Eugippius
Excerpta : 23 ord. 2 7, 107-8, 52 120
Firmicus Matemus
Matheseos libri VIII:
1, 7» 15 mag. 12 32 197
Gellius
Nodes Atticae;
16, 3, 16 beata uita 1 107 67
16, 8 mag. 5 180 44
19» 2> 7 mag. 9 43 186
Hieronymus
In Isaiam:
58, 4 mag. 1 43 158
De uiris illastribus :
66, 5 mag. 9 5 184
Aduersus Rufinum: 3, 12 mag. 9 5 184
Hilarius In 'Mattbaeum : 5, i mag. 1 43 158
Horatius Epistula; 1, 4,16 c. acad. 3 18 24/25 59
lamblichus Protrepticus: 7 mag. 9 3 sqq- 184
9> mag. TO 113 192
40, 12 mag. 10 109/uo 191
Isidorus
Etymokfgiarum siue Originum libri XX :
1,6, i mag. 5 180 44
1,6,2 mag. 5 63 I7i
b 7, i mag. 5 54/57 170
1, 8, I mag. 5 63 171
1, 9» I mag. 5 54/57 170
11, 1, 22 mag. 5 63 17i
11, 2, 17 mag. 13 43 200
De differentiis uerborum ;
1» 487 ord. 2 11 25/26 124
372 INDEX SCRIPTORVM Png-
o/wr lib. cap. lin.
Lactantius
De opificio Dei :
12 mag. Ч 43 200
Lucretius
De natura rerum
2, 147 mag. IO no 192
5> 103 mag. 1 55 49
2, 9 beata uita 1 58 66
1, 80-82 lib. arb. 1 6 7 219
Macrobius
Commentarii in Ciceronis somnium Scipionis :
1,7,8 mag. 3 П 162
Marius Victorinus
De definitionibus.
8 mag. 8 no 183
Ars grammatica •
6, 188 mag. 8 no 183
Martianus Capella
De nuptiis Philologiae et Mercurii :
4, 349 mag. 8 IIO 183
4, 388 mag. 5 180 174
mag. 5 183 174
4, 389 mag. 5 183 174
4, 391 mag. 5 183 174
Martialis
Epigrammata :
10, 30, 3 mag. IO 94 191
Origenes
Homiliae in Namerum:
10, 3 mag. 1 43 158
Homiliae in Ezechielem:
8 mag. 1 43 158
Ouidius
Metamorphoses :
4, 65-67 ord. 1 3 64/66 93
8, 183-235 ord. 2 12 45/46 128
Persius
Satura :
3, 32 mag. 9 89 187
3» 35 mag. 9 96 187
mag. 9 102/103 187
INDEX SCRIPTORVM 373 P*g-
opus lib. cap. lin.
Plato
Kratylus :
385 d-e mag. 9 17 185
388 b mag. 1 14 157
mag. 11 14/18 194
Menon:
80 d sqq. mag. 12 32 197
80 e mag. 11 14/1З 194
81 a-e mag. 11 Ч/18 194
88 c mag. 3 49 163
Sopb
262 a mag. 1 46/47 и»
mag. 11 14/18 194
Theaitetus :
163 b mag. 9 Ч 185
Plinius
Naturalis bistoria
2, 9, 41 mag. IO in 192
Plotinus
Enneades:
1» 2, 1 c. acad. 3 И 30 57
1, 2, 2 beata uita 4 255/264 84
1, 2, 3 mag. 3 49 163
1, 6, 8 c. acad. 3 2 32/33 36
1, 6, 9 c. acad. 2 2 29 20
1, 8, 2 beata uita 4 255/264 84
1, 8, 3 beata uita 2 64/65 7°
3, 2, 2 ord. 1 2 19/20 90
3, 2, 3 c. acad. 1 I 17Л9 3
3, 2, 4 ord. 1 3 50/51 92
3, 2, 8 ord. 2 4 42/45 114
3, 2, 13 c. acad. 1 1 23/25 3
3. 2, 14 ord. 2 19 69/70 135
3, 2, 16-17 ord. 1 7 33/35 98
3» 2, 17 ord. 1 7 43 98
ord. 2 4 33/34 114
5> 1» I mag. 9 3 sqq* 184
5» 3> 4 ord. 1 1 52 9°
6, 9, 1 ord. 2 18 34/38 133
Plutarchus
Moralia :
21 E mag. 9 43 186
Porphyrius
c. acad 2 9 21 30
Ad Marcellum :
280, 13 mag. 11 45 195
mag. 12 52 198
374
INDEX SCRIPTORVM
Porphyrias opus lib. cap. lin.
Ad Marcellum:
280, 13 mag. 14 17 sqq. 202
287,15 mag. 12 32 197
287, 18 mag. 12 52 198
291, 7 mag. 11 45 195
mag. 12 32 197
mag. 12 52 198
Sententiae:
32,3 mag. 3 49 163
Priscianus
Institutiones grammaticae ;
2, 594 mag. 3, 21 mag. 10 10 151 151 193 193
Probus Institutiones grammaticae: 4, W mag. 5 63 171
Quintilianus Institutio oratoria : 1, 6, 34 mag. 5 54/57 170
9» 3, 85 mag. 9 43 186
Sallustius De Catilinae coniuratione : 20 c. acad. 3 16 46 56
5 2, 22 beata uita 4 187 82
Seneca De beneficiis: 2, 18, 2 mag. 3 49 163
Epis/ulae : 48, 6 mag. 8 94 182
Medea : 750 mag. 10 in 192
Seruius Ars grammatica : 4,405 mag. 5 54/57 170
Sextus Empiricus Aduersus Mathematicos: 1, 37 sq. mag. 11 14/18 194
1, 145 mag. 9 17 185
5, 218 mag. В I sqq. 199
7,85 mag. 10 I25 192
INDEX SCRIPTORVM 375
opus lib. cap. lin. P<&
Sextus Empiricus
Aduersus Mathematicos:
8, ii mag. 9 76 159
8, 80 mag. 1 46/57 158
8, 134 mag. 9 17 185
Pyrrhonei hypotheses:
2, 125 mag. IO 125 192
2, 214 mag. 9 17 185
2, 256 3, 267 sqq. mag. 9 17 185
mag. 13 I sqq. 199
mag. 11 14/18 194
Statius
Siluae : 4, 4, 28 mag. IO 94 191
Stobaeus
Florilegum : 3, 6, 41 mag. 9 43 186
3, 6 mag. 9 5 184
3, r8> 37 mag. 9 43 186
Stoicorum ueterum fragmenta :
b 17» kg- 59 c. acad. 2 5 11 24
1, 40, frg. 146 c. acad. 3 17 46/48 58
1, 42, frg. 157 c. acad. 3 17 5i 58
2, 48, frg. 166 mag. 1 76 x59
3» 151, frg. 572 beata uita 4 36/37 78
c. acad. i 3 3/4 7
Tacitus
Dialogus de oratoribus:
24 ord. 2 6 23 Ir7
42 c. acad. 3 3 75 38
Terentius
Andria : 61 beata uita 4 228 83
204 mag. 4 89 167
305 beata uita 4 55 79
365 mag. 9 89/9° 187
730 ord. i 7 53 98
Eunucbus .* 331 c. acad. 3 16 35 56
761 beata uita 4 46 78
1024 ord. X 3 72/76 93
Hautontimoroumenos :
242 c. acad.. 2 7 43/44 27
Phormio : 419 ord. 2 7 32 118
376
INDEX SCRIPTORVM
opus lib. cap. lin.
Tertullianus
De spectaculis : 25» 5 mag. 9 5 184
Thomas Aquinas
Quaestiones disputatae:
de ueritate :
a 1 mag. 11 46 196
a 1, obi. 13 mag. 12 67 199
a 1, obi. 17 mag. 14 8/9 202
a 1, obi. 18 mag. 12 38 198
a 3, obi. 1 mag. 14 23 202
Valerius Haccus
Argonautica : 454 mag. 10 84 191
Valerius Maximus
Dicta et facta memorabilia :
2, 5, 6 beata uita 4 198/199 82
Vatro •
De lingua latina . 237 mag. 4 34 165
mag. 5 54/57 170
De grammatica:
frg- 92 ord. 2 12 15Л7 127
ord. 2 12 38/41 128
Vergilius
Aeneis: 1, 401 c. acad. 1 5 28 11
1, 745-746 ord. 2 9 114/115 127
2, 152 c. acad. 3 14 12/13 52
2, 659 mag. 2 6/7 160
3» 89 ord. 1 4 21 94
4> 173-183 c. acad. 2 8 15/16 29
6» 14-19 ord. 2 12 45/46 128
6, 128 c. acad 1 1 11 3
6, 197 mag. IO 84 191
6, 640 mag. IO no 192
6, 734 c. acad. X 3 7° 8
6, 746 c. acad. I 4 43/44 IO
7» 586 ord. 2 20 49 47
8, 194-261 c. acad. 3 IO 36/37 48
8, 439-441 c. acad. 2 9 23 3°
8, 555 c. acad. 2 1 16/17 18
9, 284-289 ord. 2 12 49 128
9, 312 c. acad. 1 1 98/99 5
10, 875 ord. 1 4 19 94
11,424 c. acad. 2 7 61 28
Vergilius INDEX SCRIPTORVM 377 pag*
opus lib. cap. Im.
"Ejclogae : 3, 104-107 c. acad. 3 4 47/51 39
Georgica : 1, 124 c. acad. 1 1 29/30 3
2, 481-482 ord. 2 11 114/115 127
4, 388-414 c. acad. 3 5 17 41
CONSPECTVS MATERIAE
CONTRA ACADEMICOS DE BEATA VITA
DE ORDINE
cura et studio
W.M. Green
Preface.................................... vii-viii
CONTRA ACADEMICOS
Conspectus Siglorum............................... 2
Textus criticus
Liber I ..................................... 3-18
Liber II ................................... 18-34
Liber III................................... 34-6i
DE BEATA VITA
Conspectus Siglorum.............................. 64
Textus criticus............................... 65-85
DE ORDINE
Conspectus Siglorum.............................. 88
Textus criticus
Liber I ................................... 89-106
Liber II.................................. 106-137
DE MAGISTRO
cura et studio
Kl.D. Dauer
Vorwort......................................... 141
Einleitung
1. Beschreibung der Handschriften ........ 143-147
2. Die Editionen ............................. 147
3. Die Verwandtschaft der Handschriften.... 148-152
4. Anmerkungen zur Text .................. 152-153
Testimonia ..................................... 154
Conspectus Siglorum............................. 156
Textus criticus............................. 157-203
38о
CONSPECTVS MATERIAE
DE LIBERO ARBITRIO
cura et studio
W.M. Green
Preface ..................................... 207-208
Conspectus Siglorum.............................. 210
Textus criticus
Liber I .................................... 211-235
Liber II .................................. 236-273
Liber III.................................. 274-321
BIBLIOGRAPHIA SELECTA
CODICES
Generalia.................................... 325-326
Dialogi...................................... 326-327
Contra Academicos............................ 328-331
De beata uita................................ 332-336
De ordine ................................... 336-340
De magistro ................................. 34°~345
De libero arbitrio........................... 345'352
INDICES
Index locorum Sacrae Scripturae.............. 355'356
Index Scriptorum ............................ 357'377
Imprimd par les Usines Brepols S.A. Turnhout (Belgique)
Printed in Belgium
D 1970/0095/53