Text
                    

Ц.ГГЛТ ЙРЫСТОНЫ АБАЙТЫ ВАСОЙЫ НОМЫЛ ГУМАННТАРОН СОЦЙАЛОН НРТАСЖНТЫ ЙНСТЙТУТ ЦАРЦНАТЫ ТАУРЖГЬТЖ НРОН АДДЕМЫ ЭПОС Царцматы калак Дзаеуджыхьаеу 2007
82.3(2Р—бОсе) С42 Рекомендовано к нзданню научно- образовательным отделом Северо- Осетннского ннстнтута гуманнтар- ных н соцнальных нсследованнй нм. В.П. Абаева ВНЦ РАН н Правнтельства РСО-А. Царцнаты тауравгьтав: нрон адэвмы эпос. /Чнныгсарзезта, разныхас земае йын фнппаннаегтзе ныффыста Тахьазты Фндар. - Дззеуджыхьзеу, 2007.-312 ф. І8ВК 978-5-91480-002-1 Легенды о Царцната: эпос осетннского народа / Сост. Ф.М. Таказов. В сборннк вошлн эпнческне легенды о Царцната. Онп в яркой ху- дожественной форме отражают мнфологнческне воззрення осетнн на пронсхожденне вселенной н зарожденне жнзнн на Земле, повествуют о первых людях н нх борьбе за выжнванне, о возннкновеннн н станов- леннн релнгнн н ндеологнн царцнат/осетнн. Чііныг сарсезта, разныхас семсе йын фітпаіінсегтсе ныффыста Тахьазты Фыдар І8ВК 978-5-91480-002-1 © Ф.М. Таказов 2007 ©РНО СОПГСЙ,2007
РАЗНЫХАС Хьгвздыг земзе бмравхуызон у нрон адземон сфавлдыстад. ТЕвмднгав суадонау анваей заелыдысты кадджытае, таураегьтае аемае аембнсаендтае бнрзе аенусты йрыстоны хаехты. Зындзннады сахат сын уыдон уыдысты аенцой, сае цнндзмнады-нрхаефсзен, сае сомбоныцарды-зонындзннаедты кьаебнц, сае удварны маесыг. Уыцы хаезнадонаей дунетыл айхьуыстысты нрон адаемы Нарты кадджытае аемае Даредзанты таураегьтае. Нсторнон гуыргьахь фаендаегтыл цаеугаейае бнрае адаемтае фесаефтысты аегойае, бнрае адаемтае фенаехай сты сае культурон бынтаей. Уый заердыл даргаейае нттаег цымыднссаг у, Нрыстоны хаехты, аедзард кьаедзаехтыл, маелаетнмае чн тох кодта, уыдон абоны фаелтаертаен аертае эпосы каей бахьахьхьаедтой. Нарты аемае Даредзанты хабаерттнмае чнныгкаесаег рагаей зонгае у, фаелае ма нрон адаеммае, йае мнднсмае гаесгае, рагондаер эпос каей нс, уый бнраетае нае зонынц. Ныхас цаеуы Царцматы таураегьтыл. Уыдон аембнсондаен баззадысты нрон аевзаджы. Араех-ну фехьусаен уыдн ахаем ныхаестае: «Маенае царцнаты днссаегтае!», «Царцнаты аембнсаендтае!», (ШЕ, 3 ф.)1, «Царцнатае ‘мае Нарт фаты фындзмае сае рну дардтой, карды коммае - сае баерзаей» (НЛЕ, 232 ф.), «Царцнаты саефт аембнсондаен у» (НЛЕ, 339 ф.), «Царцнатае - цаерддзугаенаег, сае мыггаг - аеваестаг» (Й7Е, 340 ф.), «Царцнатае ссаеуы (ома, дуне адаем ссаеуы)», «Царцнаты саефт фесты», «Ныццарца нс!» (Дз.Р. 82 ф.)2 аемае а. д. Нрыстоны хаехты, цаегатаей хуссармае, Дыгургомаей Тырсыгоммае Царцнатнмае баст бынаеттае цы ран наей, ахаем нае разындзаен. Цаевнттонаен аерхаессаен нс зындгонддаер топоннмтае: Хуссары - Едыс, Сба, Брытьат, Стырфаез, Ерманы хьаеу аемае аен д.; Цаегаты - Цмн, Санмба, Хьаенн, Хнлак, Зынцьар, ЛЕрхон, Гаелнат, Лезгор, Кьумбултае аемае а. д. Фаелае, хьыгагаен, ацы таураегьтаем афоныл хьусдард не ‘рцыднс. Цаемаедаер гаесгае саем уаелаенгай цаестаей акастысты адаемон сфаелдыстад аембырдгаенджытае. ТЕмбырдгонд аерцыдысты аермаест Хуссар йрыстоны. Зын заегьаен у: Цаегат йрыстоны таураегьтае каераедзнйаен дзырдтой аевн нае, уый. Уаевгае, Гуытьнаты Хьазыбег цы аембнсаендтае аераембырд кодта, уыдон аевднсаег сты, ахаем таураегьтае цаегатаг нраеттаен даер зындгонд каей уыдысты. Заегьаем: «Мысыры сыджыт аевдадзы хос у», «Мысыры заехх пайдайы хос у» (НЛЕ, 294 ф.), «Царцнаты ‘мае Хуырымты хаестау ныддаргь н сае 1 НЛі - Нрон аембнсаендтзе. /ТЕраембырд сае кодта аемае чнныг сараезта Гуы-ть наты Хьазыбег./ - Орджоннкндзе, 1976. 2 Дз.Р. - Р.Г. Дзаттнаты. Царцнатскне памятннкн: едысское городніце н могнль- ннкн. — Владнкавказ, 2006. 3
ныхас» (ПЛі, 8 ф.), «Лавгавн йге цаераен Мысыры сыджыты ад каены» (ШЕ, 70 ф.), «Цьыбыртты сыгьд бансты» (Й/Е, 340 ф.) аемае аенд. Каей заегьын аей хьаеуы, ацы аембнсаендтав, каед дзы араех фаеппайда кэенаем нае ныхасы, уаеддаер, таураегьтае ннкуы фехьусгаейае, зын бамбараен сты. Цымыднсаг у дзырд «царцнатае» (дыгуронау - «царцатае») йаехаедаег даер. Таураегьгаенджытае йае аембарын каенынц аенгаес дзырдты руаджы («цаерддзу», «цаерцо», «царцп»), каецытае, уыдонмае гаесгае, нысан каенынц «цаеугаецардгаенаег», ома, дам, царцпатае цаеугаецард кодтой аемае уый аевднсаег у. Фаелае таураегьты мвднсаей уый заегьаен наей: цаеугаецард дзы кодта аермаест фыццаг адаеймаг - Цаерддзой (Цаерцо). Уый даер цалынмае Бонваерноннмае нае бану, уаеды онг. Ахуыргаендтае даер «царцнатае»-йы равзаерды тыххаей пузаердпон не сты. Алчн даер дзы у хнцаен гшіотезаейыл хаест. Заегьаем, Мелпксетбеков Л.М., Хуссар Нрыстоны археологн аемае этнологнйыл дзургаейае, афтае хьуыды каены, аемае «царцнатае» у «Цаергаесаты» мыггаджы номаей зыгьуыммаегондаей равзаергае, каеннод та, дам, каед, мыййаг, кавказаг адаемтаей нскаецыйы «сарснат», заегьгае, хуыдтой. Уаевгае, Мелпксетбеков йае куысты ахаем хьуыды даер заегьы, аемае, дам, «царцпатае-сарснатае» номы фаестае алантае «аембаехсынц».3 Кокпты Георгпмае гаесгае та «царцнатае/царцатае» нысан каены «бнрае», нртасаег аей хоны дзырд «дуне»-йы снноннм.4 Куфтнн Б.А. та йае баста «церкесты-керкетты» этноннмнмае.5 Фаелае, махмае гаесгае, ацы дзырды равзаердмае растдаер бацыд Дзаттнаты Руслан. Ахуыргонд куыд хьуыды каены, афтаемаей ацы дзырд равзаерыд персайнаг дзырд «чарчн»-йае аемае нысан каены «саеудаеджергаенаег».6 ЛЕмаэ аецаегдаер, нырыккон персайнаг аевзаджы ныр даер ма дзургае ныхасы нс дзырд «чаерчн», нысан каены, персайнаг- уырыссаг дзырдуатмае гаесгае ‘мелкнй торговец вразнос, лотошнпк’7, ома, саеудаеджергаенаег. Каей заегьын аей хьаеуы, таураегьты цы царцнаты кой цаеуы, уыдон персайнаг дзырдаей рагондаер сты. Фаелае, таураегьтае куыд дзурынц, 3 Мелнксетбеков Л.М. К археолопш н этнологнн Туальской Оснн / Матерналы по нзученню Грузнн. Юго-Осетня. Вып. I. Серня I. Тнфлнс, 1925. - С. 252 - 278. 4 Кокнев Георгнй. Склеповые сооруження горной Осетнн. Псторнко- этнографнческнй очерк. Владнкавказ, 1928. 5Куфтнн Б.А. Археологнческая маршрутная экспеднцмя 1945 года в Юго- Осетню н Ямеретню. Тбнлнсн, 1949. бДзаттнаты Р.Г. Царцнатскне памятннкн: едысское городшце н могнльннкн. Владнкавказ, 2006. - С. 79 - 90. 7 Персвдско-русскнй словарь. Т. 1. М., 1970. - С. 465. 4
уымае гаесгае царцнатае уыдысты хьзвздыг, сзе ззеххытыл алырдземты сзеудзеджергзенджытзе цыдысты. Саехаедаег даер, зевзеццзегзен, сзеудзеджер кзенын райдыдтой, земзе сыл уымзе гзесгзе баззад ахзем ном. Ацы чнныгмзе, Царцнаты тыххзей цы тексттзе баззад, уыдон се ‘ппзет хаст не ‘рцыдысты. Цы таураегьтзе дзы лзевзерд цзеуынц, уыдон даер аднх кзензен нс дыуузе варнантыл. Фыццагмзе хауынц, Беджызаты Дудар цы таурзегьтзе зерзембырд кодта, уыдон. Дыккагмзе та - Цабайты Уасойы зембырдгонд таурзегьтзе. Кзерзедзнйзе бзестон хнцзен кзенынц, куыд сзе мнднсзей, афтзе эпнкон фзелгонцты номхыгьдзей дзер. Кзед Нарты кадджыты схонзен нс «мнфологон-геронкон» эпос, узед Дудары варнант у сыгьдзег «мнфологон» эпос, Уасойы варнант та растдзер уанд «мнфологон-соцналон» эпосмзе ахзессын. Цабаты Уасо цы зермзег зераембырд кодта, уый рауадзннаг уыдысты хнцзен чнныгзей 1966 азы. ЦННГСЙ-йы архнвы цы кьухфыстытзе нс, уыдоннмзе пу гыццыл гзеххзетты гзебазыл мыхуыргонд нс рауагьдады днректормзе, йзе кьухзевзерднмзе, Абайты Васойы фыстзег: «Собранный В.Г. Цабаевым матернал о легендарном племенн «ЦАРЦНАІ7Е» представляет значнтельный фольклорный ннтерес н, как мне кажется, заслужнвает опублнковання. 23 мая 1966. В.Абаев».8 Фзелзе мыхуыры цземзе гзесгзе нзе фзезындп, уый бзелвырд нзеу. Ацы чнныджы царцнатыл дзураег дыууае варнанты кзед кзерзедзнйзе бзестон хнцзен кзенынц, узеддзер, зенземзенг, нумзе мыхуыргзенннаг сты: кзерзедзчйы зеххзест кзенынц, земзе афтземзей нрддаерзей зевднсынц «царцнаты днссзегтзе». Дыуузе варнанты дзер семае незаманты улаефт хзессынц. Мнфты хуызы нын зевднсынц дунейы равззерд, адзеймаджы сфзелдыст, фыццаг зехсзенады фзезынд земзе йзе рзезт, адзеймаджы тох зердз земзе знзегтнмзе, стзей фыццаг зегьдзеуттзе куыд райгуырыдысты земзе фзеткзен куыд баззадысты, зеппзет уыцы хабзерттзе. Царцнаты таурзегьтзе, зенземзенг, сзехзедзег хнцзен эпос сты. Фзелзе йзе схонын зембзелы Нарты кадджыты райднан земзе бындур дзер, уымзен земзе ну мнфоснстемземзе хауынц, сты ну адземы удварн хзессзег. Жнзеуый та Нартзе земае Даредзанты таураегьтаей зынгзе хнцаен каенынц. Нае дзы ссардзыстаем аемхуызон сюжеттае, фаелгонцтае. Уаевгае Царцнаты таураегьты саехнмндзег дзер наей уыцы земхуызондзннад. Хьайтарты наемттае алы кадаеггаензегмзе даер сты варнантты хуызы. Заегьаем, Цаерддзой - Цаерцо, Нагьуыллае - Нагьуы. Фаелае дзы, уыйхыгьд, алы хьайтар даер нрдаей нываефтыд цаеуы, нс ын ннднвндуалондзннад 8 Царцнатае. Матернал, собранный Цабаевым В.Г. о легендарном племенн. // Ф. фольклор, оп. 1, д.597, Ннв. № 1088. -С. 1. 5
земзе йзе зендзер хьайтарнмае фемхаеццзе кзензен нзей. Нннзердыгзей та, Царцнаты Нартнмзе абаргзейзе, бафшіпайзен нс нумзейаг зеуузелтзе дзер. Ззегьзем, Царцнатзе днх кзенынц 5 сыхыл, Нартзе - 3 сыхыл; зенгзес мнднс нс Царцнаты 5 зефсымзеры земзе Уырызмзег земзе Хземыцы ерысы хнстзердзннадыл земзе ма а. д. Кзед сзе сюжеттзе земхуызон не сты, узеддзер ма ахзем абарстытзе дззевгар ссарзен нс дыуузе эпосы зехсзен. Царцнатзен земзе Нартзен сзе фесзефт дзер земхуызон у. Нарты Сырдонау Царцнатзем дзер нс адземы фыдбылыз - Маммн. Царцнаты таурзегьтзе, зенземзенг, хьуамзе бацахсой аккаг бынат нрон адземы царды зермэест уый тыххзей нзе, зембнсонды анв земзе цымыднсаг кзей сты. Егьау у сзе зонадон нысаннузег дзер. Нрон адземы уырнынад земзе днны ратзедззентзе сзе нрдзей зынынц. Царцнаты таурзегьты мнфон бындур ранртасгзейзе, хуыздзер зембзерст зерцзеунккой Нарты кадджыты кзецыдзер мотнвтзе земзе сюжетты фзезнлзентзе, стзей нзем скнфтзей ныронг цы зегьдаеуттзе, фзетчытзе, уырнындзннзедтзе зерхзеццзе сты, уыдон. Таурзегь царды айдзен, зонд земзе фарнхзессзег у. Царцнатзе нал сты, фзелзе сзе хнстзерты фзендон сзеххзест: баззадысты сзе царды хабзерттзе, сзе зембнсзендтзе, сзе ном хьуысы, зембнсондзен сзе хзессынц, кадджытзе сыл зарынц, фзелзе сзе зонзег та нал нс. Гье земзе нзем фзелтзерзей фзелтзермзе чн зерхзеццзе кодта нывзефтыд, анв, стыр днсыл зефтаузег зембнсонды таурзегьтзе, ацы чнныг уыцы кадзеггзенджытзе земзе сын сзе ныхас дзырдзей-дзырдмзе ныффыссзег фзернджын адземзен номарзен фзеузед! Тахьазты Фндар Беджызаты Гераснмы фырт Дудар 42 азы дзергьы фембырд кодта цар- цнаты таурзегьтзе. Ацы чнныджы зермзегэен дзер йзе фылдзер хай Дудары зембырдгонд у. 6
Каджггаензвг I. ЦАРЦНАТЫ РАВЗАЕРД 1. Царцнаты равзаерд Уаед ну ахаем арвы дуар фегом ваеййы, уарын райдайы эемае кьзевда кьэерта' кзелаегау ныккзелы, арвы тыгьдадыл цыхцыраегтае равзаердн. Уый Хуыцау йе ‘мвынгонтнмае бадтн аемае каей ныуаезтой, нннэейы калдтой. Хуыцауы фынгыл бадтысты заедтае аемае дауджытэе аемзе уыдоны аембаелттзе. Уым уыдысты Хур аемае Мзей даер, фаелае расыгаей Хуыцауы хонгае уаевджытае аерра мнтае куы кодтой, уаед уыдон фаетаергай сты аемае сзехн райстой. Уаеды заманы аехсаев аемае бон нае уыдысты. йугаендзон рухс уыдн дуне. Хур аемае Маей радыгай тавтой заедты, дауджыты, уыдоны аембаелтгы. Хуыцау та рзегьытае каены, фаелае акастн аемэе йэе хуынды нал уыдысты Хур аемае маей. Хуыцау фэерсы: 7
— Уаедае Хур аемае Маей цы фесты, каедаем фаецыдысты? Заедтаей йаем чмдаер бадзырдта: — Табу даехнцаен, Хуыцау, фаелае фаецыдысты. Хуыцау саем фнднуаег фервыста. Фнднуаег Хурмае ахаеццае нс аемае йын заегьы: - Хуыцау даем снды. Хур заегьы: - Хуыцау йаехнцаен Хуыцау у, райы аемае кайы, фаелае уый фынгыл бадннаг аез нае даен. Хаерннагаей хынджылаег каенут, нуаезты дзаегьаелы калут. Хьамылы хуытаей фыддаер фестуг. Нае ацаеудзынаен, хаетаенты цаеуын. Фнднуаег Маеймае аерхаеццае нс аемае йаем дзуры: - Хуыцау дае хоны, фаезын аем. Маей дзуры: - Хуыцау йаехнцаен Хуыцау у, аез Хурнмае нугаендзон уый аемае йе ‘мдзаехдонты хьарм радыгай дараем. Арвы каераеттыл знлаем аенаерынцойае, улаефт нын нае даетты сымах хуызаен. /Евзаер хуыты хаерд аемае нозт каенут, уае бын чьнзн, уае ном ннцы, хорздзннадаей ннцы сараезтад. Ды, Хуцауы мннаевар, даехн айс аемае наем даехн мауал равднс. Фнднуаег мннаевар аздаехтн, радзырдта Хуыцау аемае уый аемвынгонтаен Хур аемае Маейы ныхаестае. Хьыг саем аеркастн, аемае скодгой карз таерхон. - Абонаей фаестаемае Хур аемае Маей каераедзнмае тырнаент, фаелае каераедзн мауал аеййафаент. Рухс аембнсыл уаед, аембнс та талынг. Хур боны цаеуаед, Маей - аехсаевы тары. Таерхон аерцыдн Хур аемае Маейыл. Уаед Хур ысмаесты, йае карз тынты калдта боныгон аемае фаелмаецыдысты. Маей даер смаесты аемае саем уазал тынтае калдта. Уаеларвы цаерджытае куы таевды фаелмаецыдысты, куы та — уазалы. ТЕраембырд сты ногаей аемае та таерхон каенынц. Хуыцау заегьы: - Мах цыдаернддаер мн бакодтам - наехнцаен, фаелтау сын сае куырднатмае байхьусаем. Рарвыстой та фнднуаег Хур аемае Маеймае. Фнднуаег заегьы: — Цы уае хьаеуы Хуыцауаей, Хур аемае Маей, уый мын заегьут. 8
Хур аемаг Мгей загьтой: - Улаефаен бынат агураем. Фнднуаег загьта Хур аемае маейы ныхас Хуыцауаен. Хуыцау фаерсы йе ‘мбаелтты: - Ныр цы бакаенаем, а дунейыл Хур эемае Маей цаерддзаеуаен2 каенынц аемае улаефэен бынат курынц. Заедтае загьтой: - Улаефаен бынат сае дыууаейаен раттаен наей, уаед аемхуызаен зендавдзысты ну ранаей аемае дуне арты хай бауыдзаен, фаелтау сае ну боны таваед, нннае та нзаеры уазуддзаеф3 каенаед. Сразы нс Хуыцау ззедты фаендоныл. Хуыцау пхдон Мзейыл бакалы аемае Маейы рухс фаеталынг нс. Маей уаедаей фаестземае Хурау нал тавы. Хуыцауы фаендонаей Хур аедзаеф бандоныл4 бадт аерцыдн, аемае йын сыстзен нал нс, бадгзейае тавы. Маей йын фаендаг агуры, аехсаеваей бонаей змлы, фаелае Хуыцауы раз йзе бон ннцы у. Уаед Хур смаесты мс. ЛЕдзаеф бандоны ныццаевы аемае Хураей кьаерт фаехауы, уыцы кьаерт фаехауы, уыцы кьаертты Маей уд бауадзы земае мнгьтае равзаерынц. Ныры мнгьтае Маейы цазссыгтае сты. Мнгьтае саехн лаебураег скаенынц азмаз сыл Хуыцау стыр кьуыбар рахсы. Кьуыбар мнгьаертаехэей анаерсы аемае дзы Заехх равзэердн. Зэехх бынат аерцахста, фаелае таевд кодта аемае абухтн, кэем сызмаенты, уырдаем дымгае рыг аемзе сыджыт скьзефы, кзем раегьтэе, кэем хаехтае, каем фзезтае, каем даелвзезтае аззадн Заехх. Афтае сывзаердысты дзыхьхьытае аемае кьуыбыртае. Заехх фестадн дзаензеты бынат, фзелае йыл нае аезмаелаег уыдн, нае таехаег. Уырдаем Хур ныккастн, Заехх йае заердаемае цыдн, фаелае аенкьард кодта. Хуыцау та базыдта Хуры зенкьард аемае йаем рарвыста: — Цы каеныс, Хур, уый дын бадаен даехнцаей эемае мае армаей. Цаеуыл ма маст каеныс? Хур заегьы: - Алэемает баестаем мае тынты фервнтын, алаемает баестаетыл фаелгэесын, фаелае та мае тынты аенкьардаей райсын. Уыцы алаемает бэестаейы аез аезмаелэег нае уынын, уаед цэеуыл цмн каенон? Хуцау та йе ‘мвынгонтаен ракодта Хуры ныхаестае аемае загьта: - Хур агуры змаелджыты, йае тынтыл цаемаей хьазой. 9
Згедтаг загьынц: - Бар даехн, Хуыцау, сараз зеппагтдагр, даеу куыд фаенды. Лірмагст афтае: каераедзн ма аембараент аезмаелджытае, кэеннод каграедзн куы ‘мбарой, уаед ма даеуаей цаей Хуыцау уыдзаенн, сомбон даем саехаедзег бырдзысты. Хуыцау Заеххыл разылдн, йе ‘ртгыдзаг сыджыт снста, лыстаег аей аермур кодта, баулаефыдн сыл, стаей йае акалдга аемае загьта: — Лізмаелаег фестут. Уыцы сыджыты аезгьаелаентаг фестадысты лыстаег бырджытае: каелмытае, хьаенднлтае, уаллаеттае, бындзьггае, хнлджытае, аемае баестае саефтой, заехх кьахтой, каераедзн ахстой. Хур та ныттархуыз нс аемае та Хуыцаумае фехьусын чындаеуыдн. Хуыцау та йае фндпуаегаен бафаедзаехста, заегьгае, цы ма агуры Хур. Фмднуаегаен Хур заегьы: - Заегь Хуыцауген, агз уымаей уый наг агуырдтон, каецыты сфаелдыста. Фнднуаег та Хуыцауаен Хуры хьаст ракодта. Хуыцау заегьы йе ‘мвынгонтаен: - Хур разы наеу ме ‘сфаелднсгаетыл. Заедтае загьтой: - Фестырдаер каен де ‘сфаелднсгаеты аемае саг аендагр хуызаен даер фагкаен. Хуыцау та разылдн загххыл. Стыр сыджыты кьуыбаерттаг акодта аемае сае донаей бапырх кодта, стагй загьта: - Лізмаелаег фестут. Уыдонагйтаравзагрдыстыкьаддаер сырдтаг: бнраггьтаг, зерсытае, таерхьустае, руваестаг, саегтаг, дзаебндыртаг аемае аендагртае. Хур саем кастн агмае уыдта: сырдтае каераедзн фыд хаерынц, агрдзы рагсугьд сафынц. Тынгдаер смаесты, йае тынты уаеларв цаерджытыл ауагьта аемаг сае фаглмагцын кодта таевды. Хуыцау та агртыккаг хатг рарвыста фндпуагг Хурмае. Фнднуаег Хурмае агрхаеццае нс агмае йае фгерсы: - Цаеуыл ма магсты дае, Хур, Хуыцауы йае базонын фагнды. Хур заегьы: 10
- Заегь Хуыцаузен: Уый алземэетгаг бзестаейзе хынджылзег кзены. Мэен ахэем змаелджытаг нзе хьаеуынц. Маен хьзеуы Заеххы раесугьддзннады аеваерын чн зоны, йае хьахьхьаенын каей бон у, аемае каед тыххзей нзе, уаеддагр зонды фаерцы Заеххыл ныртаеккае цы змаелджытэе нс, уыдоныл тых каена. Хуыцау каей сывзаерын кодта, уыдон каграедзн фыдхортаг сты. Маен хьаеуы ахаем змаелджытае, каерзедзн фыд куыннае хзерой. Фмднугег рафаезмыдта Хуры ныхагстзе Хуыцауаен. Хуыцау агмаг йе ‘мбаелтгае та таерхон каенынц. Уаед заедтагй ну заегьы: - Рафаелднс-ну ахаем змаелаеджы, нннаетзгй хмцаен чн каена, Ззеххагн йагхнцзей куыд уа, махмзе йын фзендаг куыннзе уа, цардыл узед, фзелзе гембал ма зонзед. Хуыцау ззеххыл йзе фзендаг ракодта, сыджыт зезмзест скодта, кьзедззехы фзерчытзе йыл агрываеры земзе сзе сыджыт агзмзесты бафндар кзены, хохаг суадон ауадзы зезмзестыл аемзе равзаерыд лаег. Сыджыт фыд фестадн, кьаедзаехы фаерчытае - саер фестынц, хохаг суадон — туг фесты. Лзег базмзелыдн, фаелзе уыдн гобм, нае дзыхаей дзырдта, нае йзе дзых кодта. Узед дымгзейы бардуаг Галзегон лаеджы хьусты ныхснтг ласта земае хьустэе фаендырдзаегьдау базмаглыдысты. Лаег фестадн аецаег адаеймаг. Лаег акастн фаейнаердаем. Хур аей раевдыдта, Маей йаем ныккастм, цард аем бахудтнс. Лаег цыдм заеххыл, куы ну ран, куы агндаер ран зербынат кэены. Йзе цард цуанзей, Хуыцау раздзер кзей зесфзелдыста, уыцы фосэей, каем дыргь аемае халсар бахордта. Уыцы лаег кодта рацу-бацу, ома кодта цагрддзу цард. Ардыгаей равзаердн Царцнаты мыггаг. Лаег - цаерддзой, цардагураег, цардгаенаег. Царцнаты мыггаг фаестагмае фесзефт, фзелзе сзе ном каднмзе баззадн. Афтзе равззердн Царцнаты мыггаг. 11
2. Царцнаты равзаерды кадаег (варнант) Хуыцау куывд араезта эемае йае фынгыл йе ‘мсаертае уыдысты: Дауджытэе йаем нумае зерцыдысты, заедтае саем мннаердыгаей аерцыдысты, Рыны бардуагаей аемае аендаераей, нууыл Хуыцауы аерхуынды уыдысты. Хуыцау кувы аемае та раегь раснды. Хаерынц аемае нуазынц, хьазынц аемае зарынц Дардыл заелы сае зараег. Уым Хур даер хуындуаты уыдн Маейнмае. Радысты се ‘ппает нумае. Узед Хуыцау аераехснырсы аемае йае сает Хуры нуазаены ныххауы. Хур рамгесты нс аемае Хуыцаумае дзуры: - Махты цаерын нае уадзыс, аермаест даехмцаен аеппает арыс. Дае хуындаей аенаехуынд хуыздаер у. Маенае дае саетаей дзаг каеныс нуазннаг, абонаей фаестаемае Хуры дае фынгыл нал фендзынае. Хур нуазгены фынгыл фгецгеф каены, Нуазаен пырхытае ныввгеййы, Маей та дзы хуылыдз бавгеййы. Фестынц нууыл сае фынгтаей, загьд аемае замана, Расьп' заедтае каераедзн наемгае кодтой Дауджытае та гуыппытае кодтой йннаетае даер мыхьхьытае снстой. Схьомпал аемае сдзаелгьа-маелгьа сты: чм каей надта, уый бзераег нал уыд, чн каей цавта — ацу аемае йае базон. Хур аемае Маей рацаейхьуызыдысты. Уаед сае Хуыцау ауыны, Замды кард1 фехсы, Замды кард Хуры кьуднйыл саембаелы, Хуры кьудн, уырдыгаей атаехы, Судзгае, уыраугэе аемзе пнллон калгае. Уаед та дыккаг замды карды фехсы стыр Хуыцау. 12
Уый та Маейы кьуднйыл саембаелы. Маейы кьуда атаехы, йае уаелае дымгае сыстад, Маей йае цаессыгтае акалы аемае кьудайыл аерхауынц. Уаед Хуры кьуцпйыл даер аныдзаевынц, таеф мнгьау сбадтн. Маейы кьудн дон фестадн аемае уарзегау Хуры кьудайыл аеркалдн. Хуры кьуцн фаеууазалдаер нс. Кьуцн та таехынзей банцаднс, уымаей равзаеры сау Заехх даер. Хур тавы йае уцзей равзаергае буары, Маей йае хьахьхьаены тыхдымгаетаей. Заедтае аемае дауцжытае, уыдонзен се ‘мбаелттае, кзераедзнйыл ныххауынц, каерзедзнйыл омынц, чн сае йае быны мнзгае кодта, чн та йе ‘мбалыл омгае кодта. Куыййау каераедзнй омдзаегтае сдардтой, хуытау каераедзнмзе зефсзерстой. Хур аемае сыл маей худгае кодгой, сзе буарзей саевззергзе Заеххыл цннтзе кодтой. Ну абонаей мннае абонмае Уаеларв цзерджытае хуыррыт фынаей кодтой. Дыккаг бон сыл Хур аемзе Мзей та уыдон зевзаердзннадыл зараег скодтой. Зарзег аззелыдн, узелзервты хьуыстн. Зарзег анаерыд, Хуыцаеуттае йаем хьуыстой. ^Вгад саем аеркастн сае мн аерзеджнау. Хуыцау йае лаегтадгзенджытаен дзуры: - Фынгтае амаерзут, хаерды асаерфут, нуыл дзыхьхьын нзеузегаей алчн йзехн ахсаед Аргьаеныдоны2 Хуры тынтаем ахьарм каенут. Аргьаеныдоны Хуры тынтаем аваерынц. 13
Хур йае тынтае нае даетты, Хуыцаумае барвнты: - Ліз Аргьаеныдон нае бахьарм каендзынаен, каед мын аертае фаенднагы саеххаест каендзынае, каеннод дын ком нае ратдзынаен. Хуыцау рарвнты: - Де ‘ртае фаенднагаей нуы саеххаест каендзынаен. Хур Аргьаеныдон хьарм каены. Хуыцаеуттае дзы саехн цаехсынц, сыгьдаегаей рацаеуынц аемае та фынгтыл рабадынц. Ногаей кьахонтае3 сае разы февзаерынц. Фынгтае аертасынц алы хаерннагаей. Асдаерд нае уромы алы нуазннагаей. Хур аемае Маеймае Хуыцау хонаег арвнты. Хур аем барвнты: - Кзед мае дыккаг фаенднаг саеххаест каенай, уаед ацаеудзынаен. Маей даер фзезаегьы: - Ліз даер Хуры ныхасыл разы даен. Хуыцау ком радта. Хур аемае Маей даер та Хуыцаумае бацаеуынц, Нуазаенты цолхьтае4 сзем аваерынц. Хур земае Маей каераедзнмае бакаесынц. Хур заегьы: — Мах нае бакомдзыстаем, цалынмае не ‘ртыккаг фаенднаг нын саеххаест каенай. Хуыцау та сын ком радга уымаей даер. Ногаей райдыдтой раегьытае, ногаей хьаелдзаегдзмнад байдыдтой. Сае ранмае та фаеххаеццае кодтой. Хур уаед фестадн, Хуыцаумае дзуры: - Баеркад уаед а фынгыл, фаелае ныр афон у, мае фыццаг фаенднаг мын саеххаест каен. Хуыцау фаерсы: - Ззегь дае фаенднаджы. Хур дзуры: - Замды кард маенаей каей атыдта, 14
ууыл Маейы хай йае цагссыг байтыдта. Уыдонаей равзаердн ног баестае — Заехх. Мах фаенды уыцы ран змаелаег цаемаей уа, змаелаег заеххон йаехнцаей сывзаераед. Хуыцау адзырдта йае таехоймае5, уымаен аербахаессын каены заеххаей сыджыты хай. Хуыцау аей аеууаерды йе ‘ртты ‘хсаен. Заехмае йае ракалы кьуыбаерттаей. Равзаерынц сырдаей, аезмаелаегаей, быраегзей. Байдзаг сае ваеййы Заехх аегаеронаей. Фынг та цаеуы дарддаер йае тынджы. Раегьытае араех, хаерннаг - парахат. Хур дыккаг хагт сысты, дзуры Хуыцаумае: - ТЕххаест мын мае дьпскаг фаенднаджы ныр ды куы сыххаест каеннс, уаед хаерын аемае нуазын аенцонаейдаер каеннккам. Хуыцау дзуры: — Заегь дае фаенднагы. Хур та йаем дзуры: - Заехх аезмаелаег фестаднс. Каераедзн хаераег снсты. Ахаем хорз мын куы ракаеннс: нутаен дзы сае цард халсараей куы уанд, аеммыст каед бынтон нае фесаефнккой. Хуцау та йае таехойты рарвнты. заеххаей хуылыдз маеры схаессын кзены. Райсы йае йаехнмае. Алы нывтае дзы скаены, Алы халсар аемае дыргьтае саразы, Ракалы сае Заеххмае. Равзаерынц дыргьтае, халсартае. Равзаерынц аеппает хьаеуаег хаерннаеггае. Хуыцаеутгае та дарддаер сае бадгы саер каенынц. Хаерынц, нуазынц, каерон ын нае арынц. Рацыд та раестаег цасдаераей, Хур наеуаегаей сыстадн, дзуры Хуыцаумае: - Бузныг дае ракаендтаей, бузныг дае баеркаедтаей, 15
Фаелге хуыздгер уанд, ме ‘ртыккаг фаенднаг, ме ‘ртыккаг тыхст хьуыддаг, уый ма мын куы саразнс. Бузныг дае уамккам аез земге Маей даер. Хуыцау та радзуры: — Згегь, уаеддаер. Хур аем дзуры: - Заеххыл каей рафаелдыстай, се ‘ппаетдаер хорз аесты, се ‘ппает даер хьаеудзысты, фаелге цалдаен кгераедзн ныр куынгег каендзысты, баестае сафгае кэендзысты геррайау. Ног цзерзег дзы сывзгерын кген ахаемы: се ‘гасаей зондджындаер, се ‘гасаей барджындаер. Хуыцау та йае тзехоймзе фгеснды, тгехоймае дзуры: - Заеххаей мын донаег6 кьуыбараегнмге7 кьаедзаегтае8 аербахаесс. Таехой йын сае аербахаессы, Хуыцаумге сге раггы. Хуыцау кьуыбаераегты донаегаей азмаеста, кьаедзаегты сыл андзегьта, ехсгей йае рацафта, стаей йае Заеххмае раппаерста. Хуыцау загьта: - Аізмзелзег фест! ТЕзмаест туг, фыд аемге стзег фестадн. Уый фгестзе йзе кьахыл слаеууыдн, цаеуынтае снста, кэестытае кодга. Дардыл фзелгзесыд, бзестзе йэе ззердземае цыд. Райдыдга лзег цзеуын цуаны, сырды фыдаей цардн, алы халсар хордга, цыд рзестзег, афтзе лзег цзерддзу кодта. Кзем ыл талынг кодта, уым уыдн йзе хзедзар. Арвы бын узевгзейэе - Хурзей хэедон дардта, ззеххыл кьахэей цэеугэейэе - ззеххзей дзабыр кодта. Лзег цзерддзу кодта, лзег амзелтгзе кодта, цард агур лзег цардн земзе йзе схуыдтой Царцн. 16
II. Ц/ЕРДДЗОЙ ХЕМ/Е БОНВ/ЕРНОН 3. Царцнаты Цаерддзой Цаердцзой ну бон араст нс цуаны земаг йыл сымбаелдн днссаг ну хохраебын. Хохрагбын цаеугаейае арв фыднагрд ныккодта аемаг багстае ныкькьаес-кьаес кодта. Цаерддзой йаехн айнаегмге нылхьывта, уалынмае йае размае агрхаудн таевд дур, зынгау сырх, аемае дзала' ныггуыпп ласта, арт снрвагзтпс агмае судзгае ацыдн. Сырдтаг арты разаей лыгьдысты агмае Цагрддзой худтнс сае фаестзе. 17
Ннкуымафедтаахгемднссаг. Бнрзетгесырдтгейарты афнзонгегсты. Цгерддзой сыл хгерыныл схгецыдн гемге йгем хгерзад фгекастытсты. Угед дурмге бацыдн, уый геруазалн гемге йге Цгерддзой снста. Доны былы йге герыхсадта гемге дур цгехгертге скалдта. /Ерталынг нс уым Цгерддзойыл гемге хохргебын герулгефыдн. Хохргебыны угеллаг фарс уыдн цад, кодта гехсндгге. Мгейы бафзендыдн уым йгехн найын. Уыцы ргестгеджы Хуыцауы хзерзефырт дгер рацыд йгехн найынмге гехсндгге цадмге. Хуыцауы хгергефырт цадыйыл аерлгеууыднс, йге даргесы раласта. Мгей кгесы гемге згегьы йгехнцген: - О, фарн, цы фарн дге, фгелге сылы кьах куы разыннс! Жцгегдгер Хуыцауы хаергефырт сылгоймагуыдн. Уый ам ннкгей аенхьаелдта, бахызтн цадмге. Угед Мгей дгер раласта йге даргесы гемге йге фгедыл басгерргет ласта. Цгерддзой сгем кастн сусгегаей. Хуыцауы хгергефырты Мгей рацахста, чызг йгехн тыдта, Мгей йыл хгецгге кодта гемге йге нге рауагьта боны цьгехтгем, батыхмнтге йын кодта. Бон цьгех кгенын байдыдта аемге Хуыцауы хаергефырт згегьы: — Ныр цы бакгенон, мае фыд мге куы базона, угед цы згегьдзынген? Маей заегьы: -Лаеу ам. - Уый фадат маенаен наей, фаелае гуырдз мае гуыбыны нс. /Ехсзевы куы райгуыра, уаед мае фыд згегьдзаен: “тЕхсаев кземаедаер цыдтаен”, боны куы райгуыра, угед та згегьдзаен: “Чндаер маем хьуызыдн”, мае катай ууыл у. Мгей заегьы: - Бон аемае зехсаев каергедзпйзе куы хмцзен кгеной, угед-ну аей рауадз, ацы аехсндгае цады йае ныббардзынге. Хуыцауыхаергефыртфгецыднугеларвмге,йгемадмаенымдгаенгае2 бацыдн аемае зескуыдта. Мад зей фаерсы: - Цы кодтай, мае кьона? - Цы фыдцзер Мзейы саер, - згегьы чызг, - зехсндгзе цады зембнсзехсзев мгехн анайон, згегьгге, кгецгейдгер Мзей фгезындн земае мын батыхмн кодта, ныр дзы генхьгелцау фзедаен. Цы мн бакаенон? 18
- Ма тыхс, мае кьона, нсты ысхос каендзыстаем. Бон цьаехтае кодта, афтае чызг аеруаеззау нс, сусаегаей йае мадмае адзырдта аемае йае фаерсы: - Мае фыд ам нс? - Ам наей, баелцуатаей наема аерыздаехтн. - Уаедае мае афон у. Хуыцауы хаераефыртаен райгуырдн чызг, йае таеппалгь3 аертаебаеккн4. Чызгы хьаедын аертысгаенаей5 снстой аемае йае аехсндгае цады смндаег кодтой. Чызгы хуылыдзты таерфы аехсад6 ныккодтой, аермаест ма дзы ну туджы кьуыбар фаескьона аззадн. Уалынмае аерцыдм хаедзары хнцау, аераесмуд-басмуд кодта аемае фаерсы: - Аллон-бнллоны таеф мыл аембаелы, аемае цы у? Ус заегьы: - Заегьнн дын аей нае саераен7, фаелае таерсын. - Цаемаей таерсыс, каед дын псчн нс тыхгаенаег, амардзынаен аей, каед хаерзгаенаег у - баузаелдзынаен ыл. - Нае, нае, нае саераен, ахаемаей нпцы нс ам. - Уаедае ма цы? - Нае чызг аехсндгае цады йаехн найынмае ацыдн аемае йыл уым ног гуырды буар андзаевыдп, аемае уый таеф нс нае хаедзары. - Каед боны ацыд, уаед хьуызгае акодта аемае марннаг у. - Нае, нае, боны аеддаемае даер куыннае каесы, нырма йае буар хуры хьарм куы нае зоны. - Уаед та аехсаевы ацыд аемае уый та сусаег цыд у, аемае йын цыфыддаер мн хьаеуы. - Нае, нае, аехсаевы даер нае ацыднс. /Ехсаев разваендаг куы нае уыны, уаед куыд ацаеудзаен. - Уаед та мае цаемаей бауырна, уый тыххаей мын псты равднс. Ус фаескьонайы туджы кьуыбармае ацамыдта аемае заегьы: - Маенае ма акаес, ацы тугаерхаемттае йае уаелае уыдысты. Хаедзары хнцау хьаедын аертысгаен фелваеста аемае фаерсы: - Уаед ай та цаваер тугаейдзаг у? - Уымаей тугтае хафтон аемае уымаей. Хаедзары хнцау фаерсы: - Уаедае аехсндгае цады цы раестаеджы уыдн? 19
- Боныцьаехтае куы кодта, уыцы афоны. — Уаедаг уый дэе чызг фаераедыдн. Цаей, уый тыххаей йае ном Бонвзернон хуыйнаед ног гуырдзен, аемае бон баераеггаенаег фаеуаед. Уый адыл аехсндгае цады хьомыл кодта Бонваернон, аемае райсомы куы фаезынд, уаед боны аербацьаех афоны февдмсы. Раезтн аехсндгае цады Бонваернон, йае хьус та йаем дардта Цаерддзой. Уый-ну донаей куы рахызтн, уаед Хур тартае кодта йае уындаей, йае буары уындмае. Діхсаевыгон-ну куы рахызтн, уаед та Маей нрддаер кодта. Йае февнаелд - арт, йае фезмаелд - зынг. Дзаебндырты аемае саегты ахста аемае-ну сае ададта, йаехн сырдты аехсыраей хаста, туг аемае аехсыр йае уадултыл схьазыдысты, хаемпус кодтой рустае, йае астаеу талыйагау8 кьаедзтае кодта. Кастнс аем Цаерддзой. Цаерддзой йе ссаргае дураей мардта сырдтае аемае-ну аей аерываердта аехсндгае цады был. Бонваернон мард сырды фенгаейае йае кьухтае каераедзнйыл ацахтанд, арт скодтанд аемае адджын фнзонджытае хордга. Нае зыдта Цаерддзойы. Цаерддзой дзы йаехн аембаехстаей дардта. йу бон та каесы Цаерддзой Бонваерноны хьаезтытаем, саегуыты гаепп акзены, уарпйы аехст фаекаены йаехп аемае аехсндгае цады нал фаезыны. Цаерддзой даер та йе ссаргае дураей саг амары, аемае йае цады был ныууадзы. Йаехаедаег халагьуд цырд ацаразы аемае хьахьхьаены. Ну раестаеджы Бонваернон фаезыны. Саджы мард фены. Кьаецаелтае каерзедзнйыл аваеры. Цаерддзой ыскувы: - Хуыцаеутты Хуыцау, ме скаенаег Хуыцау, ацы чызгаен йе ‘рттаей зынг куыннае рахауа. Бонваернон йае кьухтае каераедзнйыл аерцаевы, фаелае Цаерддзойы куывд Хуыцаумае фехьуыстн аемае йын аехсызгон уыдн. Хуыцауы фаендонаей Бонваерноны кьухтаей цаехаер нал акалдн. Уаед Бонваернон хьуыдыты ацыдн аемае йыл уаднд Цаерддзой йзехн аеруадзы. Халагьудмае йае бахаессы аемае йын батыхмн каены. Бонваернон эем дзуры: - Бын бауай, цы дае? Ліфсаерм даер нал п? Цаерддзой йаем дзуры: 20
—Ды мае царды хай, не ‘хсзен аендаер псчп куы нае нс, аефсаермаег9 каемаей уон. Нал аей суадзы Цаерддзой ну бонаей абонмае. Дыккаг бон Бонваернон дзуры: — Цаей, фаекаен мзе дае уаезаегмае, каем цаерыс, уый фенон. Цаерддзой бахудта аемае заегьы: - Маенаен цаей уаезаег нс, а баестае алы хьаед мае хаедзар у, алы фаез аемае хох та мае цаеуаен у. - Баелвырд цаеугае цардгаенаег дае. - Цаеугае цардгаенаег аемае хаедзар агураег даен. Уаед равзаерстой раесугьд бынат аемае дзы раесугьд халагьуд ыскодтой, залмы сыфтае аемае йае сырды цаермттаей сфаелыстой. Бонваернон хаедзары мн кодта, Цаерддзой та амаеттаегтае хаста. йубон та Цаерддзой саг амардта, аерласы йае. Бонваернон катай каены. Цаерддзой йае фзерсы: - Цаеуыл тыхсыс? —Куыннае тыхсон, ме ‘рттаей-ну цаехаер калдн, арт-ну ыскодтон, адджын фнзонаег хордтон, ныр хомаей куыд хаерон сырды фыд. Цаерддзой йе ссаргае дуры аваеры Бонваернонмае аемае заегьы: — Ай дын мае лаевар. Бонваернон бахудта аемае заегьы: - Ай аервон дур у. Сугтае аеркалы каераедзнйыл, ссаргае дуры аехсон цагьд акаены аемае цаехаер акалы. Цаехаер хус дзалайыл саембаелы аемае арт сцырын ваеййы. Адцжын фнзонджытае скаенынц, бахаерынц аемае та халагьуды баулаефынц. Афтае аервыстой сае раестаег дыууав уды, каераедзн уарзгаейае аемае каераедзнйаен адджын уаевгаейае. 21
4. Цаерцойы кадзег У аед та дын нуахаемы Цаерцо знлынтае снста скаенгае заеххыл. Ну хохраебын фаецаеуы аемае арв ферттывта, аербасаеста, ныннаерыд, баестае ныкькьаес-каеьс кодта. Цаерцо айнаегмае йаехн нылхьывта аемае йае размае аерхаудн уаеларвон тымбыл дур. Уый афтае таевд уыдн, аемае йаем февналаен нае уыдн. Дзала1 аемае цьаенуд2 каердаег йае таевдаей ссыгьдысты, заеххыл арт снрваезтн. Сырдаей, маргьаей лндзынмае фесты, артаей тарстысты, фаелае сае арт каей каем аеййаефта, уым сае фнзонаег кодта. Цаерцо днс кодта ууыл, уый наема зыдта зынджы мнннуаег. Фнзонаег цы сырдтае бансты, уыдон фыд аем фыхаей адджын фаекастн. Бацыдн уаеларваей аерхаугае тымбыл дурмае, донаей йае аерыхсадга аемае аеруазал нс. Батылдта йае ну ранмае аемае цаехаертае калдта. УЕхсаевы тары та рухсытае уагьта. Дуры бауарзта Цаерцо, йае цураей нал цыдн, аермаест-ну дзы цуаны заманы фаенппаерд. Дур аеваерд каем уыдн, уый цур уыднс аехсндгае цад, нывонд цад заедгае аемае дауджытаен. Саехн-ну дзы надгой, дур та сын аей хьарм кодта. Хуыцауы хаераефырт Хураемаей чызг уыднс, пубон йае мадаен афтае заегьы: — Маехн найынмае хьуамае фаецаеуон зехсндгае цадмае. — О, уый цы загьтай? - фаерсы йзе мад, — даеуаен уырдаем цаей цаеуаен нс, Маей дае фендзаенн аемае дае аевыдаей нае ныууадздзаен. — Маей алаехсаев нае фаекаесы, науаед куы сцаейкаеса, уаед ралццздзынаен. — Мзей Хуыцаунмае быцаеу сты, Хурнмае йае каей фаехнцаен кодта, уый тыххаей. - О, ма мын фаетаерс, маехн нае сафын. Мад уаелдай ннцыуал загьта аемае Хураемаей аехсндгае цадмае аерцыдн йаехн найынмае. Йае дараес феппаерста аемае цады смндаег нс. Маей фаесхох улаефыдн, ауыдта чызджы, йаехн рауагьта, йае дараес акалдта аемае уый даер цады фаемпдаег. Цаерцо саем каесы. Маей Хуыцауы хаераефырт Хураемаейы аерцахста аемае йае нал рауагьта. Хураемаей ма йаехн атон-атон кодта, фаелае йае бон нмцы уыднс аемае боны цьаехтаем Маейммае баззадн цады. Бонцьаехты Хураемаей дзуры Маеймае: 22
- Батыхмн мын кодтай, ныр цы бакагнон, мае мад мае даеуаей фаедзаехста. Мае фыд мае куы базона, уаед мае маргае каендзаенн. Ам лаеууон аемае уый та фыддаер мн у. Мае гуыбыны гуырдз саевзаердн, ныр аехсаевы куы райгуыра, уаед мае фыд заегьдзаенм “даеумае аехсаевыгбн цыдтаен”, бонаей куы райгуыра, уаед та аенхьаел уыдзаенн, даеумае аез сусаегаей цыдгаен. Маей загьта: — Уаехнмае ацу, бон аемае аехсаев каераедзнйы цы афон хнцаен каенынц, уаед. Чн райгуыра, уый-ну ацы аехсндгае цадмае раппар, стаей йын хос уыдзаенм. Хуыцауы хаераефырт чызг Хурагмагй фаецыдн уаеларвмае, бон аемае аехсаев сае каераедзнйае куы хнцаен кодгой, уаед. Чызг йае мадмае нымдгаенгае бацыдн, скуыдта аемае радзырдта йае хабар. Мад фаемаст кодта аемае заегьы: - Мауал ку ныр, мае бон, Маей йае маст райста, уымаен аемае фыдаех уыдн Хуыцаунмае, маенг нае акэенынц: “Аінаеуарзаегагн йае дзыхы арф фаед ныууадзы сау калм, аемае ысваеййы дзыллагты, сафаег”. Ахаем у, гье, мае кьона, Маей даер. Уаеддаер даг фаедзаехстон, нае маем байхьуыстай, ныр дын нсты хос каендзынаен. Хураемаейаен боныцьаехгы чызг райгуырдн аемае йае аехсндгае цадмагныппаерстой.Чызджытагппалгьзертагбаеккн,йагхуылыдзтаг йын йае мад таерфаехсад3 аеркодта, аермагст ма ну туджы кьуыбар фаескьона аззадн агмае уый агнагбары таефы смаг кодта хаедзары. Уалынмае хаедзары хнцау аерцыднс. Хуыцауы снахс, арасмуд- басмуд кодта аемае заегьы: - Уае, мае ардыстаен, цыдаер аллон-бнллоны таеф мыл цзеуы. Йаг ус аем дзуры: - Ой, баергаг дын аей заегьнн, фаелае нсты фыдбылыз куы скаенай, уаед аелгьыстагаен баззайдзыстаем. — Нмцы фыдбылыз скаендзынаен, агрмаест мын мацы басусаег каен, заегь мын алцы дагр раст. - Уаедае наг чызг Хураемаей йаехн надта аехсндгае цады, Маей йаем бахьуызыдн, батых ын кодта аемае уый таеф у, сываеллоны тагф. - Ох-хай, - заегьы йае лаег, — Маей Хуыцаумае маесты у, йае маст дзы нсы, каем н сываеллон, цаемаей мае бауырна. Каед мыййаг мае чызг Маеймае нзагрмнлты цыдн. 23
- Цытзв дзурыс, нав лзвг, нав чызг нзаврмнлты авддавмав давр куы нав цыдн. - Уавд та йавм, чнзоны, бонравфты цыдн? - Боны давр авддавмав нав цыдн, йав буар нырма хуры тын куы нав федта. — Уавд та цафон райгуырдн? — Бонцьавхты, авхсавв бонавй куыд хнцавн кодта, афтав. - Уавдав уавд йав ном Бонваврнон уавд, фавлав Мавй фыд лавг разындн, уымавн фавзавгьынц “Фыдбылыз хавссавг - адавмавй нппаврд, фыд ыл куы цавуа, уавд-ну йав сау маст йавхнцавй нсавд”. Бонваврнон авхсндгав цады хьомыл кодта. Хуыцауавн авй йав снахс фехьусын кодта, Бонваврнон ном ыл кавй савваврдта. Уавд Хуыцау завгьы: - Уадз, уыцы гуырд бон авмав авхсавв бавравггавнавгавй баззайавд фавстагавттавн. Йав амонд та Цаврцойы бауавд. Ліхсндгав цады Бонваврнон кавсагау ленк кодта, ну ранавй- ну нннав ранмав ацьыгьгьуытт кодта. Хур-ну йемав хьазыдн, раввдыдта йав. Мавй йавм йав мндбылты худтн, нав дзы хнцавн кодта. Фыдравсугьд рацн Бонваврнон, Цаврцойы заврдавмав арф бахызтн авмав-ну хьуыды кодта: “Ох-хай, ды кавй хай кавндзынав. Ныр мемав куы цаврнд, уавд нал фавлмавцнн. Нугавндзон сырдтав авмав мавргьтавм чн фавразы хьусын”. Бонваврнон ахавм цырд уыдн, авмав агавппмав - савгуыт, йав ацыд - уад, йав фезмавлд - зынг. Нубон Цаврцо саг амардта авмав царды былтыл рацавйцыд. Фавкомкоммав нс Бонваврнонмав, уый хьазыдн цады мндавг. іЕрбадтн. Бнрав йавм фавкастн, йав заврдав дзы радн. Уыйонг хьуыдыты ацыдн, авмав йав сагуым ферохн, йав бынатмав аврбацыдн. Фавхьуыды кодта: “Уавдав мав саджы мард цы фавкодтон?” Цадбылмав раздавхтн, кавсы: Бонваврнон сугтав амбырд кодта, йав кьухтав кавравдзнйыл ацагьта, сугтав ссыгьдысты. Саджы мардавй фнзонджытав акодта авмав сав хавры. Цаврцомав днссаг фавкастн авмав алыбон давр сырды мард хаста, Бонваврнон та сав фнзонджытав кодта йавхнцавн. Нубон та аврхаста сырды мард авмав йав цады былыл авравваврдта, ставй Хуыцаумав скуывта: - Хуыцау, ацы чызджы кьухтавй цавхавр мауал ракавлавд! 24
Бонваернон та сагавй фнзонджытав акодта, сугтав кавравдзнйыл ававрдта, йав кьухтав ацагьта, фавлав сав зынг нал рахаудта. Фенкьардн авмав дзуры: - Кавй аххосавй нал хауы мав кьухтавй зынг, уый мавм йавхн равднсавд. Кавд ас лавг дав, уавд авз дав чызг, ды та мав фыд. Цаврцо йавхн нав равдыста. Бонваврнон та дзуры: - Кавд чызг дав мавнау, уавд хотав уыдзыставм авмав рацу. Ацы хатт давр та нав равдыста йавхн Цаврцо. Завгьы та чызг: — Цавй, кавд усгур дав, уавд мав Хуыцау давуавн загьта авмав рацу. Цаврцо ныр йавхн раргом кодта. Бонваврноны цонгыл фавхавцыдн, чызг авм дзуры: - Мав даравс кавнын мав уавддавр бауадз, авфсаврмавг давр мав нав кавныс? Цаврцо завгьы: - Нав цард нумав кавм уыдзавнн, уым не ‘фсаврмавг давр навхн у. Бонваврнон акодта йав даравс авмав завгьы Цаврцойавн: - Кавм цаврыс, уырдавм мав акзвн - Кавм хьуамав цаврон, - завгьы Цаврцо, - мав цавравн бынат бастуаг4 хавдзар. - Уавддавр мын авй равднс. Цаврцо Бонваврноны бакодта, уавларвон дуры кавм бававрдта, уырдавм, авмав завгьы: — Ам у мав цавравн, ардыгавй хавхтыл - мав цавуавнтав, быдыртыл - мав фавндавгтав. - Уавдав хорз цавугавцард фавкавныс, фавлав ацы уавларвон дур зынгдавттавг у, рахавсс-бахавсс авй нав фавкавндзыставм, ам дзы арт кавндзыставм, ам уыдзавн нав цавравндон. Уавларвон дуравй аврцьыккавхсон скодтой, саджы мардавй фнзонджытав саравзтой авмав нумав адджын бадт фавкодтой. Кавравдзнйыл узавлыдысты. Уыдон уым сырддзаврмттавй агьуыст саравзтой, уавдавй фавставмав Бонваврнон хавдзармав кастн, Цаврцо та цуаны куыст кодта. Уавд нубон завдтав авмав дауджытав Хуыцаумав хьаст байдыдтой: - Уавларвон дуравй Цаврцо авмав Бонваврнон зынг скодтой, арт дзы кавнынц, сомбоны та дын давхнмав цавудзысты авмав дуры фавставмав куы байснс. 25
Хуыцау сын завгьы: - Хуыцау тыхгавнавг нав фавцавуы, зонд фавамоны. Уыцы дур завххыл савмбавлдн авмав йавм мавнавн аввналавн нал нс, уавд ма цавй Хуыцау уыдзынавн. Завххы авз нав рафавлдыстон, Хур авмав Мавйав конд у. Сымах дуры Уарппы баврзавндмав схавссут, уым- ну дзы афавдзавй-афавдзмав баззайавд хуыцавуттавн, завххавн та ард хаврынавн фавуавд, сомы дзы куыд кавной йав номавй. Уавдавй баззадн сомы кавнын давр авмав завххавй ард хаврын давр. Хуыцауы фавндоныл ннчнуал ннцы загьта, фавлав уавддавр дуры Уарппы баврзавндмав фавхастой сусавгавй. Афавдзавй-афавдзмав дзы арт фавкодтанккой хуыцавуттав нывонд зынджы номавй, фавлав давд дзуаврттавй баззадп, дур кавй ахастой, уый аххосавй. 5. Уаеларвон зынг Завдтав авмав дауджытав Хуыцаумав хуынды уыдысты ну бонавй нннав бонмав Хуыцау йав уазджыты фавхыгьта, ставй завгьы: - Чысыл куы атезгьо кавннккам. Сразы сты уазджытав авмав араст сты Уарппы1 баврзондмав, акастысты хавтавлавгавй2 алы равттавм авмав завххыл сав цавст ахастой. Хуыцау завгьы: - Завххыл змавлавг фавзындн авмав дндннавг калы. Завдтавй ну завгьы: - Ныр сав куы феннккам. Рараст вавййынц Завххмав. Цаврддзой авмав Бонваврнон сав халагьуды хьавбыс-хьавбыс улавфыдысты авмав ннкавй бафнппайдтой. Уавд Хуыцау Жрвон дуры адавы авмав завгьы йе ‘мбавлттавн: - Адон зынджы ад базондзысты авмав фавстагмав уавлаврвтавм тавхдзысты. Жрвон дур сав нав хьавуы. Уырдыгавй та кавмттыл ацыдысты, сагтав ацахсынц авмав Уарппы баврзондмав ыссавуынц. Хуыцау завгьы: - Навхн фавмплдзых3 кавнавм. Сразы сты Хуыцауы авмбавлттав. Уарппы баврзондыл аврвон дуравй авзныгьдзагьд акавнынц авмав авртытав бандзарынц. Хуыцау завгьы: 26
- Цгей, ацы арт нывонд арт фаеуаед. Сразы ваеййынц нууылдаер. Заеххыл аерцахсгае фосаей фнзонджытае акаенынц, сае хус аесмаг дардыл ацаеуы. Цаерддзой фехьал аемае фаерсы Бонваерноны: - Ай цаей хус аесмаг каелы? Бонваернон заегьы: - Баелвырд ам чмдаер уыдн. Халагьудаей ракаесынц аемае Уарппы баерзондмае скаесынц. Уым арт цыренаей судзы аемае дзуараей, дауаегаей йае алы фарс бадынц. Бонваернон заегьы: - Уыцы арт не ‘рвон дуры арты таеф каены. Асгаерста Бонваернон йаехнмае аемае дур уым нал уыдн. Цаерддзой дзуры: - Лінаецгеугае мын наей Уарппы баерзондмае. - Фаелаеу, афтае цаеугаейае дын наеу. Бонваернон лалымаестыгьд акаенын каены аертае сырды, донаей сае айдзаг каены аемае заегьы Бонваернонаен: —Мыййаг дае куы базоной, уаед даем зынг аеппараен каендзысты. Ды ма фаетаерс. Лалымы доны-ну зынгыл ауадз, каеннод саем нае бахаудзынае. Цаерддзой аертае лалымы донаей йедзаг ахаессы йемае. Хуыцау аемае йе ‘мбаелттае фнзонджытае каенынц, хаерынц аемае нуазынц. Уаед Рыны бардуаг йаехн хьуыды ацыдн аемае Цаерддзойы ауыны, фездаехы аемае заегьы: - Заеххон лаег ыссаеуы. Уыдон ыл таевд уаехсджытае аппаерстой. Цаерддзой таевд уаехсджытыл дон ауадзы аемае аеруазал сты. Уаед артмае донпалым фехсы, дон артыл акаелы. Нууылдаер фзетарстысты аемае заегьынц: - Нае артыл нын дон ауагьта Цаерддзой, фаелае цаеуаем. Нууылдаер ацыдысты уаеларвмае. Цаерддзой арты цуры ссары йе ‘рвон дуры, райсы йае, зынг рахаессы аемае Бонваернонмае раздаехы. Уаеларвон зынгаей арт скаенынц аемае та фнзонджытае райдайынц фыцын. Каенынц сае цард Цаерддзой аемае Бонваернон. Хуыцау аемае йе ‘мбаелттаем хьыг аеркастн, Цаерддзой сын сае 27
нывонд уаеларвон артыл дон кзвй ауагьта, уыцы хабар. Таерхон байдыдтой Цзврддзойы амарыныл. Ззвдтзв ззвгьынц: - Хуыцау, де сфзвлднсгзв у звмзв йзв ды амар, махзвй ннкзвй бон бацзвудззвнн Цзврддзойы амарын. Хуыцау ззвгьы: - Ліз рафзвлднсдзынзвн тыхджынзвй тыхджындзврты ззвххыл. Уадз, уыдон звй амарой, кзвннод мзвм Хур фзвтнгь4 уыдззвнн. — Уый дзвр раст завгьыс, Хуыцау, — загьтой йе ‘мбзвлттзв. Хуыцау рафзвлднсы ззвххыл Еугуыппарты, сзв зонд сын зыгьуыммзв скзвны звмзв сзв сардауы кзврзвдзнуыл. Бонвзврнон ззвгьы Цзврддзойзвн: - Адон дзву афтзвмзвй нзв ныуаддзысты, фзвлтау бавдзвл, звмзв де ‘рвон дурзвй звфсзвн фатфындзтзв5 сараз, цы ма дзы аззайа, уымзвй - цнлхь, узвд дын ннцыуал кавндзысты. Бонваврнон дойнаг дуртавм фатфындзтав рацагьта, цмлхь саравзта авмав авхсон дурыл сыссыдн цнлхьы. Афтав цыргь звй скодта авмав аврду йав комыл дыууав кодта. Еугуыппарты размав ралавууыд Цаврддзой. Фавттавй сзв авхсы, цнлхьавй сав каврды авмав сав сау авскьуыдтзв акавны. Хуыцау кавсы авмав завгьы: - Уарппы хохыл цы аврвон дур ныууагьтам, уый Цаврддзойы кьухы бахаудн, скодта дзы хавцавнгарз авмав Еугуыппарты сау цагьд кавны. Хуыцауы авмбавлтгав завгьынц: — Афтав сараз, Хуыцау, авмав йыл тыхсгав куыд авркавной. Еугуыппартав та Цаврддзойыл авртыхстысты. Уавд Цаврддзой йав сынавг доны аврдавм скодта. Еугуыппартав донмав нав уавндыдысты авмав та сав фыддавр цагьд фавкодта. Хуыцау завгьы: - Уав фендавй ннцы рауад, Цаврддзой йав сынавг донмав скодта авмав йын тых нав арынц. Завдтав та завгьынц: — Фавлтау доны цаврджыты давр рафавлднс, у ыдон давр авй куыд цаввой. Хуыцау рафавлдыста доны цаврджыты давр. Донбеттырты уавлдайдавр авмав Хуыцау бафавдзавхста: 28
- Цагрддзой сымахмге куы бырса, уагд агй цагвут. Нннаг хатт дагр та Еугуыппартаг самадтой тох Цагрддзойнмаг. Цагрддзойтайагсынаггдонырдагмскодта.Уагдагйчьылдымагрдыгагй Донбетгыртаг цагвын байдыдтой агмаг суынгагг нс Цагрддзой. Разагй, сур загххагй йаг Еугуыппартаг цавтой, чьылдымы агрдыгагй - Донбеттыртаг, агмаг йын гагнагн нал уыдп. Цагрддзойы буар сыхырнайау хуынчьытаг кодта. Бпраг фагцагьта Еугуыппартагй, Донбеттыртагй. Йаг целхь фехста агмаг Бонвагрноныл халагьуды сагмбаглднс. Бонвагрнон целхь фелвагста агмаг разгьордта, фаглаг уагдмаг Цагрддзой амардм. Бонвагрнон целхьагй Цагрддзой алыварс хох агркодга агмаг скуывта: - Ме сфаглднсагг, ам мын загппадз куыд феста, Цагрддзой йаг мндагг цы фагуа. Йаг дзырд агрцыдм агмаг Цагрддзой зэгппадзы баззадп. Еугуыппартаг агмаг Донбеттыртаг усмаг наг февнаглдтой, саг магрдты рагдзаггьдтагй хастой агмаг саг ныгагдтой. Баззадн Бонвагрнон йаг халагьуды пунаггагй цагргагйаг. Цагрддзойы целхь йаг нывзгрзагны нывагрдга агмаг кастн йе ‘нхьаглцаутаг кагд уыдзысты, уымаг. Бонвагрнон нымадта рагстагг агмаг агнцад агнцойаг дардта йагхн йаг агнхьаглцаутагм. 6. Уаеларвон зынг (варнант) Ну ахагмы та Хуыцаумаг загдтаг хуынды уыдысты, Хордтой, нуагзтой, цагл-мннас кодтой. Фагсхорд афонты Уагрыппы сагрмаг хн нрхагфсынмаг рагезгьо кодгой. Уагд сыл сымбаглдн фпзонагджы тагф. ~ Уый Цагрддзой кодта адджын фнзонагг. Йагхн хорз федта агмаг агрулагфыдн. Хуыцаумаг таглм1 агркаст ацы стыр цау. Заггьы дын афтаг: - Цагрддзой ныр артыл фнзонагг кагны, агрвон дурагй уый агзныгьддзагьд кагны, уагд ма ныр мах та цагй хуыцагуттаг стагм. 29
Ныры бардуаг Хуыцаумае дзуры: - Куы мзе ауадзнс, уагд ын йае зынгы Дыууае уысммзе ам фестын кзеннн. Хуыцау аей рауадзы Ныры бардуаджы. Ныры бардуаг фынзей Цзерддзойыл сынтае рацаеуы йае аервын дурын уайтагьд адавы, Хуыцаумзе ссзеуы, ратты йаем зервон дуры. Хуыцау фавзэегьы: - Скаенаем стыр арт уаеларвон дураей, цаемзей фаедзаехст уа йае ахаессыны алдзаен2. Арт стыр скзенынц земае йае снывонд каенынц. Узед дын Цаерддзой ныр райхьал взеййы, Агуры аервон дуры, фзелае йае нзе ары. Уаеларвон цзерджыты Уаерыппы фены, Лалым стыгьд акаены аертае сырды, Донзей сае айдзаг каены аемае арастп Уаерыппы саермае. Заедтае, дауджытае Цаврддзойы нав уагьтой, Цаерддзой фаестэемае комгае нае каены. Таевд аефсаен уаехстытае Цзерддзоймае аппарынц, Цаердцзой нае фаетарст, дон сыл ауадзы. іБнаенхьаелаеджы сае астаеу февзаерд, йае доны хуыппаей нывонд артыл бамнзы, нывонд артаен дын йае сыф-сыф ссыдп. Дзуаерттае дын лмдзынмзе фесты. Лірвон дур даер сае адаергаей айрох. Уаелаервтаем ма саехн баергае айстой, фаелзв дын Хуыцау тыхджын смаесты. Еугуыппарты дын Цаерддзойыл сардауы. Донбеттырты давр ууыл бандзары. Цаерддзойы ма дын аенцой каем уадзынц. Лірвон дураей дын целхь ацаразы. Дурты аехсаенаей адзаебаех каены, Ліхсон дуртыл аей тынг аесцыргь каены, Ралаеууыдн дын Еугуыппарты уаед, нннае аердыгаей та Донбеттырты цагьта. Раедзаегьдтаей дын сае арвмае самайы, 30
Сае тугаей баестае лаесаентае акаены. Йае цонг нае фаеллайы Цаерддзойаен хаесты, фаелае стаевдм, донмае йаехп байсы. Лінаеауаердгаейае йыл доньі Донбеттыртае тыхджын схаецынц, дон ын нае даеттынц. Цаерддзой ыстыхстн, йае ком сур кодга. Йае туггы цьырдта дойны мондагаен, йае туджы калдта бынтон аенаевгьау. Уаед дын фаестагмае йае тых аерсастн. Йае карды фехсы, кард даер атаехы, йае халагьуды таервазыл фындзсагьд аваеййы. Хуыцауы хаераефырты чызг Бонваернон уыдн. Бонваернон та Цаерддзойаен йае лымаен уыдн. Кардмае февналы аемае базыдга Цаерддзойы хьуыддаг. Цаврддзой фесаефтн. Бонваернон Цаерддзойаен цырд заеппадз скаены, Уым аей баваеры, стаей рацаеуы йае халагьудмае. Лінхьаелцау уыдн аемае аенхьаелмае кастн. Каед аеппын аемае йае маст нскуы ссаеунд. Царцнаты мгесыгы хгелддзгегтае Едысы 31
III. АХУЫ /ЕМ/Е НАГЬУЫЛЛ/Е 7. Ахуы земзе Нагьуыллае Уаед дын мухатг Бонвазрнон аеруаеззау. Угеззау та афтзе аерцн аемае йаем фаекаесаег нал уыд. Тыхсы, фаелэе каемае фаедзурнд. Йае тыхстдзннад ын заеронд Донбеттыр бамбаерста. Ракодта йае фазндаг Бонваерноныл аемае йаем дзуры: - Уазаег нае уадзут? - Мндаемае, каецы дае? 32
Загронд Донбеттыр халагьудмае бахызтн, дзагццгег1 зербадтн аемаг кагсы Бонваерноны таеппалгь2 хуыссаенты даер наг цаеуы, нге даер сыстын йае бон у, афтаемаей хьгерзы. Заеронд Донбеттыр аем бадзуры: - Цы кзеныс, мае фысым, каензе дае уазаеджы размае цаеуылнае рахнзыс? - Ма мыл бахуд, уазаег. Тз аенхьаглцаутаг хьуамае ныййарон. Наей маем фаекаесаег гемаг тухагнгей маелын. Загронд Донбеттыр кьахаегау дзуры: - Ныр дге аез фервгезын каеннн, фгелае дге саеронаей3 тагрсын. - Саерон ма удмндагг куы уанд, уаед маен ннкаей агххуыс хьуыдн, фгелае заеппадзы гембнйы. Згеронд Донбеттыр та ноджыдаер заегьы: — Ныр цы раттнс даг ферваезыны тыххзей? - Цы аенхьаелцаутае ныййарон, уыдон аем хьаны4 раттнн афагдзы фаестае. - Хьан даер та стаей йае фыды уагзаггы агурдзагн, фаелае хуыздгер уанд, ахсгев нае уат ну куы ‘ркзеннккам, уавд дзе байзаеддаджы афаедзы фаестае гез хьаны хаст скаеннн. Бонвагрнонген гаенаен нал уыд аемаг затьта: - Мге афон нагу, ныртаеккге гуырдтае ныййардзынаен, фаелтау мзем фагкаес, стаей уый фаестае дае хьуыддаг араз. Згеронд Донбеттыр ныццнн кодта, Бонвзерноны ферваезын кодта. Бонваернонаен райгуырдн дыууаг фаззоны, чызг гемзе лаеппу. Лагппу куы гуырдн, уагд зынтаей гуырдн аемае ззеронд Донбеттырмге бадзырдта, заггьгзе, мын, аххуыс кагн. “Ахуы” куыд загьта, афтае лагппу райгуырдн, уый адыл аей Ахуы рахуыдтой. Чызг куы гуырдн, уаед та Бонвагрнон хьавыд заегьынмае “нал маг хьаеуы”, каензе “науагд уагд”. Уый адыл аей рахуыдтой Нагьуыллаг. Бонвгернон фервагзтн гемэе йаем заеронд Донбеттыр дзуры: - Нае дзырд хьуамаг дзырд уа. Бонваернон заегьы: —Цагрддзой заеппадзы аембнйы, уаед та йаем куы суанс земзе куы заегьнс: “Гье, Цаерддзой, де ‘нцой чн уыдн, уый ныр мае фаенднаг каены”, аемае-ну раздаех. 33
Заеронд Донбеттыр ныццнн кодта агмзе завппадзмае азгьордта. Бонваернон Цаерддзойы карды дуары таервазыл афндар каены, йае ком аеддаемае, афтагмзей. Заеронд Донбеттыр заеппадзмае суадн аемае бахьгер кодта: — Гье, Цаерддзой, де ‘нцой чн уыдн, уый ныр мае фаенднаг каены. Цзерддзойы аестджытае базмаелыдысты. Маекьуыстаег ратахтн аемае заеронд Донбеттыры цаестыл саембаелыдн. Заеронд Донбеттыр фзелмдзаег нс, аермаест ма загьта: — Ліз мае фгенд афтае сыххгест каендзынген аемае даг хаерраегь стджытге фгенык куыд фестой. Разгьордта згеронд Донбеттыр халагьудмае. Уаед Бонвгернон рухс ахуссын кодта. Згеронд Донбеттыр аем бадзырдта: - Уге, Бонваернон, дае сзерон мын аккаг хорз фаецнс аемае дае дываер маст нсдзынаен. Рухс даем цаеуылнге нс? - Маехн гехсын, аербахнз, дае цаест уынгаейае маехн куыд аераехсон, сылыстаег куы даен. - Уый маем таелм нае каесы, - заегьы заеронд Донбеттыр, фаемндаег ваеййы хаедзары хуылфмае, фаелае йае ных сцавта Цзерддзой кардыл аемае саеры тенка цармае фагхаудн, аерфгуытаей даглагмзе та размае бахаудта. Заеронд Донбеттыры Бонваернон бгеласыл сауыгьта аемге йге таеф уырдыгаей калдн. Донбеттыртге йгем лаегьстгемае цыдысты: — Ратт нын нге марды, — аедзухгей йын дзырдтой. Бонваернон загьта: - Мзе гуырдты мын кьуырнмае схаессут, кгефы гехсыраей сае хорз хьомыл каенут, кьуырнты фзестаг уаед уге марды ардыгаей ахаесдзыстут. Цы ггенаен уыдн Донбеттыраен, кьуырн гемгьуыдгей хорз зылдысты Бонвгерноны сываеллаеттаем, аемае дмссаджы мыхьылтае снсты. Ахуы аемае Нагьуыллае сае кьаехтыл кьуырнмае азгьордтой аемае загьтой: - Ай дын дае гуырдтае. Бонваернон сын радта заеронд Донбетгыры марды. Марды таефгаенгае аластой аемае ма саем Бонваернон адзырдта: - Агуый таеф фаекаенут, донхортге. 34
Ахуае аемае Нагьуыллае тагьд хьомыл кодтой, кьуырн маейдзыд кодтой, маей та - афаедзыдзыд, рахьомыл сты аемае Ахуы цуаныхьом фаецн. Ахуы фаерсы Бонваерноны: — Цымае мае фыдаей аеппын ннцы баззадн? Бонваернон загьта: - Куыннае баззадн, маенае йае цнлхь, уаеларвон дураей араезт. Даелае быдыры йае фаетты фатфындзтае, цыма дае хьаеуы. Маенае дын заеронд Донбеттыры саеры тенка аехсыр дуцынаен, дае фыды цнлхь аей ыслыг кодта. Ахуы аербамбырд кодта фатфындзты, фаеттае сараезта, аердын аескодта, цнлхь йаехнмае райста аемае фырцннаей хаердмае фаехаудта. Цнлхь йае кьухаей феппард нс аемае йае мады заердаейы амндаегп. Бонваернон аерхаудн аемае йае маелает аерыввахс. Ахуы нынкьардн, Нагьуыллае йае рустае тыдта. Уаед Бонваернон дзуры: - О, мае хьаебултае, уаехн ма хаерут, фаелае аез амаелдзынаен. Мае дзыккутаей мын ракаенут, аердынбос сае абнйут, каеннод аердынбос аескьуыдтае каендзаен. Маердты уае фыднмае сымбаелдзынаен аемае заегьдзынаен, заегьгае, нае номыл каестаертае ныууагьтам. Уаехн хнзут, цалынмае уаехнуыл февваерсат. Маен Донбеттыртае маердтаей даер нае ныууадздзысты. Стыр арт-ну скаенут. Арты фаездаег мнгьтаем куы хаеццае каена, уаед мае фатыл уырдаем фехсут, стаей уаем уаеларваей аервылаехсаев мае цаест дардзынаен. Бонваернон амардн. Ахуы аемае Нагьуыллае стыр арт скодтой. Фаездаег мнгьтыл аембаелыдн. Фатыл сае мады аерываердтой, фаелае аердынбос аскьуыдн. Уаед сае мады фаедзаехст сае заердыл аербалаеууыдн аемае сае мады дзыккутаей аердынбос абыдтой. Жрдыныл аей абастой аемае фатыл сае мады мнгьтаем фехстой. Мнгьтае аербатымбыл кодтой саехн. Знлгае дымгае сыстадн аемае Бонваерноны фаеуаелаеджнн5 кодтой. Хуыцауы хаераефырт сае йаехнмае каем бауагьтанд, фаелае сае бон Хур хьахьхьаедта Ахуы аемае Нагьуыллаейы, аехсаев та — Маей, райсомы аердзем та - Бонваернон. 35
8. Хурземаейы амард Хуразмаей Хуыцауы хазразфырт уыднс. Сфазлмзецыдн йае цардазй, бакуырм, бакьуырма нс азмаз дзырдта: — Маз чызг, Бонваернон, маказд ма разын боны, аехсаевы та дазу уынаег дазр ма уазд! Фазлмзецыдн йаз царды Хураемаей, алцы йаем талынгазй зындн азмае-ну йзе чызджы куы азрымысыдн, уаед йае хьараег, йаз сагьаес хьуыстн: - Маз разазй мзердтаем бацыдтае, земзе мае уыйонг дае хорзаех уаед, аез даер казм амавлон. Боныцьаехты-ну даз рухс маем рауадз. Фаелаз нзаеры мазйрухсы тынтае мазнмаз даер бауадз. Тухазнзей мардн Хураемаей аемаз куырдта Хуыцаузей мзелазт, куывта йзем: - Ліз азттаес' куы дазн азппаетазй, баззвронд дазн, Хуцау, маз цард фзеуазд маелзетаей. Хуыцау азм дзуры: - Дзеуаен уазларвыл назй ныгаенаен, дае цазуает зазххыл цазразг сты аемае дае мард даер, гье, уырдазм хаесгае у. - Ох-хай! Мае цаеузеты заенаег каед Заеххон сты, уаеддзер ззеххы рафзелдмсаег даехаздаег куы даз, ззеххылцзерджытзе дазу тынгдаэр зонынц, даз ном дын арынц. Хуыцау мзесты уыднс йзе хзеразфыртмаз, Мзей йын казй батых кодта, уый тыххзей. Йе стыр цау зазххыл кзей зерцыдн, уымзе газсгаз ззегьы йае хаераефыртаен: - Ныраей фзестземае авгьдауазн бауазд, зазххыл чн гуыра, уымаен узеларвы ныгазнэен ма уаед. - Омае азз узеларвы цазрзег куы дзен, - зэегьы Хуыцауы хазразфырт, - уазларв маз баныгзен. Хуыцау сразы нс Хуразмаейы фзендоныл земае йае амары. Хабар фехьуыста Бонваернон, зерцыднс азм. Хуыцау йе ‘мсзерты фзерсы: - Уый та ма дзы каецы у? - Даз хзераефырт Бонвзернон, - зазгьы ну дуаг, - Нзерцойы бннонтаз уыдн, азрдазгмард, азрдазгаегас у. Бонвазрнон бахьаразг кодта йаз мадмае: 36
-- О, ныййараег мад! Дзурын даем маердОн аевзагаей, каед мае аргае ныккодтай, уаеддаер. Нае фехьуыстон ма заегь. Райсомы дын дае бон нзаераей хнцаен каендзынаен, пзаераей та дын де ‘хсаев бонаей хнбар каендзынаен. Ды маем мады заердае дар, маердты нумав цаердзыстаем. Ныраей фаестаемае фаеткаен баззайаед: уарзондзннад - хьаебулмае уаед, заенаеджы равзаерд ныййараегаен адджын-ну фаеуаед. Ацы аегьдау заенаегаен авнаезгьае2 ма уаед, каеннод мад мзердты авд марды каендзаенн, мадараей3 цаеудзаенн. Каестаеры бон та авсуаены райсом4 фестаед. Дуагтаей сае ну заегьы: - Ай ма дзурын куы бауадзаем, уаед нае саертае салф5 рафтаудзысты, марды бававраем. Хуыцау сразы нс. Хураемаейы бахастой заеппадзмае, йае саер ын скаесаенырдаем скодтой, таерхаегыл аей раваердтой. Хураемаей рабады мардаей аемае заегьы: - О, ме сфаелднсаег! Цаерын ма мае бауагьтанс Хурты хурзаернн, маейты бардуаг! Хуыцау заегьы: - Ох-хай, раст аей нае ныгаенут, йае саер ын цаегатмае скаенут. Хураемаейы саер цаегаты ‘рдаем скодтой, уый та рабады мардаей аемае заегьы: - О, ме сфаелднсаег! Цаерын ма мае бауагьтанс уазал цаегаты. Хуыцау ногаей заегьы: — Раст та йав нае ныгаенаем, йае саер ын хуссары ‘рдаем скаенут. Хураемаейы саер хуссарырдаем фаезылдтой. Уый та мардаей рабады аемае заегьы: - О, ме скаенаег! Цаерын ма мае бауагьтанс хуссайраг хьарммзе. Хуыцау ногаей заегьы: — Йае саер ын ныгуылаенырдаем фаекаенут, каеннод ныгаенын нае бакомдзаенн. Хураемаейы саер ныгуылаенырдаем фаекодтой. Мард йае кьаехтае фаехьнл кодта аемае заегьы: - О, дзаенаеты бынат, кьахаей даем цаеуын хьаеудзаен! Хуыцау та заегьы: — Худннаг каенаем, йае кьаехтыл ын дзуарцыртаевавр6 аеравваерут. 37
Марды кьагхтыл дзуартывазр агразваердтой гемаг Хурагмагй нал ракастн, нал дгер нстыуал сдзырдта. Хуыцау загтьы: - Амагй фзестагмаг фагткагн баззайаед: марды саер ныіуылзенырдгемаевзердцзеузед,рухсмауалуынаед,кьаехтырдыгаей та йыл цырт сагьд цагуаед. Уаедаей баззадн фгеткаен марды саер ныгуылаенырдзем аевзерын гемге кьэехтырдыгаей та цырт садзын. 9. Ахуыйы хьжзтытяе Ахуы сндзаер уыднс аемае Царцнатгей уыднс. Фыдфыдуаг рацыднс азмаз йын макае заегьаег нге уыдн. Еаз тагьд кодта. Нухатт хфаенд кодта, ааегызз, .маем цас тых вс, уый базонын. Йае хо • Натьуыллэейаен ззегьы: - Ліз мае тыхтге хьуамзе базонон. Йае хо дзуры: - Ма ацу, ам нунаегаей цы аразын. - Цазмзей тгерсыс, кгед даем нсты тас цзеуа, уазд-пу рындзыл хаергге сындзытаей арт скаен. Хз сае сае тгефаей базондзынген аемае даем зындзынаен. Ахуы ахызтн, ну суангыл агссаеуы, ратьыл бахнзы, ннназ суангмае бафты, стгей та, каем коммае, каем фаезмае афты. Бнрзе фаецыднс аемае суадоны раз аербадтн. Каесы аемге аертае гуымнр уазйыджы гербацгеуы. Сае цаенгтге аххгерджыты стгевдаен, сге дзых куы схаелну кгенынц, угед цыма кьутутае сты, раст афтге фзезынынц. Ліртзе гуымпр уагйыджы заегьынц: - Цаей, ахьазаем Сразы сты. Сае ну дур хазрдмге фехста, йае сзер йаем бадардта гемае дур фгестгемге ратахт, гуымнр уаейыджы саерыл сзембаелыдн азмге фзейнгердазм хуыртагй акалдн. Дыккаг гуымнр уагйыг йае кьух сагтомазй баеласы цгенгтыл фндар ныххзецыдн аемаз йаз аед ундаегтае стыдта, заеххыл азй фаекодта азмзе схьпсгай ныппырхп. Жртыккаг гуымнр узейыг, доны йзе цонг нытьтьыста, йае комы таеф гем бауагьта, цонгыл авд нвазыны базрц нх схазцыдн, 38
уыцы пхы стыдта, цонг дуртыл ныццавта аемае нхтае кьаертгай фаейнаердаем фаетахтысты. Ахуымае днссаг фаекастысты аертае гуымнр уаейыджы хьаезтытае аемае йае бафаендыдн уыдоннмае ахьазын. ТЕргом саем рацыдн аемае заегьы: - Фарн уае хьазты уа. - Фаернаейдзаг у, лаеппу. - Днссаджы хьаезтытае кодтат аемае мае заердаемае тынг фаецыдысты. Уыдон ныххудтысты аемае заегьынц: - Ды нырма быммпз цыдаер дае, уагаеры хьаебысаей куы фаехаецаем, уый куы феннс. - Хьаебысаей аез даер рахаецнн, фаелае каенмае, пу ахаем мын ам ннчн пс. - Даеуаей цаей хьаебысаей хаецаег нс, маенае нае хьаезтытае даеу дпсы куы быфтыдтой, уаед? Ахуы та загьта: - Уае хьаезтытае маен бафтыдтой днсы, фаелае мае хьаезтытае та сымах бафтаудзысты дпсы. - Уаедае-ма нае хьаезтытаей ахьаз. Ахуы уаейыджы дураей аертае хатты стырдаер фелваеста аемае йае хаердмае фехста. Дур афтае уаелнау стахтн аемае ма йае цаест гаезаемае уыдта. Уаедмае йае ну цонджы доны атьыста аемае йыл ныффу кодта. Цонгыл дыууадаес нвазыны баерц пх сбадтн. Йае нннае кьухы каестаер аенгуылдзаей аеппаеты ставддаер баеласы цонгыл ныххаецыднс. Уалынмае дур аехснтгаенгае аертаехы. Ахуы нх аемае баеласы нумае стыдта. Таехгае дур куы аераеввахс м, уаед аертаейы каераедзнйыл ныххуырста аемае лыстаег кьаерттытаей фаейнаердаем фаехаудтой. Уаейгуытае хаелпудзыхаей аззадысты аемае загьтой: - Амае не ‘ртаейы тых даер нс. Каераедзнмае бакастысты, стаей Ахуыйаен заегьынц: - Фысым дын аестаем, аеввахс цаераем аемае ныл бавваерс. Акодтой Ахуыйы семае. тЕрцыдысты уаейгуыты хаедзармае. Дуар бакодтой аемае гуымнр уаейгуыты мад бадтн. Ахуыйы фенгаейае сцаейстадн. Ахуы йаем базгьордта аемае заегьы: 39
- Бад, мэе мады хай, нсты дае хьан куы нае даен. Мад заегьы: — Хьан даер маем афтае уаезданаей не ‘рбадзырдтанд, ды маем куыд аербадзырдтай. Ліртае гуымнр уаейыгаен аехсызгон уыдысты сае мады ныхаестае. Хынцын байдыдтой Ахуыйы, зехсзев бонмзе йае заеххыл бадын даер нае уагьтой. Райсомы афтае гуымнр уаейыджы заегьынц: - Тзехуды, ацы лаег нын хаестаег куы уанд, каенае нын аефсымаер куы уанд. Аходаен бахордтой, стаей та ззегьынц: - УаЗаег, каед дае афаелгаесын фаенды, мыййаг? - Хорз уанд. Ацаеуынц аертае гуымнр уаейыджы Ахуынмае. Ну хьзедмзе бацаеуынц аемае федтой: дон цаеуы тугхаеццаенмае. Ахуы фаеднс кодта, стзей гуымнр уаейгуыты афаерсы: - Ай цы днссаг у, нскуы ма дон тугхаеццаенмае фзецзеуы? Гуымнр уаейгутае загьтой: — Уый днссаг нзеу. Махаен нс хо, баесты раесугьд аемае баесты уаездан у. Еугуыппартае йаем кураег цыдысты аемае йае нае фыд нае лаеваердта. Еугуыппартае уаед нае фыды аерцахстой аемае йын алы ацафон йе ‘нгуылдзты бын фаелыг каенынц, йае туг ын рауадзынц аемае уый туг доннмзе хаеццае каены, гье, уый у. - Каед афтав у, узед зем цаемзе каесут? - Мах аертае стзем, уыдон бнрае сты, нав бон наеу нае фыды байсын. Цзеуынц дарддаер. Ну ран та дон цаеуы ноджы аемае ахаем нрд у, лаег дзы йаехн фены. Ахуы дзы ахуыпп кодта аемае заегьы: - Цаей тынг цаехджын у ай? Гуымнр уаейгуытае заегьынц: - Уый дон не ‘схуыпп кодтай, фэелае нае фыды тыххаей нае хо каеуы аемае уый цаессыгтае донау уайынц. Цаессыг та ваеййы цзехджын. Цаеуынц дарддзер, ноджы та федтой суадон, сау аезмаестаей цаеуы. Ахуы та фаерсы аертае гуымнр уаейыджы: - Ай та цаваер аезмэестаей цаеуы? 40
- Уый та нае фыды аенгуылдзтае тынг куы срнсынц, уаед йае кьаехтаей сыджыты ныццаевы аемэе дон сыджыт аезмаест рацаеуы. - Ахуы та фаерсы: - Дарддаер нал ацаеудзынаен, фаелэе мемэе цомут. - Каедаем нае каеныс? - Уае хойы уын фенон. - Нае хо ахст у, нае фыды цур эей бараей дарынц, цаемаей нае фыды тухнтае уына. ТЕввахс чн бацаеудзаенн уымае? - Мемае цомут, каед мын аеххуыс нае фаекаенат, уаеддаер мын ныфс уыдзыстут. УЕртае гуымнр уаейыджы араст ваеййынц Ахуынмае. Бахаеццае сты ну фаезбыдырмае. Акаесынц аемае фенынц Еугуыппарты. Л^ртае гуымнр уаейыджы фыдаей хынджылаег каенынц. Ахуы йае фыды цнлхь саелваеста. Цнлхь ныхснтт кодта, йае буар хуры тынтаем стьаелтае1 скалдта, йае буары аерттывдмае цэестытае куырм кодтой. Еугуыппартае фаесаецца2 сты. Уаед саем Ахуы дзуры: - Цаемаен у баст ацы лаег? - афарста аертае гуымнр уаейыджы фыдэей. - ТЕнхьаелаег3 дзы уыдыстаем эемае нын нае разы каены. - Чызг та цаемаен ахаесты нс? - Ком нын нае даетты. - Мае хатыраей сае уаед та аесуадзут. Еугуыппартае ныххудтысты аемае заегьынц: - Чн дае? Куыннае дае зонаем? Ахуы рамаесты нс, цнлхьаей аертае гуымнр уаейыджы фыды баеттаенты аерхафта аемае фаелыгтае сты. Сае хойы сын суагьта. Гуыміір уаейгуыты хо ахаем уыдн, аемэе йэе дэеллагхьуырты эехсэен лаег йаехн уыдта, йае цаестытаей зынджы стьаелфаентае хаудн, йае цаестыты аербакаст аехсызгондзннад лаеваердтой заердаейаен, йае мндбылты бахудтмае цаестытае саехн аерныкьуылын нал уагьтой. Еугуыппартае баерц-баерц уыдысты аемае саехн ныццавтой Ахуыйыл. Ахуы аертае гуымнр уаейыг аемае уыдон фыдмэе дзуры: - Цаеугэе кэенут сымах, кэенут уэе чызгы дэер, эез даер уаем зындзынаен, адон маен бар уадзут. ТЕртае гуымнр уаейыджы заегьынц: 41
- Мах дзеу нунаегзей нав ныууаддзыставм. — Цэеугае каенут уын загьтон, аендзера уае нскзей нвддзаг цаеф фаекаендзынаен. Ліртае гуымнр узейыджы сае хо аемае сае фыднмае ацыдысты. Ахуы райдыдта цаегьдынтае гуымнрыты, йаехн комы ‘рдаем сайгзе цыдн, ну уынгаег ран цавхгаер лаеуд фаекодта Ахуы аемзе сае цнлхьзей райдыдта цзегьдынтае. Каврнтаей срзедзаегьдтае сты еугуыппарты маердтае. Сае туг цаеугавдонау калдн аемае ласта маердты. Суангталынджытзем фзехзецыдн Ахуы. Уавд нзаеравй сае хаецын ныууагьтой, дыууаердыгаей давр аерлаеууыдысты. Еугуыппарты хнстаер завгьы: - Афтае ма бакаенаем. Ай Царцнаты хуызон у авмав ма ацы цнлхьы аез федтон, уавд аей Царцнатаей пу хаста аемае нае мыггагаескьуыд фаекодта, аемае уый амардн, фаелае ма сзе ай каецы уыдзаенн. Мах амзен ннцы бакаендзыстзем тыхзей, фзелае хннаей хьаеуы архайын. уЕскьахут уаерм аемае йае маенгаембаерзт бакзенут, хзецгзейае асайут, уый уаермы ныххаудзаен аемае йае уаед амардзыстут. Байхьуыстой еугуыппартае сав хнстзеры ныхаеставм. Талынджы скьахтой узерм, бонаей та йемзе схаецыдысты аемае йае сае фаедыл асайдтой. Ахуы хаецгае-хаецын уаермы ныххаудн. Еугуыппартае сцнн кодтой авмае загьтой: - Ныр нал фзецаеудзынае. Ахуы ахьуыды кодта аемае завгьы йзехнцзен: “Адоны хннавй куы нае асайон, уаед сын нунаегавй нпцы бакаендзынавн”. Ахуы уаврмаей дзуры: - Йех, сымахаей цы адзем нс. Сымах нстаемавн куы уанккат, уаед мемае хьазынаей сфзелваернккат. Еугуыппартав фзерсынц: — Уагаеры цы хьазт зоныс? Ахуы та савм дзуры: - Лгстырдзер дуртзе мыл цзевут мае саерыл аемае сав авз тыппаел аехст4 кзендзынаен. Еугуыппартав завгьынц: - уЕстыр дуртаей сае быны ныммавлдзынае, дзаегьавлзег5. 42
ТЕртылдтой ставд дуртае. Еугуыппартае фехсынц дуртае Ахуыйыл. Ахуы карды комаей дурты атаехын каены аемае сае хаердмае ныззыввыт ласы. Дуртае мнгьты онг фаетаехынц аемае нал фаезынынц. Днссаг кастн Ахуыйы хьазт еугуыппартаем. Комы дур нал баззадн, Ахуыйыл сае ныккалдтой. Ахуы сае аердаег кодта, стаей мйгьты онг зыввыт ласта. Чысыл фаестаедаер дуртае нх уараегау ныггаергаер ластой аемае еугуыппарты саертыл пырх кодтой. Еугуыппартаей ахаем нал уыдн, кьокьосн6 каеуыл нае рацыдн. Еугуыппартае дурты цаефтаей лндзаег фесты. Ахуы фаецырд нс, уаерммае цы дуртае аезгьаелыдысты, уыдоныл сбырыдн хаердмае. Ахуы расаерраетт ласта, йае разаей та еугуыппарты скьуымбнл кодта аемае та талынгмае фаехаецыдысты. ТЕртыккаг бон ногаей фаефылдаер ваеййынц. Заеронд еугуыппар азгьордта Царцнаты бынатдзаегмае,7 ауыны уым Нагьуыллаейы аемае йаем дзуры: - Ды та ма каедаем нрваездзынае? Нагьуыллае фаегаепп ласта, хаерыны сындзытыл арт афтауы аемае сае таеф Ахуыйыл аныдзаевдн. Нагьуыллае райдыдта фаеттае уадзын заеронд еугуыппарыл. Ну фат заеронд еугуыппары цаестыл саембаелыдн аемае заеронд еугуыппар сохьхьыраей баззадн. Заеронд еугуыппар Нагьуыллаейы йае даеларт акодта аемае йае аскьаефта. Ахуы хаецгае-хаецын рахаста еугуыппарты аемае сае айнаегмае басайдта. Дзалабаеттаен абыдта, бырцы тнгьыл аей абаста аемае айнаегыл ауагьта йаехн. Еугуыппартае йае расырдтой, каераедзн скьуырдтытае кодтой аемае айнаегаей хауын байдыдтой, комы та пырх кодтой. Ахуыйы хнн нае бамбаерстой еугуыппартае. Уаед комаей Нагьуыллаейы хьаер фаецыдн. Ахуы дзалабаендаен фаелыг кодта, ратахтн аемае заеронд еугуыппарыл саембаелднс. Уым ын йае кьубалы сыскьуыдта, фехста йае айнаеджы саермае. Еугуыппартаей ма чн баззадн, уыдон сае хнстаеры саеры кьуыдыр куы федтой, уаед раздаехтысты. Ахуы аемае Нагьуыллае сае бынатдзаегмае аерцыдысты, саджы фыдаей хорз саехн федтой аемае баулаефыдысты. 43
10. Ахуыйы ускуырд Ну бон Ахуы авнкьардаей бады аемае хьуыдыты ацыдн. Нагьуыллае йае фаерсы: — Цы кавныс, Ахуы, цаеуыл аерынкьард дае? — Азнкьард нае даен, фгелае афтав сагьаесты ацыдтаен. - Уагаеры цы сагьаесты ацыдтае? Ахуы бахудтн, стаей заегьы: - Ныр дын аей куы заегьнн, уаед мыл худнс. - Каед худгег уа, уыдоныл худдзынаен, каеннод цаеуыл худон. Жз бауарзтон зертае гуымнр уаейыджы хойы, аемае даем нае уаендыдтаен, заегьон аей, уый. - Уым зевззераей ннцы нс, нэедаер дзы худаегаей нсты нс, аез даер ыл фаецнн кавндзынаен. — О, фаелае йае каед нае радтой, уаед сае аенае быны цагьд нае ныууадздзынаен. Кзед аей радгой, уаед та ууыл хьуыды каенын, ацы халагьуды каедмае уыдзыстаем, кзедэем аей аерхондзыстаем. Нагьуыллае та заегьы: - Райсом хур цы дуртыл саембаела, уыдон аераембырд каен аемае сараз хзедзар. Ахуы, райсом хур цы дуртыл саембаелдн, уыдоны геппарын байдыдта йае халагьуды цурмае. Нагьуыллае йын аезмавст аразта аемае скодтой стыр бру. Самадгой авдбынатон гаенах аемае йае мндаег бацыдысты. Дыккаг бон хо аемае аефсымаер араст сты аертае гуымнр зефсымаер уаейыджы хаедзармае. Кьахон кусарт сын акодтой, хорз суазаег кодгой. Ахуы аефсармдзаеджы бадт кодга. Дзртзе гуымнр уаейыджы фыд аей хатын байдыдта аемав фазрсы: — Ахуы, нрваезын нае акодтай: цнн дыл каенаем, аемае эефсаермнаджы бадт цаемзен каеныс? Нагьуыллае йае баесты заегьы: — Ме ‘фсымавр зенхьаелцау у, аефсаермы раны йзехн аеваеры уае разы, каед аей аккаг аескзендзыстут, уаед. Гуымнр уавйгуытае ннцыуал загьтой, бафндыдтой. Чындзаехсавв скодтой авмае Ахуы аерхаста гуымнр уавйгуыты хойы усаен. Ліртае гуымнр аефсымаеры аемае уыдон мад авмае фыд лаеваврттае фаекодтой Нагьуыллаейаен. 44
Аху ы аемае Нагьуыллае сае ног чындзмае сае авдбынатон гаенахы аерынцадысты. Цыдысты баенттае аемае Ахуыйаен райгуырднс фондз фырты. Уыдон уыдысты: Суа, Едысо, Фарнаег, Хаетгар, Хьаелавг. Фондз аефсымаеры хьомыл кодтой Ахуы аемае Нагьуыллае аемае гуымнр авртав аефсымаер уаейыджы аеххуысаей. Адонаей равзаердысты Царцнаты фондз стыр сыхы. 11. Ахуыйы ускуырд (варнант) Нубон куы уыдн, уаед дын аераенкьард Ахуы йаехпмндаег, бады аемав хьуыдыты ацыд. Нагьуы йае фаерсы: — Цы каеныс, ме ‘фсымаер, цаеуыл аенкьард дае? - Цы каенон, мае хо, нунаег мах стаем аемае сагьаесы бацыдтаен. Бннонтае ‘ркаенынафон маенаен рагаей у, фаелае каей, ууыл хьуыды каенын. - Ау, уый чн уыдзаенн, даеуаен чн нав бакома? - тЕртае гуымнр аефсымаеры хо Хуран у, уый мае заердаейы баззадн, - заегьы Ахуы, ныр ыл ысдзурнн, фаелае цы нае нс, уаед та йае нае даеттынц. - Ской аврн у, хорзы сын бацыдтае. Хорз лаег хаерзгаенаеджы нав рох каены, нумае йаем фаецавуаем усіур. О, фаелае ацы халагьуды каедмае цаердзыстаем. Райсом хур йае тынтае куы райтауа, уаед уыдоныл дуртае кал аемае дын хавдзарваг дур саембырд каендзысты. Ахуы райсомаей фестад, хур йае тынтае заеххыл аеруагьта. Ахуы саем дуравппараен кодта йае халагьуды цурмае. Ахуы тынг бацнн кодта. Авдбынатон аразын райдыдта аемае скодта гаенах, баерзонд брунмав. Бафснайдтой йае, ныссыгьдаег аей кодтой, стаей хо аемае аефсымаер фаецыдысты усгур аертае гуымнр аефсымаеры хомае. Уыдон сае хорз суазавг кодтой. іЕфсымаерты фыд Хьаелав хуындн, каесы аемае Ахуы нае хаеры, нае давр нсты каены. Хьаелае фаерсы Нагьуыйы: - Уаедав де ‘фсымавр куыннае хаергае каены, куыннае нуазгае, аевн нае хаерннагыл аевваерсгае нае каены? 45
- Ой, цы загьтай уый, - дзуры йаем Нагьуы, — ме ‘фсымаер уавм хьуыддаг каеньшмае аерцыднс, уае чызджы уын куры. — Ох-хай, уый аефсаермаг наеу. Каед бафндауаем, уаед нае чн хьаеуы Ахуыйае хуыздаер. Раздаер уал чызджы бафаерсын хьаеуы. Каед уый ком ратта, уаед мах даер разы. Хьаелае аербакаенын кодта йае чызг Хураны аемае аертае гуымнры. Фаерсы йае фыртты: - Ахуыйы зонут, усгур уаем аерцыдн аемае уае фаендон заегьут цыбыраей. Ліфсымаертае заегьынц: - О, не сфаелднсаег, чн ма нае хьаеуы Ахуыйае хуыздагр. Каед нае хойы даетгаем, уаед аермаест Ахуыйаен. — Цы заегьы чызг та? - фзерсы Хьаелае. Хуран аем дзуры: —Маенаен мае амонд, аевэеццаегаен, Ахуы у, фэелае еугуыппартаей маен куыд бахнздзаен, уый ма куы зоннн. - Хьуыддаг чн каены, уый амал даер фаекаены, хос уыдзаенн Хуранаен. Бафндыдтой аемав аеркодтой Хураны. Авдбынатон гавнахы йае аерцаерын кодтой. Цаерынтае снстой. Уаед нубон Хуран дзуры Ахуымае: - Ахуы мын цаера, аерузеззау каенын, мае гуыбыны саевзаердп цаерннаг гуырдтае ну нае, фзелэе фондз. Куы фаецавумс уаед даехн нрхаефсынмае фынддзес азы аемгьуыдмав, аемае-ну каес дае фондз аенгуылдзмае, уый араздзысты дае фырттае даер. Нскуы нскаей тыхсгав куы фенай, каенае аеххормагаей, уаед ын баххуыс каен, цы аентуылдзавй дын цавуа дон, уый-ну ын бадар, цаемаей бафсавда. Фынддаес азы фаестав аерцагур дае хаедзар. Ныр фен дае хойы аемае цу дае балцы. - О, ме стыр заерднаг Хуран, - заегьы Ахуы, - ныр даву мунаегаей куыд уадзон, уавд та тынг тыхсыс, кзенае дыл мае фаестае тых цавуы, уаед чн уыдзаенн дае саерыл дзуравг. — Нагьуынмае нсты кавндзыстаем, фаелае дае цыд каен, ам дав аевгьаедгаесаей, мыййаг, нае уромын мэехнцаен. Каед мыл тых цаеуа, уаед мае цаегатмае хьусын каендзынаен. Ахуы ракодта Хураны ныхавстае Нагьуыйаен. Нагьуы йаем дзуры: 46
- Ма тыхс, ме ‘фсымаер, Хуран цух ннцаемаей уыдзаен мае удаегасаей. Уаед Ахуы сбадтн баехыл, райста йае цнрхь, йае туас, арц, фатфындзтае аед аердын аемаз арастн балцы. Цаеугае размзе баергае кодта, фаелае каедаем, уый наема зыдта, каем-му ыл баталынг, уым аехсаевнуат кодта, цардн сырды фыдаей. Уаед нубон Хураны баераег кзенынмае аерцыдысты йе ‘ртае ‘фсымаеры аемае дзурынц Нагьуымае: - Маенае дын ефс баех уадзаем, кавд нсты уаеззау каена Хуран, уаед-ну баехы ндадзавй рауадз аемае уаем зындзыстаем. /Ефсымаертае ацыдысты. Нагьуыйаен уыднс гадза куыдз. Ысннудта аемае тыхсы. Нагьуы аемае йаем Хуран каесынц. Гадза зайын нае фаераезта. Йае кьаебылатае гуыбыны хыл кодтой, нае аез уал ахнзон, цаемаей хнстаер уон, ууыл уыднс сае быцаеу. Йае саер-ну чн радардта аеддаемае, уый-ну нннзетае йае кьаедзнлаей фаестаемае баластой. Гадзайы гуыбынаей сае раейын цыдн аемае гадза тымбылтае кодта. Хуран дзуры Нагьуымзе: - О, уанх макуы фаеуай, фаекаес гадзамае, таврнгьаедаей мары, узвд та маеныл давр ахаем тыхстдзннад нс, уаед маем афтав каеснс. - Уый цытзе дзурыс, Хуран, - заегьы Нагьуы. — Гадза у гадза, адаеймаг та адаеймаг, даехн куыд барыс ууыл. Уе ‘хсаен хнцаендзннад нс, уый нае зоныс? - Зонын аей, зонын, фаелае гадза давр лзегыл нузаердыг ваеййы, таернгьавд ын фаекаен. Уаед Нагьуы бацыдн гадзамае, аерсаерфтытав йзе кодта аемае гадза ныййардта фондз кьзебылайы. Гадза даер ферваезт йзе зындзннадаей. Кьаебылатаей сав ну сау стьаелфнмае уыд, нннае бур стьаелфнмае, аертыккаг урс стьаелфнмае, цыппаерэем гаераемтзе уыдн, фзендзавм - зыгьар. Чысыл фаеставдаер ефс баехы хуыррыт цаеуын райдыдта, тыхсы, йае зайынафон аерцыдн аемае нае фаеразы. Байраегты уасын баехы гуыбынаей хьуысы, нае аез уал ахнзон, аемае нае фндауынц. Сае ну куы рацаейхнзы гуыбынаей, уаед аей нннаетае фаестаемае баласынц йае кьаедзнлаей. Хуран та дзуры Нагьуымае: - Фавкавс уыцы ефсмае, баех адаеймагыл нузаерднон у. - О, Хуран, аегаер маеллаег заердаейы хмцау дае, - заегьы Нагьуы, — фосыл та цы тыхсыс. 47
- Уагд та уый раны аез даен, уаед маем афтае каесмс, уый даер таернгьаед у. Нагьуы ефс баехмае бацыдн, аерсаврфтытае йае кодта аемае ефс ныййардга фондз байраджы: сае ну — сау, нннае — бур, гертыккаг — урс, цыппаераем - гаераем аемае фавндзаем - зыгьар. Уаед схьаерзыдта Хуран йаехзедаег аемае йае гуыбынаей хыл хьуысы: “Нае, аез хьуамае ахнзон раздаер”, “Нае, аез хьуамае ахнзон”. Хураны гуыбыны саевзаердн фондз сываеллоны, хьуамае сае ныййара, фаелае нае фвдауынц, чн сае раздаер райгуыра, ууыл. Хуран йаехн райваз-байваз райдыдта. Нагьуы йаем бацыднс аемае зерсаерфтытае кодга Хураны гуыбыны, афтаемаей райгуырдысты фондз фырты: сае ну - саухнл, дыккаг - бурхнл, аертыккаг - урсцьар, цыппаераем - фндартаеараезт, фаендзаем - уавздаетгаеконд. Нагьуы завгьы: — О, хурты хурзаернн, маенае цы днссаегтае уынын: нубон мае гадзайаен - фондз кьаебылайы, ефсаен - фондз байраджы, мае чьшдзаен - фондз фырты. Ныр Ахуы ацы хабар куы фехьуснд, уаед аехсаев даер нал аерхуысснд, фаелае, таехгав маргьау, аертавхнд. Хуран дзуры Нагьуымае: - Лігаер бнрае раестэеджы йае ауагьтон, гуырдтае хорз сты, фаелае таерсын еугуыппартзей, аевыд мае нае ныууадздзысты. - Цы сае таерсыс, каед сылгоймагнмае сае саер хаессой хаецынмае, уаед сын худннаг уаед аемае мыггагмае аелгьыстаг фаеуаент, усы каердаены фаецаеуаент. Раезтысты кьаебылайае, байрагаей, ноггуырдаей, хьаелдзаег уыдысты Нагьуы аемзе Хуран даер. Нубон Маммн рацаеуы аемае фены заеронд еугуыппары, фаерсы йае: — Цы каеныс, завронд хаерраегь, аевн маелавтаей фаетарстае? — О, уымаей даер таерсын хьаеуы. Абон маердхаесгае федтон аемае сае фзерсын: чн у, каей хаессут, уый? Уыдон загьтой: “Мард хаессаем!” Аіз фаеднсау даен аемае та сав фаерсын: “Ау, лавг давр ма маелы!?” Уыдон заегьынц: “Маелы, маелы, маенае нае уыныс?” Гьемае ме уаенгтае аеркалдысты, мае тых аерсастн. Ацы хабар мае тынг аестаерсын кодта, фаелае ма Царцнатаей мае маст куы райснн, цалынмае нае амардтавн, уаедмае. 48
- Даелаемге фаеуайа дзе равзаераен бон, уав сафаег дард балцы нс аемае дын Хураны ахаессын аенцон у, цаемзе ма каесыс? Нагьуыйы уын аез асайдзынаен фаесваедмае аемае Хураны аскьаефут аед гуырдтае, аед кьаебылатае, аед байраегтае. Фаейнаердаем сае фаехаессут аемае сае нскуы аппарут, дзаегьаелсаефт фаекаендзысты. Цалынмае Ахуы не ‘рцыд, каеннод ннцы уае бон бауыдзаенн. Заеронд еугуыппар бузныг загьта Маммнйаен аемзе саехнмае аерцыдн, дзуры еугуыппартаем: - Не сафаег Ахуы нс дард балцы, хьуамае фаецырд уаем аемае авднугаемае' байсаем Хураны, Нагьуыйы Маммн асайдзаенн. Еугуыппаргае сцнн кодтой, рацыдысты аердзаетаей,2 ссардтой Маммнйы. Маммн еугуыппарты аераембаехсын кодта, йзехаедаег Нагьуыйыл бацыдн аемае бакодта: - Пыф-пыф-пыф, ам цы дзндзалае3 каеныс даехн, мндаегаей дае аллон-бнллоны таеф куы каелы, каем байраджы смаг, каем кьаебылайы аенуд таеф, каем сываеллоны таеф, цом, аез дын лечыр4 фаеуыдзынаен, хос дын аваерон, дард цаераег нае даен, хос хаедзары апырх каен аемае дае аенуд смаг мауал цаеуа. Нагьуы дзуры Хуранмае: - Тагьд даем фездаехдзынаен, мацаеуыл мын батыхс. Нагьуы арастн Маммнйы фаестае, цыдысты ныхасгаенгае, куыддаер фаеаууон сты, афтае еугуыппартае Хураны раскьаефтой аед фырттае, аед кьаебылатае, аед байраегтае. Ефс аемае гадзайы маенгагьуыстмае бакодтой аемае сыл арт скодтой, цэемаей басудзой, стаей алыгьдысты. Маммн хьуыддаг бамбаерста аемае дзуры: - Мае цуры дае хаедзары куы ннцы смаг цыдн, уаед цаей хус смаг цаеуы ныр? Нагьуы басмыста, цаехгаер фездаехтн фаестаемае аемае фехьусы ефсы мыр-мыр, гадзайы хьыллнст. Маенгагьуысты дуар фегом кодта аемзе сае аердаегсыгьтытаей раскьаефта. Азылдн. Нал ссардта Хураны, нал лаеппуты, нал байраегты, нал кьаебылаты. Ныссагьаес кодта аемае заегьы: “Уаедае цы фаеуыданккой? Ох, ныр Ахуы куы ‘рцаеуа, умын цы заегьдзаенн!?” Еугуыппартае дард фаецыдысты: лаеппутаей нуы аед кьаебыла, аед байраг хурысаекаесаены ныууагьтой, нннаейы даер афтэе - хурныгуылаенмае аппаерстой, аертыккаджы - цаегаты баестаем, 49
цыппаераемы — хуссары баестаем, фаендзаемы аертзе фаендаджы аехсаен ныууагьтой, Хураны дарддаер ахастой. Заеронд еугуыппар заегьы: - Мах Нагьуы афтае нае ныууадздзаенн, фаелае-ну заегьут: “Ннцы федтам!”. Еугуыппартае Хураны фаецу аемае марцуйы фаендагыл бафтыдтой, стаей саехпмае фаецыдысты. Уаед кьаебылатае сырдты ахстой, хьуазты-ну аеркодтой аемае сын се ‘хсыр лаеппутае нуаезтой. Байраегтав сае цуры хызтысты аемае хаестаег нпкаей уагьтой. Нагьуы фаецыднс Хураны цаегатмае, уыдон даер фаецагурырдтой, ннкуы ннцы ссардтой. Ліртае гуымнр аефсымаеры фыд Хьаелае заегьы: - Ацы фыдмн еугуыппартае ракодтой, фаелае Ахуымае фаебаераег хьаеуы. Ахуыйы даер агуырдтой, фаелае йае нав ардтой. Нубон Хьаелае рацаеуы еугуыппарты заеххыл, аерталынг нс. Федта: еугуыппартае цаеуылдаер ныхас каенынц хьаеды мндаег. Хьаелае саем байхьуыста. Заеронд еугуыппар заегьы: - Рацыднс даес азы, уыцы лаеппуты бабаераег хьаеуы. Каед амардысты, уаед хорз, каед ма аегас сты - марын сае хьаеуы. Ахуы фондз азы фавстае фзезындзаенн, уымаен куы ннцы фаеразаем, уаед ма йзе фырттаен та цы нае бон суыдзаенн. Фынддаес азы куы саеххаест уой, уаед Хуранмае бар ннчнуал дардзаенн аемае навхн бауыдзаенн, аез уый тыххаей завронд каенын. Хьаелае саехпмае ратындзыдта, уыцы ныхаестае фехьусгаейае, аемае сае радзырдта Нагьуыйаен. Нагьуы йае ефс баехмав аемае гадзамав базылдн, сдзаебаех сае кодта. йубон Хьаелаейаен заегьы: - /Ез цаеуын ме ‘фсымаер, Ахуыйы агураег, сымах кьуылымпы каенут еугуыппарты, чнзоны, Хурзаернн аемае Маеймараемы фаерцы нсты ссарон. Каед фондз азмае нае зынон, уаед-ну Ахуыйаен заегьут, каей фесаефтаен. Каед нсты ссарон, уаед та уаем баераег кэендзынаен. Сбадта Нагьуы ефс бавхыл, акодта гадзайы йемае аемае араста. Хьаелае авмае йае фырттзе-ну еугуыппарты фос ратаелает кодтой, куы сын-ну сае сываеллаеттаей нскзей бамбавхстой. Нагьуы цавуы хурыскзесаены ‘рдаем. Хур аем тын дары, цы фаендагыл хьуамае цаеуа, уымае. Ну ран гадза йае хьустзе фаеджнрд6 50
кодта, схьырныдта, йаэ кьаебылайы таефаей базыдга. Каесы Нагьуы: кьаебыла хьуаз аербакодта, ну лаеппу йын йе ‘хсыр ацьырдта аемае йзе ауагьта. Гадза йае кьаебыламае бауадн, цннтзе снстой. Уаед ефс даер бауасыда, байраг аей фембаерста аемае йаем рауадн, йае мадыл тынг атыхстн. Нагьуы заегьы: - Маліге днссаегтае уынын: ай мае саустьаелф кьзебыла куы у, ноджы мае сау байраг, а лаеппу даер Хураны саухнл лаеппу у, фаелаэ уаед нннаетзе каем сты? Саухнл лазппу дзуры Нагьуымаэ: - Ды нае агураег рацыдтае, каей агурыс, уыдонаей мутае мах стаем. Нагьуы йзе ахьзебыс кодта земае заегьы: - О, ме сфазлдмсэег, бынсаефт нае ма фаекзен, маз хаедзары бындуры уал ссардтон. Уыцафон Ахуыйы йае хмстзер аенгуылдз схордта аемзе дзы дон рамызтн. Ахуы дпс казны аемае заегьы: “Ай ме ‘нгуылдзаэй цзей хнддон цаеуы”. Йае разы ну заеронд лзег фаезындн аемае йаем дзуры: - Хуыцау даз донзонзег куы фазказннд, маэ ком ныссурн аэмэе маелын. Хураны ныхазстэе Ахуыйы заердыл аербалзеууыдн аемае йаем йе ‘нгуылдз бадардта: заеронд лаег зенгуылдзы хнддонаей йаехн хорз федта аемае заегьы: - Дае фаендаг даехн фаэндааг, фзелае дае фаедзаехсын: уаехнмае цаеугаейаэ дыл цыфаенды маст аембаела, дзехн-ну бауром, ну кьухазй-ну нннаейыл ныххаец. Зон, уаед арфаейаг фазуыдзынае. Ахуы дзер ын бузныг загьта аемае зазронд лаэг дарддаер арастн. Нагьуы ныр йае фаендаг скодта хурныгуылэены ‘рдаем, дзаевгар фаецыдн. Ну ран та йзе гадза фаеджнрд нс аемае та днссаг: ну кьаебыла хьуаз азрбакодта бурхнл лаеппумзе. Уый йын йе ‘хсыр ацьырдта земзе йае суагьта, хьахьхьаенгае та йае бур баех каены. Гадза та базыдта йае дыккаг кьаебылайы аемае хьазынтае, цннтае снстой. Узед баех даер базыдта йае байраджы аемзе каераедзнйыл атыхстысты. Бурхнл лаэппу сыстада, каесы Нагьуымзе: Нагьуы заегьы: 51
— Мзензе дмссзегтае, ай мзе бурхнл кьзебыла куы у, мзе бур байраг, ноджы лавппу даер Хураны лаеппу куы у. Уаедае ма нннзетаз каем уой? Бурхнл лаеппу дзуры Нагьуымае: — Ды каей агурыс, уыдонаей ну та мах стаем. Нагьуы йзе ахьаебыс кодта аемае ззегьы: - О, ме сфзелдмсэег, бынсзефт нае ма фзекаен, ай нзе хзедзары кьулты даер куы ссардтон. Уыцы раестаеджы Ахуыйы амонаен аешуылдз зесхьыдзы кодта аемаедзыдонрацыдас.Ахуыднскаены,заегьгзе,манскуызенгуылдззей дон цыдн. Ну заеронд ус йзе разы фзезында аемзе йзем дзуры: - Хуыцау дзе донзонаег куы фаекаеннд, маелын дойныйае. Ахуыйы заердыл та аербалаеууыдн Хураны фаедзаехст, йе ‘нгуылдз усмае бадардта аемае хмддон банызта, заеронд ус зэегьы: - Дзе хьуыддаг дзехн фэенднаг, фаелзе, уаехнмае здзехгаейзе, дзе ззердыл дар: маст дын куы уа, уаед-ну даехн фзеуром аемае арфзейаг фзеуыдзынзе. Хзерзбон загьта заеронд ус земае афардаегн. Нагьуы дыууае лзеппунмае, дыууае байрагнмзе, дыууае кьаебыланмае рарастн цаегаты баесты ‘рдзем. Дзаевгар фаецыдысты, фзелае та ну ран гадза цаемаедаер фаекомкоммае нс. Нагьуы уыны: ну кьаебыла хьуаз зербакодта, ну лаеппу йын йе ‘хсыр ацьырдта, стаей йае ауагьтой. Нагьуы заегьы: - Мзенае цы днссаегтзе уынын: адон мае урс стьаелф кьэебыла, нае урс байраг, аемае Хураны урсцьар лаеппу куы сты. Кьаебыламэе гадза бауадн земае каераедзнйыл атыхстысты. Ефс даер бауасыдн байрагмае аемае йаем цннгаенгае рауадн. Лаеппу та Нагьуыйыл атыхстн аемае йаем дзуры: — Ды каей агурыс, уыдонзей нутае мах стзем. Нагьуы йае ахьаебыс кодта аемае заегьы: - О, ме сфзелднсаег, быны саефт нае ма фаекаен, мае хаедзары цар даер фзезындн. Уаед та уыцы заманы Ахуыйы йае астаеуккаг эеніуылдз схордта аемзе дзы дон ратагьдн. Ахуы хьуыды кэены, заегьгзе, ацы хабар каемазн ззегьон, уый нае бауырндзаенн. Йае цуры лаеппу-лзег февзаердн аемзе йзем дзуры: 52
- Хуыцау даз донзонаег куы фаекзеннд, маелын аенае донаей. Ахуы уымае даер йе ‘нгуылдз бадардта. Уый хнддонаей йаехн хорз федта аемае йын заегьы: - Дае фаендаг даехн фаенднагуаед, хорз л зег, фаелзе дзе фзедззехсын: узехнмзе цзеугзейзе дыл маст куы саембзела, узед-ну фвдар фаелаеу земзе арфзейаг фзеуыдзынзе. Афардзегн уый дзер. Нагьуы дзер та ссаргзе лзеппутнмзе рарастн хуссары баестзем. Цасдаер фаецыдысты, фаеллайгзе дзер кодта, фзелзе йае фаеллад ннцземаеуал дардта. Ну ран зерулаефыдысты аемзе та гадза цаемзедэер фаеджнрд нс. Каесы Нагьуы: ну кьзебыла хьуаз аербакодта, йе ‘хсыр ын ну лзеппу ацьырдта, стзей йае суагьтой, хьахьхьаенгае та йае гаераем байраг каены. Гадза базыдта йе ‘ннае кьаебылайы земае хьзебыстае снстой, ефс дзер йае байраджы базыдта эемае йыл тыхстн. Нагьуы ззегьы: - Маенае цы днссзегтае уынын: ай нзе гзерзем кьаебыла земае байраг куы сты, лаеппу та - Хураны. Фвдзерттаеараезт лаеппу дзуры Нагьуымае: — Ды каей агурыс, уыдонаей нутзе мах стаем. Нагьуы йае ахьаебыс кодта земзе заегьы: - О, ме скаенаег, бынтон сзефт нае ма фаекзен, фэелзе мзе хзедзары аембэерззен даер разындн. Фзецйнтае кодтой кзерзедзнйыл аемае рацзеуынц нумае, зертае фаевдаджы кзем ну каенынц, уыцы ‘рдаем. Уаедмае та Ахуыйы аензеном аенгуылдзаей хнддон ратагьдн. Ахуы йзе сзер ныуунгьы, заегьгзе, ай цну. Ну эерыгон сылгоймаг уым февзаердн земзе йаем дзуры: - Хуыцау дае донзонаег куы фаекаенвд, мае ком дойныйае ныссурн. Ахуы йаем йе ‘нгуылдз бадардта земзе сылгоймаг йаехн хорз федта хвддонзей, стзей йын заегьы: - Дзе фзевдаг даехн фаенднаг, фзелзе уаехнмае цзеугаейзе, масты куы бахауай, уаед-ну даехн бауром, уаед арфзейаг фаеуыдзынзе. Ахуы днс кодта, Хуран мэе куыд ззевдджын фаедззехст бакодта, зэегьгзе. Каерзедзнйзен хзерзбон загьтой земае фзехнцзен сты. 53
Цаеуы та Нагьуы дэер йе ‘мбдвлттнмае. Ліртае фэендаджы каем сну ваеййынц, уыйонг эербацыдысты аемае та гадза цэемаедаер фаекомкоммае нс. Нагьуы каесы: ну кьэебыла хьуаз аербакодта, ну лаеппу йзе ададта аемзе хьуазы суагьтой, зыгьарных байраг та йае хьахьхьаенгае каены. Гадза кьаебылайы базыдта аемае кэераедзнйыл сцнн кодтой, ефс баех даер йае байраджы базыдта аемае каераедзнйы даелхьуыр атыхстысты, уаезданараезт лаеппу та Нагьуыйыл атыхстн. Нагьуы заегьы: — Маенае цы днссаегтае уынын мае фаендагыл: зыгьарных кьаебыла аемае байраг нэехн куы сты, уаедае лаеппу даер Хураны лаеппу куы у. - Ды каей агурыс, уыдонаей нутае мах стаем. Нагьуы та уый даер ахьаебыс кодга аемзе заегьы: — О, ме скаенаег, саефынаей нае бахнз, фаелае мае хаедзары цард даер куы ссардтон. Фаецнн та кодтой каераедзнйыл, нумае аербадтысты ныр сае фаеллад суадзынмае. Уаед та Ахуыйы каестаер аенгуылдзаей хнддон рацыднс аемзе днс кэены, ззегьгае, цы хабар у. Йае разы сабн февзаердн аемае йаем дзуры: - Хуыцау дае донзонаег куы фаекаеннд, мае фыдыхай, мае ком ныссур. Хураны ныхас та Ахуыйы заердыл аербалавууыднс аемае сабнйаен зэегьы: - Дае фыды фаенднаг у, фэелае маенае мае каестаер зенгуылдзаей баназ дон. Сабн даер Ахуыйы каестаер аенгуылдзаей хпддон банызта йае фаг. Уаед аем сабн дзуры: - Дзе фаендаг даехн фаенднаг, фаелае, уаехнмае цаеугаейае, нсты масты хаудзынге, даехн-ну бауром, фыдбылыз ма сараз, арфаейаг уаед фаеуыдзынае. Хаерзбон загьта сабн аемае афардаегн. Ахуы хьуыды кодта: - Ай мын сабн даер зондамонаег куы сснс. Сабн уыдн хаерз баегьнаег, фаестейэе йае расырдта земае йаем дзуры: - Фаелзеу-ма, хьаебул! - Цы мае каеныс? - фэерсы сабн. - Чн дае, уый мын уаеддаер заегь, цаемаен афтае баегьнавг дае? 54
- Дзе днссаегтаз фаестзедаер сты, базондзынае мае. Ахуы тынгдаер ныхьхьуыды кодта, стаей заегьы: —Ох-хай, каедаем ма дарддаер цаеуон, ай днссаеггае мае фаестаемае фаендагыл куы сты, уаед ма мае саер сафынмае каедаем цаеуын. Мае фынддаес азы эерзеввахс сты, ннкуы ннкаей федтон ацы фондз удгоймагаей дарддаер, ннкаей сэе бахьыг дардгон, сае дойны сын мзе тугаей басастон, аздаехон мае хаедзармае. Цалынмае наехнмае хаеццае каенон, уаедмае мае фынддаес азы даер саеххаест уыдзысты. Каем нс мае хо Нагьуы? Мзе днссаджы Хуран? Каед ын сываеллаеттае нс, уаед сае чн дары? Каем сты Хьзелае аемае йе ‘ртае фырты? Каед сыл нсты аерцыд? Раздаехтн фаестаемае Ахуы. Нагьуы даер баулаефыдн, стаей рараст сты, фаелае катай кэены Нагьуы. Гадза йае бамбаерста аемае йае фаерсы: — Цаеуыл ма сагьаес каеныс, Нагьуы? Каей агуырдгай, уыдон ссардтай: лаеппуты, байраегты, кьаебылаты. - Уыдон баергае ссардгон, фзелэе каем нс Хуран? Ахуы куы ‘рцаеуа, уаед ын цы заегьдзыстаем. науаед лаеппутае, эефсымзертзе сты, уый нае зонынц, каед хьазгае нумае каенынц, уаеддаер. - Цалынмае сын сае мады не ссараем, — заегьы гадза, — уаедмае уыдон каераедзн нае бамбардзысты. Мадаен йае алы хьэебул дэер зындгонд у, мэенае кэесыс мэенмае, куыд базыдтон мае кьаебылаты, наугед ефс бэех куыд базыдта йае байраегты. Уэед та уал сын саехп бафаерс сэе мадэей. Нагьуы лзеппуты фэерсы: - Узе мады уае чн зоны? Уыдон заегьынц: - Нае мад ды дае, ды нае раевдауыс. Нагьуы ахьуыды кодта: “О, фыдыхойае мады ад цазуы”. Дірцыдысты сае баестаем. Нагьуы Хьэелае эемэе уый фыртгаем фехьусын кодта. Уыдон даер сзем аерцыдысты, тынг фаецнн кодтой, фэелэе сын зын уыднс аэнае Хуран. Нагьуы заегьы Хьаелае эемае уый фыртгаен: - Цаеуын ногаей балцы, хьуамае ссарон Хураны, ме ‘рцыдмае уае фаедзаехст адон. Дыккаг бон Хураны агурэег рарастц Нагьуы. 55
12. Ахуы земзе йэе фырттэе Уаед дын Ахуы сзехнмаг тындзын райдыдта аемае йыл ну ран аерталынгн. Цьус зерулагфыдн, афтае йыл сагмбзелд сылгоймаджы цьзехахст. Цьаехахст каецаей фаецыдн, уыцырдэем бацыд аемае уыны днссаг: еутуыппартае ну усы тухаенаей марынц, йае рнутае йын даэйынц, стзей йын баелаегьы ссады змаест аеркаенынц аемае йын азй бахаерын каенынц. Ахуы сае фзерсы: - Уае, уанх фаеуат, чн у ацы сылгоймаг, уагаеры цы кодта? Еуіуыппартае йаем дзурынц: — Сылгоймаг карз у, уый мает нае каены, сзераей нае, фаелае йае заенаегдонаей хьуыды фаекаэны. Ахуы та сае фаерсы: - Уый цытае дзурут, сылгоймаджы уарзт хуры ‘рбакаст у, аевн нае зонут: “Дае усзей буц дае, уаед аей хьуа' уарзай. Фыруарзты нысан — аеппынаедзухаей мыдадзау тайай”. Еугуыппартаз кэераедзнмае бакастысты аемае дзурынц Ахуымае: - Ды-ну даз уарзты мыдадзау байтау, мах аей нае таузем. Фаехаэцыдысты уыцы сылгоймагыл аемае афардзег сты. Ахуы хьуыды каэны: уаедае чн уыданд уыцы таернгьаеддаг, еугуыппартае афтае тынг каей аефхаерынц? Цаеуыдардцаерйаефаендагылаемаетайылдыккагранаерталынгн. Заэгьгае, азрулаефон, аемае та хьусы сылгоймаджы цьазхахст. Фаэуадн та Ахуы уырдаем аемае уыны днссаг: еугуыппарты аджал2 ну сылгоймагаей хынджылаег каенынц, куы йын йае саер хаердмае фаекаенынц, куы - уырдыгмае, йае рнутае йын адзейынц, стаей йын ссадызмаест таегэенайы аеркаенынц, бахзерын ын аэй каенынц. Ахуы та саем дзуры: - Уае, уамх фаеуат, фос уын куы нае у, сылгоймаг куы у, цы кодга уагаер? Еугуыппартае заегьынц: — Хаейраегаей сазвзаерд сылгоймаг-хьараег, рагаей фаестаемаэ аеппэет лаеггаен даер ысснс уый мараэг. Ахуы йае саер батылдта, ныууагьта сае аемае заегьы йаехнцаен: “Чнзоны, ацы сылгоймаг азымджын у еугуыппартаем, маенг нае 56
акзенынц афтае: хн уды уарзыс, уый у фыдаебойнаг, фаелае хьуа зонай, лаегаен йае сафаег кзей у сылгоймаг”. Цавуы Ахуы, уаеддаер сылгоймаг йае цаестытаей нае хнцаен кодта. Діртыккаг хатт даер ыл аерталынг нс аемае баеласы бын улзефы. Хьусы, ногаей та сылгоймаджы цьзехахст. Ахуы та йаем фаецыдн, каесы аемае еуіуыппартае пу сылгоймаджы уаелгоммае аераеваердтой, йае рнутае йын даейынц, стаей йын ссадызмаест бзелаегьы аеркаенынц аемае йын аей бахзерын каенынц. Ацы хатт даер саем Ахуы дзуры: - Ай аемае цы стут, сылгоймаджы хьнзаемараей куыд марут, цаемаен аей бзегьнаег каенут? Еугуыппартае заегьынц: - Ус у фаелнтой цыфаенды кары. Лаеджы сусаегаей йае хорз лымаенаен ваеййы йае разы. Цы у худннаг — нае зонынц сылтае, фаелае лымаентыл сае лаегты ‘вастаей аеруадзынц уырзтае. Ахуы та саем ннцы сдзырдта, уыдон усы дарддаер аскьаефтой. Ахуы хьуыды каены: “Уаед та Хуранаен ахаем мн чындаеуы, уаед аей йае лаег куыд бардзаенн?” Цаеуы дарддаер аемае та йыл цыппаераем аехсаев аерталынгн ну доны был. Заегьгае, аерулаефон, аемае та йыл сылгоймаджы цьаехахст ссыдн. Йае баераег каенынмае та фзецыдм Ахуы. Уыны: ну сылгоймаджы еугуыппартзе баегьнаегаей каерэедзнмае раппар-баппар каенынц, йае рнуты аехсыр ын дэейынц, стаей йын ссады змзест бзелзегьы бахэерын каенынц. Ахуы саем дзуры: - Фаехатыр каенут уыцы сылгоймагаен, дараес ыл уаеддаер скаенут. Уыдон заегьынц: - Ус йае фаетджнтае хьнл куы фаедары, уаед хьуамае зонай: йае мндзаердаейы уый кзейдаер дары. Нугаер базыдта ус дае сусаег дзырд — скаен уаед саутае, уымаен аемае, дам, уый у мардаерцыд. Ахуы та сыл нытту кодта аемае ацыдн дарддэер, йаехаедаег даер чемы3 нал уыд. Цаеуы, тырны йае хаедзармае аемае та йыл аерталынг, афынаей уон, заегьгае, фэелэе та фехьусы усы цьаехахст. Йае фенынмае фаецыд, уыны: еугуыппартае ну усы рнутае бадаейынц, райваз-байваз аей каенынц, стаей йын ссадызмаест баелаегьы бахаерын каенынц. Ахуы хьуыды каены: “Каенае ацы ус 57
таернгьэеды бацыд, каенае йае ракураеджы уарзгае нае каены”. Дзуры еугуыппартаем: — Цаей, фаендзаем хатг уаем дзурын аемае йае ныууадзут маен тыххаей. Нае зонут: сыл фаелмаензаердае, аелгьнтаг, сау цьаммар, ну фаераедыдыл ус куы басаетта - мауал кал азар”. Еугуыппартзе йаем дзурынц: — Маегуыр у ахаем, йае уарзт чн сафы. Сылы куы фзенда, йае лымаеныл уаед йае буар хафы. Сылы цаестытае фаелнваег-каесаег цыфаенды лаегзен — худннаг аемзе маелает аерхаессаег. Усы уарзт кэены лаеджы хуыдонмае. Чн йыл баууаенда, уымаен йае фаестаг цаеуы зындонмэе. Наей сылыл аеууаенк, уарзы бнбнтае. Зон, лымаен уарзаг, нскаей лаевары нсы цннпмае. Ахуы сыл йае кьух ауыгьта аемае арастн йае фаендагыл. Еугуыппартаей ну ззегьы: - Ай Ахуыйы хуызэен у, фэелэе лндзаем, йае фынддаес азы зерцаеуынц. Раскьзефтой дарддэер Хураны - ахаест усы, аемае фаелыгьдысты. Йае баестаем аербахаестаег, ауыны фондз лаеппуйы байраг-баехтыл бадгае, баехдугь уагьтой, уаехскн-уаехск хаецыдысты, фаелае сае ннчн аембылды кодта. Сае хьазт куы фесты, уаед заегьынц: - Абон уал аегьгьаед фаеуаед, сом та ахьаздзыстаем. Лаеппутае сае хьазын ныууагьтой аемае аерцыдысты Нагьуымае. Заегьынц уымаен: — Райсом быцаеухьазт каендзыстаем. Нагьуы сын сразы нс. Дыккаг бон эерцыдысты хьазынмае. Ахуы саем анваей каесы. Лаеппутае баехгыл бадынц, баехтае заеваетдзагьд4 снстой, цьмаехнд5 кэеньшц. Каераедзнйыл баехгае батаерынц, фзелае сае ннчн рахауы. Фесты хьазт аемае сзе ну ауыны Ахуыйы, фаерсы йае: - Нае хьазт дае заердаемае куыд цзеуы? — Тынг хорз, — заегьы Ахуы, — нсты хьазт ма зонут? — Зонаем, — заегьынц лаеппутае, — уый та райсом каендзыстаем. — Бакэесдзынэен та уаем. Лаеппутае рацаеуынц аемае Нагьуыйаен заегьынц: - Абон ну лаег нае хьазтаей раппаелыдп. Райсом даер та цаеуаем. Дыккаг бон даер та лаеппутае хьазынмае аерцыдысты. Ахуы даер 58
тагьд нал кодта саехнмге, йае багстаейы зыдта, йге цаест ыл хаста. Лаеппутге фатгей эехст самадтой, цэест нае нвгьуыдтой. Бнрае фаехі.азыдысты аемае лаеппутаей дыккаг Ахуыйы фаерсы: - Куыд даем фаекастн нае хьазт? - Хуыздаер заегьаен наей, - заегьы Ахуы, - арвыл маргь таехын нае бауадздзысіут. йсты хьазт ма зонут? - Зонаем, зонзем! - фаехьаер кодтой лаеппутае, - уый та райсом каендзыставм. - Хорз, бакаесдзынаен та уаем, - загьта сын Ахуы. Лаеппутае сзехнмае аерцыдысты аемае Нагьуыйаен заегьынц: - Абоны хьазт даер та уыцы лаеджы заердаемае фэецыдп аемае та нзем райсом каесдзаенн. ?Ертыккаг бон ноджы лаеппутае хьазынмае ацыдысты. Цнрхьаей хьазынтае снстой, сае араехстдзннадмае сын хзелаег кодта Ахуы. Дззевгар хьазты фзестае аертыккаг лаеппу фаерсы Ахуыйы: - Ацы хьазт та куыд фаецыдн дае заердаемае? - Хорз хьазт у, — заегьы Ахуы, — нсты хьазт ма зонут? - Куыннае зонаем, - заегьынц лаеппутае, - райсом даер наем бакаес. Лаеппутае саехнмае аерцыдысты, Нагьуыйаен заегьынц: - Уыцы лаеджы заердземае нае абоны хьазт даер фаецыднс аемае та сом даер махмае кзесдзаенн. Цыішаераем боны даер хьазынмае ацыдысты лзеппутае. Райдыдтой хьазын арцаей. Ахуы саем кастн аемае сыл днс кодта, узедае сае чн сахуыр кодта, ззегьгае. Уыдон фаг фаехьазыдысты, фзелае сае ннчн эембылды кодта. Уаед цыппаераем лаеппу фаерсы Ахуыйы: - Куыд даем фаекастн нае хьазт? - Куыдаей хуыздаер, - заегьы Ахуы, - нсты хьазт ма зонут? - Зонаем, фаелэе йае райсом фендзынэе. Мах бон ну хьазт фаекаензем аермаест. — Хорз, бакэесдзынаен та уаем. Лаеппутае та саехнмае ацыдысты аемае Нагьуыйаен радзырдтой, ззегьгае, та сае абоны хьазт даер уыцы лаеджы заердаемае фаецыдн аемае та наем ноджы кэесдзаенп. Нагьуы хьуыды кодта, угедэе чн у уыцы лаег, каед мыййаг Ахуы у, уаед хаедзармзе цаеуылнае цаеуы? 59
Фззндзаем бон лаеппутэе фестынц, хьазынмае фаецыдысты аемэе райдыдтой сгергей гуыпп кгенын сге каергедзн. Ннчн састн, фырытау сге гуыпп хьуыстн. Фаг фаехьазыдысты, стаей фаендзаем лазппу Ахуыйы фаерсы: — Хорз хьазт акодтам? — Тынг хорз хьазт акодтат, — заегьы сын Ахуы, — фаелае ма уаем нсты хьазт нс, уаед аей ззегьут? - Нырма аендаер ннцы сахуыр стаем, - зэегьынц лаеппутае, - ацы хьаезтыты йедтаемае. —Уаедае ма, цзей, мемае сазвзарут радыгай уае хьаззтытае. Нырма уал баехыл хьазтаей бавзараем, чн уае хуыздаер у, уый рацаеуаед мае ныхмае. Лаеппутазй ну рахызт. Ахуы аемае лаеппу каераедзнмзе бзехтзе баскьзердтой. Лаеппу ехс куы фаехьнл кодта, уаед ын йае цонг Ахуы сцавта аемае ехс Нагьуыйы каерты бамндзег нс аемае дурдзаеджындзыл атыхстн. Лаеппу фембылдн. Ахуы та заегьы: - Ныр та уае хуыздаер фат аехсаег рацаеузед. Дьпскаг лаеппу рахызт, фат суагьта Ахуыйыл, фаелае уаедмае Ахуыйы фат лаеппуйы фаты фаестаемае аскьаефта аемае Нагьуыйы узелкьзесаер ныссагьдн. Уый дзер фембылдн. Ахуы та заегьы: — Цнрхьаей уае хуыздзер чн хьазы, ныр мзем уый рахнзаед. Діртыккаг лаеппу рахызтн, цнрхь хзердмзе куыд фаекодта, афтае йае Ахуы йаехн цнрхьэей сцавта аемае лаеппуйы цнрхь Нагьуыйы каерты заелланггзенгае бамндэегн. Ацы лазппу даер фембылды нс. Ахуы зэегьы: — Арцаей уае хуыздаер чн у, ныр та уый рахнзаед. Цыппаераем лаеппу рацыд, фзелзе йын йае арц хьазгае-хьазын Ахуы срнуыгьта. Арц атахтн аемае Нагьуыйы каерты ныффндар. Фембылды нс уый даер. Ахуы заегьы: - Сэераей уае хуыздаер чн хаецы, ныр та уый рахнзаед мае ныхмае. Фаендзаем лаеппу рахызтн, сае сазртае кзераедзнмзе бахастой Ахуьшмэе. Ахуы йае ахаем цаеф скодга, аемзе лаеппуйы такахуд атахтм, Нагьуыйы каерты бамндаегн. Уый даер фембылды. Лзеппутае Ахуымзе дзурынц: - Афтае нзе каем рамбылдтай, уым цом немзе, фен нын нае цард. 60
- Ацагут уал сымах, агз дагр уаем зындзынзен, - заегьы Ахуы. Лзеппутаг саехпмзе аерцыдысты, куыддзер каертмае бахызтысты, афтае саем Нагьуы рауадн аемае сае фзерсы: - Ардаем цаемаен аехстат, каемаен йае худ ам нс, каемзен йзе цнрхь, кагмзен йзе фат, кземаен йзе ехс, кземзен йзе арц? Уыдон ззегьынц: — Уыцы лэег нае рамбылдта. — Чнзоны, уый Дну6 у, мыййаг? — Ахзем бзергае нзеу, фаелаг наем аерцаеуннаг у. - Хорз, баулаефут уал, стаей куы ‘рцаеуа, уаед ын нсты каендзыстаем. Лівзагр уае баергае нае сахуыр кодтон, фзелае аез сылгоймаг даен. Уае фыд уае куы зоннд, уаед уаг уый хуыздаер сахур кагннд. Лаеппутае баулаефыдысты, Нагьуы се ‘хсаен схуыссыдн. Сае тарф фынжйыл уыдысты, уаед саем Ахуы фаезындн, бахызтн каертмае, йае баех аербаста аемае кагсы: Нагьуы фондз лагджы зехсаен хуыссы. Каерты баехтае даер фондз аемае сае кьаебылатаг хьахьхьагнынц. Ахуы днс каены: — Ай цы днссаг у, мае хо Нагьуы фондз лаегаей смой кодта? Арц снста, а-ныр аей ныррзехойа, афтае йаем куыдз Мура дзуры: - Ма ныццаев, Ахуы, уыдон дае фыртгзе сты. Ахуыйы цурмае Мура рауадн земае йзе Ахуы фаерсы: - Ау, каед мзе фырттзе сты, узед мзем цзеуылнае сыстынц? - Нырма дзе наг зонынц. - Уаед Хуран та кагм н? - Еутуыппартае йае фзехастой земзе ууыл сагьаес кавнынц. Нагьуы даер даем агнхьаелмзе каесы. Ахуы арц аеруагьта, Мурайыл бацнн кодта, стзей ззегьы: - Ох-хай, маг фзендагыл фондз хатты сзембаелдтаен еугу ьшпартыл, уыдон ну усы тухзензей мардтой аемае зецзег Хураны хуызаен уыднс, маенае мын куыд анрваестысты. Фаглае фондз хатгы фзедззехст уыдтагн, цагмаей мае маст бауромон. -Уый Маммнйы аххосагй уыднс, хорз дыл герцыднс хьзебулты аердыгаей, - ззегьы куыдз Мура, - фаглаг дын маст нс Хураны аердыгаей, дарддаер цы хьзеудзаенн, уый даехзедзег зондзынзе. Бадзур даз хонмзе, Нагьуынмзе, земзе кагн дае хьуддаг. 61
13. Нагьуы балцы Нагьуы лаггдараес ыскодта, баехыл сбадта аемзе Ахуыйы канстаен фаедзаехсы: - Уае хаераефырттаем уае хьус фаедарут, каед Ахуыйы нскуы ссарнн. Цаеуын балцы. Каед афаедзмае аерцаеуон-хорз, каед нае, уаед заегьдзыстут Ахуыйаен, каей йае агуырдтон аемае каей байсаефтаен. Араста балцы: каесы аемае му ран авд уаейыджы быцаеу каенынц аемае нае фндауынц. Нагьуы саем хьусы. Уаейгуытаей ну заегьы: - Лаеджы базындаен хьаеуы стыр тых, Хьуамае йае хатай, цы у йае хьару, цы у йае ныфсдзырд. Дыккаг уаейыг даер заегьы: — Лаег стыр дуне у, кад аемае йын цыт! Хур аем цард хаессы, заеххаей сой нсы, маейае у раевдыд. іЕртыккаг уаейыг даер дзуры: — Лаегау лаег уый у, йае баестае аегаерон чн бауарздзаенн, цаемаей сыгьдаегаей хаесса йае цаесгом. Уаед цыппаераем уаейыг заегьы: - Хнцаей чн ‘ппаелы — маелаеты баегьа1, даехн фаестае дар, цалынмае даеуаей хорз ннчн заегьа. Фаендзаем уаейыг даер заегьы: —Лаеджы каед уарзыс - арфдаер аей бамбар, цаудзыд2 каед федта, уаед ыл аецаегаей дае заердае бадар. Уаед аехсаезаем уаейыг заегьы: — Каем ма нс лаег та? Хуыцау мах дары туацьаейы3 хаерз бын, маегуыр Царцнаты фыдудаей мары. тЕвдаем уаейыг даер заегьы: - Лаегау фаелаеууаем, скаенаем залдзаег4, каеннод худннаг. ТЕскаеудзаенн ныл цаердуцаей уалдзаег. Нагьуы саем бацаеуы аемае сае фаерсы: - Уае, уаейгуыты стыр мыггаг, уый баерц уае хорзаех маен куы уанд, аемае мын куы заегьаккат, цаеуыл быцгеу каенут? Чн уаг хьыг дары? Уаейгуытае мндлаеуд фзекодтой, комхаелнуаей бакастысты Нагьуымае аемае йае фаерсынц: - Каецаей цаеуаег дае? Каедаем цаеуаег дае? Куы нын аей заегьнс. — Лгз даен цаеуаенты цаеуаег, хаетаенты хаетаег. ТЕз агурын ме 62
‘фсымаеры. Кзед нсты федтат, нсты фехьуыстат, уаед мын а;й ззегьут. Ныр фзендагыл авднугазйы дзен, ннкзеуыл зембзелын, нн- кзей уынгзе каенын. Сымах федтон аемае ай цы бзестзе у, цаваер у? Уаейгуытзе заегьынц: - Ай у мах баестае, не ‘музейгуытзей хьодыгонд стзем, хнбарзей цзерзем. /Енаеуый ннцы фехьуыстам, ннцы. уынгае фзекодтам. Аірмаест нын уыднс хо. Моймэе йзе радтам земзе сзегьы цаефзей амардн, нае ныхас дзер ууыл у. - Ау, сзегьы цаефэей куыд амарданд? - фзерсы Нагьуы, - узе хойы уын куыд амардта? - Нзе хо чындзы фэецыднс еугуыппармзе, - зэегьынц узейгуытзе, - фосэей саем уыдн нунаег сзегь, сзе дараег уыдм, нае йаем снахс зылдн, нзе йзем нае хо кастн. Уэед бадзырдтой афтае: саегьы раззаг хай узед еугуыппары, сэегьы фзестаг хай узед нзе хойы. О, фзелае еугуыппар саегьзен хзерын нае уагьта аемае дзырдта: “ЯЕхсыр кэемзен кэеныс, уый дын хзерын кэензед”. Саегьы дзых разаей нс, йэе фаестаг зердаеі куыд хьуамае бахаера. йубон нэе хо хаерннаг лзевзердта сзегьзен. Уый йае саер фзехьнл кодта, йзе снон5 нае хойы таены фаецавта аемае амардн. Ныр не снахсыл таерхон кзенаем земае йх куыд амараем, ууыл у нае дзырд. — Уаед уае снахс та кэем нс? - фзерсы сзе Нагьуы. Уаейгуытае йзе баестытаей аербакодтой. Еугуыппар дзуры Нагьуымае: - О, арваей зерхаугае адаеймаг, ферваезын мае каен, мае цард дгеу уыдзаенн, кэед дын феххуыс уанн. Уыцы ныхзестаем уаейгуыты хлстаер арц фзехьнл кодта еугуыппармае, йае каерон Нагьуыйы худы былыл саембаелдн аемае худ зэехмзе зерхаудн. Се ‘ппает даер аем фаекастысты, Нагьуыйы раесугьддзннадаей фаеуадзгуытае сты аемае уаейгуытзе заегьынц: - Нае хо амардн, уый баерц дзе хорзаех нае куы уанд земзе нае нуаен куы бакомнс, уаед нае хойы мает дзер нал аеркаеннккам. - Йае хойы сылыстаегыл чн нвы, уымаей цзей адэеймаг нс! - Нзе, арвы раесугьд, заеххы фндыц, уаед та нын нае хойы бынаты балаеу. - Уый даер нае уыдзаен. Мзенаен нс аефсымэер, аез уый агураег знлын, мой каенынмае мае нырма не ‘вдаелы. 63
Еуіуыппар агм дзуры: - Даеу аенгаес лаеджы аез федтон ну ран, цыдн йае баестаем. Бнрае равставджы авддае чн фаехаттн, ахаем уыд. Уыцы ныхаестаем уазйгуытае еугуыппары аербамарынц. Нагьуыйаен хьыг уыдм, аеххаест нае базыдта Ахуы цы баесты уыдн, аемае уаейгуыты азымы бын фаекодта. Уаед ну уавйыг заегьы: — Бахатыр нын казн, фаелае нае хойы маестаей наехн нал баураедтам. Нагьуы саем дзуры: - Сымах ныхас куы кодтат, уаед уавм азз хьуыстон. Уае ну дзырдта, заегьгае, лаэджы базындаен стыр тых хьаеуы, уагд уае снахсы цагуылнае базыдтат раздаер, цаемаен аей мардтат? Фыццаг уаейыг заегьы: — О, нав йае базыдтам, чнзоны йае аенаххосаей амардтам. Хатыр нын бакавн аемае мае мард хойы номазй курын: баком мын, хаесдзынаен дае мае армы. Нагьуы та заегьы: - Уе ‘ннае куы дзырдта, заегьгае, лаег стыр дуне у, хур, заехх, маейы фаерцы цаеры адаеймаг, каед уый зонут, уаед сын кад аемае цыт цаеуылнае каенут, уае снахсы амарыны баесты? Дыккаг уаейыг аем дзуры: - О, нае йае базыдтон, хатыр дае курын. Мае хойы маст маг тыхджын аесфыхта, куы мын бакомнс, уаед уый марды агрбайрох каеннн. Нагьуы та заегьы: — Ліндаер та уае афтав дзырдта, завгьгав, лавгау-лавг уый у, йае баестае аегаерон чн уарзы. Бавстаейы ммдаег не ‘ппает даер стазм аемае, йе снахсы чн амардта, уымавн ма цаей цаесгом нс? Агртыккаг уаейыг дзуры: - О, ма мае бафхаер. Ды дае хуры скасты хуызазн, фаелае дае курын, баком мын аемав мае аврбайрох уыдзаен мае хойы стыр маст. Нагьуы та дзуры: - Уаедае уае ну афтае куы дзырдта, заегьгае, хнцаей аеппаелын худмнаг у, нсчм дае хьуамаг раппаела, уаед уый каед зоны, уаед йе снахсы цаеуыл мардта, хуцннаг нае уыд? 64
Цыппаерзем уаейыг аем дзуры: - О, ныххатыр мын каен, ацы раесугьд уд, аез фаераедыдтаен мае хойы масты тыххаей, мае маст аерцаеунд, куы мын бакомнс, уаед. Нагьуы та дзуры: Уаедае уае ну куы дзырдта, заегьгае, лаеджы каед уарзыс, уаед ыл дае заердае дар. Цы днссаг уыдн, снахсы уарзыс аемае йае амар, уымаей цаей лаег нс? Фаендзаем уаейыг дзуры: - О, ныххатыр мын каен ме ‘наерхьуыды мн. Куы мын бакомнс, уаед мае ме стыр фыд аербайрох уанд, о дунейы рухс! Нагьуы ногаей фаерсы: - Ноджы ма уае му дзырдта, заегьгае, лаег та ма каем нс, туацьаейы бын нае Хуыцау куы дары, уаед Хуыцаунмае цаеуылнае дзырдта, йе снахсы куыд мардта? уЕхсаезаем уаейыг дзуры: - О, хурты рухс хур! Ма маем фаехьыг у, мае маестытае аербайрох каеннн, ком мын куы раттнс, мае хойы даер уаед нал аврымыснн. Нагьуы та уаеддаер заегьы: - Ноджы уае пу афтае куы дзырдта, заегьгае, залдзаег скаенут, каеннод - худннаг. Ау аемае залдзаегы тыххаей снахсы мардаеуы? УЕвдаем уаейыг заегьы: - О, заегьаен каемаен наей, уыцы днссаджы раесугьд! Хатыр дае курын, куы мын бакомнс, уаед мае маст аертанд, мае мард хойы даер аербайрох каеннн. - Сымах авдаей даер дзурут аенае раны, - заегьы сын Нагьуы, - снахс адджын у, каед амардн, уаеддаер уал аххосаг сбаераег хьуыдн, сылгоймаджы дзырдыл аеххаест наей аеууаендаен, аез даер нскаемаей аесмой каендзынаен. —Ох-хай,хурагнгас,-заегьынцуаейгуытае,-каейнаеаевзардзынае Даехнцаен? - Сымахаей ннкавй. Раздаер мавм ме ‘фсымаеры чн ‘ркаена, уымаей смой каендзынаен. Уаейгуытае завгьынц: - Де ‘фсымаеры агураег мах ацаеудзыстаем, аермавст нын завгь, не ‘рцыдмав нае фыдмае баззайдзынае? Баззайдзынаен, - заегьы Нагьуы. 65
Уаейгуытае авдаей Ахуыйы агураег фаецыдысты. Нагьуы баззадн сае заеронд фыдмае, аемае йын заегьынц: - Ацы адаеймаг даеумае уыдзаенн не ‘рцыдмае, мах ын хьуамае ссарзем йе ‘фсымаеры. Авд уаейыджы фаецыдысты Ахуыйы агураег. Уаед заеронд уаейыг фаерсы Нагьуыйы: — Узедае каецаей цаеугае дае? - Ліз цаеуын Царцнатаей! - заегьы Нагьуы. - Ох-хай, уыдон кой аерыхьуыстон, фаелае-ма маем дае цонг аербадар. Царцнаты тугстаег аез цонгаей рахатын. Нагьуы йаем йае цонг бадары, уый йае аерысгзерстытае кодта аемае заегьы: - Ох, цаей ту г хьазы дае уаенгты, рЭст нвылд донау, ту г де уаенггы уайы. Чысыл сылдзаеф дае, фаелае дыл узеддзер наелгоймаг райы. Нагьуы йын заегьы: - Сылгоймаг даен маехаедаег даер, фаелае наелгоймагаей аедыхдаер нае даен. Заегь-ма мын, баст цаемаен дае? — Уымаей мае ма бафарстанс. Уыныс, цы авд уаейыджы дае аеркодтой, уыдон мае фырттае сты. Уыдон де ‘фсымаеры не ссардзысты, фаелае куы аерыздаехой, - сау бон дыл каендзаен. Заеронд уаейыг донмае аергуыбыр кодта, йе ‘взаг доны стылдта аемае йае стзеры, йае саер бахойы аемае дзуры: Ахрнман6, зерхау даелаемае, хьаймает скаен, цаемаей ауадзай маен мзелзетмае. Нагьуы йае фаерсы: — Цаемзен афтае тынг тыхсыс, мае фыдыхай?- О, мае хьаебул, уыныс баст даен. Маеныл мае ус рацыдн фзелывдзей. Уарзта мае уаедмае, цалынмае мае фырттае схьомыл сты. Ус сзем аевзаг хаста, йаехаедзег та сусаег лымаен дардта земзе, цыфаенды фаеуа, сылы бафаендыд, - цаеудзаен лымаенмае, даеу та бакаендзаен аегомыг цараефтыд. Гьемае маен цараефтыд фаекодта. Уаед мае усы узехстыл бакодтон аемае йае аердаегфыхзей бахордтон. Уыныс, мае фырттае маен бастаей дарынц. Хорз бакаеннс, райхал мае, стаей мае фырттаей мае маст райснн. Ды мае гаенахы сзермзе схнз. Уыдон нумзе зындзысты земзе-ну фатфэеднс зертэе хатты сэе размэе фехс, стаей саернбар уыдзынзе. 66
Нагьуы ззеронд уазйыджы йае бастаей суадзы, гаенахы сазрмае схызтн, хьахьхьаены. Уаед ысуыдта рыг сыстгзе аемаз дзуры ззеронд уаейыгмае: - Аібузылд7 хабар мае хьустыл уайы! - Уаедае сын сае размае фатфавднс аертае хатты ауадз. Нагьуы фатфаеднс зертаз хатты ауадзы, саембаелынц авд узейыджы раз, уыдон ратындзынц. Заеронд узейыг саем рацаеуы стыр дзамбыхнмае8. Йае фыргтнмае схаецы, дзамбыхаей сае каей фаецаеф каены, уый авд мусуаты фаестаемаз фаетаехы. Авд зефсымаеры зертыхстысты сае фыдыл. Нагьуы саем каесы: фырттае саз фыдмае даендагазй лаебурдтой, фыд та йае фырттаем лаебурдта даендагаей. Каераздзн фыдтаз стонынц азмаз сае хомаей хаерынц. Зазронд уаейыгаен йе стазгдар ысзындн. Нагьуы уый куы федта, уазд аерхызтн, йаэ баехыл абадг аемае заегьы: - Адон каераедзн афтае каем хазрынц, уым маен даер хаердзысты азмае лндзон. Нагьуы ралыгьдн. Заеронд уаейыгаен ма йе стазгдар аззадн, уыйонг аей бахсыдтой, саехнцаен та се стджытае разындысты, стаей аерхауынц аемае маелынц. Сае ну заегьы: - Ох, нае фыд, хьаебулхор! Уый йае саер дурыл ныццаевы аемае амаелы. Нннаетае даер аей бафаезмыдтой аемае бабын сты, сае фыды стаегдарыл ныххаудтой. Нагьуы аерыздаехтн саехнмае, цы федта, уый радзырдта Ахуыйы канстаен. Уыдон заегьынц: - /Елгьыст уыдысты Хуыцауаей уыцы авд аефсымаеры, аеппынфаестаг се саефт азрцыдн аемаз сае уаейгуыты мыггаг дазр ферваззтн. Нагьуы даер нал цыдн балцыты, фазлае аенхьаелмаз кастн Ахуымае. 14. Ахуыйы лаеппуты наемттае Царцнаты Ахуы-ну йае лаеппутаей нскаемаен «цу-ма» куы кодта, уаед-ну аем дзырдта: “Лаеппу, даелае ма уый рахаесс”, “Лаеппу, даелае ма уый аербадав”, “Лазппу, уаелае ма уый аердаедт”... Нуаен-ну «цу-ма» куы загьта, уаед-ну фондзаей фестадысты саэ бынаеттазй, фондз даер лаеппутае уыдысты. 67
Нубон Нагьуы заегьы: - Дае фырттыл наемтгае саеваер, наемтгае. — Уыдоныл наемттае ахаемтае хьуамае сзеваерой, — ззегьы Ахуы, - хорзыл сзе чн бафтауа, каенге сзе хорздзннад кгвй бафзенда. - Омае сзе узед та каенгзе нскуыдаем акзен, ам сзе армадард' цы каеныс. Хзедзары сзерой2 даехаедаег дзе, чнзоны сзе мсчн хьулан3 фырт рауайа. Ахуы сразы нс Нагьуыйы дзырдыл аемзе йзе фырттнмзе рарастн. Фаендагыл саем хур худгзе кодга, маей каесгае. Дірбахзеццге сты ну кьуылдымы бынмае. Ахуы заегьы: - /Ерулзефзем уал ам. Лірулаефыдысты. Ахуы хьуыдытзе каены: “Алкземае даер нс цыдаер мнннузег, цымзе мае фыртгзем та цаваер мнннуджытае нс?” Уаед аей лаеппутзе фзерсынц: — Наемтгзе ныл цаеуылнае нс, нае фыд? - Наемттаеаеваерджытае даер уаем фаезындззенн земзе арфзегэенджытае дзер. Уаед каесынц земае аербацзеуынц: заеронд лаег заеронд уснмае, зевзонг лаег аевзонг уснмае аемае сываеллон. Уыдон даер аерулаефыдысты аемзе кзесынц Ахуыйы фондз фырты хьзезтытаем. Сэе хьаер ыссаеуы: “Нае, аез хнстаер даен”, “Нае, аез даен хнстаер”. Афтаемаей абыцаеу ваеййынц. Ахуы саем дзуры: — Фаейнае фаты фехсут, земае каей фат цы мнннуаегмае аерцаеуа, уымае гаесгае уаед йае ном даер. — Аівднсзенаен нын чн уыдзаенн? - фаерсынц лзеппутзе. - Аівднсзен скаендзыстзем уаертзе уыцы баелццзетты. Ахуы зербакодта бзелццзетты аевднсэенагн. Лзеппутае сае фагттзе фехстой агмзе сын Ахуы заегьы: — Чн куыд раздзер аерцзеуа йзе мнннузегмзе, афтае йын йае ном зевднсэентае ратдзысты аемае йын арфаетае даер ракаендзысты. Лаеппутзе сзе фаетты фаедыл азгьордтой. Ну лаеппуйаен йае фат саергаехцы ныффндар нс аемзе йзе афтаемаей аербахаста. Ахуы ззеронд лаегмае бахатыд: - Амаен фзеу ды фаендонззегьзег. Ззеронд лаег фат аед сзергаехц райста аемае лаеппуйаен арфае кэены: 68
- Ысуннаг даг, кады сагр агсу, каднмае цаграгг фагу агмаг даг ном “Суа” хуыйнагд. Уый адыл Суа сснс хнстагр агфсымагр. Уалынмаг дыккаглзгппу дагр фагзынд, йаг фатцармыл фаефндар, афтагмагй. Ахуы загронд усагн заггьы: - Амагн та ды заггь даг фаендондзннад. Загронд ус райста фат цармнмаг агмаг заггьы: - Царм уаглагдарагс у, царм фос дарынц, уыдон фарнхагссагг сты аемаг даг ном “Фарнагг” хуыйнагд, дыккаг хнстагр фагу. Уый адыл дыккаг лагппуйы хонын райдыдтой Фарнагг. Уагдмаг агрбахагццаг нс агртыккаг лагппу дагр, йаг фат агрбахаста сыджыты губаккнмаг. Ахуы агвзонг лаггагн заггьы: - Амагн та ды фагу фагндонзаггьагг. ЛЕвзонг лагг райста фат сыджыты губаккнмаг агмаг заггьы: - Сыджыт адагмы дарагг у. Гьенырмаг даг тых наг басастн агмаг даг ном “Едыссаг” фагуагд, загхджын агмаг хорджынагй уагд даг цард. Уагдагй фагстагмаг агртыккаг лагппу Едыссае хуындн. Фагзынд цыппаграгм лагппу дагр, йаг фат дуры сагьд, афтагмагй. Ахуы дзуры агвзонг усагн: - Амаен та ды фаеу фагндонзаггьагг. УЕвзонг ус райста фат дурнмаг агмае заегьы: - Ныраей фаестагмае дурау фмдар фаеу, хаетгае-агур цард каендзынаг аемае дае ном уаед “Хаетгагр”. Хагтгаер цыппаграем хнстаер бацнс. Уалынмае фаезындн фаендзаем лаеппу, йае фат хус хаетаелы фндар, афтаемаей. Хаетаелыл цагхгаер куы хаецыдн, уагд аехснтт кодта, размае йыл куы хаецыдн, уагд та уасгаг кодта. Ахуы сываеллонген заггьы: — Амзен та ды фаеу фаендонзаегьаег. Сываеллон фат райста хус хаетаелнмае агмае заегьы: - Каестаер аефсымаер фаеу нннагтаен, каестаер адджын куыд У, уымаей фаецагр семаг дае ном “Уадаег” хуыйнагд, дае цагьд уадындзаей уаед, дае зард дае хьаелаесагй, адаемы заердаетаен аехсызгондзннад даетт ныраей фаестаемае. Фаендзаем аефсымаеры ном Уадаег бацн. 69
Ахуы заегьы: — Уаз, мае хорзаембаелджытае, ахаем хорздзннаедты фаестае фысым стаем. Уыдон заегьынц: - Мах стаем ахаем адаем, ды каей зоныс аемаз ды каей нал зоныс, ацы хатт саембаелдыстаем азмае даем фысым даер аерказндзыстазм, днссаеггзе фаестаедаер сты. 1 5. Ахуыйы фырттаен лаеваерттае Ахуы аемаз йае фырттаз нуахаемы рацазуынц нумаз. Амбаелынц сыл заеронд лазг, заеронд ус, аерыгон лаег, аерыгон ус аемае баегьнаег лаеппу. Ахуы йаз мндзаердаейы дзуры: - Уаех-хай, адон хуызаен адаем ма каеддаер федтон. Нал сае хьуыды кодта. Каераедзнйаен салам радтой, азрбадтысты нумае, ныхас сын бацайдагь нс. Завронд лаег дзуры Ахуымае: — Тылег1 лаег мае ма ранхьаел, фаелае адон дае фырттае сты? - Мае фыртгае сты, - заегьы Ахуы. - Хуыцау дын саз зынданаей2 бахнзаед, фаелае азнаеус сты? - фаерсы заеронд ус. - Нырма аензеус сты, - заегьы та Ахуы. — Мае арфае мын сынг бузныгмае3 ма айс, хорз лаег, - заегьы аерыгон лаег, - фаелае сын цардзембаелттае хьаеуы. - Маехн даер баергае фаенды, - заегьы Ахуы, - лаег цьус цаеры. — Хуыцау сын пысмел4 сылы кьах ма раттзед, — заегьы аерыгон ус, - фаелае сын амонды кьах фаеуаед. - Лаеппуты амондаен аез хос баергае зонын, - заегьы баегьнаег лаеппу, - фаелае сын лаеваерттзе хьаеудзаенн кансты аердыгаей. - Амонды хос куы зоннс, - заегьы Ахуы, - уаед уал дае уаелае дараес ыскаеннс. - Мзе дараесы сконд даеуыл баст у. - Гаер, дае разы азымджын цаемаей дзен? Уаед заеронд лаег заегьы: - Куыд тагьд мае ферох кодтай, аевн нал зоныс, аез дойныйае куы мардтзен аемае мын дае хнстаер зенгуылдзаей дон куы бадардтай. Уаед мын хорзы бацыдтае аемае дын хьуамае хорзы бацаеуон. - Цы хорзы мын цаеуыс? 70
Заеронд лаег аей дурты цаендмае бакодта Ахуыйы аемае дуртае базмаелыдысты, стаей баехдзоджн5 фестадысты дуртае. Заеронд лаег заегьы: - Уаертае зыгьар баехы бар сае уадз, уый дын сае аеркаендзаенн уаехнмае. Уый дын мае лаевар. Ахуы днсы бацыдн. Заеронд ус аем дзуры: - Ахуы, куыд тагьд мае ферох кодтай, дойныйае куы мардтаен аемае мын дае амонаен аенгуылдзаей дон куы бадардтай. Хорзы мын бацыдтае аемае дын хьуамае хорзы бацаеуон. - Цы хорзы мын цаеуыс? Заеронд ус Ахуыйы унскьутаертаем бакодта. Кьутаертае базмаелыдысты, стаей фосдзоджн6 фестадысты, сае цуры дзуарка7 саегьы ауыдтой аемае заеронд ус заегьы: - Дзуаркайы бар уадз фосдзоджнйы, уый дын сае уаехнмае аеркаендзаенн. ТЕуый дын мае лаевар. Ахуы ноджы днсы тынгдаер бацыднс. Уаед аем аерыгон лаег бацыдн аемае йаем дзуры: - Куыд тагьд мае ферох кодтай, аез дойныйае куы мардтаен аемае мын дае астаеуккаг аенгуылдзаей дон куы бадардтай. Хорзы мын бацыдтае аемае дын хорзы хьуамае бацаеуон. - Цы хорзы мын цаеуыс? /Ерыгон лаег аей наеудзарм фаезтаем бакодта, наеудзарм фаезтае саехнмндаег базмаелыдысты аемае хоры быдыртае фестадысты. /Ерыгон лаег заегьы: - /Еуыдон дын мае лаевар, сае хьахьхьаенаег даехаедаег у. Ахуы ныдднс кодта, уаедае наеудзарм фаезтае хоры быдыртае куыд фестадысты. Уаед аем аерыгон ус бацыднс аемае йын заегьы: — Куыд тагьд мае ферох кодтай, де ‘наеном аенгуылдзаей мын дон куы дардтай. Хорзы мын бацыдтае аемае дын хорзы цаеуын. — Цы хорзы мын цаеуыс? ТЕрыгон ус Ахуыйы бакодта сау дурмае. Дур йаехнмндаег базмаелыдн аемае днссаджы цнрхь фестадн, аерыгон ус аем дзуры: - /Еуый дын мае лаевар, аехсаев аерттнвгае каендзаенн, боны дын Дае фыдгулы маргае каендзаенн. Ахуы тынгдаер ныдднс кодта, дур цнрхь куыд фестадн, ууыл. Бацыднс аем баегьнаег лаеппу аемае дзуры: 71
- Куыд тагьд мае ферох кодтай, аез дойныйаг куы мардтаен аемае мын ды дае каестаер аенгуылдзаей дон куы бадардтай. Уаед мын хорзы бацыдтэе аемае дын хорзы хьуамае бацаеуон. — Цы хорзы мын цаеуыс? — Ам маем фаелаеу, - загьта баегьнаег лаеппу аемае азгьордта, аербакодта фондз раесугьд чызджы, кэесаентае саем нае уыдн. Баегьнаег лаеппу дарэесы февзазрдн аемэе ззегьы: — Адон сты мае фыдыхотае, зевзонг лаег аемэе ус сты мзе мад земае мае фыд, заеронд ус аемае лаег та мае фыды ныййарджытэе сты. Мах стаем ну бннонтае. Еугуыппартаей тарстыстаем ацы чызджытаен, ныр даеумае куы цаерой, уаед сын тас нал уыдзаенн уыдонаей. /Еуый дын маг лаевар. Ахуы тынг джнтаентае кодта, фаецнн сыл кодта аемае заегьы: — Уае лаеваерттае хорз сты, фаелае ныр мае фыртгае чызджытыл куыд фндаудзысты, уый даер мын заегьут? Лаеппу заегьы: — Алкаемаен нс йэехн мнннуаег, чызджытае уын саехаедаег амондзысты. — Хорз, узедае сае сфазлваразм. Чызджытаей ну рацыдн размае аемае зэегьы: - Уаертае уыцы хьаеды мухатг мае каердаен8 аззадм, чн мын аей раздаер аербахазсса, уый уыдзынаен. Ахуыйы фондз фырты хьаедмае ауадысты, рацагур-бацагур снстой аемае йае Суа ссардта, аербахаста йае. Ахуы заегьы: - Уаедае ды фаеу Суайы бннойнаг. Дьпскаг чызг рахызтн аемае заэгьы: — Уаертае уыцы пыхсыты нухатг мае казрдазн баззадн, чн йае аербахзесса, уый уыдзынаен. . Цыппар лэеппуйы адугь кодтой, Фарнаег аей ссардга асмас йас азрбахаста, Ахуы заегьы: — Ды та Фарнаеджы бннойнаг фазу. Ліртыккаг чызг рацыдн аемае заегьы: — Дазлае уьіцы хазмпаелты мухатт мае казрдаен ферохн, чн йае раздаер азрбахазсса, уый уыдзынаен. ЛЕртае лаеппуйы азгьордтой, рацагур-бацагур фаекодтой аемаз йае Едыссае ссардта. Ахуы зазгьы: 72
- Ды та Едыссэейы бннойнаг фаеу. Цыппаераеймаг чызг рахызтн аемае заегьы: - Уаелае уыцы кьутаерты нухатт мае каердаен баззадн, чн йае раздаер аерхаесса, уый уыдзынаен. Дыууае лаеппуйы азгьордтой, рацагуырдтой йае аемае йае Хаетгар ссардта, аербаскьаефта йае авмае Ахуы заегьы: - Ды та Хаетгары бннойнаг фаву. Уаед нннае чызг рахызтн аемае ззегьы: - Маенаей ннкуы ннцы ферохн, фаелае мае кэед нсчн йаехн хоны, уасд аез та уый уыдзынасн. Ахуы заегьы: - Уаедас ды та мае каестаер фырт Уадаеджы бннойнаг фаеу. 16. Ахуыйы маелзет Еугуыппартае сае маст нае уагьтой Царцнатаен. Тынгдаер смаесты сты уый тыххаей, аемае сае хнстаер мард каей аерцыдн. Ахуы зыдта, еугуыппартае йае нае ныууадздзысты, уый. Ну раестаеджы еугуыппартае заедэе-заедаетаей1 аерымбырд сты аемае рабырстой Царцнатаем. Ахуы заегьы йае усаен: - Акаен сываеллаетты аемае дае цаегатмае цаеугае, адон мае бар уаед. Мае хо даер ацаеуаед демае. Авдбынатон гаенахы авдаердаем фатаехсаентае скодта Ахуы, аербахнзэены йае цнлхьнмае аербадтнс. Еугуыппартае уыйбаерц бнраейае аербафсаерстой, аемае сае каероныл цаест не ‘ххаестн. Ахуы сае аербауагьта хаеставгмае, авдаердыгаей фаеттае ауадзы, дуары аербацэеуаены сыл цнлхьаей схаецыдн. Еугуыппарты саертае гуыртаей тахтысты, таегьзы заейау сае туг фаестаемае ласта. Ннцы тых ардтой Ахуыйы марынаен. Уавд дын бруйыл уасннтае аваердтой аемае хаердмае бырыдысты. Ахуы уаснныл ахэецы аемае та афаелдаехынц. Авд боны фэехаецыдн Ахуы еугуыппартнмае, фает аем нал баззадн. Бамбаерста йае фаестагы бон аемае аесфаенд кодта аергомаей рацаеуын. Дуары фегом каены аемае сыл цнлхьаей ралаеууыдн, фаелае чьылдымаердыгаей чндаер сбырыдн аемае сусаег аехст арцэей Ахуыйы фаекодта. Ахуы даер базыр-зыр кодта. Йэе таевдаей ма 73
райдыдта хгецын. Хьаеды аехсаенты йге чьылдым ахаста, размге хаецгае кодта, фаестаемае та цаеугав. Ну баерзондмае схаеццае нс аемае дурты цур аербынат каены, фаестаг хаест ма скаены, фаелае арцы цгеф рнсын байдыдта. Арцы снсын нае фаергезта гемае йае туг аенаевгьауаей акалднс, йае тыхтае аерсастысты аемае йае саеры бахаста дурмае. Дурыл йае саеры фырыцаеф фаекодта. Дардмае ма фехста йае цнлхьы, стаей уаед йае уды снста. Ахуы каем амардн, уым сындзын арт скодтой еугуыппартае аемае дзы Ахуыйы басыгьтой. Уый адыл абон даер уыцы баерзонд Ахуыйы бынат хуыйны, каенае ма йае хонынц Ахуыбат2 даер. Сындзыты арты таеф сымбаелдн Нагьуыллаейыл, дуармае рауадн аемае Ахуыйы цнлхь йае размае аерхауцн. Нагьуыллае бамбаерста Ахуыйы хабар аемае заегьы йае чындзаен: - Ме ‘фсымаеры хабар хорз нал у, хьуамае йаем фаецаеуон баераеггаенаег. Чындз заегьы: - Ма ацу, уаед аез даер демае цаеуын. Гуымнр уаейгуытае загьтой: - Уаедае мах даер уемае цаеуаем. Нагьуыллае аемае йае чындз йае фондз фыртнмае, аертае гуымнр аефсымаеры, сае мад аемае сае фыднмае, рацыдысты аемае аерынцадысты Ахуыйы скаенгае авдбынатон стыр гаенахы. Еугуыппарты маердтаей нал уыдн бацаеуаен. Нагьуыллае заегьы: - Ліз хьуамае маердты аехсаен аессарон ме ‘фсымаеры марды. Йемае аертае гуымнр уаейыджы рацыдысты аемае йын йае ну кьабаз сыгьдоны ссардтой. Ахуыйген ма йае му кьабаз аенаесыгьдаей аззадн, уымаей базыдтой Ахуыйы саефты. Уым заеппадз скодтой, сыгьдоны дзы баваердтой аемзе цонгы кьабазы та заеппадзы дуарыл хьмлаеваерд ныккодтой. Афтае фаецнс Ахуыйы цард. 17. Царцнаты Нагьуэе Царцнатгей ну хгедзары райгуырднс чызг аемге йае схуыдтой Нагьуае. Нагьуае ахаем раесугьд уыдн аемае дзы хур аемае маейтае 74
кастысты. Нагьуае схьомыл нс, фаелае йае йае фыд Цаердзо ннкаемаен лаеваердта чындзы. Нагьузе заегьы йае фыдаен: - Ауадз мае аертае боны аемгьуыдмае балцы. Цаердзо йае ауагьта. Цагуы Нагьуае аемае йыл аенусон цьнтн залты мнтнмае каем аерзенцадн, уым аерулаефыдн. Ну ахаемы арвы дуар фегом ваеййы аемае баестае лаесаентае кодта. Нагьуае нае фаетарстн, фаелае йае цыд даер нае уадзы. Бахаеццае нс цьнтндоны таедзаенмае. Уым цьнтнйы саерыл ауыдта дыууае лаеппуйы. Уыдон та уыдысты хьаедласаены1 цаераег уаейыг Быраны фаззон фырттае: Хьалтан аемае Быртан. Дыууае фаззоны таевд кодтой аемае цьнтмдонмае сае дзыхтае сараезтой аемае йае дадтой, стаей та-ну цьйтнйы тьаепаен нхфаезыл уаехсгуыпп2 кодтой, куы та цьнтнйы фаезгьаертае3 аескьуыдтой аемае сае каераедзнйыл цавтой. Уаед та лаеппутае Быраны фазаеттае Хьалтан аемае Быртан ну ахаемы нхфаезгьаертае каераедзнйыл ныххуырстой. Нхтае лыстаег пырх аемае кьаерттытаей фгехаудтой аемае дзы ну кьаертг Нагьуаейы ныхыл саембаелдн. Нагьуае фгехьзер кодта: — Амардгат мае! Фазаеттае фаесаеццае сты,4 ауыдтой Нагьуаейы аемае йаем аеруадысты. Нагьуаейыл фаехгецыдысты, сыстын аей кодтой, фаерсынц гей: - Кагцаей цагуыс? — Царцнатаей цагуын. - Уагдае нумае азнлагм. Ацыдысты. Уаед хохы кьахырыл саг ралыгьдн аемае йае аемаехст фаекодтой аертаейае. Саг коммае асхьнудта аемае йаем уыдон уырдаем аерцыдысты. Федтой йае. Хьалтаны фат саембаелдн саджы раззаг галну кьахы саефтаегыл, быртаны фат саембаелдн саджы фаестаг галну кьахы саефтаегыл. Нагьуаейы фат саембаелдн саджы таеккае ныхыл. Каераедзнмае бакастысты аемае загьтой дыууае фаззоны: - Ацы саг Царцнаты у, махаей йае уый хуыздагр фаецаеф кодта. Саг баззадн Нагьуаейаен. Каераедзнйаен хаерзбон загьтой аемае Нагьуае саехнмае аерцыдн, лаеппутае та - саехммае. Дыккаг бон Быранаен йае фырттае заегьынц: 75
— Царцнатаей чызг федтам аемае йае хьуамае нае ну аерхона. Фыд заегьы: — Царцнатае зындзырд аесты аемае уын не сразы уыдзысты. — Ууыл мах дзурдзыстаем. Быраны дыууае фаззоны аерцыдысты Царцнатаем аемае Цаердзойаен заегьынц: — Дае чызгы нын хьуамае раттай. Нагьуаейы фыд Цаердзой загьта: - Йаехн йын бафаерсут, сымах дыууае стут, уый та ну, цы заегьа чызг, ууыл разы даен. Дыууае усгуры Нагьуаейы фаерсынц: - Махаей каемаен бакомдзынае? - Тахой хьугомы5 стыр хохаей рагаепп ласут аемае дарддаер чн ахауа, уымаен бакомдзынаен. Хьалтан аемае Быртан Тахойхьугомы стыр хохмае сбырыдысты. Хьалтан фыццаг рагаепп ласта аемае аердузы фаезаен йае астаеумае аеввахс саембаелднс аемае ма ныр даер дзыхьхьаей лаеууы. Быртан рагаепп ласта аемае нвазыны баерц раздаер саембаелднс. Уый бынат даер дзыхьхьаей баззаднс. Уаед саем Нагьуае дзуры: - Фаезы фаллаг каеронмае уае ннчн ахаудн сымахаей. Цаей усгуртае нс, аез зонын ахаем усгуры, дарддаер чн агаепп ласы. Уыдон заегьынц: - Уаедае ма йае рагаепп каенын каен. Нагьуае, Царцнатаей аеппаеты маегуырдаер чн уыдн, уый ракодта аемае заегьы: — Маен уаейгуыты усгуртае аенаехаесгае нае фаеуыдзысты, фаелае ма ды рагаепп каен. Царцнаты аеппаеты маегуырдаер Тахойхьугомы баерзаендаей рагаепп ласта аемае уаейгуытае каем фзедзыхьхьытае кодтой, уыдон саерты даер атахтн, аертае нвазыны аеддаедаер саембаелднс, фаелае йае заенгтае заеххы асагьдысты. Хаердмае ма йаехн баергае фехста, фаелае йае ныхы дурмае бахаста аемае дзыхьмард фаецмс. Уый фенгаейае Царцнатае аемае уаейгуытае хорзау нал фесты. Усгуртае аздаехтысты. Царцнатае сае марды баваердтой, фаелае хаерам кастаей уаейгуытаем. Уаейгуытае зыдтой сае адзал аемае саехн хьахьхьаенынаен амал агуырдтой. 76
18. Царцпатае эемае уаейгу ытае Царцнаты сыхы райгуырда аердхаераены рагсугьд чызг. Чызг та ахаем уыдн, аемае йае цаестытаей аертытав сыгьдн, йае даеллагхьуырты лаег йаехн уыдта, йае цаесгомы рухсмае хур ныгуылгае кодта. Чызг хуындн Нагьуыллае. Хьомыл кодта чызг, аемае ахаем рауадм: чыззыты раесугьдтыл уымаен абараен нае уыда, се ‘хсон стьалыйау аерттнвгае кодта. Лаеппутыл аей абарстанс, аемае уыдонаей хаерзконддаер, уындджындаер аемае хьаруджындаер уыда. Нае уыдн Нагьуыллаейаен аембал нае араехстаей, нае фезмаелдаей, нае аегьдау раттынаей. Ну ахаемы Царцнатаем фынгыл бадт фесты уаейгуыты фаеснваед даер. Царцнатае хьабахь аерываердтой аемае фаетдзаеф1 райдыдтой. Баестае фаетты аехснттаей каемттае наерыдысты, сырдтае хуынчьытаем лыгьдысты, маергьтае аедас бынаетты аембаехстысты. Ннчн цаеф кодта хьабахьы: нае Царцнаты фондз сыхаей нсчн, нае уаейгуытаей. Царцнаты хнстаертае загьтой: - Царцнаты номыл кадаей цы нс, уый уаед уыцы адаеймаджы, хьабахь чп фаецаеф каена. Ннкаей бон бацн хьабахьы фаецаеф каенын. Нагьуыллае бацыдн аемае хнстаертаен саеркьул2 акодта, стаей завгьы: - Бар мын раттут ну фат фехсынаен. Царцнаты хнстаертае сразы сты. Нагьуыллае йае астаеу аелхьывдаелваест аербакодта, фат аердыныл акодта, ныхьхьавыдн аемае суагьта фаты. Фат атахтн аемае хьабахьы йемае фаехаста. Даелаесыхы Царцнаты гаесаеныл3 саембаелдн. Гаесаены дуртаей уаеллаг таелнйы4 дуртае фаехаста фат йемае. Нагьуыллаейы хьуыддагыл ныццнн кодтой Царцнатае аемае йын радтой Царцнатае кады ном. Нагьуыллае кады номыл цаерын байдыдта Царцнаты аехсаен. Уаейгуытаем хардзау кастм, сылгоймаг сае куыд амбылдта, заегьгае. Уаед та дыккагхьабахь аерываердтой ногаей Царцнатае. Баестае та фатаехснтт аесснс. Каемттае наерыдысты ногаей, фаелае та хьабахьы ннчн фаецаеф кодта: нае фондз сыхаг Царцнатае, нае уаейгуытае. 77
Нагьуыллае дыккаг хатт бацыдп Царцнаты хнстзертаем. Саеркьул та саем бакодта аемае заегьы: - Ну аехсты бар ма мын рапут. Бар та йын радтой аемае фат афндар кодта аердыныл. Фехста хьабахьы аемае фат хьабахьы фаехаста, даелаесыхы Царцнаты гаесаеныл та саембаелдн аемае дуртавй дыккаг таелнйы дуртае фаехаста фат йемае. Царцнатае Нагьуыллаейае ныббуц сты, аемае загьтой: - Царцнаты номыл гегьдауаен цы нс, уымаей хайджын у. Нагьуыллае кадджын, аегьдауджыныл нымад аерцыдн. Дываер таелмау5 аеркастн уаейгуытаем Нагьуыллаейы хьуыддаг. Нагьуыллае та цннаей марднс. Фаестаедаер та Царцнатае аертыккаг хатт даер хьабахь аерываердгой, загьтой афтае: - Ліуый чн фаецаеф каена, ууыл аерцаеуаед, Царцнатаен номыл цы баззадн, уый. Ногаей та фаетдзаеф райдыдтой фондз сыхаей Царцнатае, нннае ‘рдыгаей — уаейгуытае, фаелае та хьабахьы ннчн цаеф кодта. Нагьуыллае аертыккаг хатт Царцнаты хнстаертаем саеркьул акаены аемае заегьы: — тБххаест ма мын ацы аехсты бар даер раттут. Царцнаты хнстаертае бар радтой Нагьуыллаейаен аертыккаг хап даер. Нагьуыллае даер та фат аердыныл аваеры, ныхьхьавыдн аемае фат аехснтгаенгае атахтп. Фат хьабахьы йемае ахаста аемае та даелзесыхы Царцнаты гаесаеныл саембаелдм, аертыккаг таелнйы дуртае фаехаста. Нагьуыллае аесснс нымад кадджыныл, аегьдауцжыныл, стаей номджыныл даер. Куыннае та уыданд хьыг уытыппавт фаеснваедзен, фаелае сае бон ннцы уыдн. Царцнаты цаесты Нагьуыллае фаекадджындаер нс аемае йае койы йеддаемае аендаер кой нал уыднс. Таелмау та аеркастнс фаеснваедмае, уаелдайдаер — уаейгуытаем. Ацы хабар Нагьуыллае бамбаерста, саехнмае азгьоры, йаехн гаврзнфтонг акаены зеппаетаей, баехыл абады аемае фаестаемае бадзуры Царцнаты хнстаертаем: 78
- Анпп ма узед мзе ныхас, фзелзе уе стаен, бар мын куы раттнккат, абон мзенмзе хаелаег чн каены, уыцы фаеснваедаей йаехн кадджын, аегьдауджын земзе номджын чм хоны, уыдон мемзе куы бавзарнккой. тЕммыст, кзед аеппын нзе, уаеддзер дзы ну донхзессаеджы6 куы равзарнн маехнцаен. Царцнаты хнстаертзе ныдднс кодтой, стзей фаеснваедмае дзурынц: -Заегьут ма, чн нс уе ‘хсаен ахзем гуырд, йае ныфс Нагьуыллаенмзе чн бавзара. Фондззей Царцматзей фзехмцзен сты, дыууаейзе та - уаейгуытзей. Авд барзеджы, амзей ай хуыздаер, ралаеууыдысты Царцнаты хнстаерты раз. Нагьуыллае хнстаерзен заегьы: —Ахаем хзеснаегтае скаенут, амзей ай фыддаер земае зындаер куыд уа. Царцнаты хмстаертае загьтой: - Ліртае хаеснаджы каензем, фаелае сзе нууыл мах раітаем, уый аегьдау нзе даетгы. Ну узед махаей, ну - Донбетгыртзей, нннзе - заедгаей. Нагьуыллае сразы нс аемае скуывта: - О, ме сфаелднсаег, каед мае нстаемаен аескодтай, уаед заедтаей ам нсчн цы февзаера. Куывд уаеларвмае фехьуыстн. Хуыцау фаерсы заедты: — Чн уае ацаеудзаенн Царцнатаем ну хаеснаг раттыны тыххаей? Заедтае загьтой: - Махаей ннчн ацаеудззен, Царцнатае нае мурмае даер нае дарынц аемае наехн худннаджы бын нае каенаем. Хуыцау уаед фаерсы дауджыты: - Уаед та сымахаей нсчн ацаеуаед. Дауджытае заегьынц: - Махаей даер ннчн ацаеудзаенн, сае саермае нае нае хаессынц, сае цзесты нае ахадаем аемае наехн не ‘гад каенаем. Хуыцау та фаерсы дзуаертты даер: - Сымахаей даер ннчн ацаеудзаенн? Дзуаерггае загьтой: - Махаей даер ннчн ацаеудзаенн, Царцнатаен аелгьаг стаем, хьінджылаег нае каенынц, нас номыл нуазаен ннкуы рауадзынц. 79
Хуыцау ноджы фаерсы: - Уаедае каей фервнтаем? Заедтае загьтой: - Уастырджнйы арвнтаем, уый заехмае араехдаер аефты. Уастырджн уым нае уыдн. Уаед фаеднс аем фаекодтой аемае уым февзаердн. Хуыцау аемае нннаетае загьтой сае фаендон Уастырджнйаен. Уастырджн уаелдай нал загьта, балаеууыдн Царцнаты аембырды. Уаед Донбеттыртаей даер аербакодгой Хьара Донбеттыры. Царцнаты хнстаертае фаерсынц Нагьуыллаейы: - Куыд дае фаенды, Нагьуыллае? — /Ез уын загьтон мае ныхасы. Маенмае хаелаегаей чн маелы, уыдон бавзараед мемае. Царцнаты хнстаертае заегьынц ногаей: — Уастырджн аемае Хьара Донбеттыр, фаейнае хаеснаджы нае фаестае сымахаен лаеваерд нс. Хаеснаг та хьуамае амаей ай зындаер, амаей ай фыддаер уа авд бараегаен. Царцнагае сты фондзаей, дыууае ~ уаейгуытаей. Чн рамбула, уый цы заегьа, ууыл разы стаем. Мах хаеснаг лаеваерд у ахаем: уаелае Хьугомы рагьыл цы стыр фаетаен нс, уырдыгаей аенае ахаугаейае йае баехыл чн раскьаера, гье, уый амбулдзаенн. Дугь уаед хохы тнгь-тнгь. Авд бараегаей Хьугомы фаетаенмае ссыдысты аемае рауагьтой дугьы, семае Нагьуыллае даер. Барджытаей Нагьуыллае нуы аерыййаефта аемае йае таессар цаеф фаекодта. Бараег асхьнудта, аемае каем ахауд, уый абон даер “Таессар” хуыйны, нннаейы кьуыбырты аерыййаефта, уый даер фаецаеф кодта аемае кьуыбыртыл атылдн. Уый адыл уый та “Кьуыбырджын”.7 /Ертыккаджы аерыййаефта лаезгьаерыл, скьу ырдта йае аемае у ый даер фесхьнудта. У ый адыл у ый та “Лаезгьаер”8 схуыдтой. Цыппаераемы дон нучы цыд каем каены, уым аерыййаефта. Уый даер та скьуырдта аемае нукаейы асхьнудта. Уый адыл уый та “Доннук”9 схуыдтой. Фаендзаемы чысыл дарддаер аерыййаефта, саргьаей йае фелваеста Нагьуыллае аемае йае рагьмае баппаерста. Саргьы бадтау саембаелдн кьуылдымыл. Уый адыл уый та “Саргьау”10 схуыдтой. /Ехсаезаемы раййаефта хаернсты цур. Хаернсы саермае йае баппаерста. Уый адыл уый та “Хаернсгом”11 хуыйны. /Евдаемы чысыл даелдаер аерыййаефта аемае йае саргьаей 80
фелвзеста. Цырты сагьд аей ззеххыл асагьта йае уаерджыты уонг. Уый адыл уыцы бынат та “Цыртысаер”12 хонынц. Нагьуыллае фзеразаей нс Царцнаты ныхасмзе йае баехыл. Уаедмае нннаетае дзер цзефтзе земзе сзергуыбыраей аерхаеццае сты. Дыккаг хзеснаг лзвваердта Уастырджм аемзв ззегьы: - Фзейнзе галы раттзем авд барзегмае, ну та - Нагьуыллаемзе. Галы тагьддзер чн бастнгьа, чн йзе сфыца аемае йав аенаехьаензей фынгыл чн аваера, уый рамбулдззенн. Фзвлзебурдтой фаейнзе галы звстмгьынмзе. Цалынмае авдаей стнгьгае кодтой, узедмзе Нагьуыллае галы бауавларт кодта. Суг бандзаерста аемав галы мард рафыхтн. Авдаей сае галты узеларт зевзерд куы кодтой, аемзв кьодах сугтае куы калдтой, уавдмае Нагьуыллае йав галы кьодах фых акодта аемав йае Царцнаты хнстаерты раз зерываердта. Уый адыл уыцы бынат “Кьодахджын”13 хуыйны. Рамбылдта та Нагьуыллае. Ліртыккаг хаеснаг Хьара Донбеттыравн лзевзерд уыдн. Уый загьта: — Л5з аерываердзынзен рагьыл каефгаер,14 каей фатавхстаей разнла йае бынаты, уый рамбылдта. Хьара Донбеттыр кавфгавр аерываердта рагьыл. Цавст аей гаезаемае аевзаерста, афтае. Райдыдтой йае аехсын. Ннкаей аехстаен разылдп. Уаед аей Нагьуыллав фехста, кзефгаеры ззердаейы фат нннаердаем ахызтн аемае каефгаер разылдн. Нагьуыллзе та ацы хатт дзер рамбылдта. Царцнатае стыр кад аескодтой Нагьуыллаейаен аемае йыл номы раегь рауагьтой. Нагьуыллае сае райста номы нуаззен звмзе сын раарфзе кодта. 19. Узейгуыты узермытзе Царцнаты Нагьуыллае фыд раесугьд уыднс. Раст, цыма алаемзет тынтыл рахьомыл нс, ахаем уыд, кзенае маргьы аехсыраей хаст уьідн, ахаем уыд йае бакаст. Уавйгуытаей дыууавйзе Нагьуылллаейы фыдуарзт бакодтой. Заегьынц Царцнатавн уаейгуытае: - Нагьуыллаейы нын раттут. Царцнатае ззвгьынц: 81
— Нагьуыллаг ну у, йав курджытаг та дыууае сты, кзгмагн агй раттагм? — Кагй равзара махагй, уымагн. Царцнатзг заггьынц Нагьуыллагйагн: - Уагйгуытаг наг нал уадзынц агмаг ды та цы заггьыс? Нагьуыллзг ззггьы: - Хуыздзгр сзг чн фесгуыха агмзг мзг ззгрдзгмзг кзгй хьазт хуыздагр фагцзгуа, уымагн ком ратдзынагн. Царцнатзг уагйгуытзгн ззггьынц: - Кзгй агсгуыхтдзннад фагцагуа Нагьуыллагйы загрдзгмаг, уымаен ком ратдззгнн. ’ Банысан кодтой хьазагн бон. Узгдмаг хьаззгн бон дагр ралагууыдн. УЕрымбырд агсты Царцнатаг, згрцыдысты уаейгуытаг дзгр. Ззгхх сзг нзг урзгдта, уыйас адзгм агрымбырд нс. Уагйгуыты усіуртаг сагхп рацарггзтой. Царцнатаг стыр хьазт сарагзтой агмзг снмдыл ныххагцыдысты. Лгртаг боны згмзг згртзг агхсагвы агнагрлзгугагйаг снмдтой. Дыуузг усгурагй ну дзгр наг бафагллад, ну дзгр дзы йагхн наг равдыста фзглмггцыдггй. Узгд Царцпатгг загьтой: - Ныр та цагуынагй бафзглварут. Дыууаг усгуры Царцнаты калак хьзгуыл' цзгуын райдыдтой, кагм хагрдмзг, кагм уырдыгмаг. Ліртае боны эгмаг згртзг згхсзгвы агнаг агрулагфгагйаг фасцыдысты. Ннчн та саг бацн фаглладгьуыз. Уагд та сын Царцнатаг заггьынц: — Хуыздзгр мнннуагг уаг чн ‘рхзгсса, уый агмбулдзагнн агмаг Натьуыллагйы уымагн ратдзыстагм. Дыуузг усгуры фагйнагрдагм ацыдысты, ну хурыскагсагнмаг, нннаг хурныгуылзгнмаг. Цыдысты фагйнаг гертае боны агмге фагйнаг агртаг агхсзгвы. Саг ну бахаудта сохьыр загронд гуымнрмаг. Бадзырдта йагм: - Уаг, маг фыдыхай, уаззгг наг нсыс? Сохьыр загронд гуымнр згм дзуры: - Дзг амонд фесагфа, фыды номагй мзгм куыннзг агрбадзырдтанс, узгд даг маг цагст байсагрстапн. Рахнз ныр, чн даг, уый заггь. Фыццаг усгур заггьы: 82
— Фыдагбойнаджы рагсугьд чызг равзагрдн Царцнатаем, ахагмагн аей давттынц, хуыздаер мнннуаег чн герхаесса аемзе уый тыххаей цаеуын, фаелае кагм ссарон уыцы ммннуаег, уый нае зонын. Сохьыр заеронд гуымнр агм дзуры: — Фыдаебон каеныс даехнцаен, маенае зез цаемзен сохьыр дагн. Ліз даер уарзтон Нагьуыллагйы, ацы фагндагыл бафтыдтзен, фзелае мын ннцы бантагст. Нагьуыллаемае Хуыцауы комы тагфаей хай нс. Нагьуыллагйы уарзы хохы бадаег фыййау. Днссаегтае аемаг мнннуджытаг уымаг сты. &з аем бафтыдтаен. Уый мае райста. Кусарт аербакодта земае ну хаерынкьа йаг дзыппаей снста, заегьы хагрынкьайагн: “Даехаедаег зоныс!” Хаерынкьа даер йе ‘взаегты фегом кодта, цаесты фаеныкьуылдмав кусагрттаджы бауаеларт кодта. /Ез маг мндзаердаейы загьтон: “Жммыст, ацы хырынкьа мае куы уанд”. Хаерынкьа мын мае хьуыдьггы бамбаерста агмае фесхьнудта, мзе цаесты мын скьахта, стаей йе ‘взаегты бахгаедга аемае хохы бадаег фыййауы дзыппы зесмндаегнс. Мае фысым даер хабар фембаерста, аербакастн маем, стагй мае афарста: “Каед дае цард давагггагзгй наеу?” Заегьын: “Нагу!” Уый та заегьы: “Уаедаг дав мндзагрдзейы мзе хаерынкьамае каем бабаеллыдтае, уым хьуыддагаен нае бзездзынзе”, аемае маг раздаехга. Уаедаей абонмае даен ам. Бнрге днссаегтае нс хохы бадагг фыййаумае. Ныр маехн сохьыраей равднсон, уый та сгермае наг хгессын. Фавлае куы бахауай уымав, уагд-ну днс мацаеуыл бакаен, уаед дыл мзе мн аерцаеудзаенн. Арастн дарддаер, йаехн хорз куы федта, уаед фыццаг усгур уагйыг. Хохы бадзег фыййаумаг бахаеццаг нс саехнмае, затьта аемае йагм аерфысым кодта. Хохы бадзег фыййау та кусарт аербакодта аемае йаг хырынкьа снста, стаей заегьы: “Даехавдаег зоныс!” Хырынкьа кусартмае йе ‘взаегты фелваеста, астыгьта йае, ауаенгтае йав кодта, бауаеларт аей кодта, йе ‘взаегты каераедзмйыл ахафта аемзе цаехаер ракалдгой, уый адыл сугтае ссыгьдысты аемае фыццаг уаейыг- усгурмзе днссаг фаекастн агмае йае мндзаердаейы баднс кодта: Ай цы хаерынкьа у, суггае афтае чн аессудзын кодта”. Хзерынкьа та бамбаерста усгур уаейыджы хьуыды. Фесхьнудта аемав йын нае галну хьусы фаесаджнл кодта. Хохы бадаег фыййау заегьы Узейыгзен: 83
— Бадас кодтай мае хазрынкьайы мнтыл, аендаера дын днссагзей дассагдаер фенын кодтанн. Саергуыбыраей раздаехтн фыццаг усгур фаестаемае. Дыккаг усгур-узейыг даер бафтыд сохьыр завронд гуымнрмае. Бадзырдта йаем: — Мае фыдыхай, уазаег нае нсыс? Уый йаем радзырдта: - Дав амонд бахаер, мае цаестыл дае байсаерстанн, фыды номаей маем куынае бадзырдтанс, уаед. Ныр рахнз мндаемае, каецаей цаеуыс, каенае каедаем у дае фаендаг. Дыккаг усгур уаейыг ззегьы: - Царцнаты мыггаджы райгуырдас фыдбойнаджы чызг. Ахаемаен комы: хуыздаер мнннуаег аем чн аерхаесса. Сохьыр заеронд гуымнр дзуры: — Дае размае ма ну уыднс ам. Уый даер дае хуызаен дзырдта. Фаелае фыдаебойнаг фаецн, аеваеццаегаен, нырма фаестаемае нае зыны. тЕз даер уарзтон уыцы фыдаебойнаг гуырды авмае маем каесыс: дассаджы мнннуаег агургаейае хохы бадаег фыййаумае бахаудтон аемае йын йае хаерынкьайыл баднс кодгон. Уый адыл мае цаестаей аенае цаест фаедэен. Йае хаерынкьа аеппает мнннуджытае аразы аемае куы бадас каенай, уаед сахьатджынаей раздаехдзынае. — Уаедае мын фаендаг ацамон, аез цаеуон хохы бадаег фыййаумае. — Фаендаг аем нс уаелаеты дзер, фаелае аеввахсдаер у даелаеты. Дыккаг уаейыг-усгур даелаеты ацыдн аемае бахаеццае хохы бадаег фыййаумае. Дзуры йаем: - Фысымуатмае уазаег нае уадзут хаедзармае? Хохы бадаег фыййау аем радзырдта: - Мндаемае. Дыккаг усгур даер та бацыдн. Фысым, хохы бадаег фыййау, кусарт аербакаенын кодта. Хаерынкьа кусарты астнгьта, ауаенгтэе йае кодта, бауаеларт аей кодга, арт бандзаерста, фынг аваердта, аемае агаей фынгмае хаейттае аеппаерста. Фаедас кодта дыккаг усгур давр хаерынкьайыл аемае хаерьшкьа фесхьнудта, дыккаг усгураен йае рахнз хьусы фаесаджмл кодта аемае йаем фысым дзуры: 84
- Мав хгерынкьайыл баднс кодтай, уагаеры ме ‘ннае днссаегтав куы зоннс. Рацыдн сзергуыбыраей аемае рахаеццае нс сохьыр завронд гуымнрмае. Уаедмзе фыццаг усгур даер зербахаеццае. Усгуртае сае каераедзн фенгаейае заегьтой, завгьгав, мае схьаер кзенгем нав худпнаг, фзелтау радзурзем цы днссаг федтам, уыцы хаерынкьайы. ’Афтзе бакодтой. Усгуртзен Нагьуыллзе ззегьы: - Узедае узед та гаепп ракзенут. Дыууае узейыджы, дыууае усгуры стыр фаетаенаей2 гаепп байдыдтой аврдузы фаезмае3 аемае сае аембаерцуаермытае ныккодтой. Хохы бадаег фыййау уый куы базыдта, уаед йаехн ну зехст фаекодта дыууаейы фаестзе, йаехн фехста, уыдон куыд сыстадысты, афтае сае йае быны акодта авмае сын сае уачьнтае сыскьуыдта. Уый адыл фесзефтысты дыууае усгур уаейыджы. Уаед Царцнатае фаецыдысты аемав Нагьуыллаейы аерхуы маесыджы бакодтой аемае хохы бадзег фыййауы кьухты нал бафтыдн. Нагьуыллзейы амарды фаестзе хохы бадзег фыййау йаехн хохаей фехста аемав комы раебын ныппырхп. Афтае фесаефтм хохы бадавг фыййау даер. 20. Нагьуыллэейы мэелзет Ахуыйы амард Нагьуыллавйзен афтае зын уыдн, аемае бонаей- бонмае фыдхуыз аемзе цола каенын1 байдыдта. Гуымнр аертзе аефсымзер узейыджы йзе фзерсынц: - Йзе, нзе хо, бонзей бонмзе фыдхуыз земзе цола кзеныс, аевн дын кзед хьыг у, мах де ‘фсымаеры хзедзары кзей цаераем, уый? - Уый хьыгаг наеу, хьыгаг уый у, ме ‘фсымаеры туг нст наеу авмае цы бакаенон. - Махаен цы заегьай, уый бакаендзыстаем. - Уаедае бакаензем афтзе, — ззегьы та Нагьуыллае, — наехн бацзеттае кзензем фат зехсынзей, арц цаевынзей, кардаей хаецынаей. Уаед нын аенцондзер уыдзаенн. Сразы ваеййынц аертае гуымнр уаейыг аефсымаеры эемае сзехн байдыдтой цаеттзе каенын. Нал аехсзев, нал бон аевзаерстой. Сзе 85
фавттав нысанмав авхсгаейав аврвнаврдау кодтой. Сарае- зтой цнлхьытав аемае-ну хуры цавстмае таемавнтае скалдтой, скодтой аврцытав авмав-ну сав атахт уарнйы авхснтт кодта. Уаед савм Хур мннаввар рарвыста авмав загьтой Нагьуылл аейаен: - Уае цнлхьыты зынд- жытае снхснут аемае сае сойы саевдулут. Уыдон стыр каефты аер- цахстой, сой сае рауагьтой, сае цнлхьытае зынджы снх- снйын кодтой аемае сае каефты сойы нытьтьыстой. Сыгьдаег болат фестадысты сае цнлхьытае. Ну бон рараст сты еугуыппартаем хаецынмае, Ахуы каем амардн, уыцы бынатмае схаеццае сты. Уыцы раестаеджы аенхьаел нае уыдысты Нагьуыллаейы фаезынынаен. Нагьуыллае фат фаеднсы суагьта. Еугуыппартае базыдтой фаты йае хьаераей аемае загьтой: - Нс ма Царцнатаей аезмаелаег. Уаейгуытае нын ннкуыдаем нрваезынц, фаелае быны аескьуыд Царцнаты фаекаенаем. Еугуыппартае афтае бакодтой. Саехн рауагьтой Нагьуыллаейыл. Нагьуыллаейаен аертае гуымнр аефсымаеры аеххуыс кодтой аемае бацайдагь ахьаззаг хаест. Уаейгуытае Нагьуыллаейы куы федтой, уаед загьтой: - Махаен ныр раестаег нс еугуыппартнмае хаецынаен. Уаейгуытае чызг аефсад сараезтой, Нагьуыллаемае сае барвыстой аеххуысаен, саехаедаег та аертае гуымпр аефсымаер уаейыджы фарс фаехаецыдысты. Райдыдтой маелаетдзаг тох еугуыппартпмае. Дьгууае аердыгаей даер фаецагьды нс бпраетае. 86
Уазд Хур йае тынтае ныззылдта еугуыппартазм авмаз сае тазвды маестаей мардта. Еугуыппартав аходаен афонтаем дзазвгар цагьды фесты, фазлае аертае гуымнр азфсымаертаей даер ну амардн. іЕмбнсбонтаем фыддаер цагьды фесты еугуыппартае, фаелаз та аертаз гуыммр аефсымаер уаейгуытзей дыккаг даер дзыхьмард фаецн. Хураерныкьуылды онг еугуыппартаз базлвырд кьаддаер фесты, фаелае та аертае гуымнр уавйыг аефсымазртаей азртыккаг даер фземард нс. Баззадн Нагьуыллае йзе чызг зембзелттнмзе, хаецын райдыдтой тынгдазр. Нагьуыллзейы зембзелтгзе ну ададжы фзеуынгазг сты. Еугуыппартаз сыл зертыхсаегау кодгой земае аесуынгазг сты. Чызг зефсадаей дзаевгар нал анрваезтн, чн мард фзецн, чн цаеф. Нунаегазй аззадн Нагьуыллаз. Йае цнлхь цыхты карст кодта еугуыппарты, стзей фаетыхстн. Кьаннзег фзвзы онг ма адагзей разгьордга звмае скуывта: - Уае, ме сфаелднсзег, цавддур цы фестон ацы ран. Йае куывд аерцыдн Нагьуыллаейаен, дур фестадн хьнлгомау. Абон дзер уыцы дур хуыйны “Хьнлдур”2 аемае узейгуыты чыззытзе цы ададжы фзецагьды сты, уый та хуыйны “Чыззыты адаг”3. Абон дзер ма Ахуы цы бынаты амардн, уый цуры ацы назмттае даер нае фесаефтысты. 21. Нагьуыллаейы мзелает (варнант) Нагьуыллае дазр Царцнатаей уыдн. Уый ахаем чызг рацыдн: Тыхаей йае ныхмае ннчн лаеууыдн, Ныфсджын аем йае ныфс нпкуы бахаста, Тыхджыны тыхы ннцаемаз дардта. Хуыцауы комы таефаей хайджын уыдн, Хурау йае фенд ад джын уыдн, Донау йаз фенд цзессыгау нрдаей зындн, Заеххаей дазр арфаегонд уыдн. Нагьуыллаейазн хорз аефсымазр уыдн, Ахуы, зазгьгае. Уый нае ауаерста Царцнаты знаегтыл цазгьдынэей. 87
Еугуыппартаз аемае гуымнр уаейгуытае Уый асайдтой хаецгав-хаецгае, гураей-гурмае, фаетыхсын аей кодтой ну баерзонды саермае. Лімае йае сындзын арты басауаевзалы кодтой. Йае фаестае йае хо заеххыл нал цыдн. Нагьуыллае йаехн гаерзнфтонг скаены аемае ралаеууыд йе ‘фсымаеры марджытыл. Каей арцыл нста, казй фатаей аехста, каей кардазй мардта. Ну февнэелдаей-му аевдай фаетымбыл аесты, Ну ахаем та дзы цаефтае-ну фесты. Нал уыдн каерон маердтэе ‘маз цазфтаен. Туджы лаесаентаей баестае малтае1, култае2 кодта. Бнраеты дзы базонаен нал уыд, Бнраетаен сае гуыртыл аердэег саертае уыд, Бнраетаен та сае сазртаз гуыртагй фаехнцаен сты. Каемагн цонг нал уыд, кгемаен йае заэнг фаехаудта. Каемген йае рнуаей йае туг ысхьызтіі. 88
Ахаем стыр хаест наема фендаеуыд. Нагьуыллаейы хаестмае сылтае кастысты уаейгуыты бзестзвй, Сзе каераедзн мндаег таерхзеттае кодтой, сае нутае загьтой: “Ныр мах цы бадаем, Нае лаегтаен заегьаем, нае гаврзтае райсаем. Еугуыппартае, стаей іуымнртае мах знэегтае даер сты. Уыдон Царцнаты бындзагьд куы фаекаеной, Уаед райсом боны махмае тых хаесдзысты. Фаелтау Нагьуыллаейаен аеххуыс бакзенаем. Бнрав фаедзырдтой, бмрае ныхас кодтой. Ну зондмае аеппындаер наема аерцыдысты. Уаейгуыты сыхы аефсымаертае цардн, уыдон йеддавмае ннчн рацыдн. Уаейгуытзе дын, уаед, чызгзефсад скодтой, Нзелгоймаджы дарэесы саехн сфаелыстой, ТЕнаенхьаелаеджы Нагьуыллаейы раз балаеууыдысты. Узейгуыты аертае зефсымаеры даер хаестмае рацыдысты. Дарддавр та кодтой сзе хаесты каерон. Еугуыппартае ‘мав гуымнртае каецаей авмбаерстой, Ай Царцнаты фарс нсчн фаеуыдзаен. Чызгаефсаедтаей дын, уаед, барызтысты, Сае чьылдыммае та аертае уаейыг аефсымаеры эербалаеууыдысты. Чьылдым цаефтае сае хьавбаер фаекодтой. Бон сау нзаврмае фаехаецыдысты, Жртэе уаейыг аефсымаертаей ну хаесты фаехьуыдн. Дыккаг боны та хур йэе был ныддардта, Баестае ныррухсн, хаест та бацайдагь. Каерон нае уыдн уытыппает маердтзен, Нзе куымдтой сэеттын чызгзефсзвдтае даер. ТЕртае аефсымаераей ма цы дыууае аззад, уыдон фыддаер хаест фаецырын кодтой. Уым еугуыппарты маердтаей раедзавгьдтае скодгой. Гуымнр уаейгуытае маердтаей даер каернтае скодтой. Дыккаг бон нзаермае сае хавст нае банцад, 89
Дыууав уагйыг аефсымагрзей та сав ну уым аззад. Талынгтавм авввахс хавст ныссабыр нс. ТЕрбалавууыдн аертыккаг бон давр. Лімав та сав хавст бавравг фертывавр. Нагьуыллавнмав йав чызгавмбаглттав Нал бацауагрстой аеппын сагхнуыл. Ліртае угвйыг эгфсымзераей цы ну ма баззад, Уый зертывавр хагцын аенаввгьау снста. Дыууав боны дагргьы цавйбаврц фаецагьта, Уый аертыккаг боны нунаегаей фаецагьта, Фаелав та нзаермнл куыддаер аеркодта, Афтае уыцы аефсымзер даер йае уцы снста. Уый алдзаен чызгагфсад аертае боны даергьы, Ну фат нал фехстой аефсымаерты номаен. Саехн бацаетгае кодтой дарддаеры хаестмае, Ліртае боны фаестав зевдэем бон разылд. Лігас уэвйгуыты лэегтае ныхас та кодтой: - Ай нае сылгоймаегтае аехсаез боны сае туггае калынц, Махаен не ‘знаегтаей раедзаегьдтае марынц. Уаед мах цаемаен стаем ам, цаеуылнае хаецаем? Лівн нае саертыл худты баесты каердаентае3 ‘ркаенаем. Лігад саем аеркаст ацы дзырд уаейгуытаем. Цалынмае уыдон аефсад араезтой, Цалынмае уыдон хаецынмае саехн цаеттаг кодтой, Уаедмае та Нагьуыллае йае чызгаефсаднмае Сцаеттае кодта йаехн хагцынмаг. Бнрэе нал баззадн еугуыппартаей ныр, Бнрае фаехьуыдн гуымнрты ‘фсаедтаей дзер. Сыхырнайау уыд Нагьуыллаейы буар. Йаехп ма фаезмае цаердаег аппары, Фаелае йае сусаггаей ну гуымнр бацаевы. Ныззырзыр кодтой чызгаен йе ‘уаенгтае, Фемаехст дын аесты уым тугаей йае дадзннтае, Нал сае уравдта ныр баст, нае ком раздавр. Феіуыппаег дын нс Нагьуыллзе, маегуыр, Лімае аескувы: “О, ме ‘скагнаег, каем дае! 90
Ам мае фестын кавн ды хьнл дур тагьддаер”. Хьнлдур дын фесты Нагьуыллае фаезы. Уаейгуытае чыззытае ну ададжы мндаег, Ныр аертымбыл аесты, наей сын ахнзаен. Сае даеллаг фаерсты еугуыппартае сты, Сае уаеллаг фаерсты - гуымнрты аефсад. Куынаег сае каенынц, уыдон даер цаегьдынц. ТЕнаенхьаелаеджы уаейгуытае маенае, Цаердаег фаезынынц аемае хаесты бацаеуынц. Чьылдым цаеф фесты еугуыппартае ныр, Бынтон цагьды кодтой гумнртае даер уым. Фаесырдтой уаейгуытае, чн та аззадн тыхджын гуымнртаей, Фаетардтой дардмае еугуыппартаей даер ма, уым чн аззадн. Уаедаей фаестаемае ацы ададжы ТЕсхуыдтой адаем “Чыззыты адаг”. Йае даеллаг каерон цыртаей ныр даер ма Лаеууы аенаезмаелгае Нагьуыллае-Хьнлдур. , Каед а баесты нскуы, мыййаг, ацаеуай, Афаерсут-ну, уаед, чыззыты адаг каецырдыгаей нс. Каенае каем лаеууы Хьнлдур та, заегьгае. 91
IV. АХУЫЙЫ ФОНДЗ ФЫРТЫ /ЕМ/Е ЦАРЦМАТЫ ФОНДЗ СЫХЫ 22. Царцнаты сыхта ТЕртае гуымнры хо, Ахуыйы ус, заегьы йае фыртаен ну бон: - Нае цаераенбыууаетгае фондз аердыгаей нс аесхнзаен. Ныр лаеггае даер стут аемае фондз раны аербынат каенут. Фыдбылыз уаем каецырдыгаей цаеуа, уый-ну зондзыстут аемае уын тыхгаенаег тых нае фаераздзаенн. Ахуыйы фырттаей хнстаер Суа уыд. Уый аерлаеууыдн уаеллаг комы саер аемае аербнноныг нс, йае ног цаераены. Дыккаг фырт Фарнаег даеллаг комы аербнноныг нс, аертыккаг фырт Едысо астаеу комы аербнноныг нс, цыппаераем фырт Хаетгар цаегат комы аербнноныг, фаендзаем фырт, сае каестаер, Хьаелаег та хуссар комы аербнноныг нс. 92
Сае мад баззадн йае заеронд ныййарджытнмав. Цыдысты бонтае, цыднс раестаег даер. Сае цард уыд цуанаей аемае цардамал кодтой Царцнатае. Уаед ну бон сае мады ныййаджытае рарынчын сты. Бпрае нал ахастой, амардысты, уыдон уаелгьаед саехн мад даер амардн. Фондз аефсымаераей скодтой се ‘ртае знаны кадыл баваерын. Суа заегьы нннае аефсымаертаен: - Абон хьуамае макаей бахьыг дараем. Махаен саубон у, нсчн кзед бырса земае нае цаева, уаеддаер мацы аесдзураем нае маердты тыххаей. Ацы ныхаесты раестаеджы чысыл донбеттыр уым февзаерыдн, хьуыста Суайы ныхаестаем. Азгьордта аемае рафаезмыдта Донбеттаертаен ацы дзырдты. Донбеттыртае дын куыннае ныццнн каеннккой. ' Царцнатае сае маердтаен заеппадз аескодтой, баваердтой сае маердты аемае рацаейцыдысты. Раст сае уыцы афон Донбеттыртае раййаефтой. Худтысты Царцнатыл, фаелае уыдон сыбыртт нае кодтой. Нуыл тынгдаер сыл худтн тыппыр Донбеттыр. Царцнаты мыхьхьытае кодтой, сынаегаей сае цавтой, куы сыл дуртае даер аехстой, куы та сыл цьыфтае пырх кодтой. Уаеддаер сае ну сыбыртт ннкаемаей цыдн, ну ныхас даер сае ннчн аесдзырдта. іЕгомыг аемае цымае дзурын даер нае зонынц, саехн афтае дардтой Царцнатае. Баергае саем маесты кодтой, фаелае сае нае фаендыдн сае ныхас сайын. Боны суанг хурныгуылаенмае сае фаехынджылаег кодтой. Хурныіуылды тыппыр Донбеттыр заегьы: - Адагыл сае снфтындзаем аемае сыл нае чыззыты саеваераем, уадз аемае сыл тезгьо каеной. Афтае бакодтой. Царцнаты фондзаей адагыл снфтыгьтой. Донбеттырты чыззытае сындзаей ехстае сараезтой аемае Царцнаты галты тард кодтой. Фаераезтой Царцнатае, уаедае цы уыданд. Уаед ноджы тыппыр Донбеттыр заегьы: - Хнцаен адаегтыл сае снфтындзут, каеннод нае чыззытае се ппает ну адагыл нае цаеуынц. Хнцаен фондз ададжы аербаластой, Царцнатаей алкаей даер ну аДагыл снфтыгьтой аемае алы адагыл даер чызг саеваердтой. 93
Тыппыр Донбетгыры чызг Суайы адагыл бадт фаецн. Чыззытае та сындзын ехстаей рацаефтае кодтой Царцнаты аемае сае аскьаердтой. Царцнатае куыддаер фаедаерддзаеф аесты Донбеттыртаей, афтае Суа йе ‘фсымаертаен заегьы: — Луаны1 фаезмае цаеут, уаедмае бон даер каендзаен аемае ма нын ацы хуылыдз сыдзтае каедаем нвзерзынц. Царцнатае ну дугь акодтой аемае сае Донбетгырты чыззьггае уромын даер нал фзераезтой. Луаны фаезмае ныххзеццж сты, уаедмае бон даер аербацпс. Уым Царцнатае сае каераедзн баеттаентае адаегтаей феуаегьд кодтой. Донбетгырты чыззытаен се ‘рднаг аессыдп. Сўа саем дзуры: - Уаедае мах галты тард куы кодтат, уаед цымае цы ‘нхьаел уыдыстут. Донбеттыртае бамбаерстой се ‘намондцзннад. Лаегьстав ма кодтой, фаелае сае Царцпатае нннае абонмае нал рауагьтой, цаердзаеф2 сае фзекодтой, аемае ма сае уадултыл цаеппузыртаей сае цаессыг уадн. Донбеттыртае се ‘намонддзннад базыдтой аемае тыппыр Донбеттыры аерцахстой аемае заегьынц: - Дае аххосаей фенамонд стаем. Уый заегьы: - Маехн чызг даер цаердзаеф у Царцнатаей. Царцнатае Донбетгырты чыззытнмае рацыдысты Луаны фаезаей, схаецыдысты Донбеттыртыл аемае сае саубын над фаекодтой. Донбеттыртае лаегьстае байдыдтой: - Наемгае нае мауал каенут, нае азымы нсаем наехнмае, фаелтау бафндауаем. Царцпатае сразы сты аемае фндыды алдзаен Донбеттыртае сае чыззыты хаестаегнуаеджы охыл Царцнатзен ныууагьтой. Стыр чындзаехсаев даер ма аескодтой. Царцнатае фондзаей аесбннонджынтае сты. Донбеттыртае та сын зынаргь лаеваерттае ракодтой, афтаемаей. Фыццаг кьуырн ралаеууыдн земае ну кьуырнйы мндаег алы райсомы Суайаен лаеппу гуырднс. Уый адыл Суайаен авд фырты ну кьуырн мндаег йае хаедзары хьазын байдыдтой. Дьпскаг кьуырн ралаеууыдн аемае кьуырнйы даергьы Едысойаен даер нзаеры лаеппу гуырдн. Ну кьуырнйы мндаег йае хаедзары авд 94
фырты хьазыдысты./Ертыккаг кьуырмйы астаеу Хаетгараен даер ну фырт фаезындн боны. Цыппаераем кьуырнйы та Хьаелаегаенфаезындн ну фырт аембнсаехсаевты. Фаендзаем кьуырн ралаеууыд. Фарнаегы ус таеппалгь3 байдыдта. Діхсаезаем кьуырнты та хьаерзын байдыдта, йае гуырдты арын афон уыдн, фаелае ус арын нае фаераезта. Фарнаегмае йае ус дзуры азвдаем кьуырнты: - Діз арын нае фаеразын, фаелае мын мае базыгы бын бакьаертг каен азмае даехнон уырдыгаей райс. Фарнаег йае усы базыгы бын бакьаертт ласта аемае райста цаехаер каелгае уырдыгаей лаеппу. Уый адыл аей аесхуыдгой Базыг. Фарнаегмае йае ус дзуры: - Дыккаг аенхьаелцау даер йае фаестае нс. Фарнаег та бавнаелдта аемае дыккаг гуырды даер райста. Уый та схуыдта Жмбазыг. Діфсымазртаей алчндаер йае цаераены аербынат кодта йзе бннонтнмае аемае цардн царды дзаебаехаей. Афтае Царцнатае бансты фондз сыхы. Хьалаегген ннцы уыд заенаегзей. 23. Царцнаты Суа аемзе Нарты Уырызмаег Царцнаты Суа ахаем рауадн аемае йыл царды, нае кадаей, нае номаей, нае зардаей, нае кафтазй нсчн тых кодга. Йае ном дардыл айхьуыстн Суайаен. Дыууае адаеймаджы-ну нстаеуыл куы дзырдтой, узед Суа цаерайаз сомы кодтой. Царцнаты астаеу Суайы ном баераег уыдн. Йаехнцаен авд бынатон маесыг уыдн, авдбынатон та гаенах. Цардн Суа Хуыцауы цардаей номдзыд аемае кадджынаей. Йае бон куывдаен аервыста, йе ‘хсазв та - чындзаехсазваен. Суайы ном айхьуыстн Царцнаты фондз сыхыл. Йае фаеллой авд комы нае цыдысты, уый баерц аем фос уыдн. Ну комы бнрае баехты Дзоджнтае1 уыдысты, нннае комы йае емыллаег2 баехтае хаецыдысты, зертыккаг комы йае хуыскьаг хьомвосы дардта, цыппаераем комы хьуццыты раегьаеуттаэ, фаендзаем комы сатаегсау лыстаег фосаей бацаеуаен нае уыдн. 95
Царда Суа, йае бнрае даелдзаегтнмае3. Хуыцауаей арфаегонд уыда, заеххы фарнаей хайджын уыда. Фаесхох Нарты Уырызмаег кадджын аемае номджын уыдн, аембал ын нае уыдн. Фехьуыста Царцматы Суайы кой. Ну бон аенкьардаей маесты тьаепп аеркодта йае кьаелаетджыны йаехн аемае кьаелаетджыны кьаехтае ныцьцьнл сты. Йае ус Сатана йае фаерсы: — Цы каеныс, заеронд, чн дын аесмаст кодга? Уырызмаег заегьы: - Ацы цардаей амаелын хуыздгер у, не ‘фснн. Заеххыл дассаегтае нс аемае сае аез та зонгае нае каенын. Цну мае цард, каенае мае бон. Афтаемгей куы амаелон, уаед маердты даер маехн хаердзынаен аемае ма цы бакаенон? —Уагаеры цы фехьуыстай ахазмазй, ды каей нае зоныс. Даехн сау хаердаей цаемаен марыс. Хаетаенты хаетыс, цауаенты цаеуыс, аэмае йын куынннкуы фембаелдтае? — Нае мае бамбаерстай, — заегьы та Уырызмаег, — мае маст цаеуыл у, уый ннчн аембары. - Заегьай, стаей цы хуыздгер ггенген уа, уый бакаендзыстаем. Уырызмаег заегьы: — Аіз фехьуыстон Царцнаты Суайы кой. Каемдаер йае бнраз фаеллаейттаен ныккаенаен наей, уымаей уазаегуарз заеххыл наей, аемае маз катай ууыл у, уый каей нае зонын. — О, заеронд, уый кой аез даер фехьуыстон, фаелае нае зонын, каем цаеры, каедаем аем нс фаендаг. - Фаецу Донбеттыртаем аемае йае, чнзоны, уыдон зоной. - Нае, заеронд, даеуаей тынгдаер фефсаермы уыдзысты, даехаедаег ацу, хорз даер ма дае фендзысты. Уырызмаег арастн Донбеггыртаем. Донбеттыртаэ йын уырдыг ныллаеууыдысты, лаеггад каенынц, заеххыл даер аей нае уагьтой. Каефджын кьаэлаетджыныл4 аей аербадын кодтой, тохьыл гербаргаефстой, аертыкьахыг ын йае разы аваердтой. Донбеттыр ракуывта, радта нуазаен Уырызмаегмаэ. Уырызмаег нуазаен райста, фаелае хьыпп-сыпп дзыхаей нае саеппаерста. Фаерсынц аей: - Цаеуыл нае кувыс, Уырызмаег, аевн наем каед нстаеуыл фаехьыг даэ? Уырызмаег заегьы: - Бузныг уае лаеггадаей, хьыг уаем цаемаен хьуамае уон, лаеггады 96
даеггад маенаен куы кгенут, фаелае мае заердгейы аендаер маст нс. - Уагаеры цну? - Заегьнн аей баергае, фаелае таерсын, куы нае мын аей заегьат, уаед мает мард акаендзынаен. - Каед махаей каенгае у, уаед дын ннцы бахаелаег каендзыстаем. - Сымахаей каенгае нае, фазлае таеккае аразгае у. Лірыхьуыстон Царцнаты Суайы кой. Днсаен аей хаессынц аемае уый куы нае фенон, уаед мае цард ннцы у. Донбеттырты хнстаер заегьы: - Фыдаебоны фаендаг равзаерстай, Уырызмаег, зындзаеузен аем у. — Зынтаей нае фаетаерсдзынаен, аермзест мын фаендаг бацамонут. Хнстаер Донбеттыр заегьы: -Уаедае мае каед нал уадзыс, Уырызмаег, узед маем хьус. Райсомы куыддаер хур скаеса аемае авд пвазыны баерц арвыл суайа, афтае раздзер цы хохыл саембаела, уымае дае хьус дар аемае дае фаендаг аенаецудгае уырдаем сараз, стаей дае зонд аемае даехаедавг, амаей ай фыддаер мнтзе дыл цаеудзаенн, каед нае фзетзерсай, уаед бахаеццае уыдзынае Царцнаты Суайы баестаем. Ныр уал даехн хорз фен. Уырызмаег арфаетае ракодта Донбеттыртаен, йаехн хорз федта аемае сзехнмзе зерцыдн. Сатана фаерсы: — заеронд, цы бадае? - Фаераестваендаг даен, не ‘фснн, фзелае мае ныр ацаеттае каен аемае аез цаеуон. Сатана кьуырн фаецаеттае кодта Уырызмаеджы балцмае аемае арастн. Цаеуы Уырызмаег йзе дард хаетаены, райсомы хур авд нвазыны баерц арвыл куы суадн, уаед раздаер цы хохыл саембаелдн, уымае йае ных ратгаейае. Бнрае фаецыдн аевн цьус, уый йаехаедаег зоны, фаелае йып ну ран аерталынгн. Уырызмаег йае баехы кьаебаелбаст акодта, кьаебаер ахордта аемае саргьы базыл йае саер аеруагьта. Уайтагьд афынаей нс. Фаесаембнсаехсаев уыданд, афтае фехьуыстн цавзердаер Цьаехснаг хьыллнст. Уырызмаег аей нае бамбаерста, фаелае йае б®х ныммырмыр кодта аемае Уырызмаег фехьал нс. Баехыл саргь баппагрста, абадтнс ыл аемае хьыллнст кзецзей фехьустн, уыцы 97
‘рдзем ацазуы. Ну аерхы былмае бахаеццае сты. Баех аерлаеууыдн аемае заегьы: - Уырызмаег, афтае цаеугаейаг нын нал у. — Уаедае куыд ацаеуон? — фаерсы баехы Уырызмаег. — Ды мае тынг цаев. Ну ран арт суддзаен, арты аевзаегтае арвмае фаецыдысты, гез бахьавдзынаен аемае афтае аевзаегтае куы фаеныллгег ой, уаед йае саерты агаепп каендзынаен, каеннод аез даер саефт, аемае ды даер арты фаенык фестдзынае. Уырызмаег байхьуыста йае баехмзе. Ахьаззаг цаеф фаекодта. Баех атахтн фатау. Арты аевзаегтае куыд фаеныллаег сты, уаед баех арты саерты йаехн ну аехст фаекодта, йае фаестаг саефтаеджыты тьаепавнтае цьус асыгьдысты, афтзе аггепп ласта аемае доны бамндаег нс. Баех заегьы: - Ныр уал даехн аеруадз боны цьаехтаем. Уырызмаег дон анызта аемае афынаей нс. Афтае тарф фынаей ацн, аемае йаем мараег куы ‘рбацыданд, уаеддаер аей нае базыдтанд. Баех йае цураей дард нае цыдн. Бон дзнр-дзур5 байдыдга, афтае йае баех Уырызмаеджы сыхьал кодта аемае араст сты, цаеуынц дарддаер. Ну ран та сыл аерталынг нс. Уырызмаег йае баехы кьаебаелбаст акодта, кьаебаер даер ахордта аемае саргьы базыл афынаей нс. Фаесаембнсаехсаев уыданд, афтае та цьаехахст фехьуыстн. Баех ныммырмыр кодта аемае Уырызмаег даер фехьал нс. Абадтн баехыл аемае арастн. іЕндаер адагмае бахаеццае нс аемае та баех аерлаеууыдн, дзуры Уырызмаегмае: - Афтае цаеугаейае нын наеу. — Цы хабар та у? - Нае разы фаендагыл дыууаердыгаей фарс бабадтысты цаваердаер бадцжытае. Ныр афтае тынг цаев, аемае дае цаестытзей цаехаертае куыд акаела, афтае куы нае анрваезаем, уаед саефт нае дыууае даер. Уырызмаег та баехы афтае тынг ныццавта, аемае йае цавстытае цаехаертае акалдтой. Баех фатау атахтн аемае йае раззаг кьаехты фаекьаедзгаенаенты саермае фатфындзтае саембзелдысты аемае ну доны цуры февзаердысты. Баех заегьы: - Лірулаеф, Уырызмаег, тас нын нал у. Уырызмаег та дон анызта аемае афынаей. 98
Бон дзнр-дзур кодта, афтаг баех фехьал каены Уырызмагджы аемае та араст сты сае фаендагыл. Боннзаермае фгецыдысты агмае та сыл ноджы аерталынг. Уырызмаег та йае баехы кьаебаелбаст бакодта, кьаебаер бахордта аемае саргьы базыл афынаей нс. Раст та аембнсаехсаев куы ссн, афтае ногаей цьаехахст фехьуыстн. Бзех та ацы хатг даер ныммырмыр кодга аемае Уырызмаег фехьал нс. Дбадт баехыл аемае цаеуы. Ну аерхы былмае бахаеццае нс аемае баех аврлаеууыдн, стаей заегьы: - Афтаг цаеугаейаг та нал у, Уырызмаег. - Цы та ‘рцыдн? — фагрсы Уырызмаег. - Афтае тынг мае цаев аемае дае ехсы кьаерцц аервнагрдау куыд уа. Ардыгаей ма каед амрваезаем, уагд раестваендаг фаеуыдзыстаем, каеннод ды даер саефт аемае аез даер. Уырызмаег баехы ахаем цаеф фаекодга аемае арвы наердау баестае ныррызтн. Баех ну саеррает акодга аемае тыхсаелтаггтае6 баехы кьуднйыл атыхстысты аемае йын йае кьуднйы аскьуыдгой. Баех цаеугае доны был балаеууыд аемае дзуры Уырызмаегмае: — Аулаеф, ныр нын тас нал у. Уырызмаег афынаей, йаг хуырхуыр ссыдн. Бон та дзнр-дзур кодга, афтае баех райхьал кодта Уырызмаеджы агмае араст сты. Цаеуынц сае фаендагыл. Ну коммае бахаудтой аемае багстае гуыбар-гуыбур сснс, арвмае рыг баестае бамбагрзта. Уырызмаег дмс каены аемае завгьы: - О, ме скаенаег, ай цы днссаг у. Баех аем дзуры: - Уыдон, ды каедаем цаеуыс, уый баехтае сты. Таефаей нае базыдгой аемае бавстае сае саерыл снстой, уыдон рыг аесбадгн. Дарддаер цаеуынц. Днссаг коммае ныххаеццае сты аемае баестае заеваетдзагьд7 каены аемае саг цаехаер акаелы. Уырызмаег та заегьы: - О, ме скэенагг, ай та цы днссаг у? Баех та йагм дзуры: - Уый, мах каемае цагуаем, уый емыллаггтае заеваеттаей каераедзн Цаевынц аемае цаехаер калынц сае цаефтаей. Арастн Уырызмаег дарддаер. Аіртыккаг коммае ныххаеццае сты. Комы уаеззау гуыппытае цаеуы. Уырызмаег та заегьы: ~ О, ме скаенаег, ай та цну? 99
Баех та ноджы дзуры: — Уый, каемае цаеуаем, уый хуыскьаг фос сты. Араст та сты дарддагр аемае цыппаераем коммае ныххаеццзе сты. Баестае уаст аесснс, аемае юм арыдта. Уырызмаег та дзуры: — О, ме скаенаег, ай та цаваер уаст у? Йае баех та йаем дзуры: - Уый, каемае цаеуаем, уый хьуг раегьаеутгае сты. Цаеуынц та дарддаер. Фаендзаем коммге ныххаеццае сты. Акастысты комы аемае сау аезмаелаегаей багстаг байдзагн. Уырызмаег та заегьы ныр даер: - О, ме скаенаег, адон та цы уой? Йаг баех даер та дзуры: - Уый, каемае цаеуаем, уый лыстаег сау фос сты. Араст та сты аемае аехсаезаем коммае ныххаеццае сты. Акастн коммае Уырызмаег аемае ком урс аезмаелаегаей аембаезбаез каены. Заегьы Уырызмаег: - О, ме скаенаег, ай та цаваер днссаг уа, аегас ком урс аезмаелаегагй куы байдзаг ваеййы!? Баех та йаем дзуры ацы хатг даер: - Уыдон, каемае цаеуаем, уый урс фосы дзугтае сты. Дарддаер цаеуынц, ныххагццаг аесты аевдаем коммае. Баестае гуыпп аемае гуымсытаей байдзагн. Уырызмаег ноджыдаер заегьы: - О, ме скаенаег, уый та цаваер хаесты хьаер у? Баех та дзуры: — Уый, каемае цаеуаем, уый хуыскьаг фырыты гуыппытае сты. Цаеуынц аемае ну быдырмае ахаеццае нс Уырызмаег. Акастн дардыл. /Ербазынднс аем дардыл зынд хаедзаерттаг агмае арвмае чн хаеццае кодта, ахаем маесгуытае. Хур акьулн, фаелае хаедзаерттае стьалытау аерттывтой. Дірталынгтаг нс, афтае ныххаеццае стыр бруты цурмае. Брутае афтае баерзонд амад уыдысты, аемае сае сагрмаг каесгаейае лаегаен йае худ рахауданд йае саераей. Маесгуытае афтае уаелнау уыдысты, аемае сыл сае цьуппытаг феныны тыххаей уаелгоммаг заеххыл аерхуыссын хьуыдн. Алырдыгаей уыдысты лаеггадгаенджытае. Уырызмаег саем аеввахс бацыднс аемае заегьы: — Уе ‘заер хорз уа, хорз адаем! 100
- Хорз даг хай, баглццон, — заггьынц лагггадгагнджытаг, - бзелвырд ардыгагй наг даг, кагнзе та дардагй цзгуагг даг? - Дардагй цагуын. — Узгд кзгйонг? — Фзгнды мзг Царцнаты фенын. - Ам нууылдзер Царцнатзе сты, фондз сыхзей. Уырызмзег та ззегьы: — Нзе, маг хуртае, мзен Царцнатзе се ‘ппзет нзе хьзеуынц. - Узедзе даг чн хьаеуы? - Суа маг хьзеуы. Ну лзеггадгзензег азгьордта земзе ззегьы Суайзен: - ЛЕнахуыр уазагг даем аерцыдн, Суа, земзе дагумзе кзесы. - Узелджннтаей8 кэед у? — Ахзем мнннуаггзей йзем нмцы нс. - Узед та даелджннтагй9 у? - Ахагм хуыз дзер ын нзей. - Узед та сыхаг нсчн у? - Сыхаг дзер нзеу, йэе бакаст нзертоны хуыззен у, йаг ныхас зондджыны хуызаен. — Уаззегдонмзе йзе акзенут, зез мзехн зерцзетгзе кзенон. Уырызмзеджы уаззегдонмзе акодтой дыуузе лзеггадгаензеджы аемае зэегьынц: - Хзедзары хнцау ныртагккзе рацзеудззенн. Уалынмзе уазаггдонмзе Суа зербахызтн. Тннты кагрц йае узелае, йзе фэедцжптыл ын хаецынц лзеггадгзенджытзе. Уырызмзегзен арфзе ракагны земзе пылыстаег кьэелзетджыныл зербады. Фзерсы Уырызмагджы: - Каецон дзе? Каецзей цзеуыс? Уырызмзег ззегьы: — Нзертон лагг дагг, нарты бзестаг дэен. - О, о, нарты хьусын агз. — Аіз Уырызмзег дагн, нарты хнстзер. ~ Нзертон лагг мэеммзе фыдвэендаегтыл аерхаудззен, - заггьы Оуа, — йае баехыл ма йын фенут. Лаеггадгагнджытагй ну ауадн, чысыл фагстзедагр агрбауадн земзе завгьы: 101
- Багхыл кьудн наей, раззаг кьаехтзе — фатдзаефтае, фзестаг сзефтзеджытзе - артсыгьдтзе.10 Бзехы бон зестын нал у эемзе хуыссы зестурау. - Узедзе уый зецзег нзертон лзег у. Суа та фагрсы: - Ззегь ма, Уырызмагг, чн уаем у кадджындзер? - Жз мзехагдагг, фехьуыстон даг хорз кой земзе мае бафзендыдн базонын эецэег куыд дзурынц даеузей, ахэем дзе, эевн мае кзед сайгзе каенынц, уый аххосзей эерхаудтагн ардаем. Суа бахудтн земае ззегьы: - Сом азнлдзыстэем, Уырызмэег, абон уал баулзеф. Уырызмэеджы хорз фенынц аемаг дыккаг бонмае йэе кьах дэер нал атылдта, ахэем фынаей бацн. Дыккаг бон Суа аходэен сцзеттзе каенын кодта, фынг зерывзердта аемэе Уырызмаггмае бадзырдта: - Аходаен хагрыны афон у, наертон лзег! Уырызмаег лзеппуйы сагррзет фзекодта, йзе дарзесмае эеркастн агмзе уыдон хуыззен дарзес хуыдт хуысар11 хьуымацзей. Уырызмэег заегьы: - Мзехн дараесы мын раттут фаестаемзе. Суа заггьы: - Уыдон дзер дард не сты, фаелае уал дзе разы цы нс, уыдон скэен. Уырызмзег хуысар дарзес скаены земае Суайы ныхмзе зертыкьахыг фарсмае аербады. Уырызмзеджы Суа хынцын байдыдта агмаг снхор афонмае фагбадтысты. Суа ззегьы йзе дзелдззегтзен:12 - Уазаеджы бзех ацагттаг кэенут земэе азнлаем. Дзелдззегтзе ззегьынц: — Баехы фагстаг сзефтджытзей сыстэен нзей. Суа заегьы: - Баехы мыдза13 над ныккэенут арыхьзезмэестнмзе14, мах кьахэей дзер азнлдзыстзем. Не ‘рцыдмзе фынг нодзэег15 скзенут. Суа земзе Уырызмзег ацыдысты кьахэей. Цасдаер фэезылдысты. Уырызмзег кэесы Суайы бзестэем земзе днс кагны. 102
Нззерты зерцыдысты, ног та рабадынц земзе карз нузезт хьарм хзерннагнмзе дзаг фынгммае хьауынц. Уырызмзег дмс каены Суайыл земзе йзе хзерын фзеурзедта. Суа йзе фзерсы: - Цы кодтай, наертон лзег, цавзер хьуыдыты ацыдтзе? — Цы каенон, Суа, ныр дыккаг бон ам даен аемае дын е каестзер нзей, е бннонтзе, куы нае сае уынын. - ЛЕмае сымахмзе уазаег куы взеййы, узед кзестзертае аемзе бннонтзе кзем взеййынц? — Уаззегаен лаеггад фзекаенынц. - Махмае дзер афтзе у, фзелае багзедззе кзен, уыдон фенын даер раестзег фзеуыдззен. Уырызмзег ннцыуал загьта земзе та фынг дарддзер кодта. Афтзе алыбон фынг ногаей ногмае нвта алы хаерннаг, алы нуазннагаей. Рацыдн кьуырн эемае Уырызмзег йае баестаем герымысыдн. Суа йае бамбзерста земае заегьы: - Гье, нзертон лаег, бзелвырд зерымысыдтае дзе бзестаем? Уырызмаег дзуры: —Ззеххыл бадын мзе нае уадзыс, уый хатын, фзелзе нарты аехсаен ну ззеронд усы ныууагьтон земае мыл мает маердтае каендзаен. Суа та йзе даелдззегтэен заегьы: - Уазаеджы араевдз хьзеуы. Уырызмаегаен йзе баехы болат цзефхаедтае йзе уаелзе, афтаемаей аербакодтой. Уырызмзег йзе бэехыл фзедызаердыг нс земзе ззегьы: - Ай кзесаенау зерттнвгзе куы каены. Суа хаеррзегь саргь гзебзерхзерд бзехыл сывзердта, сбадтнс ыл, Уырызмэег та йаехн баехыл земзе хьуыды кзены: “Ай цавзер лзег у, йзе бэехты дзоджыты дмссаджы бэехтзе куы уыдн, уэед ахзем баехыл цземаен цзеудззен. Уаед Суайы ус рацыдн аемзе Уырызмэеджы фаесарц тыхтон абаста, стаей ззегьы: - Фзендараст у, наертон лзег, ацы тыхтон Сатанамае радт. Уырдыгзей цаеуынц дыуузе лзегы. Фыццаг коммае ныццзеуынц земае Суа йэе фыццаг фыртзен ззегьы: - Авд авды. Нае бамбзерста Уырызмзег, цну авд авды земэе та цзеуынц. Дьіккаг коммы та йае дыккаг фыртаен загьта: 103
- Авд авды. Суайзен авд фырты уыднс земае алы комы дзер дзырдта “авд авды”. Жвдаем комаей ахыстысты аемаг ну доны былмзе ныххызтысты. Суа йзе бзехы кьуднйае аертае хьнсы ратыдта аемзе сае зерхы ныппзерста. Тазхсзелгзетзе аертаг хьнсыл кзераедзн ныцавтой аемае фзетары сты. Уырызмзег ззегьы: — Ам, Суа, мае бзехы кьудн аскьуыдн, зербакзес ма йаем. Уырызмаег йзе баехы кьуднмэе ацамыдта, фаелае узедмзе баехзен йае кьудн йае уаелзе фестадн агмае Уырызмаег фефсаермы нс. Суа йавм дзуры: - Ма тыхс, наертон лаег, афтае дзер ваеййы. Цаеуынц дарддаер. Дыккаг аерхмаг бахаеццае сты. Суа баехы раззаг кьаехтаен фаекьаедзгаензенты саермае мндзегаердыгзей саердасаендзаефтзе фгекодта. Уырызмзег та ззегьы: - Ам мае бэехы раззаг кьаехты фаекьаедзгзенаенты сзермае фаддззефтаей нысан сты, фен ма сзе.Суа та ракастн, фзелае уаедмге уыцы бынгеттае аенаехьуын бнкьтаей аззадысты земае та Уырызмзег джнхаей аззадн. Суа ззегьы: - Ннцы каены, нзертон лаег, базондзынзе аххосаг. Араст сты земае аертыккаг зерхмзе бахаеццэе сты. Суа аерхызтн аемае йзе баехы цзефхад бафццар кодта. Уырызмзег та заегьы: - Ам мае баехы фаестаг саефтзеджытае басыгьдысты, фен ма сзе, Суа. Суа ракастм, фгелае уагдмаг сгефтгеджытае дзыхьхьын ног фестадысты аемае та Уырызмаег хорзау нал фаецн. Суа бахудтн аемае заегьы: - Хьус маем, Уырызмаег. Хуыцауы зондзей мзенмзе кастн зертзе фыдбылызы ахаем дзырдаей: цалынмзе сыл наертон лзег нае рахнза, узедмае уыдонаей уыдтаен аелгьыст. /Ербакэес ма: демае рацыдтзен гаебзерхаерд баехыл аемае цыхуызаен фестадн мае быны, каенае мае саргь, каенае мзе ундон. Амаей фаестгемге бзехаен балцы цагугагйаг йае кьудн тыхт узед, гертае хьнсагй фгестгемзг земзе фыдбыпыз уыцы зертзе хьнсыл цзеуагд. Багх амэей фагстаемзе лаеджы нрвзезынгзензег фаеуаед аемэе йае кьзехты ныузертзе та аевднсаенаен баззайаед. Бзех баелцуаты цзеугзейае аедззефхад макуы уаед. 104
Агрулагфыдысты уым аемае хорз сэехн федтой цагугзедоны был, стаей та араст сты. Уырызмаег ззегьы: - Аздагх Суа, авд аефцаегаей мае рахнзын кодтай, ныр цаеудзынагн. Суа загьта: - Авд агфцаггагй алчн даер мае фырты бар уыд. Федтай уыдоны даер. Ныр аестагм зефцзегаей та дзеу маехагдаег ахнзын каенон. Цзеуынц зестзем хохыл. Уырызмзег тынг сдойны нс. Дон та геввахс нзе уыд. Уырызмаег тыхсы земаг заегьы: - Оххай, ныр ну доны хьуыртт. - Ууыл ма тыхс, - загьта Суа. Арц дурбыны фагцафта аемае дзы уазал дон ракалд. Уырызмагг дзы йэехн аерыхсадта, анызта аемае заегьы: - Ох, заердагйагн цаей аехсызгон дае. Абонаей фзестаемзе ацы дон, Суа, даг номыл узед, аемзе хуыннгед Суадон. Фзендаггонзен йае дойны сзеттзед. Уырдыгзей рацыд суадоны ном. Цагуынц. Бнраг сзе нал хьудн аефцаеджы сзермаг, афтзе та Уырызмзег аесдойны нс аемае заегьы: - Ох, цаей дойны та сдаен. Суа йзем дзуры: — Ма тыхс, Уырызмзег, нсты хос та уыдзаен. Суа та йае арц дуры хьагбысы фаецавта земзе дзы дон сырхагй ракалд, хаердмае фыцзегау кодта. Уырызмзег дзы бынызта аемае заегьы: - Ох, ме ‘уагнгты цзей тынг ацыдн, хзердаен аеххуыс у, нуаезты сафы. Ацы донаен даер саефаен мауал уаед агмае хуыйнзед, Суа, дае номыл Суар, уадз, адзем зонзет, Суайы аргаг дон у, уый. Узедзей баззадн суары ном. Схаеццае сты зефцагджы сзермае. Уырызмагг кагсы хуыскьаг фысвос авд хатты авд саедзе сагры йае разы лзеууынц. Суайы хнстаер фырт сзе цуры земзе ззегьы Уырызмаегагн: Адон дын лаевар, агз Суайы хнстаер фырт даен. Уырызмагг акаесы аемае авд хатты авд сагдаг саеры урс фосы дзугтае лагууынц. Суайы дыккаг фырт саг цуры, ззегьы Уьірызмаегаен: 105
- Адон дзер дын лзевар, зез Суайы дыккаг фырт дзен. Акастн ноджы Уырызмагг аемзе авд хатгы авд сзедзе сау фосы дзугтзе йэе разы. Суайы зертыккаг фырт сзе цуры, ззегьы Уырызмзегзен: — Адон даер дзеу зесты, зез Суайы аертыккаг фырт дзен. Уырызмзег та акастн аемае авд хатгы авд саедзе сзер хьуджы йзе размзе. Сзе цуры нс Суайы цыппзерзем фырт, Уырызмзегмзе дзуры: - Адон дзер ма даеу аесты, аез Суайы цыппзерзсм фырт дзен. Ноджы та акастн Уырызмаег аемае та йзе размзе авд хатгы авд сзедзе саеры хуыскьаг стуры йзе разы, сае цуры нс Суайы фзендзаем фырт, дзуры Уырызмзегмзе: - Адон дзер дзеу зесты, Уырызмзег, зез Суайы фзендззем фырт даен. Дарддаер акастн Уырызмаег аемзе авд хатты авд саедае сзеры баехты емыллзегтзе йае разы, сзе цуры Суайы аехсзезаем фырт. Дзуры Уырызмаегмае: - Адон даер даеу сты, нзертон лзег, аез Суайы зехсаезаем фырт даен. Ноджы акастн Уырызмзег, фены авд хатты авд сзедае сзеры баехы дзоджьггзе, сзе цуры суайы зевдзем фырт, уый даер та дзуры Уырызмаегмзе: - Адон дзер ма даеу аесты, Уырызмаег, аез Суайы аевдаем фырт даен. Узед Суа йае днссаджы баехаей зерхнзы земае заегьы Уырызмаегаен: - Мзе номыл та ацы бзех алас, дае фосы дын уый куы нае ныттзера нартзем, узед дын ныппырх уыдзысты. /Ефцзеджы сзер Царцнаты Суа йзе авд фыртнмзе хьаебыстзе фаекодтой Нарты Уырызмзегзен земзе Уырызмзег рарастн. Суайы бзех фосы рзегьзеутты размае тзеры, Уырызмаег даер зевзелмаецгае сае фаедыл цаеуы. ТЕрыввахс сты нарты бзестаем. Фосы комы тзеф зертаех зеваердга аертае нартыл, нннзердыгзей рыг сыстадн аемае нартзе рыджы бын кодтой. Узед нартзе заегьынц: - Цыдаер тыхгаенаег наем аерцзеуы. Уырызмаег хьзеумзе куы зерыввахсн, узед фосы баурэедта. Суайы бзех сзе алыфарс уарнйы тахт кодта земае саем зеввахс ннкзей уагьта. 106
Уырызмзег сзехнмзе бзехыл баскьардта земзе Сатанамае дзуры: - Ам дае, аефснн, цы? Сатана йзем рауайы земзе дзуры: - Удыгас ма дзе? - Куыд уыныс, афтзе. Айхуыззен балцы ннкуы ма ацыдтаэн. Акзес Суайы лаевзерттаем, маенае дзеуаен та тыхтон Суайы усаей. Уырызмаег Сатанамзе тыхтон баппзерста. Сатана райхаелдта тыхтон земзе йзе ммдэег разындн хуыд фзелыст уый бзерц, аертае нартае цас уыдысты. Дыккаг бон Уырызмзеджы аерцыд нартыл ахьэерн. Уырызмэег Суайы лаевар дзугтае нартыл аемхуызон байуаерста, йэехн хайае та сын стыр куывд аескодта. РІу абонаей сае нннэе абонмэе фаехыгьта аемае Уырызмаег нарты цзесты Суайы скадцжын кодта. 2 4. Царцнаты хнстаер Царцнаты Ахуыйы зэенаег - Суа, Фарнзег, Едысо, Хаетгар земаэ Хьаелзег ралзеггэе сты земэе фондз сыхы бансты. Фондз сыхы адзем нал фндыдтой аемзе загьтой: - Нэехнцаен скаензем хнстэер. Каей равзарой, ууыл уыдн сае ныхас. Алы сых даер хьавыдн, уыдонаей хнстаер уа, уымае. Нал фмдыдтой аемзе кзераедзн цэегьдынмае аерцыдысты. Уаед Царцнаты фондз сыхаэй Суа аемае Едысо тыхджындзер уыдысты, сэе цэеуает даер фылдаер уыдысты земэе загьтой уыдон: - Фондз сыхы наехнуыл байуарэем, фзелэе куыд, фэейнаэ дыууае сыхы фзестзе ма ну сых не ‘хсэен дзырддаг у. Едысо ззегьы: - Мах афтземзей нзе бафндаудзыстзем, фаелтау нзе фзетгзе фехсэем, хуыздаер мнннузегнмзе сэе чн эерыздэеха, уый узед Царцнаты хнстаер. Фондз аэфсымаераэй фондз аердэем фехстой сзе фзеттае. Суайы фат атахтн аемае Ліхсаэртаеггаты сыхы, Уырыз-маеджы уаелкьаесаер ныссагьдн. Нарты Уырызмаег пылыстаег сынтзегыл хуыссыдн. Йае хзедзар ныдздзелау1 кодта азмае йзе бынатаэй фестадн, фзерсы Сатанайы: 107
- Уый цы уыдк, уждаг? Сатана завгьы: -Нзв узвлкьзвсавр ныссагьдн кавйдавр фат авмав йав фен давхавдавг. Уырызмавг фатмав авркастн авмав завгьы: - Ай Царцнаты Суайы фат у, авмав йае цы хьавудзавн. - Дінаефавцавугав дын навй, завронд, — загьта Сатана, - кавнав хорзы нысан у, каенае фыды нысан. Уырызмаеграфтыдта Суайы фаты, йае баехы снфтыгьта авмав арастнс Царцнатавм. Дыккаг фат фехста Фарнаег авмав савмбавлдн уавллаг Нарты Буравфарнаегы хаедзары уаелкьаесаерыл. Бураефарнаег снхор кодта аемае йае хаерннаегтае заехмае аеркалдысты. Дзуры йае усмае: - Уаедае цы хабар уа? - Нае зонын, нае уаелкьаесаерыл ныссагьдн каейдаер фат. Бураефарнаег аем аеркастн аемае загьта: - Ай Царцнаты Фарнаегы фаты хуызаен у, цыдаер ыл аерцыдн. - Бабаераег аей хьаеуы, - заегьы Бураефарнаегы ус йае лаегаен. Бураефарнаег даер фаты рафтыдта, йае баехыл сбадтн аемае арастн Царцнатаем. Едысо фехста аертыккаг фат аемае даеллаг Нарты Алаеджы хаедзары уаелкьаесаерыл саембаелдн. Хаедзар ныдздзелау кодта. Алаег цыдаер куыста аемае дзуры йае усмае: - Уаедае цаей дзелау ныккодта нае хаедзар? Ус заегьы: - Каейдаер фат саембаелдн уаелкьаесаерыл. Алаег фаты федта аемае заегьы: — Ай Царцматы Едысойы фат у аемае йае цы хьаеудзаенн маенаей. 108
- Фзецу йзем, - загьта йзе ус, - аемзе йзе базондзынзе. Алзег йзе бзехы снфтыгьта, фаты сзефтыдта земзе арастн Царцнаты зердзем. Хзетгар даер фехста йае фаты. Фат атахтн судзгзе уыраугзе. Нарты Батырадз дзуаерттнмзе хзецыдн земае йзе фзесхьусы ныссагьдн. Фзелэебурдта йаем, аеркастн фатмзе земзе загьта: —Ай Царцнаты Хэетгары фат у, земзе маенаей цы агураег уыдзаен, фзецаеуын аем хьзеуы. Фаерастн Царцнаты аердаем. Уаед Хьаелаегы фат дэер атахтн аемае саембаелдн хохы сэеры, Нарты Ацэемаез уым улзефыдн земзе йзе ззевзеты фзеныхстн. Ацэемзез фесхьнузегау кодта эемэе зеркастн фатмае, ззегьы: - Ай Царцнаты Хьзелаегы фат куы у, цы йыл аерцыданд? Айтэе-уыйтэе нал фаекодта, фзелзе фэерастн Царцнатзем. Уалынмае Нартэе каерзедзн баййзефтой, алчндэер загьта, цземае цаеуы Царцнатзем, уый. уЕрцыдысты Нартмэе фондзэей: Уырызмаег, Бурзефарнаег, Алаег, Батырадз земае Ацаемаез Царцнатаем. Царцпатзе уыдысты сэе ныхасы аемае та хнстаернуаегыл ныхас кодтой. Нартае саем аерхаеццае сты эемэе загьтой: - Фарн уае ныхасы! - Фзернзейдзаг ут, Нарты сзергуыппыртзе! - Фатфаеднс наем фервыстат азмае уымзен зерцыдыстаем. - Хорз бакодтат, - зэегьынц Царцнатэе, - мах стзем сымахмзе хьусзег, хнстаер аевзарэем аемае нае фндаузем. Уырызмзег ззегьы: - Цаемзей уый равзарзем, уый тыххзей нын уе ‘хсэены аг не ‘хсзен зерывзерут раздаер. Царцнатзе азхсэены аг дардтой. Йзе мндзег гал фыхтой аемэе загьтой: - ТЕхсгены сыхы гал фыцаем аехсэены агы. Уырызмаег Нартаен заегьы: - Алчн узе ну хай снсзед. Фыцгзе агмзе Ацаемзез февналдта земае зесгуы фелвзеста. Уырызмзег заегьы: - Царцнаты Хьзелаег кзестзернузег фод Царцнаты хнстзерэен. 109
Батырадзы рад аерхаудн, февналдта фыцгзе агмзе земзе агьд фелваеста. Уырызмзег зэегьы: — Царцнаты хнстзертзе зегьдау зонгзей фндар узент ныраей фзестагмае. Алаег февналдта агмае аемае зефцзег фелваста. Уырызмаег заегьы: - Царцнаты Едысо Царцнатаен зефцаегау баст уаед аемае аертыккаг хнстзер баузед. Бураефарнзег зехсндгзе агмае февналдта земзе бзерззей фелваста. Уырызмзег та заегьы: — Царцнаты Фарнзег узед Царцнатаен бзгрзагйау фндар агмзе абонаей фаестаемаг дыккаг хнстагрзен баззайагд. Узед Нартае Уырызмаегэен зэегьынц: - Дзехаедаег даер снс хай. Уырызмагг февналдта фыцгае агмзе земае галы сзер фелвагста, стзей ззегьы: - Царцнаты Суа уаед Царцнаты сагр ныраей фаестэемае. Ннцыуал загьтой Царцнатаг Уырызмэеджы ныхасыл. Нартзен фынг зерываердтой, фзелае Нартаей нзе нуазннагмаг нсчн аевналдта, нзе хойрагаей нсты хьаудта. Царцнатзе фэерсынц: - Цаеуылнэе нсты нсут? Уыдон загьтой: - Нартзем нс зегьдау, каед зеххаест аерцэеудзаен, уаед агвналаем фынгмаг, кзеннод нае цыд дзер сагфт, нагхаедэег та уе ‘хсагн аегад. - Ззегьут зей. - Мах цы хнстаертзе равззерстам, уыдонаей алчн йае мнннузег Нарты хуыззен равднсэед. Сразы сты Царцнатае. Суа, Фарнаег, Едысо, Хаетгар, Хьзелзег сбадтысты баехтыл аемае сае хьуамае арвнтозе, узед. - Хуыцау, Суайы бзех каем фзекьуылых уа. Уырызмагджы ныхас Суайы баехыл аерцыднс. Суайы баех афтае кьуылых гесснс, земае размэе йзе бон кьах нсын даер нал уыд. Уырызмзег загьта: — Узе, Суа! Маензе дын маг багх, ууыл ацу, даехн баех дае нскуы ныууадздзагнн. 110
Ннчн базыдта нннае Нартаей Уырызмагджы хнн. Цаеуынц фондзагй Царцнатаг, агрмаест Уырызмаеджы баехыл цаеуы Суа. ну бон фагцыдысты аемае дыккаг бон Уырызмаег скуывта: - Хуыцау, Царцнаты фондз бараггыл ахаем мнт рауадз аемае авд азы мнт ну бон цы ‘руара. Царцнаты барджытыл аецаегдэер арв сасзестм. Мнт сыл уарын байдыдта аемае аед уаглбаехэей саг саерты акалднс. Суа эембагрста, ай Уырызмаеджы фаенд у, уый. Заггьы йе ‘мбаелттаен: - /Ез мае хнстзернуаггад2 даеттын уымаен, фзендаг чн акаена аемае мае ранмае чн фаекаена, уымэен. Суайы аембаглттаей ннчн йае ныфс бахаста. Хьаелэег эем бадзырдта: - /Ез каестаернуаег каендзынэен фаелтау, эемаг нын дагхаедаег фаендаг акаен, ам мнты бын саефыны баесты мае маелает магхн баестыл аерцаеуаед. Суа йагхм фаеразаей кодта. Уырызмаеджы баех разагй лаегаерды. Ныффутт каены мнты аемае йзе авд нвазыны баерц йае разаей фагхаессы. Анваерстысты3 уырдыгагй. Цэеуынц та дарддаер, уаед Нарты Уырызмаег скуывта: - Хуыцау, авд азы хьызт ну бонмаг рауадз Царцматы баелццзеттыл. Уырызмаеджы ныхас та агрцыдн. Царцнатыл ахаем хьызт сыстадн аемае сае хзелзефты мнзыныл фесты. Бабукь аесты сае саергьтыл, сае баехтае ныкькьаедзтае сты. Суа дзуры: - Чн нае ферваезын каена ацы уазалаей, уый фаеуаед хнстэер нуаег. Хаетгар ззегьы: - Цы нае маестаей марыс, Суа, каед нсты дае бон у, узед дын аез кзестаераен уыдзынаен эемае нае ферваезын кагн. Суа та аембаерста, Уырызмаеджы зонд у, уый. Заегьы йе ‘мбаелтгаен: - Тымбыл каераедзнмэе аербацагут. Царцнатаг аербатымбыл сты. Уырызмзеджы баех сае алы фарс знлдух байдыдта аемае тагвд кодта, уыцы таевдаей Царцнатае схьарм 111
сты аемае та ферваезтысты. Цаеуынц дардцаер нннае боны. Ноджы та Уырызмаег скуывта: - Хуыцау, ахаем уард рауадз аемае баестае лаесаентае куыд каена. ЛЗцаегдаер, ахаем уарын рацыдн аемае хаехтае лаесаентае байдыдтой. Царцнатае лаесаены астаеу бахаудтой аемае сын ацаеуаен нал уыдн. Суа та заегьы: - Маен хнстаернуаег нал хьаеуы, даеттын мае хнстаернуаег ахаемаен, ацы лаесаенаей мае чн фервзезын каена. Едысо нае фаелаеууыдн аемае заегьы: - ТЕз аертыккаг хнстаераей даер аевваерсын, аермаест мае, Суа, хьуа ды ферваезын каенай. Суа аембаерста, ацы мн даер та Нарты Уырызмаег у, уый. Йае баехы разаей ауагьта. Баех йае болат цаефхаедтаей лаесаены цьыкк ласта аемае лаесаен авд мусуаты фаейнаердаем пырх кодта. Анваерстысты уырдыгаей даер. Цаеуынц та дарддаер. Уаед ноджы Уырызмаег скуывта: - Хуыцау, ахаем доннвылд рауадз, аемае Царцнаты барджытаен ахнцаен куыннае уал уа. ТЕрцыднс та ацы хатт даер Уырызмаеджы ныхас. Царцнатыл ахаем нвылд рацыдн аемае сахьарайы4 астаеу аззадысты. Дон кодта фылдаераей фылдаер. Ласта хаехтае аемае кьаедзаехтае, каераедзнйыл сае хаста. Суа заегьы: - Ардыгаей мае чн анрваезын каена, уый фаеуаед мае хнстаернуаегдзннад. Фарнаег аем нал фаелаеуыдн аемае заегьы: — Цы ма нае маестаей марыс, хнстаернуаег даеуаен радтам аемае нае нваерзын5 даер акаен, аез дыккаг хнстаераей даер ныллаеудзынаен. Суа та йаехнцаен дзырдта, заегьгае, ацы мн даер Уырызмаеджы фаендаей у. Йае баехы доны батардта. Уаед Донбеттыртае базыдтой Уырызмаеджы баехы аемае загьтой: - Нае хаераефырты баехы аед бараег аемае аед барджытае ферваезын каенаем. Доны фаехуыскь кодтой аемае Суа аед аембаелттае уыцы фарс фестадысты. Араст та сты сае фаендагыл. Уаед сыл гуымнр уаейгуытае амбаелдысты. Суа йаехнцаен даер фаетарстн. Баех аей бамбаерста аемае ныууасыдн. Баехы уаст Уырызмаеджы хьустыл аеруадн аемае скуывта: 112
— Хуыцау, бон сае мачм сагттзед, аехсаев тыхгаенджытыл фынаей хзецзед. Ліцаегдзер афтае рауадп. Гуымнртае схаецыдысты Царцнатнмае. Нйчй сае састн. йзаерырдагм саг хаестныууагьтой. Дыууае аердыгаей даер аерулаефыдысты. Уырызмагджы баех заегьы Суайаен: - Хуысгаейае наеу, Суа. Суа йе ‘мбаелттаен загьта: - Улаефут уал, аез азнлон гуымнртыл. - Мах де ‘уазаег, Суа, анрваезын нае каен, аемае дын даг номаен кувдзыстаем. Суа Уырызмзеджы бзехыл азылдн. Гуымнртаг уыдысты фынагй. Суа сае аерцдззефтае фагкодта, сае фаеллой сын ратардта аемае заггьы йе ‘мбзелттаен: - Цагуаем нзехнмае. Уыдон дагр фестадысты. Лірцыдысты Царцнатэем аемае Нарты Уырызмаегаен загьтой: - Дае зонд авд хуыздаеры фаеуагд, Суайы хнстаер каей скодтай, уый руаджы мах даер ферваезтыстаем. Стыр куывд скодтой Царцнатае Нартаен. Стыр лаевзерттнмаг саг рарвыстой аемае рацыдысты сагхн баестагм. Царцнаты Суахнстагрнузегаей баззадн Царцнатаен йзе амаелаеты бонмэе. 25. Фаернлаег аемае йае фырттае Царцнаты фондз сыхы уыдысты, фондз сыхы дагр зефсымзерты цагуаетагй уыдысты. Фондз сыхаен сае хуыздаертаей ну Фаернлаег уыдн. Фарны гуырд уыдн, фарны боны аемзе йаг афтае рахуыдтой Царцнатае. Фаернлаег йае лаеджы ранмае рахаеццаг нс, уаед йае мад амардн. Сфаенд кодта йае мады кадцжынаей бавзерын. Фондз сыхэей Фэернлэеджы знаныл маст кодтой, сэе хуыздагр эемае сэе кадджындагр уый уыднс. Тых аемае хьаруйы хнцау уыдп Фаернлэег. Баваердтой Фэернлагджы мады Царцматзе аемае Фэернлэег ззегьы: - Маен чн нымайы, уый ну бон йаехнуыл фзехаецзед, ма даер тых каенынмае ацаеуагд, ма дэер маст нсынмае. Кэед нае нсчн хьыг дара, уэеддаер уал уромагм. 113
Фзернлаег каефты фыдаей хзернзег кодта аемзе дзы Донбеттыртзе аерхуынды ферох сты. Донбеттыртае маесты кодтой земае загьтой: - Царцнатзе мах не ‘рхьуыды кодтой земзе сын ныббарннаг нзеу. Узед дын Царцнатзем зербамннзевар кодта Донбеттырты хнстзер: - Мах ферох кодтат аемзе уын барннаг нзеу. Фаернлаег загьта: - Царцпатзе ам нмцы сты аххосджын, аххосджын узед зез дзен. Мемзе дзурут, цы фаенды казнут, фаелае абон Царцнаты мады зеваераен бон у аемае узем дзурынхьом не стаем. Уый фехьуыстой Донбеттыртае. Донбеттыртае узед худын байдыдтой аемзе загьтой: - Фесэвфат, Царцнатзе, сзе ззеронд хзеррзегь амардн, уый адыл йзе ныгзенаен боны ннкземае дзурынц. Донбеттырты хнстзер заегьы: — Абон хьуамае Царцматаей фаг хынджылаег фаекаенаем. Лірбакодта алчндзер Донбеттыртзей йае чызгы, лаззегтыл1 сзе сываердтой, лаезаеггыл Царцпаты снфтыгьтой аемэе сав тырты сындзытаей цавтой. Бэехты нфтыгьдау цыдысты Царцнатае. Царцнаты чыззытае ыскьавфтой аемае сае аерхаеццзе кодтой сае хьазаен фэезмае. Уым Царцнатае чыззыты цаердзэефтае2 фаекодтой, стаей сае бонмае нал ауагьтой. Донбеттырты чыззытае фзехудннаг сты, уый Донбеттыртзе куы бамбаерстой, узед саем тавлм3 аеркастн. Лінае бафндаеуыны хос нал уыдн аемае бафндыдтой. Донбеттырты чыззытэе бакьзейттзе кодтой Царцнатэе. Фзернлаегы ус дзы фаецнс Донбеттырты хнстаеры чызг. Фаернлаегы ус тырэенхьзелцау4 бацн аемае ззегьы: — Мае афон у, маенае уый. - Кавд мын хьулджын5 гуырд рацаеуа, уаед фндауын дзе фыднмзе, кзеннод уын уае мыггаджы быны цагьд фзекаендзынаен. Ус аем дзуры: - Хьулджынтае дыуузе сты аемзе кзераедзнйзен бар нзе дзеттынц, нав аез раздаер райгуырон, нав аез. - Уый та цы уавлдай у, чн фаенды сае райгуыраед раздавр. - Узелдай дзы пс, куы рахьомыл уой, узед сзе алкзей 114
хнстаердзннад фаенддзаенн аемае сын хылмае цаеудзаенн. Фаелтау маенае мае базыгы бын бакьаерт каен аемае дзы раздаер каеуыл фаехаест уай, уый райс аемае хнстаер даер уый уаед. Дыккаг хатт каей райсай, уый та каестаер уаед. Фаернлаег йае усы базыгы бын бакьаерт кодта аемае дзы ну гуырды цаехаер калгае райста - уый адыл аей схуыдтой Базыг. Дыккаг аевнаелд бакодта, райста дыккаг гуырды - уый даер цаехаер калгае, уый та аесхуыдтой ЛЗмбазыг. Фаернлаег стыр куывд аескодта йае фазаеттаен. Жрхуыдта уаед Донбеттырты даер аемае йае усы фыд, хнстаер Донбетгыры даер. Стыр куывды Фаернлаег рауагьта фыццаг куывд аемае заегьы: - Мае фыртты хьаебулы хаст афаедзмае чн скаена, уымаен маенае мае сыгьзаернн нуазаен, аемае йае ныфс чн хаессы, уый йае айсаед. Хнстаер Донбеттыр акастн, йае ныфс ннчн хаста аемае уаед сыстадн. Фаернлаегмае дзуры: - Дае фыццаг сыгьзаернн нуазаен маен у, аез сае аескаендзынаен хьаебулы хаст. Райсы хнстаер Донбеттыр нуазаены, арфае ракодта, анызта йае аемае нуазаен та йаехнмае нываердта. Фаераегьытае кодтой: Фаернлаег райста дыккаг сыгьзаернн нуазаены йедзагаей аемае заегьы: - Ацы нуазаен та айсаед уыцы лаег, каецы мае фыртты мын ну афаедзмае хьаны хаст чм скаена. Хнстаер Донбеттыр та акастнс аемае куы ннчн аестадн, уаед заегьы: - Уыцы нуазаен даер маен у, сае дыккаг аез даер схаесдзынаен хьаны хастэей. Райста нуазаен, аныста йае аемае та уый даер йаехнмае нываердта. Цыдысты та раегьытае. Уаед Фаернлаег аертыккаг сыгьзаернн нуазаен байдзаг каенын кодта аемае заегьы: - Ацы аертыккаг сыгьзаернн нуазаены та ахаем лаегаен даетгын, каецы мае фыртгы хьаны баерны цаеуы. Хнстаер Донбеттыр та ацы хатт даер йае цаест ахаста бадты адаемыл, куы ннчн аестадн, уаед заегьы: - Фаернлаег, уыцы нуазаен даер маен у, аез дае фыртты хьаны баерны цаеуын аемае аертыккаг аез даер нае рауаддзынаен дае фыртты маехнцаей. 115
Райста агртыккаг сыгьзагрнн нуазагны хнстагр Донбеттыр, арфге ракодта, анызта йаг аемае йае нываердта йагхнмае уый даер. Куывд цыдн дарддзер. Уый фагстаг агрхуынды адаем арфаетае кодтой Фаернлаегаен, йае фыртты тыххаей аемае фаецыдысты. Баззадн ма дзы хнстаер Донбеттыр. Фаернлаег агм дзуры: - Ныр мах тугхаестаег стаем демэе, абонаей фаестземэе дын нс мае хэедзармае фаендаг. Лэевартае ракаены хнстзер Донбеттыраен. Йзе фыртты йын лаеваерттнмае акагны аемзе хнстзер Донбетгыр фаецыдн сагхнмае. Рацыдн афаедз. Фаернлаегаен йэе ус зэегьы: - Афэедз рацыднс агмае афон у маг цаегаты бабзераег каенын. Фаернлзег заегьы: — Раст дае, “наг” дын нае заггьын, фаглае ну азмае ацаеуаен наей: дае фыдмге нге хьгебултге хэессынмае сты афгедзы аемгьуыдмае, гендаера дын аембарын дае хьуыдыйы. Ус даер ннцыуал загьта. Рацыдн афаедз дагр агмаг та Фаернлэегаен йэе ус загьта: - Ныр мае уагддаер ауадз. Фаернлагг та загьта: - Ныр даер дын ацаеуаен наема нс, нае хьаебултае дае фыдмж хьаны номыл лаеваерд сты. Ус даер та ннцыуал загьта аемае та рацыдн ноджыдаер ну афаедз. Фагрнлаегы та йае ус нав уадзы: - Гьеныр мае уаеддаер ауадз. Фагрнлаег даер та заегьы: - Дае фыдэей гефсэермы кэенын, нэе хьагбулты хьаны бзерн дае фыдмае лгеваерд у, агмае заегьдзэенн, цыма баераеггаенэег цэеуыс. Рацыдн та ну аз аемае та Фагрнлаегы нал уадзы йэе ус: - Ныр дае аертыккаг хатт маехм курын мае цаегатмзе аемае мын разыйы дзуапп нае зэегьыс. Цас фаенды мае наг уромай, уаеддаер ацаеудзынаен. Фагрнлаег заггьы: - Бар даехн, фавлэе мзе нырмае нае фзендыдн. Ацу. Йэехн сцзеттзе кодта Фэернлэегы ус, бнраг лаеваерттае аемге йае Фаврнлаег доны былмае рафаендараст кодта. Уым кзерзедзнйаен хаерзбон загьтой аемае Донбеттырты чызг доны аесмндаег нс. Фаернлаег ма донмае кастн, фаелзе уый нал зындн. 116
Фагрнлаег саехнмае нае тагьд кодта, фаелаг цуаны ацыдн. Хохыл федта саг агмае йаем фгехьавыдн. Уаед саг аевнппайды фесхьнудта аемзе коммае ныттылдн. Фагрнлаег аем раздаер аерхзеццае нс аемае кагсы сагмае. Чысыл фаестагдагр дыуузе лаеппуйы йае разы февзаердысты аемае йын дардаей салам загьтой. Фаернлагг сын се ‘уаенгты кондмае бакастн. Уыдысты фндаргондтае, хьамбул цаестытае аемае хаедаефсарм лаеппутае. Йае заердаемае тынг фаецыдысты земаг йаехн мццаег загьта: “Тэехуды мае фырттае дагр адон хуызген куы рауанккой”. Фаернлаег лаеппутаем дзуры: - Цагмае каесут, магнзе саджы мард аемэе дзы фнзонджытае акаенут. Лаеппутае загьтой: - Дае фарн, даг фарн, фгелге аенаг хнстаеры бавнаелдгей мах не ‘вналагм. Фаернлаег бахудта аемае заегьы: — Амондцжын каестэертае стут сымах, бар уын даеттын. Дыууае лаеппуйы саджы мардмге февналынц. йу уысмаг йын йае царм фагхнцаен кодтой, арт бакодтой аемэе фнзонджытав суанцьы6 сагьд акодтой. Уадндаегэен ацаеттае сты. Нннае фондз днхы скодтой. Уагд Фаернлаег хьуыды каены: “Цаемаен каенынц фондз днхы саджы марды, ам аертаейае фылдаер куынае стаем. Цаей, уаед та уал саем бакаесон”. Фнзонджытае ацаеттае сты, аербадтысты хаерыныл, саехн хорз федтой, стаей лаеппутаг заегьынц Фэернлэегаен: - Ацы фондз днхы байуар, хнстаер ды даг. Фагрнлаег заегьы: - Куыд зыны, афтаемгей саджы сымах амардтат, аестагьгае авмаг дзы фнзонджытае даер сымах аескодтат, уаедае фысым даер ныр сымах аестут аемае йае днх даер акэенут. Уазаег пскаей хаедзары йаехн хнцау нае фаекагны. Лаеппутае загьтой: - Уаедае фыццаг хай даеуаен, куыд хнстаер, афтае. Дыккаг хай даер даеуаен, де ‘мбаглаеггаг. Ліртыккаг хай даер даеуаен, Царцнатыл Цаеудзынае аемае нын уым фыд нс, уымае йае бадаетдзынае. Цыппаераем хай даер дагуаен: Царцматаем цаеугаейае, уым мад ныууагьтам, аемэе йае уымае ратдзынае. А фагндзаем хай та мах 117
узед, фэзндагыл ныл узед та сыдаей маелзег амбзелд. Фазрнлаег ацы ныхазстаем фаедурдзаефау нс аемае фаерсы: - Ныххатыр каенут лаеппутае, фазлае сымах Царцнатэвй каецыйы фырттае стут? Лзеппутае загьтой: -Нзе фыд Царцматы Фзернлзег у, нзе мад та хнстаер Донбеттыры чызг у. - Уаздае мае хьазбултае стут, аез Фаернлаег мазхаедаег даен. Уым кзеравдзнйыл фэецнн кодтой. Уаед лазппутае саз мады зерфарстой. Фаернлазг зазгьы: - Уае мад йае цаегатмае фаецаеуы. - Нунэегаей, эевн нсказйнмэе? - Чн йае хьзеуы, афонмэз ныхэеццае нс. Лэеппутае казраедзнмае бакасгысты, стаей загьтой: - Нае мады цаегатмэе Донбетгыртае маесты аесты. Мах йае фыдмае ацазуаем, каеннод ыл нсты фыдбыльіз аерцэеудззенн. Даеуаей та хатыр уал куразм земае фаендараст фаеу. Фаернлаег раздазхтн Царцнатэем. Лазппутаз азгьордтой сае мады фазстае земае сае мады фыдмае аерхзеццае сты. Фазрсынц эей: — Нае мад навма азрцыдн? Хнстаер Донбеттыр заегьы: - Наема. — Узедаз йыл цыдаер саембазлдн, — аемае радзырдтой сае мады тыххазй цы фехьуыстой сае фыд Фзернлаегаей, уый. Донбеттырты хнстаер фэедфаеднс7 фаекодта йае хэерыфырттнмэе. Ліссардтойлаеппутэесаемады,йаегомтаврйу,рнутылуырдхаефсытзе8 гехсыр давйынц, йае цэенгтаей хазрдмае баст, бынаей кьаехтаем сындз арт цаеуы аемаз удхаразй маелы. Донбеттырты хнставр заегьы: — Уазртаз уае мад, саефы казйдаер амыдаей. Лазппутае базгьордтой, фаелыг кодтой баеттзенты аемав йаз аернсгой. Тарзехсад9 аей акаенынц аемаз йае фаерсынц: - Цы кодтай, аена? Мад дзуры: — Фыдаебон фазуаед, маен бацамоназг. Чндаер мае бацамыдта мае фыды аезнаегтаен аемае мыл фыдваендаг бафтыдн. 118
Донбетгырты хнстзер заггьы йае хаерыфырттаен: - Ліз мае чызгы каенын, фаелае ме знаг та уагртаг уыцы гаенахы бады, фыдаебон мын каены цаераенбонты. Каед уаем Царцнатаей нсты фарн нс, уагд мын зеуымагй мае маст снсут, мзен бон та уый басаеттын нагу. Хнстаер Донбеттыр йае чызгы акагны саехнмае. Дыууае лаеппуйы амынд гаенахмае бацыдысты аемае бахьаер кодтой: — Фысым, аеддаемае наемае ракаес! Фысым эервгагнагн10 фагзылдта аемае гаенахы ну фарс рафаелдагхтн. Дыууае лаеппуйы фаесваед алаеууыдысты. Дыккаг хьгер та бакодта: Ліддаемае ракаес, мах цы хьавагм дае гагнахы дуртагй! Уаед та дыккаг аервгаенаены бакодта, цаехаер ракалдн, баестаг ссыгьдй. Лаеппутае та фагйнаердаем алаеууынц агмае аертыккаг хатт бахьаер кодгой: - Махагн уазал наеу, зынджытаей цы хьавзем, агддаемае наем ракаес. Ліртыккаг хатг дын фысым аервгаенаен бакодта аемае аехсндгаг дон ракалдта. Лагппутае та фаестае фаелаеууыдысты эемае ноджы бадзырдтой: — Мах наехн найгае нае кагнаем, аеддаемзе ракагс, науаед дагм тыхаей фаецаеуаем. Фысым уыдн авдсаерон, ну саеррзет ракодта, лаеппутае йемае схаецыдысты. Уый еугуыппарты хнстаер уыдн. Лэеппутае йэе таелмдзаеф фзекодтой аемае еугуыппар йае уды снста. Уырдыгагй ацыдысты аемае сае мады аервадаелтаем ныццыдысты. Донбетгырты хнстаер куыннае ныццнн кодтанд йае хаераефыртты фесгуыхтыл. Уаедаей баззадн, заегьгае, хзерагфырт туг нсаег у. 26. Фарнаег аемае Удхаессаеджы фембаелд Царцнаты Фарнаег ахаем бонджын разынднс аемае йае нс, йае бонаен бакаензен нал уыднс. Йае ном арвы нагрдау ахьагр нс. Йае кой хуры рухсау апырх нс. Чн у фосджын, уый у бонджын. Фарнагг даер раст ахаем уыднс. Йае фосраегьаеутгае дардыл 119
уыдысты. Раестаггагй-раестаггмае сыл-ну азылдн. Рзегьаугзестаг семае Фарнаеджы тыххаей кзефджынаег' бандон хастой. Фарнаег- ну куы фагзынданд, уаед эей ууыл бадын кодгой. Хаессынагн рзеуагг уыднс, бадынагн - фгелмаен. Пу бон Фарнаег йае рэегьэеуттае уынаег зылднс аемае уыны днссаг: бценаг2 адагм мард рахаессынц аемаг сыл Фарнаег амбаелдн. ^Егьдау сын радта аемзе бцентагй ну лгеджы фаерсы: - Ацы мард цаваер у, сылгоймаг агвн наелгоймаг? - Нэелгоймаг у, - ззегьы бценон лаег. - Гаер, агмзе наелгоймаг даер маглы? - Маелы, маелы! Нае уыныс, маенае наелгоймаджы мард хаессзем, уый? - Ох-хай, агмаг уаедае маелаетагн цаесгом нал нс? - Каем ма нс цаесгом? Мзелает дураей фндардзер у, хнвагнд, эедззесгом. Фарнагг арастн дарддаер, йаг уаенгтае ныууэеззау сты марды тыххаей, хьуыдытае каены: уаедзе нзелгоймаг нпзаей куыд хьуамае амаела; гаенаен нс нсчн йае амара, дон аей фаеласа, фурды бахауа, фаелзе ннзаей та куыд? Уымаей цаей маелаен нс? Маелаеты бардуаг, удхаессаег аем кастн аемае Фарнаеджы ‘рдзем ракодта йзе фаендаг, каераедзнйыл амбаелынц. Удхагссаег аем дзуры: — Дае фзендаг раст уа, Фарнаег! - Дае хьуыддаг раст узед дагуэен дэер, - заегьы йын Фарнаег. - Цзеуыл хьуыды кагныс афтае тынг? - афарста йзе Удхаессаег. - Куыннае хьуыды каенон, - заегьы фарнэег, - абон бценон адаем мард рацагйхастой, йае ннзаей, дам, амард. Днсы бацыдтаен: а, нсгаей кьухагй маелаен нс, мзелзен нс донластагй дэер, фурды бахауынаей дагр, айнагггей рахаугаейзе даер, фаелае ннзаей наел гоймаг куыд хьуамае амаела? - Кэей уд дын ахаессон, - фаерсы Удхаессаег, - цаемаей йае фенай, каецы рынчыны зоныс? - Рынчынтаей фылдагр цы нс, фаелае рынчын маелаетмае цы бар дары? Даелае уыцы хьаеуы ну агрыгон чызг агмаг лагппу рынчынтае сты. Кагрэедзп рагагй уарзтой аемае ныр фаерынчын сты, уый тыххаей куыд хьуамае амаелой. /Ез мскаей уды бархаессэег нае даен, абоны хьуыддаджы фаестае бамбаерстон, маехн уд дзер маен каей наеу. Каей уд дае фаенды, уый уд ахзесс. 120
- Уагдаг мын маг багхыл фгехагц, - заггьы Удхаессаег, - ды цы чызг агмаг лагппуйы кой кагныс, агз уыдон удтаг рахзесдзынагн. Фарнаег Удхагссагджы багхыл хагцы, Удхагссагг та уыцы чызг аемае лагппумзе фагцыдм. Фарнаеджы загрдагмаг Удхагссагджы багх фгецыдн земаг заггьы: - Удхэессагг уадз, удтзе хагсса, аез та йын йаг багх фагкагнон мзехнцагн. Фарнагг йагхн бзехагй аерхызтн, баеласы цонгыл агй абаста аемаг Удхаессагджы бзехыл сбадтн. А-ныр ацзеуа, афтаг Удхзессагг фзезындн, уыцы зерыгон чызг аемзе лаеппуйы мардзей герхаста. Удхаессагг Фарнаггмзе дзуры: — Мае багх давынмаг мын хьавыдтаг? Дзехн бзех бгетгзе куы бакодтай. Фарнаег фефсагрмы нс, бакастн чызг земзе лагппуйы маердтаем эемаг заггьы: - Хатырзей угед, фгелаг бабаеллыдтэен дзе багхмаг, ззегьын ыл зез не сфпдаудзынаен, уый тыххгей йыл абадтагн. Удхаессагг ныххудтн агмае ззвгьы: - Мзе бгехыл ннкуы ацыдтзе, мзенае дын ехс агмге йыл ауай, цы фенай, уый мын ззегьдзынаг, куы ‘рцэеуай, узед. Фарнгег удхзессаггагй ехс райста, бгехмге йаг февзыста. Удхагссагджы багх дымгаейау атахтн арвы кагрзетты. Фарнзег алцагмэе дэер цырд кастн гемзе бынатмаг аерхагццзе, эерхызтн бзехзей. Удхагссзег зей фзерсы: - Ззегь-ма, Фарнагг, цытаг федтай? — О, ме скзензег дуне, — ззегьы Фарнагг, — цы днссаг у дуне. Ззехх у карчы айкау тымбыл, йзе узелзе цагрын, агмзе мзем афтземзей та стыр кастн, арвыл тгехгагйзе та - гыццыл. Цгемген афтге у? Лімбагхсагн дзы ннкуы нс. - О, узедаг куыд лндзынмаг хьавыдтаг мзенагй, мзе баех мын куы аластанс, уагд? - фзерсы йаг Удхагссзег, - ныр цу дзе фзендагыл, мзелзеты рады хыгьд арзезт у. Кгей рад аерцагуа, зез уый уды фзехзессын. Фгелге маглзет у алы хуызы, земзе кагмзен куыд фыст у, уымзей йын фгехнцген нзей. Ацы чызг эемаг лгеппу тухагн кодтой сае ннзаей аемаг сын сзе удтаг дзер уымагн хагссын. Лівззераей ннкуы ннцы сарагзтой, фзелаг сзе рады мзелзет герцыднс земзе сын мзенаг сае удтаг хгессын. Загхх тымбыл уымзен у, агмае цас фагнды нзе 121
фзецавуай, уаеддаер дае фыццаг бынатмае аерцаеудзынае аемае ма уаед давын та цы у? — Узедзе мае маелает та кзед уыдзаеннс? — фзерсы Фарнаег. - Уый сусаегад у. Уымзен ззегьзен нзей. Узед мзесты каемае дае, уыдоны раздаер фзецзегьддзынав, дае маст сзе райсдзынае, стзей дзем дзе цард днссаг нал фзекаесдззенн. Лзег хьуамае маст даер аембара земае цнн даер. - Уаед та мын уый заегь: мзе усзей, маенаей чн раздаер маелдззен? — Уый та уаехнуыл баст у, — заегьы Удхаессаег, — усзен маст куы каенай, уаед ус раздаер амаелдззенн. Усаен кад каеныс, уаед та лаег раздаер маелы. Афтзе у цард. Удхаессаег ацыдн, ахаста йемзе чызг аемае лавппуйы маердтж. Фарнаег даер бабаераег кодта йзе раегьаеуттае аемае рацаейцыд. Йав ну раегьаугзес хьаер кавны: - Фаеднс, мае раегьау мын даелнмон фаетаеры! Фарнаег фаелаеууыдн, акастп фаейнаердаем. Даелнмон доны саерты багзепп кодта, фаелае йае дзабыр цьымарайы аззадн. Дзабыр ахаем уыднс земае дзы фондзыссаедз лаедокы бацыданккой. Фарнаеджы раегьаугавстав фаеднсы рацыдысты, Фарнаег йаехаедаег даер. Узед сыл талдзы кьзевда рацыдн. Фарнаег зед фыййаеуттае, авд фос даелнмоны дзабыры бацыдысты. Дзабыр донаей дзаг кодта земав сае дон йае саермае нста фосаей, адаемаей. Фарнаег ззегьы: - О, ме сфаелднсаег, ай цы у, дзабыры хуылфы куы хуыдыг каенаем?! Уаед ну чызг разгьоры аемае хьаер каены: - Баххуыс мын каенут, даелнмон мае ахсы! Фарнаег чызджы дзабыры хуылфаей снста, чызг йае сзербзеттаен райхаелдта, цыппараердаем аей айтыгьта аемае кьаевда дзабырмзе нал цыдн. Даелнмон ну кьаедзаехы саерзей кастн. Фарнаег дзабыры фындз фаехуынкь кодта аемае кьаевда дон ууылты акалдн, даелнмоны раласта аемзе бабын нс. Фарнаег чызгмае дзуры: — Кьаевдайы уардаей нае ферваезын кодтай дае саербаеттаены фаерцы аемае дын цы хорзы бацаеуон? 122
- Сымах та магн даелнмонзей анрвагзын кодтат, - заггьы чызг, - тыххагй маг йагхнцагн кодта, цы хорзы уын бацаеуон? - Уагдае каед афтаг у, - заегьы Фарнагг, — уаед мае хнстаер раегьаугагс агнагус у аемаг йае бмнойнаг бау. Чызг даер уаглдай ннцыуал загьта. Фарнаег сын стыр чындзагхсзев скодта чызг агмзе раггьаугагсагн ну абонаей нннае абонмае земзе царды дззебагхзгй цзергагйге баззадысты. Хорздзннад дыууагрдагм у: де ‘наг уарзаггып фгехзецыд талагу3, сзер бахьуыды боны - даг хагрзгагнаегзен йае фарсмае балаеу. Афтаг саембаглдн Фарнгег Удхагссаггыл, фаглае ма узеддагр хьуыды кодта: лаег амаглы, фаглае йге фарн баззайы. 27. Фарнаеджы маелает Фарнагг Царцнаты аехсаен кад гемае радагй фагцардн. Ныр базаерондн гемае йаг бафаендыдн йаг фыртты арагхстдзннад базонын, сагхн агнае сае фыд сае бон бауыдзаен дарын, уый. Ну бон рарынчын нс, фгедзырдта йае фырттаем эемаг сын зэегьы: - Наг зонын, нае зонын, фаелае уын ныр куы амаглон, уаед маг куыд ныгагндзыстут? Куыд нын бацамонай, афтае, - згегьынц ын йге фырттге. Фарнаег рабадаггау кодта, йае чьылдыммге быцаеу нываерзаен саеваердта, йае фырттае йаг уаглхьус лзеууынц агмге заггьы: - Угедае хьусут мае амындтагм. ?Ез уыдтаен балцы, ну аедзаергег баестзем ахаудгзен, каесын агмае фурд йаехн сырх дары. ТЕххормаг даер сдаен, заггьгаг, нсты куы ахгернн, хаерннагаей даер маем ннцы уыдн. Ауыдтон, цыдаер мард хуыссы. Загьтон: ам мэен чн фендзаен, цаей йзе кьаедзнл ын афыцон. Кьаедзнлыл арт акодтон. Уый куыддаер аенахьннонау базмаелыд, йае кьаедзнлаей мае фехста, йаехгедаег фурды смндаег аемае фурд тынгдаер ныссырхн. ТЕз атахгаен аемае нае дуары раз мае фаертт фаецыднс. Уый уыднс стыр каеф. Куы амаелон, уаед мын уый фыдаей чн схаернаег каендзаенм? - 2Ез! - фаехьаер кодта хнстаер фырт. - Хорз, фаелае мын раздзер радзурдзынае дэе балцы хабар. Фарнаег ногзей дзуры: 123
- Уаедае мзе дыккаг амынд та у ахаем:. уыдтаен та балцы, саеххормаг даен. Ну аедзаераег бынатмае ахаудтаен. Федтон уым хьуаз1 хнзгае. Йае аехсыр йае фаездонаей мызтн, смондаг даен йе ‘хсырмае. ТЕхсыр адагыл згьордта аемае дзы ну ус гуымбыл ахста. Заегьын, уыцы усаей цыхт ракурон, фаецаей йаем цыдтаен, фаелае мае хьуаз йае дзыхаей фелваеста, ныззыввыт мае ласта аемае мае цаелхь нае хаедзары размае фаецыдн. Мае аеххормагдзннад даер мае байрох. Уыцы хьуазы гуымбылаей мын чн схаернаег каендзаен? - ТЕз! - фаехьаер кодта дыккаг лаеппу. - Хорз, фаелае мын радзурдзынае раздаер дае балцы хабар. Ногаей дзуры Фарнаег: — Ме ‘ртыккаг амынд та у: уыдтаен та балцы, ну хохмае бахаудтаен, каесын - нудзонгон хуым каены. Дыууае лаеджы йын кьаелуа2 змаентынц, доны баесты хыссаейыл сае туг бауадзынц. Уаед сае ну хыссаейыл дон акодта, туг аем фаг каей нал уыдн, уый тыххаей. Лаегхор аей ауыдта аемае йын йае туг ацьырдта, марды фехста аеддаемае. Нннае лаег аем луаерст кьаелуа аваердта, нудзонгон дзы ахордта, стаей афынаей. /Ез уаехст стаевд кодтон, нудзонгоны цаестыты йае фаетьыстон. Уый афтае тынг ныббогь кодта аемае мае йае комы дымгае рахаста. Лаег маем каесгаейае баззадн. Нае хаедзары цур саембаелдтаен, ех, уыцы кьаелуайае мын чм схаернаег каендзаен? - ТЕз! - фаехьаер кодта аертыккаг лаеппу. - Хорз, фаелае мын радзурдзынае дае балцы хабар раздаер, - заегьы Фарнаег. Фарнаег та дзуры: -Уаедае ме ‘ннае амынд та у ахаем: уыдтаен та балцы, бахаудтаен лаегхормае. Уый йае мадаен цыдаер дардта, смондаг аем даен, дойны даер мын уыдн. Лаегхор кьус нуварааерываердта, аез аем бауадтаен. Кьусы бын чысыл аззадн нуаезтаей, мае дзыхыл аей сдардтон. Лаегхоры мад мае ауыдта, ме ‘фцаегготаей мае ныззыввыт ласта аемае нае хаедзары раз аерхаудтаен. Уый нуаезта аелутон аемае мын дзы чн самал каендзаенн мае хаернаегаен? - ТЕз! - фаехьаер кодта цыгшаераем лаеппу. - Хорз, фенаем, - заегьы Фарнаег, - фаелае мын радзурдзынае раздаер дае балцы хабар. 124
Ногагй та Фарнагг заггьы: - Уавдге ма маем ахагм амынд даер нс: уыдтагн та.балцы аемаг арв аербасасагста, баестаг нхуазал сснс, фыдтымыгь скодта, загхх салдн. Цы ма фаеуыдапн, уый нал зыдтон. Суыдтон саджы хуыссагн, уым саджы лаеппын уыдн, мзе хьаебысмае йаг снстон. Йзе мад аербацыдм, аехсыр ын дардта, маенаен дагр аваердта йе ‘хсырагй. Бынтон бахьарм дагн. Мае хнд калдн. Райсомы сыстадтаен агмае мае саг Царцнаты хьэеусаер уагзаггмаг агрхаста. Бузныг ын загьтон. Ныр куы амаелон, уэед мын уыцы саджы хьуынзей мае ннгаены кьултае чн сараздзагнн, цагмагй мын маердты бгесты хьарм уа? - 2Ез! - фагхьгер кодта фагндзаем лэеппу. — Хорз, фендзынэен даг, фаелае мын раздаер радзурдзынае дае балцы хабар. Фарнаег алаеууыдн аемаг та заегьы: -Уаедаемамагмахагмамынддагрнс:балцытауыдтагн,бахаудтаен фысгагсмае. Фысгагсы уагрыччытае хьазгае рацагйцыдысты сае маедтнмаг. йу урс уаерыкк дзы уаеззау цыднс, йге мад аем дзуры: “Тагьддаер рацу, уагд та нае хнцаумае уазаег нс земзе кусаерттагагн дае разаей мскаей аргзевддзагн”. Уагрык дзуры: “Фысымы баеркад аез даен, кагд маен аргаевда, уаед-ну мын мзе туг дурдзаеджындзы бын ауадзагд, стаей йын йаг фосмаг аефтаудзынаен маердты баестагйае”. Ліз аеххормаг даер сдаен. Фысгаес ма суазагг кодта, уыцы уаерыччы мын аргаевста, йаг туджы йын дурдзаеджындзы бын ауадзын кодтон аемае йаг фосыл фылдагр фос агфтыдн. Уаерыччы фыд бауаеларт кодтам агмаг уыйонг ныннагрстм, аегас комы адаемаен даер ысфаг уыданд. Куы амаелон, уаед мын уыцы фысгагсы фосаей хаернаегагн ну уаерыкк чн агркаендзагнн? — Ліз! - фагхьагр кодта аехсэезаем лаеппу. - Хорз, фенагм даг, фаелае-ну раздаер даг балцы хабар радзур. Фарнгег сулагфыдн земзе та ззегьы: - Нс ма маем ну ахгем амынд: балцы та уыдтагн, ну доны былмаг бахаеццаг дзен. Чндаер хьаер каены фаллаг былаей: “Доныл маг ахагсс!” Фаетаернгьаед ын кодтон, балаегаерстон доны, кзесын аемае хагрз кьаннаег лаег. Сагваердтон аей ме ‘ккой агмаг йзе рахастон, фаелае аеккойае нал хнзы загхмае. Фаерсын аей: “Рахнз загхмае, цы дын кодтон аевзаграей?” Уый заггьы: “Ныффаглднс мае аемаг 125
ахнзон”. Агз зей фагрсын: “Багх нае даг, куыд даг ныффаглднсон?” Уый заггьы: “Дзехнцагн мэе ныффаглднс”. Ггенаен мын нал уыд агмаг дзурын: “Наема гегас даен, фэглаг куы амаелон, уаед дае маг фырттае магнаен ныффаглднсдзысты”. Нал фндыдтам. Уаед агй хуыссагг зерцахста, афынаей аемае йаг ме ‘ккойае сабыр райстон, загххыл аей аерывзердтон, кард аем ныддардтон, уый баех фестадн, узаелынтае мыл снста. Гье, уыцы баехы мын чн ныффзелднсдзаен? - ГЕз! - фаехьагр кодта зевдзем фырт. — Хорз, фзелаг мын радзурдзынге раздаер дае балцы хабар. Дыккаг бон даер та Фарнаег фаедзырдта йзе фырттагм аемге сын ззегьы: - Мзехн хорз нал хатын, фаглзе ма мае удыгасаей куы феннн, сымахзей мын чн цы ныфс радта, уый куыд сагххагст кодта. О, мае хнстаер хьаебул, дге рад у, фзецу аемае мын уыцы кзефы фыдагй зерхаесс. Хнстзер лаеппу йаг баех снфтыгьта земге заггьы: — О, ме скагнзег! Цаеуын зез балцы, рзествзендаг маг кагн, цземзей каефы фыд баст уа фаесарцы. Арастн хнстаер лаеппу, бнрзе фзецыдн, бахагццае нзаерырдзем ну хьзеумаг, уыны днссаг: ну берн3 мыдыбындзытаг нымайы, ну ын дзы нае зыны, Фзелваера дзы хуым каены. Берн йемае схыл нс, фаебынаей агмзе хьаер каены: - Чн мае ферваезын кзена, уымагн ратдзынаен, цы кура, уый. Лаеппу Фзелваграйы фагхнбар кодта земзе берн фервзезтн, фаерсы лаеппуйы: - Цы хорзы дын бацагуон? - Кзефы фыд маг хьаеуы, Сырх фурды чн цаеры, ахаем кагфы фыд. Бафндауын кодта бермйы Фаелвзеранмзе. Узед берн адугь кодта земзе зенаехьзен кзеф агрбахаста. Лзеппу йын раарфае кодта аемге йае хаедзармае раздагхтн каефнмаг, радзырдта Фарнаггзен, кзеф ын куыд самал кодта, уый. Фарнагг ззегьы: — Ох-хай, ме сфзелднсаег, мае фыццаг фырт ме знаг Фзелваерайы каед бафндауын кодта, уаед мае амзелаеты фагстае базондзагннс цагрын аенае мген. Фзебузныг дзы земае йзе дыккаг фыртагн заегьы: 126
- Фэецу аемае мын, цы хьуазы федтон, уый аехсырэей ахст гуымбыл аерхаесс. Дыккаг лаеппу даер баех снфтыгьта аемае заегьы: - О, ме скаенаег, даеумае аез кувын! Мае кьухты бафтау, мае фыды тыххаей цы гуымбыл курын. Арастн лаеппу, ну хьомгаесмае бахаудн, уый гуымбыл ахста, фаелае йын-ну йае гуымбылы Фаелваера ахордта. Хьомгаес стыхстн. Уый уыдн бернйы хьомгаес. Уаед берн аемае Фаелваера схыл сты земае берн фаебынаей нс, хьаер каены: - Чн мае ферваезын каена, уымаен ратдзынаен, цы кура, уый! Фарнаеджы дыккаг лаеппу Фаелваерайы рахнбар кодта аемае берн ферваезтн, фаерсы лаеппуйы: - Цы хорздзннад агурыс? - Хьуазы аехсыраей ахст гуымбыл мын радт. Лаеппу Фаелваера аемае бернйы бафндауын кодта, стаей гуымбыл райста аемае саехнмае аерцыднс. Фарнаегаен радзырдта, гуымбыл куыд самал кодта, уый. Фарнаег заегьы: - Ох-хай, ме скаенаег! Мае дыккаг фырт даер ме знаг Фаелваеранмае ссардта аевзаг аемае мае амаелаеты фаестае базондзаенн цаерын адаемнмае. Фарнаег уымаей даер фаебузныг нс аемэе йе ‘ртыккаг лаеппуйаен заегьы: - Фаецу аемае мын аерхаесс, цы кьаелуайы кой кодтон, уымаей. ТЕртыккаг лаеппу даер баех снфтыгьта аемае заегьы: - О, ме скаенаег, заердыл цы лаеууа мае фыды фаедзаехст, цаемаей аерхаессон уымаен кьаелуа. Арастн йае фаендагыл, уыны днссаг: адаем ну ран бадынц, днх каенынц каердзын аемае дзы нуы хай нае фаецнс. Ну карк хоры аефснр рацаейхаста, берн йае рацахста, аефснры байста, йе ‘‘рмтты аехсаен аей рассадта аемае дзы кьаелуа акодта. Хай каей нае фаецн каердзынаей, уымаен аей аваердта, фаелае йын аей Фаелваера байста. Берннмае та схыл сты аемае берн фаебынаей нс. Хьаер каены берн: - Чн мае ферваезын каена, уымаен ратдзынаен, цы кура, уый. Фарнаеджы аертыккаг лаеппу Фаелваерайы рахкбар кодта аемае берн ферваезтн, фаерсы лаеппуйы: - Цы хорзы дын бацаеуон? 127
- Армыдзаг кьаглуа маг хьагуы. Лаеппу берн агмаг Фэглваграйы бафндауын кодта, уагд ын берн дзаекьулы дзаг кьаглуа радта. Лагппу сагхпмаг аерцыдп агмге йге фыдагн радзырдта, кьаелуа куыд самал кодта, уый. Фарнаег дзы фагбузныг нс гемге заегьы: —О, ме скагнаег! Ацы лаеппу дагр хылгагнджыты кагм бафндауын кодта, уым аенае магн цгерын базондзагнн адагмнмаг. Фарнагг фаедзырдта йзе цыппзерзем фыртмаг агмае йын заегьы: - Фгецу аемаг мын аелутон нуаезт агрхаесс. Цыппаграгм лагппу даер баех снфтыгьта агмае заегьы: - О, ме скагнагг! Маг цыд - аенусон ма уагд аглгьыстаг, маг кьухы бафтагд хойраг - аглутон. Цаеуы лаеппу йае фаендагыл, ну ран днссаг уыны: хуымгагнагг галагй хуым каены. Гал куы сдойны вагййы, уагд ын хуымгагнаег зелутон адары аемэе гал йае фаеллад ннцагмае уал фаедары. Фаглвагра сагм фаезындн аемае аглутон байсы хуымгаенаегагй. Уый берн ауыны аемае Фаглвагранмае схыл вгеййы. Берн фагбынагй нс агмае та хьавр каены: — Чн мае ферваезын каена, уымагн ратдзынаен, цы дома, уый. Фарнаеджы цыппаграем лаеппу Фаелваерайы рахмбар каены аемаг берн ферваезтн. Берн лагппуйы фаерсы: - Цы дын раттон? - Кьусы дзаг зелутон мын ратт. Лаеппу Фаелвагра аемае бернйы бафндауын кодта агмаг тьаегіаенаеджы дзаг аглутон йае фыдмаг аерхаста, радзырдта йын, куыд йге кьухы бафтыдн, уый. Фыд даер дзы фаебузныгн гемае заегьы: - О, ме сфаелднсагг, амае даер мае заердае нал зехсайдзагнн маг амаелагты фагстаг, ме знаг Фаелваеранмаг ссардта аевзаг. Фаедзырдта Фарнагг фаендзэем фыртмае, афтае йын заггьы: — Фагцу, цы сагаей дын дзырдтон, уый хьуынаей мын агрхаесс. Фаендзаем лаеппу баех снфтыгьта аемае дзуры: - О, ме скзензег, мае фагндаг даргь у, зын, фаелаг мын бафтау маг кьухтагм фаглмагн саджы хьуын. Цаеуы фаендзаем лзеппу, схьызыдн йыл гемаг уыны: саджы лаеппьш уазалы гаев-гаев каены, залнаг калм агм агрбабыры. Берм 128
калмы наг уадзы саджы лагппынмае. Уаед Фгелвагра фзгзындп агмаг берннмаг схыл сты. Берн фагбынагй агмзе хьагр кагны: — Чн мае ферваезын кагна, уымаен дагттын, цы кура, уый. Фзендзаем лаеппу Фаелваерайы нузердагм акодта, калмы скьуыхтае кодта, берн дагр фервзезтн агмае дзуры лагппумаг: - Цы хорз дын ракагнон? - Мзен хьагуы саджы хьуын армы дзаг. Лагппу Фаелваера аемаг бернйы бафпдауын кодта. Берн ауадн аемаг калмы мардыл арт бакодта. Таеф сагыл саембаелдн агмэе уым февзагрдн. Йае лаеппыны удзегасаей куы федта, уаед сцнн кодта. Берн сагмаг дзуры: - Ацы лагппуйы руаджы ферваезтн дае лаеппын, армы дзаг гей хьагуы саджы хьуын. Саг йагхн ралвынын кодта агмзе лагппу даелармы баерц саджы хьуын йзе фыдмае агрхаста. Радзырдта, куыд аей ссардта, уый. Фарнзег дагр та фгецнн кодта гемаг заегьы: - О, ме сфаелднсаег! Хорз у знаджы марын, фаглаг йын агмбарын хьаеуы йзе мн дзер. Амзе дагр маг ззердае нал агхсайдзагнн мае амаелаеты фзестаг. Фзедзырдта Фарнаег йаг агхсаезаем фыртмаг, заегьы йын: - Де ‘фсымаертае расгуыхтысты, фаелае ма мын ды дзер узерыччы хьус куы ‘ркагннс агххаест. Ліхсзезагм фырт даер баех снфтыгьта гемге заггьы: — О, ме скзенаег! Маг загрдге у рыст. Фаелге хьуамаг агркзенон мзе фыды тыххагй ну чысыл уагрыкк. Арастн йае фаендагыл лаеппу, бнраг фагцыдмс, бахауд фысгаесмае. Фысгаес аемаг Фаелваера цагуылдаер быцагу кодтой. Фысгагс хьул ныкькьуырдта аемаг бернйы хьагбысы абадтн. Берн фестадн, фысгаесмае аерхагццге нс, Фаелваеранмаг схыл сты аемаг та берн фаебынаей нс, хьаер каены: - Чн мае фервзезын кгена, уымзен ратдзынагн, цы кура, уый! ^Ехсаезаем лаеппу Фаглваерайы нуагрдагм акодта аемаг берн сыстадн. Фагрсы лаеппуйы: - Цы хорз маг агурыс? — Ну уаерыччы хьс мге хьагуы. Лаеппу берн агмаг Фаелвгерайы бафндауын кодта, стаей урс 129
уагрыкк райста, агрцыднс йае фыдмае агмге йын радзырдта, узерыкк куыд ссардта, уый. Фарнагг заггьы: - О, ме сфзелднсагг! Бынтон агвзестаг маг наг кагныс. Ме знаг Фаглвзеранмзе агвзаг чн ссардта, уый агнаг мзен дзер цзердззенн. Фагбузныгн уыцы лаеппуйаг даер Фарнзег аемзе дзуры йе ‘вдагм фыртмзе: - Фагцу, хьзебул, цы багхы кой дын кодтон, уый мын агркаен. Кзестагр лэеппу йае бзехы снфтыгьта агмаг заггьы: - О, ме скагнагг! Цы у мае байрад, куы нге ссарон мзе фыды номыл ну бзехы байраг. Арастн йае фаендагыл, ну ран уыны ахагм хабар: адагм куывды сты агмаг дзы цаеуы бзехдугь. Дугьы сты бернйы фырт агмзе Фаглваера дагр. Бернйы фырт разгей каенын байдыдта, уагд Фаелвзера цаехгагр фагзылдта йзе баехы агмаг бернйы фырт багхагй ахаудн. Берн йагхн нал баураедта аемзе Фзелвзеранмзе схыл нс. Берн та ныр дагр фаебынаей, хьаер кагны: -Чн мге фервэезын кзена, уымзен ратдзынген, цы кура, уый! Фарнзеджы кзестаер лаеппу Фзелвзерайы рануварс кодта. Берн фервзезтн гемге фагрсы лзеппуйы: - Цы дзе хьагуы магнаей? - Дзе багх мын радт, маехнон зенагфаеразгаг у. Уыцы лаеппу та бафндауын кодта берн агмзв Фаелваграйы агмзе баех райста. Сзехнмзе эерцыднс, йзе фыдаен радзырдта, баехы куыд самал кодта, уый. Фарнаег ззегьы: — О, ме сфзелднсагг! Маг фыртты тых базыдтон, ме знагмзе дагр ссардта фзендаг, цагрдзагнн зенаг магн. Ме скзенаег, фаелднсгаг мзе куыд ракодтай, афтге мзе маргзе дагр акзен. Фаедзырдта ма йаг фырттзем аемае сын заегьы: - ^Ез амаелдзынаен, фаелае аез цы фарнагй цардтзен, уый уаг кьухзей ма ахаузед. Уаг фыды фарн хаессут каднмае. Мзенагн берн уыднс мае хуыздзер хзелар, мае зондзей-пу фагбынагй, уый уыдтат. Маен фаендыдн уаг араехстдзннад базонын. Уе ‘фтнаг фзеллагйттае та амонынц: кагф - хьаездыг царды нысан, гуымбыл - фосджын узевын, кьзелуа - хорджын уаевын, зелутон — нуагзтзей уаездандзннад агвднсын, саджы хьуын - бннонты хьарм цард, узерыкк - уазаггуарз аемае 130
зегьдау даеттын, баех - хаедзар бараегджын уаевын аемае-ну фаелдыст уаед маелаеты бон наелгоймагаен. Мае амарды фаестае ацы авд мнннуаегаей цух ма уаед мае хаедзар. Фарнаег амардн. Царцнатае йыл аерымбырд сты, аегьдау ын лаеваердтой. ТЕрцыдысты йаем уаеларв цаерджытае, Донбеттыртае даер аемае йын алчн даер аегьдау лаеваердта. Аларды заегьы: — Рухсаг у, Фарнаег, амаей фаестаемае дае фырттыл бафтыд де стыр фарн аемае дае хьаездыгдзннад. Донбеттыр заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, амаей фаестаемае дае фыртгыл бафтыд каефты фарндзннад, донау дае фаендаг сыгьдаег аехсырау, дае каестаерты цард - адджын. Уацнлла заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, амаей фаестаемае дае хаедзарваендаг хораей уаед бонджын, сае ном та - номджын. Тутыр заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, амаей фаестаемае дае каестаертаен нуаезт уаед аелутон аемае сае ном та - аенусон. ТЕфсатн заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, амаей фаестаемае урс уаерыкк уаед аергаевст дае номаен, дае каестаертаен та - амондаен. Фаелваера заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, аевзаер аевзаераей нае фыстаеуы, фаелае маем быцаеу кодтай, дае фырттае афтае каем расгуыхтысты, уым нае хаерамдзннад мауал уаед, бнрае дын цаераед, саджы хьуынау хьарм уаед. Уастырджн заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, амаей фаестаемае дае каестаертае баехджын аемае бараегджын фаеуаед, чн сае фаехьаеуа, уымаен та-ну баех фаелдмсгае уаед. Берн заегьы: - Рухсаг у, Фарнаег, нае зыдтон, ай дае фырттае сты аемае мае ме знагнмае уыдон бафндауын кодтой авд хатты. Авд хатты амындаей зонд чн нае базона, уый саефт у, дае каестаерты ном уаед каднмае, сае балцы цыд - фарннмае. ЦарцнатаезаеппадзсараезтойФарнаегаен,баехынныффаелдыстой аемае йае баваердтой. Фарнаеджы фыртты лаеггадаей уазджытае тынг 131
фаебузныг сты, арфаетае сын фаекодтой ноджы аемае фаецыдысты сае хаедзаерттаем. Афтае фаецнс Царцнаты фондз аефсымаераей дыккаджы цард. 2 8. Хавтгар аемае йае фырттае Хаетгар Царцнатаей уыдн, ну бон цуаны ацыдн аемае фехста саг. Саг коммае ныттылдн, Хаетгар даер йае фаестае аерцыдн. Йаехнцаен скодта фнзонаег аемае хаерыныл аербадтн. Хаетгар фаестаг комыдзаг куы кодта, уаед аем ныхьхьаерчындаеуыдн: - Хаетгар, ма бахаер уыцы хайы! Хзетгар йае кьух аеруагьта, комдзагыл хаецы аемае фаейнаердаем каесы. Хьуыды каены: “Чн маем дзуры, ам куы ннчн нс, уаед?” Снста комдзаг, а ныр аей ахаера, афтае та хьаер фаецыдн: — Хаетгар, ма бахаер уыцы хайы. Йае кьухыта аеруагьта, ногаей акастн, фаелае та ннкаей уыны. Снста та дзыхмае фаестаг хайы аемае та аертыккаг хатт хьаер фаецыдн: - Хаетгар, ма бахаер уыцы хайы, маен хьаеуы! Хаетгар аем дзуры: — Чн дае, рацу аемае бахаер. - Фаеуром даехн аемае уал мусонг аеркаен. Хаетгар мусонг ацараезта, сагдзармаей йае аераембаерзта аемае банхьаелмае кастн. Хур даер аныгьуылдн, фаелае йаем цаеуаег наей. Сфаенд кодта саехнмае рацаеуын. А ныр рацаеуа, афтае та хьусы: - Хаетгар, каедаем цаеуыс, фаелаеу маем! — Абондаергьы даем каесын, фаелае чн дае, аергом маем цаеуылнае цаеуыс? Маенаен та талынг каены аемае мын зын цаеуаен уыдзаенн. - Талынгы цаеуын аедасдаер у аезнагаей, аемае фаелаеу. Бынтон аерталынгн. Уаед хох фегом нс аемае дзы рухс ракалднс. Уырдыгаей дзырдаеуы: - Хаетгар, мндаемае рахнз. Хаетгар уырдаем бацыдн аемае заегьы: - Фарн а бынаты. - Фаернаейдзаг у, аербад бандоныл, - ахаем ныхас аем райхьуыстн. Хаетгар акастн, фаелае ннкаей уыны. - Сбад Хаетгар! - райхьуыстн та ныхас. 132
Хзетгар аербадтнс. Каесы: хаедзар уыдн днссаг, авгаей кьуымтае, цаехаертае калдтой астаердтытае. Дзураег та фаерсы: - Хаетгар, мае хай цы фаецн? -Маехнмае. - Фынгыл аей аерываер. Хаетгар фнзонаеджы хай аертыкьахыг фынгыл аерываердта. Уаед мндаеггаг уатаей разындн сылгоймаг, бурбын саерыхьуынтае быд дыууае фаелтаераей, саерыл баерцау бадынц. Размае рахызтн. Хай снста аемае йае ахордта. Уый фаестае таемаентае скалдта. Сылгоймагы даеллагхьуырты лаег йаехн уыдта, ныхаей стьалытае зындн аемае йын йае разваендаг рухс кодта. Ннкуы федта Хаетгар ахаем днссаг, дурдзавдау аззаднс йае бадаены, аджнхтае нс. Сылгоймаг та дзуры: - Цаеуыл хьуыды каеныс, Хаетгар, аевн мае цард дае заердаемае нае цаеуы? - Цаеугае та куыннае каены, фаелае айонг рацардтаен аемае айхуызон фаелыст аемае фаелындзгонд хаедзараей нырмае ннкуы федтон. - Ныр ма цы рацардтае аемае цы федтанс, нсты дыл фаедджн нвазджытае1 куыннае сбнрае пс. Сылгоймаг аерхаста хаерд уаед, нуаезт уаед. Райдыдтой хаерын аемае нуазын, сае саеры даер цаеуын байдыдта аемае хуыссын афон аерцнс. Хаетгараен уат аеркодта сылгоймаг, йаехаедаег нннае хатаенмае бахызтн. Йае дараес раласта, уаегьд аеркаенгае2 ма фаеуагьта йаехнуыл. сылгоймаджы буар аеркаенгаейае афтае тынг зындн аемае цымае баегьнаегаей лаеууы, ахаем. Сылгоймаг аерхуыссыдн. Хаетгарыл хуыссаег нал хаецыдн аемае раефтбафт кодта. Сфаенд кодта йае цуры аерхуыссын, фаелае йае ныфс нае хаста аемае ныуулаефыдн “Оф”, заегьгае. - Цы каеныс, Хаетгар, цаеуыл улаефыс, - афарста сылгоймаг. - Ннцы, афтае,- загьта Хаетгар. - Уаедае схуысс, дае амонд цы уа, уый уыдзаенн. Хаетгар аерхуыссыдн. Сылгоймаг даер аерфынаей нс. Хаетгар нал фаелаеууыдн аемае сылгоймаджы фарсмае абырыдн, фаецаердзаеф аей кодта. Сылгоймаг аем дзуры: 133
- Цы мн бакодтай, Хаетгар? Уый заегьы: - Мае бон даем нал уыдн каесын аемае мын ныббар. - Цыма дын барон, фаекае мае ныр дае баестаем. Рацыдысты нумае талынджы. Цаеуынц маейдары. Сылгоймагы ныхы стьалыйае рухс каелы аемае сае разваендагыл аедаерсгае цаеуынц. Хаетгар йае саджы марды даер раккой кодта. Царцнатаем аерхаеццае сты аемае цаегат сыхаей хуссармае сылгоймаджы ныхы стьалы боны хуызаен кодта. Хаетгар фаерсы: - Ныр мемае рацыдтае, фаелае дае номаей куы нае зонын, уаед мае Царцнатае куы фаерсой, уаед сын цы заегьон? - Жз даен Хуыцауы хаераефырт Таусаерухс. Хаетгар бакодта йае хаедзармае Таусаерухсы. Таусаерухс хуыйын байдыдта дараес аемае Царцнаты сыхы ахаем нал баззадн, йае фаелысты аембнсаехсаеваей райсом боны цьаехмае каемаен не ‘сцаеттае кодта. Райсом куыддаер бон дзнр-дзур кодта, афтае Таусаерухс заегьы Хаетгараен: - Царцнатаен сае фаелысты байуар. Жхсаевы цаестаей Хаетгар знлын байдыдта аемае алкаемаен даер йае фаелысты радта. Уаед Царцнатае аерымбырд сты аемае заегьынц Хаетгараен: - Нае чындзы нын фенын каен. Хаетгар Таусаерухсы ракаены. Царцнатае дзы ныббузныг сты аемае загьтой: - Ахаем чындз каем у, уым йае номыл маесыг саразаем. Царцнатае фндар маесыг райдыдтой аразын Таусаерухсы тыххаей. Маесыг сыраезтн аемае йае схуыдтой Таусаерухсы маесыг. Йае фаестае куывд ныззылдтой аемае кад кодтой Таусаерухсаен. Цыдысты бонтае, афаедзтае, Хаетгар аемае Таусаерухсаен райгуырдн дыууае фаззоны, дыууае лаеппуйы. Дыууае даер уыдысты бурхнл аемае уаенгджын, аесхуыдтой лаеппуты Бураеберд аемае Бураенаег. Афтае та сае уымаен схуыдтой, аемае аемхуызаен бур рауадысты. Раезыдысты Бураеберд аемае Бураенаег. Бон раезыдысты кьуырн баерц, кьуырн - маейдзыд кодтой, маей - афаедзыдзыд. Бахьомыл сты. Сае лаеджы ранмае рацыдысты. 134
йу заманы дыууае аефсымаеры цуаны фаецыдысты тар хьаедмае, ннцаеуыл хаест кодтой. Уыцы раестаеджы зылын гуыбын еугуыппартае аербафсаерстой Царцнатаем. Ннцы уал саем уагьтой. Царцнатаен сае хаестхьомтае балцы уыдысты. ТЕнхьаел нае уыдысты, нскуы сае баестаемае бырсдзаен, уый. Царцнаты адаемы цаегьдынтае снстой еугуыппартае. Хаетгар заеронд бацн, йае раесугьд ус Таусаерухснмае маесыгмае бацыдысты, саехнуыл дуаерттае рахгаедтой аемае сыл урдыгаей райдыдтой хаецын. Еугуыппарты маердты тугаей дон фестадн Царцнаты сых. Ннцы фаераезтой маесыгы снсынаен. Уаед маесыгмае уасннтае аеваерын байдыдтой. Фаелае сае Хаетгар аемае Таусаерухс цагьтой дываер фыддаераей. Бураеберд аемае Бураенаег загьтой: - Нае фаестае Царцнатаей цыдаер хаесты хьаер цаеуы. Ратындзыдтой аемае аерхаеццае сты. Райдыдтой аертываер хаест еугуыппартнмае. Зылын гуыбын аемае аердаегцьындае уаеваег еугуыппартае фыддаер мнтае байдыдтой. Маесыгы ракалдтой, уым фесты Хаетгар аемае йае ус даер. Бураеберд аемае Бураенаег уый куы федтой, уаед та фыддаер цаеф ныккодтой саехн се ‘знаегтыл, еугуыппартыл. ЛЗнаехьаен кьуырн фаехаецыдысты, аенаехьаен кьуырн не ‘рулаефыдысты, стаей саехаедаег даер фаемард сты. Еугуыппартае цы ссардтой, уый семае ахастой. Царцнаты цаераенуаеттыл арт бафтыдтой, каей та тыххаей фаеккодтой, фаелае Царцнатаен сае хаестхьомтае фаезындысты. Уаед еугуыппартае лмдзынмае фесты. Цыдаертае ма саем бафтыдн, афтаемаей саехн баестаем фаелыгьдысты. Афтае фесаефтн Царцнатаен сае ну сых, Хаетгар каем цардн, уый. 2 9. Хаетгары бннонты саефт Хаетгар нугаендзон хаетаенты хадтн, ну ахаемы та фаецыдн каедаемдаер аемае йын йе ‘рцыдмае Тутыры номыл галы адавдаеуыд. Давгае йае Тутыр йаехаедаег акодта. ТЕртае аефсымаеры гуымнры йын зонгае уыдысты, уыдонмае галы ныккодта аемае сын заегьы: - Ацы гал мае номыл нывонд у. Хаетгар мын аей байста аемае йае хьахьхьаенут. 135
Хаетгар йае хаетаенаей аерцаейцыдн аемае йыл йае галы давды хабар саембаелдн. Фаемаст кодта баергае, нсдуг йаехп аерсабыр кодга аемае та ногаей хаетаенты ацыд, фырмаестаей йае разы чн фаеваеййы, уыдоныл йае тых бакалы. Стаеры цаеуыны размае йае усы бафаедзаехста: - Ме ‘рцыдмае мае авд фыртмае дае хьус дар, тагьд даем зындзынаен. Хаетгар арастн, йаехнцаен ззегьы: —Ныр цаеугае каенын, фаелае каедаем? Уаед та мыл нсты аерцыдн, узед мэе каем агурдзысты Царцнатае, каенае мае фырттае? Ехх, цаеуон уаеддзер! Цард аемае маелает каераедзн сурынц, уыдон фыдаехаей заеххон адаем та сырх зынгаей судзынц. Цас мае мард дарддаер уа, уыйас хуыздаер. Цаеуы Хаетгар аемае уыны днссаг: аертае гуымнр эефсымаеры бадынц, ныхас каенынц аемае ныхас быцаеумае цаеуы, сае ну заегьы: - Цымэе айк раздэер фзезындн аевн карк? йннае заегьы: - Цымае дон раздаер фаезындм аевн заехх? /Ертыккаг заегьы: — Цымзе бон раздаер фаезындн аевн аехсаев? Сае фаерстытаен сэехаедэегдзуапп дзеттынц, фаелае нае фндауынц: чн дзырдга айк раздаер фаезындн, фаелае йае уаед чн аерыфтыдта; чн дзырдта заехх раздаер фзезындн, фаелзе йэем уаед дон чн рауагьта; чн дзырдта бон раздэер фаезындн, фаелае уаед аехсаев каецаей зерхастаеуыдн? Хаетгар саем бацыдн аемае уымаен сае быцаеуы хабар ракодтой. Хаетгар сае фаерсы: - ТЕз аей куы базонон уае фарсты, уаед мын цы ратдзыстут? - Ратдзыстаем дын Тутыры номыл нывонд цы гал уыдн, уый. Авд нвазыны йае даергь у, аертае нвазыны - йае уаерх. Хаетгар ахьуыды кодта, заегьгае, Тутыры номыл нывонд гал маенмае куы уыднс, уаед аей адонмае чн аеркодта? Фаерсы сае: - Мае мады аервадаелтаей стут, фаелае ма заегьут, нывонд галы уаем чн аеркодта? - Тутыр йаехаедаег, - заегьынц гуымнртае. - Хорз уаедае, аелутон нуаезт бакаенаем нырма аемае уае быцаеу цаеуыл у, уый даер базондзыстаем. 136
Нуазаентае снстой, аегаер куы нуаезтой, уаед ну гуымнр заегьы: - Нозт фыдбылыз у, дуне бахзердзаен, уый эедзаесгомзей арвы дуар дзер сзерзей бакаендзаен. Дыккаг гуымнр даер зэегьы: - Нузезтзей ну сыкьа — цардаен у фзедззехст, дыккаг та - арфае, фаелэе эертыккаг - аерхэесдзаен маелает. Діртыккаг гуымнр заегьы: - Фыццаг сыкьа у зэердаейыл хаецаег, дыккаг - расыгаен, а эертыккаг та - фыдбылыз хаессэег. Хаетгар саем уаед дзуры: - /Елутонаей расыг каены зындонмэе: цыфаенды кзенай, нае бакэесдзаенн дае зонд, дзе коммае. Нал фндыдтой гуымнртае, барасыг сты. Хаетгар сэе ноджы каерзедзнйыл ардауы, нуаен заегьы: “ды раст дае”, стаей нннаемаен заегьы: “нае, ды дае раст”. Уый фаестае аертыккагаен заегьы: “Нае, ды бынтон раст дае”. Узед сае ну фаезаегьы гуымнртаей: — Ау, раеднйын? Дыккаг даер бакаены: - Жмзе аез раеднйын? Л-ртыккаг даер фаеззегьы: - /Егаер, аез каем рзеднйын? Уый адыл аертзе гуымнры схыл сты аемае кзераедзн амардтой. Хаетгар дзы нуы хьустае ралыг кодта аемае сае нннаейы дзыхы батьыста. Дыккаджы фындз ралыг кодта земае йае аертыккаджы дзыхы баваердта. Хзетгар сыл фаехудтн, ныууагьта сае, йзе галы ракодта земае Царцнатзем рацыд. Царцнаты донуадзаены таевд гал доны герхуыссыдн аемае дон ныццауаезта. Царцнатае фаефаеднс сты. Уынынц сае дондзаеуаены Хаетгары гал ныххуыссыдн. Царцнатае зэегьынц: - Дае галы акаен, Хзетгар, дон сцад нс аемэе нзе ласдзаенн. Хаетгар сзем дзуры: - Нуэезтджын даен аемзе мын аехсыр бадарут. - Ныр дын цалынмае аехсыр хаессэем, уаедмэе Царцнатае донласт фаеуыдзысты. Ну сыхы нае фесафтай дае усы аххосаей, ныр та нэе дэе галы аххосэей сафыс? 137
Хаетгар фагмзесты, галы сыкьатаем фэелаебурдта, дон ракалдн аемае Царцнаты раласта. Царцнатзе йаем дзурынц: — Ферваезын нае каен, Хаетгар, нае хьуццытае дын ратдзыстаем аемае баназ аехсыр, цас дае хьаеуы, уыйас. Хаетгар галы йае сыкьатаей фелваеста, заеххыл аей фаекодта аемае ауаермн, дон уаерммзе калдн аемае йае тых фаесастн. Дыккаг ран аей ныццавта галы аемае ног уаермаей заехх аззадн, уаед доны тых тынгдаер аерсастн. ЛЕртыккаг ран даер галы заеххыл ныццавта аемае та заехх ауаерм нс, доны тых бынтон асастн. Царцнатае заегьынц: — Хаетгары тыххаей та саефтыстаем, нсты йын бакаензем. Маммнйы бафарстой аемае сын уый загьта: - Йаехнмае йын ма февналут, ннцы йын каендзыстут, фзелае фондз сыхы стут, алы сых дзер ын йае лзеппутаей нуы амараед. Царцнатаем уый хорз фаендон фаекастн. Хаетгар йае галы саергаевста аемае йзе усзен заегьы: - Цэеуын балцы, ацы гал уал уын фаг уыдззенн. Хаетгар фзецыдн хэетаены. Царцнаты фыццаг сых бацыдысты аемзе Хаетгары авд фыртзей нуы ракодтой аемае йае цардаегасаей кьаедзаехыл бабастой. Лаеппу йае уд уым снста, амардн. Уаед дыккаг сых даер бацыдысты Хзетгары хаедзармае земзе дыккаг лаеппуйы рахастой, ну бзеласыл аей сауыгьтой аемае йэе уд уым снста. тЕртыккаг сых даер бацыдысты, Хаетгары ззенаегаей нуы ракодтой, хохы цьуппыл аей бабастой аемае уый даер йае уд уым снста. Цыппаераем сых даер ну лаеппуйы рахастой, ну айнаегыл аей байтыгьтой аемае уым амардн. Фаендзаем сых бацыдысты аемае ракодтой Хаетгары фырттаей нуы аемае йае доны был дурты бын бакодтой, уым амардн. Уаед фондз сыхы дзурынц Маммнмае: - Хаетгары заенаегаей нуы ды даер нсты фаекаен, каеннод азым махыл бады. Маммн дзер Хаетгары заенаегаей нуы рахаста, цады йае ныппаерста аемае уым амардн. Хаетгараен ма баззадн нунаег лаеппу Хаетаего. Царцнатае Хаетгары усы бафзедззехстой: — Дзе лаегаен нсты куы заегьай, уаед дае амардзыстаем. Куы дае фаерса йае цаеуаетаей, уаед-ну заегь: “Дае агурынмае фаецыдысты аемае нырма нзе зынынц”. Усаен даер цы йае бон уыдн аемае сразы нс, зыдта Царцнаты фыдмнтае. 138
Уалынмае Царцнатае аерцыдысты аемае Хаетгар даер семае. Хаетгар саехнмае бауадн, фаерсы йае усы: - Мае заенаег каем сты? Цы хуызаен маем каесыс, нае дын каеуыны уынд нс, нае худыны уынд, нае аенкьарддзннады уынд. - Дае заенаег дае агураег фаецыдысты, каед дзы нсчн фесаефтн, уаед каеудзынаен; каед дзы нсчн уаеззау раны нс, уаед аенкьард каендзынаен; каед ма дзы нсчн аегас у, уаед худдзынаен. Хаетгар ннцыуал загьта, заегьгае, фаезындзысты мае фырттае. Банзаерн, уаеддаер нае зындысты Хаетгары аехсаез фырты. Уаед Хаетаего дзуры йае фыдмае: - Дае фыртты мауал агур. Царцнаты фондз сыхаей ам чн уыдн, уыдонаей сае агур. Хаетгар йае усы рабырста, уаехст стаевд кодта аемае йын аей йе ‘взагыл саеваердта, фаерсы йае: - Тагьд мын заегь, каем сты мае фырттае!? Ус маелаетаей фаетарстн аемае заегьы: - Царцнатае фаейнае сыхаей фаейнае фырты акодтой, нуы та дзы Маммн акодта, маен бафаедзаехстой, мацы сдзурон, каеннод мын рахастой таерхон - маелает. Агур сае уыдонаей. Хаетгар Царнцнатыл ныхьхьаер кодта: - Мае фыртты мын цы фаекодтат, уый заегьут, каеннод уае мае маст авд хатты фылдаераей снсдзынаен! Царцнатае се ‘ гас аххосджын нае уыдысты, нутае дзы Хаетгарнмае уыдысты аемае уьшмае аерцыдысты, бынаты чн уыд, аххосджын уыдон уыдысты. Уаед Хаетгармае Маммн дзуры: - Царцнаты таессаг фаендагыл ацу аемае дыл дае фырттае аембаелдзысты. Хаетгар цаеуы ну кьаедзаехы бынты аемае йаем зараег райхьуыстн: Уаелае кьаедзаехыл хьаедур хор, Махаен Хаетгар - хьаебулхор. Хаетгар кьаедзаехмае фаекаста аемае уаелае йае мард фырт зары. /Ернста йае, йае саер нынкьуыста, йае фырт ма йаем сдзырдта: — Худннаг хаессаег ваеййы аегаенон. Йае ном даер сафы, адаемы ‘хсаен та уыдзаен аенаеном. 139
Хаетгар йаехнмае худннагаей аеркастн, йае фырты аерываердта ну ран аемае хьаеды фаецаеуы, маестаей тьаеппытае хаугае. Уаед та йаем зараег аерыхьуыст: Хьаеды саермае мын хьаедур хор, Махаен Хаетгар - хьаебулхор. Хаетгар ну баеласы саермае фаекастн аемае йае дыккаг фырты базыдта, аернста йае баеласаей, йае фырт аем дзуры: - Дае намыс сафыс, - нае дае уаед раст лаег, дае цаесгом чьнзн, аемае дае аевзаераен хаесдзысты адаем. Хаетгар йаехнмае аедзаесгом аеркастн, йае фырты нннаейы цур аераеваердта. Цаеуы та дард цаер хохыл, фехьуыст аем зараег: Хохы цьуппыл хьаедур хор, Махаен Хаетгар - хьаебулхор. Хаетгар фаекастн, хохы цьуппыл - йае аертыккаг фырт, аернста йае аемае йаем йае мард фырт дзуры: - Дае фыдгулыл у уаелаехох, зон йае, куыддаер фаетыхсай, фаетых дыл уыдзаен йаехаедаег зондаей. Хаетгар уыцы ныхаестаем йаехнмае аенаезонд аеркаст, аераеваердта нннаеты цур уый даер аемае фаецаеуы айнаеджы бынты, фехьусы та зараег: Айнаеджы фарсмае хьаедур хор, Махаен Хаетгар - хьаебулхор. Хаетгар фаезылдн айнаегмае, суыдта йае цыппаераем фырты, аернста йае, фырт аем мардаей дзуры: - Гаеды дзырд раегьмае ннчн хаессы, чн йыл баууаенда, уый йаехн саераен маст даер аерхаессы. Хаетгар ахьуыды кодта, заегьгае, гаеды дзырды аххосаей фесаефтысты мае заенаег. Уый даер нннаеты цур аераеваердта аемае доны былтыл арастн. Фехьусы та зараег: Маенае доны был хьаедур хор, Махаен Хаетгар - хьаебулхор. Хаетгар тынг смаесты нс, йае саер батылдта аемае йае фаендзаем фырты нннаеты цур аераеваердта. Уый даер аем дзуры: - Маенгард лаегаен-ну йае дзыхы арф фаед ныууадзы сау калм, аемае аесваеййы дзыллаеты сафаег. Хаетгар йаехнмае маенгард аеркастн, калмыл йаехн абарста. Фаецаеуы цады былтыл, фехьусы та зараег: 140
Уае цады фарсмае хьаедур хор, Махаен Хаетгар — хьаебулхор. Фаекастн цадмае Хаетгар аемае йае аехсаезаем фырты уырдыгаей мардаей райсы. Мард фырт аем дзуры: — /Ецаег лаег тохы нае саетты сомы, таеппуд лаегаен та судзгае разайы цьутхал йае комы. Ам даер та Хаетгар йаехнмае таеппуд аеркастн, йаехп аецаег лаегыл нал банымадта, уыцы фырты даер пннаеты цур аераеваердта. Маст сыл каены аемае фаерсы йаехп: “Ау, мае фырттае Царцпатаен цы кодтой? Цаваер аенаезаегь1 хабар мыл саембаелдн? ТЕгаер, афтае раеднйын?” Зондаей бацаеуын хьаеуы Царцнатаем, уымаен аемае “Дыууае уды ‘хсаен “ау” даер хылы хос, аедылынмае заендцжын лаег ннкуы аскьаердзаен хнзмае йае дзуг фос”. Рахаессы Хаетгар йае аехсаез фырты мардаей аемае йае усы ауыны йае дзыккутаей бастаей. Фаерсы йаехн Хаетгар: “Ай та ма цы кодта?” /Ернста усы даер аемае рацыд саехнмае, аераеваердта сае ну ран Ныхасы аемае фаерсы Царцнаты: - Заегьут мын, чн уыдн аххосджын мае фырттае аемае мае усы марды, каеннод мын авд хатты туг бафндут. Царцнатаен гаенаен нал уыднс аемае Маммнмае бацыдысты, ныззоныгыл аем кодтой, заегьынц ын: - Мах дае фыд, дае мады уазаег, саефаем Хаетгараей. Ацы хатт нае ферваезын каен, каеннод нае авд хатты ферваезын каен, каеннод нае авд хатты снсдзаен туг. Маммн ныхасмае рацыднс, маердтаем бакастн аемае Хаетгармае дзуры: - Адон Царцнаты кьухаей мард не сты. — Уаедае каей кьухаей мард сты? - афарста Хаетгар. — Дае мард фыртты куы аембырд кодтай, уаед дын ннцы загьтой? - Загьтой, - заегьы Хаетгар, - мае фыццаг фырт дзырдта: худннаг хаессаег аегаенон у; дыккаг фырт дзырдта: намысы сафаег лаег наеу; аертыккаг дзырдта: фыдгулыл уаелаехох хьаеуы; цыппаераем дзырдта: гаеды дзырдмае хьусын нае хьаеуы; фаендзаем фырт дзырдта: маенгард лаег калм у; аехсаезаем дзырдта: таеппудаей лаег хьуамае ма цаера. Сае зараеджы мае хьаебулхор хуыдтой. 141
- Омзе дын раст дзырдтой, — ззегьы Маммм, - аххосджын сае мад уыд, аегаенон уыд, намыс сафаег, уэелзехох кодта даеуыл, гзеды ныхас дын кодта, калмы эевзагзей дзем дзырдта, таеппуд дае хуыдта. Лаеппутзе ма дын сае ззердзейзе амыдтой хьаедур хор, аертыдтанс аей кгенаг кьзедзаехы, кзенаг хьэеды, кзенае кьуыппыл, каенае айнаеджы цур, кэенэе донбыл, каенае цады цур, уаед дае фырттзе ферваестанккой. Ды уый нае бакодтай, аемзе амардысты. Дзе ус йзехнцаен фаетарстн аемзе йзе дзыккутаей йаехн аерцауыгьта. Ам Царцнатае аххосджын цэемаей сты? Хзетгар ннцыуал загьта, ззеппадзы бавзердта йе ‘хсаез фырты аемае йае усы та заеппадзы сзерыл хьенэей саеваердта. Цы нунзег фырт ма йын баззадн, уый хуындн Хзетзего. Царцнатэе та Маммнйы фзерцы анрваезтысты. Цэеры Хаетгар йае нунаег фырт Хаетаегонмае. Уымзен ус аеркодта Донбеттыртзей. Хзетгар эеддаемэе нал кастн, заеронды хуыз райста йае бннонты фаестае. Хаетаего араех цуаны цыдн йае фыдау, куы та хаетаенты хадтн. Хэетэего ну ахаемы фаецыдн хзетэены. Ну хохыл суыдта саг, стдаес снон уыд, сурынтае йае снста, фехста йае фатаей. Саг фаецаефн, фаелэе анрваезтн. Хаетзего йае тугвзедыл цыдн аемзе бахаудн ну лаегзетмзе. Хьуыды каены: бацаеунд лаегэетмае аемае уаед та нсты фыдбылызыл сзембаелдн, ма бацаеуа аемае уый та худннаг, таеппуды нысан у, чн йзе базона, уый йыл худдзаенн. Заегьы: — Лінзе пайда лаег - уаелдай уаргь хэессын. Хьару каемае наей, уый цы баххуыс уа дае уды тэессаен? Алзеууыдн цасдаер, стаей байхьуыста лаегагтмае аемзе дзы хьаерзын цзеуы. Хагтаего фгеныфсджын нс, фзефндар аемае заггьы: “Цагй, бацаеуон!” Бацыдн лаггаеты хуылфмае, уыны дуар, бакодта йае кьахаей, бахызтн мндаемге аемае маенэе ну ус хуыссы сынтаегыл, хьаерзы. Хэетаего йагм дзуры: - Цаеуыл хьаерзыс, мае хойы хай? — Дае хойы фаенднаг у, фзелзе Хаетгары фырт Хэетэегойыл йзе мад йае рустае фаетона, уый мае фехста агмаг маглын. №з Царцнатзем уынынмае цыдтаен, фехьуыстон: саг ну сых байсагфтн аемаг саджы хуызы цыдтаен. Хаетаего та мзен зехсгае фаекодта. Хаетаего хорзау нае фаецн, фаелае заегьы: 142
- Ох-хай, узедзе мзе хо куы дае, нзе дзе базыдтон, аез Хзетзего дзен. Мзенаен мад нал нс, нал дзер — зефсымзертае, нагдзер мын хо нс, фаелзе дын ннцы хос нс де сдзэебзех каенынаен? — Бзергзе мын нс, хьуазы зехсыр мзе куы уанд, узед фервзезнн. Хаетаего лзегзетзей рагзепп ласта, хьзеды смндзег нс, ну хьуазы рацахста, йзе фзедыл аей раласта лзегзетмае. Дзуры рынчынмае: - Маенае дын хьуаз. Ус хьуазы радыгьта, хьарм аехсыр ацымдта земзе фервзезтн. Хьуазы ауагьтой эемзе сзе каераедзнйыл фаецнн кодтой. Хаетагго йае фзерсы: - Цземзен нунзег дае, кзенае дын лаег нае уыдн, кзенае - ззенаег? - Лаег мын баергае уыдн, - ззегьы ус, - нухатг цуаны уыдн земзе амардта сагтае, йае фаендаг уыдн Уарппы бэерззендыл. Уым дауджытэе бадтысты, мэе лзегаен йае сагты байстой. Уый сае нае лзевзердта аемзе фзехыл сты, уэелдайдаер Тутыр, земаг мын мае лаеджы сзе арты баппзерстой, фнзонэеджы сыгьд бакодта, узедаей нырмзе дзен нунаег. Мэе лаеджы тыххаей маехн саг уымзен фестын кодтон, сфаелмаецыдтаен маг цардзей, заегьын, Царцнатагм фаецагуон аемэе ныр зоныс, цы мыл зерцыдмс, уый. — Уагдаг зез дауджытзей дае лаеджы туг райсон, — заггьы Хагтаего. - Нунаггзей цагуаен дын нзей, раздзер фен дае фыды, уый дын ззегьдззен, цы дзе хьзеуы аразын, уый. Дае усы дэер-ну демае акэен, феххуыс дын уыдззенн. Хагтаего сзехммаг аерцыдн, йае фыдзен заггьы: -Аіз Царцнаты ндзедз усы федтон лзегаеты цаергаг, хьуамае йын йае лагджы туг райсон бардузегтаей, тынгдагр Тутырэей, аемае ма дэеу афаерсынмаг аерцыдтагн, афтаг мын загьта Царцнаты ндзедз. - Раст дын загьта, — загьта Хаетгар, - уымзен йзе лзеджы бардуаггтзе амардтой бзелвырд. Дзе мады кагрдагн дэе цонгыл бабаедт земзе дын мады згердагйы ныфс дзетдззен. Мэе хотых райс аемзе дын дзе фыды тых дагтдзаен, дэе усы демзе акаен земае дын дэе хьару фылдаер кзендззен, узед басзетдзынзе бардуэегты. Хзетзего райста йаг фыды хотых, йае мады кагрдзен йае цонгыл аербаста аемае йае усы, Донбеттырты чызджы, йемаг акодта Уарппы багрзаендмзе. Бардуаегтзе уым тымбылгей уыдысты. Тутыр ауыдта Хзетэегойы агмае заегьы: 143
— Чндаер наем ссаеуы, йае мады каердаен йае цонгыл тыхт, йае фыды хотых йае армы, йемае Донбеттырты чызг. Бардуаегтае хьуыдытае кодтой, уаедае чн уыдзаенн, заегьгае, банхьаелмае кастысты. Уаедмае Хаетаего схаеццае нс аемае дзуры бардуаегтаем: - Сымах ацы арты каей снахсы басыгьтат? - Ннкаей басыгьтам, — заегьынц уыдон. - Басыгьтат, мае хо ндаедзаей бады. Райдыдта сае цаегьдын Хаетаего. Хаетаегойыл нсчн тас куы аерцаейуадзы, уаед Донбеттыры чызг ныцьцьаехахст ласы аемае уый дурдзавдаей аззайы, афтаемаей сае аембнс фаекодта. Сае саеры кьуыдыртае сын Уарппы баерзаендаей бынмае тылдта аемае сае заеппадзы размае аембырд кодта. Хаетгар сае уыдта аемае цннаей мардн, йае фырт Хаетаего афтае каей басгуыхтн, ууыл. Бардуагтаей ну Чырчы2 хуындн, лаегает араезт ын уыдн аемае бардуагтае уырдаем саехн бакалдтой. Бахнзаеныуаеззау дуртае ныффаелдаехтой. Хаетаего сае пырхытае снста. Уацнлла саем кастн аемае Хуыцауаен заегьы: - Каенае Хаетаегойы амар, каенае де ‘мсаер бардуагты ферваезын каен, быны саефт каенынц. Хуыцау смаесты нс Хаетаегомае. Хох рафаелдаехта аемае Хаетаего йае быны фаецнс. Уаед Хаетаегойы ус ныцьцьаехахст кодта, Хуыцау дзы фаетарстн аемае агаепп ласта. Хаетаегойы ус йае цаегат — Донбеттыртаем фаеуадн аемае саем дзуры: - Уае, бынысаефт фаеуат! Хаерынаей цаерынмае каей фаерцы цардтаен, уыцы Хаетаегойыл Хуыцау хох рафаелдаехта аемае йае ферваезын каенут. Донбеттыртае рафаеднс кодтой. Бардуагтае Хаетаегойы марды нае лаеваердтой, аегас кьуырн фаератухаен-батухаен кодтой. Уаед сыл аерталынгн аемае аерулаефыдысты, Добеттыртае талынджы Хаетаегойы марды рахастой, фаемаст ыл кодтой аемае йае баваердтой йе ‘фсымаерты заеппадзы. Бардуагтае нае базыдтой Хаетаегойы Добеттыртае куыд ахастой, уый, аемае каераедзн фаерсынц: - Хаетаегойы мард хохы бын куы нс, уаед Царцнатае каей аеваерынц сае заеппадзы? Хуыцау сын заегьы: -Царцнатае ахаем адаем сты, сае мард нскуы нае ныууадздзысты, Хаетаегойы марды хохы бынаей ахастой. 144
Узед Хзетзего мардаей рагаепп ласта эемае заеппадзы бахнзаены хаелну ныллаеуыдн, заегьы: —Нзе бахпздзынзен заеппадзмае, уадз хурмае сау каенон, цалынмае мын бардуагтзей нуы нае ныффзелднсат. Бардуагтае сзем кзесынц земзе дзурынц: - Цымае, цаеуыл тухаен каенынц Царцнатае, сае марды цаеуылнае баваерынц? — Ліз аей базондзынаен, - заегьы Тутыр, - авз саем бакаесон. Тутыр Царцнатаем фаерастн. Донбеттыртзе йзе ауыдтой аемэе йае аерцахстой, Хаетаегойаен аей ныффзелдыстой, стаей Хаетаего заеппадзмае йаехаедаег бахызтн. Тутыр фаелдыстаей раздаехтн фзестаемае, ныггуыбыр кодта йаехн, ссыдн бардуагтаем аемае сын заегьы: - Цы не ‘мбаелы, ахэем мн мын бакодтой Царцнатае, - ныффаелдыстой мае Хаетаегойаен. Хуыцау заегьы: - Уаедзе абонзей фзестаемае фзеткзен уэед мардаен фаелдмсындзннад. Даеуаен та, Тутыр, ныраей фаестаемае дае боны кусарт мауал чындаеуаед, фаелдыст каей аерцыдтае, уый тыххаей. Ліцаегдаер Тутыры бон кусарт ннчнуал каены ныр даер. 30. Хаетгары мард Хзетгаер базаеронд йе стыр маестыты фэестзе. Ліддаемае дэер нал хызтн. Уаед Маммн гуымнртаен загьта: - Уае, фесаефат, гуымнртае, Хаетгар базаеронд нс, саераен нал у, амарут аей земае уае уаед Царцнатае ныууадздзысты цзерын. - Куыд аей амараем, Царцнатае йае цуры сты? — фаерсынц гуымнртзе. — Уый ахаем лаег у, аемае йын ззерондзей даер стаеры зенаецаеугае наей, йзе разы бабадут. Ліцзегаейдаер заеронды хуыз райста Хаетгар, стаеры араех нал цыдн, нал ын ззенаег баззадн, нал аем ус кастн, фаелмаецыдн земае йе ‘фсымаертаен заегьы: - Лігаер фаелмаецын, ме ‘фсымаертае, цаердтаей маердтзем хзестаегдзер лаеууын, фаелае ма ну хатт цаеуын стаеры, мзехн уаеддаер анрхаефсон, мае мндзаердаейы мауал тыхсон. 145
Сразы сты йе ‘фсымаертае. Хаетгар ну бон сыстадн аемае дард каедаемдаер фаецыдн, каедаем фаецыдн, уый Царцнатае зонгае даер нае бакодтой. Гуымнртае хьуыддаг базыдтой аемае барвыстой Царцнатаем. - Уае фыдаелтае нае фыдаелтаен афаедзаей-афаедзмае хьан фндаег уыдысты. Ныр авд азы рацыдн аемае «ама» куы ннцаемаей каенут, уаед цы хабар у? Царцнатае заегьынц: - Мах хьан ннкаемаен фыстам, наедаер бафнддзыстаем. Лаевар хай ннкаемаен даеттаем. Гуымнртае та заегьынц: - Хьуыддагыл быцаеу - раестаеджы фаендаг. Уае заердыл дарут: уе саефты сахат у махаен хаеснаг. Царцнатае саем уаеддаер нае байхьуыстой аемае туымнртае тынг смаесты сты, дыккаг хатт та саем барвыстой: - Каед хьан нае фндут, уаед нын хаедзараен чызг раттут. - тГнаехьаеуаег чызг махмае наей, - заегьынц Царцнатае, - наедаер наем аеппарннаг чызг нс. Гуымнртаен сае маст саехсыстн, смаесты сты. Маммнйы фаерсынц: — Царцнатаей нае маст куыд снсаем? - Сае тыхджындаер Хаетгар у, - заегьы Маммн, -уый уал амарут. Стаеры нс, ныр тагьд зындзаенн фаестаемае, йае разы бабадут аемае йае амардзыстут. Гуымнртэе хнны нуаезт Маммнйае райстой аемае Хаетгары разы бабадтысты. йу бон Хаетгар фаезыны раегьаеуттнмае, скьаеры сае размае. Гуымнртае йыл цнннмае саембаелдысты, дзурынц аем: - О, бнрае цаерай нае хаераефырт, заерондаей даер ма фос чн скодта. Куыдтае нын цаерыс? Абад не ‘хсаен аемае баснхор каен немае. Хаетгар се ‘хсаен рабадтн аемае йын гуымнртае хнны нуаезт дарын байдыдтой, цаестмае аеппаелд дзы кодтой. Хаетгар цадаеггай расыг кодта, йае заердае схьаелдзаегн аемае заегьы гуымнртаен: - Маенаей уе уонджы тас нс аемае мае уымаен аеппаелут, каенае та мын цаестмае мнтае каенут бараей, фыдаелтае-ну дзырдтой: чн 146
кземаей тзерсы, уымзей зеппаелы, цзестмаехьус ныхас агндагры цзестмзе уымаен фзекаены. Гуымнртаг ззегьынц: - Уанцон нагу, нзе хзерзефырт, наг зоныс ахзем ныхас: йае хнстаеры цур цзестмн чн кгены, уыйу зенаеуузенк, йзе бафхаерэеджы ззеваеттзе стзеры. Мах ахаем адаем не стаем земзе дын таунстэе1 нзе каендзыстагм. Хзетгар ззегьы: - Цаестмзехьус ныхас — фыдбылыз хагссаег, рагстаг ныхас та кьзебнц дзаг кагны, у фарнзегджын фзезззег. Гуымнртаей ну Фыдзегьуыз хуындн, сзе ардаузег дагр тынгдагр уый уыднс, дзуры Хаетгармзе: - Рагон зембнсонд дын ракзенон, зевн зерыгон? - Рагон зембнсаендтаг мзехнцаей фылдаер чн зоны, кзед мын кэеныс, уаед эерыгон. — Нухатт фыны федтон, — заггьы Фыдзегьуыз, — цыма хьамылы хуы хуыссыдн, уаелагмэе дзы нал стадн. Йзе хнцау эем ныццыдн, фэерсы хуыйы: “Рахмз агддаемае, зергаевдгаг даг кагнын”. Хуы заегьы: “Дэехзедзег мэем аербахнз земае мае акагн”. Цымае цы амоны ай? - Сымах хуытаг стут мзе разы аемае хьамылы хуыссут, агз дзен уае хмцау аемзе узе зергзевддзынагн. Гуымнртае нал суагьтой Хагтгары дзурын, ныррасыг аей кодтой. Хзетгар расыгаей аерфынзей земзе йае гуымнртае сбастой, куырдадзмге йае фынагйэе баластой. Йае саер ын куырдадзы аертгоммзе бадардтой, куынц зесдымдтой эемэе Хзетгары саер арты басыгьд. Йае гуыр ын, аертаг фзендаджы каем хнцэен кодгой, уым, лаеуузегау, сагваердтой. Хаетгары гуыр-ну чн федга, уый-ну дзырдта: - Цымзе чн уыдззенн ацы эенаесэер лаег? Цавагр йае сагр бахордта? Гуыры бзвсты раздагр йзе сзер бавзердтамд. Царцнатзе даер-ну агй федтой эемзе ну хатт заегьынц: - Ай Хзетгары мард ма уа, фзелаг йае сзер цы фагцн, чн у йэе марзег? Суа заенджын лаег уыдн, фат хаердмае фехста аемае заегьы: - О, ме сфзелднсаег! Кзед ай Хагтгары гуыр у, уаед йэехн мндэег аертае зылды аеркаенаед. Фыдмн йын каем бачындагуыдн, уым та Мэе фат сагмбэелзед. 147
Хзетгары гуыр йагхн мндаег аертае зылды аеркодта. Фат аехснтгаенгае атахтн аемае гуымнрты куырдадзы узелкьаэсзер саембаелдн. Суа йае фаты тахтмае кастн гэесаэнэей, бамбзерста хьуыддаг. Йзе уаэлэе скьуыд дзабыртаэ аэмэе бызгьуыр дарзес скодта, стзей гуымнрты куырдадзмзе фзецыдн. Гумнрты куырд кусы, цаэгьды му зефсаэн хьаесдарзегыл аемзе дзуры: - Уае, дае бннонтаэ амаелой, цаваер хьаебзер аэфсаен даэ, уас2 Царцнаты Хаетгары мараег фаэуай. Суа, маегуыр лаэджы дараесы мндзег уаэвгзейае, дзуры куырдмае: - Дае хорзаэхаей, ацы куырд, ну туас ма мын рацзегьд, дардзей цэеуын земзе мэе дзабыртзе арзехсон, ныппырхытэе сты. Куырд зем бакэестытэе кодта, фэелаэ йаэ наэ базыдта, ай Суа у, уый. Туас ын ацараэзта, Суамэе йэе радта эемэе Суа йэе дзабыр рзехсыныл схэецыдн земэе фзерсы куырды: - Дэе хорзэехэей ацы куырд, цзейдэер Хэетгары кой кодтай, земэе чну? - Уымэей мэе ма бафарстанс, - зэегьы куырд, - ну хзврэег цыдэер уыдн. Ацы эефсэены хнцау гуымнрты Фыдэегьуыз у, уый Хэетгары сзер ацы аертгомы басыгьта, йэе рзегьау ын йаехнцэен атардга, йае гуыры та йын, зертэе фэендаджы кэем хмцэен кэенынц, уым, лэеууэегау, сэеваердта. Цы нэе нс, мыййаг, ууылты куы цаэуай, уэед-ну аэм бакэес. Куырд куынцгоммае куы фэезылдн, зынгдзэегьдэен куы скодта, уаед Суа зембзехст цмлхь фэецьортт ласта эемаэ куырды кьубал бэерзаэйы ‘рдыгэей атаехын кодта, стэей зэегьы: -Хзерэегдэеруыдтэеэемэекуыдздзер. Ме ‘фсымэерымарджытэей уыдтзе эемэе йыл хэец. Куырды сэер слыг кодта Суа, фатыл эей абаста эемэе йэе фехста гуымнртэем. Куырды гуыр Суабарданы3 мндзеграхаста. Гуымнртэе йае ауынынц земэе дзурынц: - Уэе, бабын уат Царцнатэе, сэе мардэен саэр нэей, афтнд гуыры куыд ныгэендзыстут. - Сымах бабын уат, йэе марды эенэегуырэей чн ныгэендзэенн. Гуымнртэе фзесзеццэед4 сты. Сэе куырдадзмэе бауадысты эемэе 148
сае куырд уым нал нс. Уаед ну гуымнр сае куырды саер фатыл аербахаста аемае заегьы: — Маенае нае куырды саер нын аенаетуыраей маердтае саехнмае нае райсдзысты, Царцнатаей йын йае гуыр райсаем. Уаед гуымнртае Царцнатаем ныббырстой аемае сае каераедзнйае бнрж фаецагьтой. Гуымнртаей-ну чн фаемарды нс, ууыл аелаендон кодтой аемае та-ну сае мард раудыгас. Суа хабар базыдта, жлаендоныл фаенык акодта аемае маердтае нал гас кодтой. Гуымнртае цагьды райдыдтой аемае лндзынмае фесты, сае куырды саер даер сае аербайрох нс, фаелае сын сае фаестае сае куырды гуыр фехстой аемае уый скьаефыныл фесты. Царцнатае гуымнрты куырды саер Хаетгары баерзаейыл бандаегьтой аемае йае заеппадзы баваердтой. Гуымнртае та сае куырдаен аелыгаей саер скодтой аемае йае уыдон даер баныгаедтой. Ну бон гуымнртае Царцнаты заеппадзы цур фаецаейцыдысты аемае саем сае куырды саер дзуры: -Уаехн айсут, аез Хаетгары гуырыл сагьд даен аемае мае йаехнцаей нае уадзы фаехнцаен каенын, фынаей у, куыддаер райхьал уа, афтае уае фаецаегьддзаенн. Гуымнртае фаетарстысты аемае лндзынмае фесты маестджынаей. 31. Едыса жмае зылындзых Еугар Царцнаты Едыса йае раегьау фаецаейтардта хнзынмае. Каесы аемае зылындзых Еугар даер йае раегьауты раскьардта. Еугар рагаей хьуыста Едысайы ном, фаелае йае цаесгомаей нае зыдта. Хьавгае та йаем уаевгае кодта. Едыса сау хьаеды каерон баураедта йае раегьауты, Еугар та хьаеды бын. Еугар Едысайы куы федта, уаед аем аербацаейцыдн. Едыса лндзын йае саермае не ‘схаста, фаелае йае тарст даер нае равдыста. Еугар ахаем уыдн, цаестытае саснры йаестае, даендаегтае дуаертты йаестае, цаенгтае аххаерджыты аестаевдаен, заенгтае дурдзаеджындзы хуызаен. 149
ТЕрбацыдн Едысмзе Еугар земае йзе фзерсы: — Чн дае, ам мае баестзейы цы мн кзеныс? - Раегьаугзес даен, - загьта Едыса йаехнцаей. - Лгмзе каей раегьау хнзыс? - Царцнаты Едысайы. - Ау эемае уый аез рагаей куы агурын, йае хэедзар мын бацамон. - Хьэеумэе куы ныххэеццэе уай, уаед дзы уымаей баерзонддаер хаедзар ннкаемэен нс. Райсом хур куыддаер аербакаеса, афтае раздаер цы хаедзарыл саембаела, уым цаеры Едыса. Еугар та заегьы: - Уаедае мын райсоммае мае раггьаумаг даер даг хьус фэедар, стзей дын зембнс ратдзынзен. - О, фэедардзынаен, - загьта Едыса аемае Еугар арастн Царцнаты аердаем. Едыса бнрае нае фаекастн, Еугары хаедзары дуармае балэеууыдн эемэе бадзырдта: - Еугар, ам дэе цы? Хьэермэе Еугары ус ракастн эемэе зэегьы: - Еугар раегьаунмэе нс, фэелэе рахнз, узедмэе уый дэер зындзэенн. Едыса бахызтн мндэемэе. Пылыстаег кьэелзетджыныл рабадтн, фэейнэердэем йэе цэест ахаста агмэе суыдта фэендыр кьулыл. Еугары ус фынг авэердта Едысайы раз, фэелзе Едыса ннцаемэе аевналдта. Узед эей ус фэерсы: - Уазэег, цзвуылнаг нстэемае аевналыс? Едыса загьта: - Ліз ахэем адэемы мыггаг дэен, мэе цуры чн нзе уа, уэед нэе февналдзынзен. Нунаегаей хэерын хуыснэеджы хьуыддаг у. Ус йзе цуры эербадт, фаелэе та Едыса нэе хзеры. Фзерсы та йэе: - Цэеуылнае хзерыс ныр та? — Уымаен земзе нузезтэей кэемае фэесндон, чн ацахода мэе нуазэенаей, ахаемэей ам ннкэей уынын. - Лгз ацаходдзынэен, — загьта Еугары ус Едысайэен. Ус нуазэентэе эеркодта, фэелэе та Едыса нае нсы нуазэены. Ус та йае ноджыдэер фаерсы: - Цзей, ныр та цэеуылнае нуазыс? 150
- Уаелае кьулыл цы фаендыр нс, уымаей мын каед цаегьдыны бар ратдзынае, фаейнае аертае нуазаены куы аназаем, уый фаестае, уаед хаергае даер аемае нуазгае даер бакаендзынаен. Ус загьта: - Уый мае фыды номыл дарын, фаелае дзы цаегьдын ннчн зоны. - Ліз дзы ацаегьддзынаен, - загьта Едыса. Фаейнае аертае нуазаены анызтой. Едыса фаендыры райста аемае дзы райдыдта цаегьдын афтае: Нунаег маегуыр у, Цаемаей маегуыр у, гьей? Тар хьаед йае хаедзар, Сау дур - нываерзаен, гьей. Каердаег — йае гобан, Сыфтаер — йае хьаеццул, гьей. уЕфсымаер нае зоны, Хо даер ын нал н, гьей. Хьаеды сау халон Таернгьаеддаг у, гьей. Нунаег аервылбон Маелннаг даер у, гьей. Наей йаем фзекаесзег, Наей йыл фаекаеуаег, гьей. Хьаеуаей нппард у, Цардзей дзаегьаел у, гьей. Маензен мае фаендаг, Саефзенты адаг, гьей. Ліз ууыл цаеудзынаен, Дззегьаел маелдзынаен, гьей. Мае мард уаед — холы, Алчндаер зоны, гьей. Ацы ныхзестаем Еугары усы ззердае бахьарм нс земае Едысайыл бахаудта. Едыса йае аерчьнцын кодта аемзе йае фзерсы: - Цаемаен дын уыдн мзе цагьд хьыг? Ус заегьы: 151
—Дае кадаег мын мае заердыл аербалаеууын кодта мае фыды. Ацы зылындзых Еугар маен тыххаей аскьаефта. Мае фыд маен агургаейае нунаегаей хадтн, цардаей фаедзаегьаел, каесаег аем нал уыд аемае дзаегьаел мард каемдаер фаекодта. Сырдтаен холыйаг фаецн. Мае заердае суынгаег уый тыххаей. — Ау, каед афтае у, уаед Еугарнмае цаергае та куыд каеныс? — Цы каенон, уаедае, аервылаехсаев расыг ваеййы, йае уаелхьус фаелаеууын, стаей мае аесбаегьнаег каены, расыгаей мае баегьнаегаей кьуыбылойау хынджылаег каены. Куы мае цыппортыл цаеуын каены, куы мае фаеласы дзыккутаей, аеуый дын мае цард. — Лімае йын йае маелает нае зоныс? - Нае зонын. - Уаедае маем хьус. Еугар куы ‘рцаеуа, уаед аем худгаейае ракаес. /Ез бамбаехсдзынаен аемае уаем хьусдзынаен. Даеу фаерсдзаенн, цаемаен хьаелдзаег дае ацы хатт. Ды йын заегьдзынае, заегьгае, мын даеуы йеддаемае ннкуы ннчн нс, аемае йае ракьахдзынае йае маелает цаемаей у, уый. Уый адыл Едыса аехсаев Еугары усы фарсмае аеркьул кодтой, райсомы та йае раегьауты баераеггаенаег ацыдн. Еугар ныццыдн Царцнатаем. Райсомы хур раздаер цы хаедзарыл саембаелдн, уырдаем бацыднс аемае бахьаер кодта: — Едыса, аеддаемае маем ракаес! Хьаермае цары аемае кьулты саегтае аерызгьаелдысты, стаей йаем Едысайы ус Донбеттырон рауадн аемае заегьы: — Чн дае? — ТЕз Еугар даен, Едыса ам нс? — Ам наей, раегьаунмае нс сау хьаеды. - Ау аемае мае уаедае сайгае фаекодта? - Ахаем наеу, сайгае чн фаекаена, - заегьы та Донбеттырон. Еугар ну тахт ракодта Сау хьаедмае. ^Ерцыднс, фаелае Едыса бамбаехстн. Загьта Едыса йаехнцаен: “Ауыл зондаей куы нае фаетых уон, уаед ын тыхаей ннцы бакаендзынаен”. Еугар сау хьаеды бамндаегн, аеракаес-бакаес кодга, фаелае не ‘ссардта Едысайы. Едысайы фосаей авд стуры амырт-мырт кодта. Банхьаелмае кастнс, фаелае Едыса нае зындн. Мзаеры Едысайы 152
раегьауы аемаз йзехн раегьауы даер Еугар йаехнмае аертардта. Еугармае йаз ус худгае рауадн аемае йаем дзуры: - У, дае нывонд фаеуон, цаей бнрае фос аертардтай. Еугар фаеджнх нс азмае заегьы: — Куы ннкуы дае федтон афтае дзургае, уаед ныр цы кодтай? - Мае заердае дае барухсн, уыйас фаеллойае аемае куыннае бахудон. - Уаедае ахсаев куывд каенын. Авд аестуры азрбавгазрста, уаеларты сае баваердта. Узедмае зерталынгн. Еугарыл ус тыхстытае каены, хьаебыстае йае каены. Уаед фыд снстой, фынгтае равзердтой, йае усы та рабаегьнаег кодта земае дзы кьуыбылойау хьазы. Ус аем дзуры: - /Еуыйас дае уарзын, аемае тэехуды куы зоннн, дзе уд кзем нс, уый, уззд зей бзембзеджы тыхтзей дарнн. Еугар зззгьы: — Мзензен мзелзен наей. ТЕз амзелдзынззн мзехн аххосзей зермаест. - Даехн аххосаей куыд амаелдзынае, уый ннкуы ма уыдн. — Маензен нс маелзет ахаем хуызы: мзе фзеттае мын аертаейы сырх зынг куы скаенай аемае сэе мае мнцьырайы куы стулай, уэед фыдхьаебаер ныууыдзынаен. /Еуыцы аертзе фатаей у мзе маелзет, фзелзе эез мае мнцьыра доны бакалын, кзензе хур бынаты амнзын, цземаей асур уа, уый тыххзей. Еугары узед йзе ус тынгдзер хьаебыстзе байдыдта баегьнаегаей, нуазаентае йаем аваеры земае йаем знлы. Еугар арасыг нс земае нумэе аерхуыссыдысты. Уадндаегэен йзе хуырхуыр аессыдн. Едысауыдта ацы мнтае, йаехн барэей нае равдыста. Уаед Еугармэе мнзын аерцыдн аемзе йзем ус кьаерта бадардта земзе йын ззегьы: - тЕуым ахуыпп каен, зез зей акалдзынаен, таегьзы уард каены аемае дае уазал бацаеудззенн. Еугар йае усыл баууаендыдп, кьаертайы амызта. Ус аей амбзехста земае зендзер кьзертайае дуармае дон акалдта. Сусзегзей зертзе фаты аваердта Едысамзе. Едыса фаетты сырхзынг аескодта земае сзе Еугары доны хуыппы стылдта земае аендон фндар фестадысты. Уый фаестае ну фат зердыныл афндар кодта земае Еугармзе дзуры Едыса: 153
— Уаелаемае сыст, хаераег! Еугар фаетаерраест ласта, уаедмае йае Едыса бахста аемае фат Еугары рнуы амндаег нс. Еугар ныззырзыр кодта. Уаед та йае дыккаг хатт фехста аемае аерхаудта. Жртыккаг хатт аей фехста аемае йае уд снста. Еугар амарднс. Йае фаестае ус Едысайаен лаеваерттае ракодта, каднмае йае рарвыста аемае йае цаегатмае фаецыдн. Едыса йае раегьау аемае аендаер фаеллаейттнмае раздаехтн аемае саехнмае Царцнатаем аерцыдн. ^Ерымбырд аесты Едысайыл Царцнатае, кад ын кодтой. Едыса йе ‘фтнаг фосаей Царцнатаен стыр куывдтае фаекодта кьуырнйае кьуырнмае. Царцнатае даер аеввонг фосаей сае ком уагьтой, Едысайы лаеваерттаей аемае аефтнаегтаей хайджын у ыдысты аенаехьаен Царцнатае, аемае Едысайы ном кадаен хастой. 32. Едыссэе аемзе Еухаер Царцнаты Едыссае ну бон тар хьаедаей рацаейцыдн. Уынаер ыл ссыдн аемае фаейнаердаем айхьуыста, йае хьустае фаегаемаел кодта цаемаедаер. Каесы: уаертае ну нваезтдзых лаег, саджы мард йае разы, арт каены, суанцьыйыл1 аг саеваердта аемае дзы саджы фыдаей фыцы. Райста камчырн2, скалы дзы фынчытае; райсы фыднс аемае дзы саджы фыд сызмаенты; райсы куыссн аемае басаей ахуыпп каены, уый фаестае азары: Камчырн ‘мае фыднс, Нумае у сае цаеднс, Куыссн сын аембал у. Камчырн - хуынчьытае, Фелвасы фынчытае. Уымаен уый аегьдау у. Фыднс у аед снутае, Снсы фыд аед фнутае. Фынгыл сае аеваеры. Куыссн та таевд басы Аваеры мае разы, Жз даер дзы ныфсаедын. 154
Едыссаг йаем кэесы, лаег саджы нард фыдтзе давы йэехнцаей, таевдаей саг йэе дзыхы бакалы аемае сэе йае комы кьулты ‘хсазн раппар-баппар райдайы, зеуумлгзе сэе нае каены, агнаехьаенагй сае аныхьуыры. Уый фагстае хьаласы3 дзаг мацьа4 аназы сусзегагй, скафы аемае басмае бахьуызы, ахуыпп дзы кгены агмае агнцад абады. Едыссаг йаем нал фаглагууыдн аемае йаг фаерсы: - Дае саджы мард давгае куы кэеныс, маенаен даер ма дзы авэер. - Жмаг ды чн дае? - афарста йае нваезтдзых лаег, - цэемае маем аербахьуызыдтае? - Чн даен, уымаей мае цы фаерсыс, уазаегуаты даем цэеуын аемаг мын фысым фагу. Мае ном у Еухаер эемаг магнаен Мае уагахастэей баестаг рндауы5, ЛЕргом дын дзурын. Гзеды ныхас-ну хьагдбын фндауы. Едыссае даер агм дзуры: Гаеды ныхагстае давагг фгекаены, Фаглае фаеуынгаег, Уагд фырфаесмонагй хьаглаег фаекаеуы. - Ау, аемзе ды давгае нае кагныс? — афарста йаг Еухаер. - Агз давгаг ннкуы фагкагнын, — заггьы Едыссэе. ТЕрбадтысты нумае, бахордтой саджы фыдэей агмае Еухэер заггьы: - Цагй, нае райсомы хардз дагр сфыцагм. — Фысым ды даг, - заггьы Едыссае, - куыд дае фагнды, афтае каен. Сфыхтой райсомы хардз аемаг аерфынагй сты. Еухзер райсом раджы фестадн аемаг йаем Едыссаг сусаггзей кагсы: Еухзер саджы фыд ну хаерд акодта, камчырн, фыднс агмае куыссн адэеларм кодта авмэе фаецаеуы. Едыссаг йаем дзуры: - Фаелагу, каед цаеуаем, уаед нумае. Ам мае цаемагн уадзыс. — Цы дэем лаеууон, кагрзедзн раестмае нзе базыдтам агмае магм уаззегуаты куыд цаеуыс? Жвн агттзес6 даг адэемагй? — /Еттэес нэе даен, фзелае Царцнаты Едыссге даен, ды та кагй фырт дзе? - іЕз дагн Еугары фырт Еухзер. - Ау, агмае зылындзых Еугармае уазаег ннкуы уыдн? 155
Еухаграгн хьыг уыднс дзырд “зылындзых”, йзе мнгагнагнтаг зераевагрдта агмае Едыссаемае дзуры: — Кагй фыды хоныс зылындзых? — Дае фыды! — фагхьагр кодта Едыссае. Хылмае сын асайдта. Еухагр камчырн фелваеста, ныррнуыгьта дзы Едыссаейы, фаелае Едыссаг камчырнйы хуынчьыты йе ‘нгуылдзтае фаетьыста аемае йае байста. Уаед Еухаер фыднс раскьаефта, фаелге йын уый даер байста. Еухаер куыссн фелваеста аемае дзы Едыссагйы саер ныццавта. Куыссн Едыссагйы сэерыл фаефндар нс. Едыссаг куыссн йае саераей фелвагста, Еухагры рацахста, йаг кьубал ын слыг кодта аемае саер ратылдта. Еухаеры сагр саг хаедзармае аертылдн, кагрты йаг фыд Еугар бадтн кьаглагтджыныл аемае йае размае батылдн аемае дзуры саеры кьуыдыр: - Еды... Еды... Еды... — /Енаерай фаеу, кагд цы “еды, еды” кгеныс, — заегьы Еугар. /Еркастн саеры кьуыдырмаг аемае разындн йае фырт Еухагр. Сагры кьуыдыр фаестаемае ратылдн аемав йае фаестае цагуынтае снста, йае цнрхь аей аербайрох. ТЕрбаййаефта Едыссаейы фнзонаеггаенгаг. Еугар агй фаерсы: - Мае фырты мын ды амардтай?! - Йаехаедаег амардта йаехн, - заегьы Едыссае, - давагг уыдн, йае хаерннаг давгаейаг хордта. - Хуыцау, каед аецаег афтае уыдн, уаед мае лаеппуйы гуыр растгегау кагнаед. Еухаеры буар аецаегагй растаегау кодта аемае Едыссае заегьы: - Уыныс, агз раст дзырдтон. Давагджы цонг лыг каенын хьаеуы. Едыссае Еухаеры рахнс цонг ралыг кодта. Еугары бон не сснс йемае схаецын. Зыдта, аенагхотых кагй у, уый. Едыссаг Еугараен бахаерын кодта Еухаеры саер аемае йын заггьы: — Мае хнстаер каем дае, уым дын бахаерын кодтон даг фырты саер, ныраей фагстаемае фаеткаен баззайаед хнстаерты раз фынгыл кусарты саер аераевагрын. Едыссаг рахаста Еухаеры цонг йемаг, аерцыдн Царцнатагм агмаг йае заеппадзы саер саеваердта. Еугар магстджынаей баззадн Едыссаемае аемае архайдта йае фырты маст райсыныл, цыдысты йыл бонтае, цалынмае йаехн сагфт не ‘рцыдн. 156
33. Хьаелаечы мард Царцнаты Хьаелаег стаеры уыдн. Ннцы зыдта аемае Царцнатаем рацаейцы д н. Йае размае гу ымнртаей авдаей февзаердысты. ТЕрцахстой Хьаелаегы, аеркодтой йае сае куырдадзмае аемае загьтой: — Царцнатае ныл хаедзараен хьан куыннае радтой, уаед дын дае саер лыг каенаем. Хьаелаег заегьы: — Царцнатае хьан хаесджын ннкаемаен сты. Хьаелаегы райдыдтой кардаей цаевын, фаелае дзы аерду даер нае алыг нс. Гуымнртае кьулбадаег усы бафарстой: — Хьаелаегы мараем аемае йыл нае тых каенаем, авд галы дын даеттаем аемае нын йае амарынаен нсты бацамон. Кьулбадаег ус авд галы лаевараен райста, ронг скодта, стаей дзы хнны хос ауагьта аемае заегьы гуымнртаен: — Дойны йын куы уа, уаед-му ын ацы хнны ронг бадарут. Гуымнртае Хьаелаегаен цаехджын хаерннаг бадардтой. Хьаелаег фаеддойны аесснс аемае йын хмны ронг бадардтой. Хьаелаег тарф фынаей бацнс, стаей сын кьулбадаег ус заегьы: - Гьеныр уае цыргьаегты сырхзынг аескаенут аемае йын аей йе ‘ргаевдаеныл саеваерут, уый фаед ныууадздзаенн, стаей йын аеуыцы фаедыл цыргьаг ауадзут, аендаер ын маелает ннцаемаей нс. Гуымнртае афтае саразтой. Ралыг кодтой Хьаелаегы саеры аемае йае фехстой Царцнатаем. Йае гуыры та йын куырдадзы хьаестараеджы хаедбынмае баныгаедтой. Хьаелаегы саер атахтн аемае Царцнаты ныхасы саембаелдн. Царцнатае аеркастысты аемае загьтой: - Ай Хьаелаегы саеры куыдыры хуызаен у. Суа загьта: - Ауыл хннаей рацыдысты, фаелае йае мараег чн уыдзаенн, уый та базонын хьаеуы. Царцнатае Суайы ныхасыл ннцы уаелдай загьтой, фаелае агурынтае снстой. Суа му райсом раджы фат хурыскаесаенмае фехста хуры скастмае авмае загьта: 157
—Хурты хурзаернн, каед мае нстаемаен аескодтай, уаед ме ‘фсымаер Хьаелаег каем амардн, уым мае фат цьаех арт аесуадзаед. Фат атахтн, гуымнрты куырдадзы саерыл саембаелдн аемае цьаех арт аесуагьта. Царцнатаен гаесаен уыдн, Суа уырдыгаей кастн, бамбаерста гуымнры куырдадзы каей аерцыдн Хьаелаегы мард, уый. Суа хьомгаесы дараес скодта аемае арастн куырдадзмае. Авд гуымнры хьаестараегыл куыстой аемае ну фаейнае цаефы хьаесдараегыл куы ‘ркодтой, уаед загьтой: — Авд даелдзаехы ныххау, Хьаелаег. Хьомгаес гуымнртаем бадзырдта: — Фаернаей кусат. — Фаернаейдзаг у, хьомгаес, каедаем уайыс? — Мае хьомтае хураерцаеваен хохыл фаеуагьтон, аемае мын ну туас ацаразут, мае фадбаерцытаей фаесаелттае зынынц. Гуымнртаен Суа радта туасаг. Туасаг уыдн зындзаегьдаен. Уаед саем Суа ногаей дзуры: - йу туас саефт у, авд туасы мын дзы саразут. Гуымнртае не ‘мбаерстой Суайы сусаег мн. Тыхамаелттаей йын авд туасы сараезтой аемае хьаестараегмае дзырдтой алы туасы сараезты фаестае: — Авд даелдзаехмае ныххау, Хьаелаег, каед куыд хьаебаер туасаг дае. Радтой йаем авд туасы. Суа та сае фаерсы: - Туастае баергае хорз сараезтад, фаелае мын сае фаелднсгае та цаваер Хьаелаегаен ныккодтат? Гуымнртае заегьынц: - Царцнатаей ну дзаегьаел хаераег уыднс аемае йын йае саер акьуырдтам, йае гуыры та йын хьаесдараеджы бын бакодтам аемае нын уаеддаер зын каены, цалынмае йае нае ныффаелднсаем, уаедмае. Суа сын бузныг загьта, рахызтн аеддаемае куырдадзаей, авд фаты бырынкьыл даер туастае басагьта аемае саем баздаехтн. Дзуры саем: — Гумнртае, раст слаеуут, заендтае уын бацамонон. Уыдон ныххудтысты. Дыккаг хатт та саем дзуры: — Слаеуут раст, гумнртае. Фыддаер ныххудтысты. Суайаен йае маст рахсыстн. Йае хьомгаесы дараес феппаерста аемае заегьы: 158
Гьеныр дзер нзе кзесут коммаэ? Гуымнртае каэрзедзнмаэ бакастысты азмаз загьтой: - Ай Суа куы у. - Суа дзен, мзе мад, мзе фыдыстзен. Фагттаг сыл аесуагьта земзе гуымнртзе дзыхьмард фесты. Суа сын саэ кьубзелтты слыгтаг кодта. Хьаесдарзеджы бынагй снста йе ‘фсымзер Хьзелзегы гуыры земзе гуымнрты гуырты уым ныппаэрста. Стаэй рацыдн Царцнатаэм. Царцнатаг Хьаэлаегы марды бавагрдтой каднмзе. Суа дыккаг бон гуымнрты сзерты фехста гуымнрты сыхмзе фзетты фындзтыл. Гуымнртае куывды бадтысты агмэе авд сзеры дзер хнстэерты разы сзембзелдысты. Гуымнртзе заггьынц: - Ай наг авд куы бабын нс. Базыдтой сэе марагджы земзе Царцнатнмае хаест бацайдагьн. Царцнатае саг аембнс фгекодтой. Гуымнртагн гзенэен нал уыдн агмае ма саг чн баззаднс, уыдон саг сэер каедаемдаер фесагфтой. Саг бзестэе та баззаднс Царцнатзен. 34. Уадзеджы амард Хуыцау фзесндтнс йе ‘мсаертагм агмаг сагм дзуры: — Царцнатзе хорз нзе бакодтой, не ‘мвынг чн бадтм, не ‘мсагр чн уыдн, уыцы мзглнкк аелдары рамардтой не ‘вастагй, уыпмзе ма фагцагьтой еугуыппарты дагр эемаг сын зей куыд ныббарагм? Тутыр Царцнатзем маст хаста, дзуры Хуыцаумзе: — Мах бардуаггтзе стзем, наг фарс чн вгеййы, уый Царцнатаг амарынц, саг тыхджынтаей бнрзе нал нс, фэелаг ма аеххэест Уадагджы куы амарын кагннккам, уэед Царцнатзе махмэе лаегьстаемзе цзеудзысты, уымзен аемаг сзем фндар кагстзер нал уыдзагн. - Дзе фзенд хорз у, фэелж Уадзегы агрцахсын зын у. - Уадаег балцыты арагх цзеуын райдыдта, - заегьы Тутыр, - сау гуымнрыл аей бафтауагм, уый йын хос кагндзэен. О, фаелаг йзе размзе фаецагузем. Тутыры дзырдтыл бардуагтаг сразы сты земзе Уадагджы размаг фагцыдысты. Уадагг ннцы зыдта, рацагйцыдп балцы агмэе йыл бардуаггтэе амбэелынц. 159
• - Кзейонг цзеуыс, Уадзег? - Кзейонг уыны цзест, уыйонг. - Цзест дардыл уыны, - зазгьынц бардузегтзе, - фзелзе дзе мадзервадзелтзей сзе ну, сау гуымнр сау комы цзерзег у, земзе уый фыдраны нс, уый куы суадзнс, узед дзе мах дзер земаз де ‘фсымзер Суа даер фаебузныг уанккам. — Узедаз йазм азз цззуын, — зазгьы Уадзег, азмзе фаэрастн сау коммаэ. Цзеуы аемзе уыны днссаг: сау гуымнр у бзестытае, йзе кьазхтыл тымбыл дур баст, йзе цзенгтыл ставд хьзед баст, йзе астагу айназгмэе зелхьывд. Уадаэг зей фзерсы: -Цы каеныс, мзе мады ‘рвад? — Дзе мад дзе хурзей бафсзедзед, - заэгьы сау гуымнр, — зез йзел' Хуыцаузей аэлгьыст дзен, ам мзе ныббаста, фезмзелзен мын назй. Ноджы мыл Джамнды2 сардыдта аэмаз маэ йае маст нсы. Цьегьо донаэй3 мзе фаелднсы, нхын хаелццаетгаэ4 мыл ныссылынц. Мзензен уыднс хорз ус, лзег йаэ буары йзехн уыдта, йаэ дзыккутыл-ну дымгзе куы ‘рбадымдта, узед алы ‘взагзей суасыданккой, йзе ном Амазан, хаэдзары сыгьдзег агар5. Нзел хуыцау мын аей тыхзей нста, нзе йзе лаеваэрдтон аэмаэ мыл цы ‘рцыд, уымае зербакзес. Мае цнлхь кьаедззехы тнгьыл баст, йае бынмзе йын арт бакаен. Арты зевззегтаг цнлхьмаг хзеццае кзендзысты, баеттзентаг судздзысты агмаг цнлхь агд раехыс агрхаудзагн. Снс агй, мае бзеттзентае мын алыгтае кзен земзе дын уыцы хорздзннад магхнуыл наг ныууадздзынзен. - Баххуыс дын кзендзынзен, — заггьы Уадаэг, - фаэлаэ мыййаг куы амаелон, уагд мын мае мард Суамэе фагхзеццае каен, ам куыннаг баззайон, афтзе. Уадагг цнлхьы бынмге арт скодта, арты агвзаегтае карды баеттаентаем зеххагсстысты аемае багттаентаэ ссыгьдысты. Цнлхь зед рзехыс зерхаудта. Уадаег аей снста. Цнлхьы каэрддзаэмаэй фаецьогьа кодта6 земаэ Уадаеджы дзых йае дзоныгьыл аэрбалыг кодта. Цнлхь фесхьнудта земае сау гуымнры дзыхы фаемндаег нс. Сау гуымнр цнлхьы йае даэндаггтаэй рацахста, баеттаентае аербалыгтае кодта, феуаегьдн, Уадаегмаэ бауадн, фаелаэ уаедмзе уый уыдн мард. Сау гуымнр ныккатай кодта аэмаэ згегьы: — Сау агрднаг ныккзендзаен Суа йе ‘фсымаэрыл, фаэлаэ йаем аензецаэугае даер наей. 160
Сау гуымнр Уадгеджы мард Царцнаты калакмге аерхаста, Суамге таефгерфгесгаенгге бацыдн аемае йын заегьы: - Мае хаераефырт маен тыххаей каем бабын, уый тыххаей йае уадындз фаестагаетгаен баззайаед, фаелае йын йае маст Джамндгей снсдзынаен. Уадаеджы заеппадзы баваердтой. Сау гуымнр фаецыдн Джамндмае. Уыны ну ран: Джамнд ракаены Амазаны, усы сбаегьнаег кодта аемае йае хаердмае аеппары, тухаенаей йае мары. Сау гуымнр саехсаестн ныоффытае кодта, ауыдта йае Джамнд, Амазаны аскьаефта, фндары йае смндаег каены аемае аефсаен дуаерттае ныхгаедта. Сау гуымнр аефсаен дугерттге ратыдта аемае Джамнды йае ронбастыл гербалыг кодта. Джамнды марды астаеугей уаелгемге Уадаеджы заеппадзыл цыртген ныссагьта, астгеугей даелаемге та йаехн дуармае ныссагьта Джамнды марды гемге дзы бадаен скодта. Сау гуымнр тынг мысыдн Уадаеджы, йаехн нывондаен куыд герхаста йге мады ‘рвады сгерыл. Сау гуымнр йаехнцген йге усы удгегасаей ныффаелдыста, стгей Амазаны сгер ралыг кодта, йге рнуыл аей герцауыгьта, уый фгестае йге сгер ныффгертт ласта дурыл аемге мардаей аерхаудн сау гуымнр. Угедгей баззадн: хгераефырт тугнсгег у, заегьгае. Гье, уымаен баззадн ахаем аембнсонд: - Цы лгег бннонтге скгена, уымаей хаераефырт гуыры. Хаергефырт та йае маст фаенсы іугаей. л Й:. 161
V. ЦАРЦНАТЫ К/ЕСТ/ЕРТХЕ 35. Хзетгары фырт Хзетаего Царцматы Хжтгаржн му фырт уыдн Донбеттырты чызгзей земге йыл ном сгевзердтой Хгетгего. Хгетгего ралгег н земзе йзе цард фылдзер агрвыста хгетзены. Ну бон та хзетзены уыдн хзетагго земаг рацагуы. Ну ран сагы суыдта агмае йге фехста. Саг фаецагфм, фзелае алыгьд. Хзетагго 162
йаг тугвадыл араста аемае бахаудта ну лаегаетмае. Лаегаетаей цыдн хьаерзын. Хаетаего лаегаетмае бацыдн. Нсдуг лаегает Хаетаегомае фаекаста талынг, фаелае куыд арфдаер цыдн лаегаетмае, афтае йаем рухс тынгдаер цыднс. /Еппын фаестаг Хаетаего бацыдн лаегаетмае аемае федта уым хьаерзгае ну усы. Хаетаего йае фаерсы: - Цы каеныс, мае хойы хай? - Фыдаебон фаеуаед Хаетгары фырт Хаетаего. /Ез Царцнатаен сае уындмае цыдтаен, уый та мае аехсгае фаекодта. - Лімае дын сдзаебаех гаенаен нал нс? - Хьуазы аехсыр хьармаей куы аназнн, уаед сдзаебаех уанн. Хаетаего цуаны ацыдн, хьуаз аерцахста, аердыхта йае, йе ‘хсыраей йын адардта усаен аемае ферваезта. Хаетаего та йае фаерсы усы: - Чн дае, цаемаен дае нунаег, каенае чызгаей каемаей дае? - ТЕз даен Царцнатаей. Хуыцау аемае заедтае амардтой мае лаеджы, уый фаестае баззадтаен нунаегаей. - Уаедае аез мае снахсы туг хьуамае райсон. - Нунаегаей ма ацу, Хаетаего, нунаег - аефсад наеу. Каенае куы цаеуай, уаед-ну дае мады фен. Хаетаего ацыднс аемае заегьы йае мадаен: - /Ез цаеуын Хуыцау аемае йае хьузонтаем. Маен хьаеуы мады ныфс аемае фыды тых. Мае хойаен йае лаег хуыцаеутты кьухаей мард у, аемае уый туг райсон. - Дае мад дае фаехьау фаеуа. Дае фыд аегас нал у, йае тых нс йае гаерзты. Райс сае даехнмае, аемае цу, аез дае аеййафдзынаен, дае ныфсаен ныфс уыдзынаен аемае дын саеттаен нае уыдзаен. Хаетаего райста йае фыды гаерзтае, йае тыхмае тых аербафтыд. Цаеуы ныфсджынаей. Хуыцаеуттае Уарппы саерыл бадтысты аемае саем комкоммае ацыдн. Йае мад Донбеттырон, йае фаестае араст. Хуыцаеуттаем Хаетаего куыд аеввахс кодта, афтае йае ныфс тынгаей тынгдаер кодта, фаелае нае зыдта йае мад йае фаестае нс, уый. Хаетаего смндаег мс аезнает сырдау хуыцаеуттаем. Райдыдта сае Цьыгьгьыттае каенын, кьуыхтае каенын, цаегьдын. Хуыцаеуттае саергуыртае кодтой. Саеры кьуыдыртае Уарппы баерзаендаей бынмае тылдысты дуртау, сае тугты лаесаентаей 163
адгуытзе дзаг кодтой земаз нвылд, донау згьордтой бынмзе. Хуыцзеуттае фаетыхстысты аемзе Чырты1 лазгзетмае сзехн бакалдтой. Сазхнуыл рахгаздтой хохы йас дузерттаз аэмаэ Хзетазго аеддейае аззаднс. Хаетзего хьзебаер дойнаг дуртае срземудзы азмае сзе дуэерттыл ныххуырсы. Бацьнл ваэййынц дуаэртты кьазйтзе. Бафсаеры уырдаем, йаз мад цыд йае фждыл аемае йын йзе ныфс тыхджындаер кодта. Тыхджындазр фзецн йае хаэст. Хуыцазуттзе зердазг фесты. Уазд Хуыцау хох рафаелдахы аемае Хазтазго йаэ быны фзецн. Донбеттырон уый фенгаейае Чырты лаегзетмзе йаехн байста. Сытынгн хаест Донбеттыразй хуыцаеутты аехсаен. Мад йаэ фырт Хаетазгойы нста, хуыцзгуттаэ та йаз даетгаз наз кодтой. Афтаэ фаэхэецыдн аензехьаен кьуырнйы дзергьы. Хуыцаеуттаэ наэ лаэваэрдтой Хзетаегойы марды. Донбеттыр та йае фырты марды нста. тЕхсаевы зерынцадн саэ хзест. Донбеттыр Хаетаэгойы мардмае бахьуызыд эемаэ йае радавта. /Ерхаста йае Царцнатзем земаэ стыр заэппадз скодтой, уым баваэрдтой Хзетаэгойы марды аэмае йае мад даэр йае уд снста, аэмаэ уый даер уым баваердтой. 36. Царцпаты Лока Царцнаты Фарнаеджы заэнзегаэй ну Лока хуындм. Хнбарзей цардн, хаэдзар дзер ма йын куы уыданд, ну дзераенгьауы1 цардн. Фарнзегзей Лока раджы ферох, нс ма йын ахаем фырт зевн нзе. Лока йаэхнцаен аеддаэ цард кодта хьаэузей. Царцматы ныхасмае наэ цыдн, сае уынаффаейы ннкуы уыдн, аэгаераэстаемзей йае фаэныкгуыз рахуыдтой. Фаекаес аемае та уазлае Лока йае кьагрнты2 каэцыдаэр сыхаэй згрцагуы йзе дзграенгьаумае. Фос аем нае уыд агмзе Царцнатаг днс кодтой, цаемагй цаеры Лока. Се ‘хсагн аембнсондагн баззадн: - Локайы цард у хур агмае донаей, йаг цард аервнты аенае стурзей, фаглае фзендонаей. Лока нмкэей хьыг дардта, ннкагй аефхаергаг кодта. йсчн йае куы фарстанд йае цардаей, уаед-ну дзырдта: - Мае рад даер уыдзагнн. Царцнатагй бнраетаей Лока ферох нс. йубон Фарнагджы фаерсынц Царцнатаг: - Уагдае дын Лока та куыд у, Лока? 164
- О, уый кой ма каенут, - заегьы сын Фарнаег, - аенаеныгаед мард аемае аенаемард удаегас у. ТЕгад мае каены аемае ма маенаей цаей фарны лаег нс. Фарнаегмае тынг хьыг кастн Локайы мн. Сфаенд кодта йае сафын. Нубон аем дзуры: - Сугтае ласын аемае маем фаекаес. Араст сты хьаедмае. Фарнаег хнны нуаезт йемае ахаста, хьаеды каерон аербадынц аемае йын дзы баназын кодта. Лока афынаей ваеййы. Фарнаег аей ну стыр баеласмае ныббаста, йаехаедаег рацаеуы. Уаед Лока райхьал нс, йаехн айваезта, уыны - баеласмае у баст. Баелас аед ундаегтае стоны, йае фаедыл аей ласаегау ракодта аемае Фарнаегмае дзуры: — Маенае дае унсойаг баелас. Фарнаег Нагьуынмае ракаесынц аемае заегьы: - Ох-хай, ай дзы бынтон куы ннцы аенхьаел уыдтаен аемае баелас аед ундаегтае йае фаедыл куы аерласта. Нагьуымае фаекомкоммае сты, дзургае ннцы скодтой аемае Лока йае хаедзармае бацыдн. Фарнаег та йаем дыккаг хатг дзуры: - Уарппы бынаей мын хаедзар рахаессннаг нс аемае маем фаекаес. Араст та сты нумае Уарппы бынмае. Локайы та хнны нуаезтаей фаерасыг каены Фарнаег аемае йае ставд аендзаелмттаейараезт хаедзарыл бабаетты, йаехаедаег раздаехтн. Лока аерфынаей, фаелае куы райхьал, уаед йаехн айваезта, фены - хьаедын хаедзармае у баст, Лока йае раласта йае фаестае аемае та Фарнаегмае бадзырдта: - Маенае, дае унсойае цы хаедзар саерфдзынае, уый. Хьаермае та Фарнаег аемае Нагьуы рауадысты, Фарнаег заегьы: - О, ме скаенаег! Амае тых куы нае уанд, уаед ма ахаем хаедзар йае фаедыл нсчн ласы?! Нагьуы аемае Лока та каераедзнмае бакастысты аемае Нагьуы мндбылхудт бакаены. Лока та саехнмае ацаеуы. ТЕртыккаг хатг даер Локамае фаедзуры Фарнаег аемае йын заегьы: 165
— Фурды был мае фос-раегьау хнзынц. йу каеф сае йе ‘взагаей рацахсы аемае уый марынмае фазцаеуаем. Ацаеуынц нумаз, фаелае та ацы хатт даер Локайаен Фарнаег баназын каены хнны нуаззт аемае Лока бафыназй ваеййы. Ныууадзы йае фурды был аемаг рацаеуы Фарнаег. Уаед Локамае каеф аербабырыдн, йе ‘взагаей йын йаз кьахыл фазхаестн, фехьал вазййы, фаелае йае уаедмае каеф аныхьуыры. Лока кард фелвазста аемае казфы лыгтаз кгенын снста. Каеф аем дзуры: - Ма маг амар, мае фындзаей даг раппардзынген! - Йе, хаераег цыдаер, нсчн мае каефы лукьа хона. - Уаед та дае маз дзыхаей раппардзынаен. - Лімае мае цсчн кгефы омдзгег хона. - Уаед та даг амнздзынагн. - Ау, агмае маг дае мнцьыра хоной. Лока каефы заердае слыгтае кодта аемае каеф мардаей донбылыл аерхаудй. Лока кагфы рахнз фарс герлыг кодта аемае уырдыгаей рабырыдн. Каефы фындзы хуынчьы уаердаехдзых4 акодта, азрхаста йаз Фарнаегмае аемаг йаем бадзырдта: - Маенаг дын дае снхойраг агрхастон. Хьаермае Фарнагг аемаг Нагьуы ракаесынц. Нагьуы йаем хьаелдзаеггьуыз равднсы, Фарнаег та заегьы: - Ох-хай, ай цавгер тыхы хнцау у, цаеуылнае йаехн аергом каены. Каефмаг аеркагсынц, днсы бахауынц аемае Фарнаег фгерсы Локайы: — Ахаем тыхы хнцау каем дае, уым даехн цаемаен аггад каеныс? - Багргае не ‘гад кагннн, даг фыдыхойы мын куы ратгнс, уагд. — Уагу-уа, уый гебузылд4 куы уыдзаен, Царцматае мыл куы худдзысты. Нннагмагй йае курджытаг куы нс хохы бадаег фыййау аемае уаейыг, уыдон даеуаен Нагьуыйы каем ратдзысты. - Уыдоннмае аез фндаудзынаен. Фехьуыстой хохы бадаег фыййау аемае уагйыг, Нагьуыйыл Лока дзуры, уый. Нубон сае дыууаетае даер рацаеуынц скьаефаег. Лока донбыл хуыссыдн, уыдон аей уым аербаййафынц. Хохы бадагг фыййау аем дзуры: - Ды маз разаей Нагьуыйы куыд хаессыс? Каед аей агз уарзын. заегь-ма, уаед раздаер маен цаеуылнае фжрсыс? 166
Уагд уаейыг даер Локамге дзуры: - Нагьуынмае мах стаем лымагнтаг, нге фагндон ну у, уаед мын куыд хагссыс мае сжр аевззермаг? Лока саем дзуры: - Каед бавзардзыстут уае тых маг разы, аергом уын заегьын: Нагьуыйы раттон - уыдзынаен разы. Хохы бадагг фыййау агмзе уагйыг узед каераедзнмае февналынц, агрмдззефзей - нагрсынц, уэехскдзагфаей - мзелынц. Ну сае нннагуыл наг тых каены. Хохы бадагг фыййау кард фелваеста, уагйыджы цзвсты йаг фавтьыссы аемаг йын йаг гагуы сагппары. Уагйыг дагр кард фелвасы агмаг хохы бадагг фыййауы был ныллыг кагны. Сзе дыуузе даер цагфтагй фагцжуынц нысан бынатмаг агмае саехн дзагбаех каеныныл схаецыдысты. Уагдагй ардагм Нагьуыйыл сдзурагг нал фагцнс, Лока та Нагьуымае зенхьзелмаг кастн. 37. Базыг аемэе Жмбазыгы райгуырд Нагьуы агруагззау нс земзе Ахуыйы фырттагн заггьы: - Узехн уал анрхагфсут, ма мзем каесут, магхаедаег магхмцаен хос кзендзынзен. Ахуыйы фондз фырты сзе хаедззерттагм фагцыдысты. Нагьуы хьзерзынтзе снста агмае катай каены. Уагд зем гуыбынаей йаг гуырннаегтае дзурынц: - Цы хьагрзыс, нсты дын мадгуырдаей1 куыннае райгуырдзыстагм. - Уагдаг куыд гуырдзыстут? - фагрсы саг Нагьуы. - Нагхн куыд фагнда, афтаг. Нагьуыйы гуыбыны дыууаг гуырннаджы хыл кагнынц. Саг ну заггьы: - хьуамае раздагр райгуырон. Нннаг ззегьы: - Наг, зез хьуамзе райгуырон раздагр. Нал фндыдтой. Узед та сзем Нагьуы дзуры: - Ныр кзедмаг афтаг хыл кагндзыстут агмаг маг тухагнагй мардзыстут. Каей узе кагцзей фзенды, уырдыгагй рахнзагд агмзе уае фервагзон. 167
Гуырннзегтаей ну базыджы бынмае сбырыдн, уырдыгаей йае савр радардта аемае заегьы: - Уае, маенае дуне цы рухс у, аез та талынджы хьуырдухаен кодтон! Рахызт базыджы бынаей аемав йае Нагьуы уый тыххаей схуыдта Базыг. Уаед нннае гуырд даер йае саер базыджы бынавй радардта аемае дзуры: - Уаеххай, ай дуне авцаег рухс куы у, уаед талынджы цы бадтзен. Рахызтн уый дзер базыджы бынаей. Нагьуы уый та схуыдта ЛЕмбазыг. Царцнатыл айхьуыстн, хаерзефырттэе сын кэей райгуырдн, уый. Нагьуыйзен арфзегзенаег снсты земае цнн кодтой. Сау хохы гуымнр цардн, уый Царцпатаем аераервыста: - Гуырдтае цаврннаг узент, фаелае мын Нагьуыйы усзен куы раттнккат, уаед уын уае хавраефыртты даер схаесдзынавн. Царцнатае не сразы сты. Гуымнр маесты кодта. Йзе цаестытав кьуай2 уыдысты, сфаенд кодта Нагьуыйы аскьаефын. Царцнатэе йзе аембаерстой аемав Нагьуыйаен завгьынц: - Сау хохы гуымнр даеу нав ныууаддзаенн земае цы бакавнаем, мах балцы куы фаецавуаем, уавд. - Ма мын таерсут, фавлае цаеут балцы. Царцнатав балцы фаецыдысты. Сау гуымнр хабар базыдта аемае фыдбылызы ус Маммнмае фаезыны, бадзырдта йаем: — Уае, мае мады хай, Маммн, баххуыс мын каен Нагьуыйы аскьаефын. - Уае, дае мад дае хураей бафсаеда, каецы дае? - Сау хохы гуымнр баергае даен. - Нагьуыйы расайдзынаен, - завгьы Маммн, — аемае йае аскьаеф. Маммн Нагьуыйы дуаерттыл базылдн, дзуры: “Пыф-пыф, ам аллон-бйллоны таеф куы цавуы, уавд дзы Царцнатае куыд фаеразынц?” Нагьуы йзе размае рауадн аемае йемае ныхасыл схаецыдн. Гуымнр йаехн Нагьуыйыл ныццавта аемав йае аскьаефта. 168
Фарнаеджы фырттаей сае ну Лока уыд, магуса лаег, фаелае тыхы бнкь. Уый хабар фембаерста. Базыг аемае ^Ембазыджы йаехнмае акодта. ТЕрмахуыр бнраегь аем уыднс аемае йын Лока заегьы: - Цалынмае дын аез заегьон, уаедмае адонаен дае дзндзнтае дар, каеннод дае амардзынаен аед лаеппынтае. Бнраегь йае лаеппынтаен тарстн аемае дыууае лаеппуйаен дзндзн дардта. Нунзаер Царцнатае аерыздаехтысты. Нал арынц Нагьуыйы, нал йае фыртты. Фаецагуырдтой сае, фаелае ннцы ссардтой аемае катай каенынц. Лока сын заегьы: - Сымах уыдон не ссардзыстут, макуыдаемуал ацаеут, нсчн та уын тых бакаендзаенн, фаелтау маен ауадзут. Маенаен ус наей, сываеллаетгае даер наей, каед сае аез ссарнн. Фарнаег заегьы: - Ауадзаем-ма йае, каеддаер ын йае тых аевзаерстон, каед нсты саразнд. - Ацаеуаед, - заегьынц Царцнатае, - каед нсты ссара, уаед ын ратдзыстаем нае фыдыхойы усаен. Арастн Лока баехыл Нагьуыйы агураег. Гуымнр заедае аембалы ракодта аемае сын заегьы: - Нагьуыйы раскьаефтон аемае мын нае разы каены. Багьдайы3 ауындзаенмае йае фаекаенаем, уый маелаетаей фаетаерсдзаенн аемае мын каед сразы уанд. Каеннод Царцнатае цьнуваеднсонаей куы рацаеуой, уаед нае фаецаегьддзысты. Гуымнр аемае йе ‘мбаелтгае Нагьуыйы Багьдайы ауындзаенмае каенынц. Уаед Лока ну хьаеугаеронмае бахаеццае нс. Каесы: ну ус дон фаехаессы кьуыстнлы, аердаегваендагыл аей акалдта аемае заегьы: - Ус фаелмаен буар, у баембаеджы пух, лаеггы асайы, уымаен аем каенынц лаегтае афтае дугь. Лімае уый чн аразы, уый фаелдыст Уаед. Раздаехтн ус, йае кьуыстнл та байдзаг кодта аемае рацаеуы. Лірдаегваендагыл та йае акалы аемае заегьы: - Ус цаестынгасаей ласы хн аердаем, лаегыл ацахуыр, уаед аврхуысдзаенн раст йае даелфаедтаем. /Емае уый чн аразы, уый даер фаелдыст уаед. 169
Ліртыккаг хатт дазр та уыцы ус раздаехы йае кьуыстнлнмзе, байдзаг агй кагны донаей, фаглае та йаг аердзегваендагыл акалы аемае заегьы: - Ус дыргьы баелас, уый - йае мнннуаег, уымагй равзагрынц адджын хьаебултаг, царды дндннаег. ТЕмае йае хьаебулты чн ныууадзы, уый даер фаелдыст уаед. Лока йаем нал фаглаеуыд аемаг йае фаерсы: - Цы каеныс, ацы ус, дае ныхагстаем хьуыстон аемае мае заердаейыл арф аембзелдысты. Ус заегьы: — Сылгоймаг аелгьыст у аевднуаей, сываеллонджын ус ма нскаей фагстаг куы ацаеуа, уэед уый йае сывагллаетты таернгьаеды цаеуы. Ам ну усы гуымнртае фгекаенынц Багьдайы ауындзаенмае, афтаемаей та сываеллонджын у, аглгьнтгае даер агй уымагн каенын. — Бахатыр каен, хорз ус, — заегьы Лока, - махмэе дагр ахаем мн аерцыдн, уаевгэе уым сылгоймаджы тыхаескьэефт фаечындн аемаг уый агураег цэеуын. Чердаем цыдысты гуымнртэе? — Хурыскагсагны агрдаем. Лока усаен бузныг загьта аемэе хурыскэесаены агрдэем фаграстм. Цэеуы, фэелэе хьу ыдытэе даер кзены: кзед, мыййаг, бнрзе сты, узед сын нунзегагй цы бакаендзэенн. Кгесы, ну ран гуымнртае улзефыдысты, эехсаеваер хордтой. Хзерннагзей Нагьуыйы былтае сзердгае кодтой, хзергзе та йаг сэехаедзег кодтой. Фзесхаерд зерулэефыдысты, афынаей сты. Нагьуы Локайы ауыны, сабыр зем дзуры: - Хьус-ма, Лока! Маен кагнынц Багьдайы ауындзаенмае. Аздагх фагстагмае, Царцнатэем мае дыуузе фырты, уыдонзен дыджыкзе4 ссарут, уагд байрзездзысты цырд агмзе сзе рарвнтут тагьддзер, кэеннод монг5 мард акаендзынэен. Кагд аегас баззайон, узед нае цард сну каендзыстагм. Ныр цагугае, цалынмае нае райхьал сты. Лока йэе баехыл абадтн аемае фездаехтн. Лірцыдн Царцнатагм эемаг радзырдта, цы федта, уый. Царцнатае ныккатай кодтой земге заггьынц: - Ныр каем ссарзем дыджыкзе усы? - Маг мадмае агрвылкьуырн аехсыр аерцагуы, - заегьы Лока, - уымаей саг схаессаем. Царцнатае сразы сты. Лока, Базыг агмае ТЕмбазыджы ракодта цардбаеллон хуызы, йае мады зехсыр сын дардта. Базыг заегьы: 170
- Уаех-хай, куыд адцжын дае, мады аехсыр, сырды аехсыр зендагр ад кагны. Жмбазыг дагр заггьы: - Уаех-хай, цаей тайн дае, мады аехсыр, тых аемае ныфс куы даеттыс, уаед цаемаен дадтон сырды аехсыр. Царцнатае бамбаерстой, Лока сын бнраегьы аехсыр дардта, уый. Фаебузныг дзы сты. Кьуырн рацыдн аемае дыууае аефсымаеры хаестхьом снсты. Лока саем дзуры: - Ныр цомут мемае уае мады агураег. Араст сты аертаейае, Лока аемае дыууае лаеппуйы. Бнрае фаецыдысты Багьдайы ‘рдаем. Гуымнрнты бынаты онг аерхаеццае сты, фаелае сае уым ннчнуал уыдп, аермаест ма аертсыгьтае6 фаездаег калдтой. Лока лаеппутаен заегьы: - Гуымнртае аераеджы даер ма ам уыдысты, сае аертсыгьтае нырма фаездаег калынц, фаелае ам фаендаг дыднхаей7 цаеуы, каецыйыл ацаеуаем? Лаеппутае заегьынц: - Ды фаелтаерд дае, Лока. Мах нырма емылаегтае стаем, цаеуаентае хуыздаер зоныс. Ды ну фаендагыл ацу, мах нннаеуыл. Гуымнрнты чн фена, уый-ну фатфаеднсон рарвнтаед. Лока ну фаендагыл арастн, лаеппутае дыккаг фаендагыл. Цаеуынц аемае Лока ауыны гуымпрнты. Йае фат фехста лаеппутаем аемае сае таеккае раз саембаелдн. Лаеппутае фездаехынц аемае Локайы фаестае фаецаеуынц, аербаййаефтой йае. Гуымнрнтае Багьдайы ауындзаены онг бахаеццае сты. Уым уыдп цад, Нагьуы саем дзуры: - О, мае таерпгьаед фаехаессат, гуымпрнтае. Маердтаем мае куы ‘рвнтут, уаед мае гаппар8 змаестаей куыд ныгаендзыстут? Чысыл маехн доны саехсон. Гуымнрнтае сразы сты. Нагьуы йае дараес фелвасы, йае буар Цаехаертае скалы, йае рнукьуыбыртаей хуртае аемае маейтае каесынц. Гуымнрн йаем фаекомкоммае нс аемае фаеуадзыгн, нннаетае даер хаелнудзыхаей аззадысты аемае сын сае дзыхты бындзытае гуыз- гуыз кодтой. Лока аемае дыууае лаеппуйы даер феввахс сты. Нагьуы сае ауыдта авмае заегьы: - Уаеу-уау, ай мае гомаей куы феной, уаед цы заегьдзысты, сае заердае маем фехсайдзаен. 4, 171 &
Нагьуы йав дарагс акодта, гуымнрн аемае йе ‘мбаелттаг дагр агрчьнцыдтой. Гуымнрн дзуры Нагьуымаг: — Дае удаегас мын цы ракодта, уый мын даг мард нае ракодтанд, уымаен фаедзурынц афтае: “Сылы чн уарзы, уый у аелгьыстаг. Куы йае бафагнда, фаекаендзаенн даеу бынтон фыдваендаг”. Нагьуы даер заегьы: - Сылы даер лаег хьаеуы. Алы лаег лаег наеу. Дагуаей цаей лгег нс, айонг маг аеркодтай агмае мын дае бон ннцы саразын бацн, маенгагй наг акаенынц: “Лаег сылы ‘взагаей фыдбылыз тауы, агмае гергомаей адагмы уаелдай ннгагнмае хауы”. Ныр дагхаедаег дагр ннгаенмаг хаудзынаг, агнагсаераен куы дае. Цаей хаецаег лаег даг, таерсгае чн каены, бахьуыды сахат аецаег адаеймаг маелгае фаекаены. Уыцы ныхаестаем гуымнрн фгехьгер кгены йе ‘мбаелттаем: - /Ерцауындзут аей! Гуымнрнтаг Нагьуыйыл куыд ныххаецыдысты, афтае сае Лока аемае дыууае лаеппуйы аертаердыгаей ныццавтой, цаегьдынтае сае снстой аемае бабын сты. Кьуай гуымнры аерцахстой агмае рацыдысты. Царцнатагм аерцыдысты аемае сыл фагцнн кодтой. Царцнатае Нагьуыйы Локайаен усаен радтой, базыг аемае ТЕмбазыгы та семае аерцэерын кодтой. Лока кьуай гуымнрмйаен лазаег9 саразта, уым аей снфтыгьта аемае дзы суг ласта. Ну сугласаены гуымнрн йаехн былаей аппаерста аемае ныммардн. Уый адыл гумнрнтае Царцнатаем хаерам хастой. 172
VI. ЦАРЦМАТЫ ЗН/ЕГТ/Е 38. Маммнйы райгуырд Уагд дын даелнмонты чызг сагьуыдн1 Царцнатагм цагуын агмае сае маестаей мардта. Ахуы-ну агй фаесырдта, фаелж-ну Ахуыйы тынгдаер маестаей марын райдыдта: куы йаем йе ‘взаг аерластанд, куы йае хьыг дардтанд, аемае йын аенцой нае лаеваердта. Нуахаемы та фаезындн даелнмонты чызг, баеласы бын слаеууыдн аемае каесы Ахуымае. Баеласы саер бадтн ну снх аемае чызгмае дзуры: - Цаваер каст каеныс Царцнатаем? - Ахуыйы уарзын аемае маем нае каесы. - Куыд даем каеса, каед аемае йае маестаей марыс, де ‘взаг аем аерласыс, - заегьы снх, - нсчн афтае каены. Снх ныххудтн: - Ма-аа-мн! Ахуы афтае фенхьаелдта, снх ууыл ныххудтн аемае йаем дзуры: - Маммн дараег дае мауал уаед, каед цаеуыл худыс, дае бынмае даелнмонты чызг нс, аемае уьшмае айтае-уйтае фаекаенут, уый дын мае ныхас. 173
Снх уыйадыл баеласы саерзей агргагпп кодта земге дзелнмонты чызгыл ныххаецыдн. Чызг ныхьхьыллмст кодта згмаг суры йагхнцаей смхы. Ахуы сзем кзесы земге сыл худаегагй мзелы. Снх дзелнмонты чызгмзе дзуры: - О, маехн мамы. Даелнмонты чызг аем дзуры: - Маммн даер даехаедаег аемае алцы даер. Уэед сыл Ахуы дур фехста. Дур цыдаер фаецмс, снх багласмаг сгзгпп ласта, дзелнмонты чызг та сзехнмзе зерцыдн, йзе мадмзе бауадн земзе дур йзе таеккзе раз сзембзелдн. Мад йзе чызджы фгерсы: - Ацы дур та кгецгей зерхаудн? Чызг радзырдта, цы йыл зерцыдн Ахуыйы аелгьыстзей снхнмае, уый. Мад заегьы: — Снхы маем аеркзен. Чызг снхы зеркодта, чызджы мад аем дзуры: - Фаецу Царцнатаем, ззегь Ахуыйагн: “Даеу аххосаей мае чызг батыраенхьаелцау2 нс аемае йын уаелаеуыл цаерыны бар ратт”. Снх Ахуымге аерцыдн гемае йын даглнмонты чызджы мады ныхаестае рафаезмыдта. Уаед Ахуы заегьы: - Ту, адаемаей аелгьыст фаеу, цы снх дае, каед дае даелммонтаем аервнтгае нае фгекодтон, се ‘лгьыст дае баййафаед, цаераенбонты де смаг куыд каела! Ахуыйы аелгьыст снхыл аерцыднс, фаесырдта йае. Смх даер, йае таеф калгае, даелнмонтаем аерцыд. Даелнмонты чызг аем дзуры: - Цаваер таеф калгае аерцыдтае? - Ахуы мае ралгьыста. -Уае, амаелай, цы снх дае, каед мае фыдбылызаен нае райгуырдтае, ныр мын гуырдз гуырдзаенн аемае цы бакгенон? Снх аем тамакойы аваердта аемае йын заегьы: — Зынаей дын куы гуыра, узгд-ну ацы сыф дзе армы дзыхьхьы аууаерд, аеууаерст дге фындзы хуынчьы атьысс земае дын генцонаей райгуырдзаенн гуырдз. Тамакойы сыф райста даелнмонты чызг аемае йае хьаерзын ссыдн. Гуырдзы гуырын каены, фаелае уый гуыбынаей нае комы. Дзуры гуырннаг гуыбынаей: 174
- Даг гуыбынагй нге ахмздзынагн, цалынмае мын Царцнатае бар наг радтой саг бэестыл цаерынаен, уагдмае. — О, рахнз уал, стаей дын нсты хос уыдзаенн. — Нге ахнздзынэен. Угед дзелнмонты чызг йаг мадмаг фагдзырдта. Уымэе чызг радта тамакойы сыф. Мад гей аерыууагрста эемаг дзы йаг чызджы фындзы хуынчьы атьыста. Чызг агрыхснырста: “Аіттыры маммы!” Гуырдз гуыбыны нал фэелгеууыдн земаг рагагпп кодта. Уый уыднс чызг агмэе йыл Маммн сывэердтой ном. Маммн йае мадэен зэегьы: - Царцнатагй загххы хай райс цагрынагн. Даглнмонты чызг Маммнйы йае хьгебысы акодта, Ахуымаг ссыдн агмае заггьы: - Ацы гуырдз дэеу аххосгей райгуырд, кгенаг йэе хьомыл скэен, кагнаг мын цаерыны бар ратт Царцнаты заеххыл. — Угертаг авд агфцаеджы фалейге нс лаггэет, — заггьы Ахуы, - уырдагм фаецу аемае дзы цагр. Даглнмонты чызг уырдаем фаецыдн, хьомыл кодта Маммнйы. Куы байрагзтн, уаед-ну Ахуыйы фагллойаг адавта аемаг эенагбагркад кодта йае цард Ахуыйагн, бгергае йаг эембаерста, фаелге сылгоймагнмэе чн хэецы, магнг наг акэенынц: “Сыл куы фаетыхсы, уаед цу гуыбырагй, уый ма дае уарздзаен магнг ныхас аемаг фаелмагн гуыбынгей”. Маммн уыднс бынтон фыдуынд, йге фындз маргьы фындзы хуызаен, йае ну ссыр—размае, нннаг фаестаемаг хагцыд, йаг ну даендаг роцьойы сэермае, нннаг дгендаг - уадулы ‘рдэгм. Фыдуынддаер скгенагн наг уыдн. Нубон Маммн фаерсы даелнмонты чызджы: - Ацы лаегаеты цаемаен цаераем? - Даехаедаег аей фаестаедаер базондзынае, ныр та мае адыл нае даен, маелдзынаен, куы бахьомыл уай, уаед Царцнатаей мае маст райс, мае цард уыдон аххосаей фесаефтн, дае заердыл дар ахзем аембнсонд: “Зон, арцы раехуыст бынтон наеу рнссаг, ферваездзынаг дзы, фаглаг сылы ‘взаджы цаеф у тагссаг аемге рнссаг”. Уый адыл даелнмонты чызг амардн. Маммн йае баныгаедта. Уагд йэехнцэен заггьы Маммн: 175
- Фаецагуон Царцнатзем, базонон саг, чн сты? Рарастн Царцнатагм. Ахуы уыднс цуаны, Нагьуы - хаедзары. Маммн йаем дзуры: - Цаей, хьултаей ахьазаем. - Даелаемае фаеууайай, каед лаеппутае не стаем, хьулаей уыдон фаехьазынц, - загьта Нагьуы. Нагьуы рахаста Ахуыйы хьултае, аесуылдта сае аемае хьул цыг абадтн. Маммн саеуылдта - уымаен та фыр абадтн. Дыккаг хатт Нагьуы саеуылдта - фаехс ын абадтн, Маммнйаен та таеу абадтн. ТЕртыккаг саеуылдаен Нагьуыйы хьул хьен абадтн. Маммн саеуылдта аемае йын сах абадтн. Маммн рамбылдта хьултае, аеххуыс ын снх кодта сусаегаей. Снста хьултае Маммн аемае рацаеуы. Ахуы даер аерхаеццае нс сырды марднмае, фаерсы Нагьуыйы: - Чн у, чн ацы маргьыбырынкь? - ТЕз даер аей фыццаг хатт уынын. Ахуы бамбаерста, уый снх аемае даелнмонты чызгаей райгуыргае каей у, аемае заегьы йае хойаен: - Хорз уанд, даехнуыл аей куы нае ахуыр каеннс. - ТЕмае нын цы хьом у, уадз аемае цаеуа, уаеддаер нунаег стаем аемае уымаей куы тыхсаем. Ахуы даер ннцыуал загьта, сырды мардаей фнзонджытае скодтой, бахордтой, стаей баулаефыдысты. 39. Царцнаты раедыд Царцнатае сфаенд кодтой сае рагон аезнаегтае еугуыппартаей сае маст снсын. Цаегьдгае даер дзы фаекодтой, зайгае даер ма дзае бакодта. Царцнатаен сае зондджындаер Суа уыдн, уымаен авд фырты уыдн. Каестаер чындз ын раесугьд уыдн аемае нае зыдтой, еугуыппартаей ма саем нсчн тыхкаенынмае аербацаеудзаенн, уый. Жнаехьаен цалдаер сыхаей афаендараст сты сае рагон аезнаегтаем. Уаед еугуыппартае даер аесфаенд кодтой Царцнатаем ныббырсын. Царцнатае ну фаендагыл ацыдысты еугуыппартаем. Еугуыппартае та аендаер фаендагыл араст сты Царцнатаем. йу ахаемы еугуыппартаем ныфсаерстой Царцнатае, фаелае хаестхьомаей ннкаей ныййафтой аемае аербынат кодтой еугуыппарты баестаейы. Бон галтае аергаевдын кодтой, нзаер - хьуццытае. 176
Еугуыппартае даер ну заманы аерхаеццае сты Царцнаты баестаем. Сае фосы сын цагьтой аенауаердонаей, стаей загьтой: - Сае хаезнатае сын ахаессаем. Царцнатаен сае хаезнатыл разылдысты еугуыппартае аемае семае акодтой Суайы каестаер чындзы уацары. Се ‘рцыдмае Царцнатае фыддаераен еугуыппарты хойраг хыссаейаен фесты, сае хуымнлаг - нуаезтаен, сае фос - фнзонаегаен аемае фыд расыг фесты. Афтаемаей ныффынаейтае сты. Еугуыппартае аерхаеццае сты аед хаезнатае аемае Суайы чындзнмае. Суайы чындз базыдта Царцнаты аемае а ныр ныхьхьаер каена, афтае йае авд нвазыны аерфаен уаермы ауагьтой. Еугуыппартае фынаей Царцнаты се ‘рдын бастаей каераедзнмае бабастой, аезмаелын сын куыннае уыданд, уый фаестае райстой дзаеккортае аемае сыл ралаеууыдысты. Царцнатае схьнудтытае байдыдтой, бнрае сае маелгае акодта, бнрае сы цаефтае фаецн, бнраемае та цаеф нае хьардта. Цас сае надтанккой, фаелае Царцнатае сыхьал сты, саехнуыл ахаецыдысты, фаелае сае уаенгтае баст уыдысты аемае сае бон ннцы уыдн. Суайы чындз бамбаерста хьуыддаг аемае схнзыныл архайдта. Уаед Суайы цнлхь фесхьнудта аемае уаермы ныммндаегн. Суайы чындз аей фелваеста, кьахаеваераентае акодта аемае абырыдн. Бахьуызыдн сусаегаей. Царцнаты бастыты лыгтае райдыдта аемае сае уагьта. Еугуыппартае йае ауыдтой аемае йыл саехн ныццавтой. Суайы чындз сыл цнлхьаей ралаеууыдн аемае сае цаефтае-гуыртае снста. Еугуыппарты таертты туджы заей ласта. Уаед Царцнатаей чн баззадн, уыдон хаецын байдыдтой еугуыппартнмае, мыггаг сае нал уагьтой аемае саехн фндаертгаем нстой. Ну мнннуаег уыдн еугуыппартаем: кьуырн фынаей кодтой, кьуырн фынаей нае зыдтой. Сае фынаейы афон ралаеууыдн кьуырнйы фаестае. Уаелхьаедаей1 фынаей кодтой. Уаед сае ныхбынты какосындзытаей сыгьтой еугуыппартае, цаемаей ма фынаей каеной, фаелае сын уый даер нал феххуыс кодта. Бафынаейтае сты аемае фаецагьды сты. Царцнатае сын сае фаеллой ратаелает кодтой аемае ма сае аегас чн уыдн, уыдоны бабастой, стаей сае ныууагьтой. Сае маердтае хурмае ныссау сты, се ‘гаестае куы райхьал сты, уаед уаенгбастаей сае бон ннцы уыдн аемае загьтой: 177
- Каграедзм суадзаем. Архайдтой, фаелае сын уымаей ннцы уадн. Уаед дуртыл саехн хафын байдыдтой, сае рнуты туг цыхцыраегтаей ныллаеууыдн, афтаемаей сыл фыдхьыст скодта, гом рнуаей сыл мнт уарыдн земае ходза хуырмае2 саехн аеппаерстой. Ходза хуырыл лаесаен ракалдн аемае йае быны фесты. Еугуыппартае бабын сты, хьыртт аезмаелаег сае нал баззадн. Царцнатае уый куы базыдтой, уаед сын сае цаераентыл арт бафтыдтой аемае куывдтае кодтой. 40. Сугьты саефт Сугьтае стыр аемае бнрае мыггаг уыдысты. Сае фыдагдзннад аемае сае фыдракаендаен каерон нае уыдн. Сугьтае лаебураег даер уыдысты. Фаейнаердаем тыдтой аемае бырстой. Хаестон адаем цас уыдысты, уый баерц та магуса даер уыдысты. Нугаендзон нстой тыхаей. Мсаекаей фаеллойае - сойбыл, хн фаеллой та саехнмае нае уыд. Нал фаераезтой Сугьтаей, нал уаейгуытае, нал Царцнатае. Уаейгуытае сын дзабырхор аемае суг ласаег уыдысты. Саехнцаен бынат нал ардтой сае ферваезынаен. Сугьтае цннаей мардысты уаейгуыты фаеллой аеваелмаецгаей каей хаерынц, ууыл. Ну ахаемы Сугьтае аерымбырд аесты аемае загьтой: - Царцнатае ма нае даелбар куы уанккой, уаед нае цард Хуыцауы цардаей ацаеунд. Ацы хьуыдтагыл сае тынгдаер ардыдта Сугьты дывзагон Саеууа. Саеууа рагаейдаер Сугьтаен фыдбылызаен гуырд уыдн аемае фыдбылызы базыртае сагьта Сугьтыл. Ну аемае дыууае хатты нае дзырдта афтае: - Бын бауа Сугьты мыггаг, а уаейгуытае, дае даелдаертае, уыдон даер аефсад сты, дыккаг аефсад - Сугьтае саехаедаег, Царцнаты хаелнудзыхтае аемае хьуымыздаейтаей ма цаемаей таерсаем. Араех хьуыстой Саеууайы ныхаестае Сугьтае. Ну хатт нае байхьуыстой, фаелае загьтой: - Махаей Царцнатае ннцы дарынц аемае сае ныууадзаем. Уаед-ну Саеууа саерра нс. Дыккаг хатт даер сае куы ардыдта, уаед та-ну загьтой: 178
— Ныууадзагм Царцнаты, агнагуый дэер саг наг фаг нсзем. . /Ертыккаг хатт дэер та ахаем ныхас аерхаугэейзе Сугьтае дзырдтой: - Уагйгуыты хуызагн сге хьаглаекк ма бакзенагм, цынзе нс, дыууэетэе февварс уаевгагйаг махаен тых дгер ракгендзысты. Сзеууа-ну уаед дзырдта: - Уагйгуытген мах цы зэегьаем, ууыл разы уыдзысты, наехагдзег та сагм фарс уыдзыстэем. Фыдбылыз уыдн Сугьты Сагууа, фыдбылыз уыдн йе ‘взаг дагр, фыдбылызгей фесзефтысты Сугьтэе даер. Рафгенд ластой: Царцнаты фэецзегьдой. Уаед сэем нырвыстой: - Царцнатаг, нзе зэеххыл цагут, уэе фаендаг махыл у земэе нын наехнон раттут. Царцнатэе дгер эенаерцгеф уыдысты аемае загьтой: - Афтге дзер нге хьыг дарут, фгелге ма “нзехнон” цгемгей заегьут, уый геххагстэей не ‘мбаргем. - “Нагхнон” та уый у, гемае нын кэенэе а баестэей фэецагут, каенае та угейгуытау нге дэелбар ут. Мах уагздандзер стаем земае узе нэе саермге кэей хзессзем, ууыл даер хьаецут. - Уае уагздан уэехн уаед, фаелае мах даер адаем стаем, нае саермае уае эецэег кэей хаессэем, ууыл хьаецут аемае уае фыдмнтэе ныууадзут. Сэеууайзен аехсызгон уыдысты ахаем ныхзестзе аемае Сугьты ноджы цырындаер кодта. ТЕхсагв нал зыдта, бон аенцад нал бадгн, артыл хус авхсндавтзе куыд эендзарай, афтае уыдон куыд цырын судзой, раст афтзе йе ‘взагаей карста аемае цырын кодта Сугьты. Ну бон аерымбырд зесты Сугьтае аемае загьтой: — Каед саг куынагг каенаем, узед афтае, цаемаей сэе кьах атнлаег даер мауал уа. Фагсндтысты Сугьтае узейгуытзем аемае сын зэегьынц. - Фарслас уын мах уыдзыстэем аемае нын Царцнаты фаецаегьдут. Царцнаты баестаг мах куы фэеуа, узед сымахэен та уае бар уаехн уыдзаенн, цаерут уаехн бар, мах уае нал хьыг дардзыстаем. Уэейгуытае аенаеун дэер зыгьуыммае уыдысты эемае ноджы фыддаер фесты. Хаест самадтой Царцнатммае. Уаед Узейгуыты хнстаер Беро уыдн, уый фэерсынц Царцнатае: 179
- Немае цзеуыл хаецут, куыннае уае хьыг дараем Сугьтау, фаелтау нэем фэекэесут аемае Сугьты фаецаегьдаем, стзей сае сымах даер нваерст’ земзе мах даер. Беро узейгуытаен заегьы: - Уае, гормонтае фэеуат. Мах Сугьтае сае быны скодтой аемае ма наехн уыдон тыххаей Царцнатзен цземэен цаегьдын кзензем, фгелтау Царцнатаен баххуыс каензем аемав сэе мах даер ферваезаем, каедмае сын сэе бынтае хаердзыстаем. Узейгуытае сав хнстзер Беромае байхьуыстой. Царцнатзе сын ззегьынц: — Хьаедтае фаекаенут, цзегьдгае сае самайут, цалынмае уын згегьаем, уаедмае. Уэейгуытэе хаехты хьаед цаегьдын байдыдтой, хьэедласэен кодтой стыр комаей, уый тыххаей ма абон даер Хьаедласаен2 хуыйны, цагьдтой йае, амадтой йае, ныхас нэе кодтой, афтземаей. Сугьтае уыдтой аемае фаерсынц Беройы: - Цаемаен уае хьэеуы уыйбаерц хьаед ласын? Беро заенджын лаег уыдн эемае сын заегьы: - Царцнаты нын цаегьдын кзенут аемае сын тыххаей ннцы бакэендзыстзем, фаелтау сыл хмнаей рацзеудзыстаем. Сэе хьаеутыл сын суг раедзэегьдтае скэендзыстаем, арт сыл бафтаудзыстаем, цаемаей сын лндзаен мауал уа, стаей сае басаеттын у аенцон. Нае бамбаерстой Беройы хьуыды Сугьтае, ай сын саехнмае афтае хьавынц, уый, аемэе уаейгуытзен номы куывд аескодтой. Уым фыдныуэест фаекодтой, стаей ныффынаей сты. Беро аембнсаехсаевты Царцпатаен фехьусын кодта, афон у, заегьгге. Узейгуытае хьаед ластой, Царцнатае та йае Сугьты хаедзаерттыл амадтой. ТЕгас Сугьты хьаеуыл авд мвазыны хьаед-суг самадтой, стэей йыл авд аердыгзей арт бандзаерстой. Хьаедсуг ныггуыпп ласта аемзе йае арт мнгьтыл амбаелдн. Хуыцау гемае заедтае загьтой: - Цыдаер сыгьды таеф цаеуы Сугьтаей, аемае цы уыдзэенн? Уэед уыджы рарвыстой эемае йын бафзедзэехстой: - Базон нын, цы ‘рцыдн Сугьтыл. Уыг ратахтн аембн-зембнсэехсгевты аемае федта: Сугьты хьаеуыл арт снрваезтн аемэе арты хай фесты. 180
Уыг атахтн, Хуыцауы кьаесаеравй бауасыдн: -У-у-у! Хуыцау азм радзырдта: - Кагуннаг даг саер, кавд цаеуыл каеуыс, заегь, цы 'рцыдн? - Сугьтае хьагдсугты зынгы бын фесты аемае фаецагьды сты, аезмаелаег сае нал нс. - Уаедае Сугьты цагьд баззайаед сау аембнсондаен аемае ды та сае каеуаеджы хай фаеу, аендаер сыл каеуаег наей аемае аенае цаессыгаей маердтаем куы бацаеуой, уаед таернгьаеддаг уыдзысты. Уаедаей фаестаемае Сугьты куынаег баззадн аембнсондаен: Сугьты цагьды фесты. Уаедаей фаестаемае уыг та аехсаевыгон уасы: у-у-у! Царцнатзе аемае узейгуытае фервзезтысты Сугьтаей, каед сае каераедзнмае хаерам уыдысты, уаеддаер. 41. Гуымнртнмге хаест Царцнатаем гуымнртае зербарвыстой: - Уае фыдаелтае нае фыдаелтаен афаедзаей афшдзмае хьан фмдаег уыдысты аемае ныр авд азы даергьы нае хьаны хай нае уынаем аемае нын сае бафмдут. Царцнаггае загьтой: — Мах хьан ннкаемаен фыстам, наедаер фндаем, наедаер фйддзыстаем, нае фыдаелтае даер афтае уыдысты аемае нэехаедаег даер афтае уыдзыстаем. Смаесты сты гуымнртае аемае загьтой: — Каед нае фмдут, уаед нын авд хьаны бзесты хаедзараен чызг раддзыстут. Нае та сразы сты Царцнатае уыцы ныхасыл даер. Уаед Царцнаты Хьаелгег Ахуыйы каестаер фырт уыднс, каемдаер хаетаенты хаттн аемае зерцаейцыдн саехнмае. Гуымнрытае йае разы бабадтысты гемае йае генаенхьгелаеджы аерцахстой. Гуымнрытае йае сае куырдадзмае бакодтой, уым уаерм аескьахтой, йае саеры йын акьуырдтой аемае йын йае гуыры уыцы уаермы ныппаерстой, стаей йыл сыджыт ннккалдтой. Хьаелаегаен йае саеры аемае йае русты булкьдаст ныккодтой,1 стаей йае фаты фындзыл бабастой аемае йае Царцнаты 181
сыхмае фехстой. Саер астаеу сыхы саембаелдн. ЛЗркастысты Царцнатае аемае загьтой: - Ай Хьаелаег уа, аемае йыл нае саерыхьуын нс, нае рнхн, нае боцьо, уаед цы кодта, каенае чн у йае марэег, каенае каем нс йае гуыр та? Царцнатае знлынтае снстой аемае йае фаецагуырдтой, ннкуы йае ардтой. Царцнаты зондджындаер Суа уыднс, уый фат фехста хурыскаесаены аердаем аемае загьта: - Хуыцау, ме ‘фсымаеры мард каем нс, уырдаем мын фаендаг бацамон. Хур йае был сдардта аемае гуымнрты сыхыл саембаелдн. Уаед Суа заегьы: - Хьаелаег каед амардн, уаеддаер гуымнрты сыхы. Царцнатае дард нал агуырдтой, фаелае зылдысты гуымнрты алыварс. Суа саеры кьуыдыры мнлмае аерывардта, фат аем фаедардта аемае заегьы: - Каед ме ‘фсымаер Хьаелаег дае, уаед дыл ацы фат саембаелаед аемае дае гуыр каем нс, уым аертае хатты аерзнл. Суа фатаей саеры кьуыдыры фехста, фат саеры кьуыдырыл саембаелдн аемае саеры кьуыдыр атылдн, Гуымнртае куырдадзы раз аертае зылды аеркодта. Суа йаем кастн гаесаены2 саераей, ауыдта саеры кьуыдыры гуымнрты куырдадзы раз аертае зылды куыд аеркодта, уый. Бамбаерста хьуыддаг аемае аерхьуыды кодта фаендаей базонын алцыдаер. Суа йаехн маегуыр лаеджы араезт скодта, йае кард буараей хаедонаехсаен атьыста аемае арастнс гуымнрты куырдадзмае, чысыл згьаеры кьаерттнмае. Гуымнрты куырд кусы, хьаестараеджы аерцаевы аемае та фаезаегьы: - Царцнаты Хьаелаегы гуыр каердаен фаеуай, каед куыд зын цаегьдаен дае. Уыцы раестаеджы йаем бацаеуы Суа маегуыр лаеджы хуызы аемае йаем дзуры: - Фаернаей кусай, гуымнрты куырд! 182
— Фарнхаессагг дае Хуыцау фаекаенаед, маегуыр лаег! - Дае куыстаей дае пппаерд каенын, фаелаг дард баелццон даен, мае дзабыртае фаехуынчьытаг сты, аез ын сае араехсон аемае мын ацы згьаерагй ну туас куы рацаегьднс, стыр Бузныг дае уамн. Гуымнрты куырд агркастн, аезгьагртае агртгомы3 баппагрста, куынцы йыл сдымдта, сырх зынг аессм згьаер аемае йае хьагсдараегыл цаегьды. Куырд аезгьаераей туасфаг фаелыг каенынмае хьавыдн. Уаед аем Суа дзуры: Дардаей цаеуын, заегьгае, дын куы загьтон. Лыг дзы ма ракаен, лаедзаеджы багсты йае мае кьухы айсдзынаен. Гуымнрты куырд лагдзагггонд рацагьта згьаераей, йаг фындз туасы хуызаен. Доны йге атылдта агмае стаей заггьы: — Ох, Царцпаты Хьаелаегы гуыр каердагн фаеуай, кагд куыд зын цаегьдаен згьаер дае. Суа райста йае туаслаедзагг агмае куырды афарста: - А кусгае мын хорз бакодтай, фаелае ма Царцнаты Хьаелаег та чн уыдн, мае туасы каемаен фаелднсыс? - йу хаераег цыдаер уыдн, дае разы, каем лагууыс, уым аембнйы эенаесаерагй. - Нскуы ма гуыр генаесаер даер ваеййы? - Йае саеры йын ацы хьаесдараегыл акьуырдтам, стагй йае Царцнатаем дастаей фехстам. Уыцы ныхагстаем Суа йае кард фелваеста аемаг заегьы: - Ж, хаерагг цыдаер, уаедае ды маен аецгег мэггуыр лаег аенхьаелдтай. Рарыунгьта куырды, йаг саеры йын ракьуырдга. Йе ‘фсымаеры саеры аемае гуыры снста. Уаермы та куырды гуыры ныппаерста аемае йыл аевзалытае бакалдта. Куырды саеры аесдаста Суа аемае йае гуымнрты сыхы астагумаг фехста. Суа йе ‘фсымгеры марды рахаста. ТЕвдадз заеппадз сараезта, уым аей бавагрдта. Царцнатыл гуымнртае худтысты аемаг загьтой: - Сае марды генае гуыраей ныггенынц, іуыры зулчьытае хаврынц. Царцнатаг загьтой: — Чнзоны, уыцы гуыры багсты гуымнрты мыггагаей нскаей гуыр нс. 183
Ацы ныхжстаем гуымнртаг саеры кьуыдырмзе аеркастысты аемгс загьтой: • •- Ай нае куырды саер куы у. Уаермы ракьахтой, федтой аемае гуымнрты куырды гуыр. Смаесты сты гуыммртае. Сае куырдадзы снстой аемае йае аендаер ран скодтой, фаелае маст сае заердаеты хастой. Уаед гуымнртае нубон Царцнатаем ныббырстой. Гуымнртаей- ну чн фаецагьды нс, уый та нзаер аегас кодта. Суа бахьахьхьаедтаГуымнрты. Гуымнртае сае марды аелаендоны4 аехсадтой аемае та-му раудыгас сты. Уаед Царцнатае аелаендоны фаенык калдтой аемае сын нал аегас кодтой гуымнртаен сае маердтае. Уый адыл Царцнатае гуымнртыл стых аесты аемае сае фаетардтой сае баестаей, каей та маргае акодтой. Царцнатае фервзезтысты гуымнртаей аемае та аерсабыр сты. 42. Гўымнрты Фыдаегьызы мард Гуымнртае фыдырмыцн1 адаем уыдысты. Чн сае бахьыг дардтанд, уымаен аеппын нае барстой. Маесты уыдысты царцнатаем авмае сын куыд батых каеной, ууыл хьуыды кодтой. Ну бон аераембырд сты гуымнртае, ныхас кодтой. Маммн сае цурты фаецаейцыдм аемае гуымнртае заегьынц: - Цаей, Маммнйы бафаерсаем. Фавдзырдтой Маммнмае аемае йын заегьынц: -Нае куырды нын Царцнатае амардтой, фаелае йае саер Царцнаты заеппадзы нс, куыд аей рахаессаем? Маммп заегьы: — Бацаеут ну нзаер заеппадзмае, Царцнатае уае куыннае базоной, земае йае рахавссут. Гуымнртае ну нзаер цатфаеднсонаей2 рацыдысты Царцнатаем аемае заеппадзмае бахаестаег сты. Уым сыл хьылма сымаг саембаелдн, сае куырды гуыр аембыдн аемае сае бынджнныг3 кодта. Гуымнрты зыгьуыммае кодта Фыдаегьыз, заегьынц ын іуымнртае: - Нае куырды гуыр аембнйын бауадзаем, каеннод бынджнныг каенаем аемае саефаем. 184
Фыдзегьыз нае разы кодта, коммае нас кастн аемае заегьы: - Каеназ нае маст райсазм, каенае нын нзе куырды саер райсаент Царцнатае сзехаздазг. Маммн саем хазстаег бацыдн аемае заегьы: - Уае, цагьды фаеуат, гуымнртае, Царцнатаз уаз нае рзегьмаз хазссынц, нае уае ракаесын уадзынц, нае уын аргь каенынц, уаед цаемазй хуыздаер сты сымахаей. Сае тыхджындаер Хаетгар уыдн аемае амардм, каемаей ма таерсут? —Хаэтгаразн тынгдаер йае мардаей таерсаем, - заегьынц гуыммртае, - йге мард гуырыл нае куырды саер нс сагьд аемае нае уый куы байсафа. Нае куырды марды гуыр сымаг каены аемае нае цаеуын нае уадзы заеппадзмае. Гуымнртае сае куырды марды гуыр хаессынмае бацыдысты, куыддаер аей райстой заеппадзаей, афтае куырды саер ныхьхьаер кодта заеппадзы хуылфаей: - Ма йае ахаессут! Хьаермае Хаетгары гуыр фехьал нс азмаз фаерсы куырды саеры: - Каей фаехастаеуы? - Гуымнртзе мын мзе мард гуыры фзехаессынц, - ззегьы куырды сзер, - земае уыдонмае дзурын, ма йае ахаессой. Царцнатае хьаер фехьуыстой аемае сае ну заегьы: - Нае заеппадзаей хьаер цаеуы, цы уыдзаенн? Рафаеднс кодтой Царцнатзе, гуымнрты саеййгефтой ззеппадзы размае аемае сае фаерсынц: — Ам нае згеппадзы раз цземаен стут? - Нае куырды сагр хьуамае ахгессаем. - ЛЕнае мах фаендонаей йае куыд хаессут? Загьд-замана сын сытынг нс аемае сыл Царцнатае схзецыдысты. Царцнаты хьаер Хаетгар заэппадзмае фехьуыста, рагзепп сзем кодта, йае уаелзе гуымнрты куырды саер, цазгьдынтаэ снста гуымнрты. Гуымнртае йаем дзурынц: - ЛЕгаер нае ма фзецаегьд, Хаетгар, нге хгергефырт куы дае. - Хаераефыртаен даер аегьдау хьаеуы аемге сымахмае уый наей, маердтаей мае каем растын кодтат, уым уае хьаеуы фаецаегьдын, ннкуы фехьуыстат: “Марды хьыгдараег фыдбылыз хаессы, гемге- ну зонагд: ахаем фыдбылыз йаэхнмаг каесы”. 185
- Мах аххосджынтаг не ‘ппает не стагм, - заегьынц гуымпртзе, - Фыдаегьыз наг сардыдта. Уыцы ныхаестагм Царцнатаг Фыдаггьызы агрцахстой. Фыдаггьыз лагбурынтае смста Хаетгармае, цагмаей йын йае гуыраей гуымнрты куырды сагр ратона, фаелаг Хагтгар сагрыл кьухагй ныххаецыдн аемае йаг атонын нае уагьта. Сагр ну ран нал лагууыдн, уагд аей Хаетгар нагмынтаг снста. Хагтгары ус афтае фенхьаглдта, Хагтгар йаехн саер наемы аемаг ус йаг рустагм февнаглдта, тонынтае саг снста, куы та саг тьаеппытае кодта. Уый фенгаейае, Царцнатагн саг лгегтае саг саертае лаедзгуытаей кьуыппытае спстой. Хагтгар се ‘ппаеты дагр фембаерста аемае дзуры мардаей: — О, Царцнатае! ТЕз уае цагстагй нал уынын, нал мае базыдтат, агз Хаетгар даен, гуымнрты куырды саер маг гуырыл сагьд у аемге уый наемын. Ныр мыл афтае каем фагрыстыстут, уым амагй фагстагмае фагткаен баззайаед: устытае-ну нронвагндаг кагнагнт, сае рустае тонгагйге, марды раестаеджы, лаегтае та-ну сае сгертае лгедзгуытгей хойаент. Ныр ацаеут агмае Фыдаегьызаей маг маст снсут, цаемаей мае маердты баесты гуымнрты куырды мард агнцой уадза. Куырды гуыр бахаерын кагнут Фыдаегьызген, нннге гуымнрты ауадзут. Маердтаем чн ацаеуы, уымаен бар нагй уаелнуон цаергеджы бафхаера, фаелаг магн тыххаей бафхагрут Фыдаегьызы. Хаетгар загппадзмзе бахызтп, йзе узелаг сагьд іуымнрты куырды саер, афтземаей. Царцпатге Фыдаегьызагн гуымнрты куырды таефгагнаг гуыр бахагрын кодтой. Фыдаггьыз ноджыдаер аесфыдхуыз нс. Царцнаты мнтае, Хуыцау аемае йе ‘мсаертге уыдтой, хьыг сын уыднс гемае тынг смаесты сты Царцнатаем. Царцнатае згегьынц: - Фыдаггьыз ныр аефсаест у, магрдтаем агй аеххормагаей не ‘рвнтаем, хохагй йае аппараем, каенае йаг хохы саер басудзагм. Царцнатае Фыдаегьызы му стыр хохы сагрмаг скодтой. Уым арт бакодтой агмэе йагм Фыдаегьызы бадардтой. Фыдаегьыз удаегасаей арты цьыс-цьыс райдыдта, афтаемаей йае басыгьтой. Хох фыдхуызтае кодта, йае сыгьдон каеуылты апырх нс, уыйонг каердаег нал рахаецыдн. Хох ныффыдгьуызтае нс аемае йаг уый тыххаей Фыдгьуызы хох4 хонынц ныр дагр ма. Афтае бабын нс Фыдаегьыз. 186
43. Цьыбырттае Цьыбырттае фалае цардысты аемае фьвдаг рацыдысты. Арт аемае сын фаенык нал уыдн. Кусгае нае кодтой, фаелае алцыдаер тыхаей нстой. Цьыбыртгае Хуырымтпмае нае фндыдтой. Заеххы фаедыл аемае каераедзнйаен знаегтае уыдысты. Цьыбырттае дзырдтой: — Нае заеххыл цаерут аемае нын каед хай нае давттут, уаед сыстут аемае фаецаеут. Хуырымтае загьтой: - Заехх махаен нае фыдаелтаей у аемае уын цаей хай бафндаем. Хуырымтаен гаенаен нал уыдн аемае чызг лаевар бакодтой Бнгьуылатаен, стаей сын загьтой: - Мах уе ‘уазаег, Цьыбырттаей нае ферваезын каенут, аемае уын стыр куывд даер ма скаендзыстаем, уае номыл дзуардзыт' фаекаендзыстаем. Бнгьуылатае сразы сты. Бнгьуылатае заегьынц саехнцаен: -ЦьыбырттыЦарцнатыл сардауаем. Уадз, каераедзн фаецаегьдой, стаей сае заехх, сае баестае мах бауыдзаенн. Уый адыл Цьыбырттаен заегьынц: - Хуырымтнмае уае цы хаецннаг пс, уае заехх уын Царцнатае байстой аемае йае уыдонаей аерцагурут, каед адаем стут, уаед. Цьыбырттае раздаер Царцнатнмае хаелар цардысты аемае саем барвыстой: - ТЕвыд уае фаекаенаем, аевн фыдваед, уый нын заегьут. Царцнатае загьтой: - Цаеуыл у уае ныхас, Цьыбырттае, куы нае уае гембараем? — Куыннае нае аембарут, нае заеххы нын уаехн бакодтат аемае уавхн аенаезонаег аескодтат бараей. Афтае заегьынц Бпгьуылатае: Хуырымтав аемае Цьыбырттае сымахаей цаемаей даелдаер сты. - Уае, ма уае уырнаед, чндаер уае сайы аемае сайды фаестаг фаесмойнаг у, фаесмойнаг та аеваедмае цаеуы. Нал уагьтой Цьыбырттае Царцнаты авмае сын тох бацайдагьн. Ліхсаев-му заедае-заедае хьахьхьаенджытае баураедтой, афтаемаей каераедзнйаен тых нае ардтой. Бнгьуылатае аемае Хуырымтае Кьулбадаег усаен гал радтой аемзе заегьынц: 187
- Нсты хос скагн, цагмгей каераедзнйы фаецаггьдой Цьыбырттзе аемае Царцнатае. Кьулбадаег ус цьыбыртты раз дурыл нывагрдта ныуазаентае. йае ммдавг ын саег ауагьта, афтаемаей. Райсомы та Царцнатае аемае Цьыбырттаен тох сытынгн. Хур саем ннккастн аемае дыууае ‘рдыгаей даер тыхстысты. йзаерырдаем афтае тынг сдойны аемаг сфаелмагцыдысты аемге сае бон улаефын даер нал уыдн. Уаед се ‘хсаен хьнл2 аерсагьтой аемае сае тох ныууагьтой. Цьыбырттае дурын федтой аемае йае зыд нуаест бакодтой, сае хаедзаерттаем дзаебаехаей аерцыдысты, фаелаг саег нуаезт сае сзерты бацыдн аемае сае уаеттаей сыстын сае бон нал уыдн. Царцнатаен хаерзгаенаег фаецнс. Ліхсаевыгон Цьыбырттаем бахьуызыдысты, кгерддзгефтаг3 сае фаекодтой аемае сыл арт бафтыдтой. Цьыбырттае басаусыгьд сты. Дыккаг бон Бпгьуылатае аемае Хуырымты сыхты цьнутае цьыбырт-цьыбырт байдыдтой. Бнгьуыпатае аемае Хуырымт® каераедзн фаерсынц: - Куы нае уал ныл цаеуы нал фаты аехснтт, нал карды цаеф, уаед цы ‘рцыдн. Цьнутае та цьыбырт-цьыбырт снстой. Бнгьуылатае заегьынц: - Баелвырд Цьыбырттыл цыдаер аерцыдн, цьнутае даер агй дзурынц. Фатфагднсонагй фагцыдысты Бнгьуылатае аемае Хуырымтаг Цьыбырттагм. Акастысты аемае сае хьыртт аезмаелаег дагр нал нс, сае цаераентаг сау сыгьд бакодтой. Бнгьуылатае агмае Хуырымтае баерцбагрцаей аерымбырд сты аемае загьтой: — Царцнаты фаесураем, цаемаен фаекодтой мыггагаескьуыд Цьыбыртты. Барвыстой Царцнатагм: — Цьыбырттаей хьырттаезмаелаег куы наеуал нс, уагд сын аеваестаг цаемаен фавкодтат сае мыггаджы? Уыдон загьтой: - Сае мыггаг цы аккаг уыдн, уыцы аккагаей баззайдзаенн. Цьыбырттае уыдысты, аемае цьыбыртты сыгьд бакодтой. 188
Бнгьуылатаг гемзе Хуырымтае сзе фыды фзгфылдаер кодтой Царцнатзен земзе сагм барвыстой: - Цьыбыртгы фзецагьтат земае уын аей барагм, агрмагст сае заехх, сае дон уыдзагнн мах. Царцнатаг ззегьынц: - Тугагй заехх байстам агмаг уын аей куыд раттаем? - Уаедае каед афтае у, уаед уын ам цаерыны бынат нал нс. ТЕргомагй, сусзегаей Бнгьуылатаг агмае Хуырымтэе знатнуагг кодтой Царцнатагн. Царцнатае нал фаерзезтой земае уыдоннмае даер стох кодтой. Баерцбагрцмае Бнгьуылатаг аемаг Хуырымтаг фылдаер уыдысты, Царцнаты сыхтагм лаебурдтой аемае сын нал фос уагьтой, нал сын хор уагьтой. Бнрае фаецагьды нс Царцнатгей, саехаедаег даер бнрае фаецагьтой Бнгьуылатае земаг Хуырымтагй, фаелэе сын хуыздгер ггенаен нал уыднс агмае фаелыгьдысты Царцнатае. Бнгьуылатае гемае Хуырымтае цннаей мардысты, загхх сын баззадн, ззегьгзе. йу бон Хуырымтагм Бнгьуылатаг барвыстой: - Дзуардзыт нае дарут, агмаг йаг цаеуылнаг агххагст каенут? Хуырымтае загьтой: - Уанх фаеуат, Бнгьуылатаг, куыд нын каенын каенут дзуардзыт, мах фаерцы уае ззехх фаецмс авмае нае бузныг цаеуылнге стут, чызг даер ма уын куы радтам. Нал фмдыдтой дыууае мыггаджы. Каераедзн каем зеййэефтой, уым марынаей нае ауаерстой. Ну бон кгергедзнмае аергом рацыдысты гемге быны саефт фаекодтой саг каергедзн, хьыртг аезмаглагг сав нал баззаднс дыууаврдыгаей. Дімбнсонд даер ма баззадн: “Бнгьуылаты агмае Хуырымты саефт фагкаенагд дае балгьнтагг”. 44. Царцнатае аемае Цьыбыртты днссаегтае Царцнаты аемаг Цьыбыртгы агхсагн заеххы тыххаей дзырд рауад. Лівзаерст лаегтае уыдысты Цьыбыртты Гаенгаел, Уаенгаел аемае Аіртхутаег, Царцнаты лаегтге уыдысты Сайдваестаг аемаг Заердаесырх. Лаегтае тагрхоны сбадтысты се ‘хсагн дзырддаджы тыххаей. 189
Уагд Хуырымтзе аемае Бнгьуылатаг сфаенд кодтой, Цьыбырттаг агмае Царцнатае сае каграгдзн куыд фагцагьтанккой, афтае. Кьулбадагг усаен гагртам радтой, аемге ус бавдаелднс аемаг хнн гемае каелгенгей ронджы дурын таерхоны лаггты астаеу нываердтой. Лаегтае дзы доны ‘фсон банызтой, аемае сын ннцуал баззадм хаерам таерхоны зонды йеддаемае. Раздаехтысты сае ныхаестае галнумае. Царцнатаен аембаргеджы хай бакодтой. Афтагмаей сын Хуырымтае аемае Бнгьуылатаг фнднс каенын байдыдтой Царцнатагн, заегьгае, наем Цьыбырттаей даелдагр мыггаг наей, аемаг уын уыдон дагр хай нае бакодтой. Царцнатаем фцднс таелммае1 каесын байдыдта. Хуырымтае аемае саем Бнгьуылатаг хахуыр агвзаг хаессын байдыдтой, - заггьгае, схагцут, Цьыбыртгы фесафут, земае уын бынтон сае заехх баззайдзагн. Царцнатае Цьыбыртгаем аехсаевыгон фынаейге бахьавыдысты агмае сыл арт бандзаерстой. “Цьыбыртты сыгьд” саг бакодтой. Багстае баззадн Царцнатаен. Хуырымтае гемае Бнгьуылатае Царцнатаем аеруырдыг сты аемае сын загьтой: - Чн уын радта уый багрц бар, агмав сав афтае быныскьуыд акаенат?” Царцнатае загьтой: -Бынтон саг наг аскьуыдтам, саг кой ма баззад. Хуырымтае аемае Бнгьуылатае загьтой: — Хорз уаедае, каед сае ном баззад, уагд уае цаегьдгае наг каенаем. Фзелае саг цы ном базза? - Уаертае сыгьды уаелдай - аертхутаег. Уый номаен аегьгьагд нагу? - Цаегьдгае уае уаедаг наг каенагм. Фаелаг уыл хнцаен таерхон каенаем. Бынаеттон царды баесты уыл цаеугаг цард агваграгм. Ацыт2 аемае цагрддзу каенут. Ам уын цаграен нал нс. Цы фаерагз уыдн?! Царцнатаг ацйдысты. Цагугаг цардагй куы сфаелмаецыдысты, уагд Хуырымтагм агмае Бнгьуылатаем арвыстой мннаевар: 190
- Цы мн каенут, — тугаей баестае байстам аемае нын цаерынаен бынат нал даеттут! Уыдон сгем зертхьнраентае арвыстой: - Абонаей фгестаемае ма уае кой даер куы фехьусаем, уаед уае бынтондаер ныццаегьддзыстаем. Кой даер нал скодтой Царцнатае сае бгестыл. Царцнатае абон даер цаерддзу каенынц, цнгантае уыдон сты. Дыууаеты баестае даер Хуырымты аемае Бнгьуылаты кьухы баззаднс. Уыдон быцаеу каенын байдыдтой: сае ну даер афтае - “баестае маен у”, - аемае нннае даер. Уаед каераедзнйаен загьтой: - Уаедае нзе маенг чн дзуры, уый фыд усы ‘лгьыст баййафаед! Сге таерхон фаестагмае кьулбадаег усмае герхаудн. Кьулбадаег ус сын сае астаеу ноджы дурын ныууагьта аемае загьта: — Амаей фылдаер чн баназа, баестае уымзен баззайзед! Фзезыд ыл кодтой земзе сзерра сты дыуузетзе даер, аемае кзерзедзнйыл хаест расндтысты дон аемае зынгаей: алчпдгер йаехн хьуамае доны стылдтанд гемае алкзеуыл дэер зынг бафтыдтанд. Кьулбадаег ус уый куы базыдта, ай афтаемаей нзе фзецагьды уыдзысты, узед доныл ронг ауагьта. Дон фаетзеген фестадн. Афтземаей сыл зынг куы бафтыдтой, уаед цырын сыгьд кодтой, аехсндгзе зынг аеппаргзейае. 2Еуыцы аегьдауаей сае мыггаг аскьуыд Хуырымтаен земзе Бнгьуылатаен. 191
Усейгуыты мсесыг Едысы VII. ЦАРЦМАТЫ МІ/1Т/Е 45. Царцнаты куывд Царцнатае куывд каенын эерымысыдысты аемэе йаем фаецзеттэе кодтой авд кьуырнйы. Хаестаег, хнуон нал ныууагьтой, каемае нае фаедзырдтой. Сае куывдмае хуынд уыдысты уаейгуытае даер, даелнмонтае даер, заедтае даер. Авд кьуырнмзе алчн йэехн цаеттае кодта. Кьуырн ма хьуыдп куывдмае, афтае та фнднуаег фехьусын кодта: 192
-Царцнаты куывды бон зерцаеуы, нае фехьуыстон мачн заегьаед, Царцнаты стыр куывдмае аерцаеуаед! Ралаеууыд куывды бон аемае Царцнатаем чыртаей чыртаей цаеуынц уаеларваей, даеларваей, алырдыгаей. Уыйас хонгае адаем аерымбырдн аемае сае заехх даер нае урзедта. Рабадтысты дывзелдах бадтзей авд раенхьы афтаг аемае сзе каераеттыл цаест нал хаецыднс. Куывд йае тземаены бацыднс, куывды адаем: уазаегаей, фысымаей, се ‘ппает даер бахьаелдззег сты. Царцматзе заегьынц: - ТЕвэераем аертае хзеснаджы, чн амбула, уый номаен раегь рацаеуаед. Се ‘ппает даер сразы сты аемае Царцнатае загьтой: - Хьасбахь уал фехсаем. Хьасбахь аехсыны тыххаей равзаерстой агртае лаеджы. Ну - Царцнаты Суайы, нннае — Уацнллайы, аертыккаг — Донбеттыры. Хьабахь зехстой афтае: ну зехст — уаелмнгьтаем, дыккаг — заеххыл аваердтой, аертыккаг - доны хьуамае ленк каена, хьабахь афтаемаей. Сае хьабахь хаердмае, мнгьтаем саеппаерстой аертае аехсаеджы. Суа, Уацнлла аемае Донбеттыр нуварс алаеууыдысты. Хьабахь куы ‘ртахтнс, уаед аей аемаехст фаекодтой аемае йыл Уацнллайы фат саембаелдн. Хьабахь аед фат аерхаудн аемае федтой: хьабахь у Уацнллайы. Хьабахьы фаецаефы тыххаей Уацнлла аемае зервон цаерджытаен кады раегь рауагьтой аемае сын сыгьзаернн нуазаенты карз нуаезт рахастой. Абадтысты цасдаер аемае загьтой Царцнатае: - Дыккаг хьабахь даер фехсаем. Сразы ваеййынц аемае та аертае аевзаерст лаеджы фаехнцаен сты. Хьабахьы нываердтой лзеджы саерыл. Уацнлла нае бауаендыдн аемае фат саердзыдты ауагьта. Донбеттыр даер нае бауаендыдн аемае фат нуваерсты ауагьта. Суа фехста аемае хьабахьы астзеу фат фаемндаегнс. Суайаен кад каеныныл фесты нуылдаер. Рауагьтойта сыгьзаернн нуазаенты карз нуаезт аемае Царцнаты, куыд заеххон цаерджыты, скадджын кодтой аемае Суайаен даер. 193
Фаебадтысты та цасдавр аемае та Царцнатае ногаей аерба- дзырдтой: — /Ертыккаг хьабахь аваераем. Хьабахь доны баппаерстой аемае аленк кодта. Діртае аевзаерст адаеймаджы: Уацнлла, Суа аемае Донбеттыр фехстой сае фавттаей хьабахьы доны хуылфмае. Чысыл фаестаедаер хьабахьы аербахастой аемае фаецаефн ацы хатт та Донбеттыры фатаей. Ногаей та сыгьзаернн нуазавнты рауагьтой раегьытае Донбеттыр аемае нннаеты кады номыл. Банызтой, бахордтой. Уаед Царцнатае загьтой: - Нае фынг ну уаед уемае. Стаей райдыдтой кафын. Ныххаецыдысты снмдыл. Ннчн аембылдта Царцнаты. Уыцы стыр бадты алыварс Царцнатаей алчндаер авд зылды кьахфындзтыл аеркодта. Кафгаейае уаеларвон цаерджытае хаердмае схьнудтой, доны цаерджытае бынмае хаудтой. Царцнатае сае се ‘хсаен бакодтой аемае сае нае хауын уагьтой, нае схьнуын. Кафт даер та фаецнс аемае ногаей фынггыл рабадтысты. Царцнаты аерхонгае адаем тынг батаевд аесты аемае сыл зарынмае фаекьаертт сты. Уаеларв цаерджытае зарыдысты аемае сыл сырдтае аемае маергьтае худтысты. Доны цаерджытае ныззарыдысты аемае сырдтае, стаей маергьтае нынкьард сты. Уаед Царцнатае ныззарыдысты, сырдтае саем аеввахс аербацыдысты хьусынмае, каелмытае хуынчьытаей рабырыдысты, даеттае сае хьырныдтой, маергьтае сае саермае тахтысты, хьуыстой уым Царцнаты зарджытаем. Баелаестае саехн баерзонддаер снстой, цавугаедаеттае дзагдаераей цыдысты, хур саем йае цавставнгас авскодта, мнгьтав хавхты савртавй кастысты авмав аегас аврдз райхьалн. Фавцнс та зард давр авмав ногавй равгьытав райдыдтой цавуын фынгтыл. Не ‘мбаврстой Царцнаты хнн мн нав уавларв цаерджытав, нав Донбеттыртав. Кьуырн ахастн куывд. Кьуырнйы давргьы Царцнатае стыравй - чысылмав, усавй — лавгавй, лавггад кодтой се ‘рхонгав адавмавн. Заеххыл сав бадын нав уагьтой. Царцнатав саехнуыл ауаврстой: кавм авфсонавй авфсонмав, кавм авндавр нсты хуызы. Кьуырн савххавстн авмав та Царцнатав загьтой: - Абон нав фавхнцавнгавнаен бон у авмав баназавм быцавуы ныуавзтавй. 194
Царцнатае аевдгаейттзе анызтой, афтае алкаемае даер аваердтой аемае сау расыг снсты се ‘ппает даер. УаеларвцаерджытаемаДонбетгыртпмаехылдаераерхьавыдысты. Уаед Царцнатае хнны нуаезт бадардтой фаестаг хатт сае аерхонгае адаемаен аемае сын лаеваерттае кодтой. Жрхонгае адаем арфаетаегаенаег снсты Царцнатаен. Царцнаты сыхтаей куы рахызтысты, уаед аерхонгае адаем хаеудтытае байдыдтой. Царцнатаем бнрае аенаеус лаеппутае уыднс. Уыцы аенаеус- лаеппутае, се ‘рхонгае адаем цы чыззытпмае аерцыдысты, уыдоны саехнцаен бакьаддзертае кодгой. Чп уаеларвон чызг акодта йаехнцзен, чн Донбеттырты чызгы. Афтаемаей Царцнаты фгеснваедаей ну аенаеус нал баззадмс. Бамбаерстой ма аерхонгае адаем Царцматы хпн, фаелае бараеджы нс. Бнраетае маестваелдаегьдаей фаецыдысты, бнраетае та фндаугае бакодтой. Афтае уыдн Царцнаты аерхуынд. 46. Царцнаты снмжндон кьзедззех Царцнатаей сае бон зонгаейае уаейгуытае аерымысыдысты фндар саразын. Нае аехсаев, нае бон аенцой нае зыдтой. Дур ласаен аемае дур тулаен кодтой. Уаед Хуыцаумае скуывтой аемае заегьынц: - Хуыцау, каед нае нстаемаен скодтай, уаед нын хонгае дур рауадз. Сае куывд Хуыцаумае фехьуыстн аемае хохыл кьахыр фегом нс, уырдыгаей сау дуртае таевдаей каелын байдыдтой. Уаейгуытае сае таевдыл саст кодтой аемае зылд1 араезтой. Зылд та ахаем уыднс аемае ма ныр даер уаертае аембнсондаен хаессынц уый. Зылд, каенае йае хонынц Уаейгуыты галуан даер. Лзмбнсонд та уымаей у аемае таевд дуртае куыд бырыдысты, афтае сае карстой агмае сае аеваердтой снсамадаей. Дургаен сае даергь дыууае нваезыны, сае баерзаенд ну нваезыны баерзэендаен уыднс. Уаейгуытае уыцы зылд араезтой афаедзаей афаедзмае, хьаер аей нае кодтой, каенае йае цалдаен аразынц, каемаейае каемаен аразынц. Уаейгуытаей ну Хаелоб хуындн аемае йын Царцпатаем лымаен цардн. Хаелоб афаедз балцы уыднс аемае нае зыдта зылд аразынц уаейгуытае, уый. Ну ахаемы Хаелоб фаезындн аемае раздаер йае лымаенмае аерфысым кодта. Уаед Царцматае Хаелобы лымаенаен хаедзараен гал ныббастой, заегьгае ма, базон 195
Зылды мсесыг Едысгомы уаейгуыты уыцы зылд цаемзен хьзеуы, уый. Хаелобы лымаен ныфс баваердта аемае Хаелобаен радзырдта уаейгуыты зылды хабар. Дыккаг бон Хаелоб саехнмае аерцыдн, йае усаей базыдта Хаелоб, зылд Царцнаты ныхмае аразынц, уый. Ну ахаемы та Хаелоб Царцнатаем уыднс йае лымаенмае. Радзырдта йае лымаенаен зылды тыххзей, ззегьгзе, йзе Царцнаты ныхмзе каей аразынц. Хаелобы лымаен Царцнатэен фехьусын кодта, зылд сын сае ныхмае аразынц, уый. Царцнатае смаесты сты аемае загьтой: - Фаецаегьдаем сэе. Заегьгае баергае кодтой, фаелае аергом наема цыдысты. Уаед Царцнатаей ну заеронд лаег заегьы: - Жргомаей куы рацаеуаем сае ныхмае, уаед нае аенаеууаенк схондзысты, фаелтау чызг фаеснваеды Хьаедласаены фзезмае арвнтаем хаерзкондаей хьазынтае. Уаейгуытае саем нае фаелзеудзысты аензе нсты эесдзургае аемае нын фадат фаеуыдзаен нае чыззыты мастмае уаейгуыты скуынаегаен. Царцнатае байхьуыстой аемзе чыззыты хорз араезт скодтой, стаей сае Хьаелласаены стыр фаезмае арвыстой хьазынмае. 196
Царцматы чыззытзе уым хьазт сараезтой аемае саем уаейгуыты фаеснваед нал фаелаеууыдысты. Сае хьазтмэе саем бацыдысты аемае сыл худтысты. Царцнаты чызг фаеснваед саем дзурынц: - Каед ахаем саггуырдтае сіут, уаед ма уае чызг фаеснваед скафын каенут, фаелае уын тьаепаенаеджыты2 хуызаеттае сты агмае уын тьетаты’ бырд каенынц эемае зеуыдоныл худут. Хьыг уыдысты ацы хныхаестзе уэейгуытэен эемае загьтой: -Кэед мах чыззытэе, сымах куыд дзурут, афтае сты, уаед ма сымах та цы хуызаен агстут, хьамылы хуытау уае сыдзтае хуылыдзаей куы хаессут нугэендзон4 агмае уал зеуыдоны аессур каенут. Царцнаты чызг фэеснвэед сае хьазт ныууагьтой земае саехнмае Царцнатзем зерцыдысты. Рахабар кодтой сзе ныхзесты. Узед та Царцнаты чызг фаеснваедаен Царцнатае заегьынц: - Каелдым кьодаехтае аерымбырд каенут даелае аердузы5 цады былмае, арт сыл бакаенут, уыдон сау сыгьд каендзысты, уаехаедаег та аердузы снмд саразут. Узейгуытзе нае фаелаеудзысты арт аемае хьазтмае, каенаг аемтгаей цаеудзысты, каенае нскаей аервнтдзысты аемае уын уае маст райсдзыстаем. Афтае бакодтой Царцнаты чыззытае. Каелдым кьодаехтыл арт бакодтой аемае сае фаездаег калдн. Уаейгуытае днс кодтой, заегьгае, Царцнатаейуый каей фаездаегцэеуы, каенае цаеуыл кафынцуыйбаерц. Сфаенд кодтой йае базонын аемае рарвыстой сае каестаертаей баераеггаенаег. Базыдтой каестаертае аемае аздаехтысты уаейгуытае — баераеггаенджытэе аемае загьтой: - Сае сыдзаегтае цаемаей ыссур каеной, уый тыххаей аертытае скодтой аемзе кафынц. Уэзйгуытагй ну фаерсы: - Лаеппу фагснваед даер уым уыдысты? - Лаеппутаей дзы ннчн уыдн, нууылдаер чызг фаеснваед уыдысты. - Уаедае уыдонмае цыдаер фагнд нс. Уаед та Царцнатае фехьуыстой уаейгуыты ныхаестае аемае загьтой: — Уыдон нае нал ныууадздзысты, фаелае семае схаецаем. 197
Царцнатаей ну заеронд заегьы: - Доны был сыгьдавнаегавн6 уаврмытав скьахаем. Дзаенхьа урс дураей сав байдзаг кавнавм авмав сав басудзавм, ставй чьыравнтав7 скавнавм раздавр. Царцнатав афтав бакодтой. Донбыл уаврмытав скодтой, урс дзавнхьа фаеластой, ставй сав самадтой уаврмыты авмав сыгьдавнавг саравзтой. Чьыраентав аравзтой. Уавйгуытав загьтой: - Дыууав хатты Царцнатыл фавхудтыставм, фавхудавм сыл авртыккаг хатт давр. Ну бон уавйгуытав сав чыззыты аврдузы фавзмав рарвыстой. Уавд сын Царцнатав сав давлваетджнтав се ‘фцавгготавм бабастой авмав сав афтавмавй ауагьтой. саехавдавг усавй, лавгавй аердузы саермав тьаепавн кьавдзаехыл снмд саравзтой авмав худавгавй мардысты. Уавйгуытав сав сылгоймавгты гомсыдзтавй куы федтой, уаед фаерсынц Царцнаты: — Цавмавн афтав бакодтат? Царцнатав снмавндон кьавдзавхыл8 снмдтой аемав худтысты. Ставй сын чндавр завгьы: - Се ‘рбадавнтав нх уазал кодтой авмав уын савм хуры бауагьтам, кавннод сав завнавгдавртав фавсахьат уыдзысты авмае уын хьыбылтае нал ныййардзысты. Маст бахастой уавйгуытае. Ліндавр хатт Царцнаты фаеснвавдавй цалдаер хьавдтав ласынтав уыдысты. Уавйгуытав сае аврцахстой авмав сын савхн галты бынаты снфтыгьтой авмае сыл хьаедтав ластой. Уавд Царцнатав алавбурдтой авмав сын хавст бацайдагьн. Уавйгуытавн Хуыцау хаврзнуавггавнавг уыд. ТЕскуывтой Хуыцаумав: -Хуыцау, кавд нав нставмавн аескодтай, уавд Царцнаты бын завхх ныххауавд. Сав куывд аврцыдн, завхх фегом нс хьавлавсы хуызавн авмае Царцнатавй бнрае уым ныккалднс, фаелае дзы уавйгуытавн саехнцавй даер бнрав фесавфтн. Уый адыл аей Хьаелавсау9 хонынц. Царцнатавй ма чн аззадн, уыдон саехн донбылмав райстой, хавцгае-хавцгав рацыдысты. Донбылмав хохы рагьмае хавцгае фаецыдысты. Уым уаейгуытав бнхьхьуыравйттав байдыдтой, уавд баврцавй ралаебурдтой уаейгуытав авмав Царцнаты авхсаен фесты, скуывтой: 198
- Хуыцау, дуртэв нав фестын кавн, цавмавй ма бахауавм адон кьухмав. Уыцы уавйгуыты баврц кавравдзнйыл андавгьдысты авмав кьаедзавх фестадысты. Уый тыххавй йав Бнхьхьуырау кьавдзавх10 хонынц. Царцнатав рахастой уавйіуыты фавллой, сав фавзы стыр куывд скодтой, сав кьавдзавхыл снмд ногавй саравзтой авмав уавйгуытавй сав маст снстой. 47. Бардуэвгтнмае фэвбыцэву Уавд нуахавмы бардуавгтав Уарппы баврзондавй кастысты. Уыдон уыдысты: /Бфсатн, Уацнлла, Фавлвавра, Тутыр авмае Галавгон. Жнхьавлмав касгысты Алардымав, Сафамав аемав Рыныбардуагмав. Уыцы равставджы Царцнаты фондз авфсымавры: Суа, Едыссав, Фарнавг, Хаетгар авмав Уадавг балцы фавцавйцыдысты. Тутыр заегьы: - Царцнатав фондз авфсымавравй рацавуынц, цаей авмав сав ахынджылавг кавнавм. - Уастырджн сае фарс у, - завгьы 2Ефсатн, - авмав сын ннцы ракавндзыставм. - Цалынмав Уастырджн зына, - завгьы Тутыр, - уавдмав уал сав мавставй амардзыставм. Уавд Галавгон йав сарагьы1 хьуынтае пнснйыл асаврфы, галну кьухаей сав райвавзта авмав сав йав кьахкьухтыл аврбаста, ставй аврдын снста авмав фавндырдзагьд кавны. Царцнатав фавсавццае сты, сав ныхасавй фавднджав2 сты, сав сарагьтав батылдтой авмае днсы бацавуынц. Суа завндджын лавг уыдн, завгьы йе ‘фсымавртавн: - Уынут, бардуавггав цавл мннас кавнынц, авмав махыл та мавнгард авмав фыдхннавй цавуынц. Хьуамав /Ефсатнйы фосавй байсон. Едыссав давр завгьы: - Уацнлла давр хавты аервравтты3, кавд авй бафавнда, кавннод хаврннаг мавнавн нав давтты. Фарнавг давр завгьы: - Куы нав фавнавмон авз Фавлваврайы, кавннод йе ‘ваставй мав фосы дзугтавй заврдав нав райы. 199
Хаетгар ззегьы: — Тутыр - кьуымаелдуц, туыппытзегаенаег, мае маст дзы снсон, каеннод байсзефтаен бынтон зед ззенаег. Уадаег даер ззегьы: — Афтзе кзем цзегьды Галзегон заеххыл, уым хьуа скаенон йае сарагь хьуынтаей маехнцзен фаендыр. Царцнатзе му дагьмае4 бацыдысты аемае фенынц раегьаугаестаг, хнзы бардуаегтаен нывонд фос. Дзурынц раегьаугаесмае: - Дае фос бнрае, раегьаугаес! Дардаей цаеуаег стаем аемае нае хорз фен. — О, уае цаераенбонтае бнрзе уой, — заегьы раегьаугаес, - аемае нывонд фос куы хнзын, нывонд фос зеваеджнаг^ ваеййы. - Уагаеры каейты сты дае фос? - Хуыцау аемае Уастырджнйы, Діфсатн аемае Уацнллайы, Фаелвзера аемае Тутыры, Галаегон аемае Алардыйы, Сафа аемае Рыныбардуаджы. Суа заегьы: - Хуыцау аемае Уастырджнйы фосмае наей февналаен. Аларды уаерыкхьус у, Сафа - бынаты хнцау, Рыныбардуаг - маердтаем фзендарастгаенаег. Уыдон уаеттаем не ‘вналаем, фаелае нннае фондз бардуаджы нывонд фосы бахаерын хьзеуы. - Уае, Ахнрман6 уыл йае цаехаер ныккала, - заегьы раегьаугаес, - нсчн ма бардуаджы нывонд кусзерттаг хаеры? — Махаен Ормаздае7 аеххуысгаенаег у аемае наехн малгьа8 нае каензем. — Тыхаей цы каенут, уый каенут, - заегьы та хьомгаес, - фаелае уын мае барвзендонзей кусзерттаг раттын мае бон наеу Уаед Царцнатае аерцахсынц Ліфсатн, Уацнлла, Фаелвзера, Тутыр аемае Галаегоны номыл нывонд фосы, нннаеты ратардта раегьаугаес аемае бардузегтаем барвыста: - Уае нывонд фосаей Царцнатае фондз зерцахстой, нннзеты аскьаерут! Уаед ТЕфсатн, Уацнлла, Фзелваера, Тутыр аемае Галаегон саг номыл нывонд фосмае Царцнатзем зерцыдысты. Уастырджн, Алырды, Сафа аемае Рыныбардуаг сае фосы бафснайдтой аемае Уастырджн заегьы: 200
- Царцнатаг нывонд фосы аргагвстой агмзе нагм кувынц, цагмагй сыл сагмбаелагм. Хуыцау заггьы: - Ліз заеххон адгемнмэе нэг фэгбадын, кагд саг фгедзгехсын, уагддаер. Цагут сэгм узехаедагг аемае уе ‘мбаелтты ракаендзыстут уемае. Уастырджн, Аларды, Сафа, Рыныбардуаг Царцматаем рараст сты. Се ‘рцыдмэе ЛЕфсатн агмае йе ‘мбэелттае Царцнатагм бахагццае сты. ТЕфсатм саем дзуры: - Уае, уанх фаеуат, Царцнатаг! Мае номыл нывонд кусагрттаджы куыд аргэевстат, аеппын уае маенэей ннцыуал хьуыдн. Суа заегьы тЕфсатнйген: - Мае цагхх, мае каердзын хгелараей фгедгеггын, алчм мыл уый тыххаей джнтаентае9 фгекгены, фзелэе мын дае цагст му кусагрттаг ннкуы бауарзта, уый тыххаей дге мгехнцаен сугласаег аемае агртгаензегагй уромын. /Ефсатн баззадн Суамаг кусгеггей. Едыссаг згегьы Уацнллайаен: - іЕз даеумае рагаей маесты дагн. Хоры куыст каенын агмэе дае каед бафагнды, каеннод мае хортге бампылын каеныс, кгенге сае нх ныццаегьды. Ныр дае хьуамае хуымгагнаег агмаг хуымласагг скаенон мае дзыгуын галтцл. Уацнлла баззадн кусгегагй Едыссагмае. Фарнаег заггьы: - Рагаей даем мэесты даен, Фаелваера, аез фосы куыст кгенын. Каед даеу бафаенды, уаед маг фос дыгэейттге ныййарынц, кагннод та нугай хзедмзелтзе, кувынген чн нзе багззы, ахземтзе. Ныр мын раггьаугзес гемге угелыггесгей кусдзынзе. Фаелвагра даер кусгеггей баззадн Фарнэегмэе. Хагтгар заегьы Тутыраен: —Ды мемае гуыппытаей фаехьазыс дае боны. Тутыры хьулаей10 дае цаест кжмген фэеуарзы, уымаен эехсаезгаейттае фаедарыс, нннагтаен - нмцы аемае сыл фаехудыс. Даг нывонд галы нае аргагвстон, фаелае мын кусдзынге кьуымжлдуцгег аемае хыссаегаенаегаей мае масты тыххаей. Тутыр дэер кусггейге баззадн Хаетгармаг. 201
Уаед Уадаег заегьы Галаегонаен: — Ды дае сарагьы хьуынтаей фаендыр цагьтай аемае дын сае ныр адаемаен фаендыр скаенон, амаей фаестаемае лаеджы саер даст уаед аемае уымаей фндауаед, каенае та кары заманы саерыхьуын нвзнгае каенаед. Галаегоны саер радаста Уадаег аемае дзы фаендыр скодта аемае йае схуыдтой хуыйы саер, ома Галаегоны саер хуыйы саеры хуызаен у. Галаегон Уадаегмае баззадн донхаессаег аемае хаедзарсаерфаегаей. Ахстбардуагтаехьуыдыкодтойаемае дзырдтой: “Айныл цы ‘рцыдн, мах нае нывонд фосы агураег аерцыдыстаем, адон та нае саехнцаен кусаег скодтой. Хуыцау нын аей нае ныббардзаенн. ТЕваеццаегаен сае хынджылаегмае каей хьавыдыстаем, уый бамбаерстой аемае нын ахаем мн даер уымаен бакодтой. Хуыцауы раз фнднссаг фестаем аемае йае цурты ныр аевнднугае11 цаеудзыстаем, уаедае аебузыдаей12 даер ннцы сараезтам. Зын нын у азымбылаей13 цаеуын. Ам бынтон раетдзаестытае14 куы каенаем! О, нунаег Мнтрае15, не ‘гьдау нын халаег ма уаед!” Тухаен каенынц бардуаегтае Царцнатаем. Уаед фаезындысты Уастырджн, Аларды, Сафа аемае Рыныбардуаг. Царцнатае бардуаегты фос аргаевстой аемае мннас кодтой. Уастырджннты куы федтой, уаед уырдыг слаеууыдысты, аербадын сае кодтой. Уастырджн аемае йе ‘мбаелттае уынынц ТЕфсатн, Уацнлла, Фаелваера, Тутыр аемае Галаегоны тухаен. Уастырджн заегьы: —Фарн уаем дзураед, Царцнатае, бардуаегтаей хорз фаехынджылаег кодтат, фаелае сае ныр суадзут, мае хатыр сын фаекаенут аемае уын фарсхаецаег уыдзынаен. Царцнатае ннцы сдзырдгой. Сафа даер заегьы: - О, кадджын Царцнатае! Бардуаегтаей хорз хынджылаег фаекодгат аемае сае тыххаей ауадзут, уае бынат уын уый тыххаей хьаездыг каендзынаен. Царцнатае та ннцы загьтой. Уаед Аларды заегьы: Кадылмаелгае стут, Царцнатае, бардуаегтаей даер сымах хынджылаег фаекодтат, аемае сае ныр ауадзут маен тыххаей, хуыз сае нал нс, аемае уын уае каестаерты фыдбылызаей хнздзынаен. Уаеддаер та ннцы сдзырдтой Царцнатае. Рыныбардуаг сын заегьы: 202
—Узе ном хьуыст у, Царцнатзе, мэе хатырэей суадзут бардузегты, узертае мгелзетдзаг ху ыз райстой земае уэе ннзэей хьахьхьагндзынагн. Кзед нскуы сэефат, узеддзер дзы мэе аххосзей ннцы уыдззен. Царцнатзе ныхьхьуыды кодтой, сзе кзерзедзн фарстой, цы бакаензем заггьгае. Суа заегьы: — Махыл Хуыцау ныр рахзетдззенн, днуты ныл бафтаудзгенн, каджнты16 ныл сардаудззенн, аермзест нын Уастырджн уыдззенн фарсхзецэег, Сафа не ‘фсадэег, Алардыйы фэедзаехст нэе сабнтае уыдзысты аемзе Рыныбардуаг та махмзе ннз нае уаддзаенн. Ауадззем ахэест бардузегты. Уастырджн ззегьы ахзест бардуэегтзей: - Адон ныр цзердтзей маердтзем хаестзегдзер сты, сзе кьаехтыл нал лзеууынц гемзе саг Хуыцаумэе чм фэекэендзэенн. Царцнатае фагдзырдтой сзе хзерзефырттэем Базыг агмае Лгмбазыгмэе, уыдон бэерн сзе бакодтой земзе саг уыдон Хуыцаумге фэехагццае кодтой. Ху ыцау саг фыдхуызагй ку ы федта, бардуаджьпы, угед сын згегьы: - Чн уаг агркодта, уыдонэей уаг маст уагддаер снсут. ТЕфсатп, Уацнлла, Фзелвзера, Тутыр земаг Галаггон февнэелдтой дыууэе зефсымзермэе, Базыг аемае ЛЕмбазыгмае гемае саг арты афнзонаег кодтой уэехстытыл. Саг фыд сын бахордтой агмэе эерулаефыдысты. Уастырджн хьуыддаг бамбаерста земэе зэегьы: - Махагн даер ныр цаеуын афон у, Хуыцау нэем зенхьаглмае кгесдзагн. Царцнатаен арфаетае ракодтой аемзе рацыдысты. Уаеларвы ма сыййаефтой Базыг аемае Жмбазыгы стаегдартае. Уастырджн зэегьы: - Уанцон хаерд наг уыдн, стагг куыдз даер куы наеуал хаеры. Хуыцау, ай дае зонд уыдн, ды сфзенд кодтай Царцнаты сафын, аегэер карз фзендон сын хзессыс. - Узедзе амаей фгестагмаг адаем кэерагдзн дзыхы ныхасэей хаераент, - ззегьы Хуыцау, - фндаузен сын мауал уагд, агмзе сзе саефты фагндагыл ныллзеууагнт Царцнатэе, сзе ном та аембнсондэен баззайаед. 203
Фыдаелгьыст фыдмн у. Царцнатэе Хуыцауаей эелгьыстаг фесты аемае сыл рахадтн, ТЕфсатн, Уацнлла, Фаелваера, Тутыр аемае Галаегоны аххосэей. Афтэе фзебыцэеу сты бардуэегтнмае Царцнатэе аемзе сын сае ном аргэе даер нал кодтой Царцматае. Сае саефт дэер уыцы быцэеуы эерцыднс Царцнатаен. 48. Царцпатэе Мысырмае куыд цыдысты Царцнатыл Хуыцау рахадт эемзе сае уаелэемзе сыстын дзер нал уагьта. Сае хуыссэенты хуыссыдысты земае хьэерзыдгой. Кьуырн аертэе боны аенаеннз уыдысты, цыппар боны рынчын кодтой. Нартае саем арэех цыдысты земае дзырдтой: — Таернгьаед сты маелынаен, нсты хос сын хьэеуы. Нартэе фервыстой алырдаем, чн цы хос зоны Царцнатэен, уый йае заегьэед, Нартзей айсдзаенн стыр лэевар. Ннчн йае ныфс бахаста. Нартзе стыр куывд аескодтой эемае сае лаевары зерываердтой. саргьы баех эед ундон, эедсаргь, нымэет даер йемэе. Бэех Мысыры1 баесты хаст уыдн. Сынты базыртау сау йэе буар, кьаннэег сзер, зелвэест гуыр аемае раесугьд. Куывды уыцы бэехмае алкаей цаестытэе даер саехн тыдтой. Бэехаей цаестытае разылданс, уый адаеймаджы кьухты не ‘фтыдн. Нартзей ну чызг дард мой эескодта, уымзе дэер фехьуыстн Нарты фэенд. Нарты чызг йае лэеппумэе фаесндтн аемае йын заегьы: - Абоны бонэей дэеуаен бадгэейэе нэеу, лэеппу. Лаеппу йэе фаерсы: - Уаедзе цы каенон? - Нартае стыр лэевар каенынц: саргьы баех аед упдон, аед саргь, аед нымзет, куывд аескодтой аемэе лаеварэен ахаемаен даеттынц, Царцнатэен ма хос чн скаена, маелэетыл лзеуд сты, кьуырн зертзе боны саерэен ваеййынц, цыппар боны та маелгае каенынц. Уыдон сдззебаехаен хос ннчн зоны маенэей дарддэер, аемае йае ды хьуамае саразай. — Куыд аей саразон? - Нарты куывдмае ацу, заегь сын: “Хос сын зез скзеннн. Царцнатае фондзыссэедзаей мемае куы рацзеунккой, узед”. Уыдон 204
сразы уыдзысты. Сзе сзераентаей фондзыссзедз равзардзысты. Ды сае акаен демае Мысыры баестзем. Мысыры ззехх пайдайы хос у, фондзыссзедзаей фондзыссзедз уаргьы алы бынатаей снсдзысты, рахаессаед эей аемзе йэе сзе баестыл байуараед, стзей алаемазты заехх фестдззенн, сае фервзестдзер уаед азрцазудзазнн. Кзем-ну срынчын уой фзендагыл, уым сэем сзеуузелдзеф уадз, азндэер ннцы. Нарты хзерзефырт абадтн базхыл азмаз рацыдн Нартзем. Дардзей эербазындн тыдджыты йасэей. Йзе бзехы цзефхзедты бынзей ззехх гзеппзелтазй хзердмаг хаудта земзе Нартыл эембзелдысты. Нартзе заегьынц: - Ай цы днссаг у, нскуы ма хурбоны сыджыт зеруаргзе дзер аерцыднс? Сатана сзем дзуры: — Уый уын Хуыцау узе куывды фехьуыста аемзе узем эервнты зеххуысгазнзегы, фзелзе йаем фыд ма сдзурут, фзелзе йзе бафзерсут, чн у аемэе цы бавэеййы Нартзен, уымзей. Чысыл фаестэедаер тыдцжыйы йас далысы бэерцзей эербазындн аемае ахзем дымгзе сыстадн, земзе Нарты бзелзестае фзелдаехтысты. Нартзе та ззегьынц: — Ай та цму? Сатана ззегьы: — Уыцы эеххуысгаензег бэехыл аербацзеуы земзе бэехы фындзы хуынчьыты дымгае у. Фыдэей йаем мачн зесдзураед, зермаест зей бафзерсдзыстут, чн у, кзенае Нартэен цы бахэессы, уымзей. Рацыдн та чысыл рзестэег. Далысы йас барзег дыгзердыджы йасзей зербацыдн, Нарты хьустзе бакьуырма сты, ахзем гуырт- гуырт цыднс. Нартзе та ацы хатт дзер ззегьынц: - Цавэер гуырт-гуырт у, нзе хьустае куыннзе уал хьусынц, уэед? Сатана та ззегьы: — Хуыцауы аербарвмтгае зеххуысгзензег зербахэеццае кзены аемзе йае бзехы кьзехты гуырт-гуырт у, фаелзе йзем фыдэей мацы аесдзурут, зермзест зей бафэерсут кэецаей цзеуы агмэе цы бавагййаг У Нартэен. Уалынмаг Нарты хзерагфырт зербахзеццае нс земзе бзехзей Цаердзег зергагпп ласта, зегьдаузей салам радта куывды адземэен: 205
— Фарн уаг куывды угед, Нартзе! Нартге каераедзн хьусы дзурынц: — Амэе не ‘нгзесагй цыдагр нс, фаглае йае куыннаг зонэем, чн у, каецон у, уаед мах цагмаей зоны? Фагстаг хатг зэегьынц: - Фзернаейдзаг уай, лагппу, агмзе нзем хорзагн цыд фзеуай. Йзе бзехы йын айстой, агрбастой йзе, стзей йзе эербадын кодтой. Уырызмзег уазаггаен эембэелагггаг аназын кодта, рэевдауагн цзестзенгасзей йэем Нартае ракастысты земзе йэехнмндэег хьуыды кагны: “Уагэеры мэе куы зоннккой, эез Нарты хагрэефырт дэен, уагд та мэем куыд кэеснккой?” Ну раегь та рацыдн, Уырызмэег сыстадн агмзе зэегьы: — Мах хэерд аемэе нуэезт мондаджы тыххэей наг каензем ацы куывды. Ацы куывд у Царцнаты намысы тыххагй. Уыдонаен чн баххуыс кэена сэе тыхсты, уый айсзед нзе лзевар, стзей Царцматэем скэендзыстзем сзе нвагрзынгэенджыты номзей цыты куывд. Маг нуаззен айсзед уыцы гуырд, йзе ныфс чн хэессы Царцматы фервэезын каенынмэе. Нарты хэерэефырт йэе цагст ахаста куывды бадджытыл. Куы ннчн стадн, узед аграеджмау сыстаднс йзе бынатэей Нарты хэерэефырт агмаг бацыднс Уырызмаггмзе, райста нуазэены эемаг заггьы: - Даг нуазэен бнраг уэед, цытджын хмстаер, эез дэен эерхауэеггаг. Лгз фехьуыстон уае куывды сэер цзеуыл у, уый дэер эемэе уагм фэезынддагн. Хаемыц агм дзуры: — Хатыр бакэен, уазэег, фаглаг ахзем хьуыддаджы дзе ныфс кзем хзессыс, уым нын дзехн дзер бацамон. Лэег хьуамаг йэе хзерзгагнэеджы зона. Нарты хэерэефырт заггьы: - Уый раст зэегьыс, анпп мэехнмэе дэер хауы, фаглэе эез зерцыдтэен, Нартаей ну чызгы дэерддаг мой скодта, земзе уый амындзей. Нартэе зэегьынц: - Уэедаг нае ахагм даерддаг мой чн скодта? Бурзефарнагг зэегьы: 206
— Жз зей эембарын, ныр уазаег каемэей заегьы, уый. — Чн у, кземэей ззегьы? Бураефарнаег дзуры: - Мзе фыды хо дзерддаг мойгонд у. Айонг рахьомыл уон земзе йзе нырма ннкуы бабзерзег кодтон, зеваеццэегзен, уый лаеппу у нае уазэег земэе уаед нэехн цард хэерзефырт у. Фаерсынц лзеппуйы: - Нартаей дае цы чызг рарвыста, уый цы хуыйны, ззегь ма? Нарты хзерэефырт заегьы: - Йзе ном у Мадыма. Бурзефарнэег сыстадн йэе бынатаей земэе ныхьхьзебыс кодта йае хэераефырты, стэей зэегьы: - Узедзе ды нзе хзерзефырт дзе. Хатыр бакзен, кзей узе ннкуы бабаерэег кодтон, уый тыххзей. Нартзе хнмндзезмэелд бакодтой, арфэетэе райдыдтой сзе хэерзефыртзен, сбуц зей кодтой, стзей Нарты хавраефырт заегьы: -Гьеныр мын фондзаессэедз лэеджы Царцнатэей мемае фаебалц кзенут. Нартае ззегьынц: - Фзелэеу, афтэемзей нав фервнтзвм адаемы мах. — Уэедзе куыдэей фервнтут? - Мах земае Царцнатаем нс ну зегьдау. Нскуыдэем цзеугзейзе раздзер зертае хьуыддаджы сзеххэест кзенаем. Нарты хзерэефырт фэерсы: - Цавэер хьуыддэегтзе сты? Нартэе загьтой: — Раздэер нэем кафгае фзекзенынц. Ныххзецыдысты снмдыл. Нартаен сае ну кзероны сзе хаераефырт аерхзецыд, нннзе кэероныл та Царцнатзе ныххэецыдысты. Снмгав снмын Нарты хзерэефырты нартае земэе Царцнатав фэейнзердзем айвазынц, фзелэе йыл йае кафты фэекьуыхцы каеной, уый сэе бон нав бацнс. Сзе хавраефырт-ну сае кэерэедзнмэе йэе цонгты тыххзей аенгом зербалхьывта. Фзецнс сае снмд земзе Нартзей ну ззегьы: - Узеллзей-н, лзеггаг у, фаелае ма дын дае зардмзе дзер байхьусзем. 207
Нартае аемае Царцнатзе хьырнгэе кодтой, хэераефырт та заргае. Цас фаенды нэе хьырныдтой уыдон, уэеддэер Нарты хаераефырты хьэелзес тынгдэер хьуыстнс. Ныууагьтой зарын аемэе Нартэей эендэер лэег зэегьы Нарты хэераефыртаен: - Хорз араехсыс, фэелае хьазгае та куыд кэеныс, уый нын заегь. Нарты хаерэефырт заегьы: — Фенгэейэе у. Тымбыл дойнаг дуртзе зербатылдтой Нартзе земае Царцнатае. Хэераефыртмэе сэе радыгай аехстой, уый сэе нугай зехста аемае сае фаестаемзе зеппзерста, ну дуры дзер заехмэе не ‘руагьта аемае та сыл стыхн. Ныууагьтой дурэей хьазын даер. Бурзефарнэег зэегьы уэед: — Хорз араехсыс, нэе хаерэефырт, ауадзын эей хьэеуы. Царцнатзей фондзыссаедз бараегы равзаерстой земэе сэе Нарты хаераефыртнмае бану кодтой. Нарты хэераефырт йэе фаендаг скодта Мысыры бзестзем. Фзецыдысты бнрзе бонты аемае бнрае эехсэевты. Ну ран Царцнаты рынчыны раестзег эерцыдн аемае сае бэехтыл сае сэертае эеруагьтой. Нарты хаерэефырт сэе ауыдта, цзердзег зергаепп кодта йэе бэехэей. Дзалайае хуыссаентае акодта заеххыл аемае Царцнаты зерулаефын кодта. ТЕнзехьзен цыппар боны сэе фэехыгьта сырды фыдаей Нарты хэераефырт. Сдзаебаех сты Царцнатае аемзе та араст сты Нарты хзераефыртнмае мысыры бэестзем. ТЕппын фэестаг ныххаеццае сты эемае та Царцнатаен сзе рынчыны рзестзег эерцыднс. Срынчынтэе сты. Нарты хэераефырт фондзыссэедз уаргьы скодга Мысыры сыджытэей, цуан кодта земзе Царцнаты хыгьта сырды фыдаей. Царцнаты бынты бакодта хурсыфтге.2 Алы лэегаен даер ну сыф йае быны, ну йае уаелэе. Фаезылднс саем эенэехьэен цыппар боны. Сдзаебэех та сты Царцнатзе аемзе рараст сты фаестэемзе сае баестэем. Рахаессынц Мысыры сыджытаей фондзыссаедз бзех уаргьы. Ну ран аерулзефынц талынджы. Фаелмзецыд уыдысты аемзе зерфынаейтэе сты. Узед саем залнаг калм зербабырыдн земэе сзе хьуамае аныхьуырдтамд. Нарты хэерэефыртзен йае бэех ныммырмыр кодта. Нарты хэерзефырт фехьалн эемэе ауыдга залнаг калмы. Хаецынтэе снста йемзе эемае йае амардта. Калмы мард буар ма йае таевдзей эезмаелыдн, йэе кьзедзнлэей ратьаепп ласта эемзе Царцнаты нууылдзер сыхьал кодта. Царцнатзе кзерзедзнмзе бакастысты. 208
Нарты хаераефырт саем дзуры: — Тзерсгзе ма кзенут, мард у калм. Царцнатзе ззегьынц: - Кзей дзе, уымзен зензеннззей фзецзер, зевзеццзегзен, фынзей дзер нзе бакодтай? - Калмнмзе хзецгзе кодтон. - Зыны дыл. Сыстадысты земзе та цзеуынц. Ну доныл сае хьуыдн рахнзын. Сзе бзехтзе батардтой доны, узед сзем доны хуылфэей дзырдаеуы: - Дон ма змзентут. Нарты хзерзефырт сзем дзуры: - Ды донзен узелыйзе дзе, мах — дзелыйзе, чердзем зей зезмзентзем. - Узеддзер дон - мзе дон у. - Омзе дзы немзе ннцы хзессзем. - Узе бзехтзе дзы сзе кьзехты ныхсадтой. - Уый та махмзе нзе хауы. Сурмзе ахыстысты, афтзе Царцнаты бзехтзе зеррынчын сты. Царцнатзе скатай сты. Нарты хзерзефырт фзерсы, донзей йзем чн дзырдта, уый: - ТЕддземае мзем рахнз. -Цы даем хнзон? - Нае бзехтаен нын хос скаен. - Куы сбон уа, уаед. УЕрбабонн аемае каесынц, цы доны аербахыстысты, уый разындн туг. ТЕрхы саер раебынаей бады ну аестыр гуымнр уаейыг. Арц йае ныхмае дары аемае туг каелы аенаехьаен комы дзаг. Нарты хаераефырт аей фаерсы: - Цы каеныс? Цаеуыл даехн марыс? Каенае чн дае? Гуымнр заегьы: - 2Ез даен Гуымнрты гуымнр. Мысыры маелнк мын мае чызгы раскьаефта аемае йае разы бадын, йае фаендаг ауылты у, фаелае уаехаедаег чн сіут? Нарты хаераефырт заегьы: - ТЕз маехаедаег Нарты хаераефырт даен, маенае ме ‘мбаелттае та Царцнатае сты. 209
- Лімае ма Царцнатзей змзелзег дзер нс? — Нс, фзелзе мзенг зезмзелзег сты, кзед сзе баестыл Мысыры ззеххы сыджытэей байззерой, узед сын уый аевдадзы хос уыдзаенн земае ферваездзысты, каеннод фесаефдзысты. - Кзед афтэе у, уаед дзы цаеуылнзе хзессут? - Фондзыссаедз бэехуаргьы дзы хзессаем. Гуымнр уаейыг та ззегьы: —Узедзехорз, зез уынзеввахсдзер рзетты фаендаг бацамондзынэен, аермаест узе ну чысыл мае цуры фаелаеуузед. Гуымнр узейыг Царцнаты бафтыдта ну комыл земзе ззегьы: - Ацы комыл цзеут, мацземаей таерсут, уе ‘мбал дзер узе тагьд баййафдззенн. ЦарцнатаекомыарастстыгуымнруаейыгтаНартыхзерзефыртзен заегьы: - Мае хьусы ма ныхьхьзер каен. Нарты хзерзефырт гуымнры хьусы ныхьхьаер кодта. Узед уый йзе сзер банкьуыста аемав ззегьы: - Ннцы. - Цаемаен заегьыс? - фзерсы Нарты хаераефырт. — Нарты тугзей дэем бнрае нзей. - Куы уын загьтон, эез сае хаераефырг даен. — Уаедае уымэен афтае дзе, мзе хьэелаесы ма мын дэе кардэей цаев. Нарты хаераефырт Гуымнрты іуымнры хьзелзесы ныццавта, кард фаестэемзе фесхьмудта аемае та зэегьы: - Йех, цаей тынг цаевыс, фаелае куыд фаернсыс дзехзедзег, аеппын дае аехсынчьы тых даер куы нзе нс. Уаед та мын арцэей мзе тыл ныццаев. Нарты хаерзефырт гуымнры тыл ныццавта. Уэед гуымнр зазгьы: — О, ныр гаензен нс аемае дае бамбарон. Хьус маем, Нарты хаераефырт: аез цасдаер бадын ам аемае мае хуыссаег аерцахста. Мае туг мж фаецыдн, уый хьуамае аерымбырд кзенон, уый тыххаей маен хьаеуы афынаей каенын. Ды хьахьхьэен. Мае чызгы мын чп аскьаефта, уый куы аербацаейцаеуа, уаед мае сыхьал кэен, стаей дзе аез де ‘мбаелтгаем фаехэеццэе каендзынэен. — Цаемаей базондзынаен дае чызгы? — афарста Нарты хаераефырт. 210
- Мае чызг ахаем у, авмав кавд кавугав кавна, уавд йав цавссыгтав завххыл цавппузыртавй авмбавлдзысты авмав дуртав фавддзысты, кавд худгав кавна, уавд дуртав савхнмндавг знлдзысты. Гуымнрты гуымнр аврфынавй нс, Нарты хавравфырт авй хьахьхьавны. Дзаввгар фавхьахьхьавдта Нарты хавравфырт. тЕхсавв бонмав давр лавууыдн. Уавд бон аврбахавставг нс авмав кавуын аврбайхьуыстн, уый Гуымнрты гуымнры чызгы раскьавфтавуыднс. Чызгы цавссыг дуртыл савмбавлы авмав дур афады. Базыдта Нарты хавравфырт хьуыддаджы. Арц снста авмав йав Гуымнрты гуымнры тылы ныццавта. Гуымнр йавхн аныхта, фавлав хьал не ‘сснс. Дыккаг цавф авй ныккодта авмав ныффутт ласта, авндавр нав райхьал нс. Жртыккаг цавф авй ныккодта. Гуымнр фехьал, йав цавстытав аууаврста, фаврсы Нарты хавравфырты: - Фавцавуынц? - Навма, фавлав сын сав баврджытав хьусын авмав уынын. - Раст завгьыс, Нарты хавравфырт, рацавуы авскьавфавг, фавлав цы нав вавййы, лавг амавлын давр зоны, уавд дын уадзын кьухдаравн. Мав нунавг чызг даву фавуавд. Нарты хавравфырт райста кьухдаравн авмав фавсвавд алавууыд. Уавд аврбазындн авскьавфавг. Гуымнрты гуымнр кавсы авмав чызг кавуы. Скьавфавджы размав фавцн, кавравдзнйыл савхн ныццавтой, хавцынтав райдыдтой, кавравдзн уачьнтыл аркьауавхставй ныххавцыдысты авмав сав дыууав давр амардысты. Чызг кавуын байдыдта. Нарты хавравфырт авм бнрав фавкастн, ставй бацыд чызгмав авмав завгьы: - Айс дав фыды лаввар, - авмав йавм бадардта кьухдаравн. Чызг кьухдаравны базыдта, Нарты хавравфыртавн завгьы: - Нскуы авскодтай удыбавстав нскавмавн? - Кавмавн скодгон авмав кавнын, уыдон нав разавй сты, фендзынав сав. - Уавдав мав Хуыцау давуавн загьта, фавлав мав фыды марды цы фавкавнон? Нартыхавравфырт дуртав аврбатымбыл кодта, завппадз ацаравзта авмав Гуымнрты іуымнры уым бававрдта. Чызгы чн раскьавфта, уый та йын йав разы цыртавн ныссагьта. Нарты хавравфырт ракодта чызгы, Царцнаты аврбаййавфта хаудтавй завххыл, сав рынчын афон та уыднс. Нарты хавравфырт заегьы чызгавн: 211
- Донаей саем знл, аез та сын нсты рацагурон. Цуаны азгьордта Нарты хаераефырт, сырдтае амардта, фнзонджытае акодта аемэе сын бахаерын кодта. Нарты хаераефырты фаерцы та Царцнатэе расаврзен сты. Цзеуынц саехнмае. Нарты хавравфырт чызгаен фаедзырдта йае фзендаджы хьуыддаг. Уаед чызг заегьы: —Гьеныр мае уырны, удыбаестаегаензег каей дае аемае уый тыххаей фыдаебон каей кзеныс, уый. Цзвуынц Царцматзе, цзеуы Нарты хзерзвфырт дзер чызгнмзе. Дззевгар фзецыдысты аемае ну калак хьаеумае аерхаудтой. Уыцы хьзеуы ахзем адзем цардысты: сае баестыл цзеузег сае кзед амбылдтанд зертае хатты, уаед ын аертываер лаеваерттае кодтой, каед цаеуаег йаехаедзег фембылд уыданд, уаед уымаей зембаелаеггаг агуырдтой зертывзераей. Хьаеуы цаерджытав Нарты хзерзвфырт аемае Царцнатыл заерднагаей сзембзвлдысты. Фынгтае сын сае размзв, фаендагмае рахастой, земае сае хыгьтой. Хорз сае федтой, стаей калак хьаеуы хнстзер фзерсы аерцаеуджыты: - Кафын уае нае фаенды? - Цаеуылнае, авфсаест гуыбын кафын, каензе зарын, кзензе хьазын агуры. Нарты хаерзефыртзен ну заеронд йае хьусы дзуры: - Кыс, кыс, чысыл мае фаесаууонмзе рауай. Нарты хаераефыртхн хьуыдыйы авфсон рауадн. Уаед аей заеронд ус фаерсы: — Чн дзе? Кзецзей дзе? - Даен Нарты хзврзефырт. - О, дае фаехьау фаеуон. Нарты хнстаер мемае лымаен уыдн. Фаедзаехсын дае кафтмае, е зардмае каенае хьазтмае куы цзеуай, уаед- ну цавуавд уе ‘ппаеты тыххаей земае хуыздаер азарут, ма фаесайды ут. Нарты хзерзефырт бузныг загьта усзен. Рацыдн йе ‘мбзелттзем. Уаед ныххаецыдысты кафтыл. Калак хьавуы цаерджытае сае хуыздаертзей дыууаейы равзаерстой. Нарты хаераефырт та Царцнаты номэей рацыдн кафынмае. Дыуузе кафаеджы авхсаен ныххаецыдн. Уыдон аей сайзен-майзентзей аелхьывдтытзе кодтой. Нарты хзерзефырт, цыма сзе хьуыды даер нзв кодта, уыйау йзе сзер баерзонд дардта. Сзе кьаехтыл сын-ну фаелавууыдн аемае сын сае 212
кьах-кьухты зесдондгеппалтзе кодта. Дондзеппалтзе аскьуыдысты аемзе скьуылыхтге сты. Калак хьзеу сге кафджыты кьулыхзей куы федтой, узед загьтой: - Фембылды стзем. Фзецн кафт. Ныр та дыуузе кьалосджын лзеппуйы равззерстой хьзеу зарынтзе. Нарты хзерзефырт сзе астзеу ныллгеууыдн. Уыдон ныззарыдысты Нарты хзерзефырты хьусты, фзелзг сзе хьуыды дгер не ‘ркодта. Узед Нарты хзерзефырт ныццгелхь ласта куы нуы, куы нннзейы хьзелзесы згмзе сзе хьусты тзегтзв фзекьуырма сты. Нарты хзерзефырт-ну йзе зард ныллзег куы зеруагьта, узед-ну уыдон та сзе хьырндзей фзедзэегьзел сты. Калак хьзеуы адзем та ззегьынц: - Фембылды та стзем. Зард дзер фзецмс земзе хьазыныл ныллзеуыдысты. Нарты хзерзефырт йзвхзвдзег, калак хьзеуы адземзей авд бзедзейнаджы3 кзерзедзнмзе дойнаг дуртзе звхстой. Нарты хзерзефырт, авдзей цас дуртзв зеппзерстой, уыдоны ахста земзе сзе цырд фзестземзе аппзерста. Дур дуры геййафта эемзе калак хьзеуы лзвппутзе нал арзвхстысты дурты зехсынмзе земзе сын ззехмзе хаудтой. Калак хьзеуы адзем та загьтой. - Ноджы та фембылды стзем. Калак хьзвуы хнстзвр ззегьы: - Фембылды стаем звмзе уын эертывзер лэевар кзензем. Нарты лзег раегьауаен - кьаебгелдзыг узелдззермттзе худтэен. Сзе ус рэегьаузвн - хуысар хьуымац разкьзерттытзен4 звмзе сзв сывзвллзеттзвн мах номзей — ззелдаг сгзвллад хьуымац хзвдзеттзвн. Царцнатзе земэе Нарты хаерзефырт сын арфзе ракодга гемзв рацыдысты. Бнрзе фзецыдысты сзе фзвндагыл, уый бзврц дзер сзе нал хьуыдн зврхэеццзвмае, афтзв та Царцнатзе рарынчын сты. Нарты хзерзвфырт земзв чызг та сзем знлын байдыдтой, цалдзер боны сзе эензеркастзей нзе ныууагьтой, земзв та фзесзерзен сты. Араст та сты земзе цгеуынц. Хур асадзен5 кодта, узед эерхэеццзе сты Нартзвм. Нартзе скад кодтой Царцнатзе земзе сзе хэерзефыртзен. Мысыры сыджыты байззерстой, узед сзв бзестыл Царцнатзе. Сзе хнстзертзей ну Суа хуындн. Суа сзе суадзетты цур байззерста сыджытзвй земзв дзы сузерттзе равззердн, узедзей фэестземэе Царцнатге сузерттзе ныугезтой. 213
Царцнатзен зелугоны хос фзвцнс Мысыргей зерхзесгзе сыджыт, сзе хуымтзе узелдай зефснр уагьтой, сзе угзердаентзе хуыздзер зайын райдыдтой. Узедзей фзестземзе та Царцматзе фзесзерзен сты земзе нал рынчын кодтой. Нартзем зерхастой хуынтзв Царцнатзе земзе Нарты хзерзефырты номыл скодтой стыр куывд. Нартзе дзер сае хаерзефыртазй куыннае ныббузныг уыданккой аемзе Нарты хаергефырт Нарты адземзен цы лаевагртгзе аерхаста калак хьаеузей, уыдон ын йзехмцзен балзевар кодтой. Стыр чындззехсаев дзер ма йын аескодтой гемзе йзе каднмзе лаевар бзех зед саргь, зед ндон, аед нымает арвыстой йае бзестаем. Ззегьынц, заегьгэе, Едысы дзер Мысыры сыджыт нс эемае дзы бнрзе сузерггзе уымаен йс. 49. Царцнаты мнтае Царцматае фыдуаг мнтыл сагьуыд сты. Нал Хуыцауы зыдтой, нал дзуары мысыдысты, нал заеххон цзерджытэем хьуыстой. Ахаем ннкаейуал ныууагьтой, тых кземаен нае бакодгой. Алчн даер саем мзесты райдыдга земав бадзырдтой: - Царцматы сагсур лавппутзвн усаг мачнуал ратгаед. Нал Донбеттыртзе, нал аервон цаерджытзе, нал заеххон адаем - ннчнуал сын лзевзердта чызг чындзаен. Царцнатае усгур каемзе бацыданккой, уыдон-ну сыл сэехн асчьнл кодтой, рзестмае саем нал кастысты, былысчьнлтзе сыл кодтой. Царцнатзе баергае маесты кодтой. Узед ну ахземы сзе ныхасы зерзембырд сты аемае дзурынц: - Нзе мыггаг скьуыйдззенн, чызг нын чындззен ннчнуал дзетты. Цы ма стзвм, уыдон давр каедмае цаердзыстаем, нэе фэестаг хынджылэегмае цзеудзаенм. йсты нае зврхьуыды хьзвуы. Суа ззендджын лзег уыдн, афтзе ззегьы: - Фыдмнтзе аегзер фаекодгам звмзе нын зей нае барынц. Хуыцау нзвм смаесты нс, рахаттн ныл, фзвлае зынг ззегьынзей ком нае судзы. Цаемаей нзе гаччы сбадаем, уый тыххаей гзеды ныхас нзе хьгеуы. Зонут, ггеды ныхасаей наей уаг ыссараен. Заердыл аей дарут: ргестаджы ныхас дзеу тагьд ыссардзаен. Едыссзе дзер ззегьы: —Гаеды ныхас мах нзе хьаеуы, уымзей хьуыддаг нзе рзезы, сзефты нысан у. Гзеды дзырд рэегьмге ннчн фаехаессы, сзвфты нысан у. Чн йыл баууаенда, уый маст зерхзессы. 214
Хавтгар давр загьта: - Маммн йавхнцавн куы ннцы зоны, ма йав бафаврсавм. Фавлтау звй уадзут, кавнавм ыл хьоды. Фарнзвг давр зврбаппаврста йзв ныхас: — Маммнйы уадзут, хьаврзавд йав ннзты, не сафавг уый у. уЕрхьуыды кавнзвм навхавдавг нсты. Уадзвг давр нал фавлавууыдм авмае завгьы: - Ліз уав кавставр кавм давн, уым завгьын мав фавнд: навхн бынтондавр уавздан скавнавм, фавсмон кавй кавнавм, уый авфсонавн сав куывдмае аврхонавм. Уадзвджы фавндон сав заердавмав фавцыдн Царцнатавн аемав завгьынц: — Фехьусын кавнзвм узеларвмзв, Донбеттыртавн, завххон цаврджытавм; фавсмон кавнавм не ‘взаврдзннавдтыл, нав кьух сыл псавм звмав уый тыххавй куывд кавнавм кьуырпйы давргьы авмав навм аврцавуавд чызгаей, лавппуйав. Хорз сав фавхынцдзыставм, дпсавн нав куыд ахавссой. Хьабахь сын фехсын кавндзыставм, ставй нын савхавдавг давтдзысты чызджытав. Лірымысыдысты Царцнатае куывд кавнын. Авд кьуырнйы савхн фавцавттав кодтой, нал нскавмзв бырстой, нал лавбургав кодтой, нал тыхавй цыдысты, нзв хьыг пскавй бадардтой, ннкавмае мзвсты кодтой. Сзв дзуары ном давр ссардтой, Хуыцауавн дзвр йав ном ардтой, кьавссаваелдавхт1 фесты. Дпс сыл кодтой, стаей фе-хьусын кодтой Царцпатав: -Куывд кзензвм земзв навм зврцавутхнонавй, хнцонавй, авмбалавй, хаеларавй, хаврамзвй, ннкзвй бахьыг дардзыставм. Арвы наврдау ахьаврн Царцнаты аерхуынд. Алчм йаехн цавттае кодтакуывдмзв.Ралаеууыднкуывдыбон.Алырдыгавйсзвмцзеуынтае снстой. Уыйбаврц куывдон адавм авравмбырдп Царцнатзвм авмав сав заехх тыххавй ураедта. Царцнатае алкавуыл давр авмбавлдысты кад аемае радаей, цнн кодтой уазджытыл, звмбзелдысты сыл худгавйзв, хьаебыстав сае кодтой. Фавйнаердыгаей арфавтзе цыдысты. Лірхонгзе адаем дывзелдаехтавй2 рабадтысты, Царцнатае саем хаелар цавстаей ракастысты аемзв уазджытзе саехн хьаелдзаегаей дардтой. Суа кувзег уыдн, сыстадн земае ззегьы: 215
— Ацы куывды зеваераем аертав хуызы хьабахь: ну - хаердмаг, цннае — донмае, аертыккаг - лаеджы саермае. Хьабахь чн рамбула, уый номыл уыдзаенн гаджндау авмае лаеваерттае. Лірхонгае адаем базмаелыдысты. Уаеларвон цаерджытае хьабахьаехсаегзей равзаерстой Уацнллайы. Донмав аехсаегавй равзаерстой гыццыл Чехы, заеххон адаем та равзаврстой Царцнаты хаераефырт Хуройы. Фыццаг хьабахь фехстой хаврдмзе. Уацнлла йаем ныхьхьавыдн, фехста йзе, фаецаеф авй кодга. Уацнллайы номыл рацыдн гаджндау аемае райста лаеваерттае. Дыккаг хьабахь фурдмае баппзврстой. Хьабахьы фурды уылаентав раппар-баппар спстой, Чех авй фехста звмав йав фавцавф кодта. Уый номыл даер гаджндау рацыдн, райста лаеваврттае даер. /Ертыккаг хьабахь уыднс лаеджы саермае. Хаетгар йае саерыл айк зераеваердта земае дзуры: - Йае ныфс чн хаессы, уый йав фехсаед. Нууылдаер ныссабыр сты уазаегавй, фысымзей. Царцнаты хаераефырт Хуро рахызтн размзе аемае йаем ныхьхьавыдн. Фехста йае, айк фаетахтн Хаетгары саерэей. Лавгаен нпцы уыдн. Днс саем фаекаста Хуройы авхст, гаджндаутае йае номыл рацыдысты аемае райста лавваерттае. Уазджытае хьуыды каенынц: “Царцнатае нын цыдаер хнн мн кавнынц”. Узед Уацмлла снста нуазаен аемае заегьы: - Царцнатае, мах абон бузныг ставм уае хорздзннадаей. Абон куывдмае махаей цы сылыстджытав аерцыднс, уыдонавн бар нс - равзарой савхнцавн Царцнаты лавппутавй кьайаеггав. Царцнатае каед фыдмнтав каенынц, уаед бавзгае даер каенынц. Царцнатав Уацнллайае фаебузныг сты аемзе бнраетае саехнцаен кьайаегтае сзевзаерстой. Уаед Чех сыстадн аемае заегьы: - Царцнатав фыдмнтае бнрае фаекодтой аемае сын барст уаед сав абоны аегьдауавй. Донбеттыртавй мемае цы сылыставг рацыдн, уыдонавн бар нс аемае савхнцаен равзарой кьайаегтав Царцнаты фаеснваедавй. Уымавй даер та Царцнатав фаебузныг сты. Заеххон цаерджытаей ну гуымнры сыстадн земае заегьы: 216
- Фыдбылыз мнтзе фаекодтой Царцнатае, фзелае сын барст уаед сае абоны авгьдауы тыххаей. Немае махаен цы сылыстзег чызджытае аерцыдн, уыдонаен бар нс земае равзарой саехнцаен кьайаегтае Царцнаты фзеснвавдавй. Уымзей даер та фавбузныг сты Царцнатзе аемзе алчн йаехнцаен кьайаг ссардта. Узед Царцматы куывд азхсаены чындззехсзевмзе рахызтн, эенаехьаен кьуырн сын ахаста аерхонгае адаемаен. Кафт аемае зардзей бэестзв сзв сзерыл хастой. Лірвон цзерджыты заердгытзвм мзергьтзв кафьштае снстой, алы аевзагавй уасыдысты. Заеххон цаерджыты зарджытаем та сырдтае гаеппытзе снстой фырцннаей. Донбетгырты зарджытаем та каефтае хаердмае схьнудгытае кодгой авмае цнны хаелбурцьытав уагьтой. Царцнатаен саехн зардмае цьнтнтае тайгае кодгой, хуыскь баелзвстае сыфтзер авппаврстой, заехх дндннзег фестадн. Рацыдм кьуырн. Царцматзе аевдгай нуазавнтае рауагьтой сзе уазджытыл, бзестзе цннты ныгьуылдм, каерзедзнйаен хьаебыстае аемае пьатаегаензег снсты, ставй уазджытав сае хаедзаертгаем фаецыдысты. Дыккаг бон узеларвы цаерджытае сае куывдонты фаерсынц: - Уаедае нае чызджытае каем сты? Куывдонтае заегьынц: - Царцнатзем чындзы фаецыдысты. Фурды цаерджытае даер сае куывдонты фаерсынц: - Нае чызджыгзе нын цы фаекодтат? Куывдонтае заегьынц: — Царцнаты лзвппутзей смаейтгае кодтой. Заеххон цаврджытае даер фаерсынц: - Нае чызджытав цы фесты? Куывдонтае завгьынц: - Даелае Царцнаты чындзытае бансты. Уаед се ‘ппавт даер бамбаерстой, Царцнатае сыл хннаей рацыдысты, уый. Сае бон нсты заегьын даер нал уыдн, сае чызджытав тырдззефтзе уыдысты звмзв бафндыдтой Царцнатнмзе, схзелар та сты, фаестагмае уыцы хаелары уыдзавнн сав сэефт Царцнатаен дзер. 217
50. Царцнаты фаенднаегтае сае каестаертаен Нуахагмы Царцнаты хнстзертав сае Ныхасы бадынц. Сзе нутзв дзурынц: - Хуыцау ныл йае фыдгех калы авмав сагфдзыстзвм, фзвлзе ма нае кавд нсчн баззайа, узед сын нзе фзенднзегтзе уадззем земзе нын нзе ном мысдзысты. уЕндзвртзв заегьынц: —Хуыцау ныл рахадт, уыйхорз аембараем, фаелае нзе кзестаертаей нсчн зайдзаеннс аемае сын нае фавнднйаегтав раттаем. Царцнатге сае кгестгертгем фавдзырдтой сав Ныхасмае. Суа сыстадн аемае зэегьы: - О, каеставртае, бнрае авмае узераех цы уат, уый уын фестзед Суайы саер. Хуыцау рахадтн махыл, нал нын бары, фаелае ма сымахаей нсчн зайдзаенн аемае-ну нав фаенднагаей цаерут. Мае фаенднаг у сымахаен ахаем: нав хорздзпнадыл фндар-ну хаецут, аемае Царцнаты саербахьуыды боны уае фавстае каенут. Чн уае хаессы йае ныфс, уый айсаед маенае мае баерзы кьалну йаехнмае, уым нс мае хорздзннад. Ну каестаер рахызтн размэе, райста Суайы баерзы кьалну аемае заегьы: — Узе сзерыл махаен каднмав маелын у ыстыр хорззех, цаемаей сымахау базонзем цаерын. Уаед Едыссае даер дзуры: - Царцнагы каестаертае! Нывонд уын мае саер фаеуаед, цард каестаертаей фндауы. Махыл Хуыцау рахадтн, фаелае уын мае фаеллой хавлар каенын сымахаен, цаемаей каестаертае куы уой аефсаест нае уарзтаей, нанб-ну фаеуавд, фаелае-ну хатут, каей сзефаем раестаей. Мах хорзавн чн мыса, уый айсаед мае каефой, уым нс мае хорздзннад. Дыккаг каеставр райста Едыссаейы каефой авмае заегьы: — Хуыцау нае бары, фыдаех йаехаедаег, фаелае аембаравд, йае ныхмае сыстдзаен нае заеххон заенаег. Сьістадн Хаетгар аемае заегьы: - Уае, Царцнаты каестаертае, уае саврылхаст фаеуаед мае саер. Хуыцауаен аез нае барстон, наедавр аей уарзтон. Царцнатавм уыдтаен 218
аез фыццаг фзгднсон агмаг фагднсы фыццаг цы лаег фзецагуы, уый саерыл хаст у, судзгае баеллаехтае уый саерыл цагуы. Ахаем уае каецы уыдзаен, уый айсавд мае фарсылдарзен кард. Царцнатаей агртыккаг каестагр бацыднс авмав райста Хаетгары фарсдараен кард. ЛЗрбаста йаехнуыл авмав завгьы: - Фыдбон, фыдхьызтаен ваеййы каерон давр, зонут, хнставртае, нывонд уыдзыставм сымахау мах даер. Фарнавг рахызтн аемае заггьы: - О, Царцнаты кзестагртаг, фарн уаем бадзурагд, фаглае Хуыцау махыл рахаетыд, мах каед сзефдзыстаем, уавддаер ма сымахаей нсчн зайдзагннагмагнгемысдзыстут.Фарныагвзагаейуагмфагдзырдагуагд, фгелаг нс нын ну Хуыцау - зынданы1 суадон, йав ном авлгьыстаг, мах бабын каендзавн фыдаехы афон. Маг фаенднагдзннад сымахаен у, - уат кадджын аемае цыты лаегтае, уымае йае ныфс чн хаессы, уый айсаед мае лаедзавг. Цыппаераем каеставр бацыдн, райста Фарнавджы кьухавй лагдзагг авмав раарфае кодта: —Мавстджынлавгцарды—карзаемав азар, аефхаерды фзестаедзехн дзер бахнз, ыссар дав хаедзар, аемае наехн наг бабын кагндзыстагм. Уадавг сыстадн аемав завгьы: - О, Царцматы каеставртав! Фылдаераей-фылдзер цы каенат, уый уын мав саер фестаед, фзелае мах, Царцнатае, кафгае агмаг заргаейае цыдыстагм нае дунейы, нае ном нын хорзаей мысут-ну, чн ма баззайа не саефты фаестае, уыдон. Хуыцау ныл рахадт, сафыны фаенд нае скодта йае зынгаей агмае дзы кураем: Хуыцау, кзед сафыс ныр мах дае зынгаей, уавд тагьддаер, цаемаей бынтон фесаефаем нае царды зынтавй. Нае ном уав чн мыса, махау чн зара аемае кафа, уымагн маенае мав хус хавтавл. Чн йае айса, уымагн мае хорз фаенднаегтэе. Фавндзаем каеставр бацыд, райста хус хавтавл, стаей завгьы: - Хуыцау, даг номзен фыццаг нуаззен, дыккаг нагхн у, а аертыккаджы хагларагн нуазавм. Уав ном уын хгеларагн мысдзыставм. Царцнаты хнставртае та ззегьынц: - Нае кзвстагртав нае цагмагй мысой, уый тыххаей агмбнсзендтае ныууадзавм. Суа завгьы: 219
- Лгз ахаем зембнсонд уадзын: нае фавстагзетгзе нзе ном хьусзент, фзелзе чм стзвм, уый мауал зонзент. Едыссае ззвгьы: —ЛЗз та уадзын ахаем аембнсонд: нзв мыггаг днссагзен хаессннаг фзвуаед, фзелзе чн стзем, уый зонаег нзв мауал уаед. Фарнаег ззегьы: - ЛЕз та уадзын ахаем аембнсонд: Царцнаты ном узвд аенэемзелгзв, фзелае чн стзем, уый та - аенаезонгэе. Хаетгар заегьы: - &з та афтзв ззегьын: зембнсондхавссзен фзвузвд нав мыггаг, цаемаей бынтон ма фесзефа нэе фаестаг. Уадзвг завгьы: -Мавн та афтае фаенды: таураегьтае ныл цаегьдзентнае кзвставртзв, фаелае нын нзвхн зонзег ма узвд. Царцнатзе афтавтзе куы дзырдтой, уаед сзе каестзертзе та лаевзвртгзе сзе хавдзаерттаем рахастой. Дыккаг бон та Царцнатае сзв Ныхасы сты аемзе сав кзвстзвртае заегьынц: — А лаввзертгзе райстам, фзелае сын сзе мнннуаег куы нав зонавм, узвд нае цаемаен хьавуынц? Бзерзкьалну цы лаеппу райста, уый йзе хзедзары фзвскьул аврсагьта звмае завгьы: - тЕппарын дзв мзе цаест нзе уарзы, фзелзе звуым баврз бзвласы номзей баззай. Бзерзы кьалну хаердмзе сбырыдн, рабаелас нс аемае дзуры лзвппумае: - Узв, Царцнаты каестаер, дае каерты аставу мэе куы ныссагьтанс, уэед дае хзедзар кусаерттагаей байдзаг уыданд. Хорз звмзв мзе дард не ‘рсагьтай дзв хзвдзармае, дзелзв акаес, кусаврттзегтае даем сзехн кьахзей аербацзеуынц земзе-ну фнзонджытаен мав кьалнуавй спайда кавн, уавд дзе фнзонджытзв хаерзаддаер уыдзысты. Лавппу хорзау нал фаецнс, баврзбавласыл атыхстнс, фаефаесмон кодта авмае хатыр ракуырдта. Кавфой цы каеставр айста, уый фаесмусонгмае бацыдн аемае каефойы уым баппаерста, стаей заегьы: - Аппарын дае мае цаест нае уарзы, фаелае фаесмусонджы лаеуу. 220
Кагфой йаехн батылдга аемае дзуры: —Уае, Царцнаты каестаер, мусонджы астаеу мае куы ‘рываердтанс, ужд дае хаедзар хораей байдзаг уыдавд, хорз у, аемае мае дард нае аппаерстай, бакаес дае гонтаем, фенай цас хор сае нс, уый. Уаед лаеппу хорзау нал фаецнс, каефойы ахьаебыс кодта, йае гонты хораей дзагаей куы федга, уаед хатыр ракуырдта каефойае аемае йае цагджывдзыл сауыгьта. Фарсдараен кард цы каестаер райста, уый кард дард фехста, заегьгае, мае цаемаен хьаеуы. Кард атахтн, ну саджы ныхыл саембаелдн аемае саг лаеппуйы размае аед кард аертылдн. Кард дзуры: — Уае, Царцнаты кзестаер, афтзе мае куы нае фехстанс, уаед дын дае каерты саджы маердтаей байдзаг кодтанн, цуаны цаеугаейае дае фарсыл баст хьуамае уыданн аемае зефтнагджын кодтанс. Ныр уал ацы саджы мардаей фнзонджытае кэен. Ацы лзеппу даер фаефаесмон кодта, хатыр кардаей ракуырдта аемае йае йзе роныл аербаста, уаедаей баззадн кард роныл бастаей хаессын. Цыппаераем лаеппу лаедзаег фзескьулмае баппаерста аемае заегьы: - Цы каенын ацы хус лзедзаегзей, цы мын ратдзаенн, каей хьаеуы? Фаескьулмае йае баппаерста, уаед аем лаедзаег радзырдта: - Гье, лаеппу, фаескьулмзе мае куы нае баппаерстанс, уаед дын дае кад уаелхохмае снстанн. Заеххыл дае ном ахьаер уыдавд, хорз у, аемае мае дард нае аппаерстай, уый тыххаей дын мае цаест уарзы дзырдараехст аемае зонд: туджджынты фвдауаег фаеу, хьаеуы саер аесу. Лаеппу фаефаесмон кодта, лаедзаеджы аербахьаебыс кодга аемае йе уонг фаераеуаегдаер нс. Хатыр дзы ракуырдта. Уымае алырдыгаег цыдысты хатаег бафвдауыны тыххаей аемае-ну йае лаедзаеджнмае цыдн, йзе фаеллад ын саефта, йае удаен ын эенцой лаеваердта. Царцнагы фаевдззем каестаер рахаста йае хус хаетаел аемае заегьы: — Цы каенын ацы хус хаетаелаей, фаелае йае мае цаест аппарын нае уарзы, фаелтау аей цаендыл аерсадзон, уадз аемае уым уа. 221
Хус хаетзелы Царцнаты каестаер цаендыл аерсагьта. Ну сгегь аем февнаелдта аемае хаетаелы цьупп стыдта, хаетаел фаендырау сцагьта. Лаеппу йаем джнхаей каесгаейае баззадн. Саегьы асырдта. Уаед аем хаетаел дзуры: — Гье, Царцнаты каестаер, цаендыл мае куы нае ‘рсагьтанс, фазлае мае дае цзехзерадоны куы ‘рсагьтанс, узед дын дае хаедзар хьаелдзаегдзннадаей байдзаг кодтанн. У аеддаер саегьы каей атардтай, уымаей бузныг. Царцнаты лаеппу дзы хатыр ракуырдта, хус хаетзелаей уадындз сараезта аемае дзы аерцагьта. Заеххыл змаелаег цы уыдн: сырдаей, маргьаей - се ‘ппает даер кафаег снсты, сае зард наерыдн. Царцнатаз даер аем ныхьхьуыстой. Уаед Царцнаты хнстаертае фаерсынц сае каестазрты: - Цаей, куыд уаем каесынц нае лаеваерттае? - Тынг хорз,—заегьынц Царцнаты каестзертае,—амзей фаестаемае фаеуаед фаеткаен: Хнстаеры ном хорзаен чн ары, Уымае-ну каесаед, Цыма йын хмстзер сыгьзаернн тауы. Ныййарджыты хьомыл - арвмае фаендаг у, Цу йыл аедзерсгзе, Кад сын аескаенай, уый та дае бар у. Хьомылгаеназгаен у йе ‘цзегдзннад даеуыл аудын, Цаемаей дзы райсай дае сомбон цннад. Кувсендон 222
VIII. КЬАУКЬАЗ ХЕМ/Е НАРТНЙЫ ЦОТ 51. Царцнатае 2Ез уын радзурдзынаен кадаег нрон адаемы фаезынды аемае нарты фыдбылызты тыххаей. Раджы аемае раджы, нттаег раджы уыдпс ахаем адаем, аемзе сае ном хуындн Царцнатае. Абон даер ма аембнсондаен баззаднс нрон адаемы аехсаен Царцнаты зембнсаендтзе, сзе фесаефт, нрон адаемы фаезынд аемае сае фыдаебаеттае. 223
Царцнатаг уыдысты бмрае адзем, фондз сагдге мнн хатты мннтаем агххаестысты. Хуры скагсаенаей йае нытуылаенмае, йае рахнс фарс земае йае галну фарс - нудадзыг уыднс царцнаты кьухы аемае дзы царцнатзе цардысты. Заеххы тымбылаен йае хуыздгер чм уыднс, уый уыдн Царцнаты кьухы. Уыдон ныууагьтой наемттзе дзер. Стыр даеттае абон даер ма уыдоны нбмыл сты, царцнатзе цы наемттаг радгой, уыдон хзессынц абон дэер ма стземтзей фаестзёмае. Царцнатае дзырдтой уыцы зевзагыл, абон цы ‘взагыл дзурынц нраеттзе, фаелае хуындысты царцнатае. Абон даер ма нрон адаеммзе дзырдаен баззаднс: “Маенаг Царцнаты днссзегтзе агмзе агмбнсаендтзе”, дам. Царцнатае уыдысты фыдагбоны земзе фыдбыпызы адзем. Бнраг цьаммар аггьдзеуттаг уыдн царцнатзем: се ‘хсзен лзег аемзе ус нае уыднс, мад йзе лаеппунмаг заднс, хо йе ‘фсымзернмзе, фыд йае чызгнмзе. Фосау зервыстой хьуыддаг. Уыцы раестзеджы царцнатагн се ‘намонддзннад ноджы уый даер уыднс, аемае лагджы фыд кзей хордтой. Канд царцнатзем нае, фзелае сзе алыварс чн уыднс, уыцы аендагр адаемтаем дзер уыдн ацы аггьдау - хордтой лаеджы фыд. Уагд ахагм раестагг уыднс. Царцнатзе, сае бон цас уыдн, уымагй стыр доны былтаем архайдтой аемае нудадзыг доны былтыл цардысты, уымаен земзе сае царды уагмае гаесгзе доны был зенцондаер уыднс цаерагн; ноджыдаер уымзен, агмае уаеды рзестаеджы фаендзегтзе нзе уыднс, аемае сын доныл аенцондагр уыднс ну ранагй нннае ранмге баелзегьтаей цагуын. Кзед-ну ранаей-ран фагндзегты хуызаен нсты уыднс, узед уыцы фзендаегтаг тар хьагды зехсзен цыдысты агмаг таессаг уыднс сырдтзей: бнрзегь дзер бнрзе уыднс уыцы раестаеджы. Царцнатзе-ну гыццыл дагтгы былтыл дзер-ну цардысты. Цаеугзедон-ну каем нае уыднс, уым-ну царцнатаг ардтой дынджыр цадтзе земае-ну уыдоны цур дагр цардысты, нуазгаг дагр-ну уымаей кодтой, кагнаг-ну дынджыр суадаетты цур даер цардысты. Царцматаг дзер зыдтой ахагм суадагттзе, адаеймаджы чн дзаебаех кзены ннзтзей, хьарм суадаеттзе дагр саем уыднс, суартзе. Царцнатзе куваендавттае нзе зыдтой, наедаер сын Хуыцау уыднс. наедаер сын заедтае уыдысты. Царцнатзен уыдысты аермаест Табутаг. 224
Табу уыднс лаег. Мыййаг аей адаем не ‘взаерстой табуйае, фаелае тыхджын чн уыдпс, фондз-аехсаез лаегмае быцаеуы чн фаеллаеуыданд, ахаем тыхджын лаег-ну уыднс Табу. Ахаем тых- джын лаег йае тыхы руаджы-ну стабу кодта йаехн. Алы Табуйазн даер уыднс йаехн адаем, каей заегьын аей хьаеуы, царцнатаей, йаехн зылд. Уаед хьаеутае нае уыднс, пырхытае уыдысты. Царцнаты адаем саехн Табуйаен хьуамае-ну лзегьстае кодтанккой аемае кусарт кодтанккой. Уыдысты-ну ахаем Табутае, сае адаемнмае ну ран чн цардысты, зыдтой сае заеххытае, сае адаемты кусын кодгой аемае афтаемаей цардысты. Ацы адэем, ну ран чн цардысты, нае рацу-бацу кодтой ну ранаей нннае ранмае, уыдонаен уыднс фылдаер каубыд хаедзаерттае. Сае саертыл хаедзаертгаен калдтой хос, стаей цьыф аемзе хаедзары саерыл астаеуаей уагьд-ну уыднс хуынкь, фаездаег цаеуынаен. Уыдысты ахаем Табутае даер, ну ран чн нае цардысты, йае лаеууыдысты, цаеугае табутае, араех нвтой сае царды бынаеттзе аемае сае адаемы даер семае ракае-бакае кодтой. Уыдон сае адаемнмае тындзыдысты ахаем раетгаем, каем нырма лаеджы кьах аеваерд наема уыднс, каем нырма ннчн царднс аемае уЫм алцыппает даер бнрае уыднс - маенаеу, дыргь бнрае каем заднс. Цаеугае царцнатае зымаегон сыджыты бын, ныккаендгы-ну цардысты, тыгуыргонд сын-ну уыднс, хьаеугонд. Сае табутзе даер-ну сыджыты бын цардысты. Каей заегьын аей хьавуы, табутае хуыздаер цаераен бынзетты мндаег-ну цардысты. Саердыгон та-ну аеддае уыдысты. Ну дзаевгар-ну куы баззадысты ацы ран, узед цаеугае табутае саехн аендаер ранмае-ну нстой. Уыцы раестаеджы, царцнатае каем цардысты, уым хьаеддаг сырд даер бнрае уыднс - арс, бнраегь аемае уыдон Царцнаты хьыг дардгой: саехн даер аемзе мндахуыр цы фос дардтой - гал, хьуг, саегь, дзыгьуын1, теуа, баех - уыдон даер-ну хордтой. Царцнаты цзераен раетты бнрае уыднс ноджыдаер хьаеддаг хуы, саегуыт, саг, дзаебндыр, хьаеддаг сзегь. Царцнатае куыйтае даер дардтой бнрае, уаед фыдызгьаел бнрае уыднс. 225
Табугзе сзехзедзег нзе куыстой, нудадзыг сзе адземы зеккойы бадтысты, змзелын сзе кодтой, кусын сзе кодтой. Табутзе сзе адземы хзесджын-ну кодтой, хзедзары фос, лзегнмзе цы фос фндыдта — гал, баех, теуа, мзергьтае алыхуызон - фылдзерзей-фылдзер куыд кодтанккой. Ацы фзеллойтзе нууылдзер табуты хьуыдысты, уыдон сзе хордгой. Сзе цзермттзей та араезтой дарзестзе: зымзегон - аензелопойзе, земзе лопойае та дардтой сзердыгон, астзеузей узераджы онг. Сае адземзен-ну табутзе хьзеды сырдтзе даер марын кодтой земзе сае цаермттае та аембырдаей сзехнцэвн аербахэессын-ну кодтой. Цуанмае-ну куы ацыдысты царцнатзе, узед сзе разаей цыднс- ну сае табу. Сырдыл йае алыварс-ну зертыхстытсты земзе-ну зей лзедзгуытаей мардтой. Царцнатае кзем цардысты, уыцы бзестзеты алцыппает дзер заднс, дыргь заегьзем — фзеткьуы, каердо, сэенаефснр дзер, афтае маензеу, хор, уаелдайдзер зефснртэей. Уаеды заманы каердаегау-ну заднс мэенаеу. Цаехаерадон узеды раестаеджы ннчн зыдта. Афтае, цыдаернддаер заднс дыргьзей - мууылдаер заднс хьаеды. йу ныхасаей, алы дыргь, цыдаернддзер уыднс, уый уыднс нууылдаер хьаеддаг. Цы хаелцаг-ну ссардгой царцнагае - маензеу заегьаем, хор заегьаем—уыдон царцнатае дард рэеттаей баелаегьтаей-ну ластой сае хаедзаертгзем. Маензеуы хьуыдыдаей, хоры хьуыдыдаей царцнатае чьннатае араезтой, артыл-ну аей бадардтой, ацарыдтой йае аемае-ну аей афтаемаей хордтой. Чьннатзе табуйаен даер аемзе сае бннонтаен даер- ну хастой аемзе афтае лаеггад кодтой уыдонаен. Хус маенаеу, хор згьзелстой аемае зымаегмае даер-ну аеваердтой. Хьаеды цьаертгае стыгьтой, уыдонавй мнгаензентзе бастой, кьаертатае даер арэезтой аемае уыдоны мндаег зымаегмае дзер-ну зевзердгой. Ацы хаерннаегтаей даер царцнатае сзе фылдаер табутаен-ну хастой. Дыргьтае даер-ну хастой табутаен. Ну ныхасаей, царцнатае цы дзаебзех-ну ссардтой, уый-ну табутаен хастой. Нуаей-ну ран царцнатзе афтае дзер-ну арзезтой, аемае зымзеджы хэелцаей цы маенаеу, цы хор сын-ну баззадмс мннае аерцыдмзе, 226
уый-ну апырх кодтой сыджыты узелае, хьаедын лзедзджытзей-ну баасзестой сыджыты. Ну кэецыдаер табу-ну куы джнз дардта нннае зылды Царцнаты адаемы, уаед-ну ацы аендаер зылды адаем йаехн табуйы-ну аербахуыдта земае йын-ну хьаст кодта: — Маензе ацы аемзе ацы табу йзехзедзег аемзе йзе адзем мах хьыг дарынц, нае сывэвллаетты, нае устыты, наехн нын скьаефынц земае нэе хзерынц. Чн хьаст кодта, уыцы Царцнаты адаемы-ну сае табу аерзембырд кодта аемае-ну алаебурдта, чн сзе-ну джнз дардта, уыцы табумае. Афтае-ну фаехыл сты: фыццаг-ну табутзе каерзедзнйыл сэехн ныццавтой, стзей, чн-ну фаетых нс, уыцы табу нннае табуйы адаемы йзехн-ну фаекодта аемае ноджыдаер уымаен йае сывзеллзетты дзер-пу бахордта. Каед-ну йае адаем нзе састнс, уаед-ну уымаен йзе адаемы даер-ну бахордтой. Фаебынаей табуйы та-ну уаермы мпдзег ныппзерстой земае-ну уым стонгаей амарднс. Йзе адзем та фаетыхджын табуйаен-ну загьтой: - Мах дзе уаззег, мах ннцы сайаем, мах саерра кодта нае табу. Мах дзер амзей фэестземае даеуаен кувдзыстаем, даеуаен нае кувннаг даетдзыстаем аемае даеуаен лаеггад каендзыстаем. Раестаег-ну уыднс царцнатзен, аемае уыцы раестаеджы, табуйы аенцойбон, дам, хьуамае-ну саехн табуйы зербакодтанккой земае уымаен кусаерттагаен лаеджы-ну хьуамзе аргаевстанккой, ма, дам, наем фэехьыг уа нзе табу. Ацы эенцойбоны рзестзеджы царцнатае сзехн табуйаен ноджы сываеллзетты даер-ну лзевзердтой хзерынаен. Уаед зегас тыгуыры 227
царцнатае табуйаенйэе разы-йу аерагмбырд ысты аемае заргае-кафтае табуйаен афтае-ну дзырдтой: “Ой, йае рынтае бахаераем Нае баерзонд табуйаен, Баерзондыл нын чн бады, Нае разаей нын чн цаеуы, Мах чп хьахьхьаены Алы фыдбылызаей, Алы аенаккагдзннадаей Мах чн хнзы. Барст ын уаед ЛЕмае хаелар ын йаехпцаен, Нае табуйэен нывонд чн у!” уЕмае сываеллон даер табуйы раз рацу-бацу кодта. Царцнаты зехсаен аенамонддзннаедтае афтае бонаей-бонмае цыдысты, фаелае царцнатаен нттаегдаер амонд уый уыднс, аемае уыдон йттаег даесны адаем уыдысты. Каед царцнатаем аразаенгарз уыйас нае уыднс аемае саем цы уыднс, уый даер раестмае нае уыднс, уаеддаер-ну царцнатае дынджыр баелас аед ундаегтае зынджы аеххуысаей фелваестой-цу сыджытаей, йае астаеуыл-ну алыг кодтой ноджыдаер зынджы аеххуысаей, стаей йае хуылфмае-ну арт бандзаерстой аемае скьуырф-пу аей кодтой, аемзе афтаемаей-пу баелаегь сараезтой. Йае мндзег-пу бацыднс ацы баелаегьаен дыуунсаедз-аертнссаедз лаеджы. Царцнатзе сзехн араезт баелаегьтае-ну ластой аендаер адземтаем аемае сае-ну уым адаеймаегтыл нвтой. Каей заегьын аей хьаеуы, царцнатае адаеймзегты каенае сываеллаетты пуыл хаерынаен-ну не ‘рбакодтой. Нуаей-нутаен заенаег-пу нае уыднс аемае сываеллон йае заердаемае-ну куы фаецыднс, уаед-ну йаехнцаен сываеллон, куыд йаехн заенаег, афтае- ну аей схьомыл кодта аемае-пу йае лаеппу хуынднс. Царцнатаем канд нунаег ацы даесныдзннад нае уыднс. Бнрае аендаер аемае аендаер даесныдзннаедтае уыднс уыдонмае: цармаей дзаумаеттае каенын, аемпьузын. Ацы хьуыддаджы мндаег даер даесны уыдысты нттаег. Уаеды раестаеджы царцнатаем хаецаенгаерзтае нае уыднс аемае уыдон хьаебаер хьаеды лаедзджытае зынджы аеххуысаей-ну ысцыргь кодтой аемае афтаемаей аерцытае араезтой. 228
Ну джсныдзннад саем царцпатаем ноджы уыднс уый, аемж уыдон доны бын бонцаеуыттае цыдысты. Цыдаермддаер каесаг-ну уыднс доны мндаег, дынджыр каесаг, каецыйы хьуыднс доны бын амарын, каеннод доны бын каесаг йаехаедаег амардтанд лаеджы, ахаем дынджыр каесаджы-ну царцнатае цыргь уаехсты аемхасзен доны бын саехаедаег-ну амардгой, аемае-ну аей уаелаемае сластой. Азтае цыдысты, раестаег цыднс, аемае царцнатае куыд аефсаен мнгаенаентаем даер хызтысты, куыд хаецзенгаерзтаем, афтае гаерзтзем даер. Ахызтысты афтае сыджыты мнгаенаентаем даер - хьуыраеутгзем, дурынтаем, цьаечнтаем аемае аендаертаем. Царцнагаем ноджыдаер уыднс сыджытаей агтае аемае-ну сае мндаег фыхгой маенаеу, хор, куыд саехмцаен, афтае уаелдайдаер табуйаен. Царцнатае фыдызгьаел хомаей даер хордтой, уаелдайдаер каесаджы. Хьзедын гарз аразынмае даер ахызтысты царцнатае, куыд хаедзар аразынмае, куыд хндтае аразынмае аемае аендаертае. Ацы даесныдзннаедтзем царцнатае саехн алзевардтой нттаег хорз, фаелаесе‘намонддзннадуыйуыднс,аемаесе‘хсаенфыдбылыздзннад аемае цьаммардзннад тыхджын аемае тыхджындаер каей байдыдта. Афтаемаей цыднс бнрае аемае бнрае раестаег. 52. Кьаукьаз аемае Нартн Ацы замана дуджы царцнатаей ну лаеппу равзаерднс, уыднс домбай лаеппу, узейыг лаеппу, ссаедз-даес аемае ссаедз лаеджы йын ннцы ракодтанккой уымзен. Фыццаг аем куы кастысты ацы лаеппумае, уаед аей аенхьаелдтой тыхджын табу аемае хьуыды кодтой, нннзе табутае сын куыд фыдаебон каенынц адаемзен, уый даер сын афтае фыдаебон каендзаенн, таердзаенн сае аемае уымае гаесгае уымаен даер-ну нывондзен сывзеллон хастой, фаелае уый сын-ну дзырдта: - Жз табу нзе даен, аез лзеджы фыд нае хаерын, хьуамае цаерой сываеллаеттае, алы цьаммардзннад хьуамае аппараем Царцнаты адземы аехсаенаей, хьуамае мачн хаера лаеджы фыд. Ацы лаеппуйы ныхаестае-ну чн фехьуыста, алчндаер йае разы- ну аерхаудн зонгуытыл, кувгае даер ын-ну кодта аемае йын-му дзырдта: 229
— /Ез даер дын уыдзынаен сываеллаетты хьахьхьаеныны мндаег аембал, аез цаеттае даен, каед дае фаенды - зынджы мае баппар. Ацы домбай лаеппу аемае ну чызг, уый даер царцнатаей, каераедзнйы бауарзтой. Каесай ацы Царцнаты днссаегтаем. Ацы дыууае адаеймаджы разы нае кодтой Царцнаты аегьдаеуттыл, уыдоны цард аемае уагыл, уыдон каераедзн каей хордтой, ууыл, табутае сын каей уыднс аемае уыдон сае каераедзнйы сын каей цаегьдын кодтой, цардуаджы тыххаей, хаерннаджы тыххаей; фыдбылыз фылдаер аемае фылдаер каей кодта се ‘хсаены, хьомы цард каей кодтой, уыдаетты тыххаей. Сфаенд кодгой ацы дыууае адаеймаджы Царцнаты цьаммардзннаедты ныхмае тох каенын. Лаеппу аемае чызг сфаенд кодтой нсчердаем, фндар ранмае алндзын аемае уырдыгаей тох каенын. Рацыдысты аемае нхдоны саермае, аефцаеджы аехсаен, фндар ран саехнцаен бынат ссардтой, быууат сараезтой, цаемаей уырдыгаей сае хьуыддаг куыд аразтанккой. Лаеппу аемае чызг куы аерцардысты хнцаенаей, уалынмае чызг басываерджын нс, уаед лаеппу баздаехтнс аемае чызгаен рахьаер кодта цы хьуыдытае йаем уыднс, уыдон, аемае заегьы чызгаен: — Амаей фаестаемае ды хьуамае нае артаей ннчердаем ахнцаен уай, уымаен аемае даеуаен сываеллон куы райгуыра, уаед ды нае сываеллоны хьуамае хьахьхьаенай Царцнаты фыдбылызтаей, уый тыххаей ху ындзынае Нартн. /Ез та хьуамае уон хьаеугаес аемае хьуамае дзуапп радтон аегас царцнатаен, хьуамае карз тох каенон Царцнаты цьаммар аегьдаеутты ныхмае, табуты ныхмае, сае фыдбылызты ныхмае, се ‘гьдаеутты ныхмае аемае сае хьуамае фесафон. Уый тыххаей амаей фаестаемае аез хуындзынаен Кьаукьаз1. Уаеды раестаеджы Царцнаты аехсаен наемттае наема уыднс. Кьаукьаз аефцаеджыты, нхдоны саермае йаехн куы сфндар кодта, царды уагаей, уаед байдыдта дзурын, хаестаег аем чн цардысты, уыцы адаемаен: - Хьуамае сае цьаммар мнтае ныууадзой нае табутае, адаемы аез хьуамае суаегьд каенон табутаей аемае сае царды уагыл слаеууын каенон, хьуамае мауал уа, хьуамае ахауа Царцнаты ‘хсаенаей 230
адагймаджы хагрын, хьуамаг табутае фесагфой Царцнаты аехсаенаей, цаемаей уае цард фаеххуыздаер уа. Ай тыххаей Кьаукьазы аеввахс цы адаем царднс, алчндагр цнн кодта аемае лаегьстае кодта, сае зонгуытыл лаеууыдысты йае разы Кьаукьазаен аемае йын дзырдтой: - Каед, Кьаукьаз, ды уый саеххаест каендзынаг, уагд цыдагрнддаер нын бахаесджын каенай, мах цагттаг стаем саеххаест каеныныл. Кьаукьаз сын загьта: - Уаедаг хьуамае уа сымахаен ну фаетк: цыдаермддаер стут, аербацаеут маем агмае уын агз уаг хьуыртыл кьаел аеттае бакагндзынаен. Уый уыдзаеннс уае нысан. Амаей фаестаемаг хаесджын уыдзыстут, змлат Царцнаты адаемы ‘хсаен аемае сын дзурат: Мах, дам, стзем Кьаукьазы фагтагг2, аемае хьуамае ахсаем табуты аемае, дам, саг хьуамаг каенагм Кьаукьазмае. Кьаукьазы аевварс-ну чн хагцыднс, уыдон Кьаукьаз йзехнмаг агрбаввахс кодта аемаг сае-ну схаесджын кодта нннаг табуты адаемтаем дагр, саг табуты сусаегагй куыд сын дзурой Кьаукьазы фагндтае. Бынтон-ну каеуыл баууаендыднс Кьуакьаз, уыдонагн- ну лаеваердта нысагнттае, кьаелаеттае - уыдон-ну кьаелаетджынтае хуындысты. Нуныхасаей, кьаелагтджынтае уыдысты, нууыл аеввахс чп лаеууыднс Кьаукьазмаг, фылдаер кагуыл аеууаендыднс йаехаедаег Кьаукьаз, нуыл заерднагаей чн архайдта Кьаукьазы фаендаеттыл, ахагм адаем. Кьаукьазмаг аеввахс чн царднс, уыцы Царцнаты адаемтае, кагй заггьын аей хьаеуы, раздаер базыдтой Кьаукьазы фаендтае аемае ацы фаендтае сае табутагй сусагг дардтой, фаглае уаеддаер цыдысты Кьаукьазы фагрсынмаг, куыд, дам, заегьгае, фагцаераем лаеджы фыд аенае хаергаейав, фаглаг сын Кьаукьаз амыдта хорз царды раст аегьдаеуттае. Каей заггьын аей хьагуы, Кьаукьазы фагндтае Царцнаты аехсаен куыд фылдаер хаелну кодтой, афтае фылдаер аемае фылдаер Царцнаты адаем цннтае каенгаейаг цыдысты аемае кьаелаетджынтагн дзырдтой: — Баххуыс нын кзенут, мах дагр уемае цаеттаг стаем, уаг бон цы у, уымаей табуты ахсут. 231
Ацы хьаер, ацы ныхас тагьд аемае тагьддаер куы пырх кодта Царцнаты адаемы аехсаен аемае табутае нугаер кьаелаетджынты нысаентгае куы федтой аемае уыдоны фаенд куы базыдтой, уаед уыдон даер саехн цаеттае каенын байдыдтой. Байдыдтой ахсын табуты, фаелае заманауый уыднс, аемае табу-ну йаехн афтае сфндар кодга, аемае йае адаемы даер-ну ннчердаем уагьта, тыхджын сае хьахьхьаедта. Уаеддаер бнраетае-ну ахьуызыдысты сае табутаей аемае сае-ну уыдоны даер кьаелаетджынтае Кьаукьазмае кодтой. Уыцы Царцматы адаемаен, кьаелаетджынтыл-му чн баууаендыднс аемае сае табутаей-пу чн ралыгьднс, уыдонаен Кьаукьаз дзырдта: Сымах абонаей фаестаемае уыдзысіут уаелаесннтае аемав даелаесннтае. Уаелаесннтае уыдысты кьаелаетджынтаей даелдаер, даелаесннтае та уаелаесннтаей даелдаер. Уаелаесннтыл уыднс фылдаер аеууаенк, канд даелаесннтаей. Уаелаесннтаен аемае даелаесннтаен ахаем ныфсытае-ну аеваердта Кьаукьаз: ну табуйы чн аврбакавндзавннс, уыцы зылды адаем суыдзысты кьаелавтджынтав. Нуныхасавй, уавлавсннтае аемае даелаесйнтае цыдысты, ахстой аемае мардтой сае табуты аемае сае Кьаукьаз уыдоны хнзын кодта кьаелаетджынтавм. Чн-ну куыд сгуыхтнс, уый-ну каенав кьаелавтджын сснс, кавнав та - уаелавснн. Уыдн-ну афтае даер аемае каед даелаеснн дзаебаех фесгуыхтнс, уаед уый даер комкоммае кьаелаетджын сснс. Ну ныхасаей, лаеваердта сын хуызтав. Кавй завгьын авй хьавуы, Кьаукьазы амындтав ног авгьдавутты тыххавй бнрав зылдты афтав дард айхьуыст аемае алчндавр заврднагавй авххуыс кодта Кьаукьазавн авмав йе ‘ууавнккавгтавн - кьаелаетджынтавн, уавлавсннтавн авмав давлавсннтавн. Кьаукьазы фавндтав каед аввшіпайды хаелну кодтой Царцпаты аехсаен, фаелае афтае аевнппайды даер нае, уымаен аемае куыд дзырдтам, бнрав адаем уыдысты царцнатае - хурыскаесаенаей' йае ныгуылаены онг, йае рахнс фарсаей йае галну фарсырдавм муыл царцнатае цардысты, фондзсаедае мнн хатт мннтаей уаелдай уыдысты. Кьаукьазы тох табуты ныхмае цыднс саедав азты, саедае азты, Кьаукьазы фаендтае нууылдаер не сфндар сты Царцнаты аехсаен. 232
Табуты, кагцытнмаг кьаелаетджынтаен, уаелаесннтагн гемае даелаесннтаен бнрае тох-ну сае бахьуыдмс аемае каецы табутае- ну саехн нае лаеваердтой, уыцы табуты Кьаукьазмае аегасаей-ну агрбакодтой аемаг уаед Кьаукьаз йае адаемаен-ну загьта: — Йае саер ын бахуыйут, уаермы йае ныппарут аемае йае хьахьхьаенут, цалынмае уым ма амаела. Айхуызаен табуйаен йае саерыл цаефхады йас аерхуыйы гаеппаел- ну бахуыдта3 Кьаукьаз, аерхуы заегаелтае-ну ныкькьуырдта агмае- ну аей стагй уаермы ныппаерстой, цалынмае амарданд, уалынмае-ну уым уыднс. Кьаукьаз сараезта дзаеппазтае, цаемаей алчндаер йае мард уырдаем куыд хастанд. Алы бннонтаен йаехн дзаеппаз уыднс. Кьаелаетджынтае сае хьус-ну дардгой, кастысты, цаемаей алчн йае марды уым куыд баваердтанд, цаемаей йае хнцау ма бахордганд йаехн марды. Куы-ну рабаерагг нс, мард дзаеппазы нал нс, уаед-ну кьаелаетджынтае марды хнцауы-ну йаехн ныппаерстой дзаеппазы мндаег аемае уый уаед удаегасаей хьуамае амарданд. Каед та-ну рабаераег нс, марды бнраегь аскьагфта, уаед раздаер- ну лаегтае бацыдысты дзаеппазмае аемае-ну нронваендаг кодтой аемае-ну аеддейае мндаемае дзырдтой: гье, рацу, ныр дае раестдзннад рабаераег нс, аемае зылын нае дае, каед-ну нае рацыднс, уаед та-ну устытае аербацыдысты аемаг-ну хьараег кодтой, афтае-ну хьараег кодтой, аемае цыфаенды маеллаег-ну уыданд аеххормагаей, уаеддаер- ну йае заердаемае бахьардта устыты нронваендаг аемае-ну тыххаей- фыдаей рабырыдмс дзаеппазаей. Бнраетаен-ну сае бон нал уыднс рацаеуын сае дзаеппазаей, фаелае адагм уыдоны даер-ну рахастой дзаеппазаей аемае сае-ну чн фаедзагбаех нс, чн та-ну амарднс. Кьаукьазагн аеввахс цы царцнатае царднс, уыдоны аехсаен тагьд фесаефтнс Царцнаты цьаммар хьуыддаегтае. Адон сае табуты даер аскьуыдтой, адаем дзырдтой: - Чн у уыцы лаег, ахаем дзаебаех аегьдаеутгае чн аерымысыднс? Нае цаестаей нын фенын каенут, мах цаеттае стаем уымаен зеххуыс каенынмае. Каед Кьаукьазы адаем бырстой табуты ныхмае, уаеддаер табуты адаемаей бнрае нае цагьдысты, уымаен аемае куыддаернддагр-ну 233
айхьуыстнс Кьаукьазы фаендтае, уаед табуты адземтаей бнраетае-ну саехн кьаелаетджынты ‘рдаем нстой аемае сае табуты даер мардтой. Сае заердаемае-ну цыднс Кьаукьазы фаендтае. Табутае аемае сае адаем-ну куы лыгьдысты, уаед фаедаег хьаенджынты-ну аппаерстой хьаедты, кьудзнты бын та сываеллаетты аеппаерстой, йае бон каемаен нае уыднс, аемае йае бон дугь каенын каемаен нае уыднс, ахаем гыццыл сываеллаетты. Стаей- ну сае Кьаукьазы аефсад фаестейы куы сырдта Царцнаты, уаед хьомыл сываеллаеттае та-ну сае куы федтой лаебурджыты, аемае хьусгонд даер сын куы уыднс — кьаелаетджынтае, дам, сываеллаетгы нае хаерынц, уаед саем ацы сываеллаетгае хьаедмае-ну саехаедаег рацыдысты кьаелаетджынтаем. Уаед кьаелаетджынтае баелаестае-ну ракодтой, сае уаелае кьабузтае- ну аераеваердтой аемае сае уаелае сываеллаетты лаегдыхаей-ну сластой уыцы ранмае, фос, саегь, фыс каемыты-ну уыднс. Ацы фосы саехнмае-ну аерцахуыр кодтой, чырыстон фосы4 та- ну бынтондаер аербахаедзарон кодтой, каецыты сын бнрае уыднс, аемае афтае хьомыл кодтой ацы ард сываеллаетты. Бонтае цыдысты, маейтае цыдысты аемае аегас Царцнатыл тагьддаер аемае тагьддаер хьуысын байдыдта: уый хуызаен лаег разынднс, лаеджы хаерын чн нае уадзы, аемае ахаем хьуыддаг, дам- ну, чн аразы, уымаен, дам-ну, йае саер аерхуыйае бахуыйы аемае йае уаермы аеппары. Бнрае табу-ну уыднс аемае-ну куы фехьуыста Кьаукьазы аегьдаеуттае, уаед йаехн кьахаей-ну аербацыднс Кьаукьазмае, аерзоныг-ну кодта йае разы аемае йын-ну загьта: — Дае рын бахаерон, Кьаукьаз, аез даер разы даен де ‘гьдаеуттыл цаеуынаен аемае мын радт куыст де ‘гьдаеуттаем гаесгае, аемае аез даер афтзе кусдзынаен, архайдзынаен, де ‘гьдаеуттыл цаеудзынаен, дзырд дын даеттын, Кьаукьаз. Уаед Кьаукьаз ацы табуйаен афтае-ну загьта: - Ацу адаеммае, архай не ‘гьдаеуттаем гаесгае, дае хьус дар кьаелаетджынтаем, уаелаесннтаем, даелаесннтаем аемае каед нсчн рацаеуынмае бахьава, аемае не ‘гьдаеуттае хала, каенае та сусаегаей байдайа лаеджы фыд хаерын, уаед уайтагьд хьусын каен махаен, кьаелаетджынтаен, уаелаесннтаен, даелаесннтаен. Афтаемаей-ну, мае хур, байдыдтой кусын ацы табутае. 234
Ноджы тагьд аемае тагьд, ноджы дард аемае дард, аегас царцнаты аехсаен айхьуыстнс Кьаукьазы аегьдаеутгае. Цнн кодгой аемае йаем аервыстой лаегтае, де ‘гьдаеуттыл, дам, Кьаукьаз, нав саертае аевавраем, табутав, дам, мах сураем, мараем, дам, сае. Мах даер, дам, айс кьавлаетджынты, уаелаесннты аемае даелаесмнты аехсаен, аемае царцнаты аехсаен цард аемае уаг фылдаер сфпдар каенаем. Смаеллавг сты табуты аегьдаеуттае. Цыдысты кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае баелаегьтыл доны мндаег аемае хьусын кодтой аегас царцнаты адаемтаен: - Ахаем лаег, дам, фаезынд, йае ном Кьаукьаз, дам, каемаен у, аемае, дам, чн рауагьта азгьдау - лаеджы, сываеллон хаераен нал, цьаммар хьуыддаегтаен, дам, бынат нал нс, мад, дам, хьуамае зона йае фырты, хо йе ‘фсымаеры. Ацы стыр хьуыддаг хьуыстнс аемае хьуыстнс суанг царцнаты цаераен баестаеты каераеттаем. 53. Нрон Кьаукьазаен лавппу райгуырднс, каецыйаен йае ном схуыдта Нрон. Цыдаерпддаер уыдысты кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае, алкаемаен загьта: - Абонаей фаестаемае не ‘гьдаеутгыл чн цаеуа, уый хуындзаенпс нрон аемае нуыл хондзысты саехн мае лаеппутае нронтае, куыд Нартнйы цот. Уый ус Нартн хуынднс. Рацыднс та раестаег аемае Кьаукьазаен райгуырднс дыккаг лавппу даер, кавцыйаен радта ном Кьнв. Хьомыл байдыдта ацы лаеппутае. Табуты кой саефын байдыдта. Цыдысты маейтае аемае азтае. Лігас царцнатае, цыдаернддаер уыдысты, цыдысты аемае лаегьстае кодтой Кьаукьазаен: - Мах даер дае фыццаг лаеппуйы номыл нронтав стаем ныр, мах аппаерстам царцнаты авгьдаеутгае. Кьаукьаз аенаенхьаелавджы стыхджын нс. Кьаукьаз аемае Нартнйаен та райіуырднс аертыккаг лавппу. Йае ном та радтой Гаераем. 235
Цыдысты йаем хурыскаесаенаей, хурныгуылаенаей, йае рахнз фарсаей, йае галну фарсаей цыдаернддаер уыдысты аемае йын лаегьстае кодтой Кьаукьазавн: - Де ‘гьдаеуттае нттаег хорз сты аемае сае мах нсаем. Мах даер нууылдаер стаем нронтае, дае хнстаер лаеппу нрон куыд у дае заерднаг, мах даер афтае айс. Раезтнс аемае раезтнс Кьаукьазы дзыллае. йу ныхасаей, Царцнаты адаемаен нал нс уромаен. Нуыл цыдысты куыд ну фарсаей, афтае нннае фарсаей Кьаукьазмае, Дзауы комыл, Дзаеуаеджы комыл, баехваендагыл. Абон даер ма Кьаукьазы аегьдаеуггаем гаесгае баззадысты номаен нрон адаемы аехсаен Дззеуаеджы хьаеу, Дзауы ком. Се ‘хсаен уыднс баехы фаендаг, уымаен аемае дзаеуаеджытае цыдысты Кьаукьазмае. Нартнйаен та райгуырднс цыппаераем лаеппу - йае ном та Гуыдзн. Кьаукьаз афтае сфндар нс аемае йаехаедаег знлын байдыдта, куыд йаехн цаеставй федтанд, хьуыддаг куыд уыднс, дзырдта сын - лаег хаерын нал нс, цьаммардзннад хьуамае фесафат. Райгуырдн та лаеппу Кьаукьазаен, йае ном та - УЕрмаег. Нрон - хнстаер лавппу - каед нырма аенаехьомыл у, фаелае афтае даесны у, аемае Кьаукьазаей бнрае хьадджын1 наеу зондаей, каед нырма лаеппулаег у, уаедцаер йае кьаелаетджынтае, йае уаелаесннтае, йае даелаесннтае фылдаераей-фылдаер байдыдтой, стыр заерднагаей архайынц аемае кусынц Кьаукьазы аегьдаеутты тыххаей. Кьаукьазаен йае цаест каейонг аеххаестнс, уыдон дзаебаех сфндар кодта. Цаеуын байдыдтой баелаегьтаей даепыл кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае аемае аевналын байдыдтой аеддаеты даер. Кьаукьазаен та лаеппу райгуырднс. Уымаен та йае ном радтой Уырсн. Кьаукьаз йае хнстаер лаеппуйы, Нроны, арвыста кьаелаетджынтнмае, уаелаесннтнмае, даелаесннтнмае нумае уыцы табуты ныхмае, каецытае нырма саехн нае радтой Кьаукьазаен, аемае сае адаемы тыххаей хаецын каенынц Кьаукьазы аегьдаеупы ныхмае. Нрон йае кьаелаетджынтнмае, уаелаесннтнмае, даелаесннтнмэе байдыдта бырсын уыцы фарс табутыл, каедаем аей арвыста йае фыд. Уый аедде та Нрон уым хьуамае сфндар кодтанд Кьаукьазы аегьдаеуттае. 236
Каед табутае тыххаей ураедтой сае адаемы аемае сае тыххаей хаецын кодтой Нроны ныхмае, уавддаер Царцнаты адаем-ну куы базыдгой, цаей тыххаей хаецы Нрон аемае цы аегьдаеуттае хьуамае аерхаесса, уаед-ну мннгай лыгьдысты табутаей аемае саехн лаеваердтой Нронаен, нал сае фаендыдн хаецын табуты аевварс. Царцнатыл айхьуыстнс хьаер, нууылдаер бмрае раетгыл сае табуты царцнатае саехаедаег даер, дам, цаегьдынц. Лаемаегь кодта табуты тых. Уымае гаесгае нттаег тагьд лыгьдысты табутаей Царцнаты адаем, аемае Нроны тыхтнмае лаеууыдысты. йронтае фылдаераей фылдаер кодтой, аемае тыхджын аемае тыхджындаер кодтой. Кьаукьаз Царцнатнмае тохы мндаег уаелахнз куы кодта, адаеймаджы хаерын куы сафта, адаемаен куы дзырдта: амаей фаестаемае, дам, адаеймаджы фыд хаераен, дам, хьуамае мауал уа, ног аегьдаеутгае, дам, хьуамае аераеваераем, заегьгае, уавд ацы дзаебаех фаендтае куы хьуыстой нннае адаемтае, уаед уыдон даер цыдысты Кьаукьазмае аемае йын дзырдтой: - Мах даер айс дае лаеппу йроны номыл, куыд дае хьаебултае, мах даер нронтае уыдзыстаем. Ноджы раезтнс аемае раезтнс Кьаукьазы дзыллае. Райгуырднс та лаеппу Кьаукьазаен, Дайран та йае ном. Кьаукьазы лаеппутаей чн хьомыл кодтой, уыдон афтае лаегьстае кодтой Кьаукьазаен: — Ауадз нае кьаелэетджынтнмае, уаелаесннтнмае, даелаесннтнмае, Царцнаты басаеттынмае. Бонаей бонмае размае цаеуынц нронтае аемае сае тых фылдаер аемае фылдаердаер каены. Кьаелаетджынты, уаелаесннты аемае даелаесннты кьухты каецы царцнатае хауынц, уыдон нал дзурынц мах, ома, царцнатэей стаем, нууылдаер дзурынц: - Мах, дам, нронтае стаем, мах, дам, Кьаукьазы лаеппутае стаем. Кьаукьазаен, цалынмае йае лаеппутае наема рахьомыл сты, уалынмае уый нырма афтае даердтаем нае цаеуы, нырма таерсы йае цотаен, мачн сае адава. 237
Йзе урс баехыл сбады Кьаукьаз. Дзаеуаеджы хьаеуы ‘рдаем даер акаесы, Дзауы комы ‘рдаем даер акаесы. Уый зоны: уыдон сты Царцнаты каемттае. Кьаукьаз-ну кастн йае баехы хьустаем аемае йын-ну баех хьустае разнл-базнл кодта. Уыцы ‘рдаем-ну адардта йае хьус, каецы ‘рдыгаей уыдн табутнмае тыхджындаер хаест. Уымаей-ну базыдта Кьаукьаз, каецырдыгаей фылдаер аеххуыс хьаеуы. Баехы хьус ын- ну амыдта. Ну лаеппу та райгуырднс Кьаукьазаен. Ном ын радта Апха. Нартн - сываеллаетты хнцау, цырддзаестаей каесы сываеллаетгаем аемае саем нттаег хорз знлы. Каед сываеллаеттае нырма аенахьомыл сты, уаеддаер сае фыды тагьд-тагьдаей афаерсынц: - Нае аервыст аефсымаертае каем сты? Чнзоны, аеххуыс сын хьаеуы, уаед мах даер цаеттае стаем, ма тыхс, нае фыд Кьаукьаз, каед мах нырма аенахьомыл стаем, уаеддаер де ‘знаегтаен ннцы ауадздзыстаем, аегас царцнаты мах снрон каендзыстаем. Йае лаеппуты аервнтыхаестмае царцнатытабуты ныхмае. Арвыста та Кьнвы хурыскаесаены фарсы ‘рдаем, йемае та йын Кьаукьаз радта тыхтае: кьаелаетджынты, уаелаесннты, даелаесннты. Уыцы раестаеджы хаецаенгаерзтае ахаем нае уыдысты, гьеныр цы хуызаен сты, фаелае уыдысты лаедзджытае, дуртае. Дынджырдаер уаермытае-ну скьахтой, саехуыдтаег-ну дард бамбаехстысты, баелаестае-ну акалдтой аемае-ну сыфтаертае уаермытыл бамбаерзтой. Куы-ну бахаеццае сты кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае царцнатаем, уаед-му фаестаемае ралыгьдысты аемае-ну сае фаедыл расайдтой царцнаты аед табутае аемае-ну афтаемаей уаермыты нызгьаелыдысты. Уыцы ран-ну цы царцнатае баззадысты, уаермыты-ну чн хаудысты, уыдонаен сае тых-ну фаелаемаегь аемае сае-ну кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае аенцонтаей-ну бырстой, ахстой-ну сае. Уыдн-ну афтае даер, аемае уыдон, чн-ну баззадысты, уыдон сае хылаей саехаедаег цыдысты кьаелаетджынтаем аемае сын-ну лаегьстае кодтой: 238
- Ма нзе амарут, мах дзер нронтзе стзем, мах дзер Кьаукьазы лзеппутзе стзем. Ацыднс азтзе земзе та Нартнйзен лзеппу райгуырднс — Лзегкьнз. Мннгзейттзей лндзынц царцнатае Кьаукьазы кьаелаетджынтаем, узелзесннтзем, дзелаесннтзем, лзегьстае сын кзенынц: — Айсут нзе уе ‘хсзен, нзе тыхтзе сну кзензем земзе нумзе хзецзем табуты ныхмзе. Ннкзейы уал фзенды царцнаты табутнмае цзерын. Царцнатзецыдзернддаеруыдысты, куыддзырдтам, нудадзыгдзер цардысты доны былтыл. Ннцзеуыл фзелмзецыдысты хзерннагыл кьаелзетджынтзе, узелзесннтзе, дзелзесннтзе. Царцнатае доны мндаег куыд кзесаг, афтзе рацу-бацу-ну кодтой земае донаен йаехнмпдзег кзесаегты мардтой земае дззебзех мннас кодтой. Кьаелзетджынты, узелаесннты, даелаесннты стонгзей нае уагьтой. Рацыднс азтае, мзейтзе, бонтзе земае Нартнйаен та райгуырднс лзеппу - Лазн. Каед нырма лзеппутзе зензехьомыл сты, уаедцаер зондзей тынг аеххаест сты аемае Кьаукьаз аервнты хурныгуылаенырдаем ноджы ну лаеппуйы - Гзерземы. Кьаукьаз йае аефццжытыл2 рацу-бацу каены уаелбаехыл, йае бзехы хьустаем каесы. Цыма баех амоны, каем нттаегдаер хзест нс аемае зындзннад нс. Кьаукьаззен уыцы баех комкоммае амоны, каем нттаегдаер хаест нс, каем дзы хьаеуы баххуыс каенын. Каед зевзагаей нае дзуры баех, уаедцаер йае хьустзей афтае амоны, цыма Кьаукьаз сахуыр нс йае нысаенттзем аемае аембары бзех цы амоны. Уыцы ‘рдзем Кьаукьаз цзеттае каены аехсзеваей-бонзей. Рацыдн та раестаег аемае та Кьаукьаз ноджы аервнты хуры ныгуылаены рахнсфарсырдаем Гуыдзнйы аемае Жрмаеджы. Ацыдн та азтае, маейтае, бонтае аемае Кьаукьаз аемае Нартнйаен лаеппу та райгуырднс. Ацы лаеппуйаен та Кьаукьаз аемае Нартн ном радтой Мангол. Каед нырма наема рахьомыл сты Уырсн аемае Дайран, уаедцаер аербацыдысты сае фыд Кьаукьазмае аемае йын загьтой: - Ауадз мах даер, не ‘фсымаертаен баххуыс каенаем. Ратг нын кьаелаетджынты, уаелаесннты, даелаесннты аемае цаеуаем не 239
‘фсымаертзен аеххуыс каенынмае. Ллмае пумзейагаей басаеттаем не ‘знаегты: табуты аемае царцнаты. Кьаукьаз сае арвыста хурыскаесаенырдаем. Равзынц каестаер аефсымаертае. Цаеттае каенынц саехн аехсаеваей- бонаей. Уаты улаефынц аемэе мает каенынц — не ‘фсымаертае, дам, тынг зын хьуыдцаджы сты аемзе, дам, мах ам адджынаей фынзей каенаем. Кзед наема рахьомыл сты, уаеддаер Кьаукьаз ноджы арвыста хурныгуылаенырдаем дыууае лаеппуйы - Апхайы аемае Лаегкьнзы. Ацыдысты та азтае, мзейтае, бонтае аемае Кьаукьазаен аемае Нартнйаен райгуырднс та лаеппу, каецыйаен ном радтой Фарсу. 54. Нронтае Царцнаты табутае нннае аеддагон адаемтнмае лымаен байдыдтой, куы фаеуынгаеджы сты, уаед. Кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае бонаей-бонмэе уэелдай кэенынц аемае аелхьнвынц табуты се ‘мдзаехдонтнмае. Хорз чн сгуыхынц уаелаесннтаей аемае даелаесннтаей, уыдон Кьаукьаз комкоммае кьаелаетджынтаем схнзын каены, нрон ном сын даетты. Нронтае кьаелаетджынтаей уаелдзер уыдысты. Ну ныхасаей, чн-ну фесгуыхт кьаелаетджынтаей, уаелаесннтаей, даелаесннтаей, уыдон-ну фаестагмае нронтае-ну снсты. Йае хьуыды Кьаукьазаен уый уыднс, аемае фаестагмае Царцнаты ном хьуамае фесаефа, нууылдаер хьуамае нронтае суыданккой. Табутае-ну каей аерцахстой аемае-ну хьаст каеуыл цыднс, цыма ацы табу хыл каены Кьаукьазы размае, уый аедде ма лаеджы фыд даер хордта, уыцы табу-ну аербакодтой Кьаукьазмае аемае-ну йае саерыл таенаег аерхуыйы нысан бахуыдтой аемае-ну аей уаермы ныппаерстой. Кьаукьазаен арфаетае каенынц аемае йын дзурынц: - Ныр дав аегьдаеуттаей нае сываеллаеттаем нае бон у аемае аедасаей каесаем. Ныр сае скьаефаег ннчнуал уыдзаеннс, ннчнуал сае хаердзавнн. Цыднс азтае, мзейтзе, бонтав авмае Кьаукьазаен та лаеппу райгуырднс, Пьорту та йае ном. 240
Хуры ныгуылаены галну фарсаей дзырд аерцыднс, куыд уым аеххуыс хьаеуы. Кьаукьаз та дыууае лаеппуйы уырдаем арвыста - Лазнйы аемае Манголы. Айхьуыстнс, ома, хурныгуылаены йае рахнсфарсы, йае галну фарсы цыдаернддаер заеххытае сты, уым ахауднс Царцнаты хьуыддаегтае аемае фаезындысты нронтае аемае уыдон каей фаетыхджын сты. Кьаукьазмае ласынц дараесаен цаермттае, лаегуынаей аемае хьуынджынаей, уыдоннмае алы хаерннаг: хост нартхор, хост маенаеу хаерынаен, фыдызгьаел фосы, фысы, сырды, саджы, хуыйы аемае цыдаернддаер хьаеуы, хьуынджын цаермттае - зымаегонаен, лопо цаермттае — саердыгонаен. йу ныхасаей, кьахыдараес, аерчьнтае, кьогьодзнтае, кьаелаетджынтаен, уаелаесннтаен, даелаесннтаен - алцыппаетаенхаессынц.Саекьухыцыдаернддаераефтыхаерннаг,урсаг уа аевн аенаеун хаерннаг, нууылдаер кьаелаетджынтаен, даелаесннтаен аемае уаелаесннтаен хаессынц; теуатыл, баехтыл, дзыгуынтыл — хурыскаесаенаей йае рахнс фарсаей аемае йае галну фарсаей, ноджы хурныгуылаены рахнс фарсаей аемае йае галну фарсаей ласынц Дзауы комыл, Дайраны комыл, Дзаеуджыхьаеуыл. Баехы фаендаг саехгаеднс-ну айас теуатаей, баехтаей, дзыгуынтаей; баехы фаендаг нуыл-ну саехгаедтой фаеллойтае. Фаеснваед цыдысты саехаедаег аемае йын лаегьстае кодтой: - Мах даер арвнт кьаелаетджынтнмае, уаелаесннтнмае, даелаесннтнмае, каед сын аеххуыс хьаеуы хаесты. Мах даер амаей фаестаемае нронтае стаем аемае дае лаеппутае стаем. Мах разы стаем даеуаен баххуыс каеныныл, цаемаей лаегхор адаемаен, царцнатаен, сае кой цаераенбонты куыд фесаефа. Цыдысты та азтае, маейтае, бонтае аемае Кьаукьазаен та лаеппу райгуырднс. Ацы раестаеджы уымаен ном радтой Каеджн. Ацыппает адаемнмае хуры ныгуылаенырдаем аервнты ну лаеппуйы та — Фарсуйы. Бавнаелдтой стыр даеттыл хндтае аразынмае. Сае уаелае цаеуынц кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае, аенцон сын у фаесте царцнаты табуты сурын.1 Кьаукьаз каей нста йаехнмае, уыдонаен лаеваердта наемттае, кьаелаетджынтае, уаелаесннтае аемае даелаесннтае, нуныхасаей сын лаеваердта хуызтае. 241
Уаелаесннты, даелаесннты, куы-ну фесгуыхтысты, уаед-ну уыдоны хнзын кодтой кьаелаетджынтаем. Царцнаты адаемаей чн задысты фаесте аемае сае кьухы чн аефтыдысты, уыдон-ну каеугаейае-ну дзырдтой: - Мах даер абонаей фаестаемае стаем нронтае аемае уыдзыстаем Кьаукьазы лаеппутае. Фаезынднс дынджыр агтае, фыцаен агтае, араезт уыдысты аерхуыйае. Фенцон нс хаерннаг аразын. Каенае уаедмае кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае нуыл фнзонаег араезтой. Рацыдысты азтае, маейтае, бонтае аемае Кьаукьаз аемае Нартнйаен райгуырднс лаеппу, каецыйаен ном радтой Алгьуыз. Кьаукьазмае та алы ‘рдыгаей ноджы цаеуы лаеваерттае. Хаессынц ын цаермттае, кьахыдараес, саерды дараесаен лопо царм аемае хьуынджын цаермттае - зымаегонаен. Адаемаен аехсызгон у аемае афтае аразынц, цаемаей кьаелаетджынтае, уаелаесннтае аемае даелаесннтае мацаемаей схьуаг уой аемае цырддаер, фндардаер хаецой аемае тых каеной табуты адаемтыл, царцнатыл. Айаеппает фаеллойаен аефтауцтае аразынц, Кьаукьаз сын куыд амоны, афтае. Дзауы комы раезы аефтауцгае, Дзаеуджыхьаеуы раезы аефтауцгае, Дайраны комы раезы аефтауцтае. Хьаедаермаегаей аразынц аефтауцтае, цаемаей ма бамбнйой кьахыдзаума, у аелаедараес, хаерннаг. Ацы аефтауцтае аразынц куыд хаедзаргонд, аразынц айхуызаен аефтауцтае алы ран аемае адон Кьаукьазаен сты, куыд фндар бындуртае, хурыскаесаены ‘рдыгаей, хурныгуылаены ‘рдыгаей, йае рахнсфарсы ‘рдыгаей, йае галну фарсырдыгаей. Тынг даесны кусаег сты нронтае, аемае тынг заерднагаей даесны кусджытае кусынц. ТЕрвнтынц та ног аеххуыстае кьаелаетджынтаен, уаелаесннтаен, даелаесннтаен. Алы аеххуыстнмае Кьаукьаз арвнты та йае аертындаесаем лаеппуйы, Портуйы. Кьаукьазмае дзырд хаессынц, заегьгае, кьаелаетджынтае, уаелаесннтае, даелаесннтае афтае хьаебатыр хаецынц, аемае табутае лндзынц сае адаемтнмае, цартнатнмае, цаест сыл нае хаецы. Ацы аегьдауаен хвдтае тынг аеххуыс каенынц кьаелаетджынтаен, уаелаесннтаен, даелаесннтаен аемае уыдон бонаей аемае аехсаеваей 242
хндгае аразынц, цземаей сае аенцонаей даер аеййафой табуты сэе Царцнаты адаемнмае аемае сын аенцондаер уа сае ахсын. Л2раембырд та нс мннтае сгуыхт лаеппутае, саехн нронтае чн схуыдта. Ліраембырд сты аеххуыс каенынаен кьаелаетджынтаен, уаелаесннтаен, даелаесннтаен. - Мах дае лаеппутае стаем эемае дае лаеппутаен аеххуыс каенынмэе цаеуаем, - дзурынц Кьаукьазаен. Ацы раестаеджы та Нартнйаен аемае Кьаукьазаен лаеппу райгуырдн, Дзаехн та йае ном. Ацы аефсаедтнмае, ног нронтнмае та Кьаукьаз радта йае дыууае лаеппуйы. Адон ныр каед нырма аенахьомыл сты, уаеддаер сае Кьаукьаз нае уромы. Лаеппутае сэехаедзег тырнынц аемае уромаег даер сае нал нс. Афтае цырдаей цаеуынц се ‘фсымаертаен аеххуыс кэенынмае. Уыцы наеуаег адаем, саехн нронтэе чн схуыдта, Кьаукьаз та уыдонаен радта кьаелаетджынты,. уаелаесннты, даелаесннты наемттае аемае арвыста семае йаехн дыууае лаеппуйы Каеджнйы аемае Алгьуызы. Адон арвыста эеххуыс кэенынмае уыцырдаем, каецырдыгэей дзырдхаесджытае ныхас хастой Кьаукьазмае, ома, дам, уым аемэе уым хьэеуы аеххуыс каенын. Дзырдхаесджытае цаеуынц аемае Кьаукьазмае хаессынц дзырд — табутае аемае сае аемдзу адаем царцнатае, дам, уыйонг смаеллавг сты, аемае, дам, лндзынц кьуыппытаем, эефцаеджытаем. Хнзынц аефцаеджытаем аемае саехн, дам, аеппарынц кьаедзаехтаей. Табуты адаем саехн даеттынц кьаелаетджынтаен, уаелаесннтаен, даелаесннтаен, сае разы каеугаейае: - Ма нае амарут, табутае лндзынц, мах даер нронтае стаем, Кьаукьазы лаеппутае. Ацыдысты та азтае, маейтае, бонтае аемае Кьаукьазаен аемав Нартнйаен райгуырднс лаеппу, Алаег та йае ном. Ліххуыс цаеуы алырдыгаей ноджы. Ліфтауцытае та дзаг каены куыд хаердэей, афтэе дараесаей. Зымаегон дараес - хнцаен, саердыгон дараес - хнцаен. ЛЕфтауцыты бадынц бнйджытае. Куыд саердыгон цаермттаей, афтэе зымаегон цаермттаей бнйынц пысултае, афтае кьахыдараес дэер бнйынц, раехсынц. Лірвнтынц хаесты быдырмае, 243
хаехтаем- дараес, кьахыдараесаей, уаелаедараесаей, хаерннагаей - теуатыл, дзыгуынтыл, баехтыл. Рацыднс азтае, маейтае, бонтае, аемае та Нартн аемае Кьаукьазаен райгуырднс лаеппу Хаезар. Нрон фаеснваед кафынц, зарынц, сае кьаехтыл нал лаеууынц фырцмнэей. Кьаукьаз сын ахаем аегьдаеуттае сараезта, аемае сае цот фылдаераей-фылдэер каендзаеннс царцматаен аедасаей. Заеххы цьар сае саертыл нсынц кьаелаетджынтэе, уаелаесннтае, даелаесннтае фырцннаей — царцнатае раехджы скуынаег уыдзысты, заегьгае. Рацыднс азтае, маейтае, бонтае авмае та йае дыууае фырты аервнты Кьаукьаз хаестмае. Адон сты Дзаехн аемае Алаег. Адонаен семае аервнты амаей-ай хуыздаер лаеппуты - мрон фаеснваеды. Жрвнты сын семае хаерннаг, дараес, цы раестаегаен сае цы бахьаеуа, уый баерц. Дзырд хаессынц дзырдхаесджытае: - Нттаег дард стаем, фаелае табутае ннкуал зынынц. /Еддагон адаемты араентаем бахаеццае стаем. Фаерсынц нае уыдоны адаем: “Цы аегьдаеуттае раезы Кьаукьазмае?” —Махаен не ‘гьдаеутгае фыццагаей даер сты аемае лаег лаеджы фыд хьуамае мауал бахаера. Мах сае цаегьдаем лаеджы аефхаерджыты, сае хнстаерты, нае сыл ауаердаем, каем сае араем аемае ахсаем, уым сын сае саертыл аерхуытае хуыйаем, уаермыты сае аеппараем аемае сае сыдаей мараем. Жддагон адаемаен ацы ныхаестае нттаег аехсызгон уыднс аемае нын арфэетае кодтой. Каестаер лаеппу каед нырма аенахьомыл у, уаеддаер куры Кьаукьазаей: - Арвнт мае, ме ‘фсымаертаен баххуыс каенон, царцнатммае хаест хьуамае маеныл адмх уа. Кьаелаетджынтнмае, уаелаесннтнмае, даелаесннтнмае сцавттае кодта Кьаукьаз йае каестаер лаеппуйы аемае йае арвыста хаестмае. Дзырдхаесджытнмае хаессынц бонаей-бонмае, райсомаей- нзаермае, куыд хурыскаесаенаей, афтае хурныгуылаенаей, йае рахнс фарсаей, йае галну фарсаей табутае аед царцнатае нпкуал сты, аемае сае ном даер фесаефтнс. Каед ма нуавй-ну раетгы ма нсчн баззаднс, уыдоннмае даер тох цаеуы. 244
Нуныхасаей царцнагае фесаефтысты аемае нууылдаер нронтае снсты. Кьаукьазы тох табуты ныхмае цыднс саедае азты, саедае азты, цалынмае Кьаукьазы фаендтае нууылдаер нае сфндар сты царцнаты аехсаен. Азтае ацыднс, маейтае ацыднс, бонтае ацыднс, аемае хаесты быдыраей раздаехтнс Кьаукьазы хнстаер лаеппу Нрон. Йае фыдаен дзуры йрон: - Арфае ракаен хураен - йе скаесаенаей, йае ныгуылаенмае, йае рахнс фарсаей, йае галну фарсаей, нууылдаер нронтае сты, царцнатаен сае табутнмае кой даер ннкуал нс аемае пууылдаер бындзагьд снсты. Ды, мае фыд, Кьаукьаз, мае мад Нартн, базаеронд сіут аемае уае ныр дзаегьаел нал ныууаддзынаен. Нае фаеснваед каемыты аембаелынц аеддагон адаемтнмае, аеддагон адаемтае сае фаерсынц: “Цы Дзннад уаем нс, цаей тыххаей цаегьдут ацы адаемы?”. Уыдон сын дзурынц: “Уымаен аемае лаеджы фыд хаерын хьуамае мауал уа, хьуамае сываеллон раеза аедасаей, хьуамае хьомыл каена, хьуамае ног аегьдаеуттае аераеваераем, хьуамае лаегхордзннад фесаефа аермаест махмае нае, фаелае сымахмае даер аераеваераем айхуызон аегьдаеуттае. ТЕддагон адаем нттаег бацнн кодтой аемае чн фехьуыста ацы ныхаестае, лндзын байдыдтой нронтаем, Кьаукьазмае. /Еддагон адаем, нае алыварс чн сты, уыдон даер куы базыдтой, ахаем аегьдаеуттае каей аерхауднс, лаеджы хаерын каей нал хьуамае уа, уаед сае хнстаертнмае тох байдыдгой, цаемаей лаегхордзннад мауал уыданд аемае ног аегьдаеуттыл хьуамае уыдон даер байдайой цаерын саернбараей. Табутаей ферваестысты Нрыстоны. Кьаукьаз йе стдаес лаеппумае аердзырдга, фаестаемае сае хаедзармае аеркодта, сараезта стдаес фаелысты нысантае — нуыл аертын аехсаез аемае сын загьта: - Сымах аервнтын аегас Нрыстоны хьахьхьаенынмае. Ацаеут хурыскаесаенырдаем, йае рахнсфарсырдаем, йае галнуфарсырдаем, хурныгуылаены ‘рдаем, йае рахнсфарсы ‘рдаем, йае галнуфарсы ‘рдаем. Даеттынуынбынаеттае, аервнтынуае бынаетгаем. Уае бынаетты хьуамае нрон фаеснваедаей аефсад саразат, кусгае даер хьуамае каеной 245
ацы аефсаедтае аемае хьахьхьаенгае даер хьуамае каеной йае алыварс. Абонаей фаестаемае нал уыдзысты наедаер кьаелаетджынтае, нждаер уаелаесннтае, наедаер даелаесннтае. Даеттын уын аегьдауаен аемае фаеткаен: аразут дзаеппадзтае - хаедзары цал удгоймагы уыдзаен, уал. Афтае саразут дзаеппаз, аемае лаегбаерц куыд уа дзаеппазы аерхуыссаентае. Бннонты цал райгуыра, уал ног дзаеппазы сараезтаеуа. Галнудзннад чн каена, уыдон удыгасаей хьуамае ныххнзой дзаеппазмае аемае афтае хьуамае амаелой. Каед дзаеппазы чн бахаудн, уымаен фаестагмае раестдзннад разына, уаед заераедты бакаенут аемае уыдон сын хьуамае заегьой: “Таерхонмае гаесгае ды зылын дае, рахнз дзаеппазаей аемае адаемы аехсаен аерзнл, бакус, куыд нннаетае”. Каед заераедты ныхасмае нае аерцаеуа, уаед сылгоймаегтаей саразут нронваендаг аемае уыдон хьараеджы раестаеджы дзурдзысты: “Ды маелаетаен аевгьау дае, ды бахаудтае зынджы хуымаетаеджы, цаерынхьуаг дае, рахнз аемае дае адаемнмае, нрон адаемнмае цы дзырд радтай Кьаукьазаен - аез даен нрон, заегьгае, аемае хьуамае цаерон нрон дзыллаенмае Кьаукьазы аегьдаеуттыл. Хьуамае рахшай”. Каед та сын нае рахнза, уаед та йаем ноджы нронваендаг каенынц заеронд лаегтнмае аемае йын лаегьзтае каенынц. Каед йае бон нал у аемае уыйонг ахаудн, уаед аем аервнтынц фаеснваеды аемае йае рахаессынц аеддаемае аемае йын аеххуыс каенынц, каед ма, дам, раздаеха. Каеннод, каед амаела, уаед фаестаемае дзаеппазы аеваерынц. Нуныхасаей, Кьаукьаз йае лаеппуты аднх кодта аегас Нрыстоныл, хаейттае сын радта, аегас Нрыстоны байуаерста йе стдаес лаеппуйаен. Алы ран, Кьаукьазы лаеппутае каем сты, уым Кьаукьазы лаеппутаен аевзаерст лаегтае чн сты, аеууаенкджын лаегтае аемае уыдоны распдтмае чн нае байхьуса, уыдон даер хьуамае дзаеппазы ныххауой. Каед йаехаедаег, аевзаерст лаег, аеууаенкджын лаег нсты галнудзннад сараза Нрыстонаен, уаед Кьаукьазы лаеппутаен йае фыдаей бар нс аемае ахаем аевзаерст аеууаенкджын лаеджы даер ныппара дзаеппазы. Кьаукьаз цы стдаес фаелыст нысаентгае сараезта йе стдаес лаеппуйаен, уыдонаей алы фаелыстаей нутае ныууагьта йаехнмае, 246
йннагтае радта лаеппутаен агмае 'сын загьта: “Уый уын нысаенттае, ахаессут, нутае сымах уаент, нннаетаг — маенмае. Нсты зындзннады куы йыххауат, уаед мын ацы нысан агрвнтут аеууаенкджын лаегнмае аемае уае уаед аез базондзынагн, каецы лаеппу бахауд зындзннады. Кгед уаем цнн, хорздзннад уа, уаеддагр мын хьусын каенут. Хнстаер лаеппу Нрон, Кьаукьаз куы базаеронд, уаед хаедзары баззаднс. /Ехсаев аемае бон раезынц хьаеутзе, сахартзе. Лігас Нрыстоны уыцы хорздзннаедтае, даесныдзннаедтаг, каецытае уыднс царцнаты адагмтагн, баззаднс аегас Нрыстоны: хаедзар аразыны дагсныдзннад, баелаегьтае аразыны даесныдзннад. ЛЕфсаейнаг аразындзннад дэер фагзынд Кьаукьазаен. Ацы дэесныдзннады фаерцы агхсаевэей- райсоммае фагзынын байдайы сахартае аемаг хьаеутае. Хьусынц ацы хорз аегьдаеуттаг аемае куыстытае Прыстонаей агддаедаер цы адагмтае цгерынц, уыдон агмаг сагм цаеуынцКьаукьазы аервыст лаеппутаем аемае саг курынц: - ТЕрцаераем мах даер ам. Мах даер фаенды нронтае суаевын, мах даер фаенды уе ‘гьдаеуттыл цэерын, мах дагр фагнды нае сываеллаетты схьомыл кгенын, куыд нронтае. Цаевнттон хьуыддагаей, махаей аеддагдагр уыдысты нннаг адаемтагм хнстаертае, каецытаен сае наемттае уыднс Кьамбнз агмае Псаманнт2. Псаманнтаен уыднс цьусдаер адагм агмае уыднс ну лаеппуйы хнцау. Кьамбнзаен та загнагг наг уыднс, уагд аграемысыднс Кьамбнз аемае Псаманнтмае уазаегуаты бацыднс, каед, дам, мын йае лаеппуйы аргагвднд, уыцы хьуыдыйае. Псаманнт Кьамбнзаен нттаег хорз бафысым нс, фаелае йын йае нунаег лаеппуйы уаеддаер нае аргагвста. Кьамбнз куы аздаехтнс, уаед бартхьнраен кодта: - Ды мын хорз фысымдзннад нае радтай маенаен, заегьгае, гьеныр аез дын схос каендзынаен, дае лагппуйы дын маехаедаег аргаевддзынаен. Прыстонагн йаг ном куыннае айхьуыстнс аеддагон адагмтаем даер аемае сае хнстаерты онг даер, ома, Прыстоны адаемы агргаевдагн, дам, нал нс. Уымае гаесгае Псаманнт стардта йае лаеппуйагн йемае йзе фаеллой, цыдаернддаер уыднс, саеваердта теуатыл, дзыгуынтыл, баехтыл аемае йаг лаеппунмае рарвыста, уыцы ‘рдыгаей аеввахсдаер чн уыднс, Кьаукьазы уыцы фыртмаг агмаг йын лагппу загьта: 247
- Курын дае, уый дын мае фыды фаеллой, цыдаернддаер у, уый дын мае адаем. Сымах стут аестдаес аефсымаеры аемэе маен даер айсут нудзесаем аефсымаераен. Мае фыды фаеллой цыдаернддаер у, уыдон давр сымахмэе хзессын. Кьамбнз наем аерцыднс эемае хьуамае мае фыдаен маен аргаевдын кодтанд, куыд уазаегаен. Кьаукьазы лэеппу йаехн аеууаенк лаегаен радта йае нысан аемае Псаманнты лаеппуйаен загьта: - Ацу мае фыдмае аемае акаен демае ацы лаеппуйы даер, фаеллой ам баззайаед. Йае фыдаен ныстыдта: “Йае адаемтае даер маенмае радта. Гьеныр дын цы аскьуыддзаг каена мае фыд, ууыл баззайдзаен”. Жрцыдысты Кьаукьазмае, каей заегьын аей хьаеуы, йае саераей йын акуывта лаеппу, йае зонгуьпыл аерлэеууыдн, балаегьстае кодта, загьта йын: - Даеуаен нс аестдаес лаеппуйы аемае дае курын, маен даер айсай нудаесаем лаеппуйаен. Ноджы йын радзырдта, цаей тыххаей ралыгьднс хаедзарзей, радзырдта йын Кьамбнзы хьуыддаг. Кьаукьазаен ацы хьаестытае куы ракодта лаеппу, уаед ын Кьаукьаз загьта: - йсын дае, ды уыдзынае маенаен нудаесаем лаеппу, дае ном уыдзаеннс Саулаег. Жрвнтын дае маенае мае лаеппумае йае нысаннмае фаестаемае, цаемаей Псаманнты адаемы йэехнмае аербакаена, йзе адаемы йын Пры фаеснваеднмае схаеццае каена, Кьамбнзы нышіырх каена, йаехн йын аерцахса Кьамбнзаен аемае мын ардаем аерхаеццае каена. Цалынмзе уыдон ныххаеццае уыданккой Кьаукьазы лаеппумае, уалынмае Кьамбнз базыдта Псаманнты лаеппу каей ацыднс Прыстонмае, Кьаукьазмае хьаст каенынмае. Каей заегьын аей хьаеуы, Кьамбнз схаецыднс аемэе йаехн доны баппаерста. Ацы аеппает адаем, Пры фаеснваед аемае Псаманнты адзем куы балаебурдтой Кьамбпзы адаеммае, уаед уыдон загьтой: - Кьамбнз нал нс, фаелае мах наехн даетгаем Кьаукьазы адаемаен. Махаен тынг зехсызгон у, уае кьухы каей бахаудыстаем аемае уе ‘гьдаеутгыл каей цаердзыстаем. Махаен аехсызгон у, Кьамбнз йаехн доны каей баппаерста. 248
Уаед Кьаукьазы лаеппу йаехпмае райста Кьамбнзы аемэе Псаманнты адаемты аемае сын хнстаераен баураедта Саулаеджы. Уыдон даер уыцы аегьдаеутгыл баураедга, цы ‘гьдаеуттае йын Кьаукьазаей дзырдгонд уыднс. Рацыдн та раестаег. Кьаукьаз нтгаег смаеллаег нс, рацардн фондзсаедае азы, фаелае йае лаеппу Нрон, каед уый даер базаеронд нс, уаеддаер йае фыды фаедзаехстытае йае бон у нырма аеххаест каена. Амарднс Кьаукьаз. Рацыдысты та бнрае азтае, маейтае, бонтае. Нартн даер амарднс. Нрон архайы. Нартнйы цот сбмрае сты, мае хур. Бнрае цот сын баззадас. Нрон даер амардас. Рацыдысты та бнрае азтае, маейтае, бонтае аемае Кьаукьазы лаеппутае даер нууылдаер фаемардысты раестаггаей-раестаегмае, фаелэе саг цот, Нартнйы цот, баззаднс. Уыдон сбнрае сты. Абон даер ма Нрыстоны хьуысы Нарты цот бнрае каей уыдысты, уый. Нартнйы цотаей разагй чн ацыданд, схнстаер уыданд Нрыстоны, уый уыднс Гуыдар. Гуыдар афтаг араезта Нрыстоны аемае куыд Кьаукьаз. Цыдаернддаер аегьдаеуттаг фаелтау ныууагьта, уыдоныл фндар хаецыдн Гуыдар. Каед аемаг Кьаукьаз агфсаенгарз кусаендаеттае, хьэедаермаеджы кусаендаетгае, пысулы кусаендаетгае араезта, уаед Гуыдар уымагй уаелдаер ннцы сарагзта. Хнстэердзннад кодта Гуыдар. Алырдаем цыдас Гуыдар аемае афтаемаей хнстаердзннад кодга. Гуыдармаг даер афтае цыдысты, куыд Кьаукьазмаг, айсут нае, заггьгае, йрыстонмаг. Мах даер, заегьгае, сымах аегьдаеуттыл архайдзыстаем. Ныр ма, дам, махмае афтае раехджы нае фесаефдзаеннс лаегхордзннад аемае нэе мах фаенды нае сываеллаетты, нае цот рахьомыл каенаем, куыд нронтае. 55. Басыл аемае Олгьа Нарты фагснваедаей ну усагн райгуырдас лаеппу. Уыцы усаен мой наг уыднс. Ацы раестаеджы, Гуыдары хнстаердзннады раестаеджы, уыднс ну ус, йае ном Таераз. 249
Алы фнсынаей йаем цыдысты, фарстой йае зонд. Каед даесны нае уыднс Таераз, уаеддаер алцыппает даер хорз амыдта. Таеразмае бацыднс уыцы ус аемае йын загьта: — Нарты цотаей ну лаег мын тыхмн бакодта аемае мын лаеппу райгуырднс. Наедаер мае фаенды дзаеппазы бахауын, наедаер мае фаенды мае лаеппуйы амарон. Даеумае аербацыдтаен. Цы мын баххуыс каендзынае, цы мын бацамондзынае? — ТЕрбахаес маем дае сываеллоны, хьуамае йае басгарон, мае бараенаей йае сбарон. Ус аехсаевыгон сусаегаей аербахаста йае сываеллоны Таеразмае. Бараены уаелае саеваердта Таераз ацы сываеллоны, Таеразаей рауын-бауын фаекодта ацы сываеллоны аемае йын усаен дзуры: — Дае сываеллон днссаджы лаегдаер хьуамае рацаеуа. Уый тыххаей хьуамае сархайаем, сываеллон цаемаей удаегасаей баззайа аемае рахьомыл уа. Уыцы раестаеджы аендаер сыхы ну усаен йае лаеппу амарднс, мард сываеллоны йас уыднс аемае йын заегьы Таераз усаен: — Сом уыцы гыццыл лаеппуйы мард саехн дзаеппазмае бахаесдзысты. Дыккаг бон йае мады заердае нае фаелаеудзаеннс аемае нттаег раджы каеугае бацаеудзаеннс дзаеппазмае. Цалынмае уый нае ма бацаеуа, уалынмае ды хьуамае схаецай аемае бацаеуай уыцы дзаеппазмае, аемае уыцы мард сываеллоны уыдон мндаег батух аемае уым аераеваер дае сываеллон. Мард сываеллоны та ахаесс нсчердаем хьаедмае, уым баныгаен, куыд ннцы йае скьаха, арф. Дае хьус дар дардаей. Ацы хьуыддаг ды хьуамае саразай уалынмае, цалынмае уыцы ус наема бацыднс дзаеппазмае аемае хьуамае дае хьус дарай - цы аразы, цы мн каены, уыцы ус. Марды мад бацыднс аецаегдаер нттаег раджы, дзаеппазы уаелхьус каеуы мндаемае. Мндаегаей йаем сываеллоны каеуын райхьуыстнс. Ус йаехн баппаерста дзаеппазмае. Каесы аемае сываеллон каеуы. Фелваеста йае цаей мндаег уыднс тыхт, у ынмае аемае уыны сываеллон куыд тыхт уыдн, афтае уыдон мндаег тыхт уыднс ноджыдаер. Чн амарднс, уыцы сываеллоны ном хуынднс Басыл. Хьуыстгонд уыднс уыцы фнсынаен Таеразы хьуыддаегтае аемае зондджындзннад. Араст нс ус аед сываеллон аемае Таеразмае ныццыднс: 250
- Даг хорзагхаей, Таграз, ззегь мын: ацы сываеллон магн у аевн наг? Ды мын раст заггьдзынае. Мае сывзеллон знон мардаей баваердтон дзаеппазы аемае абон райсомзей бацыдтзен агмзе кэеугзейзе баййагфтон ацы сывзеллоны земаг мын зэегь раст: мзен у ацы сывзеллон агвн наг? Таераз ын загьта: - Ды нырма афтэе нэе базэеронд дае агмэе дзе саеры зонд ацэеуа. Лагппу даеу у, кзей ззегьын зей хьзеуы. Бакагс ма нудадзыг дае хуызагн куы у цагстагй, аерфыгаей. Гьа ныр ма мае хьагуы, хьуамае басмудон дзе дзндзнтагм агмае сываеллонмзе даер. Тэераз смуды сывэеллонмае даер агмае усы дзндзнтэем дзер. - Ацы хорз ус, мыййаг, ды смаг не ‘мбудыс, узе дыууэе даер пу буары смаг кагнут. Дае лаеппуйаен йае ном цы хуыйны? Мад ын дзуры: - Мзе лаеппу хуыйны Басыл. - Барагныл мын аей аераевагр. Стагй йае кьухтзем зей снста Таграз сывагллоны аемзе загьта усаен: - Магнаг хорз ус, дае лаеппу Нрыстоны хуыздаер лаег ралзеудзаеннс, фаелае йаем дзаебаех базнл. Дае бон цы уа, мацаеуыл ын бацаугерд. Ай хуызэен гуырдтытае Нрыстоны афтае арзех наг гуырынц, фаглаг дае бон цну, уымагй йаем дае хьус аердар. Куыд хьомыл кзена, афтае мзенаен даер хьусын каен, дзаебаех у, аензеннз у, рынчын у, уагддаер мын хьусын каен. Ус сываеллоны ныхьхьзебыстзе кодта, апьатае йын кодта аемае йае ахаста йае хаедзармэе. ТЕрбацыднс йае аецагг мад аемае йын дзуры Тзеразаен: - Дае рын бахагрон, цы бацпс, цы хуызагн у мае лаеппу? - Даг лаеппуйы аез дзаебаех федтон, сбарстон аей. Уый рацагудзаеннс Нрыстоны аргь лзег. Йаг наеузег мадагн аей бауарзын кодтон. Бауырныдта йае аецгегдагр, ай йае хьаебул у, уый, фаглае уый сывэеллоны афтзе арф хьуамае баныгаенай агмаг ннкаецагй разына. —Ма тагрс, Таераз, дае рын бахзерон. Ліз дэе разы зоныгыл кэенын, ацы дзэебаехдзннад каей аразыс сылгоймагаен аемэе Нрыстонаен. Уыцы сываеллон ахэем ран баваердтон, агмаг хаехтаг куы ракэелой, уаеддаер ннчн базондзаеннс, уымаен агмаг цалынмаг хаехтае ракаелой, уалынмае сываеллон даер йагхагдаег сыджыт уыдзаеннс. 251
— Мады згердге сывагллонген нттаег адджын у. Ліз ын загьтон, куыд-пу гербацаеуа уыцы ус араех мгенмае аемзе мын хьусын каена, куыд уыдзаеннс сываеллон. Куы дын-ну даем хьусын каенон, уавд- ну аербацу, куыд уазаег земае-пу дае сывгеллонмге даер бакаес. Дае бон у, дае кьухмзе даер зей снсай, куыд уазавг аемае йыл бацнн каенай. Лавппу раезы, каед нсчн раезы азтаей, уаед уый маейтгей эемае кьуырнтаей раезы, уыййас. Рацыднс раестаег, азтае аемае лаеппу сснс фынддаесазыккон, хьазынхьом сснс йе мгаерттнмае. Басыл йе ‘мбаелтшмае фылдаер уарзта хьаелаей хьазын. Басыл раезы, дынджыр каены, стдаес азхьом сснс. Хьаелаей хьазыднс. Йае хьаел ныкькьуырц кодта аемае хьаел атылднс аемае ну чызджы кьахыл саембаелднс. - Ай, даелае лаеппу, де схаессаег мауал схаессаед аендаер, мае кьах мын асастай. Каед уый хуызаен сгуыхт дае, уаед цыппар аемае ссзедз цаеугаедаетты уыцы фарс хурыскавсаены рахнс фарс цы маесыг нс, уым маесыджы мндаег ахаесты бады Гуыдараен раесугьд чызг Олгьа, каецыдаер Гуыдараен усаен нае бакуымдта. Каед даеуаен уыйас дае бон у, аемае ахаем сгуыхт дае, уаед уый даехнцаен усаен аеркаен, - загьта чызг Басылаен. Гуыдараен йаеус раджы амарднс, нырма лаеппу уыднс, афтаемаей. Гуыдарыл цаеуы дыууае саедае азы. Олгьайыл та аехсаврдаес азы. Маегуыр мады аемае фыды чызг уыднс Олгьа, нарты цотавй аемае Гуыдараен усаен нае бакуымдта. Олгьа афтае раесугьд уыднс, аемае аехсаевыгон-ну куы ракастанд аеддаемае, угед баестае ныррухс-ну, куыд хургей, аемае алыварс чндаернддаер цардысты, нууылдаер-ну райхьал сгы аемае-ну базыдтой, хорздзннад каей нмцы нс: Олгьамае каенае скьаефджытае зербацыдысты, каенае тынбнджытае, уымаен аемае Гуыдар афтае фндарэей дардта аемае ахаем хьхьхьаенджытае уыднс йае маесыджы алыфаерсты, аемае Олгьа хуымгетгедокы нае ракастанд дуармае. Олгьайаен йае фыдгей йын баззадпс ну нысан байраг, байраджы аеддае ма йын ноджы баззад днссаджы аерттнваг нысан зврдаег маейы хуызаен. Олгьайы фыд куы марднс, уаед ын афтае загьта: 252
- Маг чызг, уадзаем дын ацы байраджы аемае ацы аердаегмаейы хуызазн нысан, каецыдаер хурау аертгнвы. Мой куы скаенай, мае чызг, уаед ацы нысан дае мой йае рахпс рнуыл аедцейае бахуыйаед аемае йае уаелае уаед, цалынмае удаегас уа. Ацы байрагта аенаемаенгаей даер хьуамае акаенай дае моймае аемае хьуамае баехаен сбаеззын каенат. Цалынмае удаегас уат, уалынмае йае ма ныууадзут. Уый даер хьуамае сымахнмае амаела. Уыцы аехсаев Басыл схуыссыднс, ныддаргь сты йае хьуыдытае эвмае фзендтае, цыма аегас даес азы хуыссы, афтаг. Райсом сыстаднс аемае йае мадаен загьта: - Нана, аез дард фаендагыл цаеуын аемае аераегмае куы здаехон, уаед маст ма каен. - Цы? Дардмае цаеуыс? - Йае мад ын днсгаенгаейзв загьта,- аемае дае чн аервнты? Гуыдар дае мыййаг нсчердаем аервнты? - Нав, нана, нае, Гуыдар мае ннчердаем аервнты. Маенаен маехн саермагонд хьуыддаг нс аемае уый тыххаей цаеуын. Араст Басыл, фаецаеуы. Йае мад йае фаестае рацыд аемае каеуы, йае фнсхьаед кьухтаей йае цаессыггае саерфы. Басыл ын дзуры: - Ма ку, нана, аздаех хаедзармае, аез цы хьуыддаджы тыххаей цаеуын, уый даеуаен даер аехсызгон уыдзавннс. Басыл араст аемае фаецаеуы. Йае мад баздаехт фаестаемае аемае гуым-гуым каены йаехнцаен: - Нырма цы каенон, куыд цаердзынаен? Сываеллон схьомыл кодтон аемае, гье, ныр схаецыднс аемае цаеуы. Каедаем цаеуы, ннцы йын зонын. Афтае заегьон: усіур цаеуы нсчердаем, уаед нырма аенахьомыл у. Нуыл ыл цаеуы ссавдз азы, аендаер нае. Цаей, йае амонд хорз уаед. Цаемаедаернддаер цаеуы - йае амонд хорз аемае нфтонг уаед, аемае йын хаелар уаед мав дзндзнйы хуыпп, - аемае ус йае дзндзнтыл хаецы. Басыл цаеуы. Каем баелаегьтыл, фурдтыл аемае стыр цзеугавдаетгыл дзер. Кавм даетгае наей, уым баехтыл. Фаенымадта Басыл цыппар аемае ссаедз дынджыр цаеугаедоны. Бахаеццае нс цалдаер боны фзестзе хурыскаесаенаен йае рахпс фарсы ‘рдаем стыр цаеугаедоны былмае. Дае бон наеу фалаемае ахнзай, каед даем Гуыдараей нае уа нысан. Гуыдар даер, куыд Кьаукьаз, куы-ну арвыста нскаей хьуыддагмав, уаед ын-ну йае нысан лаеваердта. 253
Лірфарстой Басылы доны былы чн лзеууыдысты, уыцы баглгегьты хьахьхьаенджыгае: - Чн дае, цаваер дае, каей аервыст дае? Басыл сын загьта: — Аіз даен мзегуыр лзег, рацыдтаен аемае мае фаенды нттаег хорз бакусон баелаегьы уаелаз. Лімае нннаетае йае фазрсынц: — Каед дае афтае фаендыдмс, уаед нае хнстгераей, Гуыдараей, нысан цазмэен нае рахастай? — Гуыдар дард нс аемае аез та ам аеввахс даен аемаз цалынмае Гуыдармае ныццыданн, аез аеххормагаей амардамн. У ый размае бонты цалынмае Басыл уырдаем бацыдамд, уа лынмае сын-му дзаебаех баелаегь скьаераег амарднс. Бзелаегьы кусджытае лэеппуйы бафаелвзердгой аемзе загьтой: — Каед аем Гуыдарзей нысан нзей, уаеддзер куыд зыны - лаеппу йттаег хорз зоны баелзегьнмзе архайын земэе хорз бакусдззеннс. Айстой Басылы саехнмае кусынмаз. Фалэердзем хнзы аемае ацырдаем дэер араехсы, хорз нае, фаелае уаелдайдазр хорз. Басыл куысты-ну куы ваеййы, уаед-ну мэесыджы алыварс рацу- бацу каены аемае хьахьхьаены, баераег каены, куыд бацаеуа, кавцэей йаем йс бацазуазн аемае куыд эенцондаер уыдзаеннс маэсыгмаэ бацаеуын. Басылы разхджы баелзегьты хмстаеразй снысан кодтой, фаелае Басылы хйстзердзннады мает наей. Уыйонг уымаен йае хьуыдыйы нс - раесугьд Олгьа йае кьухы куыд бахаунд. Цаеуынц бонтае, мзейтае, азтае авмае Басыл бнрае хорздзннад аемае нываезт сбаераег кодта. Фазлэе йе ‘намонддзннад уый у, аемае баелаегьтае нзаераей нал кусынц азмае азхсаевыгон баелаегьтае- ну бауромынц маесыджы ‘рдыгаей авмае сын хьахьхьаенджытэе ваеййы, мачн сае аласа, мачн сэе суадза, ма сызмаелой. Алы баелазгьавн даер йае хьахьхьаенаег хмцаенэей уыдмс. Каей заегьын аей хьэеуы, Басыл нттазг хорз сбаераег кодта йае фазнд. Басыл маесыджы хьахьхьазнджыты, Олгьайы хьахьхьаенджыты куыд сбавразг кодта, афтаз сбаеразг кодга маэсыджы дуаерттае дазр, уымаен азмае дуаэрттэе-ну куы бакодтой, уавд хьннц-хьннц кодтой аемае аегас адаем, хьахьхьаенджытае аэмае ннназ адазм даер, мэесыджы алыварс чм цардысты, уыдон райхьал-ну сты. 254
Басылы кьухы бафтыдас даес бараены сой, уаврдаехтае1. Уазрдаехтае йае хьаеуынц хьахьхьаенджьпы баеттынаен. Лімбнсзехсагв куы сснс, уаед Басыл йае куыстыл ныллаеуыднс. Маесыгзен йае алыварс нс фондз хьахьхьаенаеджы. Басыл йаехн баппаерста хьахьхьаенаегмаз, сбаста йын йае кьухтае, йэе кьаехтае уаердаехтзей. Хьахьхьэенджытэе кэерэедзнмэе дэерддзэеф кзей лзеууыдысты, афтэемэей ннцы зонынц сэе кэерзедзнйы ахсыны хьуыддагэен. Дыккаг хьахьхьаенаегыл даер афтаемаей йзехн баппзерста аемае уый даер афтае тагьдаей бабаста кьахаей, кьухаей. Сае дыууаейы нумае сбаста аемае сын дзуры: - Ма сыбыртт кэенут, аендаера доны уае афтае бастаей баппардзынаен. ЛЕртыккаджы даер афтае бабаста уазрдаехавй - кьахаей аемае кьухаей. Дыууэе аембалмае йае аербахаста авмае йае уыдоныл бабаста, аемае уымае даер афтае бартхьнраен кодта. Цыппэеравммае даер афтае бахьуызыднс аемаз уый даер бабаста, аербакодта йае аертаз баст аембалмае. Уый даер уыдоныл бабаста аемае йын загьта: - Ма сыбыртг каенут, зендзера уае нууылдаер доны баппардзынаен. Фаендзазммаз дэер бахьуызыднс, йэехн йыл баппаерста, сбаста йае уаердаехаей, аербаласта йае йе ‘мбаелтгаем, бабаста уыдоныл аемаз уымае даер бартхьнраен кодта: - Ма сыбыртт каенут, зендаера уа доны баппардзынаен аемае уым ныххуыдыг уыдзыстут. Басыл сойае байсаерста дуары зплзентае, ома, ма схьннц-хьннц каена. Баст хьахьхьаенджьпы, нае баууаендыдн йае базстытыл, маесыджы каертмав баласта аемае сае фндар бабаста дынджыр заеронд базласыл, кэецыдавр уыдпс мазсыджы каерты. -Лігас цу, мае амонд, - загьта Басыл чызгаен. - Лігьгьаед дын у ам ахазсты бадын, цаеугае! - Чн дае, цавазр дае, каецаей аербатахтае, чн дае зербауагьта ардаем, азвн фазцагьтай уыцы аеппает хьахьхьаенджыты, каей таернгьаеды бацыдтае? - /Ез ннкэей таернгьавды бацыдтазн, авз нпкаейы нае амардтон, аез мазхн адавмазн сфавхьау кодтон, мае бон цы бауа, уымаей 255
сын хьуамаг баахьаз каенон аемае ззерондмаг хьуамае уон хосагн адаемагн. Каес-ма даехагдагг, ауал азы ахаесты бадыс, агмаг магхн аузелдай кодтон аемаг даеу хьуамае фервагзын каенон ацьі ахагстаей. Нырма ды дзер сонт чызг дзв агмзе зез дзер нырма сонт лзеппу дагн. Фаелзе маем уыйас зонд нс, аемае хьуамае адгемаен балаеггад кзенаем аез даер земаг ды дгер нузондаей, ну кьухаей, ну фаендаей. - Фаелаеу ма, уагдае, маензен мае фыд ну байраг ныууагьта, ныр уый даер хьомыл у махау эемэе уый даер бафаерсавм. Баехмав бацыднс чызг Олгьа аемае йын заггьы: - Лірбацыднс маем лаегшулзег, нае хьахьхьаенджыты нудадзыгдаер басаста. Байраг дзуры: - Уаедав цаеттае каен даехн, ардавм чн ‘рбацыдн, уый маенаен бараегагн дгер сбагздзагннс аемае даеуагн дгер мойавн. Гьеныр герэвджы мауал кагнут. Чызг йае фыдаей йын цы саргь баззадмс, уый рахаста. йфтындзы Басыл байраджы. Цалынмае уый байраджы нфтыгьта, уаедмге йын чызг рахаста, йае фыд ын цы ныууагьта, уыцы нысан, аемае йае рнуыл хуыйы. Ныррухс кодта талынг мгесыджы уыцы нысан, хурэей фыддэер. Ацы ‘рттывдмае цыма змаелын байдыдтой адаем, фаелае чызг нысан батыхта цармэей хнсаерфэены аемае йгехн даер бамбарзта каерцаей, цаемгей сае рухс мауал цаеуа. Бгехы раластой маесыгаей, йае уэелэе сбадтысты. Цыма змаелын байдыдтой адагм даер, базыдтой сае. Доны был ныллагуыдысты аемае сын гаенген нал уыднс. Баелаегьгаестэе даер сае базыдтой. Уаед сын баех заегьы: - Ма таерсут, чызджы рон аербадарут мав фындзы хуынчьытаем. Чызджы рон бадардта Басыл баехы фындзмае. Бавх ныххуыррытт кодта аемае фаендаг фестадн доны уаелае. Басыл йае астаеумае куы бахэеццэе нс, уаед ныхьхьаер кодта: — Абонаей фаестаемае ацы ахнзаен у Рон2. Агагпп ластой уыцы фарсмге, фгелге фаеднс схьаер сты. Баех сын дзуры: — Ма тагрсут, фаестаемае ма кагсут, уыдон мах нае раййафдзысты. 256
Баех гзепп каены хохагй-хохмае, быдыраей-быдырмав, фаелаг хьусы фаеднс тыхджынгей-тыхджындагр каены. Фаеднс уыдн доны былы цагрджытаей, каецытагн уыднс саг хнстаертае (хьахь- хьаенджытаг) Нарты цаеуаетагй. Баех цаеуы аемге цаеуы. Уаед сын баех дзуры: - Ма тагрсут. Кьаукьазы аефцагджытае куы разындысты, узед сын багх ноджы дзуры: - Доныл раст фагндаг. Басыл аемае Олгьа саехн аербаппзерстой Кьаукьазы фндзврт- таем. Уым аерхызтысты раестаегмае. Гуыдар уарзта Хьырымы цаерын аемае уым уыднс. Гуыдараен йае заердае аскьуыднс земзе фаемардмс, Олгьайы раскьаефт куы фехьуыста, уаед. Гуыдараен ноджы йае заердае уымаен аскьуыднс, аемае уый дзаебаех зыдта Басыл лаеппулагг кагй уыднс, адаем аей фылдаер кэей уарзынц аемав, дам, маен, Гуыдары, раппардзысты аемае, дам, Басылы бауромдзысты Нрыстоны хнстаераей. Йаехаедаег, уаелдаер куыд загьтам, араззендзетгзе ннцы фаеуаелдавр кодта Нрыстоны. Ноджы уымаен аскьуыднс Гуыдараен йае заердае, аемав йын загьтой: - Басыл, дам, Кьаукьазы фндаерттае аерцахста. Басыл аерцахста Кьаукьазы фндаерттзе агмае уым зерцарднс. Йагхм та расндтнс хнстаграей Нрыстоны. Йагхнцаен бннонтаен та расндтнс раесутьд Олгьайы. Йае фыццаг бонтзей Басыл разылдпс адаемтыл, сбаеравг кодта, чн цы кусын зоны - зелвнсын, хуыйын, тын уафын, аефсаенгарз аразын, кусагнгарз алыхуызон — аехсаеваей-бонаей баераег кодта. Гуыдары раестзеджы нттаег фаестнау баззаднс Нрыстон. Басыл сараезта кусагндаеттае - тын уафыны, кагрдтае аразыны. Дзаебаех хаедзагрттае аразын даер байдыдта. йу ныхасагй, Басыл тыхджын сфндар кодта йрыстоны. Басыл йае нысан аердаег маейы хуызаен нысан, зехсаевзей-бонаей йае рухс каемаен калдн, уый йае рнуыл дары, уымаей-ну базыдтой, Басыл, дам, аербацаеуы. 257
Олгьа гемзе Басыл цыма арвзей зертахтысты земзе уырдыгзей зерхастой семзе айхуыззен цзеттзедзннад алы куыстзен. Олгьа йзе алыварс тымбыл кзены, бонзей-бонмзе фылдаер аемае фылдзер кзены кьуымбнлзелвнсджыты. Басыл цаеуы земэе амоны алцы куыст зефсзенгуыст, мнгзензен, куыд мндзеггон мнгзензен, афтзе хзестон мнгзензентзе аразын дзер, зерцытзе, кзердтзе, хуымаетзеджы кзердтзе. узед нырма зехсаргаердтзе нзе уыднс. Нрыстоны алы фнсынзей цзеуынц кусджытзе земзе сын лзегьстзг каенынц: — Айсут, дам, нае кусаегаей. Мах даер, дам, уын баххуыс каендзыстаем паддзахадаен. Усаей аемае лаегаей нууылдаер цыдысты. Нттаег тагьд айхьуыстнс алы ран - хуры скаесаенаей йае ныіуылаенмае, йае рахнс фарсаей йае галну фарсмае - ома, дам, Нрыстоны уый хуызаен даесныдзннад, дам, каенынц аемае, дам, тагьд Нры тынаей саехн аембаерзын хьом снсты. Алы раны даер, ну каеронаей нннае каеронмае, тын уафджытае фесты. Уый онг тын уафынц аемае се ‘ваераентае аразынмае даер не ‘ххаессынц. Фос бнрае, кьуымбнл бнрае, алцыппает даер, баендаен даер байдыдтой бнйын. Ацы хьуыддагаен сае амонаег у раесугьд Олгьа аегас Нрыстоны сылгоймаегтаен. Басыл йае кусаендаетты афтае бнрае аразы заеххы кусаен мнгаенаентае аемае заеххы куыст адаемаен бнрае фенцондаер нс. Каед сын разаей уыднс царцнатаей баззайгае фыййаг, каенае цыргь хьнл, цаемаей-ну кьахтой заехх, ныр та сын уымаен фаезындн аефсаейнаг кьахаентае, фаераеттае: хуымты кусынц, тауынц. Сае разэей цаеуы Басыл. Куыд хуыздаер, куыд дзаебаехдаер аерзайдзаеннс маецреу, хор, нартхор. Садзы афтае дыргьхзессаег баелаестае даер аемае адон аеввахс куыд уой адземтзем. Хьаеутае аразы, адаем каераедзнмае хаестаег куыд уой. Дынджыр хьаеутае, гыццыл хьаеутае, каем куыд хьаеуы, цаемаей адаем зеввахс куыд цаерой каераедзнмэе аемае аеххуыс куыд каеной каераедзнйаен мндхьуыддаегты аемае знаегты ныхмае даер, дзуапп даеттын сае бон куыд уа знаегтаен. Цалдаер азы рацыднс аемае уыйонг хойраг аерцыднс Нрыстоны аемае наем аендаер паддзаехтае цыдысты нвынмае, цы нае саем уыданд, уымзей. Уыййеддземае, эендаер паддахадты адземтае днс кодтой Нрыстоны тынуафаенты эемае кьахаей-кьухмзе фаесмын дараесыл. Афтае фэелыст уыдысты Нрыстоны. 258
Афтге уыднс, эемае цармы дараес даер наг аппагрста Басыл. Рацыдысты цалдагр азтаг аемаг бзгмбагджы тынтагм дгер ахызтысты, каецы кусаендаетгае Гуыдары раестаеджы бафынаей сты. Раезы дзы эерхуы, фэейнаег, бпйынц ‘фсзейнагаей, аерхуыйае хаедаеттае, аразынц зефсзейнагаей, аерхуыйае худтае, уаелаедараестае. Уыдон цаеттае кодта заенгтаен, каенае мнд знаегтае куы фаезыной, каенае аеддаг знаегтае, уыдоннмае тохаен цаеттае куыд уа. Ну ныхасаей, цыдаернддаер хьаеутав раезы, гыццыл уа аевн дынджыр, алы хьаеуты бнйы аефсаейнагаей хаедаеттае, худтаг, цаеттае дары йаехн мнд аезнаегтаен аемае аеддае знаегтаен, дзуапп сын куыд радта. Лндзынц аеддагон паддзаехтаей адаемтае аемае цаеуынц махмае, йрыстонмае аемзе лаегьстае каенынц: мах дзер, заегьы, айсут аемзв ацы ран цардаей мах даер, дам, бафсаедаем, мах даер, дам, базонаем сымах хуызагн куыст. Раезынц стыр хьаеутае, аехсаеваей райсоммае куы акаесай, уаед хьаеутае ацараезы. Сае фылдаер хьаеутае доны былтыл. Стонгдзннад ферох нс адаемаей. Адаем дзурынц: - Махаен нае фыд Басыл, нае мад та раесугьд Олгьа, уыдон нын бнрае фаецавраент. Кувын даер базыдтой аемае нын нае хуцннаг бамбаерстой аемае наем намыс стыхджын кодтой. Каед ма Кьаукьазы царцнатае хьомы цардау цардысты, уаед ныр та намысы цард аерхастой Басыл аемае раесугьд Олгьа. Басыл йаехн цаеттае дары мнд знаеггаем, уымаен аемае уаеддаер аем мает нс, нае сыл аеууаенды, куыд мнд адаемыл даер, афтае аеддагон адаемыл дзер. Басыл ахуыр каены аегас Нрыстоны адаемы нрон каердзын каенын аемае алырдаем сае аервнты, цаемаей алырдыгаей фаеныкгае аемае чьнзнтае ма уой сае каердзынтае аемае дзаебаех каеной. Ацы хьуыддаджы тыххаей Нрыстоны Басылы нысан айстой аемае уый хуызаен каердзын кодтой, куыд аердаег маейы хуызаен аемае каердзынаен ном радтой - Басылы каердзын, дам. Тутырты дыццаеджы уый хуызаен каердзынтае ну скаенынц, Басылы номы тыххаей. Йае ном уыцы каердзынаен - Басыл. Басыл нрон лэегаен сфаелдыста нрон нуаезт — нрон баегаены аразын. Тутырты раемысыднс Басыл хьазт, хьаелаей хьазт, кафт, зард аразын. Ну ныхасгей даер, алы кафт, алцы зард, алцы хьазт — нууылдаер Басыл аербахаста Нрыстонмае. 259
Адаем нал зонынц фырцннэей цы кагной. Басыл, аегас Нрыстоны хнстаер, семае хьазы хьзелагй, тохснйаг, семае зары, семаг кафы. Ну ныхасаей даер, Басыл, нрон адаемагн алыхуызон куыстытае амоны, афтае сае алы хьазтае, алы мнты хьуыддагыл сае раевдз каены, уавлдайдаер та рагсугьд Олгьа. Алы куысты мндаег, алы хьазты мндаег алырдаем зынынц агмае аерттнвынц Басылы нысан агмае Олгьайы раесугьддзннад. Сае баех даер сын дзуры: - йттзег уагззау архайут, нтгаег уаеззау кусут, аендаера айхуызаен куыстытагй агмае амындтытаей уае цаерзен бонтае сцыбыр каендзыстут. Дардыл хьуысы Басылы аемае раесугьд Олгьайы ном. Мннтаей саем цаеуынц аемае курынц, куыд саг айса Басыл. Хьаедаей сын дыргьы баелаестае ласын каены аемае сае хьаеуты алыварс садзын каены, цаемаей сае раегьаеды афоны сырдты кьухы ма бахауой аемае адаем пайда каеной. Ахаем сырдтае, куыд хуы, куыд арс, дыргьы баелаестав цьаел каенынц, сафынц сае аемае адаем аенаепайда зайынц. Басыл даер аемзе раесугьд Олгьа даер нае рох каенынц сае кусаендаеттае, сае гарзаразаентае, сае тынуафаентае даер. Уыцы ‘рдаем даер тынг архайынц. Бнравты ахуыр каенынц аемае цаеуынц аегас Нрыстоны, йае ну каеронаей нннаемае сае аервнтынц. Нае араентаей аеддаедаер чн цаерынц, уыдон хнстаертае аервнтынц, цаеуынц саехаедаег даер, хаессынц наем кьуымбнл, баембаег. Нрыстоны даер зыдтой баембаег, фаелае йае пайда каенын нэе зыдтой, цалынмае Олгьа земае Басыл не ‘рбацыдысты. Кьуымбнл аемае баембаег нвынц тынтыл, хьуымацыл. Ну тыныл даесгай бараентае баембаег даеттынц. Ліхсаеваей-бонавй нав уафджытае уафынц. Каед эехсаев талынг ваеййы, уаед-ну артытае ссудзынц аемае-ну аехсаевыгаетты даер кусынц, нае сае фаенды баулаефын, афтае заерднагэей аемэе цннаей кусынц нрон адаем. Рацыднс цалдаер азтае, маейтае, аемае Басыл аемае раесугьд Олгьа аеппаетаей сфмдар кодтой Нрыстоны: куыд хаецаенгарзэвй, дараесаей, хаермнагавй. Нал дзы фендзынае йрыстоны баегьнаег адаеймаджы, чысылаей, стыраей — нууылдаер куыд кьахыдараесаей - кьогьодзм, аерчьн, цьар, - афтае уавлаейы даравсавй снфтонг сты. Басыл аемае 260
Олгьа аразын байдыдтой, цаемаей нрон сылгоймагаен йае дараесы хатт нрон хуыз уыданд: йае рнуыл аефтаугае аегьнаеджытае, йае саерыл раесугьд кьоппы хуызаен саерыл каенннаг. Сызгьаернн даер фаезынднс йрыстоны. Басыл аемае Олгьа аразын байдыдтой фндаертгае, цаемаей адаем алы улаефты боны саехн нрхаефстанккой. йу ныхасаей даер, алы улаефты аенцойбоны-ну куы сцагьтой дыууадаестаенон фаендыртае, уаед-ну лаег афтав аенхьаелдтамд, уаеларвы адаем нс аемае уыдон зарынц аемае кафынц. Уый аедде ма Басыл Нры фавснваедаен сараезта дугь, каецыйае уыдон даер савхн нрхаефстанккой. Каед Царцнаты раестаеджы аевзаер араезт баелаегьтае уыднс, уаед Басыл уый хуызаен сыгьдаег равсугьд аемае раеуаегтае-ну сараезта аемае фурды мндаег-ну бабаста дыууае-аертае баелаегьы нумае аемав афтае скьардта. Нугаейттаей-ну уагьта чысыл даетты, дыууаетае та - дынджыр даетты, аертыгаейтгае та фурды мндаег-ну ацараезта каераедзнуыл. Алы ‘рдыгаей йаем цыдысты Басылмае Нрыстоны аеддаедаер цаерджытае аемае йын лаегьстае кодтой, рауаей, дам, нын каен дае баелаегьтае. Сбонджын нс нттаег Нрыстон, фаелае Басылаен йае хорз зонд амонаег баех рарынчын нс аемае амарднс. Бнрае хьынцьым фаекодта Басыл, аегас Нрыстоныл даер айхьуыстнс, фаелае Басыл радта ныфс йаехнцаен, аегайтма хорз сахуыр сты, дам, мае нрон адаем, ннцы, дам, каены, маехаедаег, дам, сархайдзынаен. Бнрае азтае фаекуыста Басыл Нрыстонаен, фаелаеггад кодта, аехсаеваей-бонаей нае бафаелладнс, фаелае сын заенаег нае рацыднс Басылаен аемае раесугьд Олгьайаен. Уымаей Басыл цнн кодта, аехсызгон кодта, аемае йае адаемаей нунаег лаег даер, нунаег сылгоймаг даер йае раестаеджы дзаеппазы нае бахаудн. Афтае хорз куыстой, афтае хорз раезтнс аехсаеваей-бонаей хьаеутае, аемае Басыл йаехаедаег зылднс адаемыл аемае сын бузныг дзырдта. Нрыстоны араентаей аеддаедаер цаерджытае хнстаертае даер цыдысты аемае куырдтой Басылаей: аефсаедтае нын радт, Басыл, 261
мннгаейтгае, каед мах даер, знаегтае нын нс, басаеттнккам уыдоны аемае дае адаемау хорз цаернккам. Даеуаен нс хорз хаецджытае, аерхаесдзыстаем дын баембаег, кьуымбнл, сызгьаернн аемае алцыппает уый баесты дын ратдзыстаем. Басыл сын загьта: — Мае адаем цаеттае сты алцыппаетаей, тыхджын сты, ахаем тыхджын аефсад аегас дунейыл наей. Ме ‘фсаеддонтаен ннцы фаефндар уыдзаеннс заеххы чьылдымыл, фаелае мндаегаей маенаен маехнцаен мае адаем нырма ноджы хьуаг сты мнды цардаей, хьуамае саеххаест каенаем. Басыл тыхджын рынчын рацнс. Йае усаен, раесугьд Олгьайаен, фаедзаехсы: - Мыййаг, куы амаелон, уаед Нрыстоны дзаегьаелаей ма ныу- уадз. Олгьа загьта: — 2Е3 даеуаен бнрае хатты дзырдтон: даехнуыл фаецауаерд, фаелае ды нае бадауаерстай наедаер даехнуыл, наедаер маеныл. Каед Нрыстонаен стыр пайда радтаем, ўаеддаер нырма афтае заераедтае не стаем, аемае нае Нрыстоны дзаегьаелаей ныууадзаем. Басыл амардн. Айхьуыстнс аеппает Нрыстоныл аемае ннцыуал зонынц. Хьаеутае аембырд каенынц. Саербаегьнаегаей сылгоймаегтае цаеуынц аемае нронваендаг каенынц сае каераедзнмае. Алы хьаеуы даер сау хуыз сахуырстой сае баембаегаей тынтае, хаедзаертгыл, баелаестыл аерцауыгьтой ацы тынтае. Ай у Нрыстоны саудараен нысан. Фондзсаедае хатг мнн мннтае цаераег Нрыстон аенаехьаенаей баззадысты аенаеннзаей аемае сндзаераей. Нрыстонмае хаестаег цы адаем цардысты, уыдон даер афтае скодтой сау дараес Басылы мардыл. Каед Басыл тыхджын уыднс, уаеддаер ннкаейы даер таерсын кодта, аемае ннкаемае даер хаецгае кодта аемае уымаен аей уарзтой нннае адаемтае даер. Басылы быныгаедтой Кьаукьазы аемае Нартнйы фарс Кьау кьазы фндаертты. Басылы фаестае Олгьа расндтнс йаехн Нрыстоны хнстаераей. Йае фыды аерттнваг нысан, йае фыдаей йын цы баззаднс, Басылы фаестае йаехаедаег Олгьа бакодта йае рнуыл. 262
Нрыстоны каерагттазй, Нрыстоны астазутаей цаеуынц аемаз азрвнтынц зондджын азмае зондцжын ус агмаг лаеджы аемае йын арфаз каенынц Олгьайаен, аемае йын ныфсытае даеттынц: - Амаей фаестаемаз ноджыдзер алы хьуыддаегтзе хуыздаер аемаз хуыздаер аеххаест каендзыстаем даеузен. Казд Басыл амарднс, уаеддзер мах хорз баххуыс кзендзыстаем даеуазн. Махаен бнраз нс Басылы ахуырдзннад азмае бнрае баххуыс каендзыстзем алы куыстзен дзер Нрыстоны. Нрыстоны зеддзедаер цыдаерпддаер хнстазртае уыдысты, уыдон даер азрвыстой сае лаегтае Олгьамае, аемае йын арфаетае каенынц: - Мах дынджыр бузныг стазм Басылаей -уыйхуыззен заендджын цард каей кодта, уый махаен даер пайда уыднс аемаз махаен даер азнцон уыднс. Мах ныфс нс, азмае ды даер афтае цаеудзынае уыцы аегьдаеуттыл, цы аегьдзеуттыл цыднс Басыл. Жмае махаен даер нае бон цы уа, уый даеуаен нае бацауазрддзыстаем. Олгьа йае адаемыл зылднс азмае сае фаедзаехста: - Зылындзннад, аевзаердзннад мацы саразут. Мае бон цы уа, уымаей архайдзынаен, аемзе Басыл цы кусаендаеттае ныууагьта аемае аегьдаеуттае, уыдон фзехуыздаер каенаем уемае нумае. Цыдысты азтае, цыдысты маейтае аемае кусаендаеттаей алыхуызон дзаума цаеуын бонаей-бонмае фылдаер аемае хуыздаер цы кодта, уый йеддазмае хьаджджын ннцы кодта Басылы фзестае Олгьайы руаджы. йрыстоны ахаем цзестзей кастысты Олгьамае, афтае йаз уарзтой аемае сын Олгьа куы загьтанд: нууылдаер, адаем, уаехн фурды бакалут, уаеддаер фаесте ннчн аерлаеууыданд. Олгьамае дзырд райхьуыстнс! хурысказсаенырдыгазй стыр доны былтыл хьуагдзннад нс. Олгьа сын загьта: - Базлаегьтзе азраеваерут Нхдоныл. Йае уазлае гзерзтае скодта, йае нысан йае уазлае аерттнвы Басылы маелаэты фаестае. Сбадтысты, йемае чн цыднс, йае даелдаертае, аемаз Кьуырма донмае аерхаеццае сты. Кьуырма доныл ноджы саем бану нс цалдаер базлаегьы аефсаздтаей. Фурдмае аерхаэццае сты. Фаендагыл алы ран сыл аембаелынц бзелаегьтнмае цаеттае зефсаедтзе. Стыр донмае бахаеццае сты. Дзаевгар йе ‘рдаеджы онг куы бахаеццае сты, уаед Олгьайы баелаегь цазуылдаер сазмбаелднс. 263
Олгьа йае даеллзегтнм® фаедаелдон сты, фаелае доны мндаег уаеды адаем тынг араехст уыдысты, куыд каесаегтае, аемае бакалдысты донмае. Олгьайы ма удаегасаей баскьаефтой доны уырмае3. Олгьа ма сын ну цалдаер ныхасы сфаераезта аемае загьта сын: - Кьаукьазы фндаерттаей, Нартнйы фндаертгаей, Басылы фндаерттаей уаехн ма снсут. Ноджы сыл фндараей аемае фндараей хаецут, аендаера фесаефдзыстут. Адон куы загьта Олгьа, уаед амарднс. Бнрае фаекуыдтой, йемае чн уыднс, уыдон аемае хьарджытае кодтой: - Нае мад Олгьа, аенае даеу ма цы каендзыстаем. Чн ма нын уыдзаен мад нваег, фаелае мах нудадзыг каеугае нае каендзыстаем. Лгрмаест абон стаем хьыгдард, фаелае дае номыл Нрыстон зарджытае каендзаен йае цаераенбонты. Абонаей фаестаемае хуры скаесаены стыр дон уыдзаеннс нае мад Олгьа. Абон даер ма хуыйны уыцы дон нае мад Олгьа. Олгьайыл афтае-ну зарыдысты: Раесугьд Олгьа хурыскаесаенаей, Лістыр донаей Рахьуыста хьуагдзннад; Кьаукьазы аефццжытаей ракастнс ТЕгас Нрыстонмае - ТЕмае хурау ныррухс кодта аегас йрыстон, Зарджытае каендзыстаем дае номыл, раесугьд Олгьа, Раесугьд Олгьа баелаегьтае Нхдоныл аераеваерын кодта, Йемае сбадын кодта йе ‘ууаенк хаестаеджыты, Дардыл аерзылднс, дард фаендаг банымадта, Йае маелает аерхаста хуры скаесаены Лістыр донмае, Каецыдаер хуыйны абон даер раесугьд Олгьа.4 Цалдаер боны, цалдаер маейы рацыднс, аемае ацы зараег айхьуыстнс, ахаелну аегас Нрыстоныл. Усаей аемае лаегаей нууылдаер зарыдысты ацы зараег каеуыны баесты, Олгьайы номыл, цаемаей Олгьайы ном макуы фесаефтанд Нрыстоны. 264
56. Нартнйы цот Рацыднс цалдзер магйы. Фаезындн сын хнстаерзен Наргы Уырызмаег земзе йзе ус та Сатана. Уырызмаег схнстзер нс Нрыстоны. Кзед Уырызмзег зондджын уыднс, узед йае ус Сатана дзес хатты зондджындаер уыдмс Уырызмзегаей. Рацыднс цасдзер рзестаег земзе Сатанайаен лзеппу райгуырдпс, фаелае ном раттын сзе бон нзе бацнс — амарднс сывзеллон., > Нарты Уырызмзег хурыскаесзенмзе йае рахнс фарсзей йае галну фарсмае арвыста адаемы алы хьаеутаем земае сын загьта: - Мзе лзеппу амарднс аензе номаей, цаемаей номджын суа, уый тыххаей сзедзе саедзейы лыстзег кьах, сзедзе сзедаейы та стуртзе аргзевдут алы хьаеуы. Дугьтзе рауадзут, баехтае ныффзелднсут, бзехы фаедыл зерзнлуі; Бараестырмае арвнтут, цземзей ме ‘нзеном лаеппуйаен дуар бакзена, мзердты дуар земзе йзе бауадза, земае йае бацаерын кзена, каем зей хьаеуы, уым. Каей ззегьын аей хьзеуы, ацы уаеззау хзест нтгзег фаезындн Нрыстоныл. Сатана йае разы лзеууыдн аемзе йын лзегьстае кодта: — Ай хуызаен мнтзе ма каен, Уырызмзег. Фесзефдзаенмс нае Нрыстон. Нннзетае даер байдайдзысты ахзем хьуыддаеггзе аемае Нрыстоны ннцыуал баззайдззен. Уырызмаег йзехзедзег ахаем цзелуарзаг уыднс, земзе бон земае аехсаевы нудадзыг цаел кодта. Аразын кодта нрон бзегзены. Кзед аей Сатана нае уагьта, уаед-ну ын Уырызмзег дзырдга: - Аінцад бад дзехнцзен, Сатана. Сылгоймагаен йае саеры хмл даргь у, йзе зонд та — цыбыр. Каей заегьын зей хьзеуы, Нарты Уырызмзег йае адземнмае цардысты нтгзег хьзездыг цардзей. Бнрае фаеллойтзе скодта, бнрае фаеллойтзе ныууагьта Басыл аемае уымзей. Уырызмаег мтгзег хорз зыдта, хьзездыг адзем зем каей нс, уый, земзе-ну раздзер лгеггзе арвыста уыцы хьаеумае, каедаем-ну цыд земае хаесджын кодта хьаеуты: — Хьуамае ацы рзетты аерзмлон земае мын аерцзетгзе кзенут куывд, бзегзены, кусзерттаегтзе, каеннод додой мын уае саер каены. Сатанайаен-ну загьта: - Цом-ну мемае, фен нзе адаемы, базон сзе. 265
Фаелае Сатана карз ныхасаей-ну ын дзырдта: - Саефдзыстаем айхуызаен дае хьуыддаегтаей, адаем смаегуыр уыдзысты аемае мах даер фесаефдзыстаем. Ахаем хьуыддаегтаем аез нае цаеуын. Уырызмаегмае цыдысты, Нрыстоны аеддаедаер цы адаемтае цардысты, уыдон аемае аефсад куырдтой Уырызмаегаей: - Ратт нын аефсад аемае уын мах сызгьаернн рагдзыстаем (уаеды раестаеджы сызгьаернн уыднс сыфтаеры хуызаен). Махаен знаегтае бнрае нс нырма не ‘хсаены аемае нае алыварс. Уый тыххаей нае хьаеуы дзаебаех аефсад, даеумае та нс тыхджын цаеттае аефсад. Радга аефсад Уырызмаег нннае адаемтаен, бнрае мнн хатт мннтае аемае сын загьта: - Мае араентаем аеввахс ма цаеут аемае уае цы хьаеуы, нууылдаер уын ме ‘фсад сараздзаеннс. Ліфсад уыднс баехджын, кьахджын. Сае уаелае уыднс аефсаейнаг худтае, аефсаейнаг быд хаедаеттае, куыд аерхуыйае, афтае аефсаейнагаей, аефсаейнаг аерцытае лаедзаеджы цьуппыл араезт. уыцы раестаеджы даер Нрыстоны хуызаен цаеттае ннчн уыднс айхуызаен гаерзтаей. Рацыднс азтае аемае Нарты Уырызмаег амардн. Баззаднс Сатана, Уырызмаеджы гаерзтае аернста, йае уаелае скодта аемае загьта: — Абонаей фаестаемае Уырызмаеджы хьуыддаегтае аемае аегьдаеуттае аез хьуамае аеххаест каенон. Батрадз, Хаемыц аемае Сырдон слаеууыдысты аемае йын загьтой: — Мах стаем Нарты цот аемае хьуамае уа Батрадз хнцаудзннадгаенаег. Каей заегьын аей хьаеуы, Сагананмае сбыцаеу сты. Каем аертае лаеджы, аемае каем ну ус. Бнрае тохы фаестае басастой аемае Сатанайы нал бауагьтой хпстаердзннадмае аемае Батрадзы баураедтой хпстаераей Нрыстоны. Сатана фырмаестаей рарынчыннс, нрон адаем саефынц, заегьгае. Амарднс Сатана. Каед аемае-ну Уырызмаег аервыста адаеммае, аерцаеттае мын каенут-ну хаерд, нозт, фаецаеуын уаем, заегьгае, уаед Батрадз та 266
хурыскзесаенагй хурныгуылаенмае йзе рахнс фарсазй йзе галму фарсы онг, ну ныхасаей даер, фондзсзедзе хатт мнн хатт мннты баерц нрон адаеммзе аервыста азмае сзе хазсджын кодта: - Мае хаедзары алы бон, аехсаевзей-бонаей хьуамае уа куывдтае аемае мын хаессут хойраг, нозт. Ацы азгьдау чн нае араза, уыдонаен азз сае фаеллойтаз нууылдаер байсдзыназн, сае хаедзаерттае сын басуддзынаен, сазхн сын фаецазгьддзыназн. Старстысты Нрыстоны чндаернддаер уыдысты аемае азххаест кодтой Батрадзы расндт. Куыд Уырызмзегмае цыдысты аеддагон адаемтзе аемае дзы азфсаедтае куырдтой, афтаз Батрадзмаз даер цыдысты фылдзераей- фылдаер аемаз сын Батрадз сцаетгае-ну кодта кьахы азфсад, бзехы зефсад, сцзеттае сын-ну кодта газрзтзе, уыцы рзестаеджы цы гаерзтаз уыднс, ахаем, аемае сын кьахазфсад мнн хатт мннты онг лаеваердта сызгьаерннтыл. Жддагон адазмтаен саехн мндазг уыднс змазстытае аемае сзе аефсад уымзен хьуыднс. Уыдон даер Батрадзы аефсад, каей заегьын аей хьазуы, аевзаердзннад нае кодтой, Батрадзазн йае коммаз кастысты аемаз цыдысты аеддагон адаемаен эеххуырсты. Батрадз йае каенон кодта. Ліхсаевы азмзе бон цаел кодта. Йаз адзем маегуыр каенын байдыдтой. Йаз бон каемаен уыднс, уыдон йрыстонаей байдыдтой лндзын аендаер адаемтаем. Мзеллаег каенын байдыдта Нрыстон, уымзен аемае цы зондджын адаем уыднс, дззебаех кусын чн зыдта, хьаебатыр, зондджын чн уыднс, нууылдаер аеддаемае хьуызыдысты мнн хатты мннтзей аехсаевзей-бонаей. Фаераез каемаен нае уыднс алндзынаен аемаз Батрадзы коммзе чн нае кастн, уыдоны Батрадз дзаеппазты азмаз уаермыты аеппаерста удазгасаей. Батрадз цыдпс йе ‘фсаедтнмаз азмае наз аузерста йае хьазутыл, афтаз аеддагон быцаеуады хьаеутыл даер. Скьаефта фаеллой хаерынаен. Батрадзмае скомкоммае сты Нарты Хаемыц азмае Нарты Сырдон. Хаемыц аемае Сырдон наз куырдтой Батрадзаей хорздзннзедтзе, фаелае йын дзырдтой: 267
— Ды даехнцаен скьаефыс айас фаеллой аемае махаен хай нае каеныс. Ай аеппает фаеснваед аеддагон хнстаертаен аервнтыс аеххуырстаей. Мах аеппын нмцаемае дарыс. Ацы быцаеудзннады Батрадз фаерынчын. Азігае, маейтае ацыднс аемае Батрадз фаесаднс аемае амард. Баныгаедтой Батрадзы, хорз хнстытае йын фаекодтой, бнрае саедаетае йын фергаевстой, бнрае баехтае йын ныффаелдыстой. Батрадзы маелаеты фаестае саехн расндтысты Нрыстоны хнстаераей Хаемыц аемае Сырдон. Уыдонаей нууылдаер ферох Кьаукьазы аегьдаеуттае, Басылы аегьдаеуттае аемае сае араезтытае. Счьнзн кодтой Нрыстоны цы аефсаермдзннад уыднс, цы хорзд зннад уыднс, цыдаернддаер хорз баззаднс Кьаукьазаей аемае Басылзей, уыдон. Устыты скьаефтой, тыххаей хаецыдысты устытыл, лаеппу фаеснваеды каераедзнйаен цаегьдын кодтой. Нрыстоны айхьуыстнс — царцнатае, дам, райгас сты. Хаемыц аемае Сырдон, дам, сае аегас кодтой царцнаты. Хурыскаесаенаей хурныгуылаенмае, йае рахнс фарсаей йае галну фарсмае пууылдаер ацы ныхас айхьуыстнс. Ацы ныхас айхьуыстнс аедцагон хнстаертаем даер, каецытае Нрыстонаей цы хорз адаем, цы хорз кусаег лыгьдысты, уыдоныл аембаелдысты аемзе сае саехнмае кодтой, саехнмае сае нстой цннгаенгаейае. Уырызмаег, Батрадз, Хаемыц аемае Сырдон Нрыстон схуыдтой Нарт, ранвтой йае ном Нрыстонаен. Сфаендыдн сае Нрыстоны Нарт схуыдтанккой. Уыдон аеууаенк-ну лаеваердтой саехн нарт-ну чн схуыдта, уыдонаен. Смаеллаег сты, Кьаукьаз цы кусаендаеттае ныууагьта, уыдон, Басыл аемае Олгьа уыдоны фаестае цы кусаенгаерзтзе сараезтой, уыдоны куыст фаемаеллаег нс, слаемаегь нс. Кусджытае лыгьдысты. Бнрае раетты кусаендаеттае нууылдаер ныллаеуыдысты. Дыдтагон адаемтаем даер айхьуыстнс, Нрыстоны царцнаты аегьдаеугтае райстой Хаемыц аемае Сырдон, дам. Хаемыц аемае Сырдон хыл байдыдтой, Кьаукьаз цы нысаенттае ныууагьта, йае лаеппуты ку ‘рвыста аемае сын цы нысаенттае радта, уыцы нысаентты тыххаей. 268
- Аірдаег магнаен, зердаег та - даеуаен, - дзырдга Сырдон Хаемыцаен. Хаемыц нае лаевзердта аемае заегьы Сырдонаен: — Кз хнстаер даен аемае аез ме ‘взаерст лаегты хьуамзе арвнтон аемае мае уыдонзен хьзеуынц. Азтае цыдысты, Хаемыц земзе Сырдоны хыл уаеддаер нае састнс. Хурыскаесаензей хурныгуылаенмае, йзе рахнс фарсзей йае галну фарсы онг йрыстоны зердзег бахаўднс зеддаг адаемты хнстаерты кьухы. Уый аедде ма мндзегаей чн баззаднс, лндзынц зеддаемзе аемзе саехн даеттынц аеддагон адаемты хнстаертзем, саехн уыдоннмае ну каенынц. Уый аедде ма мнн хатг мннтзе нрон хзестон адаем, хаестаен цаетгзе адаем аед гарз, аед баех, эед хаестон дзаума, куыд аеххуырст хаестонтае, уыдон дзер уым баззадысты, уымаен аемае фзендаг сын нал уыднс фаестаемзе раздаехьшаен. Нрыстоны цыдаернддзер гаерзтзе, цаерзенгзерзты аразаентае аемае баелзегьтзе уыднс, Кьаукьазы аемае Басылы фаестзе цыдаернддаер баззадысты, уыдон нууылдзер зендаер адземты кьухы бахаудысты. УЕддагон знаегтзе, нронты чн сзетгынц, уыдон бонзей-бонмзе хуыздаер каенынц сае гаерзтаей аемзе хзесты хьаруйзе. Хаемыц земае Сырдон сзе хылаей не ‘нцайынц. Сае ну дзер йе ‘фсзедты раз лаеууы аемзе нннае дзер йе ‘фсзедты раз, земае афтземаей хыл кзенынц гаерзтзей земае зеддагон адаемзен, знаегтаей ай аеххуыс у. Мндзегаей дзер хыл, земае аеддейы даер. Снстой йры знзегтзе йрыстоны ацы хорз баестзетзе, быдыртзе, дзеттае — уыдон сае кьухмае снстой, байстой сае. Сэехн хонынц Нарты Хаемыц, Нарты Сырдон, фаелае уыдон аразынц сае каерзедзннмзе хылаей Нрыстоны знаегты хьуыддзегтае. Нал аенцайынц. Уый онг даер бнрае нал баззаднс Нрыстонаей. Бнрае знзегты кьухы бахауднс. Аіхсаеваей-бонаей, лаегаей-усаей, сываеллонзей лндзынц Нрыстонаей зеддземае сзехн бафзедзаехсыны тыххзей знзеггы хнстаертаем, цаемзей ма фэецагьды уой зеххормагаей. Бнрае мнн хатты мннтзей Нрыстоны адаем нумае-ну куы лыгьдысты, аемзе сзе фзендагыл цыдзернддаер хьзеумае-ну бахзеццае 269
сты, уыцы хьаеуы бындзараей-ну бахордтой, аемае уыдон даер- ну афтцдаей баззадысты аемае-ну адон даер айфаестае афтае-ну лыгьдысты. Дыдтагон адаем даер, куыд Кьаукьазы раестаеджы, се ‘гьдаеуттае куы ранвтой, лаеджы хаерын даер куы анвтой, аемае се ‘гьдаеуттае афтае схорз кодтой, куыд Нрыстоны Кьаукьазы аемае Басылы раестаеджы, фаелае ай фаестае Уырызмаег, Батрадз, Хаемыц аемае Сырдон цьаммар хьуыддаегтае аразын куы байдыдтой, адаемаен сае фаеллой тыххаей куы нстой, тыххаей сын нозт куы аразын кодтой, тыххаей сын бнрае фос куы цаегьдын кодтой, аехсаеваей- бонаей мннас, цаел куы кодтой, адаемы даер афтае куы смаегуыр кодтой, аемае уыдон фыраеххормагаей лаеджы фыд хаерын даер куы байдыдтой, уаед куыд мндаег адаем, афтае аеддагон адаем даер дзырдтой: - Маенае царцнаты аембнсаендтае аемае днссаегтае, царцнаты аегьдаеуттае, дам, фаестаемае аерцыдысты. Амае гаесгае Нартнмае тох байдыдтой куыд мндаег адаем, афтае аеддагон адаем даер аемае сае цагьтой. Стаей цалдаер саедае азты аеддагон адаемтае нронтнмае куы хаецыдысты, уаед-ну чн загьта, мах, дам, нронтае стаем, аемае, дам, лндзаем нартаей, уыдон-ну уагьтой, фаендаг сын лаеваердтой, нартаем.та аевнаелдтой аемае сае цагьтой. Нрыстоны знаегтае нарты адаемаей бнрае фылдаер фаеццагьтой, канд нронты. Нарт саехн чн хуыдта, уыдоназн сае хьаеутае сын сыгьтой, саехн та бындзараей сае цагьтой. Хурыскаесаенаей, йае ныгуылаенаей, йае рахнс фарсаей, йае галну фарсаей, алы аендаер хуызаен адаемтаей аерцаеуаеккаг знаегтае алы ‘рдыгаей хаецынц Нрыстоннмае, алчн сае тона каены. Нрыстоны адаем фаестагмае саехн Кьаукьазы фндаертты сфндар кодтой. У ым нууылдаер зын стонг аеййафынц, фаелае каед Нрыстоны уый онг гаерзтае нал нс, уаеддаер Кьаукьазы кьаедзаехтаей дуртае тулынц аемае афтае цаегьдынц знаегты. ТЕрбайсынц сае фндаерттаем аеввахс, стаей сыл фндаерттаей дуртае ныккалынц, цаегьдынц сае аемае сае гаерзтае нсынц. 270
Кьаукьазы фндаертгы ммдагг чн бадынц - нууылдзер сыдагй скьуыйгае каенынц. Каед ма дзы быдырты фзеллойгагнаег адагм нс, узед уый фагстае, куы асайынц знаегты аемае сае дуртаей куы цзегьдынц, быдыры адаеммзе лзебурынц аемае сын сзе фаеллой нсынц аемае хагссынц кьаедзагхты фндаерттагм, цаемаей аеххормагаей ма скьуыйой. Ацы хагстыты саедаг азты цыдысты, фаелаг аерцыднс ахаем дуг, аемае Нрыстоны алыварс цаераег цы адаем басастой йрыстоны, уыдоны аггьдзеуттае фендаер сты, фаесабырдаер сты, нал лаебурынц, фаглзе уаеддзер Нрыстоны адаем Кьаукьазы хаехтыл хьаебатыр лаеууынц аемае Кьаукьазы фндагргтае басагттын ннкаемагн уадзынц. 57. Хана Нарты цзеуаетагй ну, Чаердземха йаг ном, хорз хавцавг, хьаебатыр лаег уыднс аемзе аефсаедтнмае хнставраей агрвыст уыднс, агддагон адаемтаем цы агфсаедтаг аеххуырстзей ацыдысты, уыдоннмаг йзе Хаемыц арвыста хнставраей. Чырдаемхайзен баззаднс ус Хана. Хана бакастн агмае йзе бамбаерста, Нрыстон каей саефы, Хаемыц земае Сырдон уыйас бнрае каераедзннмаг кагй хаецынц, уый фыдагй. Хана уый даер базыдта, бнрзе хорз хзеццжытав аендаер паддзахаедтаем геххуырстаей каей радтой, уый даер сбзераег кодта Хана, йае мой Чзердаемха кавй нал аерыздаехдззеннс Нрыстонмав. Фаендаг ын нал нс Ханайзен. Уый баздаехтнс аемав сфаенд кодта Хаемыцммае аемае Сырдоннмае тох байдайын. Хана скодта йзе уаелзе аефсаен, хаецаен пысултае, йае кьухы арц, йзе фарсыл хуымаетзеджы кард (уыцы равстагджы нае уыднс дзаебаех хаецаен каврдтае), йзе саерыл агфсзейнаг худ аемзе ну рзестзеджы куы уыднс, аемае Хагмыц аемзе Сырдон удаей-удмзе кзераедзннмае куы хаецыдысты, уаед сзем Хана багзепп кодта ацы дыууае адзеймагнмаг — Нрыстоны кзей тыххзей саефы, аемае семае байдыдта удаей-удмав хаецын. Нырма Хаемыцнмае, фаграехуыста йае арцаей земае йзе амардта. Ставй багаепп кодта Сырдонмзе, уынмзе дзер схаецыднс 271
аемае Сьфдоны даер амардта Вемав Кьаукьазы нысаенттае йае кьухмае райста. • Ацьі нысаенттнмзе Хана аербацыдн Кьаукьазы уаелмаердмае, Басылы уаелмаердмзе, Нартййы уаелмаердмае земае сае уавлмзердыл скуыдта аемзе схьарзег кодта: — Сымах бнрае сараезтат Нрыстонаен. Бнрав, уае арзезт цы уыднс, уыдон нарты адаем фесзефтой. Нрыстоны адаемы авмае узе куыстытзе нууылдзер ныппаерстой таернгьаеддзннады. Ракаесут ма, арвы ну кзеронзей нннае каеронмае ўзе араезт Нрыстон цы уынгаегдзннады бахауднс. Хаецынц земае уае уавлмзердмзе зербахзеццае нс знаг, фаелае знагаен нае ныууадздзынаен узе уаелмаердты земае уае нысаенттав даер, куыд нае ауагьтон земае куыд байстон уыдон Хземыцзей аемае Сырдонаей. Уае нысзенттзе ннцаей тыххзей ннкаемаен ауадздзынаен, цалынмае аез удаегас дзен. йрыстон кзед баззаднс цьус, уаеддаер аензесаст у, уымаей уын дзырд даеттын Кьаукьазы, Басылы аемае нартнйы узелмзердтыл. Узе, нзе номдзыд Кьаукьаз, нае цытджын Басыл, нзе мадзелон мад Нартм! Каед узе нрон адаем сае тынг зьін хаестыты мндзег уый онг фесаефтысты, аемав каед фыццаг хурыскзесзенаей йае ныгуылаенмае, йае рахнс фарсаей йае галну фарсы онг нронтае цардысты, уаед ныр аермзест Кьаукьазы аефцзеджытыл баззадысты нронтае хордзенау ауыгьдзей. Скпфты цардсей сценсе 272
IX. ЦАРЦНАТЫ С/ЕФТ 58. Царцнаты саефт Царцнатае ахаем рауадысты аемае нал Хуыцауы зыдтой, нал дзуараен куывтой, саехнуыл фаехаецыдысты. Ннкаемаен баргзе кодтой, ннкаей нымайгае кодтой. Хуыцау саем аерырвыста: 273
- Цы каенут, Царцматае, цаемаен фыдзех хаессут, аевн уын эерхьуыдыйы аккаг дзер нал даен? Царцнатае загьтой: - Мах наехнцаен Хуыцау даер стзем, мах нзехнцэен зеппзет даер стаем, бнрае хорздзннадаей нын хай нмцы бакодтат, узе хорздзннады тзеххзей махаей дываер хорздзннад фаехьаеуы. йскуы нын уаехн ну хатг уаеддэер куы равднснккат. Хуыцаумае хьыг фаекастысты Царцнаты ныхэесты аемзе сын фыддэерагаен мнтае байдыдта. Сае баех байраг нал ардта, сэе гьуг раеуаед нал ардта, сае фысаен узерыкк нал цыдн, сае дугьонтае дугьы нал фзерзезтой, нуыл сын каелгае кодтой. Царцнатэе заегьынц: — Атыппзет Хуыцауы фаендаетгзе сты. Цы фаенды нын кзенаед - ма басаетгаем, цалынмзе нын йаехн ну зевдыст нае ракаена, уаедмае. Хуыцау та фыдохдзннад земае йае азардзннад фаефылдаер кодта. Царцнатавн фос цаеуает каенын куы наеуал уагьта, узед Царцнатзе фыддзер бырсын байдыдтой, фос ннкаемаен уагьтой, нстой тыхэей аемае се ‘ххормагдзннады сафтой. Уаед та Хуыцау даетты басур кодта, ома Царцйатае дойныйае маелдзысты, ома каед басаеттнккой. Уымаей даер та ннцы рауад. Загьтой Царцнатае: - Цы фыддаер мнтае каенавд Хуыцау, ма басаетгаем. Царцнатае доны баесты туг нуазын байдьідтой аемае сырх уадул каенын райдыдтой, саехн доны хуыппы та сае фосавн лаеваердтой. Хуыцаумав та ацы хьуыддаг даер аеркастн хьыг аемае сын сае хуымты аехсаев каердннаг кодга, боны та цьаех эевзар уагьтой. Царцнатае загьтой: - Дыууае хатгы Хуыцауы бон нае бацм нав басаеттын, ма басаеттаем ныр даер. Саджнл фатфындзтае1 аразын байдыдтой аемае-ну зехсаевыгон сзе хуымтаем рацыдысты Царцнатзе, саджнл фатфындзтаей аефснртзе аехстой эемае уымаей цардысты. Хуыцауы бон та аертыккаг хатт даер нае бацнс Царцнаты басаеттын. Уаед сыл стыр азар скэенын кодта, азар Царцнатыл ннз бафтыдта аемзе Царцнатаен сае устытае ннцы аххосаей сываеллон нал ардтой, ныххуысчьытае сты. 274
Царцнатае тынгдагр смзесты сты. Хуыцауы ныхмзе сае дуаертгае баерзонд аескодтой, заегьгзе, кзеннод Хуыцау заегьдзаенн, нае хзедзарттзем цаеугаейае земзе нзе хзедззерттзей цаеугаейае нае саер Хуыцауаен фаегуыбыр каенаем аемае йаехпцаей ныббуц уыдззенн. Хуыцаумзе уый фыддаер хьыг аеркастн. Царцпатыл рын бафтыдта, узеддаер нае састысты. Рыннмзе даер хзецыдысты. Узед сыл Зынджы бардуаджы бафтыдта ноджы земае сыл уый арт аесуагьта. Царцпатаен сае фылдаер басыгьдн. Сае бон цалынмае уыдп, уаедмае аеваердтой мзердты сзе ззеппаедзты, фаелае заеппзедзтзе мардзей байдзаг сты. Царцнатзе ннгзентае кьахын байдыдтой. Бонаей аеваердтой кьаей, фаерстаем даер афтзе, уаелнйзе дэер кьзей, стаей та уый уаелзе дзер мард йае алыфаерсты кьаейтзе зевзердтой, аемае та уый узелае даер кьаей аеваерд, афтаемзей-ну ну ннгаены давс-фынддаес знаны каераедзн узелае аеваердтой, се ‘хсзен кьзейтзе уыданд, цыднс.2 Боны фаестагмае Царцматаен сзе бон ныгзенын нал уыднс аемзе- ну мзердты фаврсаевзерд3 акодтой, стзей сыл ну фаелтаер сыджыт зеркалдтнккой аемае та ногаей маердты фзерсаеваерд ракодтанккой аемае та сыджьпы фавлтаер ногаей, афтае хуызы се ‘ннае зердаег ныгаед цыдн Царцнатаен.4 Чн ма сзе баззадн, уыдон уавддаер нае састысты. Уаед сыл заехх фегом нс Хуыцауы зондаей аемае сыл стыр лзесавн рацыдн5. Лаесзен таевд ламн авмае таевд дуртае йав разаей ласта. Чн ма уыдн Царцнатзей, уыдоны лаесаены быны кодта. Сае мыггаг аскьуыдн Царцнатаен. Фаейнаердаем ма лыгьдысты, фаелае сыл таевд дон ламн сыджытнмае калднс аемае куынаег кодтой, мыггаг аескьуыд фесты Царцнатае. Цалдаераей ма анрвзезтысты Царцнатзе. Уыдон уыдысты Едыса земзе йав авд фырты. Едысайы авд фырты ну ададжы куыд лыгьдысты, афтзе сып дуртае ракалдысты земае фесаефтысты. Уый адыл уыцы ададжы схуыдтой “Лнгдонат”6, ома лндзаег аефсымаерты бынат. Едыса аззадн нуварс аемае загьта: - Мах саефзем, фаелае нав ном ам баззайаед. Уый адыл Едыса каедаем балыгьдн, уыцы тьзепаен бынаты схуыдтой Едысайы номыл — Едыс,7 ныртаеккае Едыс цы хьаеу нс, уыцы бынат. 275
Фесаефтысты уый адыл Царцнатае. Хуыцау сын йаехн уаеддаер нае равдыста, сае ном баззадн Едысы хьзеуы. Ныр даер сае цзераен бынат «калактае»8 хуыйнынц. 59. Царцнаты саефт (варнант) Царцнатзе Едысы калачы1 цардысты. Уыдон уыдысты уаейгуытзе аемав Нарты рзестаеджы. Царцнатае тынг фыдуаг уыдысты. Хаецыдысты Нарт земае узейгуытнмзе. Хзетаентаем саем хаецынмае цыдысты. Уаейгуытае цардысты Едысы уаеллаг фарс, Царцнатае та Едысы кьуылдымыл. Нарт земае уаейгуытае Хуыцаунмае лымаен уыдысты, сае ныфс нае хастой Царцнатнмае хаецын аемае аедзухавй куывтой Хуыцаумае: - Хуыцау, Царцпаты фесаф! Нзе фаендыдн Хуыцауы Царцпаты фесафын, фаелае уыдон афтае фыдуаг рауадысты аемае Хуыцауы даер ферох кодтой, сае дзуаерттаен даер ныууагыой. Уаед дзузерттаей, Хуыцауы номыл чн уыд, уыдон даер Хуыцаумав хьаст кодтой Царцнаты тыххаей, заегьгае, мах даер ферох кодтой. Уый адыл Хуыцау аесмаесты нс Царцнатэем. Царцпатаем нал хор, нал хос зайын кодта. Хос-ну куы ныккарстой, уавд сын-ну аей дымгзе фаехастанд. Царцнатае уаед сае гутон аефсаенаей ранвтой заеххы бындзарыл даер кьаехтавй аемзе сзе бырст фаейнаердаем фаетынгдаер кодтой. Сав уаелкьаесзертав баврзонд авскодтой, кавннавуавд, дам, Хуыцау зенхьаел уыдзаен сае саераей маенавн кувынц, завгьгав. Хуыцау тынідаер смзвсты нс аемае сае бынтон савфыны фавнд авскодта. Хьуг сын раеуаед нал ардта, фыс - узерыкк, сае хуымтае бон цьаех аевзар уагьтой, аехсаев та каердннаг кодтой. Царцнаты хнстаер Едысо хуындн, уый ззегьта: — Мах саефты кьахыл лаеууаем, фаелзе ам нае ном баззайаед. Уый адыл Едысы хьаеу баззадп Едысойзе, ома Царцнаты номаей. Уавд Царцнатае хаесгарды хуызаен саджнл аефсаейнаг дардтой фаты бырынкьыл земзе-ну аей фехстой хоры аефснры. Ліуый-ну цы алвыдта хоры аефснраей, аеуымаей цардысты. 276
Царцнатае сае фосы хаерд фесты аемае сыдзей аескьуыйын байдыдтой. Чм ма сзе аззадн, уыдоныл та мнт ныууарыд аемзе сае фесаефта. Афтаемзей Царцнатаей аезмаелаег нал баззадн. Абон дзер цьнтнйае лаеууынц. Царцнатэен ма сае хаедззертты снстае Царцнаты уаезаегыл лаеууынц пырхытае аемае кзелдтытаей. Сае маердтае дзер сзе уаеззегыл ныгаед сты. Куы сае кьахтой, уаед дзы разыны Царцнаты стаегдартнмае сае сае сылгоймаегты бнрае фаердгуытае, усы кьухдараентае, бураей цонджы сахсаентае. Царцнатае Хуыцауы ннцаей саефт сты. Едысаегтаен-ну хурраестаег куы хаста, уаед-ну Царцнаты маердты аескьахтой земае-ну уаед аенаескьаевдайаен хос нае уыдн. 60. Царцнатае куыд фесаефтысты (варнант) Царцнатае Едысы калачы цардысты. Ныр даер ма сае хаедзаертгы снстае Царцнаты узезаегыл амадаей лзеууынц, сае маердтае даер уым ныгаед сты аемае сае куы скьахынц, уаед дзы разыны фаердгуытае, усы кьухдараентае, бураей цонджы сахсаентае, аендаер савм ахаем ннцы зыны. Цардысты Нарт аемае уаейгуыты рзестаеджы. Нарт фаесхох уыдысты, уаейгуытзе та ам, ныр даер сае галуан Ходзы1 цур нс - “Уаейгуыты галуан”. Уыдысты тынг фыдуаг адаем. Хаецыдысты Нарт аемае уаейгуытнмае, хаетзенмзе сзем хаецынмае цыдысты. Царцнатае афтае фыдуаг аемзе тыхджын уыдысты аемае Хуыцауы даер ннцземае дардтой, кувгзе даер ын нал кодтой. Сае кьаесаертае баврзонд скодгой, каеннод, заегьгае, Хуыцау афтае заегьдзаен: “Сае саераей мын кувьшц”. Нарт аемае узейгуытае та Хуыцаумае хьаст кодтой, куывтой йаем: “Хуыцау, Царцпаты фесаф”. Раджы-ну хур раестаег куы ахаста, узед-ну аей Хуыцауы аефсон кодтой аемае-ну Царцнатае тыхджындаер бырсын райдыдгой. Сае гутон уыднс аефсаен, хаецыдысты фат аемав зердынаей. Сае кусзенгарз дзер уыд аефсзен, земав сае фыдуагдзннад нае уагьтой. Уаед сыл Хуыцау сафыны фаенд скодга аемае Царцнатаен хор нал 277
зада, хьуг сын рзеуагд нал ардта, фыс -узерыкк, сзе хуымтае-ну бон цьаех аевзар уагьтой, аехсзев та-ну каерданаг уыдысты. Царцнатзе хаесгарды хуызаен саджмл зефсаейнаг дардтой фаты бырынкьыл аемзе-ну уый цы алвыдтанд хоры зефснрзей, уымаей цардысты. Узед сзе фос аергзевдын райдыдтой земае сын хаерд фесты земзе сыдаей аскьуыдысты. Чн ма дзы баззад, уыдоныл та мнт ныууарыд, аемзе сае уый фесзефта. Царцнатзей ну Едысо хуындас. Уый загьта: “Мах саефэем, фэелае ма нае ном баззайаед” земзе Едыс баззад Царцнаты номаей. Уый фаестзе фесаефтысты, змаелаег сае нал баззад. Уаедаей фзестземае баерзонд хаехтыл мнт нал батад аемае абон даер цьнтнйзе лаеууы. Раджы-му хур рзестаег куы ахаста, уаед-ну Царцнаты маердты скьахтой земзе йын узед аенаекьаевда нзе уыд, ома Хуыцауаен уый хьыг ваеййы. Уаейгуытзе аврцахстой Царцнаты уаезаег земае фезнаг сты Нартнмзе. Узейгуыты хнстзер Хьамбар уыда, уымзен йзе усы аскьаефтой Нарт ну фынаейы афон. Уаейгуытае хаетзены ацыдысты аемзе дыууае хохы ‘хсаен Нарты размае бабадтысты. Фаелае уаейгуытыл цыдаер аенамонды фынаей бахаецыд аемае-ну ну маей фынаей бансты, ну маей та фынаей нае зыдтой. Сае фынаей афон аерцыд аемае афынаей сты. Нарт сае базыдтой аемае рахьуызыдысты. Узейгуытзе раздаехтысты фаестаемае аемае сып ннз сыстадн. Чн ма дзы баззад, уыдон бафынаей сты. Сзе хьал каеныны раестаег аерцыд, фаелзе нал райхьал сты аемае фесаефтысты. Сае маердты сын Царцнаты маердтыл баныгаедтой, нннаетае та хурмзе ныссау сты. Нарт Хьамбары усы сзе хнставр - Хуройаен радтой усзен. Афтае фесаефтысты уаейіуытае земае Царцнатае. Се стзегдар ма сын ссарынц Царцнаты мэердты кьахгаейае. 278
ФПППАПНЖГТЖ Царцнаты таураегьтае хнцаен чнныгзей цзеуынц фыццаг хатт. Кзей ззегьын зей хьзеуы, ацы зембырдгондмзе дзер таурзегьтэен се ‘ппзет хаст не ‘рцыдысты. Чнныджы таурзегьтзе лзевзерд цзеуынц, цы ‘взагыл фыст зерцыдысты, уымзе нзе бавналгзейзе. Алы таурзегьмзе дзер лзевзерд цзеуы фнппаннзегтзе: кзецзей нст у, йзе радзурзег земзе йзе ныффыссзег чн у, кзем ма рацыдн мыхуыры. Фнппаннзеггы цы зензезонгзе дзырдтзе зембзелы, уыдонзен сзе фылдзер хай зембарынгонд цзеуынц, таурзегьгзенджытзе, кзензе сзе таураегьгэенджытаей чп ныффыста, уыдоны тзефспргондмзе гаесгзе. Дзырдзембарынгаензен тексты фаестае (Б.Д.) каенае (С.У.) каем лаеууы, уый нысан каены: Беджызаты Дудармае кзензе Цабаты Уасомае гаесгае таефснргонд, аембарынгонд. I. ЦАРЦНАТЫ РАВЗЖРД 1. Царцнаты равзэерд ОРФ СОЙГСЙ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната -1-11 ф.. Радзырдта йае Маехьнты Даунт 27/УПІ-1960 азы Дзауы районы, Чнннаты хьаеуы цаераег, 63 аздзыд аенахуыргонд заеронд лаег. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, Гераснмы фырт. Мыхуыр уыд: ж. Фнднуаег, 1989 аз, №1,49 - 51 ф. 1 Кьэерта - хьаедын ведра 2 Цэерддзэеуэен - ома, сае цаераенбонты аенаерлаеугаейае цаеуынц. 3 Уазуддзэеф - ома, уазалгомау дымгае, уазал тафс. 4 Ждзэеф бандон - цаваердаер бандон, ахаем бандон уыд Хуыцауаен. Ууыл-ну чй аербадтанд, уый цаеугае нал кодта, фаелае бар даеттаег уыдн. (Б.Д.) 2. Царцнаты равзэерды кадэег (варпант) ОРФ СОПГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные заппсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната - 13-23 ф. Ныффыста йае Беджызаты Дудар Гераснмы фырт Едысы хьаеуы. Кадаег кодта хьнсынфаендыраей Беджызаты Гаемсыр, Едысы цаераег, 76 аздзыд. 1 Замды кард - хуыцаеуттае каей дардтой, ахаем кард. 279
2 Аргьаеныдон - гыццыл аргьуыд дон, уыд сыгьдаеджы тыххаей. Кадаеггаенаег аей уаед сыгьдаеггаенаен дон хоны. 3 Кьахонтае - кусаерттаегтае (цуанаетты аевзагыл). 4 Цолхь - хуыцаеуттае цы мнгаенаентавй нуаезтой дон, уый (Б.Д). 5 Таехой - Хуыцауы цумагаенаег (Б.Д.). 6 Донаег - ома, дон. 7 Кьуыбараег - сыджыты тымбылаег. 8 Кьаедзаег - кьаейдур. II. ЦЖРДДЗОЙ ЖМЖ БОНВ/ЕРНОН 3. Царцнаты Цаерддзой ОРФ СОЙГСЙ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фолыслорные заппсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. -24-34 ф. Радзырдта йае Маехьнты Даунт 27/УШ-1960 азы, Челнаты хьаеуаей, Дзауы районы, аенахуыргонд лаег, 63 аздзыд. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, Гераснмы фырт. 1 Дзаела - даргь каердаеджы мыггаг, бнйынц дзы хаехбаесты маекьулы баендаентае. 2 Нымдгаенгае - ома, аефсаермы гаенгае. 3 Таеппалгь - ома, раесыд гуыбын. 4 ЛЕртаебаеккн - ома, нытьтьаепаенн, йаехн нылхьывта аендзаер. 5 /Ертысгаен - зынджытав нсаен дзаума. Ваеййы аефсаейнагаей араезт, фаелае таурзегьы та хьавдаей конд у. 6 Таерфы аехсад - хаерз аехсад. 7 Саераен - аегьдаумае гаесгае афтае фаесномыгаей дзырдтой лаегаей. 8Талыйагау - ома, талайау, баеласы ног кьалнуау. 9 /Ефсэермаег - аефсаерм каенын нскаей раз. 4. Цаерцойы кадаег ОРФ СОНГСЙ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. Радзырдта йае Беджызаты Гаемсыр, Едысы хьаеуккаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудур Гераснмы фырт. Мыхуыр уыд: ж. Фнднуаег, 1989 аз, №1, 52 - 54. ф. 1 Дзала - даргь каердаеджы мыггаг, бнйынц дзы хосбаендаентае. 2Цьаенуд - цады былтыл раезаег хьамылгаердаег. 3 Таерфаехсад - хаерзаехсад. 4 Бастуаг - лаегыл-пу каем баталынг, уыцы бынат. 280
5. Ужларвон зынг ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные заппсп Д.Г. Бегпзова. II Преданпя о Царішата. - 35-43 ф. Радзырдта йзе Мзехьмты Даунт, 63 аздзыд, 27/УІІІ - 1960 азы, Челматы хьэеузей, Дзауы районзей, зенахуыр ззеронд лзег. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар Гераснмы фырт. Ацы таурзегьы варнант мыхуыр уыд: ж. Фмднузег, 1989 аз, №1, 54 - 57 ф. Йзе сзергонд - “Цзерцойы мзелзет”. Радзырдта йзе Мзехьнты Дауыт. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар. Журналы мыхуыргонд таурзегьы нс гыццыл хнцзендзмнзедтзе. «Цзерддзо» журналы варнанты фыст у «Цзерцо», еугуыппарты хнстзерзен дзер фзезыны ном - Хьамбар. Цнрхь земзе фатфындзтзе журналы варнанты Цзерцо йзехзедзег нзе кзены, фзелзе йын саразы узеларвон Сафа. Кьухфысты варнанты Бонвзернон ззеппадз саразын Хуыцаузей ракуры, журналы та ззеппадз Хур земзе Мзей саразынц. 1 Уарпп - хохы ном, арзех зембзелы нрон таураегьты земзе аргьзеутты. Дыгоронау афтзе хуыдтой нырыккон Эльбрусы хох. 2 Хаетаелаег - кзесзенцзест. 3 Фаемнлдзых каенын - ома, чысыл нсты ахзерын. 4 Фаетнгь уыдзаен - ома, смзесты уыдззен, йзе ззердзе фзехуддззен. 5 Фатфындз - фаты бырынкь. 6. Уаеларвон зынг (варнант) ОРФ СОПГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 44-48 ф. Радзырдта йзе Беджызаты Гземсыр, Едысы хьзеуы цзерзег, 76 азыккон ззеронд лзег. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар. Гземсзер цагьта хьмсын фзендырыл. 1 Таелм - ома, хардзау зеркастн. 2 Алдзаен - днссаг, намысаг, цзевнттонаг. III. АХУЫ НАГЬУЫЛЛЖ 7. Ахуы аемае Нагьуыллае ОРФ СОПГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 49-56 ф. Радзырдта йзе Мзехьнты Даунт, Челнаты хьзеуккаг, 27.08.1960 азы. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар. 281
Мыхуыруыд: ж. Фнднузег, 1989 аз,№2,56-57 ф. “Ахуы земзе Нагьуы” саергонднмае. Кьухфыстнмае рабаргаейае дзы мс цьус нвддзннзедта. Нагьуыллае журналы фыст цаеуы «Нагьуы». 1 Дззеццзег - ома, дэерддззеф зербадтн. 2 Тзеппалгь - рзесыд гуыбын. 3 Сзерон - хзедзары хнстзер (Б.Д.). 4 Хьан - ома, нскзей сывзеллоны ысхзессын. 5 Узелзеджпн - зервон цзерджытзе. Узелзеджнн кодтой - ома зервон цзерджытыл зей саембзелын кодтой. 8. Хурземзейы амард Радзырдта йзе Беджызаты Леуан, 1939 азы. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар. Фнднузег, 1989 азы, № 9, 58 - 59 ф. ^тЕттзес - нппзерд, адземзей хнцзенгонд (Д.Д.). 2 /Ензезгьае - зензезонгзе (Б.Д.). 3 Мадар - мадардбзегьнзег, зыбыты бзегьнзег. 4 /Есузены райсом - ногаей чн ралзеууа, ахзем райсом. 5 Салф - мнтхалас. 6 Дзуарцыртзевзер - дзуар цырты хуызы (Б.Д.). 9. Ахуыйы хьзезтытзе ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 58-71 ф. Радзырдта йзе Сланты Мнхакьо, 68 аздзыд аенахуыргонд заеронд лаег, Брытьаты Урстуалты хьаеу, Дзауы районаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, 1940 азы. Ацы таурзегь цьус нвддзннаедтнмае мыхуыргонд уыд: ж. Фнднуаег, 1989 аз, №2, 58-61 ф. 1 Стьзелтэе - ома, стьзелфаентзе. 2 Фзесзецца - ома, фергьуыйау сты. 3 тЕнхьзелзег - ома, чызг аенхьаел (Б.Д.). 4 Тыппзел аехст - ома, портнйы зехст (Б.Д.). 5 Дззегьаелзег - ома, дззегьаел цаеуаг лаег. 6 Кьокьосн - цаефаей саерыл цы кьобос, кьуыбыс фаезыны, уый. 7Бынатдззег-цаераенбынат, ома, баестон баераегаей, бынаеттон цард каем каенынц, уый. 282
10. Ахуыйы ускуырд ОРФ СОЙГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные заппсп Д.Г. Бегпзова. II Преданпя о Царцната. - 73-76 ф. Радзырдта йае Сланты Мнхакьо, 68 аздзыд, Брытьаты Урстуалты хьаеу, Дзауы районаг. Ныффыста йаг Беджызаты Дудар, 1940 азы. 11. Ахуыйы ускуырд (варнант) Радзырдта йае Сланты Мнхакьо, Брытьаты хьаеуы, 1940 азы. Фнднуаег, 1989 аз, №3 - 60 - 65 ф. Ныффыста йаг Беджызаты Дудар. Ацы тауравгь, ну адаеймагавй фыст уаввгаейае, кьухфысты аемае журналы афтае цаемаен хнцаен каенынц каераедзнйае, уый баелвырд наеу. 1 Авднугав - авд бонцауы (Б.Д.). 2 ТЕрдзаетаей - саедаетаей (Б.Д.). 3 Дзндзалэе - хн хурмае дарын. 4 Лечыр - хосгаенаег. 5 Умын - уый мын. 6Фаеджнрд - цаестытаей нстаемае ныджджнрд каенын, каесын. 12. Ахуы аемае йае фырттае Радзырдта йае Брытьаты хьаеуккаг Сланты Нлнкьо, 02.08.1940. Фнднуаег, 1989, №4, 59 - 62 ф. Ныффыста йае Беджьізаты Дудар. 1 Хьуа - ома, хьуамае. 2 Аджал - таураегьгаенаегмае гаесгае - еугуыппарты адаем. тЕваеццаегаен араббаг аевзагаей аербайсгае (араббагау - «даджджал») дзырд, каецы нысан каены «нблпс». Ацы дзырд ма абараен пс нрон дзырд «адзал»- нмае даер, каецы нысан каены «адаеймаджы бонаемгьуыд». 3 Чем - хн адыл нае уын. 4 Заеваетдзагьд - кьаехтае хнмндаег цаегьдын. 5 Цьмаехіід - чысыл рахнд каенын (Б.Д.). 6 Дну - фыдгаенаег бардуаг (Б.Д.). Чнзоны, аемае персайнаг аевзаджы таеваг у. 13. Нагьуы балцы Радзырдта йае Брытьаты хьаеуккаг Сланты Мнхакьо, 02.08.1940. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. Фнднуаег, 1989, №4, 56-59 ф. 1 Баегьа - ома, маелаеты маргь, ннцаейаг. . 2 Цаудзыд - фыдбылыз фенаег лаег, царды зындзннад чн бывзаерста, ахаем. 283
3 Тўацьав — цьыфдзаст, цьыф бынат. 4 Залдзаег - аефсаен хавдон. 5 Снон - сыкьаджын. 6 Ахрнман - фыдгаенаег хуыцау (Б.Д.). Ацы ном давр, аеваеццаегаен, нст у «Шахнаме»-йае. Авестаейы хуыйны «Анхра-Майнью». Зороастрнйаг дпны у дунейы Фыддзннад, Ахурае-Маздаейы ныхмае лаеууаег. 7 /Ебузылд - аевзаердзннад. 8 Дзамбых - стыр дзаебуг (Б.Д.). 14. Ахуыйы лаеппуты наемттае Радзырдта йае Беджызаты Леуан, 1940 азы. Фнднуавг, 1989, №5, 60 - 61 ф. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 1 Армадард - ома, армы дарын сываеллоны. 2 Саерой - ам амоны хаедзары хнцау, хаедзары хнстаер. 3 Хьулан фырт- фндар фырт (Б.Д.). 15. Ахуыйы фырттаен лаеваерттае Радзырдта йае Сланты Нлнкьо, Брытьаты хьаеуккаг, 1940 азы. Фвднуаег, 1989 аз, № 5, 63 - 64 ф. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 1 Тылег - рогдзннад, раеузонд, раеучн. 2 Зындан - фыдаебойнаг бынат, зындон. Ам лаеваерд цаеуы персайнаг формаейы аемае аевднсаег у, персайнаг аевзагаей аербайсгае каей у, уый. 3 Сынг бузныг - хуымаетаеджы бузныг (Б.Д.). 4 Пысмел - аесхьнуд, рогдзннад, раеуыг.. 5Баехдзоджн - баехты дзуг, баехаергьау. бФосдзоджн - фосы дзуг, стурвос, фосаергьау. 7 Дзуарка - паелаехсар сыкьаджын. 8Каердаен - каелмаерзаен (Б.Д.). 16. Ахуыйы маелает ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсп Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 77-80 ф.. Радзырдта йае Сланты Мнхакьо, 68 аздзыд заеронд лаег. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, 1940 азы. Йае варнант мыхуыр уыд: Фнднуаег, 1989 азы, № 9, С. 57 - 58. Радзырдта йае 147 аздзыд Беджызаты Леуан 1940 азы, Едысаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. Журналы мыхуыргонд таураегьмае 284
ггесгге Ахуы земзе еугуыппарты зехсген хзест райдыдта гендгер мотпвтзем ггесгге. Кьухфысты еугуыппартге сзе хнстзеры маст псынц, журналы та еугуыппартге Ахуы цы галтыл хуым кодта, уыдоны байсннаг сты. Журналы варнанты фгезыны ног хьайтар, кзецы феххуыс кзены гуыппырсартзен Ахуыйыл фгеугелахнз угевыныл. Ног хьайтараен йзе ном хуыйны Джамшнд, кзецы, таурзегьгзензеджы ныхзестзем гзесгзе у «зенземзелзег узевзегой, ззеххыл цы цзеуы, уый чн базоны». «Джампшд» ном нст у зороастрнйаг мнфологнйзе. Авестэейы зембзелы куыд «Йнмзе», «Джамшнд» та дзурынц персайнаг зевзагыл. Нрон фольклоры ацы ном нпкуы гембгелы. Царцнаты таураегьтаем, гевгеццгегген, гербахауд Фнрдоуспйы уацмыс «Шахнаме»-йзе. «Шахнаме»-йы Джамшнд у Ппшдадндты дннастнйзе, Авестзейы та у Внвахвантзейы фырт, паддзах- фыййау, нрайнгегты паддзах «сызгьгернн дуджы». 1 Задае-задзетаей - ома, сзедзе-сзедзетзей (Б.Д.). 2 Ахуыбат - ацы бынат нс Урстуалтзем ссзеузены. Таурзегьгзенджытзем гзесгзе у Ахуыйы мзелзен бынат. 17. Царцнаты Нагьуае ОРФ СОНГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсм Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 206-211 ф. Радзырдта йзе Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149 аздзыд ззеронд лзег, Едысы хьзеуккаг, зенахуыргонд зема куырм. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар, 1939 азы, Едысы хьзеуы. 1 Хьадласаен - у стыр зефцзег земзе хнцзенуат, нс Урстуалты, Едысмзе зеввахс, Дзауы районы. Ныр дзер дзы дарынц фос. 2 Уаехсгуыпп - узехсджытзей хзецын дыуузе лзегзей нумзе (Б.Д.). 3 Цьптнйы фаезгьаертае - ома, ам дзырд цзеуы цьнтнйзе кьзерттытзе куыд састой земзе сзе кэерзедзнйыл куыд цавтой, ууыл. 4 Фаесаеццы уын - амоны, ома фергьуыйау, фзеджнх уын. 5 Тахой хьугом - нс Едысы хьзеуы тзеккзе фарсмае, у хуымуат земае хосгаерсты бынат (Б.Д.). 18. Царцнатае аемае уаейгуытае ОРФ СОНГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фолыслорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. -124-136 ф. Радзырдта йае Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 144 аздзыд аенахуыргонд заеронд лаег. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар, январы маейы 1938 азы. 285
1 Фзетдззеф - ома, фатзвй аехсын. 2 Сэеркьул - ома, саераей ныллаег акувын. 3 Гэесэен - тауравгьгаенаеджы ныхаестаем гаесгае, баерзонд амад маесыджы хуызаен, цы ранаей-ну хаестысты хьахьхьаенджытае (Б.Д.). 4 Тзелн - ома, дуртаей ну раегь ауадзын амады мндаег, каенае ну фаелтаер самайын, ну раегьы раваерд дуртаей (Б.Д.). 5 Тзелмау - хардзау, таелмау каесын, хардзау фаекаесын. 6 Донхзессэег - ам дзырд цаеуы ууыл, ома маехнцаен кьайаг куы равзарнн. 7 Кьуыбырджын - ацы хох нс Едысы хьаеуы саермае. 8 Лзезгьзер - каенае ма йае хонынц, “Саегты лаезгьаер” даер. Уый даер нс Едысы хьаеуы саермае цы хох рагь мс, уым. Лаезгьаер нысан каены, хохы фаехстыл фос цы кьахваендаг саразынц, уый. 9 Доннук - у адаггонд, чысыл дон дзы цаеуы, аенаеун та у уыгаердаен, нс Едысы. 10 Саргьау - нс Едысы Хьугомы чысыл хохы кьуылдым. 11 Хзернсгом - уый даер нс Едысы. 12 Цыртысзер - ныртаеккае даер хуыйны афтае, Едысы Хьугомы. 13 Кьодахджын - чысыл хох. йс Едысы, заегьынц таураегьтае, заегьгае, ам уыд стыр хьаед, фаелае галтае аергаевдгаейае хьаеды кьодахы цагьд кодтой, артыл сае аендзаерстой, уый адыл йае ном “Кьодахджынаей” баззадн (Б.Д.). 14Каефгаер - цаваердаер каесаджы мыггаг. 19. Узейгуыты узермытзе ОРФ СОЙГСЙ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 139-148 ф. Радзырдта йае Беджызаты Дзнга, Банйы фырт, 112 аздзыд аенахуыргонд заеронд лаег. Ныффыста йае 1945 азы Беджызаты Дудар Едысы хьаеуы. Мыхуыруыд.Фнднуаег, 1989азы,№ 10,88-90н91-94фф.Журанлы мыхуыр уыдысты ацы таураегьы дыууае варнанты фаейнаехуызон саергаендтнмае: “Бнхьуыры фырттае” аемае “Нагьуыйы усгуртае”. Се ‘ртае даер ну мотнвыл сты. Сае астаеу нс аермаест цьус хнцаендзннаедтае. 1 Калак хьзеу - афтае хуындн Царцнаты хьаеу, калак у гуырдзнагау “горает” (Б.Д.). 2 Стыр фзетзен - нс Едысы хьаеуы, хонынц ма йае Тахойхьугомы фаетаен даер(Б.Д.). 3 ТЕрдузы фзез - нс Едысы. Уым аесты уаейгуыты уаермытае даер (Б. Д.). 286
20. Нагьуыллжйы мжлает ОРФ СОНГСЙ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 82-86 ф. Радзырдта йзе Беджызаты Ггемсыр, 76 аздзыд згеронд лгег, Едысы цгергег Урстуалты, Дзауы районаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 1 Цола каенын - ома, мзеллзег хаст ссн. 2 Хьнлдур - Урстуалты нс адзеймаджы хуыззен кьзедззехгонд хьнлдур. Йзе сзер асастн, фзелзе нннзе ныр дзер пс. Легендзетзей куыд бзерзег у, уымзе гзесгзе у Нагьуыллзе. Уый йзе адзал куы бызыдта, узед йзехн дур фестын кодта земзе баззадн йзе ном Хьнлдурзей. Ныр дзер ын нс фензен. Йзе лыггонд кьабаз дзер зерзеджыты онг йзе узелзе уыд (Б.Д.). 3 Чыззыты адаг - нс Урстуалты, Царцнаты узеззегзен Хурныіуылаены аердыгаей. Легендаетаем гаесгае ацы ададжы аерцыдп чыззытаен стыр хаест еугуыппыртнмае (Б.Д.). 21. Нагьуыллаейы маелает (варнант) ОРФ СОНГСН, Ф. фолыслор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцпата. -88-96 ф. Радзырдта йае Беджызаты Гаемсыр, 76 аздзыд заеронд лаег. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 1 Мал - туджы аермхаердтае (Б.Д.); цьыфдзаст фаескьаевда, цаеугаедоны арфдаер ран. 2 Кул - кьаннаег цад. 3 Каердаентае - кзелмзерззентае. IV. АХУЫЙЫ ФОНДЗ ФЫРТЫ /ЕМЖ ЦАРЦНАТЫ ФОНДЗ СЫХЫ 22. Царцнаты сыхтае ОРФ СОПГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. П Предання о Царцната. - 97-104 ф. Радзырдта йае 63 аздзыд Маехьнты Даунт 27.08.60 азы, Челнатаг, Дзауы районаей. Ацы таураегьы зендаер варнант Беджызаты Дудар ныффыста 100 аздзыд Базнлаеныхьаеуккаг Абайты Темболы ныхаестаей 1959 азы. Мыхуыргонд уыд: ж. Фнднуаег, 1989 азы, № 8, 62 - 65 ф. Журналы мыхуыргонд варнант зынгзе аендаерхуызон у. Кьухфысты Царцнатае фондз сыхыл днхгонд аерцыдысты аедасдзннады тыххаей, журналы та ныхас цаеуы Ахуыйы фондз фырты цаваер лаеваерттае райстой ззедтаей, 287
уый тыххзей. Фондз сыхыл та сае днх кгены Уастырджн. Кьухфысты Царцнатае устытае куыд аерхастой, уыцы мотнв та журналы аембаелы хнцавн таураегьаей, хнцаен саергонднмае “Царцнатае се ‘наесаераентаен устытае куыд аерхастой”, мыхуыргонд уыд ж. Фндпуаегы, 1989 азы, № 8, 65 - 66 ф. Радзырдта йае Плнты Атубе 1960 азы, ныффыста йае Беджызаты Дудар. Кьухфыстнмае абаргаейы дзы аермаест цьус хнцаендзннаедтае нс. 1 Луаны фаез - цаваердаер фаез. 2 Цаердзаеф - ома, чындзон чызг лаеппумае (моймае) куы фаецаеуы, уаед чызг нал ваеййы, фаелае лаеппуйы аердыгаей агайд аерцаеуы, фаецаеф ваеййы, ома, уый нысан фаекаены цаерыны хьуыддаг. Чнзоны, афтае у, аемае нае цард ныраей фаестаемае нысандзаеф стаем аемае ныр нумае цаеуаед (Б.Д.). 3 Тавппалгь -ус куы басываерджын ваеййы, уаед уый (Б.Д.). 23. Царцматы Суа аемае Нарты Уырызмаег ОРФ СОНГСЙ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 149-179 ф.. Радзырдта йае 63 аздзыд аенахуыргонд заеронд лаег Плнты Абе, Науырызы фырт, августы маейы, 1960 азы, Сырх хьаеуы Гудзараты хь/советаей. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, Сырхы хьаеуы. Йае варнант мыхуыргонд уыд: ж. Фнднуаег, 1990, № 3, 57 - 66 ф. Беджызаты Леуаны ныхаестаей Беджызаты Дудары фыст. 1 Дзоджнтае -дзуггае, раегьаеуттае. 2Емыллаег баехтзе - фыццаг саргь каеуыл аеваерынц, ахаем баехтае. 3 Даелдзаег - даелдаертае. 4 Каефджын кьаелаетджын- каефаестаегаей араезт кьаелаетджын. 5Бон дзнр-дзур байдыдта - ома бон рухс каенын байдыдта. 6 Тыхсаелтаегтзе - баехы кьуднйыл чн тыхсы, ахаем зайаегой (Б.Д.). 7 Заеваетдзагьд - ома, заеваетаей цаевын. 8 Уаелджннтае - ома, аервон цаерджытае (Б.Д.). 9 Даелджннтае - доны цаерджытае (Б. Д.). 10 Артсыгьдтае - арты басудзгаетае. 11 Хуысар хьуымац - зынаргь заелдаг, дарн хьуымац. 12 Даелдзаеггае - фаесдзаеуннтае, даелбартае, лаеггадгаенджытае. 13 Мыдза - саент аехсад, аерттнвгае куыд каена (Б.Д.). 14 Арыхьаезмаест - цыдаер сапон. 15 Нодзаег - ома, снаеуаег каенын, наеуаегаей аерываерын. 288
24. Царцнаты хнставр ОРФ СОПГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Преданпя о Царцната. - 305-319 ф. Радзырдта йае Сланты Бнмбол, 64 аздзыд заеронд лаег, Брытьаты хьаеу, Дзауы р-н. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, 1940 азы. Ацы таураггьы аендаер варнант мыхуыр уыд: Фнднуаег, 1989 азы, №7, 49 - 53 ф. Радзырдта йае Сланты йлнкьо 1940 азы. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 1 Ныдздзелау кодта - ныззырзыр кодта, базмаелыдн. 2 Хнстжрнуавгад - хнстаердзннад. 3 Анваерстысты - амрваезтысты. Ам аеваеццаегаен таураегьгаенаеджы ныхасы хнцаен мнннуаег у. йннае таураегьты даер ма фембаелаен нс мырты бынатнвд ахаем аегьдауыл. 4 Сахьара - ам таураегь ныффыссазг Беджызаты Дудары ныхаестаем гаесгае нысан каены сур заеххы хай доны аехсаен, каенае сакьадах. Уаевгае йае нысан та у «хьнл мнхтаей араезт хаедзары кьул». Нс ма йын аендаер формаетае даер: «сахьаралн, сахьаларн, сахьуаралн». Ацы дзырд нс гуырдзнаг аевзаджы даер аемае нысан каены «саердыгон аентаефы фосы дзуг цы бынаты ныууадзынц улаефынмае». 5 Мваерзын - нрваезын. Ацы дзырд даер, куыд «анваерстысты», ахазм формаейы араех аембаелы Дудар цы таураегьтае ныффыста, уыдоны. Чнзоны, аемае раедыд фыст сты. Фаелае араех каей аембазлыдысты, уымае гаесгае не ‘рцыдысты растгонд. 25. Фаернлаег аемае йае фырттае (варнант) ОРФ СОЙГСЙ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Преданмя о Царцмата. - 106-122. Радзырдта йае Беджызаты Дзнга Банйы фырт, аенахуыргонд заеронд лаег, 112 аздзыд, Едысаг, Дзауы районаей. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1946 азы. 1 Лазаегтае - адаеджы хуызаен дзоныгь, ахаем-ну Донбеттыртаем уыдн, аермаест лалосты хуызаеттае (Б. Д.). 2 Цаердзаефтае - чызг куы наеуал уыд, лаегнмае фаеуыны фаестае (Б.Д.). 3 Таелм аеркаесын - хардзау азркаесын, маст фазкаенын (Б.Д.). 4 Тыраенхьаелцау -ома, базаердае аехсаннаг мс, каенае басываерджын нс. 5 Хьулджын гуырд - ома, фндар гуырд, хаесты чн нае таерсы, ахаем. 6Суанцьы - аертыкьахыг, тымбыл, каецыйыл аерываерынц аг. 7 Фаедфаеднс - цырдгсмау, уыцы уысм, уыцы фаедыл фаеднсы ацаеуын. 289
8 Уырдхзефсытае - ома, уартхзефсытзе (Б.Д.). ,9 Тараехсад - кзерз зехсад ныккзенын. 10 тЕрвгзензен - дуары хуылфы зердыгзей цы хьзедын зехгзензен нс, уый. 26. Фарнзег земзе удхзессзеджы фембзелд ОРФ СОМГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. Радзырдта йзе Абайты Тембол, Хьазбеджы районаг, Базнлзены хьзеуы цзерзег. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар, нюлы мзейы, 1959 азы. Мыхуыр уыд: ж. Фнднузег, 1990, № 11,49-51 ф. 1 Кзефджынзег - кзефы стзегзей арзезт бандон. 2 Бцен - лыстзег адземы мыггаг. 3 Талзеу - артзен ннз. 27. Фарнзеджы мзелзет Радзырдта йзе 63 аздзыд Кцойты Гзебыла, Хьазбеджы районы Кьобы хьэеуккаг, 1959 азы, нюлы мзейы. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар. Мыхуыр уыд: Фвднузег, 1990, № 12, 50 -54 ф. 1 Хьуаз - сыл саг. 2 Кьзелуа - доныл змзест хьзебзерхоры ссад, мыд земзе цыхтзей арзезт хзерннаг. 3 Берн - моладзан, монах. 28. Хзетгар земзе йзе фырттзе ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные заппсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 278-287 ф. Радзырдта йзе Бураты Захар (Зака), Кьабустаг, Дзауы р-онзей, зенахуыргонд ззеронд лзег, 76 аздзыд. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар, 1940 азы. Ацы таурзегь гыццыл нвддзмнзедтнмзе мыхуыргонд уыд: Фвднуаг, 1990, № 10, 69 - 72 ф. “Хзетгар земэе Таусзерухс” сзергонднмзе. Цы хнцэендзннзедтзе дзы нс, уымзе гзесгзе йзе схонзен нс кьухфысты варнант. Ацы варнант дзер фыст зерцыд Бураты Захары ныхзестзей 1940 азы. Ныффыста йзе Беджызаты Дудар 290
1 Фаедджн нвазджытае - ома, сываеллаеттае. 2 Уаегьд аеркаенгае - сылгоймагыл мндаегаей цы хуыссаен хаедон ваеййы, уый (Б.Д.). 29. Хаетгары бннонты саефт Радзырдта йае Беджызаты Леуан, куырм, 149 аздзыд, Едысаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. Фнднуаег, 1990, № 10, 72 - 77 ф. 1 ТЕнаезаегь - аенаерцаеугае. 2 Чырчы лаегает - ахаем лаегает нс Едысы хьаеуы, заегьынц, заегьгае, бардуаегтаен араезт уыдн аембаехсынаен (Б.Д.). 30. Хаетгары мард Радзырдта йае Беджызаты Леуан, 149 аздзыд. Фнднуаег, 1990 азы, №10, 77-79 ф. 1 Таунс - нсты мастдзннад хаессын (Б.Д.). 2Уас-ома, уыйас. 3 Бардан - стыр голлаг. 4Фаесаеццаед сты - фаеуыргьуыйау сты. 31. Едыса аемае зылындзых Еугар ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 288-298 ф. Радзырдта йае Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149 аздзыд, аенахуыргонд заеронд лаег, Едысы хьаеуккаг, Дзауы районаей. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1.01.1939 азы, Едысы хьаеуы. Йае варнант мыхуыр уыд “Едыссае аемае зылындзых Еугар” саергонднмае ж. Фнднуаегы, 1991, №2-3, 115 - 117 ф. Радзырдта йае Дзукьаты Муссае, 89 аздзыд, Челнаты хьаеуккаг, 1948 азы, августы маейы. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 32. Едыссае аемае Еухаер Радзырдта йае Бураты Захар (Зака), Кьабустаг, Дзауы р-онаей, аенахуыргонд заеронд лазг, 76 аздзыд. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. Фнднуаег, 1991, №1, 73-74 ф. 1 Суанцьы - аг цы аертыкьахыгыл аерываерынц, уый. 291
2Камчырн - агавй фынчытзв нсавн хуынчьытав ундыг, 3 Хьалас - нуазавн кавхц. 4 Мацьа - уавйгуыты нуавзт (Б.Д.). 5 Рндауын - ома, фндауын (Б.Д.). 6 7Еттаес - адавмавй нппаврд уаввын (Б.Д.). 33. Хьаеляечы мард (варнант) ОРФ СОПГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 271-276 ф. Радзырдта йав Мавхьнты Даунт, 63 аздзыд авнахуыргонд лавг, Челнаты хьаву, Урстуалты, Дзауы ро-аг. Ныффыста йав Беджызаты Дудар 27.08.1960 азы. 34. Уадзеджы амард Тотыраты Лексо, Кьабусты хьавуккаг, Дзгуы районавй, 74 аздзыд. Ныффыста йав Беджызаты Дудар 1939 азы. Фнднуавг, 1991, №4-5, 142 - 143 ф. 1 Нзел - авнавзавгьгав хуыцау (Б.Д.). 2 Джамнд - авппавт чн зоны, мавлгав чн нав фавкавны, ахавм (Б. Д.). Нрайнаг мнфолнгнйы ахавм ном не ‘мбавлы. Персайнаг аввзаджы «джамнд» нысан кавны «тыхджын, фндар». Фавлав, аввавццавгавн, «Джамшнд» номы варнант уыдзавн. 3 Цьегьо дон - нхбынавй цавугав дон. 4 Хаелццаеттае - донавй сыравзгав нхтав. 5 Агар - хавстон раздзог, хавдзары та - авфснн (Б.Д.). 6 Фаецьогьа каенын - цыргьаг цырд фелвасын. V. ЦАРЦНАТЫ К/ЕСТЖРТ7Е 35. Хаетгары фырт Хаетаего ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 300-304 ф. Радзырдта йав Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149 аздзыд, Едысаг, Дзауы р-навй. Ныффыста йав Беджызаты Дудар 1.01.1939 азы. 1 Чырты лаегает - цававрдавр лавгавт, хуыцавуттав кавм улавфыдысты, аввавццавгавн ахавм, завгьы тауравгьгавнавг (Б.Д.). 292
36. Царцнаты Лока Радзырдта йае Беджызаты Дзнга, 91 аздзыд Едысаг, 1948 азы. Фнднуаег, 1989 аз, № 9, 59 - 61 ф. 1 Даераенгьау - саехьнсаейнываест халагьуд-хаедзар. 2 Кьаернт - цаермттаей хуыд цыбыр каерц. 3 Уаердаехдзых - нсты йае фындзаей куы ласай, уаед-ну ыл цы цаестгонд аеваердтой рахаецыны тыххаей, уый (Б.Д.). 4 /Ебузылд - аевзаердзннад, аенамонддзннад (Б.Д.). 37. Базыг аемае /Ембазыгы райгуырд Радзырдта йае Беджызаты Леуан, 1939 азы. Фнднуаег, 1989, № 11, 62 -64 ф. 1 Мадгуырд - ома аердзон гуырдаей нае райіуырдзыстаем. 2 Кьуай - цаестытае фаейнаердаем куы хаецой, уый. 3 Багьда - цаваердаер бынат, таураегьгаенаегмае гаесгае, чнзоны Багдад у (Б.Д.). 4 Дыджыкае - дзндзнйае хьомылгаенаег нскаей сываеллон. 5 Монг - аевнрхьау мард. 6 /Ертсыгьтае - арты басудзаеггаегтае, сыгьдаеттае. 7 Дыднхаей - дыууае ‘рдаем, фаейнаердаем. 8 Гаппар - тынг чьнзн. 9 Лазаег - нало(Б.Д.). Ленннгорнйы нраеттае «нало» хонынц «ставд тымбыл баелас». Лімае, аеваеццаегаен, «лазаег» даер нысан каены «баеласы каелддзаегаей сыфцаей ласаен дзоныгь». VI. ЦАРЦНАТЫ ЗНЖГТЖ 38. Маммпйы райгуырд Радзырдта йае Дзукьаты Муссае, Даеллаг Челнаты хьаеуккаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. Мыхуыргонд уыдн Фндауаег, 1989, № 2,61-62 ф. 1 Сагьуыд - ома, фаецахуыр. 2 Батыраенхьаелцау - базаердаехсаннаг, басываерджын. 293
39. Царцнаты раедыд ОРФ СОМГСЙ, Ф. фолыслор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 249-253 ф. Радзырдта йзе Тотыраты Лексо, Кьабускаг, Дзауы р-наей, 74 аздзыд. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, 1940 азы. Ацы таураегьаен йае варнант “Еуіуыппырты бабын” саергонднмае мыхуыргонд уыд ж. Фвднуаегы, 1991, №1, 70 - 71 ф. Се ‘хсаен нс цьус хнцаендзннаедтае. Журналы лаеваерд таураегьы фаезыны еугуыппарты хнстаер Адай, каецыйы Царцнатае баегьнаегаей бабастой кьаедзаехмае. Хуыцау ын фаетаернгьаед кодта аемае йае кьаедзаех фестын кодта. Уымае гаесгае уыцы кьаедзаех йае номыл баззад - Адайхох. 1 Уаелхьаедаей - ома, лаеугаейае, ыстгаейае. 2Ходза хуыр - Ацы дур у ставд дур, сау, авдезнты хуызаен, авваеццаегаен Ходзы хьаеуаен йае алыварс ахаем дур каей у, йае ном даер ходз уымаен хуыйны. 40. Сугьты саефт ОРФ СОПГСП, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 254-262 ф. Радзырдта йае Тотыраты Лексо, 74 аздзыд, Кьаебусты цаераег, Урстуалты, Дзауы р-наей. Ныффыста йае Беджызаты Дудар, 1940 азы. Ацы таураегьы варнант “Царцнатае аемае Сугьтае” саергонднмае мыхуыргонд уыд ж. Фвднуаегы, 1991, №4-5, 147-149 ф. Радзырдта йае Беджызаты Гаемсыр, 76 аздзыд, Едысаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. 1 Нваерст - ома, нрваезт. 2 Хьаедл асаен-у стыр ком стыр хаехтнмае. Каеддаер хьаедаей уыд аемаехгаед. Хьаед-ну дзы каей ластой, уый тыххаей йае ном Хьаедласаенаей баззадн. йс Едысы (Б.Д.). 41. Гуымнртнмае хаест ОРФ СОПГСЙ, Ф. фолыслор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. -263-270 ф. Радзырдта йае Бураты Захар (Заека), Кьабусты цаераег, аенахуырговд, 76 аздзыд. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1940 азы. 1 Булкьдаст- ома, быныл даст. 294
2 Гаесаен - мгесыгы хуызаен даргь. Уырдыгаей-ну хьахьхьаедтой (Б. Д.). 3 /Ертгом - куырдадзы зынг каем судзы, уый. 4 /Елаендон - удыгасгаенаен дон. 42. Гуымнрты Фыдаегьызы мард Радзырдта йае Кьабустыхьаеуккаг Бураты Захар. Ныффыста йае Беджызаты Дудар. Фнднуаег, 1991, № 1, 71-73 ф. 1 Фыдырмыц - фыдзонд, хнваенд, таеппалдзннад (Б.Д.). 2 Цатфаеднс - тыхджын фаеднс. 3 Бынджнныг - быны саефт фаеуын, фаецагьды уаевын. 4 Фыдгьуызы хох - нс Цаегат Нрыстоны. 43. Цьыбырттае ОРФ СОНГСЙ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 181-188 ф. Таураегь ракодта Тотыраты Лексо, Кьабусты хьаеуккаг, Дзауы районаей, 74 аздзыд. Ныффыста йае Беджызаты Дудар саерды 1940 азы. Йае варнант мыхуыргонд уыд ж. Фнднуаегы, 1991, №4-5, 149 - 151 ф. Таураегьы варнант радзырдта Беджызаты Леуан, 149 аздзыд, Едысаг. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1940 азы. 1 Дзуардзыт - ома, дзуармае куывды цаеуын Бнгьуылаты мыггагаен кад каеныны тыххаей. 2 Хьнл - ома, тох уадзынмае куы хьавыдысты, уаед-ну хьнл аерсагьтой, чн тох кодта, уыдонаен се ‘хсаен. 3 Каерддзаефтае - ома, сае каердтаей нырргехуыстытае кодтой сае хуыссаен уаетты аехсаевы. 44. Царцнатае аемае Цьыбыртты днссаегтае Радзырдта йае Наннты Андо, Кнровы хьаеусоветы Начьрепайы хьаеуккаг, 1925 азы, мартьнйы маейы. Ныффыста йае Гаеззаты Ладн. Мыхуыр уыд: Хуссар Нрыстоны адаемон уацмыстае, Цхннвал, 1929 аз, III чйныг, 119-120 ф.; Хуссар Нрыстоны фолыслор. Сталнннр, 1936 аз, 276-277 ф.; Нрон адаемон аргьаеуттае. III т. Цхннвал, 1962, 50 - 51ф. 1 Таелммае каесын - хьыг каесын. 2 Ацыт- ома ацаеут. 295
VII. ЦАРЦНАТЫ МПТЖ 45. Царцнаты куывд ОРФ СОЙГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегпзова. II Преданпя о Царцната. - 189-196 ф. Радзырдта йав Тотыраты Лексо, Кьабустьі хьавуккаг, Дзауы районавй, 74 аздзыд. Ныффыста йав Беджызаты Дудар, саврды 1940 азы. 46. Царцнаты снмаендон кьаедзаех ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегпзова. II Предання о Царцната. -213-221 ф. Радзырдта йав Сланты Бнмбол, 69 аздзыд, Брытьаты хьавуавй. Ныффыста йав Беджызаты Дудар 1940 азы. Ацы таураегьы варнант, кавцыйы радзырдта 1939 азы Беджызаты Гавмсыр, Едысаг, мыхуыры рацыд ж. Фвднуавгы, 1989 азы, №12, 75 - 77 ф. Ныффыста йав Беджызаты Дудар. Дыууав тауравгьавн давр сав мотнв ну у, аврмавст ранавй-равтты цьус хнцавн кавнынц. 1 Зылд каенае Уаейгуыты кьаедзаех - нс Урстуалты, ныр давр у стыр фаендаг, йае ну дуры даргь дыууае нваезыны баерц у, йае баерзаендае - ну нваезыны баерц. Хонынц ма йае «Зылды маесыг» каенае «Уаейгуыты мавсыг». Уавйгуыты маесыгы тыххаей алваерсонаей аеркастаеуыд уацты: Е. Пчелнна. “Знлде Машнг”, Советская этнографня, 1934 г., №3; Гавззаты Ладн. “Зылды мавсыг” - Фвднуавг, 1927 аз, № 7 - 8. 2 Тьаепаенаег - хохы-ну дон хаессынаен дардтой хьаедын мнгаенаен, хуыдтой сае тьаепаенгаенджытав (Б.Д.). 3 Тьета-у дзоныгьгонд, зымаег сываеллаеттае ахаемтыл фавбырынц (Б.Д.) 4Нугаендзон - аеппынаедзух, пудадзыгдаер. 5 /Ердуз - Едысы хьаеумае аеввахс нс австыр фаез (Б.Д.). 6 Сыгьдаенаег - чьыр, чьыр судзаен, аеваеццаегаен чьыры рагон ном (Б.Д.). 7 Чьыраен - чьырнмае араезт гаенаехтае авмав маесгуытае (Б.Д.). 8 Спмаендон кьаедзаех - нс Едысы, ну тьавпаен кьаедзаех, йае алыварс у дур аемае заегьынц, завгьгае, Царцнатае фаеуаелахнзы фаестае уым снмд араезтой алы хатт давр (Б.Д.). 9 Хьаелаесау - уаермы хуызаен арф завххы ныххауд. Таураегьтавм гаесгае ам фесаефтысты Царцнатав аемае уаейгуытае сае хавсты заманы (Б.Д.). 10 Бнхьхьуырау кьаедзаех - нс Едысы, завгьынц, заегьгае, уаейгуытае сты, саехн кьаедзаех чн фестын кодта (Б.Д.). 296
47. Бардуаегтнмае фаебыцаеу Радзырдта йае Беджызаты Гаемсыр, Едысы хьаеуккаг, 76 аздзыд, цагьта хьнсфаендыраей. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1939 азы. Мыхуыр уыд: ж. Фвднуаег, 1990, № 9, 57 - 60 ф. 1 Сарагь - саер, таураегьгаенаегмае гаесгае. 2 Фаеднджае - ныхасы фаесабыр (Б.Д.). 3 /Ервраетты -арвы каераетты. 4 Дагь - хох даергьаердаем куы ваеййы, уый. 5 тЕвэеджнаг - ома, нае фаетчы (Б.Д.). 6 Ахнрман - фыдгаенаег хуыцау (персайнаг Ахрнман, авестаейаг Анхра- Майнью). 7 Ормаздае - зовддаеттаег бардуаг (Б.Д.). Ормаздае ном нст у персайнаг аевзагаей. Афтае хьуысын райдыдта нырыккон персайнаг аевзаджы зороастрнйаг днны нунаег Хуыцау - Ахурае-Маздае. Нрон адаемон таураегьты аендаер ннкуы аембаелы ацы ном. 8 Малгьа - аелгьыст, аегад (Б.Д.). 9 Джнтаентае - днссаегтае каенын (Б.Д.). Цаегатаг нраеттаем ацы дзырд нысан каены «тыхсын, йаехнцаен бынат нае арын». 10 Тутыры хьул - Тутыры дзы фаеунлынц, у 6 тнгьон: ну фарсыл дзы ннцы нс, 2-аг фарсыл - ну таепп, 3-аг фарсыл - дыууае таеппы, 4-аем фарсыл - аертае таеппы, 5-аем фарсыл - цыппар таеппы аемае 6-аем фарсыл - 6 таеппы. Аісунлгаейае хьул каемаен цал таеппы равднса, уал баназы, афтвд каемаен равднса, уый ннцы нуазы (Б.Д.). 11 Жввднугае - саеркьулаей цаеуын амоны ам (Б.Д.). 12 /Ебузыдаей - аевзаердзннадаей. 13 Азымбылаей - ныхкьуырдаей цыд (Б.Д.). 14 Раетдзаестытае - хаефцаестытае (Б. Д.). 15 Мнтрае - аегьдаудаеттаег хуыцау (Б. Д.). Ацы ном даер нст у зороастрнйаг мнфологнйае, каецымы нысан каены «бадзырды, ардхаерыны, дунейы аегьдаеуттае хьахьхьаенаеджы бардуаг». 16 Каджнтае - лаегнмае нае фндауаег бардуаг (Б.Д.). ТЕваеццаегаен растдаер уыдзаен «Каджнтае», нрон адаемон сфаелдыстады араех цы «Кадзнтае» фембаелы, уыдоннмае сбаетгын. Уьшмае, нрон мнфологнйы ахаем бардуаг ннкуы аембаелы. «Кадзнтае» та таураегьтаем гаесгае сты заеххы бын, денджызы бын цаераег адаем, даелнмонтае, зннтае. 48. Царцнатае Мысырмае куыд цыдысты ОРФ СОНГСЙ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фолыслорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 227-248 ф. Радзырдта 297
йзв Сланты йлнкьо Джеуаерджнйы фырт, генахуыргонд, 68 аздзыд, Брытьаты хьавуы цавравг, Дзауы р-навй. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1940 азы. Мыхуыр уыд: ж. Фнднуавг, 1990, № 5, 40-48 ф. 1 Мысыр - ныры Егнпет. 2 Хурсыфтав - стыр сыфтав, чнзоны, пальмавтавй загьдазуы (Б.Д.). 3 Баедаейнаг - аевзыгьд лаеппу-лаег. 4 Разкьаерттытае - разгаемттае. 5 Асадаен каенын - аууон каенын. 49. Царцнаты мнтае Радзырдта йае КьобыхьаеуккагКцойты Гаебыла, 1959 азы. Ныффыста йав Беджызаты Дудар. Мыхуыр уыд: ж. Фндауаег, 1989, №12, 73 - 75 ф. 1 Кьаессаваелдаехт - ома, хойрагаей саем ннцыуал баззад. 2 Дываелдахаей - дыууае раегьавй. 50. Царцнаты фаенднйаегтае сае каестаертаен Радзырдта йае Беджызаты Дзпга, 91 аздзыд, Едысаг, аенахуыргонд. Ныффыста йав Беджызаты Дудар 1947 азы. Мыхуыр уыд: ж. Фвднуаег, 1990, № 9, 55 - 57 ф. 1 Зындан - зындон. Ам аембаелы персайнаг аевзагаей аербайсгае формаейы хуызы. VIII. КЬАУКЬАЗ УЕМЖ НАРТНЙЫ ЦОТ ОРФ СОНГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.597. Царцпатае. (Матернал, собранный Цабаевым В.Г. о легендарном племенн) Цабайты Уасо сае ныффыста 80 аздзыд Томайты Алексейы фырт Матейы ныхаестаей. Мате уыда Гуры районы Скьрайы хьаеуккаг, цардн Тбнлнсы (амард 1955 азы январы мавйы, 90 аздзыдаей). Уасойы ныхаестаем гаесгае Мате та сав фехьуыста Гуыцмаезты Хухуйае (Гучмазов Хуху - Гнухы хьаеуы цавравгавй, кавцыйыл уыцы равстаеджы цыдн 160 азы, авмае Хуыбнаты Зелойав, Гуджареты комы бынаеттон цавравгавй. Ацы тауравгьтав Цабайты Уасомав фыст сты куыд ну уац. Хнцавн саергавндтыл сае аднх кодта чнныг аразавг авнцондаер каесынаен. Уый йеддаемае йаем аввнаелд не ‘рцыд аемае сае Уасо куыд ныффыста, афтаемаей мыхуыргонд цаеуынц. 298
51. Царцната 1 Дзыгьуын - кьамбец, кадаеггаенаег куыд бамбарын кодта. 52. Кьаукьаз аемае Нартн 1 Кадаеггаенаег фндараей дзырдта Кьаукьаз, ноджыдаер кадаеггаенаег дзырдта: Кьаукьазы ном араех уыднс Нрыстоны, аеппынаераеджы даер ма-ну дзырдтой йрыстоны: “Джеры коймаегтае, дам, Кьаукьазы хьаебултае сты” (Ц.У.). 2 Фаетаег - ацы ныхас кадаеггаенаег аембарын кодта: “аефсад” каенае “пьаелнцае” (Ц.У.). 3 Саеры хуыдты тыххаей нрон этнографнйы даер аема археологнйы даер баззад аевднсаентае. Царцнаты цыртытае кьахгаейае бнраетае-ну ссардтой саерыгаехцытае, сае тенкатыл аерхуы хуыдт, афтаемаей. Ахаем саерыгаехцыты кой каены Г.Ф. Чурснн даер йае чнныджы «Осетня. Этнографнческнй очерк» [6 ф.]. 4Чырыстон фос - гьома, сабыр фос. 53. Нрон 1 Хьаджджын - хьуаг. 27Ефцджытыл - аефцаеджытыл. 54. Нронта 1 Таураегьгаенаегмае гаесгае, царццатыл цы аефсаедтае бырстой, уыдон стырдаер цаеугаедаеттаей пуы схуыдтой «Стырдон», бнрае царцнатае каем фаедаелдон сты, уый та каей атыппыр, чн аныгьуылд, уыдоны хаелбурцьытаей, уымае гаесгае схуыдтой “Тыппырдон”. В.Ц. 2 Кьамбнз аемае Псаманнт - ацы наемттае аецаегаейдаер зындгонд сты нсторнйы. Камбнз, заегьгае, ахаем ном зындгонд у нсторнйы куыд персайнаг паддзах VI аенусы нае дунейы агьоммае. Псаманнт та нсторнйы зындгонд у куыд Псаметнх III - Мысыры паддзах, аемае уый даер цард VI аенусы нае д.а. Йае фаедонтае та нсторнйы баззадысты Псаманнттае номыл. Псторнктае куыд дзурынц, уымае гаесгае Камбнз аемае Псаметнх фаебыцаеу сты. Рагон фыстытае куыд дзурынц, уымае гаесгае Камбнз аецаегдаер йаехн амардта. (Каесут: Кумнставелн. Камбнз аемае Псаманнты фаебыцаеу. Журнал «Джеджнлн», 1901 аз, №2, 61 ф.; Энцнклопеднческнй словарь Брокгауза н Ефрона. Т. 50, с. 660-661.). 299
Цымыднссаг у Псаманнты фыртзвн Кьаукьаз «Саулгег» ном каей радта, уый даер. Мысыравй кавй уыдн, уымае гаесгае, аенаемаенг, уый Кьаукьазы адаемаей саудаер уыдн, аемае йын йае ном даер, аеваеццаегаен, йае хуызмае гаесгае лаеваерд аерцыд. 55. Басыл аемае Олгьа 1 Уаердаех - пыхсаей, унсаей конд ставд баеттаен. 2 ТЕндаер варнантмае гаесгае: Олгьайы рон хнд у аемае алцыппает даер цаеуы ацы хндыл. (С.У.). 3 Уырм - кадаеггаенаег аембарын каены куыд “остров”. 4 Ацы зараег, дам, дзуры кадаеггаенаег, Нрыстоны аераеджыйы онг даер уыднс. Ацы аргьау куы дзырдта Гуыцмаезты Хуху, уаеддаер, дам, зарыдысты Олгьайы зараег. Уый тыххаей, дам, зарыдысты, цаемаей Олгьайы ном макуы фесаефтапд Нрыстоны. (С.У) IX. ЦАРЦНАТЫ С7ЕФТ 58. Царцнаты саефт ОРФ СОПГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Преданпя о Царцната. - 197-203 ф. Радзырдта йае Сланты Плнкьо Джнуаерджнйы фырт, Брытьаты хьаеуккаг, Дзауы районы, 74 аздзыд. Ныффыста йае Беджызаты Дудар 1940 азы. 1 Саджші фатфындзтае - ома, ахаем фаеттае, каецытае уыдысты саджнл. 2 Царцнатаей ну хай ныгаед у афтае: бынаей кьаей, фаерстаем - кьаейтае, стаей мард се ‘хсаен аемае йае кьаейае аерынбаерзынц. Уыцы кьаейы саерыл даер та мард се ‘хсаен аемае йае алыфарс кьаейтае, стаей та кьаейае аембаерст аемае афтае дарддаер. Алы ннгаены афтаемаей даес каенае фылдаер марды нс аеваерд (Б.Д.). 3 Фаерсаеваерд - Царцнатаен се ‘ннае хай сты аенае ннгаенаей ныгаед. Фаерсаей фаерстаем-ну раваердтой маердты, стаей сыл ну фаелтаер раваердтанккой, стаей та уыдон уаелае ног фаелтаер аемае та сыджыт ногаей (Б.Д.). 4 Едысы аргьуан цы кьуыппыл аеваерд пс, уый бын нууылдаер у стаегдар Царцнаты маердтаей. 5 Едысаей Брытьаты хьаеуы аехсаен уаддзаег у лаесаен. Ныр ыл хьаед аесхаецыд. Каеддаер Десы кьахыр аемае Хьелы цады уыд заехх аестынд аемае лаесаен байдзаг нс Едысаей Брытьаты аехсаен. 6 Лнгдонат - нс Едысы хьаеуы, заегьынц таураегьтае, заегьгае, Едысайы 300
авд фырты уым лгесаен ракалдн аемае фесавфтысты авд аефсымавры (Б.Д.). 7 Едыс - Едаса уыд Царцнатаей. Царцнатав куы саефтысты, уавд ма сав уый хаврз нунавгаей анрвавзтм, балыгьдм Едысы суары цурмае, фавлав йав авд фырты куы бабын сты, уавд гавнах ацараезта авмав йав гавнахы заердавскьуыд фаецнс. Уыцы гаенах уыдн Беджызаты кьухы, уыд аертав аеддаегуавлае. Фаелав Беджызатае удыгасаей бмравгь куы бастыгьтой, уавд аскьуыдысты. Ну ма сав баззадм авмае йае уый Маммтавн радта. Уыцы гаенахыл ныр Мамнтав хавдзар саравзтой (Б.Д.). 8 Калак - гуырдзнаг ном, амоны горает. Царцнаты бынат ныр давр “Калактае” хуыйны. 59. Царцнаты саефт ОРФ СОПГСН, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фолыслорные запнсн Д.Г. Бегнзова. II Предання о Царцната. - 223-226 ф. Радзырдта йав Беджызаты Пепейы фырт Леуан, 149 аздзыд, Едысаг, Дзауы р-наей. Ныффыста йав Беджызаты Дудар’ 1939 азы. 1 Калак - Едысы уыд стыр хьавутае Царцнатаен. Ныр даер ма акгыты калакскнй прнход фыст сты афтае архнвты давр. (Б.Д.). 60. Царцнатзе куыд фесаефтысты (варнант) Радзырдта йав Беджызаты Леуан, фысгае та йае ныккодта Беджызаты Дудар 1940 азы 29 нюлы. ХНЗНП архнвы фольклорон фыстытав, №53. Мыхуыргонд аерцыд: Прон адаемон аргьаеуттав. IIIТ. Цхннвал, 1962. -48 - 50 ф. Уавйгуыты мавсыгы тыххаей каес Е. Пчелнна. “Знлде Машнг”, Советская этнографня, 1934 г., №3 аемае Гаеззаты Ладнйы уац “Зылды мавсыг” - Фнднуаег, 1927 аз, № 7 - 8. Ходз - Едысы саермав ну чысыл хьаеу, Стыр Леуахнйы райднаны. 301
С/ЕРГ/ЕНДТтЕ Разныхас............................................3 I. ЦАРЦНАТЫ РАВЗ/ЕРД 1. Царцнаты равзагрд................................7 2. Царцнаты равзагрды кадазг.......................12 II. Ц/ЕРДДЗОЙ /ЕМ/Е БОНВЖРНОН 3. Царцнаты Цзерддзой..............................17 4. Цзерцойы кадагг.................................22 5. Уаеларвон зынг..................................26 6. Уаеларвон зынг..................................29 ІП. АХУЫ /ЕМ/Е НАГЬУЫЛЛЖ 7. Ахуы аемае Нагьуыллае...........................32 8. Хурземзейы амард................................36 9. Ахуыйы хьаезтытзе...............................38 10. Ахуыйы ускуырд.................................44 11. Ахуыйы ускуырд.................................45 12. Ахуы аемае йае фыртгае.........................56 13. Нагьуы балцы...................................62 14. Ахуыйы лзеппуты нземтгзе..................... 67 15. Ахуыйы фырттаен лзеваертгзе....................70 16. Ахуыйы мзелзет.................................73 17. Царцнаты Нагьузе...............................74 18. Царцнатзе земае узейгуытае.....................77 19. Узейгуыты уаермытзе............................81 20. Нагьуыллаейы маелает...........................85 21. Нагьуыллаейы маелзет...........................87 IV. АХУЫЙЫ ФОНДЗ ФЫРТЫ /ЕМ/Е ЦАРЦНАТЫ ФОНДЗ СЫХЫ 22. Царцнаты сыхтае................................92 302
23. Царцнаты Суа азмаг Нарты Уырызмаег..............95 24. Царцнаты хнстагр...............................107 25. Фаернлаег аемае йае фырттае....................113 26. Фарнаег аемае Удхаессэеджы фембаглд............119 27. Фарнагджы маглает..............................123 28. Хаетгар аемаг йае фырттаг......................132 29. Хаетгары бннонты саефт.........................135 30. Хаетгары мард..................................145 31. Едыса аемае зылындзых Еугар....................149 32. Едыссаг агмаг Еухагр...........................154 33. Хьаелагчы мард.................................157 34. Уадаеджы амард.................................159 V. ЦАРЦНАТЫ ЮЕСТ/ЕРТ/Е 35. Хагтгары фырт Хаетаего.........................162 36. Царцнаты Лока..................................164 37. Базыг аемзе іЕмбазыгы райгуырд.................167 VI. ЦАРЦНАТЫ ЗН7ЕГТ7Е 38. Маммнйы райгуырд...............................173 39. Царцнаты раедыд................................176 40. Сугьты саефт...................................178 41. Гуымнртнмаг хагст..............................181 42. Гуымнрты Фыдаггьызы мард.......................184 43. Цьыбырттаг.....................................187 44. Царцнатаг аемаг Цьыбыртты днссаггтаг...........189 VII. ЦАРЦНАТЫ МНТ/Е 45. Царцнаты куывд.................................192 46. Царцнаты снмагндон кьагдзаех...................195 47. Бардуаегтнмае фаебыцаеу........................199 48. Царцнатае Мысырмаг куыд цыдысты................204 49. Царцнаты мнтае.................................214 50. Царцнаты фэенднаегтае сае каестаертзен.........218 303
VIII. КЬАУКЬАЗ ЖМЖ НАРТНЙЫ ЦОТ 51. Царцнатае....................................223 52. Кьаукьаз аемаз Нартн.........................229 53. Нрон.........................................235 54. Нронтае......................................240 55. Басыл аемае Олгьа.......................... 249 56. Нартнйы цот..................................265 57. Хана.........................................271 IX. ЦАРЦНАТЫ СЖФТ 58. Царцнаты саефт...............................273 59. Царцнаты саефт...............................276 60. Царцнатае куыд фесаефтысты...................277 Фнппаннтаеггае...................................279 304
Составнтель Федар Магометовнч Таказов ЛЕГЕНДЫ О ЦАРЦНАТА Рнсункн на обложке Славнка Джанайты. Рнсунок на тнтульном лнсте Руслана Дзаттнаты: реконструкцня царцнатского города. В кннге нспользованы нллюстрацнн Туганова Махарбека нз «Нарты: осетннскнй народный эпос» - Сталнннр, 1942 г., а также рнсункн Славнка Джанайты нз кнмгм «Трм слезы Бога». Редактор Губаева Б.С. Технмческнй редакгор Хаев Т.В. Корректор Абеева З.А. Компьютерная верстка Букулов Г.Р. Сдано в набор 20.10.07. Подпмсано в печать 10.11.07. Формат бумагн 60x84 Уіб. Бум.офс. Гарннтура шрмфта “Тітез”. Печать на рнзографе. Усл. п. л. 19,6. Уч-нзд. л. 20,1. Тнраж 500 экз. Заказ №41. Северо-Осетннскнй ннстнтут гуманнтарных н соцнальных нсследованнй нм. В.Н. Абаева ВНЦ РАН н Правнтельства РСО - Алання, 362040, г. Владнкавказ, пр. Мнра, 10. Отпечатано в нздательско-полмграфнческом комплексе СОПГСП нм. В.Н.Абаева. 362040, г. Владнкавказ, пр. Мнра, 10.
Царцііаты таурсегьты црд агівадон ууызы севдыстсеуы нрон адсемы цсестсенгас дун-дуне семсе Зсе^уьіл царды равзсердмсе, дзырдсеуы фыццаг адсемы тохыл сердзон ты\тнмсе, нрон дші семсе сеггьдауы фсезынды ты^усей. Эгшчесхце легенды о І^арцшіта в яркрй ^удо^ественной форме отраж&ют мш/эологгічесіфе воззреніія осетіін на пропсхрх$енпе вселенной м зарахденпе с^іізнп на Земле, повествуют о первьо^ людя^гі аасбдрь&е за вы^цванісе, о возннкцовенпп п становленгш релтпы п пдеологцп ц а р ц к а т / о с е т п н . І5ВЫ 978-5-91480-002-1 9 785914 800021