Text
                    Нацыянальная акадэмія навук Беларусі
Інстытут гісторыі
АРХЕАЛОГІЯ
БЕЛАРУСІ
У чатырох тамах

інальная акадэмія навук Беларусі Інстытут гісторыі АРХЕАЛОГІЯ БЕЛАРУСІ Чацвёрты том Помнікі стст. Мпн »• ... іру' । .іч п.іпуі .і 'і н 11
УДК 902/904(476) ББК63.4(4Бем)Г А87 А ў т а р ы: Ш. I. БЕКЦІНЕЕЎ, Ю. М. БОХАН, I. У. ГАНЕЦКАЯ, М. Ф. ГУРЫН, Л. > Д -= _ Э. М. ЗАЙКОЎСКІ, Ю. А. ЗАЯЦ, А. В. ІОЎ, Л. У. КАЛЯДЗІНСКІ, М. В КЛ •/- В. М. ЛЯЎКО, Г. М. САГАНОВІЧ, Т. С. СКРЫПЧАНКА, С. В. ТАРАСА В. У. ШАБЛЮК Рэдакцыйная калегія: М. С. Сташкевіч (старшыня), В. С. Вяргей, I. У. Ганецкая, Ю. А. Зв А. Г. Калечыц, П. Ф. Лысенка, В. М. Ляўко, М. М. Чарняўск. В. I. Шадыра, Г. В. Штыхаў Навуковыя рэдактары тома: В. М. Ляўко (галоўны рэдактар), I. У. Ганецкая, Ю. А. Заяц Р э ц э н з е н т ы: Кандыдаты гістарычных навук А. В. Іоў, Я. Г. Звяруга І8ВМ 985-08-0366-5 (Т. 4) ІЗВМ 985-08-0490-4
УСТУП Заключны том «Археалогіі Беларусі» ахоплівае XIV—XVIII стст. — перыяд росквіту і заняпаду феадалізму, час фарміравання беларускай народнасці. У гэтыя стагоддзі на тэрыторыі Беларусі адбываліся змены, якія закраналі ўсе бакі жыцця. У XIV ст. завершыўся працэс уваходжання беларускіх зямель у склад Вялікага княства Літоўскага, якое захоўвала аўтаномію і пасля ўтварэння ў 1569 г. Рэчы Паспалітай. Тэрытарыяльна-адміністратыўныя рэформы лікві- давалі, хоць і марудна, удзельныя княствы, якія перашкаджалі кансалідацыі насельніцтва. Спрыяў працэсу складвання беларускай народнасці дзяр- жаўны ста_ус старабеларускай («рускай») мовы, які пэўны час захоўваўся і пасля Люсл;г-скай уніі. Аднак моўныя і культурныя асаблівасці асобных тэ- рьгсоьў і гсуп насельніцтва, характэрныя для папярэдніх стагоддзяў, не бзг цалка'.' знівеліраваны. Адмоўна адбіўся на этнагенетычным і культурным працэсах зварэт пануючых вярхоў грамадства да польскай мовы, што пры- вяло да а.пагячвання магнатаў і часткі шляхты і ўзмацніла сацыяльны анта- ганізм. Этнічная карта Беларусі ў гэты перыяд зрабілася больш стракатай. Пры дамінаванні славян — нашчадкаў крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў і ва- лынян — з'явіліся прадстаўнікі балцкіх этнічных груп, якія яшчэ ў XIII ст. шукалі тут паратунку ад крыжакоў, татары, пазней прыйшлі рускія стара- веры, павялічылася колькасць яўрэяў. Жылі, пераважна ў гарадах і зам- ках, у невялікай колькасці таксама выхадцы з краін Цэнтральнай і Заход- няй Еўропы. Разбурэнне значных эканамічных цэнтраў былой Кіеўскай Русі і аслаб- ленне сувязяўз Візантыяй у выніку татара-мангольскага нашэсця, якое амаль не закранула тэрыторыю Беларусі, з аднаго боку, і ўваходжанне яе ў склад Вя- лікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, з другога, узмацніпі сувязі бепа- рускіх зямель з краінамі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, павялічылі ўплыў апошніх на эканамічнае, а потым і культурнае жыццё. Значныя змены адбываліся ў гаспадарчым жыцці. Узніклі новыя віды ра- мяства, змяняліся тэхніка і тэхналогіі вытворчасці. Рамяство, якое раней бы- ло неарганізаванае ці толькі наладжвала карпаратыўныя сувязі, набыло цэ- хавую арганізацыю, потым з’явілася мануфактурная вытворчасць, а ў канцы перыяду і фабрычна-завадская. Адсутнасць мясцовай сыравіны для некаторых відаў вытворчасці і пат- рэбы феадалаў і заможных гараджан у прадметах раскошы стымулявалі гандаль. Вектары гандлёвых сувязяў былі разнастайныя, але ў цэлым да канца XVII ст. дамінавалі заходнія накірункі. Павелічэнне ролі Расіі ў знешнім 5
гандлі ў XVIII ст. было абумоўлена прагрэсам расійскай прамысловасці і да- лучэннем да Расійскай імперыі часткі Прыбалтыкі, праз якую праходзілі тра- дыцыйныя для Беларусі гандлёвыя шляхі. У XIV ст. адбыліся змены ў сістэме рассялення. У XIV—XVII стст. змяня- ецца характар некаторых паселішчаў або іх структурных частак. Распаў- сюджваецца новы тып паселішчаў — мястэчкі. Шмат якія гарады і некаторыя мястэчкі атрымліваюць самакіраванне на Магдэбургскім праве. Павяліч- ваецца колькасць неўмацаваных сядзіб феадалаў у вясковай мясцовасці. Замкі, якія ўзнікпі яшчэ ў XII—XIII стст., шырокае распаўсюджванне атрымалі менавіта ў названы перыяд. Ваеннае супрацьстаянне з крыжацкімі ордэнамі, а потым з Маскоўскай дзяржавай, набегі крымскіх татараў, барацьба паміж палітычнымі групоўкамі і асобнымі феадаламі, сацыяльная і рэлігійная на- пружанасць у краіне патрабавалі ўвагі да гарадскіх і замкавых умацаванняў, у якіх нярэдка выкарыстоўваліся найноўшыя дасягненні фартыфікацыі. Змены ў канфесійнай сітуацыі прывялі да з’яўлення акрамя традыцый- ных для Беларусі праваслаўных цэркваў і манастыроў касцёлаў, кляштараў, пратэстанцкіх і уніяцкіх храмаў з іх адметнай архітэктурай, што надавала но- вы выгляд паселішчам, у першую чаргу гарадам. У выніку адзначаных змен і працэсаў на тэрыторыі Беларусі склалася культура, якая адпавядала стадыі фарміравання і існавання беларускай народнасці. Вядучая роля ў стварэнні гэтай культуры належала белару- сам, але свой уклад у яе ўнеслі і прадстаўнікі іншых этнасаў, што жылі на нашай зямлі. У адрозненне ад папярэдніх перыядаў XVI—XVIII стст. значна лепш ад- люстраваны ў пісьмовых і іканаграфічных крыніцах. Яны ўтрымліваюць інфармацыю па праблемах, якія для больш ранніх часоў вырашаліся вы- кпючна або пераважна па археалагічных крыніцах: планіроўка і забудова паселішчаў, характар умацаванняў, этнічны і сацыяльны скпад насельніцтва, развіццё вытворчасці, гандаль і інш. Аднак, па-першае, падобная інфар- мацыя ёсць далёка не па ўсіх помніках, і ў ёй маюцца храналагічныя лакуны. Гэта дазваляе характарызаваць тую ці іншую праблему толькі храна- лагічнымі зрэзамі, часта несінхроннымі для розных помнікаў, што робіць неаб’ектыўнымі параўнанні. Па-другое, пісьмовыя крыніцы звычайна толькі называюць тыя ці іншыя тыпы пабудоў, рэчаў, але не даюць уяўлення аб іх выглядзе, якасцях, тэхналогіі вырабу. Час, людзі і войны прывялі да разбурэння ці перабудоў значнай часткі помнікаў архітэктуры. Такім чынам, без археалагічнага вывучэння нельга атрымаць дастаткова поўнага ўяўлення пра матэрыяльную культуру XIV—XVIII стст., а значыць, і пра эпоху ў цэлым. Цікавасць да гэтага перыяду праяўлялі ўжо некаторыя археолагі XIX ст. Вывучаліся планы, малюнкі гарадоў і замкаў (апошнія часам памылкова прылічаліся да больш ранняга перыяду), апісваліся іх умацаванні, фікса- валіся знаходкі адзінкавых манет і кладаў, збіраліся асобныя рэчы (К. П. Тыш- кевіч, Ф. В. Пакроўскі, Е. Р. Раманаў, А. П. Сапуноў). Раскопкамі даследа- валіся толькі каменныя магілы (Э. Ф. Вольтэр, В. А. Шукевіч). Археалагічныя даследаванні паселішчаў пачаліся ў XX ст. У 1912 г. былі праведзены невялікія па аб’ёму раскопкі Мірскага замка (Нодковскмй, 1915). У 20—30-я гады помнікі і напластаванні XIV—XVIII стст. вывучаліся пераважна на заходніх землях Беларусі, якія ў той час знаходзіліся ў складзе Польшчы. Дасле- даванні вяліся ў сувязі з кансервацыйнымі або землянымі працамі (СйгІІег, 6
1930/1931; Ьогепіз, 1930/1931). Значныя раскопкі мелі месца ў Старым замку ў Гродне (I. Ёдкоўскі, 3. Дурчэўскі), і хоць вывучэнне XIV—XVIII стст. не было іх мэтай, матэрыялы дадзенага перыяду былі сабраны і нават часткова апуб- лікаваны. Вывучаліся рэшткі мураваных збудаванняў (\Л/о)сіесо\л/зкі, 1936). У гэ- ты ж перыяд працягвалася вывучэнне каменных магіл (Я. Фіцтке). У савецкай археалагічнай навуцы храналагічныя рамкі даследаванняў да нядаўняга часу не выходзілі за межы XIII ст. Таму ў БССР ажно да канца 1960-х гадоў мэтанакіраванага вывучэння XIV—XVIII стст. не вялося, за выключэн- нем эпізадычных даследаванняў пахавальных помнікаў А. Дз. Каваленем у 1930-я гады. Толькі ў 1960-я гады на асобных помніках, што ўзніклі ў XIV ст., былі праведзены разведачныя раскопкі, аднак мэтай іх быў пошук пластоў болыіі ранняга часу. Але, паколькі ў гарадах пласты X—XIII стст., як правіла, перакрытыя болыіі познімі напластаваннямі, лёс апошніх залежаў ад усве- дамлення тым ці іншым даследчыкам іх значнасці для вывучэння мінулага Беларусі. У адных гарадах гэтыя пласты скопваліся тэхнікай, у другіх рас- копваліся з адборам найбольш прэстыжных матэрыялаў, у трэціх даследа- валіся цалкам, аднак атрыманыя матэрыялы грунтоўна не вывучаліся і не ўводзіліся ў навуковы ўжытак. Адзінкавыя выключэнні складаюць публікацыі расійскіх вучоных па беларускай кафлі XVI—XVII стст. (Овсянннков, 1969; Розенфельд, 1969). 3 канца 1960-х гадоў пачалося мэтанакіраванае вывучэнне замкаў і аба- рончых збудаванняў (М. А. Ткачоў). Адначасова даследуюцца рэшткі мура- ваных культавай і свецкай пабудоў XIV—XV стст. у Навагрудку (М. У. Ма- леўская). 3 1976 г. бярэ пачатак археалагічнае вывучэнне гарадоў XIV— XVIII стст. (В. М. Ляўко) і архітэктурна-археалагічнае вывучэнне помнікаў ма- нументальнага дойлідства той пары (А. А. Трусаў). Вельмі хутка колькасць археолагаў, якія вывучаюць XIV—XVIII стст., павялічылася, пашырылася і кола помнікаў, якія імі даследаваліся. Апрача замкаў і гарадоў вывучаюцца мястэчкі, неўмацаваныя феадальныя сядзібы, вёскі, пахавальныя помнікі, рудыментарныя аб’екты язычніцкага культу, у сувязі з рэстаўрацыяй помнікаў мураванага дойлідства пашыраюцца архітэктурна-археалагічныя даследаванні. У палявых даследаваннях і аналізе здабытых матэрыялаў выкары- стоўваюцца методыкі, распрацаваныя для аналагічных помнікаў папя- рэдняга перыяду. Гарады і замкі вывучаюцца або шырокімі плошчамі, або часцей сеткай раскопаў, што дазваляе атрымаць інфармацыю з роз- ных участкаў іх тэрыторыі. Напластаванні XIV—XVIII стст. даследуюцца ў Віцебску, Мінску, Заслаўі, Полацку, Магілёве, Клецку, Гродне, Мазыры, Мсціславе, Друі, Дзісне, Слуцку, Капылі, Браславе, Крычаве, Ашмянах, Навагрудку, Друцку, Дуброўне, Верх- нядзвінску, Лідзе, Нясвіжы, Слоніме. Трэба адзначыць, што на сучасным этапе археолагі не абмяжоўваюцца вывучэннем выключна пластоў XIV—XVIII стст., а даследуюць помнікі ад моманту іх узнікнення і да канца XVIII ст., калі толькі функцыяніраванне іх не спынілася раней. Гэта дазваляе атрымаць больш поўнае і аб’ектыўнае ўяўленне аб жыцці аб’екта на розных этапах яго існавання, вызначыць, якія асаблівасці характэрныя менавіта для XIV—XVIII стст., а якія бяруць пачатак у папярэднім перыядзе. Калі да сярэдзіны 1970-х гадоў вывучаліся пераважна ўмацаваныя тэрыторыі горада, то з пачатку 1980-х выразна прасочваецца тэндэн- 7
цыя да даследавання ўсіх яго структурных частак. У найбольш вывуча- ных гарадах — Віцебску, Мінску, Заслаўі, Полацку, Магілёве, Оршы толькі на тэрыторыі пасадаў і слабод раскапаны плошчы ў некалькі тысяч квадратных метраў. У астатніх гарадах даследаваная тэрыторыя пасадаў вызначаецца пакуль што сотнямі і нават дзесяткамі квадратных метраў. Комплексныя даследаванні, у якіх разглядаюцца пытанні гістарычнай і сацыяльнай тапаграфіі, планіроўкі, матэрыяльная культура, заняткі насель- ніцтва і ўзровень эканамічнага развіцця, рэканструююцца працэсы і эпізоды палітычнай гісторыі, выкананы па Віцебску (Левко, 1984), Заслаўі (Заяц, 1987; Ён жа, 1995), Магілёве (Марзалюк, 1998), Мінску (Соболь, 1988). Так- сама комплексна вывучаліся асобныя структурныя часткі Віцебска (Коле- дмнскнй, 1991), Клецка (Поздняков, 1991). Разглядаліся пытанні развіцця планіроўкі і матэрыяльная культура гарадоў Гродзенскага Панямоння (Краў- цэвіч, 1991), Мсціслава (Трусаў, Ткачоў, Мяцельскі, 1990), тэрытарыяльнага развіцця і архітэктурна-планіровачнай структуры Полацка (Тарасаў, 1998), характарызаваліся ўмацаванні некаторых прыватнаўласніцкіх і дзяржаўных гарадоў (Ткачоў, 1978. С. 102—1158; Ён жа, 1991). У асобных публікацыях разглядаюцца драўляныя пабудовы Віцебска і Мінска (Русов, 1992; Бубень- ка, 1993; Ткачев, Коледмнскнй, 1984). Вывучэнню замкаў, пераважна іх фартыфікацыі, прысвечаны манаграфіі М. А. Ткачова, напісаныя ў асноўным па пісьмовых крыніцах (Ткачоў, 1978; Ён жа, 1987; Ён жа, 1991). Матэрыялы яго раскопак, праведзеных у шмат якіх замках, на жаль, засталіся неапублікаваныя. Пытанні развіцця палаца- ва-замкавых комплексаў канца XV—XVII ст. разглядаў I. М. Чарняўскі (Чар- няўскі, 1993). Да ліку найбольш поўна даследаваных належаць Стары замак у Гродне (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993), Лідскі (Трусаў, 1990), Заслаўскі (Заяц, 1995. С. 17—37), Крэўскі (Ткачев, Трусов, 1988; Трусов 1996), Мірскі (Трусов, Чернявскмй, Кравцевмч, 1986; Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994). У гэтых замках вывучаліся ўмацаванні, раскапаны значныя часткі ўнутраных двароў (палігонаў), вывучалася іх планіроўка і забудова, аналізавалася матэрыяль- ная культура. Вывучаліся замкі ў Гальшанах (Чарняўскі, 1983), Гарах (Бек- тннеев, Левко, 1993), Глуску (Ганецкая, 1999), Геранёнах, Іказні, Маладзечне, Мядзелі (Ткачоў, 1978), Друцку, Дуброўне, Езярышчы (Ляўко, 1989; Яна ж, 1998; Яна ж, 2000), Любчы (Чарняўскі, Саітгарэева, 1984), Верхні замаку Слуцку (Калядзінскі, 1996). Аб раскопках замкаў у Барысаве (Ю. А. Заяц), Брагіне, Горвалі, Лоеве, Слаўгарадзе, Суражы (М. А. Ткачоў), Пячкоўскім Гарадку (Г. М. Сагановіч, I. У. Ганецкая), Дзяржынску (Г. М. Сагановіч), Лоску (3. С. Паз- няк, Г. М. Сагановіч, Ю. М. Бохан), Смалянах (В. Я. Собаль), Чачэрску (М. А. Ткачоў, I. М. Чарняўскі) маецца толькі інфармацыя папярэдняга характару. Вывучэнне мястэчак пачалося параўнальна позна і вялося несістэма- тычна. Культурныя напластаванні даследаваліся пераважна невялікімі раскопамі і шурфамі. Ступень даследаванасці асобных помнікаў у па- раўнанні з гарадамі і замкамі нязначная. Мястэчкі Верхняга Панямоння вывучаў Ю. М. Бохан (Бохан, 1994). Даследаванні праводзіліся ў Міры, Любчы, Гальшанах, Жыровіцах, Гарадзішчы (Трусов, Чернявскнй, Крав- цевмч, 1986; Краўцэвіч, 1987; Краўцэвіч, Якшук, 1993; Здановіч, 1984; Заяц, 1992; Ён жа, 1998). 8
Вясковыя паселішчы (неўмацаваныя феадальныя сядзібы, сёлы), іх пла- ніроўку, забудову, матэрыяльную культуру на тэрыторыі Панямоння вывучаў В. У. Шаблюк (Шаблюк, 1996), у Падзвінні іх даследаванне распачаў М. В. Клімаў (Клнмов, 1998), асобныя вясковыя паселішчы даследаваліся ў Магілёўскім Падняпроўі (Рнер, 1981) і на Палессі (Гурнн, 1993; Вяргей, Іоў, 2000). Помнікі манументальнай культавай і свецкай архітэктуры вывучалі А. А. Тру- саў (Трусов, 1988; Ён жа, 1990), А. М. Кушнярэвіч (Кушнярэвіч, 1992; Ён жа, 1993), В. М. Ляўко (Левко, 1996а), I. М. Чарняўскі (Чарняўскі, 1989; Ён жа, 1988), 3. С. Пазняк (Пазняк, 1985; Дзянісаў, Пазняк, 1992), А. I. Дзярновіч (Дзярновіч, Калнін, 1992), Г. М. Сагановіч (Сагановіч, 1996), I. У. Ганецкая (Ганецкая, 2000). Вывучаліся рэшткі мураваных свецкіх і культавых пабудоў пры раскопках Віцебска (В. М. Ляўко), Полацка (С. В. Тарасаў), замкаў у Заслаўі (Ю. А. Заяц) і Маладзечне (М. А. Ткачоў). Даследуюцца пахавальныя помнікі розных тыпаў. Каменныя магілы вы- вучаюцца пераважна ў Панямонні (Квятковская 1986; Яна ж, 1998), паха- ванні такога жтыпу адкрыты і на паўночным усходзе Беларусі (Ляўко, Шады- ра, 1993). Познесярэдневяковыя курганы вывучалі Л. У. Дучыц і В. М. Ляўко (Дучнц, 1989; Левко, 1993). Праводзіліся раскопкі гарадскіх могільнікаў у Віцебску, Заслаўі, Глуску, Оршы, Слуцку. Пашырэнне храналагічных межаў археалагічных даследаванняў выклі- кала неабходнасць у распрацоўцы тыпалогіі і храналогіі рэчавага матэрыялу, асабліва масавага, які шырока выкарыстоўваецца для датыровак. Тыпа- лагічнае і храналагічнае даследаванні розных катэгорый рэчаў вядуцца як па асобных помніках, так і па рэгіёнах. Робяцца спробы стварыць агульныя ты- палогіі. Тыпалогію і храналогію кафлі распрацоўвалі Л. Р. Панічава (Панмчева, 1980; Яна ж, 1984), В. М. Ляўко (Левко, 1981; Яна ж, 1992. С. 41—50), А. А. Трусаў і У. В. Угрыновіч (Трусов, 1988. С. 129—150; Трусаў, Угрыновіч, 1989), Ю. А. Заяц (Заяц, 1991). Распрацоўкай тыпалогіі і храналогіі керамічнага посуду займаліся В. М. Ляўко (Левко, 1982; Яна ж, 1992), Н. I. Здановіч (Здановіч, 1983; Зда- новіч, Трусаў, 1993), Ю. А. Заяц (Заяц, 1993), маёлікавыя вырабы вывучала I. У. Ганецкая (Ганецкая, 1995). Дробныя керамічныя вырабы даследавалі В. М. Ляўко, В. Е. Собаль і У. В. Угрыновіч (Левко, 1984. С. 64—65; Угры- новіч, Собаль, 1984). Шмат даследаванняў прысвечана вывучэнню вырабаў з чорных металаў (Гурнн, 1981; Ён жа, 1988; Ён жа, 1997а; Сагановмч, 1989; Собаль, 1992). Паглыбленым вывучэннем зброі і даспехаў займаецца Ю. М. Бохан (Бохан, 1996, 1996а, 19966; Ён жа, 1997). Тыпалогію і храналогію скуранога абутку распрацоўвалі В. М. Ляўко (Ляўко, 1984), Т. С. Бубенька (Бубенько, 1993), В. Е. Собаль і С. В. Тарасаў (Собаль, Тарасаў, 1985). Шкляны посуд вывучалі М. М. Яніцкая, А. К. Сташкевіч, Т. С. Бубенька (Яніцкая, 1980; Яніцкая, Сташкевіч, 1985; Бубенько, 1988). Будаўнічыя матэрыялы (цэглу, дахоўку, пліткі для падлогі), а таксама ты- пы муроўкі даследаваў А. А. Трусаў (Трусов, 1986; Ён жа, 1988. С. 76—128). Мэтай гэтай працы з’яўляецца падсумаванне вынікаў археалагічнага даследавання помнікаў XIV—XVIII стст., характарыстыка іх катэгорый. Знач- ная ўвага надаецца таксама вывучэнню рэчавага матэрыялу, абагульненню вынікаў яго тыпалагічнага і храналагічнага вывучэння. 9
Чацвёрты том «Археалогіі Беларусі» напісаны супрацоўнікамі Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Рэзюме напісалі Ш. I. Бек- цінееў (2.6); I. У. Ганецкая (1.5.1; 1.5.2; 2.2.1; 2.2.2; 2.2.4); Ю. А. Заяц (1.1.3; 1.2; 1.3; 1.4; 1.6.4; 2.1; 2.2.5; 2.4; 2.5); В. М. Ляўко (1.1.1; 1.1.2; 1.1.4; 1.5.3; 1.5.4; 1.6.1; 1.6.2; 1.6.3; 2.2.3; 2.3). Пераклад рэзюме на англійскую мову I. У. Ганецкай. Паказальнікі імёнаў і геаграфічны выкананы I. У. Ганецкай. Ілюстратыўны матэрыял падрыхтаваны В. М. Ляўко, да раздзелаў 1.3 і 2.2.5 — Ю. А. Зая- цам, мастак Г. Д. Малаткова.
ЧАСТКА ПАСЕЛІШЧЫ I МОГІЛЬНІКІ
Раздзел ГАРАДЫ 1.1.1. ФУНКЦЫЯНАЛЬНАЕ ПРЫЗНАЧЭННЕ, ТЫПЫ ГАРАДОЎ. АРХЕАЛАПЧНАЕ ВЫВУЧЭННЕ Тыпы гарадоў. Функцыянальнае прызначэнне. Гарады позняга ся- рэднявечча таксама, як і ў папярэдні перыяд, вылучаліся сваімі асноўнымі функцыямі. Яны былі адміністрацыйна-гаспадарчымі і культурнымі цэнтрамі пэўных тэрытарыяльных акруг. У гарадах засяроджваліся органы кіравання гэтымі акругамі, а таксама рамесна-гандлёвыя карпарацыі, якія ажыццяўлялі вытворчасць разнастай- ных катэгорый гаспадарчай і побытавай прадукцыі і яе рэалізацыю. Каб упэўніцца ў тым, што паселішча позняга сярэднявечча з’яўляецца горадам. не патрэбна вылучаць шэраг пераканаўчых прыкмет, як гэта было з гарадамі папярэдняга часу. Статус гарадоў XIV—XVIII стст. вылучаецца па іх назвах ў пісьмовых крыніцах. У адрозненне ад гарадоў X—XIII стст. яны на працягу свайго існавання праходзяць больш складанае сацыяльна-тэрытарыяльнае развіццё. На першым этапе (XIV—XV стст., першая палова XVI ст.) назіраецца ўкараненне і станаўленне разгалінаванай рамеснай вытворчасці. Забудова гарадоў працягваецца, як і ў папярэдні перыяд, па сацыяльнай прыкмеце. На тэрыторыі замка (былога дзядзінца) месціцца акруговая адміністрацыя і яе абслуга. На прылеглай, больш прэстыжнай тэрыторыі (былы вакольны го- рад) — сядзібы ювеліраў, майстроў мастацкай апрацоўкі матэрыялаў (жалеза, касці, дрэва і інш.), а таксама тут пачынаюць з'яўляцца сядзібы ак- руговай шляхты. У XIV—XV стст. адбываецца тэрытарыяльны рост гарадоў, таму ў буй- нейшых з іх новапабудаваныя замкі складаюцца з Верхняга замка і Ніжняга (Дольняга), які можа ахопліваць тэрыторыю бліжэйшага да яго неўмаца- ванага пасада. Асноўнае насельніцтва гарадоў — рамеснікі і гандляры — месціцца на неўмацаваных пасадах вакол замкаў. На тэрыторыі Ніжняга (Дольняга) зам- ка можа быць торг, які існуе яшчэ з той пары, калі гэта тэрыторыя не была замкавай. Але рост прэстыжнасці замкавай тэрыторыі, больш шчыльная яе забудова сядзібамі заможных гараджан і мясцовай шляхты, якая валодала навакольнымі вёскамі, выцясняе не толькі сядзібы гарадскіх жыхароў, але і ўсю іх гандлёва-рамесную дзейнасць на больш аддаленыя ўчасткі горада, часта за рэчку (процілеглы бок ад замкаў). Таму на другім этапе (XVI—XVIII стст.) узнікаюць новыя гарадскія сацыяльна-тапаграфічныя структурныя складаю- чыя— «места». У іх таксама развіваецца торг — цэнтр гандлёва-рамеснай дзейнасці гараджан. Тут жа месціцца і меская адміністрацыя, якая ў адроз- ненне ад замкавай клапоціцца ўжо толькі аб інтарэсах гараджан, а не ўсёй 12
акругі. Такім чынам, у гарадах позняга сярэднявечча параллельна існуюць два кіруючыя органы. Адзін з іх упраўляе ўсёй акругай, цэнтрам якой з’яў- ляецца горад, другі — гарадскімі справамі. Інтарэсы гараджан часта прыходзяць у сутыкненне з інтарэсамі замож- най шляхты, якая намагаецца ўкараніцца ў гарадах, уладкаваўшы тут «юры- дыку». На сваіх пляцах шляхта размяшчае залежных сялян, якія таксама па- чынаюць займацца рамеснай вытворчасцю. Неабходнасць бараніць свае інтарэсы прымушае гараджан аб'ядноўвацца ў розныя карпарацыі, патраба- ваць абмежавання «юрыдык», выпрацоўваць свае «статуты» самакіра- вання. У канцы XV—XVI ст. шэраг гарадоў атрымаў Магдэбургскае права, якое скіравана на падтрымку мескага насельніцтва. Розныя заканадаўчыя акты абмяжоўваюць дзейнасць шляхты ў гарадах, утварэнне юрыдык. Паводле свайго статуса ў дзяржаве гарады падзяляюцца на вялікакняс- кія (каралеўскія) і прыватнаўласніцкія. Абедзве групы развіваюцца па адных і тых жа прынцыпах гарадскіх паселішчаў. Але вялікакняскія гарады з’яўляюцца вядучымі цэнтрамі тэрытарыяльна-адміністрацыйных акруг (зямель, ваявод- стваў, паветаў) Прыватнаўласніцкія гарады — лакальныя цэнтры валасцей, графстваў ; т д. Гарады ў -авуковай літаратуры таксама атрымалі яшчэ адзін від тыпа- лагічнага гадзелу. У залежнасці ад іх памераў і колькасці жыхароў гарады дзеля:_:а на вялікія, сярэднія і малыя. Прычым вылучэнне іх у які-небудзь з гэтых ~ь паў ніяк не звязана з месцам горада ў дзяржаўнай структуры. На- <-=д вялікакняскі горад Орша (цэнтр павета) па сваіх памерах адпавя- лае ~о= ватнаўласніцкаму Нясвіжу (цэнтру воласці) ці Слуцку. Пакуль слаба распрацаванай тэмай у гарадской праблематыцы сярэдня- =е--а застаецца тэрміналагічнае вызначэнне «места» і «мястэчка». Гэтыя -эрміны прыйшлі на тэрыторыю Усходняй Еўропы, і у тым ліку на беларускія землі, з захаду. На тэрыторыі Цэнтральнай Еўропы яны трактуюцца дастат- кова адвольна і могуць падмяняць адзін аднаго, таму што колькасная дэ- фініцыя горада і мястэчка тут вырашалася па-рознаму (Ястребнцкая, 1988. Вып. 51. С. 58—79). Даследчыкамі гарадоў Беларусі крытэрыем вызначэння горада былі прыняты 300 дымаў з улікам адміністрацыйна-палітычнага зна- чэння паселішча (Копысскнй, 1967. С. 15—16; Грнцкевнч, 1975. С. 36—37). Сэнс тэрмінаў «места» і «мястэчка» заключаны ў тым, што імі абазначаны невялікія ўтварэнні на аснове рыначнага права, якім у XIV—XV (а на тэрыто- рыі Беларусі і ў XVI) стст. надаецца гарадскі статус. У рамках тыпалагічнай схемы па памерах гэта ў асноўным «малыя» гарады. Як правіла, малымі на тэрыторыі Беларусі былі прыватнаўласніцкія гарады, якія вырасталі з не- вялікіх рамесна-гандлёвых акруг прыватных замкаў. Спачатку іх называюць «мястэчкамі», як і іншыя рамесна-гандлёвыя, утвораныя ў працэсе урбанізацыі. Пазней некаторыя з іх у сваіх памерах і ўскладненай сацыяльна-тапагра- фічнай структуры (замак + умацаванае «места» + неўмацаваныя слабоды) дасягаюць сярэдніх гарадоў і могуць называцца «местам». Яны атрымлі- ваюць Магдэбургскае права і становяцца паўнапраўнымі гарадамі ў дзяржаў- най структуры. Улічваючы вышэйсказанае, трэба растлумачыць, што ў дадзенай рабо- це. дзе асобна разглядваюцца гарады і мястэчкі, бывае цяжка вызначыць той раздзел, у якім павінен прысутнічаць той ці іншы населены пункт. На- прыклад, Мір, Дуброўна, Шклоў і інш. неаднаразова ў пісьмовых крыніцах названы і «местам» і «мястэчкам» нават у адзін і той жа час. Але, відавочна, 13
ёсць сэнс аднесці іх да той катэгорыі помнікаў, у якую яны залічаны даслед- чыкамі, або суадносна з храналогіяй далучыць да групы помнікаў, у якасці якіх яны былі ўтвораны. Да несумненных «мястэчак» адносяцца тыя ўтварэнні, якія былі ад па- чатку закладзены на аснове рыначнага права і існавалі як самастойныя адзінкі (без замка), выконваючы строга вызначаныя функцыі. Гэта самая прымітыў- ная форма гарадскога арганізма, спалучаная з аграрным асяроддзем. Археалагічнае вывучэнне гарадоў. У адрозненне ад гарадоў IX—XIII стст. гарады XIV—XVIII стст. як скпаданы комплекс матэрыяльнай культуры па- чалі вывучацца археалагічна адносна нядаўна. Былі вызначаны адпаведныя накірункі іх вывучэння, таму што ў гэты час існуе значная колькасць пісь- мовых крыніц, якія ў той ці іншай ступені асвятляюць розныя бакі развіцця гарадоў як самастойных суб’ектаў дзяржаўнай структуры. Па-першае, горад XIV—XVIII стст., як ужо адзначалася, меў ускладненую сацыяльна-тапаграфічную структуру. Гэта вынікае з асобных звестак пісьмо- вых крыніц і патрабуе ўдакладнення і спецыяльнага вывучэння ў тых выпад- ках, калі такіх звестак недастаткова або няма зусім. Пры вывучэнні горада ранняга сярэднявечча асноўная ўвага даследчыка засяроджвалася на дзя- дзінцы і, магчыма, вакольным горадзе. Гарады больш позняга часу, як бачна з іх тыпалогіі, укпючаюць шэраг новых структурных частак: места (астрог, земляны горад), неўмацаваныя пасады (слабоды, прадмесці). Зразумець механізм іх развіцця і ўзаемасувязі, вызначыць храналогію і сацыяльную значнасць кожнай такой часткі на працягу яе існавання магчыма толькі, калі археалагічнае даследаванне ахоплівае іх ўсе. Таму адметнай рысай выву- чэння сацыяльна-тапаграфічнага развіцця горада XIV—XVIII стст. у адроз- ненне ад папярэдняга часу з’яўляецца пашырэнне колькасці аб’ектаў, з якіх складаецца структура гарадскога арганізма. Комплексны аналіз дадзеных, атрыманых археолагамі пад час раскопак, у спалучэнні з інфармацыяй пісьмовых крыніц дае найбольш поўнае ўяўленне па гэтаму пытанню. Па-другое, у XIV—XVIII стст. значна павялічваецца асартымент рамеснай прадукцыі, адбываюцца змены ў знешнім выглядзе ўжо вядомых катэгорый вы- рабаў з гліны, жалеза і інш. Асобныя катэгорыі такіх вырабаў з’яўляюцца ўпершыню менавіта ў дадзеным перыядзе і выступаюць у якасці асноўных для датыроўкі культурнага пласта (напрыклад: кафля, керамічны імпарт, вырабы са шкла, жалезныя абцасы). Усе гэтыя .катэгорыі вырабаў таксама патрабуюць спецыяльнага вывучэння, устанаўлення найбольш дробнай храналагічнай шка- лы, адметных рыс тых ці іншых вырабаў, магчымых рэгіянальных асаблівасцей. Па-трэцяе, шэраг гарадоў позняга сярэднявечча ўтрымліваюць добра за- хаваныя рэшткі драўлянай і каменнай масавай забудовы, а таксама некато- рыя аб’екты абарончага значэння ці культавыя пабудовы. Вывучэнне гэтых аб’ектаў у гарадах дазваляе вырашыць пытанні, на якія не даюць адказу пісьмовыя крыніцы, бо гістарычныя звесткі ці інвентары фіксуюць толькі іх стан на канкрэтны момант і не даюць уяўлення аб развіцці. I нарэшце, вывучэнне гандлёвых сувязяў XIV—XVIII стст., грашова-вага- вай сістэмы не было б поўным, калі не ўлічваць таго асартыменту імпарту (дальні гандаль), абмену таварамі паміж горадам і вёскай, знаходак манет, скарбаў, пломбаў, весавых гірак і інш., што таксама прасочваюцца па археа- лагічных крыніцах. Асобныя вырабы, што трапляюцца археолагам пад час раскопак гара- доў, дазваляюць гаварыць аб іх мастацкіх якасцях, вылучаць мясцовыя 14
асаблівасці развіцця вытворчасці і г. д. Таму важнай рысай вывучэння га- радской матэрыяльнай культуры XIV—XVIII стст. з’яўляецца распрацоўка пытанняў техналогіі і тэхнікі вытворчасці па асобных катэгорыях вырабаў (чорны метал, шкло, кераміка, скура, дрэва). Даследаванні ў гарадах у апошні час таксама далі значны пласт інфар- мацыі аб пахаваннях на гарадскіх могілках і ў храмах XIV—XVIII стст. Выву- чаецца абрад пахавання, пахавальны інвентар, рэшткі вопраткі нябожчыкаў, надмагіллі. Увесь комплекс пытанняў, звязаных з развіццём гарадоў на тэрыторыі Беларусі XIV—XVIII стст., пачаў распрацоўвацца з 70-х гадоў XX ст. Найбольш даследаванным горадам з’яўляецца Віцебск. Тут на працягу 25 гадоў вядуцца археалагічныя работы, якія ахопліваюць усе структурныя часткі горада. Агульная плошча стацыянарных даследаванняў скпадае звыш 14 000 кв. м. У прыватнасці, В. М. Ляўко з 1976 па 2000 г. на тэрыторыі гора- да вывучана больш за 7 000 кв. м. Раскопкі праводзіліся на Верхнім, Ніжнім замках, Узгор’і, у пасадах Задунайскім, Заручайскім, Задзвінскім. Асабліва значнымі і працяглымі з’яўляюцца раскопкі на тэрыторыі Узгор’я (мал. 2), дзе фарміравалася «места». Магутнасць культурнага пласта складае ад 1,5—2 да 6—8,4 м (мал. 3). Удалося прасачыць развіццё на працягу XI—XVIII стст. найстаражытнейшай вуліцы Падзвінскай з драўлянай і каменнай забудовай і тэрыторыі, якая да яе далучалася. На беразе р. Віцьба зафіксаваны прычал рубяжа XVI—XVII стст., з якога тавары паступалі ў крамы гасцінага двара (мал. 40). Упершыню даследаваўся культурны пласт пасадаў Задунайскага, Заручайскага, Задзвінскага, якія сфарміраваліся на аснове прылеглых сла- бод. Прасочаны характар сувязі гэтых паселішчаў з гарадскім ядром на пра- цягу іх існавання. У ходзе раскопак выяўлены добрай захаванасці водаад- водныя сістэмы XVII—XVIII стст. на Узгор’і і ў Задунаўі (мал. 44). Вывучаны тэрыторыя Свята-Духаўскага манастыра ў Заручаўі, рэшткі Успенскага ка- федральнага сабора на Узгор’і, гарадскіх могілак у Задзвінні і інш. Л. У. Калядзінскім разам з М. А. Ткачовым у 1977—1978 гг. і самастойна ў 1979—1983, 1988 гг. даследавалася тэрыторыя Верхняга замка. Вывучана звыш 2 000 кв. м. Па матэрыялах раскопак быў праведзены дэндрахрана- лагічны аналіз, які ахапіў перыяд XII—XVI стст. і дазволіў надзейна прадата- ваць будаўнічыя ярусы 2—6 (Коледмнскмй, 1991. С. 4, 8). Добрая захаванасць драўляных канструкцый у слоі магутнасцю да 9—11 м спрыяла ўстанаўлен- ню характару забудовы тэрыторыі Верхняга замка з рубяжа XIII—XIV стст., выяўленню асаблівасцей домабудаўніцтва, сядзібнай планіроўкі на працягу XIV—XVII стст. Т. С. Бубенька з 1981 па 1989 г. даследавала тэрыторыю Ніжняга (Доль- няга) замка (Бубенько, 1991. С. 3). Найбольш цікавымі з раскапаных на Дольнім замку з’яўляюцца каменная вежа XIV ст. (Ткачоў, Бубенька, 1993. С. 153— 161), частка сядзібы кн. Агінскага XVII ст. (Бубенька, Хмяльніцкая, 1994. С. 115— 121), карчма XVII—XVIII стст. Т. С. Бубенька таксама праводзіла раскопкі ў зоне рэстаўрацыі Благавешчанскай царквы ў 1994—1997 гг., дзе атрымала выдатны пахавальны матэрыял XVI—XVII стст. (мал. 149—151) як у самой царкве, так і на могілках каля храма. Яе асабістыя стацыянарныя работы склалі каля 4 000 кв. м. Акрамя апрацоўкі сабранага разнастайнага шматтысячнага археалагіч- нага матэрыялу XIV—XVIII стст. вывучалася калекцыя, здабытая Г. В. Шты- хавым на тэрыторыі Ніжняга (Дольняга) замка і Узгор’я ў 1964—1966 і 1972 гг., 15
у якой прысутнічала некаторая колькасць рэчаў XIV—XVIII стст. Частка прадметаў матэрыяльнай культуры разглядаемага перыяду трапіла да ар- хеолагаў у выніку пастаянных назіранняў за будаўнічымі работамі ў ахоўнай зоне горада, куды ўваходзяць усе часткі сярэдневяковай структуры. Археа- лагічнае вывучэнне гістарычнай тэрыторыі Віцебска працягваецца. Па выніках даследаванняў Віцебска XIV—XVIII стст. В. М. Ляўко былі вы- дзелены датуючыя комплексы рэчавага матэрыялу, распрацавана храна- лагічная шкала культурнага пласта і методыка вывучэння сацыяльна-тапагра- фічнай структуры беларускага сярэдневяковага горада. Па дадзеных геала- гічнага свідравання і археалагічных звестках аб таўшчыні культурнага пласта зроблена спроба рэканструкцыі старажытнага рэльефу тэрыторыі Віцебска, а ў выніку сінтэзу пісьмовых і археалагічных крыніц вылучаны чатыры ас- ноўныя этапы ў развіцці сацыяльна-гістарычнай тапаграфіі горада. Гэтыя распрацоўкі знайшлі адлюстраванне ў шэрагу яе прац 1980—1985 гг. (Левко, 1980; Левко, 1984; Левко, 1987). Даследчыцай таксама была звернута ўвага на адрозненне ў техніцы і тэхналогіі выканання вырабаў XIV—XVIII стст. са скуры, чорнага металу, гліны ў параўнанні з папярэднім перыядам. Таму праз натуральна-тэхнічныя метады даследавання былі вызначаны этапы развіц- ця тэхнікі і тэхналогіі апрацоўкі чорных металаў, гарбарнага і шавецкага ра- мяства, ганчарнай вытворчасці (Левко, 1984а. С. 168—174; Левко, 1992). Распрацоўкамі В. М. Ляўко пакладзены пачатак у вывучэнні гарадскога куль- турнага пласта XIV—XVIII стст. на тэрыторыі Беларусі, звернута ўвага дас- ледчыкаў на магчымасці ў высвятленні пытанняў развіцця сацыяльна- тапаграфічнай структуры горада позняга сярэднявечча, а таксама на неаб- ходнасць вывучэння асобных катэгорый археалагічных крыніц гэтага перыяду. Паглыбленае вывучэнне дадзеных матэрыялаў на шырокім геаграфічным полі дазваляе больш дакладна вылучыць час іх з’яўлення, устанавіць харак- тэрныя рысы эвалюцыі асобных элементаў. У сваю чаргу такія ўдакладненні спрыяюць выпрацаванню больш дэталёвай храналагічнай шкалы гарадскога культурнага пласта. На віцебскіх матэрыялах XIV—XVIII стст., здабытых пры раскопках Верхняга і Дольняга замкаў, зроблены распрацоўкі па пытаннях масавай забудовы, разгледжаны абарончыя збудаванні (Ткачев, Коледннскмй, Бубенько, 1987. С. 80—88; Бубенька, 1992. С. 46—68), а таксама некаторыя віды вырабаў з дрэва (Коледннскнй, 1988. С. 119—124), шкла (Бубенько, 1988. С. 125—129), скуры (Бубенько, 1993. С. 127—137). Амаль адначасова з раскопкамі ў Віцебску былі разгорнуты новыя шырокія даследаванні ў Мінску па вывучэнню культурнага пласта горада эпохі сярэдня- вечча і яго гістарычнай тапаграфіі. Папярэдне раскопкі праводзіліся ў межах мінскага замчышча. У 1945—1951 гг. В. Р. Тарасенкам даследаваны культурны пласт замчышча і ўпершыню ў практыцы беларускай археалогіі зроблена спроба вывучэння напластаванняў горада позняга сярэднявечча, для датыроўкі якіх прыцягваліся знойдзеныя ў раскопках манеты, кафля і іншыя рэчы. У 1957— 1961 гг. Э. М. Загарульскім працягваліся даследаванні тэрыторыі замчышча. Выяўлены культурны пласт таксама захоўваў матэрыялы XI—XVIII стст., але спецыяльна вывучаліся толькі старажытныя слаі XI—XIV стст. (Загорульскнй, 1982). Даследчыкам быў зроблены вывад, што ў старажытнасці дзядзінец Мінска меў тую ж плошчу, што і замак канца XVIII ст. (3 га). Новыя даследаванні Мінска, працягнутыя ў 1977—1983 гг. В. Е. Собалем, былі скіраваны на вывучэнне пытанняў фарміравання і развіцця гарадскога 16
пасада : э~зху сярэднявечча, а таксама матэрыяльнай культуры горада XIV—Х'. :~ст. Усяго даследавана за гэты тэрмін 1 386 кв. м пры магутнасці слоя ў -е.=--оых месцах да 8 м. На аснове атрыманых матэрыялаў выдзе- лены кс*.--.~е-;с археалагічных крыніц, датуючых слой XIV—XVIII стст., прасоча- ны час -апсамкі фарміравання гарадскога пасада, акрэслена яго прыблізная плошча з ладзена ахоўная зона культурнага пласта горада. Па знаходках прылад ~саны, бракаванай прадукцыі і вытворчых збудаванняў устаноўлены месцы разсялення рамеснікаў (Соболь, 1988. С. 3—5). Архітэктурна-археала- гічныя дааледаванні праводзіліся на тэрыторыі Верхняга горада. Яны былі абумоўле-ы задачамі рэстаўрацыі і выконваліся рознымі даследчыкамі. Асасл аасцю Мінска з’яўляецца тое, што ў сучасным яго цэнтры, які па сутнасц складае асноўную тэрыторыю сярэдневяковага горада, вядуцца пастаяг--=,я інтэнсіўныя будаўнічыя работы, якія пагражаюць знішчэннем гэтых наіластаванняў. Таму з 1984 па 1988 г. Інстытутам гісторыі НАН Бела- русі праводзіліся маштабныя ўратавальныя археалагічныя даследаванні ў зоне будаўніцтва станцыі мятро «Няміга». Раскопкамі быў ахоплены значны па памесах участак першапачатковага поплава р. Неміга каля яе ўпадзення ў р. Свіслач. Адкладанні XVII ст. тут дасягалі магутнасці 3 м. У іх захаваліся драўляныя пабудовы на 6 вянкоў (Штыхаў, 1989. С. 172—173). Пытанням забудовы сярэдневяковага Мінска прысвечаны публікацыі В. Е. Собаля (Со- боль, 1993. С. 47—55), а таксама П. А. Русава (Русов, 1992). П. А. Русаў аба- піраўся на матэрыялы, здабытыя ў асноўным пад час раскопак 1984—1988 гг. на тэрыторыі Старога, ці Ніжняга, рынку, якія далі інфармацыю аб канструкцыі жылых, гаспадарчых пабудоў, іх знешнім выглядзе, водаадводных збуда- ваннях XVI—XVII стст. Даследчык таксама закрануў пытанні планіроўкі асоб- ных частак горада на працягу XIV—XVII стст. на аснове новых археалагічных крыніц. Пад час раскопак у Мінску выяўлена вялікая колькасць археа- лагічных матэрыялаў XIV—XVIII стст., але ў навуковы ўжытак уведзена па- куль толькі частка з іх. Есць шэраг публікацый, у якіх разглядваюцца вырабы з металу, шкла, скуры, некаторыя віды кафлі. Абшырная калекцыя бытавой керамікі застаецца яшчэ амаль неапрацаванай. Даследаванні 1984—1985 гг. дазволілі дэталёва прасачыць драўляныя абарончыя збудаванні Мінска ранняга сярэднявечча і з далучэннем пісьмовых крыніц зрабіць высновы па іх развіццю ў больш позні час (XIV—XVII стст.) (Заяц, 1996). Старажытны Полацк вывучаўся з перапынкамі на працягу 70 гадоў роз- нымі даследчыкамі амаль ва ўсіх яго гістарычных частках. Апе не ўсе гэтыя -асткі захоўваюць культурныя напластаванні XIV—XVIII стст. Верхні замак саследаваўся А. М. Ляўданскім, М. К. Каргерам, А. Р. Мітрафанавым, В. Р. Тара- генкам, Г. В. Штыхавым, В. А. Булкіным, С. В. Тарасавым (мал. 5) (усяго вы- Е/чана каля 2 000 кв. м). Агульная магутнасць культурнага пласта тут дася- *=ла 5 м і больш, але слаі XV—XVII стст. магутнасцю да 1 м мелі дрэнную ізхаванасць і амаль не вывучаліся. Вялікі пасад з'яўляецца асноўным аб'ек- - = •/.. дзе слаі позняга сярэднявечча (XV!—XVIII стст.) добра захоўваюць дрэ- з = метал, косць, скуру. Тут С. В. Тарасавым даследавана звыш 1 100 кв. м. "= рэштках драўляных канструкцый, атрыманых у раскопках Г. В. Штыхава -в Зерхнім замку (1959—1962, 1967 гг.) і С. В. Тарасава на Вялікім пасадзе гЕ7—1988 гг.), выкананы дэндрахраналагічныя аналізы. Атрыманыя да- ::е-ыя разам з іншымі матэрыяламі ўдакладняюць храналогію культурнага ::~а Полацка. Даследаваннямі С. В. Тарасава ў 1987 г. на Верхнім замку . - = выяўлена драўляная субструкцыя — умацаванне схіла, якая датуецца • -1 з 17
1363 г. па дэндрааналізу. Археалагічныя даследаванні Л. Д. Побаля (1959 г.), С. В. Тарасава (1987 г.) таксама падмацавалі храналогію абарончых збуда- ванняў Ніжняга (Дольняга) замка, якія адносяцца да позняга сярэднявечча (Тарасов, 1992. С. 15). Упершыню археалагічна даследаваліся абарончыя збудаванні Запалоцця і былі выдзелены некалькі этапаў у іх пабудове (Тара- сов, 1992. С. 17). Грамадзянскія збудаванні XIV—XV стст. вывучаліся В. А. Бул- кіным (1980 г.) і П. А. Рапапортам (1976—1977 гг.) па матэрыялах Верхняга замка. Зроблена выснова, што княскі палац з перабудовамі праіснаваў да XVI ст. і быў звязаны з дваром полацкіх намеснікаў (Раппопорт, Шолохова, 1981. С. 98). Пакуль зусім недаследаваны тэрыторыі гарадскіх пасадаў Экімані, Крыў- цова, Слабады. Усяго археалагічна вывучана больш за 4 000 кв. м гістарыч- най тэрыторыі Полацка IX—XVII стст. Даследаванні культурнага пласта пра- цягваюцца і зараз. Але, на жаль, нягледзячы на велізарную колькасць атры- маных археалагічных матэрыялаў па XIV—XVIII стст., яны амаль не ўведзены ў навуковы зварот. У манаграфіі С. В. Тарасава (Тарасаў, 1998) высвятляецца шэраг пытанняў гістарычнай тапаграфіі, якія ў асноўным падаюцца па добра вядомых пісьмовых і картаграфічных крыніцах і мала закранаюць археало- гію. Інфармацыя аб шматтысячных артэфактах зіуешчана на палове старонкі (Тарасаў, 1998. С. 35—36). 3 разнастайных катэгорый археалагічнага матэрыялу толькі архітэктурна-дэкаратыўная і бытавая кераміка знайшлі частковае асвят- ленне ў публікацыях Л. Г. Панічавай і Н. I. Здановіч (Здановіч, Трусаў, 1993). Сярод дзяржаўных гарадоў сярэдніх памераў археалагічна даследава- най з'яўляецца Орша. Вывучэнне яе дзядзінца праводзілася Ю. I. Драгуном у 1965—1968 гг. Магутнасць культурных напластаванняў дзядзінца склала ад 1,6 да 3,6 м. 3 вылучаных трох храналагічных слаёў сярэдні датаваны XIV— XVI стст., верхні — пазнейшым часам. Ю. I. Драгун адзначыў, што пашырэн- не ўмацаванай тэрыторыі адбыпося ў XIV ст. Даследчык лічыў, што замест старых валоў, якія былі разбураны, узводзіліся новыя з частаколам паверху і яны былі спалучаны з каменнымі сценамі, што апаясвалі пашыраную ўма- цаваную тэрыторыю, утвараючы замак (Драгун, 1969). Раскопкі на гарадзішчы, праведзеныя В. М. Ляўко (1988 г.), пацвердзілі, што каменныя ўмацаванні Оршы адносяцца да XIV ст. Але было ўстаноўлена, што земляны вал гара- дзішча насыпаны ў XII ст. і не разбураўся да сярэдзіны XVII ст.(Левко, 1993. С. 11), а быў уключаны ў агульную сістэму абароны пры пабудове замка. Ас- ноўныя археалагічныя работы на тэрыторыі Оршы праводзіліся В. М. Ляўко ў 1989—1991 гг. (вывучаліся замак, Надняпроўскі пасад), а таксама ў 1994— 2000 гг. (вывучаўся пасад Зааршынны, Куцеінская слабада і іншыя часткі горада). Агульная даследаваная плошча склала каля 3 000 кв. м (мап. 7). Па выніках раскопак, назіранняў і геалагічнага свідравання вызначана зона рас- паўсюджвання культурнага слоя Оршы XII—XVII стст., яго магутнасць і хра- налогія на розных участках. На аснове дадзеных вынікаў распрацаваны ме- ханізм развіцця гарадской тэрыторыі, устаноўлены межы горада на XVII— XVIII стст., класіфікаваны і ўведзены ў навуковы зварот новыя археалагічныя крыніцы (Левко, 1992; Левко, 1992а. С. 41—42; Левко, 1993; Левко, 2000). Пры раскопках фундаментаў царквы Раства Багародзіцы сярэдзіны XVII ст. былі адкрыты гарадскія могілкі, якія датуюцца не пазней XIV—XVI стст. (Левко, 1996). Вывучэнне гістарычнай тэрыторыі Оршы працягваецца. Да гарадоў, якія на працягу ўсяго свайго існавання адыгрывалі значную ролю ў гісторыі беларускіх зямель, адносіцца Заслаўе (старажытны Ізяслаў). 18
“Іа значнасці яму саступае Клецк. Але абодва яны былі центрамі княстваў, у лознім сярэднявеччы — прыватнаўладальніцкімі гарадамі. Дадзеныя аб’екты зывучаны археалагічна з выкарыстаннем тых пісьмовых крыніц, якія дапама- гаюць прасачыць асноўныя моманты ў іх гістарычным развіцці. Галоўнымі структурнымі складаючымі Заслаўя ў познім сярэднявеччы з’яўляюцца замак і пасад. На працягу сямі вякоў свайго існавання заслаўскі замак неаднаразова змяняў свае сацыяльныя функцыі, што знайшло адбітак у яго ппаніроўцы і забудове, а таксама ў скпадзе знойдзеных пры раскопках сэчаў. У 1967—1968, 1970—1972 гг. раскопкі на тэрыторыі заслаўскага замка -раводзіў Г. В. Штыхаў. Ён даследаваў культурны пласт гэтай умацаванай часткі гарадской тэрыторыі, разам з рэстаўратарамі вывучаў брамы замка, рэфарматарскі храм. У 1977—1983, 1988—1991 гг. вывучэнне замка (раска- пана 918 кв. м) і пасада (раскапана 2 346 кв. м) праводзіў Ю. А. Заяц (Заяц, 1995. С. 7). У выніку яго даследаванняў вызначана тэрыторыя горада па пе- рыядам XIV—XV стст., XVI — першай паловы XVII ст., другой паловы XVII— XVII! ст. Па інтэнсіўнасці культурнага пласта (мал. 6) і яго насычанасці зна- ходкамі ўстаноўлены перыяды заняпада і росквіта горада, планіроўка (вуліцы, плошча), элементы забудовы. Выяўлены гарадскія могілкі XIII—XVII і XVII—XVIII стст., лакалізавана драўляная царква Праабражэння Гасподня (1619 г. — сярэдзіна XIX ст.). Пад час раскопак на тэрыторыі замка даслед- чыкам знойдзены рэшткі каменных пабудоў: магчыма, палаца канца XVI — пачатку XVII ст. і фундамент малога аднаапсіднага храма (капліцы) першай паловы XVII ст. Абгрунтавана разгледжана развіццё абарончых збудаванняў замка з улікам усіх магчымых крыніц (археалагічных, пісьмовых, тапа- графічных). На падставе новых даследаванняў удакладнена храналогія не- каторых пабудоў, а таксама культурных адкладанняў на розных участках го- рада і ўстаноўлена спецыфіка іх утварэння. Вывучана і ўведзена ў навуковы зварот значная колькасць археалагічных матэрыялаў розных катэгорый, зроблена падрабязная кпасіфікацыя бытавой і архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі (Заяц, 1990; Заяц, 1993. С. 107—118). Даследаванні ў Заслаўі пра- цягваюцца і зараз. Пасля публікацыі асноўных здабытых матэрыялаў (Заяц, 1995) раскапана яшчэ некалькі сотняў квадратных метраў у розных частках юрада, але гэтыя працы ў большасці сваёй звязаны з будаўнічымі мерапры- емствамі і носяць уратавальны характар. КлецкХІУ—XVIII стст. вывучаўся на працягу 1986—1990 гг. (у 1986 г. т С. Бубенькай і В. С. Паздняковым, у 1987—1990 гг. В. С. Паздняковым). Рас- опкі праводзіліся на дзядзінцы (Высокім замку), вакольным горадзе (Доль- - м замку) і пасадзе. Усяго даследавана 2 894 кв. м (Поздняков, 1991. С. 6). Асноўным аб’ектам даследавання з’яўляўся вакольны горад. Тут раскапана 2 646 кв. м, у тым ліку зроблены прарэзкі валоў і равоў. Магутнасць культур- -ага пласта на дзядзінцы дасягала 2—3,6 м, на вакольным горадзе — 0,6— ' - м. Стратыграфія прасочваецца толькі на дзядзінцы. Комплексны аналіз эсхеалагічных і пісьмовых крыніц дазволіў прасачыць гісторыю развіцця аба- гэ-чых збудаванняў Высокага і Дольняга замкаў, элементы і характар іх за- г.довы. Высветлена, што клецкія замкі не адпавядалі патрабаванням ваен- - = / навукі XVII ст. і былі лёгкай здабычай, што прывяло да поўнага зні- _-эння іх умацаванняў на працягу XVIII ст. У XIV—XV стст. замкі ўвасаблялі = :-эўную тэрыторыю горада. Найбольш значным перыядам у жыцці Клецка ~э XVI ст., калі за замкавымі ўмацаваннямі ўзніклі Рынак, Слабада, раз- э ==ецц.а частка горада вакол касцёла і царквы св. Міколы (склалася ў XV — 19
пачатку XVI ст.). Рынак (Новы горад) становіцца цэнтрам рэгулярнай забу- довы і развіцця вулічнай сеткі. На вакольным горадзе (Дольнім замку) дас- ледаваны жылыя пабудовы XVI ст. з заглыбленымі ў зямлю падклеццямі, а таксама гаспадарчая пабудова XV ст. (пограб). Сабраны і прааналізаваны разнастайны матэрыял па домабудаўніцтву, вытворчасці, хатняму ўжытку, сельскай гаспадарцы і інш. Асаблівая ўвага звернута на калекцыю кафлі, сабранай пры раскопках Дольняга замка (Бубенька, Пазнякоў, 1991. С. 33—38). Зроблена выснова, што з XVI ст. Клецк развіваецца як значны цэнтр рамяства і гандлю, яго матэрыяльная культура набывае рысы, агульныя для ўсіх гарадоў беларускіх зямель гэтага часу. Сярод значных гарадоў позняга сярэднявечча ў Магілёўскім Падняпроўі і Пасожжы археалагічна даследаваны Магілёў і Мсціслаў. Магілёў вывучаўся шэрагам даследчыкаў, перад якімі стаялі розныя мэ- ты. Галоўная з іх — высвятленне пытанняў развіцця гістарычнай тапаграфіі і планіроўкі горада на працягу яго існавання ў сярэднявеччы. 3 гэтай мэтай даследаванні праводзілі: Я. Р. Рыер (раскапаў на гарадзішчы Змяёўка ў 1973 г. 22 кв. м плошчы), М. А. Ткачоў (даследаваў у 1983 г. тэрыторыю замчышча і Задняпроўскага пасада на агульнай плошчы 68 кв. м), I. I. Сінчук (праводзіў назіранне на плошчы 2 800 кв. м у Нагорскім і Шкпоўскім пасадах у 90-я гады XX ст.), 3. Л. Яцкевіч (даследаваў тэрыторыю Нагорскага, Шкпоўскага, Пак- роўскага пасадаў у 1989—1991 гг. агульнай плошчай 1 100 кв. м), Д. Ю. Ма- рухіна (раскапала на Нагорскім пасадзе 56 кв. м), I. А. Марзалюк (вывучаў Шкпоўскі, Задубровенскі, Задняпроўскі, Пакроўскі, Нагорскі, Віленскі пасады, Стары горад і Замчышча на агульнай плошчы звыш 800 кв. м). Другі накі- рунак археалагічнага вывучэння познесярэдневяковых помнікаў Магілёва — даследаванні з мэтай рэстаўрацыі. Іх пачалі ў 1979 г. А. А. Трусаў і I. М. Чар- няўскі, апошні працягваў працы ў 1980, 1981, 1983—1985 гг. Усяго археа- лагічнымі даследаваннямі Магілёва вывучана плошча каля 6 000 кв. м (Мар- залюк, 1998. С. 10—11, 160—162. Табл. 1). Гэтыя маштабныя работы ў спа- лучэнні з пісьмовымі крыніцамі дазволілі ахарактарызаваць культурны пласт, прадатаваць яго, вылучыць некалькі этапаў у гісторыі сярэдневяковага Магі- лёва, акрэсліць асноўныя накірункі развіцця яго тапаграфічна-планіровачнай структуры. У выніку раскопак сабраны разнастайны матэрыял, які дае ўяўленне аб драўлянай і каменнай забудове горада XV—XVII! стст., характарызуе ўзровень і галіны рамеснай вытворчасці гэтага часу, дазваляе прасачыць некаторыя аспекты побыта і духоўнай культуры гараджан. Вывучэнне старажытнага Мсціслава было распачата ў 1956 г. маскоў- скім археолагам Л. В. Аляксеевым, які на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў (да 1985 г.) праводзіў раскопкі на Замкавай гары. Тут быў размешчаны дзя- дзінец, а потым у XIII—XVII стст. стаяў драўляны замак. Даследчыкам ускры- та больш за 1 200 кв. м плошчы помніка з магутнасцю пласта да 3,3 м. Быў зроблены дэндрааналіз добра захаваўшыхся драўляных канструкцый, які дазволіў удакпадніць датыроўку будаўнічых гарызонтаў і вычленіць тыя, што адносяцца да XIV—XVII стст. Л. В. Аляксеевым прасочаны фрагменты забу- довы розных храналагічных перыядаў на тэрыторыі замка (дзядзінца) і рэ- канструяваны асобныя пабудовы (вежы-данжоны — царквы). Таксама выву- чаны шматлікі і разнастайны рэчавы матэрыял, асабліва прылады працы, прадметы ваеннай справы, мастацкія вырабы (Алексеев, 2000. С. 94—113. № 2). Пасад Мсціслава даследавалі Л. В. Аляксееў (1957 г.), А. А. Трусаў 20
(1981—1983 гг.), М. А. Ткачоў (1981, 1987 гг.), А. А. Мяцельскі (1987 г.). Ма- гутнасць культурнага пласта на пасадзе была ад 0,5 да 2,3—2,6 м. На краі рова, які аддзяляў пасад ад замка (дзядзінца), знойдзены рэшткі домніцы XV—XVI стст. Таксама на пасадзе выяўлена касцярэзная майстэрня XIV— XV стст., значная колькасць вырабаў са шкпа, керамікі. Шэраг рэчаў з гліны, шкла, касці XVI—XVII стст. меў мастацкую вартасць (Трусаў, Баравы, 1985; Трусаў, Ткачоў, Мяцельскі, 1990. № 2; Аляксееў, Ткачоў, Трусаў, 1993. С. 441—444). У меншай ступені вывучаны археалагічна іншыя гарады позняга сярэд- нявечча. Да іх адносяцца Мазыр, Слуцк, Капыль, Дзісна, Друя. Мазыр вывучаўся з 1981 па 1984 г. экспедыцыяй вытворчага аб’яднання «Белрэстаўрацыя» з мэтай вызначэння інтэнсіўнасці культурнага слоя ў роз- ных частках горада і помнікаў манументальнай архітэктуры XVIII—XIX стст. У 1982 г. раскопкі праводзіліся сумесна з Санкт-Пецярбургскім універсітэтам, а ў 1982—1984 гг. — з Інстытутам гісторыі НАН Беларусі. Усяго даследавана 700 кв. м культурнага слоя пры таўшчыні ад 0,6 да 2,2 м (мал. 4), які склада- ецца з чатырох стратыграфічных гарызонтаў. Усе яны, акрамя ніжняга, ут- рымліваюць матэрыялы XIV—XVIII стст. і больш познія. Вывучалася найбольш важная частка горада — умацаваны замак і тэрыторыя, якая прылягае да яго («паркан»), Жыццё на тэрыторыі замка (былога дзядзінца), як паказалі матэрыялы даследавання, узнавілася з другой паловы — канца XIV ст. У выніку войнаў сярэдзіны XVII ст. замак быў закінуты і цэнтр горада пераходзіць на тэрыто- рыю «паркана», але захоўвае былую назву — «замак». Удалося прасачыць археалагічна, што тэрыторыя «паркана» была засе- лена з XVI ст., а неўмацаваны пасад (сучасныя вул. Леніна і Савецкая) — з XVII ст. (Трусаў, Здановіч, 1993. С. 20—21). Рэшткаў замкавых умацаванняў знайсці не ўдалося, акрамя скаплення глінянай абмазкі, магчыма, ад былых драўляных сцен замка. Шматлікія пахаванні ў цэнтры пляцоўкі замка маркі- руюць месцазнаходжанне былой драўлянай Спаскай царквы. Знойдзеныя археалагічныя матэрыялы былі ўведзены ў навуковы зварот, бытавая ке- раміка і кафля ахоплены тыпалагічнай класіфікацыяй. Зроблена выснова, што ў XII—XVII стст. на Палессі мог існаваць магутны цэнтр ганчарнай вы- творчасці, прадукцыя з якога пастаўлялася па р. Прыпяць у населеныя пунк- ты, сярод якіх быў і Мазыр. Гэта спрыяла фарміраванню ўстойлівых рэгія- нальных традыцый вытворчасці. Слуцку познім сярэднявеччы тапаграфічна складаецца з Старога места (Верхні і Ніжні замкі), Новага места (Зарэчча), «Цытадэлі» (найбольш умацава- най часткі новага места), слабод «Востраў» і «Трайчаны». На тэрыторыі Верх- няга замка (былое гарадзішча — дзядзінец) праводзілі шурфоўку А. М. Ляў- данскі, С. А. Дубінскі (1927 г.), Э. М. Загарульскі (1958 г.); П. Ф. Лысенка ў 1966 г. раскапаў 36 кв. м. У 1985—1986 гг. даследаванні тэрыторыі Верхняга замка праводзіў Л. У. Калядзінскі. Вывучана больш за 300 кв. м плошчы (у тым ліку зроблена прарэзка вала). Таўшчыня культурнага пласта скпадала каля 4 м. Слой добра захоўвае арганіку. Асабліва цікавай знаходкай была рашотчатая кафля XVI ст., падобная да клецкай. У 1985 г. Л. У. Калядзінскім даследаваліся Ніжні замак і пасад (каля 60 кв. м) са слоем таўшчынёй да 3 м. У 1988 г. за тэрыторыяй неўмацаванага пасада былі выяўлены могілкі часоў Руска-Польскай вайны 1654 г., датаваныя манетамі. А ў 1990 г. недалёка ад гарадскога вала XVIII ст. раскрыта пахаванне ў дубовай труне, якое датуец- 21
ца XVI ст. Ахоўныя раскопкі на пасадзе (каля 100 кв. м) праводзіліся ў 1999 г. Выяўлены драўляная бытавая забудова і водаадводнае збудаванне, шматлікія матэрыялы XVII—XVIII стст., у тым ліку больш за 100 манет (Каля- дзінскі, 1993. С. 576—578; Калядзінскі, 1996. № 1. С. 52—57). Капыль тапаграфічна ўключае замак, прадзамкавую тэрыторыю, мястэч- ка. Тэрыторыя замка археалагічна вывучалася Л. У. Калядзінскім у 1996— 1999 гг. (каля 500 кв. м). Магутнасць культурнага пласта да 1 м. На прадзам- кавай тэрыторыі (былы вакольны горад) даследавана 60 кв. м у 1997—1999 гг. Выяўлены матэрыялы XVIII ст. Пад час земляных работ на тэрыторыі мяс- тэчка таксама сабраны матэрыял XVII—XIX стст. (Калядзінскі, 1999. С. 48—54). Дзісна адносіцца да Падзвінскіх малых гарадоў. Бярэ пачатак у раннім сярэднявеччы, калі выконвала ролю гандлёвага і абарончага пункта Полац- кага княства. У пісьмовых крыніцах упершыню ўпамінаецца пад 1461 г. У другой палове XVI ст. на левым беразе р. Дзісна склалася места, якое разам з замкам з XVII ст. стала цэнтрам староства. Страціўшы сваё стратэгічнае значэнне, разбурана ў часы Паўночнай вайны. Археалагічна вывучалася ў 1974 г. М. А. Ткачовым, у 1984—1985 гг. Э. М. Зайкоўскім. Найбольш грунтоў- ныя даследаванні праведзены ў 1987—1988 гг. В. Я. Зайцавай (вывучана плошча ў 456 кв. м) (Зайцава, 1993. С. 219—220). Друя таксама адносіцца да малых гарадоў. Пабудавана (замак) у XIV ст. і выконвала функцыі абарончага і гандлёвага пункта на мяжы Полацкага кня- ства. 3 пачатку XVI ст. стала прыватнаўласніцкім горадам. У 1976—1986 гг. аб- следаванне помніка праводзілася Л. У. Дучыц, а В. Я. Зайцавай у 1986—1988 гг. праведзены раскопкі на плошчы больш за 400 кв. м. Магутнасць культурнага слоя дасягае 1,5 м, а ў ямах — звыш 2,4 м. Выяўлены шматлікія матэрыялы, што адносяцца да позняга сярэднявечча, рэшткі майстэрні па вырабу кафлі, фрагменты ганчарнага горна, тэракотавых штампаў (Дучыц, Зайцава, 1988, № 3; Зайцава, 1993. С. 235—236). Гарады Панямоння даследаваліся ў рэчышчы агульных запатрабаванняў вытворчага аб'яднання «Белрэстаўрацыя» і Інстытута горадабудаўніцтва Бе- ларусі. Мэтай даследаванняў з'яўлялася складанне карт магутнасці культур- нага пласта Ліды, Слоніма, Ваўкавыска, Нясвіжа, Ашмян, а таксама распра- цоўка ахоўных зон культурнага пласта Гродна, Навагрудка, пгт. Мір. У 1982 г. на базе архітэктурна7археалагічнай экспедыцыі навукова-вы- творчага аб’яднання «Белрэстаўрацыя» пачаліся мэтанакіраваныя даследаванні характару культурнага лласта (магутнасць і храналогія) лознесярэдневяковых гарадскіх паселішчаў Беларускага Панямоння пад кіраўніцтвам А. К. Краўцэвіча. Раскопкі праводзіліся ў гарадах Гродна (1983, 1985—1988), Навагрудак (1987—1988), Слонім (1983, сумесна з Н. I. Здановіч), Ліда (1983, 1986— 1987), Ашмяны (1984—1985), Нясвіж (1989), г. п. Мір (1982—1984, 1988—1989). У познім сярэднявеччы Гродна, Навагрудак, Слонім, Ліда, Ашмяны ад- носіліся да дзяржаўных гарадоў, Мір і Нясвіж — да прыватнаўласніцкіх. На тэрыторыі Гродна, дзе асноўныя раскопкі праводзіліся на Старым замку (каля 2 540 м пры таўшчыні культурнага пласта да 9,8 м), А. К. Краўцэвічам зало- жаны раскоп (40 кв. м) на паўднёва-заходнім ускрайку Новага замка з таўшчынёй культурнага пласта 3,3 м. У 1987—1988 гг. праводзілася шурфоўка пасадаў. У Наваарудку ўсяго археолагамі даследавана каля 3 000 кв. м на замках і 540 кв. м на пасадах. На тэрыторыі Замкавай гары (дзядзінца), па дадзеных даследаванняў Ф. Д. Гурэвіч, культурны пласт меў таўшчыню 4,8 м. Верхні гарызонт утрымліваў значную колькасць матэрыялаў XIV—XVI стст. На па- 22
садзе (вакольным горадзе) таўшчыня культурнага пласта ад 1 да 3 м, верхні гарызонт (1 м) датуецца XVI—XVII стст. Пры шурфоўцы пасада А. К. Краўцэ- вічам таксама выяўлены познесярэдневяковыя матэрыялы. Пры даследаванні Ваўкавыска (больш за 3 800 кв. м пры таўшчыні слоя да 2,6—3,5 м) у асноўным вывучаліся напластаванні эпохі Кіеўскай Русі. У верхнім гарызонце Я. Г. Звяругам знойдзены матэрыялы першай паловы XIV ст. У Слоніме раскапана 232 кв. м на Замчышчы (пры магутнасці слоя да 5 м) і 134 кв. м на пасадзе. Адзначаецца добрая захаванасць арганікі. Пры шур- фоўцы пасада А. К. Краўцэвічам у розных месцах выяўлены матэрыялы, якія датуюцца XVI—XIX стст. У Лідзе асноўныя даследаванні праводзіліся на тэрыторыі замка, дзе вывучана 3 260 кв. м. На пасадзе А. А. Трусавым і А. К. Краўцэвічам ускрыта 34 кв. м. У раёне цэнтральнай плошчы культурны пласт утрымлівае матэ- рыялы XVI—XIX стст. Таўшчыня слоя ў шурфах на паўночны захад ад замка дасягала 2,5 м. Тут былі выяўлены матэрыялы XIV—XIX стст. Пры вывучэнні Міра на тэрыторыі замка археолагамі даследавана каля 5 000 кв. м, а ў пасёлку — 316 кв. м (Трусов, Чернявскнй, Кравцевнч, 1986. С. 216—235). Культурны слой на тэрыторыі пасёлка дасягаў таўшчыні 3,5 м і ўтрымліваў у асноўным матэрыялы XVI—XIX стст. Толькі ў заходняй частцы па- сёлка знойдзены напластаванні таўшчынёй 0,4—0,9 м, якія датуюцца канцом XIV—XV ст. У Старых Ашмянах раскапана 142 кв. м культурнага слоя. Каля фран- цысканскага касцёла таўшчыня слоя ад 0,8 да 1,8 м. Ён моцна пашкоджаны пахаваннямі. Найбольш раннія матэрыялы адносяцца да XIV ст. (мал. 11). Нясвіждаследаваўся невялікімі плошчамі. Назамку, пададзеных А. К. Краў- цэвіча, ускрыта 24 кв. м і на тэрыторыі горада — 24,25 кв. м. Гарадскі культурны слой утрымлівае знаходкі XV—XIX стст. Даследаванні Нясвіжскага замка і шурфоўку кляштара бенедыкцінак, ратушы, гандлёвых радоў у 1984—1986 гг. праводзіў I. М. Чарняўскі. Працягвалі вывучэнне ратушы і дома рамесніка на гандлёвай плошчы ў 1988—1989 гг. I. I. Сінчук і А. К. Краўцэвіч (Л. Л. Чарняў- ская, I. М. Чарняўскі, 1993. С. 468). Па матэрыялах археалагічных даследаванняў у комплексе з пісьмовымі і картаграфічнымі крыніцамі А. К. Краўцэвічам разгледжаны пытанні ахоўных зон гарадоў Панямоння, развіцця планіроўкі познесярэдневяковых гарадскіх паселішчаў, асноўныя катэгорыі знаходак, іх храналогія і тыпалогія (Краўцэ- віч, 1991). Найбольш поўныя археалагічныя даследаванні праведзены на тэрыторыі пасёлка Мір (Краўцэвіч, Якшук, 1993). Гэта дазволіла ўвесці ў на- вуковы зварот акрамя дадзеных па магутнасці і храналогіі культурных напла- ставанняў гарадской тэрыторыі яшчэ і некаторыя матэрыялы па грамадзян- скай забудове, абарончых і вытворчых пабудовах і г. д. Трэба, аднак, зазначыць, што методыка вывучэння тэрыторыі горада шур- фамі не можа даць даставернай інфармацыі аб яго развіцці. Яна толькі ў агульных рысах прадстаўляе матэрыялы са слоя і не дазваляе прасачыць ні плана пабудоў (калі яны сустрэты), ні вызначыць іх характар, перыяды бу- даўніцтва і г. д. Выпадковымі могуць быць і датыроўкі слоя, таму што ў 2 м далей за шурф (2x2 м) ён можа аказацца больш інфарматыўным. Даследаванні гарадоў Беларусі са слаямі XIV—XVIII стст. працягваюцца. Яны набываюць усё большае геаграфічнае пашырэнне і становяцца больш значнымі па плошчы. Гэта дазваляе параўноўваць паміж сабой гарады розных рэгіёнаў, якія існавалі ў адзін і той жа час, вылучаць іх асноўныя і адметныя рысы. 23
1.1.2. ТЭРЫТАРЫЯЛЬНА-ПЛАНІРОВАЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ Сярэдневяковыя гарады падзяляюцца на дзяржаўныя і прыватнаўласніц- кія, але гэты падзел не з’яўляўся прынцыповым у фарміраванні гарадской тэрыторыі. Значны ўплыў на развіццё тэрытарыяльна-планіровачнай струк- туры гарадоў аказвалі тапаграфічныя ўмовы і час узнікнення паселішчаў. Найсгаражытнейшыя гарады на тэрыторыі Беларусі да XIV сг. мелі даўно ўжо створаную планіроўку, тыповую для ўсходнеславянскага арэала. Яна ўвасабляла сгрукгуру, складзеную з трох часгак: дзядзінец — вакольны горад — пасад. Далейшае развіццё планіроўкі гарадоў у XIV—XVIII стст. дазваляе ак- рэсліць два асноўныя этапы, калі адбываліся не толькі карэнныя змены ў планіроўцы паселішчаў, але і ў памерах гарадоў, іх асобных частак. Археа- лагічнае даследаванне шэрагу гарадоў у розных частках беларускага рэгіёна ВКЛ паказала, што першы этап у асноўным датуецца XIV— першай паловай XVI ст., але ёсць некаторыя храналагічныя адрозненні паміж заходнімі (Па- нямонне) і ўсходнімі (паўночна-ўсходняя частка рэгіёна) гарадамі. Так, для гарадоў Панямоння (мал. 1) даследчыкі (Краўцэвіч, 1991. С. 61) першы этап датуюць XIV — пачаткам XV ст. У гарадах Падзвіння і Падняпроўя першы этап працягваецца да сярэдзіны — канца XVI ст. (Тарасаў, 1998. С. 95; Левко, 1987. С. 148; Левко, 1993. С. 7; Марзалюк, 1998. С. 26). На мяжы XV—XVI стст. завяршаецца першы этап у развіцці планіровачнай структуры Мінска (Со- боль, 1988. С. 11; Ён жа, 1988а. С. 117). Блізка да Мінска ў тэрытарыяльна- планіровачных адносінах у гэты час стаіць Клецк (Поздняков, 1991. С. 12). Розная ступень археалагічнай даследаваннасці сярэдневяковых бела- рускіх гарадоў не дазваляе шырока ахапіць іх сетку для высвятлення зака- намернасцей і адметнасці ў развіцці тэрытарыяльна-планіровачнай структу- ры. Апе тыя гарады, аб якіх ўжо гаварылася, з’яўляюцца найбольш стара- жытнымі сярод даследаванных, найбольш важнымі ў адміністрацыйных адносінах (гэта цэнтры зямель, ваяводстваў, паветаў, валасцей). Таму змены, якія адбываліся ў гэтых гарадах на працягу сярэднявечча, могуць успрымац- ца як заканамерныя. На першым этапе развіцця гарадская структура, якая бярэ пачатак з XII ст., у асноўным захоўваецца. Умацаваная частка гарадской тэрыторыі — дзядзінец і вакольны горад — увасабляла функцыі цэнтра горада. На іх месцы з увахо- джаннем ў склад ВКЛ, і ў адпаведнасці з адміністрацыйным рангам, узнікаюць новыя абарончыя збудаванні — замкі. Планіровачная структура не парушаецца, за замкам па-ранейшаму захоўваецца функцыя цэнтра. Але, як вынікае з археа- лагічных даследаванняў, тэрыторыя замка ўключае не толькі плошчу, якую зай- маў ранейшы дзядзінец. Замкавыя ўмацаванні ахопліваюць і частку прылеглай да дзядзінца тэрыторыі вакольнага горада ці неўмацаванага да гэтага часу га- радскога пасада (Бубенько, 1996. С. 10; Левко, 1993. С. 7). Даследаванні ў Ві- цебску і Оршы дазволілі прасачыць менавіта такі характар пашырэння тэрыто- рыі ўмацаванага гарадскога цэнтра (мал. 13:1; 89). Прырашчэнне напольнай часткі ва ўсходнім накірунку да старажытнага гарадзішча пры будаўніцтве замка адзначана і ў Магілевё (Марзалюк, 1998. С. 26). У Полацку таксама пры пабудо- ве замкавых умацаванняў была ахоплена значна большая за былы дзядзінец (з сярэдзіны XI ст.) тэрыторыя (Тарасаў, 1997. С. 236). Як паказалі археалагічныя даследаванні, важную ролю ў пашырэнні ці проста змене канфігурацыі ўмацаваных частак гарадской тэрыторыі на пра- цягу сярэднявечча адыгрываў рэльеф мясцовасці (мал. 16). 24
У Віцебску ў першай палове XII ст. з паступовым запаўненнем прыродна- га яра, які аддзяляў Дзвінскае ўзвышша ад астатняй часткі горада, атрыма- лася паступовае зліццё адасобленых раней пасадскіх тэрыторый. У 30—40-я гады XII ст. адначасова ўзводзяцца драўляна-земляныя ўмацаванні вакол дзядзінца на Замкавай гары і вакол пасада ў паўночнай частцы Дзвінскага ўзвышша. Астатнія пасадскія тэрыторыі, якія прылягалі да ўмацаванняў, былі адкры- тымі і толькі крутыя схілы і яры з'яўляліся перашкодай у час ваенных падзей. Не раней 30-х гадоў XIV ст. пачалося ўмацаванне і гэтай часткі горада. Скончылася яно ў 1351 г. «Замок Вптебскпй п вежу змуровала Улпяна княгння,.. н муром округ обвела с баштамп вынеслымн н вежамн» (ПСРЛ, 1975. Т. 32. С. 45). Асаблівая ўвага звярталася на ўмацаванне ўсходняй мяжы будучага Дольняга замка. Тут культурны пласт быў падрэзаны на глыбіню да 1,2 м, а з процілеглага ад падрэзу боку адрыта ўпускная траншэя пад падмурак сцен. У месцах узвядзення вежаў праведзена нівеліроўка краю пляцоўкі. Фар- тыфікацыйныя пабудовы вакол астатняй часткі пасада ўзводзяцца на куль- турных напластаваннях XIV ст. 3 вонкавага боку каменныя сцены Дольняга замка ўмацоўваліся гліністым абарончым валам, які на працягу XIV—XV стст. падсыпаўся не менш трох разоў. Знаходка і вывучэнне каменных сцен вакол Дольняга замка дазволілі правільна расшыфраваць інфармацыю, змешча- ную ў «Спнске русскнх городов дальнпх н блнжннх» (Тнхомнров, 1979. С. 83— 137). Яна датуецца рубяжом XIV—XV стст.: «Впдбеск. 3 стены каменны. А река Внтба...» Навейшыя археалагічныя даследаванні абарончых умаца- ванняў Дольняга замка, у выніку якіх былі знойдзены рэшткі каменных сцен і вежы (мал. 90), скарэктыравалі і больш познія (XVII ст.) паведамленні хра- ністаў аб тым, што Дольні замак меў драўляныя ўмацаванні (Ткачоў, Бубень- ка, 1993. С. 153—161). Пагранічнае становішча Оршы таксама патрабавала ўдасканалення яе абарончых збудаванняў. Першаасновай горада-крэпасці ў XII ст. з’явілася адкрытае мысавае пасяленне ў вусці р. Аршыца. Гарадзішча-крэпасць ад- дзялялася ад прылеглай да яго тэрыторыі штучным ровам, пракапаным паміж рэкамі Днепр і Аршыца, што ператварала яго ў астраўны бастыён. У XIV ст. быў пракапаны новы роў на некаторай адлегласці ад першага, што даз- воліла пашырыць ўмацаваную тэрыторыю за кошт уключэння часткі пасада XII ст. (Левко, 1993. С. 6). Якадзначана ў «Спнске русскпх городов дальннх н бпнжннх»: «Рша — город камен». Але час узвядзення каменнага аршанскага замка недакладны. Адны даследчыкі звязваюць яго з праўленнем князя Вітаўта (Ткачев, 1987. С. 94—95). Раскопкі на гарадзішчы дазволілі Ю. I. Дра- гуну выказаць меркаванне, што будаўніцтва каменнага замка пачалося ў XIV ст. пад час праўлення князя Альгерда. Прычым умацаванні гарадзішча, якое ўвайшло ў якасці часткі ўтэрыторыю замка, заставаліся драўляна-землянымі (Драгун, 1969. С. 11). Гэта меркаванне знаходзіць пацвярджэнне ў раскопках 1988 г. В. М. Ляўко знойдзена вымастка з каменняў на вапнавай рошчыне паверхні вала з боку пляцоўкі гарадзішча ўслоі XIV ст.(Левко, 1993. С. 11). Як сведчаць пісьмовыя крыніцы, Магілёўскі замак таксама ўзводзіўся на месцы, дзе ўжо былі нейкія ўмацаванні. «Спнсок русскпх городов...» адносіць Магілёў да «гродей кневскмх», г. зн. да ўмацаваных паселішчаў. Баркулабаў- скі летапіс паведамляе, што «лето 1526 года большнй замок Могнлёв зароб- лен н прннято много горы Могнлы, на которой теперя замок Могнлев стопт». Археалагічныя даследаванні дазволілі ўстанавіць першапачатковы рэльеф мясцовасці і вызначыць дакладна плошчу гарадзішча. Пры ўзвядзенні замка 25
ў 1526 г. роў, што аддзяляў першапачатковае гарадзішча ад напольнай часткі, дзе быў пасад, знівеліравалі. Познесярэдневяковая фартэцыя ахапіла знач- на большую плошчу (Марзалюк, 1994. С. 39). Важнае значэнне мае даследаванне і інтэрпрэтацыя археалагічных ма- тэрыялаў, здабытых пад час раскопак полацкага Верхняга замка. Ен займаў прыродны мыс у сутоцы Палаты і Дзвіны. 3 поўдня высокія адхоны трапе- цыяпадобнай пляцоўкі замка (да 25 м у вышыню) абмывае Дзвіна, з захаду і поўначы — Палата, з усходняга напольнага боку яна аддзялялася рытвінай, па дну якой яшчэ не так даўно працякаў Чорны ручай. Уздоўж гэтай рытвіны да сённяшняга дня прасочваюцца рэшткі валоў познесярэдневяковага часу. Такім чынам, тапаграфічна пляцоўка была зручнай дзеля размяшчэння на ёй умацаванага цэнтра Полацка. Да сярэдзіны XI ст. частка тэрыторыі будучага Верхняга замка была слаба заселеным пасадам. Прычым тапаграфічна вы- лучаецца, што заходняя частка плошчы будучага замка была на 5—6 м вы- шэй за ўсходнюю. Ад моманту пабудовы Верхняга замка на працягу стагод- дзяў яго памеры і канфігурацыя маглі змяняцца. Даследчыкі недастаткова звярталі ўвагу на раскопкі М. Каргера 1957 г., пад час якіх на глыбіні 3,2—3,8 м ад дзённай паверхні была зафіксавана пабудова з бервяных накатаў без урубкі. Гэта канструкцыя інтэрпрэтавалася даследчыкам, як унутрывальная (Каргер, 1957. Архіў ІГ НАН РБ, спр. № 25). Дадзеныя ўмацаванні былі ўзве- дзены на культурным слоі, які датуецца часам не раней другой паловы XI ст. (г. зн. часу пабудовы Сафійскага сабора). Магутнасць слоя пад субструкцыяй (1,1—2 м) і склад матэрыялаў наогул дазваляюць аднесці яго аж да ся- рэдзіны XIII ст. (Штыхов, 1975. С. 53). Таму ёсць падставы лічыць, што замак пашыраў свае межы за кошт прылеглай да яго тэрыторыі, якая магла быць толькі пасадам. У такім выпадку лагічна меркаваць, што першапачатковы полацкі ўмацаваны цэнтр на Верхнім замку мог займаць толькі пляцоўку, якая прымыкала да Сафійскага сабора (заходняя палова тэрыторыі). Рас- копкі С. В. Тарасава 1988 г. ускрылі ўмацаванні перыметра пляцоўкі ў вы- глядзе гародзен і схілу пагорка Верхняга замка бярвенчатымі накатамі на апорных слупах. Адзін са слупоў датаваны 1363 г. Такім чынам, гэтыя ўмаца- ванні больш познія, чым тыя, што знойдзены ў раскопках 1957 г., і адносяцца да дзядзінца XIV ст. Трэба таксама ўлічваць, што першапачаткова натураль- ныя ўмовы (крутыя адхоны мыса) не патрабавалі дадатковых насыпных земляных валоў. Толькі падмыў берагоў з боку Дзвіны і Палаты і агульнае пашырэнне тэрыторыі замка ў XIV ст. прывялі да ўзмацнення замкавай фар- тыфікацыі. Гэта, таксама як і пісьмовыя крыніцы, сведчыць аб тым, што Верхні замак у XIV—XVI стст. працягваў адыгрываць ролю цэнтра адмініст- рацыйнай і духоўнай улады (Тарасаў, 1998. С. 95). У адрозненне ад гарадскіх умацаваных цэнтраў (замкаў) паўночна-ўсход- няга рэгіёна ў цэнтральнай частцы беларускіх зямель археалагічнымі рас- копкамі зафіксавана нязменнасць памераў замкавых тэрыторый на працягу сярэднявечча. Так, устаноўлена, што ў Мінску плошча старажытнага дзядзін- ца роўная плошчы, якую займаў да XVIII ст. пабудаваны на яго месцы замак (мал. 18:1). Вызначаны памеры і канструкцыйныя асаблівасці абарончага вала, этапы яго ўзвядзення (Соболь, 1988. С. 7). У Клецку замкавыя ўмацаванні XIV—XV стст. таксама паўтаралі канфі- гурацыю і памеры былых дзядзінца і вакольнага горада XII ст. Інвентар 1626 г. упершыню называе дадзеныя ўмацаваныя тэрыторыі Высокім і Дольнім зам- камі (мал. 19), якія злучаліся з дапамогай маста (Поздняков, 1991. С. 10, 11, 26
12). У Заслаўі канфігурацыя замка (былога дзядзінца) да канца XVI ст., калі ён ужо быў уладальніцкім горадам, заставалась нязменнай, набліжаючыся да трохвугольніка. Як адзначае даследчык, з другой паловы XIII ст. і да канца XV ст. горад знаходзіўся ў тым стане, у якім ён апынуўся пасля разгрому. Аб гэтым сведчыць рэканструкцыя тэрытарыяльна-планіровачнага развіцця га- радскога паселішча (мал.14:1,2). Тэрытарыяльна-планіровачная структура: гарадскі замак + пасад змяняецца толькі ў XVI ст. на структуру: уладальніцкі замак + горад. Апе і тады тэрыторыя замка захоўвала папярэднія межы, па- куль не былі ўзведзеныя новыя абарончыя збудаванні (Заяц, 1995. С. 118—121). Магчыма, нязменнасць плошчы ўмацаваных гарадскіх цэнтраў на праця- гу ўсяго сярэднявечча тлумачыцца значнымі першапачатковымі памерамі. Так, у Мінску яна была роўнай 3 га. Агульная плошча клецкіх умацаванняў дасягала 8,5 га. Клецк меў самыя вялікія па плошчы ўмацаванні сярод гара- доў Тураўскай зямлі ў раннім сярэднявеччы. У XIV—XV стст. на Беларускім Панямонні ажыццяўлялася актыўнае бу- даўніцтва замкаў. Дзяржаўныя замкі функцыяніравалі ў першую чаргу ў ста- рэйшых гарадах: Гродне, Навагрудку, Ваўкавыску, Слоніме. Яны размя- шчаліся на месцы старажытных дзядзінцаў, на вакольным горадзе і выкон- валі абарончыя і адміністрацыйныя функцыі (Краўцэвіч, 1991. С. 64). Найболыіі падрабязна магчыма высветліць сярэдневяковую планіровач- ную структуру Гродна. Гістарычная тапаграфія горада тыповая для Белару- скага Панямоння. Ён з'яўляецца галоўным горадам рэгіёна, дзе праводзіліся значныя па аб’ёму археалагічныя даследаванні і захавалася нямала карта- графічных крыніц па планіроўцы. Летапісныя звесткі XIII ст. сведчаць аб існа- ванні на гродзенскім дзядзінцы вежы валынскага тыпу: «Столб бе бо камен высок стоя пред вороты города й бяху в немь заперлнся Прузы н не бысть нмь мнмо нь пантн к городу, пабнвахуць бо со столпа того» (ПСРЛ. Т. 2. С. 878). У канцы XIV — пачатку XV ст. на месцы былога дзядзінца будуецца ма- гутны каменны замак Вітаўта. У плане ён паўтарае абрысы дзядзінца ў фор- ме няправільнага трохвугольніка. Дзядзінец пазней носіць назву «Стары за- мак». На вакольным горадзе размяшчаўся «Ніжні (Новы) замак» (мал. 20). Навагрудак упершыню ў летапісе ўпамінаецца пад 1252 г. Дзядзінец раз- мяшчаўся на Замкавай гары, вакольны горад — на Малым замку. Як мярку- юць даследчыкі (Краўцэвіч, 1991. С. 93), магчыма, у XIV ст. лінія ўмацаванняў праходзіла вакол Замкавай гары і Малога замка. У XIII—XIV стст. Навагрудак у якасці першай сталіцы ВКЛ быў важнейшым цэнтрам у сістэме абароны Панямоння. Ваўкавыск, Слонім таксама вядомы па летапісу з 1252 г. Археалагічна вывучаўся толькі раннесярэдневяковы перыяд. Таму месцазнаходжанне і ўвогуле наяўнасць замка ў Ваўкавыску невядомыя. Што ж датычыць Сло- німа, існуюць два пункты гледжання на яго старажытную тапаграфію. Адны даследчыкі з’яўляюцца прыхільнікамі правабярэжнага месцазнаходжання дзядзінца (Супрун, 1986. № 2. С. 18—20). Частка даследчыкаў схіляецца да таго, што па аналогіі з іншымі беларускімі гарадамі дзядзінец размяшчаўся на месцы пазнейшага замка на левым беразе р. Шчара (мал. 21). Як паказваюць невялікія, але выразныя даследаванні гарадоў Белару- скага Панямоння, замкавыя ўмацаванні паўтаралі памеры старажытных дзя- дзінцаў і вакольных гарадоў, што збліжае іх з гарадамі цэнтральнай часткі беларускага рэгіёна ВКЛ. Наадварот, у паўночна-ўсходняй частцы рэгіёна выразна прасочваецца павелічэнне ўмацаванай тэрыторыі цэнтраў гарадоў 27
у XIV—XV стст. у параўнанні з папярэднім часам. Гэта адбывалася за кошт прырашчэння раней неўмацаваных пасадскіх паселішчаў. Другі этап у тэрытарыяльна-планіровачным развіцці сярэдневяковых беларускіх гарадоў датуецца XVI—XVIII стст. Але, як ўжо адзначалася, на Панямонні ён пачаўся з XV ст., а ў некаторых іншых гарадах з сярэдзіны — канца XVI ст. Гэта было звязана ў першую чаргу з ўвядзеннем Магдэбургска- га права і адпаведнымі карэннымі пераменамі ў гарадской планіроўцы. У параўнанні з раннесярэдневяковым перыядам, калі гарадскія неўмаца- ваныя паселішчы-пасады мелі тэндэнцыю да пашырэння, але не бралі на сябе функцыі гарадскіх цэнтраў, на працягу XIV—XVI стст. адбываюцца значныя змены. Паступова цэнтры адміністрацыйнага жыцця гарадоў перамяшчаюц- ца менавіта на пасады, дакладней на адзін з галоўных пасадаў. Тэндэнцыя гэта абумоўлена ў першую чаргу тым, што па меры таго, як беларускія гара- ды атрымліваюць магдэбургскія правы на самакіраванне, фарміруюцца і но- выя органы кіравання з прадстаўнікоў гарадскога набілітэту. Для апошніх менавіта пасады былі асноўным месцам іх жыхарства і прафесійнай дзей- насці. Апрача таго, менавіта на пасадах будаваліся ратушы — неад’емны атрыбут магдэбургскага горада. Жалаваная грамата Полацку на Магдэбургскае права 1498 г. прыгадвае цэлы шэраг пабудоў, большасць з якіх без сумнення стаялі на пасадах: «лаз- ня паспалітая», «капніца для воска» (яна ж «капніца месцкая»), «важніца». Пэўна, апошнія былі размешчаны недалёка ад гарадскога рынку, які згадва- ецца пад 1552 г. (Полоцкая ревнзня... 1905. С. 83). 3 больш позніх планаў горада вынікае, што сам рынак знаходзіўся непадалёк ад сучаснай пл. Ф. Ска- рыны. Пазней тут былі збудаваны гандлёвыя рады. Але нельга выключаць, што такіх рынкаў было ў горадзе некалькі. Важнай гарадской пабудовай горада гэтага перыяду з’яўлялася ратуша. У Полацку мы ведаем некалькі згадак аб ратушы: 1498 г. (Полоцкне грамоты... 1978. С. 156; Беларускі архіў, 1928. С. 229), 1633 г. («Русско-белорусскне связн», 1963. С. 115), 1654 г. (Там жа. С. 302). Дата пабудовы ратушы сведчыць аб тым, што яна магла быць збудавана толькі на Вялікім пасадзе, таму што адміністрацыйныя функцыі Верхняга замка становяцца ў гэты час усё мен- шымі і меншымі. Ужо ў канцы XV ст. «места годнага» на Верхнім замку не было ў сувязі з архітэктурнай горадабудаўнічай структурай, якая там склалася. У XVIII ст. менавіта ў цэнтры Вялікага пасада, бліз рыначнай плошчы і ратушы, размяшчаюцца ўпраўленне намесніка, Грамадзянская палата, будынкі Павято- вага і Ніжняга земскіх судоў, Губернскага і Гарадавога магістратаў. Аб актыўнасці гарадскога жыцця XIV—XVII стст. у Полацку менавіта на пасадах гаворыць і наяўнасць тут культурнага слоя адзначанага часу. Калі на Верхнім замку гэты слой вылучаецца з вялікай цяжкасцю і болей па наяўнасці археалагічных артэфактаў, то на Вялікім пасадзе ён прасочаны досыць упэўнена і мае магутнасць часам да 1,5 м. Аналагічныя працэсы адбываліся і ў іншых гарадах Паўночна-Усходняй Беларусі. У Віцебску ў выніку надання гораду Магдэбургскага права і шэрага «прывілеяў» з канца XVI ст. пачала значна мяняцца тапаграфічная і сацы- яльная структура горада (Левко, 1984. С. 83—89). Частка гарадскіх пабудоў Дольняга замка пераносіцца на Узгор'е, пасад за Віцьбай актыўна ператва- раецца ў «места». Такім чынам, склалася новая планіровачная структура, у якой Верхні за- мак працягваў існаваць у якасці адміністрацыйнага цэнтра Віцебскага вая- 28
водства, а «места» з ратушай — у якасці гарадскога. Шляхі, якія вялі да гэ- тых цэнтраў, былі адначасова галоўнымі гарадскімі магістралямі і паміж імі складвалася вулічная сетка. Прынцып утварэння вулічнай сеці быў наступным. Спачатку гэта былі юрыдыкі феадалаў ці зямельныя надзелы, падпарадка- ваныя магістрату, на якіх сяліліся месцічы. Яны ўтваралі асобныя «пасады», «слабоды», «слабодкі» пад рознымі назвамі ўнутры вялікіх пасадскіх тэрыто- рый. 3 другой паловы XVII ст. назвы гэтых дробных тэрытарыяльных адзінак ужо праходзяць па пісьмовым крыніцам як назвы вуліц: напрыклад, вул. Ба- гародзіцкая (былы пасад Багародзіцкі), вул. Узгорская (пасад Узгорскі) і г. д. Плошча, якую займалі Верхні і Дольні замкі, заставалася нязменнай, аднак удасканаленне сістэмы абароны гэтых умацаваных гарадскіх частак, а так- сама наяўнасць новых значных гарадскіх структур (места Узгорскае, пасады Заручайскі, Задунайскі, Задзвінскі) паслужылі штуршком да іх унутранай пе- рапланіроўкі. Набыла працяг у трох напрамках вул. Вялікая на Дольнім замку з выхадамі праз брамы ў места Узгорскае, пасады Заручайскі і Задунайскі. Верхні замак таксама злучаецца з Дольнім з XVII ст. не праз Замкавую браму па вул. Прабойнай, а праз Цёмныя вялікія праезжыя вароты (Сапунов, 1910. С. 19) па новазбудаванай у канцы XVI ст. вуліцы. Рэшткі гэтых вуліц былі зафіксаваны ў раскопках Верхняга і Дольняга замкаў. У гарадскія прадмесці ператвараецца цэлы шэраг вясковых паселішчаў у непасрэднай блізкасці ад горада. 3 дакументаў канца XVI — пачатку XVII ст. відаць, што на Кстовай гары ў гэты час ужо існаваў пасад, у якім былі сядзібы мяшчан, царкоўны пляц Прачысценскі з дварамі і пляцамі мяшчан архіепіскапскіх. Задунаўе, размешчанае пад Кстовай гарой, таксама было пасадам, дзе мяшчане пражывалі на зямлі «месцкай» — г. зн. гарадской, і на зямлі земян — шляхты. Такім чынам, пасля атрымання Віцебскам Магдэ- бургскага права ў 1597 г. назіраецца значны рост як ўласна гарадской тэры- торыі пасадаў, так і павялічэнне гарадскіх пляцаў за кошт далучэння да го- рада феадальна завісімых вёсак і ператварэння іх у прадмесці (мал.15). На змены тапаграфічнай структуры гарадоў XVI—XVIII стст., павялічэнне тэрыторый пасадаў значна ўплывалі дзяржаўныя акты і дакументы, якія вы- давалі прадстаўнікі цэнтральнай улады. Так, каралеўскай граматай 1589 г. прадпісвалася ўпарадкаванне ў Мінску гарадской забудовы, перанясенне на новае месца рынка, некаторых вуліц і «порядного будованья домов» (Соболь, 1993. С. 52). 3 гэтага моманту цэнтр горада пераносіцца на Высокі рынак — колішні пасад, а забудова горада набывае больш планамерны характар (мал. 18: 2, 3, 4). Тут жа пачынае фарміравацца новы адміністрацыйны цэнтр Мінска, у які апрача царквоў і манастыроў уваходзяць ратуша, гасцінны двор, гандлёвыя пабудовы. Першае ўпамінанне мінскай ратушы вядома пад 1499 г., калі гораду было нададзена права на самакіраванне. У XVI ст. будынак ра- тушы быў драўляным. У 1656 г. замест спаленай была пабудавана мурава- ная ратуша. Пад час археалагічных раскопак 1978 г. падмуркі мінскай рату- шы былі дэтальна даследаваны (Собаль, 1993. С. 53). Рэшткаў дрэва і слядоў пажару знойдзена’ не было, з чаго зроблена выснова аб тым, што пер- шапачатковая ратуша знаходзілася ў іншым месцы. На падставе археалагічных доследаў і вывучэння пісьмовых крыніц В. Собалем была зроблена выснова, што наданне Мінску Магдэбургскага права распачало новы этап у развіцці гора- да — фарміраванне новага цэнтра. У другой палове XVI ст. у горадзе з’явіліся першыя цагляныя пабудовы. Характар гарадской забудовы пачаў адлюст- роўваць узмацняўшаеся маёмаснае расслаенне феадальнага грамадства. 29
Да вышэйсказанага яшчэ трэба дадаць, што ў гарадах Паўночна-Усход- няй Беларусі новаўтвораныя гарадскія цэнтры, якія занялі ранейшыя паса- ды, як правіла, мелі ўжо ў XVI—XVII стст. добрую фартыфікацыйную сістэму. Яна зафіксавана ў Полацку, Віцебску, Оршы, Магілёве. Так, на тэрыторыі места Узгорскага ў Віцебску пісьмовыя крыніцы назы- ваюць «астрог» (мал. 13:3). Згодна «Сметным кннгам г. Внтебска» 1665 г., дзве сцяны астрога (заходняя і ўсходняя) праходзілі ўздоўж рэк Заходняя Дзвіна і Віцьба, з поўдня ён таксама быў абмежаваны р. Віцьба. На поўначы агаро- джа астрога аддзялялася ад астатняй тэрыторыі Узгор’я штучным ровам. У Оршы пасля надання гораду ў 1620 г. Магдэбургскага права частка Надня- проўскага пасада таксама была абнесена земляным валам і ровам, пера- творана ў г. зв. «земляны горад» (мал. 88:4). Тут былі размешчаны тры пра- язныя брамы: Дняпроўская, Віцебская і Магілёўская (Ткачев, 1987. С. 100). Развіццё новых частак гарадской тэрыторыі (Высокі, Ніжні, Новы рынкі) у Мінску было магчыма толькі пры ўмове забеспячэння іх абароненасці. Таму ў пачатку XVII ст. горад у новых сваіх межах быў абгароджаны земляным валам з бастыёнамі і абкапаны ровам (Пазняк, 1985. С. 34). У той жа час аба- рончыя збудаванні мінскага замка ў сярэдзіне XVII ст. прыйшлі ў заняпад. У 1655 г. была спроба ўмацаваць іх па загаду цара Аляксея Міхайлавіча ў су- вязі з вайной паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. Але гэта ўяўлялася немагчымым (Беларускі архіў, 1931. С. 182—187. Т. 3) па некалькіх прычынах. Па-першае, узровень фартыфікацыі ў Расіі ў той час значна адставаў ад еўрапейскага, у рэчышчы якога ажыццяўлялася фартыфікацыйная справа на тэрыторыі Бе- ларусі. Па-другое, і гэта было, відаць, галоўным, вялікакняскія гарады не маглі мець добрых умацаванняў таму, што дзяржава не выдзяляла на гэта належных сродкаў, а гараджане і шляхта не хацелі паступіцца сваімі прыві- леямі, усяляк ухіляючыся ад «городового дела». Па той жа прычыне і ўмацаванні самога горада, узведзеныя ў пачатку XVII ст., ужо ў канцы XVIII ст., як відна з плана 1793 г. (мал. 17), захаваліся толькі на правабярэжнай тэрыторыі (Заяц, 1996. С. 62—64). На аснове плана 1794 г. і пісьмовых крыніц (Пнсцовая кннга... 1552—1555 гг... 1884; Пнсцовая кннга... 1561—1566 гг... 1874) была зроблена рэканструкцыя абарончых збудаванняў Пінска XVI ст. (Лозкіцкнй, 1994). Менавіта гарадскі вал, які апаясваў места (астрог), быў пабудаваны ў XVI ст. Яго працягласць складала 2 000 м. За межамі гэтага ўмацавання таксама знаходзіліся сядзібы гараджан, таму што забудова пра- цягвала развівацца ўздоўж берага р. Піна. Іншая карціна назіралася ў гарадах Беларускага Панямоння. Пры заха- ванні агульных тэндэнцый, у тапаграфіі Гродна, Навагрудка, Слоніма і іншых гарадоў, фартыфікацыі пасадаў не прасочаны ні археалагічна, ні па пісьмовых і картаграфічных крыніцах. Пасля атрымання гэтымі гарадамі Магдэбургскага права ад канца XIV да канца XVI ст. працэсу далейшай цэнтралізацыі ўлады ў гэтых гарадах не адбылося. Феадалы дамагаліся права на набыццё зя- мельных участкаў на тэрыторыі гарадоў і пасялялі там сваіх падданых. Такім шляхам ствараліся юрыдыкі, дзе гаспадарчая дзейнасць не падлягала кам- петэнцыі гарадскіх улад, а насельніцтва знаходзілася пад юрысдыкцыяй феадала (Краўцэвіч, 1991. С. 67). Таму было досыць цяжка ажыццявіць та- кое дарагое мерапрыемства, як пабудова абарончай сістэмы вакол гарад- ской тэрыторыі. Немагчыма было аб’яднаць жыхароў для выканання падоб- най глабальнай задачы. У адрозненне ад дзяржаўных гарадоў Панямоння ў прыватнаўласніцкіх (Мір, Нясвіж і інш.) у XV—XVIII стст. пабудова гарадскіх 30
умацаванняў вакол пасадаў была ажыццёўлена на ўзроўні лепшых дасяг- ненняў еўрапейскай фартыфікацыі. У канцы XV — пачатку XVI ст. у Міры пабудаваны замак уладальніка, Траецкая царква, Мікалаеўскі касцёл і ратуша, якія з’яўляліся архітэктурнымі дамінантамі горада. Стаўшы ўладальнікам Міра, Радзівіл «новымі мурамі апаясаў места» (Вагіазгем/ісг, 1881. 8. 44). Даследчыкі Міра лічаць, што га- радскія ўмацаванні не былі мураванымі, а складаліся з землянога вала, рова і чатырох бастыёнаў (Краўцэвіч, Якшук, 1993. С. 30), у адрозненне ад М. А. Тка- чова, які памясціў на плане-схеме пяты бастыён каля Нясвіжскай брамы (Ткачоў, 1991. С. 41). Упэўнена магчыма гаварыць толькі аб гарадскіх умаца- ваннях канца XVI — пачатку XVII ст., будаўніцтва якіх, як мяркуюць даслед- чыкі Міра, ажыццяўлялася паралельна з аналагічнымі працамі ў Нясвіжы — таксама ўладанні Радзівілаў. Што ж датычыць магчымасці існавання больш ранніх умацаванняў места (канца XV — пачатку XVI ст.), то гэта пакуль гіпа- тэтычна. Умацаваннямі, у форме, блізкай да квадрата з праязнымі Віленскай, Слонімскай, Мінскай і Нясвіжскай брамамі, была абнесена толькі цэнтраль- ная частка гарадскога пасада (мал. 93). За іх межамі засталіся тэрыторыя горада, заселеная татарамі, і частка Слонімскага прадмесця. Раскопкамі на ўмацаванай тэрыторыі горада ўстаноўлена, што жылыя і гаспадарчыя пабу- довы былі бліжэй да вуліцы, а агароды выходзілі да гарадскога вала. У Нясвіжы вялікія горадабудаўнічыя работы праводзіліся ў другой палове — канцы XVI ст. У 1583 г. пачалося будаўніцтва мураванага замка, адначасова з якім узводзяцца і гарадскія ўмацаванні. Час стварэння абарончай сістэмы пацвердзілі археалагічныя даследаванні (Чарняўская, Чарняўскі, 1988. С. 21— 24. № 1; Яны ж, 1993. С. 468). Горад быў абнесены земляным валам з 7 бас- тыёнамі (мал. 9). У курцінах, якія былі часткова абмураванымі, знаходзіліся таксама мураваныя 3 гарадскія брамы: Слуцкая, Клецкая і Віленская. Чац- вёртая Замкавая брама мясцілася паміж вежай-званіцай езуіцкага касцёла і паўночным участкам вала. У межах гарадскіх умацаванняў (Старога места) знаходзілася ратуша з гандлёвымі радамі. За межамі ўмацаванняў развіва- лася Новае места, аддзеленае ад іх Дзявочым і Замкавым ставамі, а таксама шэраг прадмесцяў: Казімір, Міхалішкі і інш. Рэшткі гарадскіх умацаванняў уздоўж берага Дзявочага става ў выглядзе бастыёна з часткамі курцін захаваліся да нашых дзён. Раскопкі пацвердзілі, што насып гарадскога вала аналагічны насыпу замкавых валаў. Земляныя ўмацаванні ў прыватнаўласніцкіх гарадах Паўночна-Усходняй Беларусі таксама абкружалі «старую» частку гарадскіх пасадаў. Да іх адно- сяцца земляныя валы Падзвінскага горада Дзісны і Падняпроўскіх гарадоў Копысі, Дуброўна, Мсціслава. Вывучаліся археалагічна толькі некаторые з іх. У Дзісне раскопкамі выяўлены рэшткі гарадскіх умацаванняў: бярвенне, цэг- ла-пальчатка (Зайцава, 1993. С. 220). У Мсціславе ўскрыты ўчастак вала, які быў насыпаны не раней за XIV ст. і абкружаў пасад, што ператварыўся ў ва- -'ольны горад. У сувязі з частымі ваеннымі падзеямі, бо Мсціслаў знаходзіўся ; парубежнай зоне, рост гарадской тэрыторыі адбываўся марудна. Толькі -аоля надання гораду Магдэбургскага права яго гандлёва-рамесныя кварта- -ы выраслі ўдвая. У гэты час былі ўзведзены новыя гарадскія ўмацаванні з :=знымі брамамі Траецкай, Афанасьеўскай, Спаскай і Папоўскай. 3 XVII ст. за 'арадскімі валамі развіваюцца спабоды Яўрэйская, Казіміраўская, Пяч- •зўская і інш. (Апяксееў, Ткачоў, Трусаў, 1993. С. 443—444). Як і Мсціслаў, 'ззадам у памежнай зоне была Копысь (мал. 23), якая належыла з канца XVI ст. 31
Радзівілам. Старажытная частка пасада, які ўзнік яшчэ ў старажытнарускі пе- рыяд, у XVII ст. была абнесена абарончым валам і парканам з «мзбмцамм». У валу былі чатыры праязныя брамы. Адначасова з гарадскімі ўмацаваннямі былі праведзены працы па ўдасканаленню абарончых збудаванняў Копысскага замка. Згодна з Інвентаром 1668 г., быў узмоцнены земляны вал замка. Гэта ж пацвердзіла і прарэзка вала Э. М. Загарульскім, які зафіксаваў яго пашырэнне і павялічэнне ў вышыню на 2 м (Загорульскнй, 1973. № 1. С. 190—191). Такім чынам, разгледзеўшы асноўныя прынцыпы развіцця тэрытарыяль- на-планіровачнай структуры беларускіх гарадоў XIV—XVIII стст., можна зра- біць наступныя вывады. Уся сістэма горадабудаўніцтва падзяляецца на два выразныя перыяды. Першы з іх звязаны з папярэднім часам існавання гора- да наяўнасцю галоўных структурных складаючых: дзядзінца, вакольнага го- рада і неўмацаванага пасада, злучаных паміж сабой. У часці старажытных гарадоў вакольны горад адсутнічаў, але дзядзінец уяўляў значную па пло- шчы частку горада. У першым перыядзе развіцця (XIV—XV стст., першая палова XVI ст.) гэтыя старажытныя часткі гарадоў у заходнім і цэнтральным рэгіёнах захоўвалі сваю плошчу. Змены адбываліся толькі ў адносінах узвя- дзення новых, адпаведных перыяду абарончых збудаванняў. У паўночна- ўсходнім рэгіёне назіраецца значнае пашырэнне тэрыторыі ўмацаваных складаючых горада за кошт паглынання часткі пасада. Неўмацаваныя часткі гарадоў у гэты час асвойваюцца не толькі месцічамі, але і шляхтай, якая ўсталёўвае тут свае юрыдыкі. Функцыю гарадскога цэнтра, як і кіруемай ак- ругі, выконвае замак. Галоўным фактарам у тэрытарыяльна-планіровачнай структуры гарадоў гэтага часу была наяўнасць больш старажытных частак, якія грунтаваліся на рэльефе мясцовасці. У другім перыядзе развіцця (XVI—XVIII стст.) галоўным фактарам, які ўздзейнічаў на развіццё гарадоў, з'яўляецца Магдэбургскае права. Таксама значным было ўдасканаленне фартыфікацыйнай сістэмы. Актыўнае развіццё пасадаў у першым перыядзе падрыхтавала глебу да стварэння новых кіруючых гарадскіх цэнтраў — мест з адметнай планіроўкай (наяўнасць ратушы, гандлё- вых радоў, культавых пабудоў на плошчы). Гэтыя новыя структурныя складаю- чыя гарадоў утвараліся або на месцы старажытнейшага пасада каля замка, або ў адлегласці ад яго, калі дадзены пасад быў заняты Дольнім замкам. У шэрагу гарадоў новыя места таксама ўмацоўваліся абарончымі збудаваннямі, за межамі якіх працягвалі развівацца неўмацаваныя другасныя часткі горада (пасады, сла- боды, прадмесці). Трэба адзначыць, што ў прыватнаўласніцкіх гарадах у адроз- ненне ад дзяржаўных уласна гарадскія абарончыя збудаванні былі выкананы больш дасканала і падтрымліваліся на лепшым узроўні. З'яўленне новых струк- турных складаючых у гарадах, іх упарадкаванне прыводзілі да змен ва ўнутранай планіроўцы. Замест шматлікіх «пасадаў», юрыдык утвараюцца вуліцы, якія далу- чаны да галоўных магістраляў горада, што сведчыць аб развіцці вулічнай сеткі. Зяўленне новых важных для горада тэрытарыяльных структур і страта часткі функцый былымі цэнтрамі (замкамі) таксама адбіліся на планіроўцы вуліц, якія звязвалі гэтыя часткі паміж сабой. 1.1.3. МАСАВАЕ ЖЫЛЛЁ I ГАСПАДАРЧЫЯ ПАБУДОВЫ Домабудаўніцтва — вайжнейшая частка матэрыяльнай культуры любога народа, паколькі найбольш яскрава адлюстроўвае яго традыцыі і адначасо- ва яго апошнія дасягненні ў справе матэрыяльнай вытворчасці. 32
шэрагу беларускіх гарадоў: Брэсце, Віцебску, Гродне, Мінску, Полацку і -шых — культурны пласт захоўвае рэчы арганічнага паходжання і ў напла- "аваннях позняга сярэднявечча, што дае магчымасць прасачыць ста- -зўленне масавай гарадской забудовы ў перыяд Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Найбольшы матэрыял па забудове гарадоў першых ста- годдзяў гэтага перыяду даюць раскопкі Брэста, дзе ўскрыта 121 пабудова канца XIII — пачатку XV ст. згодна з дэндрааналізам. У Віцебску пабудоў XIV—XVII стст. выяўлена больш за 100, у Гродне ўскрыта 10 пабудоў. У Мінску і Полацку колькасць пабудоў, што датуюцца XIV—XVII стст., не пазначана, але, відаць, іх было недзе ў межах 15—20. У Клецку ўскрыты дзве пабудовы XVI—XVII стст. Відаць адзінкавыя выпадкі выяўленых пабудоў гэтага ж часу і ў Гомеле. У Магілёве матэрыялы гарадской забудовы прадстаўлены вельмі фрагментарна. Рэшткі пабудоў XVII ст. (адзінкавыя выпадкі) зафіксаваны на пасадзе Слуцка і на капыльскім замчышчы. Такім чынам, усяго да разгляду гэтага пытання мы маем недзе каля 250 пабудоў, з якіх каля паловы прыпа- дае на XIV—XV стст., а астатнія — на XVI — пачатак XVIII ст. Матэрыял і тэхніка збудавання. Асноўным будаўнічым матэрыялам у бытавой забудове гарадоў Беларусі XIV—XVII стст. было, як і ў папярэднія стагоддзі, дрэва хвойнай пароды. У меншай ступені выкарыстоўваўся дуб, у нязначнай меры — чарналессе. Гэтая акалічнасць звязана як з відавым складам лясоў на Беларусі (Юркевлч, Гельтман, 1965), так і з асаблівасцямі фізіка-механічных якасцей гэтай драўніны, а менавіта: прамы ствол, лёгкая на апрацоўку сыравіна, адносна высокая ўстойлівасць супраць гніення (шчыль- насць), нізкая цеплаправоднасць. У будаўніцтве, як вынікае на падставе да- дзеных дэндрааналізу, пераважала дрэва ва ўзросце 60—80 гадоў. Для аба- значэння будаўнічага лесаматэрыялу ў гарадах Беларусі XIV—XVI стст. ужываліся спецыяльныя назвы: «дерево на будованне годное», «бервенне сосновое на будаванне годное», «бервенне сосновое плотовое замлотное» (Корчнц, 1970. С. 10). У большасці выпадкаў пабудовы ўзводзіліся ў самім горадзе, пра што часам сведчыць вялікае скапленне трэсак наўкола іх. У асобных выпадках сустрэты рэшткі зрубаў, бярвенні якіх маюць спецыяль- ныя насечкі-меткі. Апошняе яскрава сведчыць пра тое, што зруб гэты ўзво- дзіўся недзе раней, а затым перавозіўся ў разабраным выглядзе ў горад. Не выключана, што ў пару позняга сярэднявечча ўжо існавалі спецыяльныя карпарацыі цесляроў, якія маглі вырабляць зрубы загадзя, а затым прада- ваць іх гараджанам. Падставай для такога меркавання могуць служыць свед- чанні пра цэхі цесляроў, зафіксаваныя ў некаторых гарадах Беларусі (Серга- чоў, 1982. С. 25). Мяркуючы па этнаграфічных назіраннях, нарыхтоўка лесу для домабу- даўніцтва адбывалася ўзімку (Ллплнская, Сафьянова, 1979. С. 192). Дас- таўка будаўнічага матэрыялу ў горад ажыццяўлялася вясной сплавам. Пра гэта сведчаць камлёвыя часткі дрэва з паўкруглай вырубкай з боку. Яны зной- дзены ў пласце XIII—XIV стст. у Слуцку, у пластах XVI—XVII стст. Верхняга і Ніжняга замкаў у Віцебску. Бярвенні з такімі вырубкамі выкарыстоўваліся для вязкі плытоў. У адтуліне аднаго з такіх бярвёнаў, знойдзеных у Віцебску, за- хаваўся астанец такой мацавальнай жэрдкі, якая ўтрымлівала прамежкавыя бярвенні плыта. На будоўлю ішоў пераважна кругляк, у асобных выпадках брус, аполкі, дошкі, жэрдкі. Іх параметры былі абумоўлены будаўнічым моду- лем бервяна, які не мог быць болей за 6—6,5 м, а таксама памерамі і пры- значэннем самой пабудовы. 3 Зак. 3713 33
Сцены. Зрубная тэхніка ўзвядзення пабудоў у гэты перыяд, як і раней, была асноўнай. I калі пад час узвядзення пабудоў гаспадарчага прызначэння яна з’яўлялася як дапаўненне да слупавой, дык для жытлаў, як і ў мінулую пару, яна была выключнай. Адметна і тое, што, як і ў мінулыя стагоддзі, чаш- ка, якая злучала бярвёны зруба ў вянок, высякалася зверху. Гэтая з’ява до- мабудаўніцтва захоўвалася выключна да XVIII ст. і адзначаецца ўсімі дас- ледчыкамі паўсюдна. У пабудовах Ніжняга замка Віцебска XIV—XV стст. шы- рыня гэтай чашкі раўнялася таўшчыні вянкоў, а з XVI ст. яна пачала рабіцца на пару сантыметраў вузейшай, у сувязі з чым бярвёны ў сценах пабудовы сталі падчэсваць у месцах злучэння вянкоў зруба (Бубенька, 1992. С. 49— 50). Зверху ў бярвёнах рабіўся і паз на шчыльнасць мацавання. Для ўцяплення хат ужываўся сівы балотны мох сфагнум. Гэта найбольш рас- паўсюджаны від імхоў і да таго ж найбольш гіграскапічны, а значыць, і най- больш цеплаізаляцыйны за астатнія віды мхоў (Савнч-Любнцкая, 1952. С. 233, 238—239). Ён выкарыстоўваецца ў традыцыйным дойлідстве і да сёння. У асобных выпадках, як гэта прасочана ў адной пабудове канца XIII — пачатку XIV ст. з Верхняга замка Віцебска, пазы паміж бярвёнамі сцяны абмазваліся глінай. Такая ж з’ява прасочана і ў некаторых пабудовах больш ранняга часу Рускай Поўначы (Носов, 1983. С. 30), сустракаецца ў напластаваннях XII— XVII стст. капыльскага замчышча (Калядзінскі, 1999. С. 49). Ужываецца яна дзе-нідзе і ў традыцыйным дойлідстве беларусаў. Ёсць выпадкі, калі пры ўзвядзенні сцен зруба выкарыстоўваліся вертыкальныя штыры, каб надаць сценам большую трываласць (пабудовы Мінска XVII ст.) (Русов, 1992. С. 23). Астанец, што пакідаўся ў сценах зруба, як правіла, быў роўны таўшчыні сцен пабудовы. Пры такой даўжыні астанца максімальна выкарыстоўваўся будаўнічы модуль бервяна, па-першае, а па-другое, гэта ў неабходнай ступені забяспечвала цеплаізаляцыю вуглоў зруба (Бломквнст, 1956. С. 68). 3 XIV ст. у некаторых пабудовах Ніжняга замка Віцебска з’яўляюцца дамы «з малым астанцом», даўжынёй не больш як за 2—3 см, якія сталі пераходным звяном да з'яўлення хат, рубленых ужо ў «чысты вугал» (Бубенько, 1991. С. 11). На мяжы XV—XVI стст., як сведчаць матэрыялы раскопак Ніжняга замка Віцебска, з’яўляюцца пабудовы, зробленыя ў «чысты вугал» (у «лапу»). Іх распаўсюджванне прыпадае ўжо на другую палову XVI—XVII ст. Злучальны паз у будынках такой канструкцыі высякаўся з бервяна з абодвух бакоў ужо пад прамым вуглом на глыбіню ад 4—5 да 8 см. Але, як слушна заўважае даследчык гэтага помніка, пабудовы з «малым астанцом» і ў «чысты вугал» з’яўляліся пераважна ніжнімі паверхамі дамоў на падклеццях, якія, як пра- віла, паглыбляліся ў глебу і выкарыстоўваліся для гаспадарчых патрэб (Бу- бенька, 1992. С. 51). Дамы на падклеццях, заглыбленых у зямлю, зафіксаваны ў напласта- ваннях XIV—XV стст. у Гомелі (Макушнмков, 1994. С. 24), у XVI ст. у Клецку (Поздняков, 1991. С. 13), па пісьмовых крыніцах канца XVI ст. яны вядомы ў Мінску (Собаль, 1993. С. 47—48), у дакументах XVII ст. адзначаны яны і ў Магілёве (Марзалюк, 1998. С. 35). Увогуле, гэтая з’ява домабудаўніцтва ў XVI—XVII стст., як сведчаць пісьмовыя крыніцы, была ўласціва шмат якім гарадам Вялікага княства Літоўскага (Молчанова, 1981. С. 20). Набыла яна ў гэты час распаўсюджванне і ў замках на Украіне (Прнходько, 1975. С. 258), вядома і на тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы (Рабі/іновнч, 1975. С. 164). Пабудовы слупавой канструкцыі, а гэта выключна пабудовы гаспадарча- га прызначэння, найчасцей за ўсё мелі сцены, зробленыя тэхнікай у «шулы». 34
Аснову такой сцяны складалі два слупы з прадольнымі пазамі, укапаныя ў грунт на пэўнай адлегласці адзін ад аднаго . У гэтыя пазы закладаліся чэса- ныя на клін брусы, тонкія бярвёны або тоўстыя дошкі. Вельмі рэдка сустра- каюцца выпадкі, калі паміж гэтымі слупамі ў аснаванне клаўся брус, які меў зверху таксама прадольны паз. У выбраны паз гэтага бруса затым старчма рабілася закладка з карацейшага бруса. Такая тэхніка ўзвядзення сцен выклікалася наяўнасцю падручнага матэрыялу. На Беларусі яна лрасочана ў паасобных пабудовах Верхняга замка Віцебска, па-за межамі Беларусі вя- дома ў Рызе (Цауне, 1984. С. 50, 51) і на Рускай Поўначы (Белов, Овсяннн- ков, Старі/іков, 1981. С. 14. Табл. 2:3). Часам слупы такой канструкцыі не мелі прадольных пазоў або мелі яго толькі з аднаго боку. У такім выпадку папярэчныя брусы мелі па канцах (або з аднаго толькі боку) паўкруглую вы- рубку, дзякуючы якой гэты брус шчыльна прылягаў да вуглавога слупа — «шулы». Гэтая дэталь домабудаўніцтва прасочана ў Віцебску, па-за межамі Беларусі вядома на помніках XVII ст. Рускай Поўначы (Белов, Овсянннков, Старнков, 1981. С. 14. Табл. 2:2). Цікава адзначыць, што шулы гэтых пабудоў часам мелі дадатковыя ўма- цаванні. Наўкола іх убіваліся ў грунт калкі. Акрамя таго, па акружнасці тарцо- вай часткі такіх слупоў іншым разам здымалася фаска. Апошняя рабілася з мэтай паменшыць вільгацепранікненне. Пабудовы, вырабленыя тэхнікай у шулы, вядомы па раскопках Віцебска, Гродна, Мінска, Полацка, Слуцка. Выкарыстоўваліся яны выключна для ўтры- мання жывёлы, пра што яскрава сведчыць і скапленне гною ў аснаванні такіх пабудоў. Найбольш дасканалымі сярод пабудоў слупавой канструкцыі з’яўляюцца рамкава-каркасныя. Аснову іх сцен утвараюць рама або каркас, выкананыя шляхам спалучэння абвязкі (аснавання і верху) бакавымі стойкамі-апорамі. Для абвязкі і бакавых стоек выкарыстоўваліся масіўныя бярвёны і брусы таўшчынёй ад 16—24 да 38 см. Спалучэнне брусоў у абвязцы каркаса адбы- валася рознымі прыёмамі. Найперш, гэта спалучэнне брусоў у замок. Пры гэтым у ніжнім брусе высякаўся прамавугольны паз, прыкладна на палову яго таўшчыні ці троху больш, і пакідаўся невялікі астанец. Другі спосаб, най- часцей гэта рабілася, каб падоўжыць сцяну аснавання, уяўляў сабой спалу- чэнне прамой накладкай або мацаванне з перапускам, калі па тарцах брусоў рабіліся вырубкі ў форме каленкавага ўступа, і брусы такім чынам шчыльна падганяліся адзін да аднаго. Трэці спосаб — у стык, калі брус шчыльна заціскаўся паміж паралельна ўкладзенымі двума іншымі брусамі і ўпіраўся ў іх тарцамі. Бакавыя стойкі мацаваліся да аснавання і верха рамы з дапамо- гай шыпоў, якімі яны ўстаўляліся ў спецыяльна зробленыя пад іх гнёзды. Па контуры такіх гнёздаў звычайна рабіліся пляцоўка на шчыльнасць мацаван- ня глыбінёй 4—6 см і памерамі, роўнымі або троху большымі за слуп-апору. У асобных выпадках замест апорнай пляцоўкі рабіўся звычайны падцёс на абодва бакі гнязда. Слупы-апоры мелі з аднаго-двух бакоў вертыкальныя 'азы пад гарызантальную закладку сцен з аполкаў або дошак. Рамкава-каркасныя канструкцыі (фахверкавыя) з’яўляюцца ў заходніх злавян у XIII—XIV стст. пад уплывам нямецкай каланізацыі (Ганцкая, Грацн- =-іСкая, 1968. С. 143—144). У XIII ст. яны распаўсюдзіліся ў Гданьску, Вільне, -ызе (Нізіогіа Осіапзка, 1978. 8. 237—238; ТаіЛа^ісііів, 1964. Р. 177; Цауне, ' 934. С. 83—114). Аднак у адрозненне ад нямецкіх гарадоў, дзе сцены фах- зескавых канструкцый былі глінабітныя, у Прыбалтыцы сцены каркасных 35
пабудоў рабіліся з дрэва. Абумоўлена гэта было, найперш, асаблівасцямі мясцовага клімату, больш халаднейшага і вільготнага ўзімку. У другой пало- ве XIII ст. пабудовы такого кшталту з’яўляюцца і ва ўсходніх славян. Наяўнасць каркасных (фахверкавых) пабудоў у Кіеве ў X—XI стст. (Толочко, 1981. С. 66—70) выклікае сумненне, паколькі там не захавалася ўласна драўляных дэталяў пабудоў, а толькі ямы ў мацерыку ад слупоў-апор. Маг- чыма, гэта была нейкая спрошчаная мадэль слуповай канструкцыі. Не састу- паючы па трываласці зрубу, каркасная пабудова дае эканомію ў будаўнічым матэрыяле да 40% (Барашков, 1981. С. 23—25). У гарадах Беларусі рамкава- каркасныя пабудовы выяўлены на Верхнім і Ніжнім замках Віцебска (Коледннскнй, Ткачев, 1983. С. 19—23; Бубенька, 1992. С. 51), у Гродне (Тру- саў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 30—36), у Мінску (Русов, 1983. С. 74) (мал. 26, 35). У апошнім сустрэта своеасаблівая дэталь збудаванняў такога кшталту: адна са сценак аснавання мае прадольны паз па ўсёй даўжыні бруса, што прадугледжвала не гарызантальную, а вертыкальную закладку сцяны. Узнікае таксама пытанне і пра функцыянальную прыналежнасць гэтых пабудоў. У Германіі і ў Прыбалтыцы фахверкавыя пабудовы з’яўляліся жы- лымі памяшканнямі. Ва ўсходнеславянскіх гарадах яны, відаць, з’яўляліся часткай жыллёвага комплексу, паколькі, па-першае, прыбудоўваліся, як пра- віла, да зруба, а па-другое, ніколі не мелі печы. Менавіта такая канструкцыя паказана на чарцяжы Віцебска 1664 г. (дом Горскага). Хутчэй за ўсё, рэшткі такой канструкцыі былі ўскрыты і на Верхнім замку ў Віцебску ў пластах па- чатку XIV ст. (мал. 34). Падмурак. Усе драўляныя пабудовы, што былі выяўлены пад час раско- пак у гарадах Беларусі, мелі падмурак. Самы просты від падмурка — гэта падруба, якая рабілася з таўсцейшага бервяна. Часам на падрубу ішла неашкураная елка або дуб. Такі від падмур- ка прасочаны шмат у якіх пабудовах XIV ст. з Віцебска, Гродна, Мінска. Ві- даць, гэта не толькі самы просты, але і найстаражытнейшы від, які захаваўся ў традыцыйным дойлідстве амаль да нашых дзён (Харузмн, 1907. С. 34). Толькі да XVI ст. ужываўся і падмурак з абрубкаў бярвенняў і плашак пад вуглы або сцены зруба, што таксама зафіксавана археалагічнымі назіран- нямі ў Віцебску, Гродне і Мінску. Пачынаючы з XIV ст. у якасці падмурка пад вуглы хат пачынаюць ставіць масіўные калоды — «штандары». Гэта цурбакі даўжынёй каля метра і дыя- метрам ад 35 да 50 см, вырабленыя з сасны або дуба. Бытаваў гэты від падмурка, мяркуючы па назіраннях, у Віцебску і Мінску да XVI ст. У некаторых пабудовах Мінска, Віцебска, узведзеных у XVI ст., такія калоды былі ўстаноў- лены не толькі пад вуглы зруба, а па ўсёй даўжыні яго сцяны, утвараючы суцэльную апору. Дамы на такіх апорах былі ўзведзены на нізкім месцы, на дне былой сажалкі (Русов, 1992. С. 22; Левко, 1984. С. 24. Рі/іс. 11:2) (мал. 29:1,2). Відаць, гэты тып падмурка з’явіўся як спрошчаны варыянт падмурка на палях — масіўных слупах даўжынёй 1,5—2 м, якія заганяліся ў грунт пад вуг- лы мяркуемага дома ў папярэдні час. Несумненную цікавасць можа выклікаць з’яўленне каменнага падмурка ў масавай забудове беларускіх гарадоў. Зрэдку, у паасобных пабудовах XII— XIII стст. у якасці падмурка, побач з драўлянымі падкладкамі, часам ужыва- ліся камяні ці нават абломкі каменных жорнаў. Але пачынаючы з другой па- ловы XIV ст. пад вуглы і сцены зруба падводзяць адзіночныя вялікія камяні. Гэтая дэталь зафіксавана ў Віцебску і ў Гродне (Левко, 1984. С. 24. Рнс. 11:1; 36
Бубенька, 1992. С. 53; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 30—36). У апошнім побач з камянямі ўжываліся нават кавалкі бітай цэглы. Да XVIII ст. гэтая тра- дыцыя паступова перайшла ў суцэльныя каменныя падмуркі, што таксама па- цвярджаецца раскопкамі на Ніжнім замку, Узгор’і Віцебска, Старым замку ў Гродне, Міры (мал. 127—129). У пабудовах XIII—XIV стст. Віцебска прасочана падушка з гліны пад ас- наванне зруба (Коледі/інскнй, Ткачев, 1983. С. 19—23; Бубенька, 1992. С. 54). У XVII ст. у якасці такой падушкі ў пабудовах часцей ужываўся ўжо буйна- зярністы пясок. У разглядаемы перыяд такі падмурак, у параўнанні з мінулай парой, адыгрываў не толькі нівеліровачную функцыю, але, відаць, паступова набываў і функцыі гідраізалятара ад вільготнага культурнага пласта (мал. 27). Падлога. Амаль усе пабудовы ў разглядаемы час мелі добра спраўленую падлогу. У асноўным яе канструкцыя мала чым адрознівалася ад мінулай пары. Хіба што пачынаючы з XIV ст., як сведчаць матэрыялы раскопак Ніж- няга замка Віцебска, лагі — падмоснікі пачалі ўсякаць глухой урубкай. Гэта значыць, што канец лагі не выступаў за контуры зруба, а быў захаваны ад уздзеяння на лазе вільгаці, што забяспечвала даўжэйшы тэрмін эксплуата- цыі ўсёй падлогі. Пры глухой урубке гэтая лага ўсякалася ў сцены зруба ў спецыяльна прызначаныя для яе гнёзды. Праўда, і да XVI ст. бытавала ня- мала пабудоў, дзе лагі ўсякаліся яшчэ скразной урубкай. Часам нават у ад- ной пабудове сустракалася разнастайная тэхніка ўрубкі падмоснікаў. Гэта сведчыць пра тое, што і да XVI ст. яшчэ не быў выпрацаваны адзіны бу- даўнічы прыём урубкі падмоснікаў. Масніцы, што ўтваралі насціл пабудовы, у большасці сваёй уяўлялі са- бой цясіны таўшчынёй ад 4 да 8,5 см і шырынёй ад 18 да 30—44 см (мал. 26, 31, 32, 36). На Верхнім замку Віцебска нярэдка сустракаліся масніцы, выка- наныя з масіўных аполкаў. Паўкруглай паверхняй яны ўкладваліся на лагі, дзеля чаго ў месцы іх спалучэння з лагай рабілася спецыяльная чашка. Па матэрыялу выканання амаль на ўсіх помніках гэтага часу, дзе захавалася драўляная забудова, масніцы скрозь рабіліся з дрэва хвойнай пароды. I толькі на Верхнім замку Віцебска ў пластах першай паловы XIV ст. сустрэта некалькі пабудоў (пераважна клеці), дзе падлога выкладзена з дубовых до- шак і аполкаў. Таксама, амаль што паўсюдна, канцы масніц ушчыльную прымыкалі да сцен зруба. Аднак у некаторых пабудовах Мінска, Ніжняга зам- ка Віцебска і ў большасці пабудоў Верхняга замка Віцебска канцы масніц падлогі заціскалі паміж бярвёнамі сцен. У асобных выпадках пад канцы масніц у сценах зруба рабілі апорную палічку. Такое ўстройства падлогі вя- дома ў пабудовах Верхняга і Ніжняга замкаў Віцебска (Бубенька, 1992. С. 54), ёсць у Мінску ў пабудовах XIII ст. (Загорульскнй, 1982. С. 176). Адзначым таксама, што падлога з масніцамі была ўласціва не толькі жыт- лам, але і большасці гаспадарчых пабудоў, нават і тым, што прызначаліся пад утрыманне жывёлы. У пабудовах, што мелі слупавую канструкцыю — «у шулы», падлога таксама была адарвана ад зямлі — на вышыню прыкладна 30—40 см. Дзеля гэтага пад лагі насціла ў гэтых пабудовах падводзіліся спецыяльныя падкладкі абрубкаў бярвення. 3 мэтай пазбавіцца ўздзеяння вільгаці на масніцы ў некаторых пабудовах гаспадарчага прызначэння пад масніцы падкладвалі пласціны бяросты, як гэта мела месца ў Мінску ў XVI ст. (Русов, 1992. С. 24). Адметнай рысай домабудаўніцтва XVII ст. з’яўляецца вымошчванне пад- логі каменнем. Адна такая пабудова выяўлена была ў Мінску, другая — на 37
Ніжнім замку Віцебска (Русов, 1992. С. 24; Бубенька, 1992. С. 54—55. Мал. 8). Прычым у апошнім выпадку гэтая пабудова кваліфікавалася як карчма (Бу- бенько, 1988. С. 125). Існуе думка і пра земляныя падлогі, што мелі месца ў гаспадарчых падклеццях (Бубенька, 1992. С. 55). Але ў такім выпадку гэта падклецце нельга разглядаць як самастойны від збудавання, бо вышэй яно перакрывалася падлогай той часткі зруба, што не была заглыблена ў зямлю. Пры заглыбленні падклецця ў грунт на глыбіню 1—1,5 м, сапраўды, няма патрэбы ў дашчатай падлозе, паколькі масніцы яе будуць пад пастаянным уздзеяннем вільгаці. Дзверы і дзеярныя праёмы. Дзверы і дзвярныя праёмы гэтага часу вядо- мы па раскопках Верхняга і Ніжняга замкаў у Віцебску, а таксама ў Мінску. Дзвярныя праёмы XIV ст. вядомы па пабудовах Верхняга замка Віцеб- ска. Яны рабіліся на вышыні 40—60 см ад аснавання зруба ў жытлах і на вышыні 20—40 см у пабудовах гаспадарчага прызначэння. Дзвярны праём гэтага часу ўяўляў сабой вырубку даўжынёй 60—90 см, выбраную ў чвэрць таўшчыні бервяна. У гарызантальнай плоскасці вырубкі, як правіла ў правым вуглу, размяшчалася адтуліна — паз пад пяту дзвярэй. Вылучаюцца два ты- пы дзвярных праёмаў. Да першага тыпу адносяцца праёмы з пазамі пад ма- цавальную дошку, да другога — праёмы з падцёсамі пад вушакі. Абодва такія тыпы дзвярных праёмаў бытавалі ў пабудовах Верхняга замка Віцебска да пачатку XIV ст. У жытлах дзверы адчыняліся ўнутр, а ў пабудовах гаспа- дарчага прызначэння — вонкі (мал. 30:6, 8). Дзвярныя праёмы XVI—XVII стст. у асноўным вядомы па матэрыялах Ніж- няга замка Віцебска (мал. 30:7). Для гэтага часу яны размяшчаліся на ўзроў- ні 1—2 вянкоў зруба. Па свайму ўстройству вылучаюцца два тыпы. Праёмы першага тыпу больш простыя. 3 унутранага боку ў ніжнім вянку зруба рабіўся паз шырынёй у чвэрць бервяна, на глыбіню да 4 см, для палатна дзвярэй. У адным з вуглоў мелася паглыбленне пад дзвярны шып — «пяту». Вушак дзвярэй меў выгляд прамавугольнага бруса з двума пазамі: для заходу дзвярнога палатна з аднаго боку і для мацавання бярвёнаў сцяны (тэхніка спалучэння «ў шулы») з другога боку. Праёмы другога тыпу ўзводзіліся па ўзроўні верхняга паўбервяна. Канструкцыйна ён уяўляў сабой дзве плашкі, замацаваныя з дапамогай шыпоў. Прычым для шчыльнага прылягання дзвяр- нога палатна шырыня іх рабілася рознай. Са знешняга боку — 24 см, з унут- ранага — 10,5 см. 3 унутранага боку рабіўся і паз «пад пяту» дзвярэй. Слуп- вушак для мацавання бярвёнаў меў, як і ў канструкцыі дзвярнога праёма першага тыпу, два пазы для закладкі сцяны тэхнікай «у шулы» і для шчыль- нага прылягання дзвярэй (Бубенька, 1992. С. 56). Мяркуючы па асаблівасці закладкі сцен у канструкцыях апісаных вышэй праёмаў, гэтыя пабудовы мелі гаспадарчае прызначэнне. Дзвярныя палотны сустракаюцца часцей, чым дзвярныя праёмы. Толькі на Верхнім замку Віцебска ў пластах XIII—XIV стст. знойдзена шэсць, у Брэс- це дзвярных палотнаў XIII—XIV стст. знойдзена двое (Лысенко, 1985. С. 187). Пара дзвярэй знойдзена ў пластах XVI ст. на Верхнім і Ніжнім замках Віцеб- ска (мал. 30:4, 5), адны дзверы XVII ст. у Мінску. Большасць дзвярных палотнаў XIII—XIV стст. была сабрана з дзвюх сас- новых дошак таўшчынёй 3—4 см, замацаваных тэхнікай у «ластаўчын хвост». Сустракаюцца дзвярныя палотны, якія складаліся з чатырох дошак, замаца- ваных чатырма планкамі, якія размяшчаліся коса — «у іголку» (мал 30:1,2). Такія дзвярныя палотны вядомы яшчэ з мінулай пары, яны сустрэты ў Брэс- 38
це і ў Ноўгарадзе (Лысенко, 1985. Табл. 27. Рмс. 137, 138; Засурцев, 1963. Рмс. 25). Ёсць дзвярныя палотны і з паралельным размяшчэннем мацаваль- ных планак (мал. 30:3). Дзверы такога кшталту вядомы па раскопках гарадоў Прыбалтыкі, Польшчы, Германіі, Скандынавіі, Рускай Поўначы (Цауне, 1984. Рмс. 47. С. 64; Белов, Овсянннков, Старков, 1981. Табл. 3:2, 4). Бакавыя гра- ні дзвярных палотнаў, як правіла, у месцах іх спалучэння паміж сабой маюць роўную паверхню. Але часам сустракаюцца дзвярныя палотны, дзе адна з дошак мела трохвугольны паз, а рабро другой было завострано на кпін. Па- меры дзвярэй XIII—XIV стст. з Віцебска: мінімальныя 75x75 см, максі- мальныя 112—114x81—68 см. Дзверы малых памераў прызначаліся пад гас- падарчыя пабудовы, дзверы вялікіх памераў выкарыстоўваліся ў жытлах. Дзвярное палатно XVI ст. з Ніжняга замка Віцебска было выраблена з адной масіўнай дошкі памерамі 120x62x6,5 см. Зверху і знізу яно мела шылы, з дапамогай якіх гэтае палатно мацавалася да каробкі дзвярэй. У гэтых дзвя- рах захаваліся жалезны прабой і петлі-ручкі (мал. 30:5). Акрамя таго, у пла- стах гэтага ж часу знойдзены і фрагменты дзвярэй, якія збіраліся з 3—4 дошак шырынёй 20—27 см і замацоўваліся драўлянымі планкамі з пара- лельным размяшчэннем (Бубенька, 1992. С. 56. Мал. 9). Дзвярное палатно XVII ст., што з раскопак Мінска, захавалася фрагментарна. Яно было сабра- на з трох дошак, замацаваных планкай і завесам. Апошні быў куты з палоскі жалеза і меў на канцы форму ліста. Шырыня гэтых дзвярэй была 104 см (Русов, 1992. С. 25. Рнс. 16). Жалезныя петлі і завесы на дзверы нярэдка сустракаюцца на помніках поздняга сярэднявечча: Віцебск, Мінск, Гродна, Магілёў і інш. Ганкі. Іншым разам, каля некаторых пабудоў меліся ганачкі. Самая про- стая форма ганка — гэта дзве-тры дошкі, пакладзеныя на грунт каля ўвахода з панадворка. Такі тып ганка вядомы ў ранейшыя стагоддзі. Ён сустракаецца ў Брэсце і на Верхнім замку Віцебска ў пластах XIII—XIV стст. Для XVI ст. вядома больш дасканалая канструкцыя. Напрыклад, паміж другім і трэцім вянкамі зруба былі ўсечаны кароткія бярвёны, якія на 60—90 см выходзілі па-за контуры зруба. На гэтыя бярвёны і былі пакладзены дошкі, што і ўтва- ралі ганак. Своеасаблівы тып ганкаў XVII ст. вядомы па раскопках Мінска. Напрык- лад, сценкі аднаго з такіх ганкаў былі ўзведзены з дошак, укапаных у зямлю. Затым на лагі з бярвення былі пакпадзены тонкія жэрдкі, а на іх насланы дошкі. Па вуглах гэтага насцілу былі ўкапаны слупкі, якія, хутчэй за ўсё, тры- малі перакрыцце над ганкам. У другой пабудове XVII ст. з Мінска насупраць дзвярэй мелася выбрукоўка, на якую быў пакладзены насціл з бярвення. Па вуглах гэтага насцілу былі ўкапаныя слупы, на якія, відаць, абапіралася ней- кае перакрыццё (Русов, 1992. С. 26—27). Цікава, што крытыя ганкі часам сустра- каюцца на малюнках гарадоў XVII ст., напрыклад на чарцяжы Віцебска 1664 г. Столь і дах. Амаль на працягу ўсяго разглядаемага перыяду асноўнай формай страхі ў гарадах Беларусі быў двухсхільны дах. Звужаючыся ў гару, ён утвараў трохвугольны шчыт — «закот», які набіраўся з лемягоў (мал. 30:16, 17). Апошнія ўяўлялі сабой бярвенні такой жа таўшчыні, як і сцены зруба, але па тарцах яны былі коса адсечаны. Вугал такога скоса, мяркуючы па ма- тэрыялах раскопак Брэста, дзе такіх лемягоў знойдзена амаль паўтара дзе- сятка, складаў ад 27 да 46°. Самы ніжні ў закоце з лемягоў меў даўжыню, роўную ці троху меншую за даўжыню сцяны зруба, а самы верхні быў даўжы- нёй 32—44 см (Лысенко, 1985. С. 191. Табл. 30. Рнс. 143). Нярэдка зверху гэтыя 39
лемягі як бярвенні сцен зруба мелі паз на шчыльнасць мацавання — глы- бінёй у 2—3 см. Па баках лемягоў мацаваліся «какошыны» — «курыцы» (мал. 30:9—14). Гэта драўляныя крукі, якія маглі вырабляцца з дошкі таў- шчынёй ад 2,5 да 6 см, як гэта было, напрыклад, у Брэсце, або з карэнішча хвоі, якая мела натуральны ўпор — сук, як гэта было ў Віцебску. Даўжыня какошын была ад 0,6 да 1,5 м. На крукі гэтых какошын рабром ставілася дошка — «закрыліна», у якую тарцамі ўпіраліся цясіны, што пакрывалі дах са свалокаў, якія былі ўпушчаны ў адтуліны паміж лемягоў. Цясіны гэтыя зрэдку сустракаюцца пад час расчысткі пабудоў. Яны, як правіла, ляжаць паўзверх слоя, што перакрывае падлогу пабудовы, або непасрэдна на самой падлозе, калі хата скончыла сваё існаванне ў непрацяглы час, напрыклад у выніку пажару. Шырыня такіх цясін 18—22 см, таўшчыня 3—5 см. Найчасцей, канцы цясін з аднаго боку перакрывалі канцы цясін з другога боку даху. Рабілася гэта дзеля таго, каб недапусціць пранікнення вады пад час дажджу. У асоб- ных выпадках цясіны маглі і роўна адсякацца з абодвух бакоў даху, але на гэты раз яны абавязкова павінны былі мець спецыяльнае пакрыццё ў вы- глядзе бервяна з шырокім пазам, якое і пакрывала канцы гэтых цясін. Менавіта такое пакрыццё даху вядома па матэрыялах раскопак Брэста, Віцебска, Мінска, дзе ў пластах XIII—XIV стст. былі выяўлены гэтыя дэталі домабу- даўніцтва. Акрамя таго, на Верхнім замку Віцебска ў пластах XIII—XIV стст. бы- ла выяўлена прычэліна — дошка шырынёй 22 см і даўжынёй каля 2 м. Адзін край яе быў роўны, а другі меў выгляд хвалі. Прычэліны з’яўляюцца элементам знешняга дэкору хаты. Яны пакрываюць схілы франтона і прадухіляюць тар- цы свалок ад удзеяння вільгаці. Акрамя чыста эстэтычнай нагрузкі, хваляпа- добнае абрамленне прычэлін у пэўнай ступені адлюстроўвала і магічную функцыю, сімвалізуючы бездань нябесную (Рыбаков, 1987. С. 474). Відаць, і ў XV—XVI стст. большая частка пабудоў у гарадах мела двух- схільны дах і пакрывалася цёсам. На Верхнім замку Віцебска былі выяўлены два лемягі XVI ст., якія мелі вугал скосу ў 37—45°. У пласту гэтага ж часу су- стрэты і гонт. Гэта дубовая дошчачка, завостраная на дзве грані даўжынёй 39 см і шырынёй 22 см. Адзін край яе меў таўшчыню 2,4 см, а другі быў плаўна счэсаны да таўшчыні 0,8 см (мал. 30:15). Знаходкі гонта вядомы ўжо з ся- рэдзіны XIV ст. па раскопках у Мсціславе (Алексеев, 2000. С. 202). На Ніжнім замку Віцебска ён сустрэты ў слоі XVII ст. (Бубенька, 1992. С. 59). У XVII ст. схіл даху ў паасобных пабудовах дасягаў 65°. Сведкай таму служаць знойдзеныя ў Мінску ў пластах гэтага часу лемягі менавіта з такім стромкім схілам. Тут жа былі знойдзены і какошыны (Русов, 1992. С. 23). Ві- даць, у гэты час набылі пашырэнне і чатырохсхільныя дахі шатровай фор- мы, якія часам завяршаліся макаўніцай. Раней яны выкарыстоўваліся ў зам- кавым будаўніцтве (дахі вежаў). Гэта выразна відаць на выявах будынкаў за- можных гараджан, якія змешчаны на чарцяжы Віцебска 1664 г. (Красьнянскі, 1928. С. 90—91). У гэты ж час, як сведчаць інвентары шэрагу гарадоў, дах пакрываўся гонтам «драніцаю» і «тарціцамі». У канцы XVIII ст. дамы багатых мяшчан пакрываліся ўжо «бляхаю жасцянай» (Соболь, 1993. С. 51). Адносна столі матэрыялаў для меркавання пра яе вельмі мала. На Верх- нім замку Віцебска ў пласце XVI ст. было выяўлена бервяно франтона, якое мела па сярэдзіне праём памерамі 8x10 см. Хутчэй за ўсё ён прызначаўся пад цэнтральную слегу, якая выкарыстоўвалася ў скляпеністай столі, вядо- май па этнаграфічных матэрыялах XIX ст. (Жлоба, 1984. С. 33). Відаць, да XVI ст. менавіта такой формы столь была і ў гарадах Беларусі таго часу. 40
Вокны і вентыляцыйныя адтуліны. Паколькі ў культурным пласце звы- чайна захоўваюцца толькі ніжнія вянкі драўляных пабудоў, дадзеных аб вок- нах ёсць няшмат. У дзвюх пабудовах з Брэста XIII—XIV стст. яны высякаліся з ўзроўню дзесятага вянка. Адно з акон мела шырыню 40 см і праходзіла праз бярвенні 11-га і 12-га вянкоў (вышэй пабудова не захавалася) (Лысенко, 1985. С. 93, 106, 110). Тое, што вокны былі ў сцяне, да якой пры- мыкала печ, сведчыць, што яны прызначаліся як для асвятлення, так і для выцяжкі дыму. Пра шырокае распаўсюджванне ў гарадах, а таксама мястэчках і вяско- вых сядзібах светлавых шкляных вокнаў з XVI ст. сведчаць знаходкі аконнага шкла. У Віцебску, Капылі і Мінску знойдзены таксама фрагменты драўляных аконных шыбаў (Соболь, 1988. С. 16; Бубенька, 1992. С. 58). У пласце XVII ст. Мінска знойдзены фрагменты свінцовых пераплётаў з фрагментамі шкла (Русаў, 1992. С. 25). Вокны ў алавяных шыбах — «оболон шкляных, в олов оправле- ных» (у старабеларускай мове словам «волава» называўся свінец) згадваюцца ў дакументах XVI—XVII стст.(Беларускі архіў, 1930. Т. 3. С. 179—180). У пабудовах пачатку XIV ст. Віцебска на ўзроўні 4—5-га вянкоў зруба, але ніжэй падлогі былі адтуліны памерамі 24x36 і 24x63 см. Адтуліны памерамі 15x24—64 см меліся і ў падклеццях XVII ст. Віцебска. Размяшчаліся яны ў супрацьлеглых сценах на ўзроўні 6-га вянка і знутры рабіліся на 15—16 см шырэйшымі, чым звонку (Бубенька, 1992. С. 58). Прызначаліся такія ад- туліны для вентыляцыі. Печы. Важнае месца ў інтэр’еры жылых пабудоў займалі печы. Да XVI ст. у большасці дамоў гараджан яны былі глінабітныя і па канструкцыі амаль не адрозніваліся ад печаў XII—XIII стст. Узводзіліся яны на слупавым апечку на вышыні 0,4—0,6 м ад узроўню падлогі і мелі памеры ад 1,2x1,2 да 1,7x1,7 м. Чарэнне печаў рабілася з гліны, зрэдку выкладалася каменьчыкамі, чарап- камі посуду, цэглай (Лысенко, 1985. С. 112—113) (мал. 28:1). 3 XIV ст. у сце- ны печы ўключаецца значная колькасць каменю, відаць, для лепшага пра- гравання і ўтрымання цяпла. Такія печы знойдзены ў Віцебску (Бубенька, 1992. С. 64). Падобныя печы будуюцца на гліняных падмурках з драўляным унутраным каркасам (мал. 28:2). У XV—XVI стст. у канструкцыі печаў шырока выкарыстоўваецца цэгла. Як перажытак у некаторых гарадскіх пабудовах нават да XVI ст. выкарыстоўваліся печы-каменкі. Аднак не выключана, што гэтыя пабудовы мелі вытворчае прызначэнне. Калі да XIII ст. не было ўстойлівага парадку размяшчэння печы ў хаце, то з XIV ст. яна займае адзін з бліжэйшых да ўвахода вуглоў, што было ўлас- цівай рысай беларускага жытла і ў XIX — пачатку XX ст. (Бубенька, 1992. С. 61; Бломквмст, 1956. С. 219). Пячны кут у XVII ст. абшываецца дошкамі або аб- мазваецца глінай для супрацьпажарнай перасцярогі. 3 XVI ст. у дамах мяшчан з’яўляюцца, а з канца XVI — пачатку XVII ст. робяцца масавай з’явай кафляныя печы. У XVII ст. яшчэ не ўсе печы мелі комін, што адлю- стравана на тагачасных гравюрах Гродна і Брэста (Чантурыя, 1977. С. 35, 46, 47). Трывала коміны ўвайшлі ў канструкцыю печаў у гарадах хутчэй за ўсё ў XVIII ст. Тыпы пабудоў. Па свайму прызначэнню пабудовы можна падзяліць на жылыя, грамадскага і гаспадарчага прызначэння. Жытлы. Асноўным індыкатарам, які дазваляе вылучыць гэты тып пабу- доў сярод астатніх збудаванняў, ускрытых у выніку раскопак, з'яўляецца наяўнасць печы. Дадатковымі паказчыкамі ў гэтым вызначэнні могуць высту- 41
паць памеры пабудовы, таўшчыня яе сцен, тып падмурка, слой, якім за- поўнена пабудова, і знаходкі, што паходзяць з гэтага слоя. Агульным тэхнічным прыёмам для ўзвядзення пабудоў жылога прызна- чэння быў зруб, у плане блізкі да квадрата. Да XVI ст. гэтыя зрубы рабіліся ў верхнюю чашку, з XVI ст. акрамя гэтай тэхнікі з’яўляецца і тэхніка ўзвядзення зрубаў у «чысты вугал». Найбольш раннія ўзоры жылых пабудоў, якія адносяцца да XIV ст., вя- домы па раскопках Брэста, Мсціслава, Віцебска. Найбольшая іх колькасць, больш за 70, выяўлена ў Брэсце (Лысенко, 1985. С. 134—165), больш дзе- сятка іх вядома з раскопак Верхняга замка Віцебска (мал. 39), два ці тры (?) жытлы гэтага часу знойдзены ў Мсціславе (Алексеев, 2000. С. 98—104), шэсць пабудоў жылога прызначэння XIV—XV стст. паходзяць з Ніжняга зам- ка Віцебска (Бубенько, 1992. С. 48). Плошча жытлаў у XIV ст. мае даволі шырокі дыяпазон: ад 9 да 37 кв. м. Печы ў жытлах гэтага часу яшчэ глінабіт- ныя. Ва ўсіх жытлах адзначаецца драўляная падлога ці яе рэшткі. Драў- ляным было і пакрыццё даху, у асноўным тарціцамі — тонкімі, таўшчынёй 2—3 см, дошкамі. Зрэдку рабілася ў гэты час пакрыццё гонтам. Абгарэлая дошчачка гонту, з завостраным на вузкі клін краем, была знойдзена ў слоі пажарышча 1359 г. у Мсціславе (Алексеев, 1995. С. 72. Рнс. 8: 8). Драўля- ным быў і падмурак: падкладкі або тоўстыя бярвенні ў аснаванні зруба. Ад- метнасцю рэгіянальнага домабудаўніцтва ў гэты час можна лічыць, бадай, шырокае выкарыстанне дуба ў ніжніх вянках жытлаў Віцебска, а таксама ўжыванне ў жытлах XV ст. у якасці падмурка паляў пад вугламі зрубаў. Ка- менны падмурак на гліне зафіксаваны ў пабудове XIV ст. на тэрыторыі Лідскага замка. Памеры гэтай пабудовы 6x4 м, належала яна, на думку да- следчыкаў, феадалу (Трусов, 1988. С. 38). Жытлаў XV ст. вядома толькі дзевяць. Брэсцкія жытлы датуюцца дэнд- рахраналагічна 1403 г. Плошча іх каля 10 кв. м. (Лысенко, 1985. С. 173). У жытлах Гродна XV ст. прасочаны камбінаваныя фундаменты ў выглядзе ка- мянёў, цэглы, абрубкаў бярвення (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 31). Плошча віцебскіх жытлаў XV ст. — ад 28 да 36 кв. м. У якасці падмурка тут выкарыстаны ў адным выпадку рэшткі папярэдняга збудавання і падкладкі з бярвення, у другім — масіўныя палі пад вуглы зруба. Жытлы XVI ст. вядомы ў асноўным па раскопках Мінска і Віцебска. Іх плошча каля 25 кв. м. 3 адметнасцей домабудаўніцтва Верхняга замка Віцебска можна адзначыць масіўныя слупы-«штандары» даўжынёй каля метра і таў- шчынёй 40—50 см, якія падводзіліся пад вуглы зрубаў. Для гэтага часу ўласціва ў некаторых выпадках і гідраізаляцыйная падушка з гліны і пяску пад аснаванне жытлаў. Для жытлаў Ніжняга замка Віцебска ўласціва пад- чэсванне сцен з унутранага боку (Бубенька, 1992. С. 52). А жытлы Мінска, якія размешчаны ў лагчыне, мелі падмуркі са слупоў, укапаных шчыльна адзін да аднаго (Русов, 1992. С. 22). У пісьмовых крыніцах XVI ст. жытлы нярэдка абазначаюцца лексемай «мзба» (Молчанова, 1956. С. 62). Жытлы XVII ст. прадстаўлены ў матэрыялах раскопак Віцебска, Гродна і Мінска. Плошча віцебскіх жытлаў ад 9 да 17,6 кв. м і нават — 36 кв. м. Пад аснаваннем жытлаў прасочана гідраізаляцыйная падсыпка. Жытлы Гродна XVII ст. мелі плошчу ад 9,4 да 13,5 кв. м (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 30). На думку некаторых даследчыкаў, дамкі малых памераў маглі нале- жаць замкавым рамеснікам і чэлядзі. Каля жытлаў Мінска XVII ст. прасочаны рэшткі ганкаў (Русов, 1992. С. 26). Апрача жытлаў мяшчан у гарадах меліся і 42
драўляныя дамы феадалаў. Так, на Ніжнім замку Віцебска выяўлена жылая пабудова, якая належала, як можна меркаваць па геральдычнай кафле, Ка- ралю Сымону Агінскаму, падкаморыю Віцебскаму. Яна мела суцэльны ка- менны падмурак вышынёй 75 см. Памеры гэтай пабудовы 6x6 м (Бубенька, Хмяльніцкая, 1994. С. 115—121). Пабудовы гаспадарчага прызначэння. Гэты тып пабудоў прадстаўлены памяшканнямі для жывёлы, для захавання збожжа і іншых харчовых прыпа- саў, пабудовамі вытворчага прызначэння. Пабудовы для трымання жывёлы — хлявы яшчэ ў мінулую пару праяў- лялі пэўную разнастайнасць. У разглядаемы час яны прадстаўлены двума асноўнымі тыпамі. Гэта зрубы, якія існавалі яшчэ і ў XIV ст. Яны выяўлены ў Брэсце (5 пабудоў), дзве-тры (?) пабудовы для жывёлы выяўлены ў Мсціславе (Лысенко, 1985. С. 132, 150; Алексеев, 2000. С. 96, 98), два хлявы XIV і XV стст. знойдзены ў Гродна (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 31). Плошча хлявоў XIV ст., па дадзеных раскопак Бреста, ад 7,6 да 9,9 кв. м. У Гродне сустрэты хлеўчык плошчай трошку болыш за 2 кв. м, сечаны з тонкіх, таўшчынёй 10— 12 см, сасновых і бярозавых брусоў. На думку даследчыкаў, гэта птушнік (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 31). Хлявы, што прызначаліся для свой- скай жывёлы, рабіліся з болыш тоўстага дрэва, але ўсё роўна на 2—3 см танчэйшага (як правіла) за сцены жытлаў. Прычым нярэдка ў якасці бу- даўнічага матэрыялу тут ужывалася і чарналессе. Такія пабудовы мелі най- часцей падлогу з жэрдак ці тонкага бярвення, радзей з дошак. На Верхнім замку Віцебска пабудовы для жывёлы да XVII ст. былі слупа- выя, выкананыя тэхнікай «у шулы». Прычым да XVI ст. яны ўяўлялі сабой у плане выцягнуты прамавугольнік памерамі 1,8x4,8 м або 2,4x4,4 м і размя- шчаліся паміж двума зрубамі, адзін з якіх быў жытлам, а другі клеццю. У XVI—XVII стст. хлявы маюць выгляд, блізкі ў плане да квадрата, з памерамі бакоў 3x3,2 м. Вуглавыя слупы-шулы тут масіўныя, дыяметрам 30—40 см. Як гэта ні дзіўна, але ўсе пабудовы для жывёлы, выяўленыя ў напласта- ваннях XIV—XVII стст. на Верхнім замку Віцебска, мелі добра спраўленую падлогу: дошкі або аполкі на лагах. Характэрнай рысай ўсіх пабудоў для трымання жывёлы з’яўляецца спецыфічны слой — гной, у якім даволі часта прысутнічае вялікая колькасць пупарый мух, якія звычайна спадарожнічаюць пабудовам такога прызначэння. Пабудовы для захавання збожжа абазначаліся да XVI ст. лексемай «клеці», пазней — словам «свіран». Археалагічна клеці XIV ст. вядомы па раскопках Брэста, дзе іх ускрыта (болыш ці менш упэўненае вызначэнне) толькі тры (Лысенко, 1985. С. 132, 150). На Верхнім замку Віцебска клецяў XIV ст. выяў- лена 18. Відаць, дзве-тры (?) клеці выяўлены і ў Мсціславе (Алексеев, 2000. С. 96, 98), магчыма, адна клець гэтага ж часу знойдзена і ў Гродне (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 31). Клеці, што паходзяць з Брэста, сечаны з сас- новага (у адным выпадку альховага) бярвення таўшчынёй 12—14 см. Пло- шча берасцейскіх кпецяў ад 5,5 да 9,5 кв. м. У гэтых пабудовах захаваліся рэшткі падлогі, прыпаднятай ад зямлі на вышыню да 40 см. Клеці, што па- ходзяць з Верхняга замка Віцебска, мелі плошчу 9—10,2 кв. м, радзей 11,5— 15,2 кв. м. Яны ўзводзіліся з бярвення таўшчынёй 16—18 см, радзей 20 см, як правіла, дубовага. Віцебскія клеці мелі адмыслова спраўленую падлогу; масіўныя аполкі (сасновыя, дубовыя) і ўкладзеныя на адну лагу (дубовую). Часам канцы гэтых масніц былі падчэсаны і ўстаўлены ў бакавыя пазы — палічкі сцен. Падлога размяшчалася высока: на ўзроўні 3—4-га, а нярэдка 43
5—6-га вянкоў. Зрэдку ў клецях такога кшталту ніжэй залягання падлогі, у сцяне зруба, рабілася вентыляцыйнае акно. Клеці XV—XVI стст. канструкцыйна не адрозніваліся ад больш ранніх. Гэта такія ж зрубы невялікіх памераў, з адной лагай пад масніцы падлогі. На Верхнім замку Віцебска ў напластаваннях XVI ст. іх выяўлена (упэўненае вызначэнне) дзве. Акрамя клецяў для захавання харчовых прыпасаў выкарыстоўваліся і па- грабы. Збудаванні такога кшталту вядомы з глыбокай старажытнасці і згад- ваюцца на старонках «Аповесці мінулых часоў» у 1067 г. У разглядаемы час паграбы сустрэты ў раскопках Верхняга замка Полацка, Друі, Ніжняга замка Віцебска і, верагодна, Слоніма. Пограб з Верхняга замка Полацка ўяўляў сабой зруб памерамі 0,8x1,2 м, упушчаны ў грунт. Знойдзены ў напластаваннях канца XIV—XVII стст. (Штыхов. 1975. С. 38). Пограб XIV—XV стст. выяўлены ў Друі (Дучмц, Шадыро, Зайце- ва, 1988. С. 361). На Ніжнім замку Віцебска выяўлена два паграбы: адзін у слоі канца XVI ст., другі ў напластаваннях другой паловы XVII ст. Першы з іх меў памеры 1x1 м і захаваўся на сем вянкоў. На дне яго была падлога на лагах (Бубенько, 1985. С. 382—383). Другі пограб меў памеры 1,9x1,9 м. Ён захаваўся на адзінаццаць вянкоў і быў упушчаны ў грунт на глыбіню 2,2 м. Збудаванне загінула ў пажары 1664 г. (Бубенько, 1984. С. 348). У Слоніме, на тэрыторыі пасада, быў ускрыты ўпушчаны ў грунт зруб, які захаваўся на 13 вянкоў. Стратыграфічна ён датуецца канцом XVII — пачат- кам XVIII ст. (Кравцевмч, Здановмч, 1985. С. 397). Верагодна, што гэта пограб. У разглядаемы перыяд былі вядомы і такія збудаванні, як падклецці. Яны мелі шматфункцыянальнае прызначэнне. Так, нізкія падклецці найчасцей выка- рыстоўваліся для сховішча прадуктаў харчавання і маёмасці, высокія — вы- конвалі функцыю вытворчых або жылых памяшканняў, прычым апошнія больш уласцівы для радавых гараджан XVI—XVII стст. Паводле канструкцыі пад- клецці прасочваюцца з надворным уваходам і глухія. Уваход у глухое пад- клецце вёў звычайна са святліцы, прычым для спуску тут выкарыстоўвалася прыстаўная лесвіца. Было вядома і наземнае падклецце, якое ўзводзілася на фундаменце, заглыбленным у зямлю на 0,8—1,3 м. Перад уваходам у за- глыбленае падклецце рабілі прыступкі. У адпаведнасці з прызначэннем вы- сокае падклецце магло мець печ і валаковыя або зашклённыя вокны (Бу- бенька, 1992. С. 60). Рэшткі падклеццяў выяўлены раскопкамі ў Клецку і на Ніжнім замку Ві- цебска. Падклецце з Клецка выяўлена на яго вакольным горадзе. Яно было заглыблена ў грунт на 1,2 м. Шырыня ўскрытай раскопкамі часткі была 5 м. Па вуглах падклецця размяшчаліся ямы ад слупоў, якія, відаць, падтрым- лівалі зрубы ўнутры. Дамы на падклеццях сустракаюцца на гравюрах Клецка Т. Макоўскага пачаткуХУІІ ст. (Поздняков, 1991. С. 13). У Віцебску, на Ніжнім замку, было выяўлена падклецце, якое захавалася на поўную вышыню, г. зн. на 8 вянкоў. Тэхніка яго ўзвядзення — зруб у чысты вугал, заглыблены ў грунт на чатыры вянкі. Памеры яго 3,47x3,66 м. Прычым, што цікава, у ім захавалася акно (вырубка памерамі 24x69 см), зробленае ў шостым вянку. Паўзверх зруба захаваліся рэшткі перакрыцця і развал печы. Датуецца гэтае падклецце XVII ст. (Бубенько, 1986. С. 338—339). Пабудовы вытворчага прызначэння. Найперш тут варта згадаць выяў- леную ў Брэсце ў напластаваннях другой паловы XIV ст. кузню. Гэта збуда- ванне слупавой канструкцыі, аснову якога складаюць укапаныя сасновыя 44
слупы. Яны чэсаныя, таўшчынёй да 25 см. Слупы злучаліся дубовай дошкай — аполкам, пастаўленай на рабро са знешняга боку апор. Адна са сценак кузні была складзена з камянёў. Яна ішла ад печы да слупа драўлянай сцяны. Цікавая канструкцыя печы ў гэтай кузні. Аснаванне печы складзена па перы- метры з вялікіх, да 45—50 см у папярэчніку, камянёў. Паверхня аснавання была выраўнена кавалкамі цэглы. Затым печ дабудоўвалася цэглай. Пра- стора ўнутры аснавання была выкладзена камянямі, шчыліны паміж імі за- сыпаліся крошкай з цэглы, а зверху ўкладваўся слой бітай цэглы і камянёў памерамі 15x20x15 см, утвараючы такім чынам чарэнне печы. Каб яно было больш роўным, зверху быў паліты слой гліны і пяску. На плошчы, што прылягала да кузні, была выяўлена бочка, укапаная ў зямлю, якая, верагодна, служыла ёмкасцю для вады пры загартоўцы гатовых вырабаў і ахаладжэння кавальскага інструментарыя. На адлегласці 3—4 м ад гэтай жа кузні знойдзена вялікая колькасць кавальскіх шлакаў і крыц, звыш 1 цэнтнера толькі на плошчы аднаго квадрата (Лысенко, 1985. С. 162—163). Наступная пабудова вытворчага прызначэння, якая несумненна за- слугоўвае ўвагі, гэта касцярэзная майстэрня, выяўленая ў напластаван- нях канца XIV—XV ст. на тэрыторыі вакольнага горада Мсціслава. Кан- струкцыйна гэта паўзямлянка, упушчаная ў мацярык на глыбіню 1,5 м. У ёй была сабрана вялікая колькасць нарыхтовак, 62 абрэзкі рагоў лася, кавалкі бракаваных касцяных вырабаў і самі вырабы: грабяні, накладкі і г. д. (Трусаў, 1993. С. 444). Касцярэзная майстэрня больш позняга часу, XV!—XVII стст., выяўлена ў мінскіх раскопках 1988 г. Канструкцыйна гэта быў зруб памерамі 3x3 м, які меў падлогу з бярвенняў, пакладзеных на лагі (Русов, 1992. С. 29). Магчыма, да касцярэзнай майстэрні належала і падклецце XVII ст., выяўленае на Ніжнім замку Віцебска, у запаўненні якога былі сустрэты эпіфізы костак са слядамі іх апрацоўкі і касцяныя вырабы (Бубенько, 1986. С. 338—339). Акрамя касцярэзных майстэрняў на тэрыторыі Ніжняга замка Віцебска зафіксавана майстэрня краўца другой паловы XVII ст. У запаўненні гэтай па- будовы акрамя абрэзкаў скуры сустракаліся чаравікі на абцасу, абцягнутым скурай (Бубенько, 1987. С. 445—446). На Ніжнім замку Віцебска выяўлена і сховішча для пластычнай гліны, якая ішла на выраб керамічнай дахоўкі, су- стрэтай тут жа. Канструкцыя сховішча — яма, упушчаная ў грунт на глыбіню 1,5—2 м, сцены якой абкладзены бярвеннем, якое, відаць, закладалася сча- санымі канцамі ў пазы шулаў. Датуецца гэтае збудаванне XVI ст. (Штыхов, 1978. С. 39). Майстэрні па апрацоўцы шкла і бурштыну XVI—XVI! стст. выяўлены раскопкамі 1987 г. у Мінску на вул. Няміга. Канструкцыйна гэта быў невялікі зруб з печчу каменкай (Русов, 1992. С. 28). Збудаванні грамадскага прызначэння. Археалагічна гэты тып збудаван- няў прадстаўлены нешматліка, хаця пісьмовыя крыніцы XVI—XVII стст. фік- суюць іх часта. Карчма XVII ст. знойдзена на Ніжнім замку Віцебска. Гэта зруб памерамі 7,15x7,15 м. Унутраная прастора яго была вымашчана каменем. Брукоўка адсутнічала толькі ў месцы, дзе размяшчаўся пограб (лядоўня?). У пабудове знойдзены медныя соліды XVII ст., двузубы відэлец з касцяной ручкай, шмат- лікія фрагменты мясцовай і прывазной (рэйнскай) керамікі. Вялікую коль- касць знаходак складаюць шкляныя вырабы, асабліва для пітва: келіхі, шкля- ніцы, кілішкі і г. д., каля 50% ад усяго знойдзенага тут посуду (Бубенько, 1984. С. 348—349; Бубенько, 1988. С. 125—129). 45
Да пабудоў грамадскага прызначэння адносіцца драўляны прычал, які быў выяўлены пад час раскопак на беразе р. Віцьба на Узгор’і ў Віцебску. Тут зафіксаваны тры ярусы вымасткі з колатых плах, пакладзеных на дубовыя лагі (мал. 38). Лагі мелі таўшчыню 0,35—0,45 м і былі замацаваны драўля- нымі клінамі даўжынёй 0,8 м, якія вертыкальна ўбіваліся ў пазы з двух іх ба- коў. Насціл ніжняга яруса быў перакрыты магутным слоем рачнога пяску, таўшчынёй да 0,4—0,6 м. Аналагічная праслойка сустрэта і на вышэй пакла- дзеных насцілах. Яны адклаліся пры разлівах р. Віцьба. Расчысткай дадзе- ных насцілаў выяўлена значная колькасць падэшваў, абцасаў, рэшткі шкля- нога і глінянага посуду, бандарных вырабаў. Датуецца пабудова другой па- ловай XVI ст. (Левко, 1984. С. 27). 1.1.4. Камунальныя збудаванні Вулічныя маставыя і агароджы ў XIV—XVIII стст. Вулічныя мастаеыя. Можна сказаць, што амаль выключна да канца XVII ст. ва ўсіх гарадах Беларусі вулічныя маставыя былі драўляныя. Гэтая акалічнасць не павінна асацыіравацца з недасканаласцю гарадской каму- нальнай гаспадаркі. Наадварот, справы ў гэтай галіне выглядаюць куды лепш у параўнанні з некаторымі гарадамі Заходняй Еўропы, дзе вулічных маставых не было вядома бадай што да позняга сярэднявечча. У якасці прыклада до- бра прывесці кур’ёзны выпадак з гісторыі гарадоў Германіі. Так, у канцы XV ст. жыхары г. Рэйтлінга пераконвалі імператара Фрыдрыха III не прыязжаць да іх па прычыне непралазнай гразі на іх вуліцах. Ён не паслухаў, і ледзь не ўтапіўся разам з канём у калюзе (Ястребнцкая, 1978. С. 103). Канструкцыя вулічных маставых разглядаемага часу (насціл, лагі, пад- кладкі пад іх) была выпрацавана яшчэ ў XII—XIII стст. і, з невялікімі рэгіяналь- нымі асаблівасцямі, была больш ці менш аднолькавая ва ўсіх гарадах Бела- русі. Вулічныя маставыя добра вядомы па раскопках Мінска, Брэста, Полац- ка, Віцебска, Слуцка, Слоніма і іншых гарадоў, культурны пласт якіх добра захоўвае рэшткі драўлянай забудовы. Вулічныя маставыя пачатку XIV ст. вядомы па матэрыялах Віцебска, Гродна, Мсціслава, Брэста. У апошнім, у напластаваннях гэтага часу ўскрыта два ярусы вулічных маставых на даўжыню 74 м. Яны насцілаліся з дошак па 2—3 лагі, пад якія падводзіліся падкпадкі з суцэльных бярвенняў на ўсю шы- рыню маставой. Адлегласць паміж папярэчнымі падкладкамі была 1,5—3 м, шырыня брэсцкіх маставых у пачатку XIV ст. — ад 2 да 3,9 м (Лысенко, 1985. С. 175, 197). У Мсціславе ў напластаваннях з 1307 па 1370 г. прасочаны чатыры яру- сы дзвюх вулічных маставых, большая з якіх была ўскрыта на даўжыню каля 110 м. Вуліцы Мсціслава насцілаліся з аполку на лагі, пад якімі былі пад- кладкі з бярвенняў. Шырыня маставых Мсціслава была 2,3 м (Алексеев, 2000. С. 94—104). Вулічная маставая Гродна XIV ст. мела шырыню 2,36 м і насці- лалася з тоўстых дошак таўшчынёй 4—5 см і шырынёй 28—47 см (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 31) (мал. 31; 32). Два насцілы вулічных маставых канца XIII—XIV ст. ускрыты і на Верхнім замку Віцебска. Яны выкладваліся з сасновых бярвенняў таўшчынёй 14—17 см, дошак шырынёй 28—30 см або аполкаў шырынёй 22—28 см пры таўшчыні апошніх у 10—14 см. Насціл вуліц размяшчаўся на лагах — пераводзінах 46
даўжынёй 2,2—3,4 м. Яны састаўляліся ў стык або заходзілі канцамі адна за другую на 15—20 см. Пад гэтыя лагі падводзіліся падкладкі з абрубкаў бяр- вення. Цікава, што ў месцах злучэння з лагамі гэтыя падкладкі мелі нівеліро- вачныя чашкі-ўрубкі. Такія ж нівеліровачныя чашкі-ўрубкі мелі з ніжняга боку ў месцах іх злучэння з лагамі і аполкі (плахі) вулічнага насцілу. Вулічныя маставыя XV ст. вядомы па раскопках Старога замка Гродна і Верхняга замка Віцебска. Вуліцы Гродна гэтага часу мелі шырыню 2—2,2 м і вымошчваліся з дошак таўшчынёй 4,5 см і даўжынёй да 3 м (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 31). Вулічная маставая Віцебска гэтага часу выкладзена цалкам з дубовых (!) аполкаў шырынёй 23—28 см. Па краю гэтай вуліцы бы- ла пакладзена масіўная дубовая плаха, якая фіксавалася да насціла ўбітымі ўшчыльную да яе калочкамі. Дэндрадаты будаўнічага яруса, дзе была выяў- лена гэтая вуліца: 1421, 1443, 1445 гг. Вулічныя маставыя XVI ст. вядомы па раскопках Верхняга замка Віцебска і Мінскага замчышча. Шырыня вулічнай маставой з Віцебска гэтага часу была каля 3 м. На ўзроўні залягання быў прасочаны яе паварот або скрыжаванне з другой вуліцай (?). Менавіта тут, у гэтым месцы стаяў масіўны, таўшчынёй больш за паўметра, слуп, да якога ўшчыльную была падагнана дошка насці- лу вуліцы з вырубкай. Галоўная вуліца Мінска XVI ст. пад назвай «Вялікая» мела шырыню каля 9 м. Яна злучала замак з Ніжнім рынкам. Дзве, ускрытыя пад час раскопак вуліцы, што адыходзілі ад яе, мелі шырыню 3 і 4 м (Русов, 1992. С. 35). Вулічныя маставыя XVII ст. вядомы нам па матэрыялах Мінска, Магілёва, Слуцка, а таксама Верхняга і Ніжняга замкаў Віцебска, прычым у апошнім вы- падку не толькі археалагічна, але і графічна на «Чарцяжы» места Віцебска 1664 г. (мал. 85). Канструкцыйна вулічныя маставыя з Віцебска і Магілёва не адрозні- ваюцца ад вуліц больш ранняга часу. Напрыклад, вуліца сярэдзіны XVII ст. з Верхняга замка Віцебска была выкпадзена з сасновых бярвенняў і аполкаў шы- рынёй 22—25 см на тры прадольныя лагі. Адлегласць паміж імі складала 1,5 м. Шырыня гэтай маставой была 5 м. Такую ж шырыню мела вуліца Вялікая і на Ніжнім замку Віцебска (Штыхаў, 1974. С. 26—30). Вуліца з Магілёва, якая ад- носіцца да XVII ст. (магчыма, да другой яго паловы), была выкладзена з аполкаў шырынёй 20 см, акруглы бок якіх абпальваўся. Укладваліся яны на падоўжаныя лежні, якія ў сваю чаргу ляжалі на папярочных. Шырыня магілёўскай вуліцы XVII ст. была таксама каля 5 м (Трусаў, Чарняўскі, Кукуня, 1983. С. 70). Несум- ненна гэта былі галоўныя вуліцы, мяркуючы па іх памерах, назвах і размяшчэнню на графічных выявах гарадоў. Другараднага значэння вуліцы былі шырынёй 3,5 м, як гэта прасочана раскопкамі на Верхнім замку Віцебска (мал. 33). Вуліч- ныя маставыя гэтага часу з Мінска мелі свае адметнасці. Напрыклад, дошкі мінскіх маставых часта мацаваліся да грунту драўлянымі цвікамі — «гваздамі». Часам іх забівалі ў бакавыя лагі, якія мелі паз, такім чынам, каб ножка цвіка пра- ходзіла праз паз і тарэц дошкі, фіксуючы яе (мал. 37) (Русов, 1992. С. 33). Па-за межамі замка, праз пойму невялікага штучнага возера, створанага запруджанай Нямігай, да мінскай брамы была насыпана грэбля. 3 абодвух бакоў яе трасы грунт умацоўваўся забітымі ў глебу паўтараметровымі па- лямі, якія мелі вугал нахілу да ўнутранай часткі грэблі ад 63 да 77°. Рэшткі гэтай грэблі выяўлены раскопкамі ў 1981—1986 гг. Верхняя частка грэблі вымошчвалася драўлянымі прутамі і тонкімі жэрдкамі, якія мацавалі іх да грунту драўлянымі калкамі. Апошнія рабіліся з дуба і мелі пад галоўкай калка паглыблены выраз (Русаў, 1986. С. 28—30). 47
Маставая XVII ст., ускрытая раскопкамі 1999 г. на Слуцкім пасадзе, доб- ра датуецца манетамі гэтай пары. Яна была складзена з дубовага бярвення і аполкаў на тры лагі. Прычым адна з крайніх лаг была верхнім бервяном ва- дасцёка, закладзеным ў пазы ўкапаных у грунт масіўных слупоў. Такі вада- сцёк мог быць і з другога боку маставой, але памеры раскопу не далі магчы- масці гэтага прасачыць. Шырыня самой жа маставой была больш за 5 м. Яна вяла ў бок р. Случ, а другі яе канец, відаць, быў скіраваны ў бок Капыль- скай брамы. Натуральна, што вулічныя маставыя з цягам часу заплывалі граззю або проста знашваліся. Гэта вымушала рамантаваць іх. Сведкай таму не толькі археалагічныя дадзеныя, калі пад час раскопак ускрываюцца некалькі ярусаў вулічных маставых, якія пачаргова змяняюць адзін другі, але і пісьмовыя крыніцы, якія прадпісвалі гараджанам яшчэ з часоў Кіеўскай Русі насупраць сваёй сядзібы ўтрымліваць у належным стане пэўны ўчастак вуліцы (Новго- родская летопмсь... 1888. С. 487—488). Адметна, што гэтае правіла, якое тычылася і непасрэдна Віцебска, зафіксавана ў дакуменце 1495 г.: «Також жаловалн нам, што ж здавна мост моіцмвалм, каждый человек перед свонм двором с пятн топормід...» (Сапунов, 1883. № 15. С. 33). Такое ж правіла тычылася і мяшчан Мінска ў XVI ст. (Русов, 1992. С. 35). Відаць, гэтым част- кова можна растлумачыць, што асобныя ўчасткі маставых Віцебска гэтага часу выкладзены з разнароднага матэрыялу: дошкаў, аполак, бярвенняў. А ў Мінску асобныя ўчасткі маставых XVI—XVII стст. былі выкладзены з бу- даўнічага матэрыялу другаснага ўжывання, што абумоўлівалася, відаць, жа- даннем гаспадароў сэканоміць якасную сыравіну (Русов, 1992. С. 35). У пачатку XVII ст. на Беларусі з’яўляюцца брукаваныя дарогі. Брукаванне вуліц згадваецца па пісьмовых крыніцах у Магілёве ў другой палове XVII ст. (ЙЮМ, 1871. С. 65). Але ў асноўным гэта былі невялікія ўчасткі пад’ездаў да замкаў і сядзіб магнатаў (Жучкевмч, 1977. С. 52). У гарадах брукаванае па- крыццё вуліц стала ўкараняцца, трэба меркаваць, не раней за XVIII ст. Агароджы. Агароджы, асабліва для гарадоў развітага і позняга сярэдня- вечча, з’яўляліся неад'емнай часткай бытавой архітэктуры. Менавіта яны размяжоўвалі граніцы сядзіб, магнацкіх і царкоўных уладанняў. Агляд пісь- мовых крыніц XVI—XVII стст. паказвае даволі стракатую разнастайнасць іх тыпаў. Але археалагічна дакладна можна вылучыць толькі тры тыпы ага- родж. Іх канструкцыя і выгляд былі выпрацаваны яшчэ ў мінулы час і вядомы па раскопках Брэста, Мінска, Слуцка, Віцебска і інш. Найбольш простая канструкцыя агароджы — гэта пляцень з убітых у грунт жэрдак таўшчынёй 5—7 см. Рэшткі такой агароджы прасочаны ў Мсціславе ў напластаваннях XIV ст. (Алексеев, 2000. С. 94, 96), сустрэты на пасадзе Слуцка XVII ст. Прычым у апошнім выяўлены і цэлыя жэрдкі такога плятня. Ніжняя частка яго была завострана на клін, а ў верхняй зроблены выраз, відаць для фіксацыі папярэчнай жэрдкі. Звычайна такія агароджы былі паміж асобнымі пабудовамі. Другі тып агароджы ўяўляе сабой укапаныя слупкі з бярвення таўшчынёй 10—16 см. Пра тое, што яны ўкапваліся, пераканаўча сведчаць роўныя ад- сечаныя канцы іх. Для большай трываласці ў аснаванні такой агароджы рабілася аплятанне з галля (Верхні замак Віцебска, 1292—1335 гг.) або за- бутоўка канаўкі пад такі частакол з бітай цэглы і камянёў (Верхні замак Ві- цебска, 1565—1588 гг.). Агароджы з укапаных слупоў прасочваюцца ў тым жа Віцебску выключна да сярэдзіны XVII ст. Такія агароджы ставіліся най- 48
часцей уздоўж вулічных маставых і дваравых вымастак, зрэдку паміж асоб- нымі пабудовамі. Часам, відаць, зноў жа для эканоміі дабраякаснага матэ- рыялу, у агароджах такога кшталту ўжываліся бярвёны другаснага выкары- стання. Трэці тып агароджы ўяўляе сабой паркан, выкананы тэхнікай у шулы. На Мінскім замчышчы паркан зафіксаваны ў напластаваннях ужо другой паловы XII ст. (Загорульскмй, 1982. С. 188. Рнс. 123: 1. С. 142). У разглядаемы намі час найбольш раннія ўзоры такой агароджы прасочаны ў Мсціславе ў напла- ставаннях 1307—1325 гг. (Алексеев, 2000. С. 95). Найбольш поўна такі тып агароджы вывучаны ў Мінску ў напластаваннях XVI ст. Напрыклад, прасоча- на, што слупы-«шулы» ўкопваліся на глыбіню 30—40 см. Паверхня гэтых слупоў у месцах вертыкальных пазоў падчэсвалася. Падчэсваліся і бярвенні гарызантальнай закладкі. Таўшчыня брусоў-закладкі была 15—18 см. Вы- шыня такой агароджы павінна была быць троху вышэй за рост чалавека. Але з цягам часу ніжнія брусы паркана паглыналіся культурным слоем і тады да гэтай закпадкі бруса дапасоўвалі чарговую партыю брусоў, з-за чаго ў слупах-шулах пакідалася рэзервовая прастора для іх. Агароджа з парканаў найчасцей выкарыстоўвалася для размежавання сядзіб (Русов, 1992. С. 36). У XVII ст. вядомы і мураваныя агароджы. Імі абносіліся тэрыторыі кляш- тараў. Да нашага часу захаваліся такія агароджы ў Гродне, дзе абнесены Брыгіцкі кляштар, у Нясвіжы наўкола касцёла Божага Цела, у Оршы вакол Куцеінскага манастыра і езуіцкага калегіума. Але сустракаюцца яны і ў гра- мадзянскай забудове. Як мяркуе даследчыца, мураванай была агароджа сядзібы гараджаніна ў Мінску (Ганецкая, 2000. № 15. С. 149). Водаадводныя і каналізацыйныя збудаванні, гарадскія сметнікі Розныя сістэмы для забеспячэння сцёку вады шырока выкарыстоўваліся яшчэ з ранняга сярэднявечча. Спачатку такія канструкцыі рабілі для таго, каб асушыць тэрыторыю двара ці адвесці высокія грунтовыя воды, з мэтай гідра- ізаляцыі каменных падмуркаў пабудоў. Пазней сталі канструяваць водаад- водныя сістэмы, асноўнай функцыяй якіх быў дрэнаж. Дрэнажныя водаадво- ды дапаўняюцца каналізацыйнымі адводамі, якія былі пракладзены ад пабу- доў да адстойнікаў. Магістральныя водаадводы праходзілі ўздоўж вуліц і да іх далучаліся лакальныя канструкцыі. Уся водаадводная сістэма была раз- мешчана такім чынам, каб стокі, з улікам рэльефу мясцовасці, выходзілі за межы горада ў бок натуральных паніжэнняў. Такое размяшчэнне водаадво- даў прасочана ў Мінску, Віцебску, Полацку. Як паказваюць матэрыялы раскопак, яшчэ ў XII—XIII стст. у Полацку во- даадводы былі размешчаны па-за межамі пляцовак гарадскіх сядзіб (Шты- хов, 1975. С. 40, 47—48). Іх узвядзенне было справай грамадскай, бо яно закранала інтарэсы многіх уладальнікаў сядзіб, уздоўж якіх праводзіўся во- даадвод. Назіранне за размяшчэннем водаадводных сістэм у гарадах XIV— XVIII стст. сведчыць аб тым, што і ў гэты час іх узвядзенне было справай грамадскай. У Вялікім княстве Літоўскім нават была пасада рурныка, які ад- казваў за здавальняючы стан водаадводнай сістэмы. Карыстальнікі гэтай сістэмы падзялялі адказнасць за захаванне водаадвода, плацілі падатак на яго рамонт і мелі права патрабаваць абароны сваёй маёмасці ў выпадку прарыву водаадвода (Акты, касаюідмеся города Внльны. Ві/ільна, 1893. Т. 20. 4 Зак. 3713 49
С. 59, 336; Акты Брестского м Гродненского городскмх судов... 1871. Т. 5. С. 307). Зафіксаваныя пад час археалагічных даследаванняў у сярэдневяковых гарадах розныя часткі водаадводных сістэм дазваляюць прасачыць іх канст- рукцыю, устанавіць функцыянальнае прызначэнне ў агульнай сістэме, а так- сама выявіць некаторыя асаблівасці храналагічнага развіцця. Даследчыкі вылучаюць водаадводныя сістэмы, якія складаюцца з вада- зборніка + водаадвода ; вадазборніка + водаадвода з уключэннем у сістэму спалучальнага (фільтравальнага) калодзежа\ вадазборніка + водаадвода + паглынальнага калодзежа\ вадазборніка + водаадвода + адстойніка (каналі- зацыя). Усе гэтыя віды водаадводных сістэм выкарыстоўваліся на тэрыторыі сярэдневяковых гарадоў Усходняй Еўропы (Сорокмн, 1998. С. 267—274; Ру- сов, 1992. С. 37—45). Вадазборнікі (дрэны, вадацягі) з’яўляюцца пачаткам усёй водаадводнай сістэмы. Яны канцэнтравалі грунтовыя воды, якія збіраліся ў паграбах, пад падмуркамі, а таксама талыя воды леднікоў. Канструкцыйна вадазборнікі маглі быць прадстаўлены бочкамі, зрубнымі калодзежамі. Яны змяшчаліся ў адным з вуглоў пабудовы або звонку яе. У якасці вадазборніка магла вылу- чацца частка самой пабудовы, аддзеленая ад асноўнага памяшкання пера- гародкай (Сорокмн, 1998. С. 270). У Мінску пад час раскопак каналізацыйных адводаў XVI ст. унутры пабудовы ў падпозе, выбрукаванай каменнем, зафікса- вана спецыяльнае паглыбленне (вадазборнік), таксама выкладзенае камя- нямі, ад якога адыходзіў драўляны латок (адвод) пад першы вянец (Русов, 1992. С. 42). Водаадводы (калектары) — асноўная частка водаадводнай сістэмы. Яны складаюцца з труб і спалучальных калодзежаў. Трубы прадстаўлены індывідуальнымі і магістральнымі калектарамі. Індывідуальныя калектары падыходзяць да пабудоў, дзе знаходзяцца вадазборнікі, і злучаюцца з імі. Другім канцом яны спалучаюцца з магістральным калектарам, які пра- ходзіць уздоўж вуліцы. Канструкцыя труб калектараў разнастайная. Таксама разнастайнае размяшчэнне гэтых калектараў побач з вулічнымі маставымі. Самай распаўсюджанай з'яўляецца канструкцыя ў выглядзе полага цы- ліндра. Такая канструкцыя дасягалася з дапамогай даўбення стрыжня рас- колатага ўздоўж бервяна. Атрыманыя жолабы (латакі) складваліся разам. Унутраны канал меў акруглую форму. Другой была канструкцыя, калі вы- дзеўбаны жолаб накрываўся дошкай. Трэцяя канструкцыя трубы — у вы- глядзе каробкі, зробленай з дошак. У гэтай канструкцыі дашчаныя сценкі і дно выкладаліся на папярэчную падкладку. Верх закрываўся шырокай дошкай. Уся «каробка» сцягвалася замком, які быў сабраны са спецыяльных брускоў. Атрымлівалася прамавугольнае сячэнне водаадвода. Больш простым вары- янтам гэтай канструкцыі было збудаванне ў выглядзе трох дошак (ці гарбы- лёў), умацаваных з бакоў убітымі ў зямлю калкамі і накрытых зверху яшчэ адной дошкай (або дзвюма). Каб бакавыя дошкі не заваліліся ў сярэдзіну, паміж імі ставіліся распоркі розныхтыпаў. Даўжыня асобных кален (секцый) водаадводаў розных канструкцый ва- галася ад 7 да 10 (а ў адным выпадку звыш 20) м. Выкананы водаадводы з сасны, а калкі і брускі, што іх умацоўвалі ці скраплялі, былі дубовымі. Інды- відуальныя калектары адрозніваюцца ад магістральных меншым дыяметрам і таўшчынёй труб. Калі магістральны калектар дасягаў дыяметра 0,45—0,90 м пры таўшчыні трубы 0,1 м, то індывідуальныя маглі быць дыяметрам 0,20 м 50
пры значна меншай таўшчыні труб. Спосабы спалучэння калектарных сек- цый былі, галоўным чынам, утульчатыя. Усе прыведзеныя тыпы канструк- цыі калектараў мелі месца ў беларускіх гарадах на працягу XV—XVIII стст. Так, першы тып, выкананы з двух жолабаў, спалучаных у полы цыліндр, прасочаны В. М. Ляўко пры раскопках водаадводнай сістэмы на тэрыторыі За- дунаўя ў Віцебску ў слоі XVII ст. (мал. 44:2,3). Падобная да гэтай канструк- цыя (яе варыянт) выяўлена даследчыцай у магістральным водаадводзе ўздоўж вуліцы Падзвінскай (сучасная вул. Талстога) у Віцебску на Узгор'і (мал. 44:1). Тут, як і ў першым выпадку, быў даўбены ствол сасны даўжынёй звыш 20 м, дадаткова ўмацаваны з бакоў дубовымі каламі, а зверху яшчэ пакрыты дошкамі. Водаадвод датуецца XVIII ст. Другі тып даўбенага жолаба, накрытага крышкай, знойдзены П. А. Руса- вым пад час працы на тэрыторыі езуіцкага калегіума ў Полацку (Русаў, 1998. С. 259—261). Даследчык датуе яго каля 1835 г. (мал. 41: III). Да разнавід- насці другога тыпу канструкцыі трэба аднесці выяўлены пры раскопках у зо- не станцыі мятро «Няміга» ў Мінску (слой канца XVII—XVIII ст.) двух’ярусны даўбены жолаб (мал. 41: IV). Ён зроблены з дзвюх частак ствала сасны, якія размешчаны адна над другой. Верхні жолаб абапіраўся дном на папярэчны дубовы брусок, устаўлены ў выразаныя пазы бакавых сценак ніжняга жола- ба. Такія дубовыя брускі-падкладкі былі размешчаны праз кожныя 2,1 м даў- жыні калектара. Каб верхні жолаб не ссоўваўся, ён быў злучаны з ніжнім вертыкальна пастаўленымі штырамі па абодвум бартам. Трэці тып у выглядзе дашчанай каробкі з замком знойдзены пад час раско- пак на тэрыторыі замчышча ў Мінску (мал. 41: V) і аднесены да XVII ст. (Русов, 1992. С. 38—41). Больш простыя каробчатыя латакі з дошак, умацаваныя з бакоў калкамі, прасочаны таксама на тэрыторыі Задунаўя (сучасная вул. Фрун- зе) у Віцебску (мал. 42) і датуюцца канцом XVII ст. (раскопкі В. М. Ляўко). Канструкцыя з колатых гарбылёў, якія былі пастаўлены на рабро і замацава- ны калкамі, прадзетымі праз адтуліны калодак, пакладзеных на латакі, суст- рэта пры раскопках мінскага замчышча (Русов, 1992. С. 41). Водаадводныя збудаванні XVII—XVIII стст. зафіксаваны ў Віцебску на Верхнім замку (раскопкі Л. У. Калядзінскага ў 1979 г.), на Ніжнім замку (рас- копкі Т. С. Бубенькі ў 1985 г.), на пасадзе Слуцка (раскопкі Л. У. Калядзінска- га ў 1999 г.). Спалучальныя калодзежы былі другім пасля труб звяном у калектары. У іх функцыі ўваходзіла змяншэнне напругі воднага патоку ў трубах, фільт- рацыя вады, ажыццяўленне паварота трасы водаадвода. Спалучальныя ка- лодзежы таксама выкарыстоўваліся назіральнікамі за сістэмай для ўстанаў- лення заглушак у трубы пад час вялікай паводкі, каб вада не пайшла наверх горада, і дадатковых фільтраў ў самых трубах. Вядомы з літаратуры некалькі тыпаў спалучальных калодзежаў па характару ўрубкі. Іх вуглы злучалі рубкай «у абло», «у вугал» і «ў лапу». У асобных выпадках калодзежы мелі каркас- на-стаўбавую канструкцыю. Іх рабілі з гарбылёў ці дошак, прамавугольнымі або квадратнымі ў плане. Па матэрыялах Віцебска вядомыя спалучальныя калодзежы, якія мелі рубку «ў лапу». Такія калодзежы былі неглыбокімі (на некалькі вянкоў), дно іх высцілалася бяростай або шчэпкамі для лепшай фільтрацыі вады перад яе паступленнем ў трубы. Калодзеж XVII ст., рублены з дошак, з падведзеным да яго з вугла дашчаным калектарным латаком, быў знойдзены па вул. Фрунзе (раскопкі В. М. Ляўко). Яго дно было выкладзена каменнямі і дрэвам (мал. 43). 51
Другі калодзеж XVIII ст., зроблены з гарбылёў таксама рубкай «у лапу», суст- рэты на адлегласці 0,8 м ад магістральнага калектара па вул. Талстога (раскопкі В. М. Ляўко). Зруб калодзежа захаваўся ў вышыню на 2 вянка. Унутры яго сустрэты бяроста і фрагменты дошак (мал. 41: I). Калодзеж на некалькі вян- коў са стараной 1,4 м быў знойдзены таксама ў квартале з забудовай XVII— XIX стст. на Узгор’і. Надзвычай цікавай канструкцыяй з’яўляецца каменная пабудова, злуча- ная з драўлянымі водаадводнымі трубамі ў Задунаўі. Аналагаў ёй пакуль не знойдзена (мал. 44:2,3). Асаблівасці гэтай пабудовы дазваляюць назваць яе фільтрацыйным каналам. Даўжыня ўскрытай раскопам часткі канала скла- дае 7,7 м. Яго шырыня 0,35—0,5 м. Бакавыя сценкі канала выкладзены з вялікіх камянёў, вышынёй 0,25—0,35 м. Ложа канала вымашчана дробнымі, утвараючымі суцэльны пакроў каменьчыкамі. Паміж бакавымі сценкамі кана- ла па яго ложу з адлегласцю ў 0,2 м выкладзены пастаўленыя на рабро драўляныя колатыя перагародкі. Відавочна, што яны павінны былі выкон- ваць функцыю фільтра. Канал размешчаны нахілена і арыентаваны ў бок яра. Падведзеныя да яго драўляныя трубы знаходзіліся вышэй. Паглынальныя калодзежы звычайна размяшчалі на тых участках га- радской тэрыторыі, адкуль нязручна было весці доўгі калектар, каб ён мог выкінуць грунтовыя воды ў адпаведнае месца. Канструкцыя паглынальных калодзежаў у асноўных рысах паўтарала спалучальныя калодзежы. Яны ад- розніваліся ад папярэдніх вялікімі аб’ёмамі, таму што прабівалі ўсю тоўшчу культурных адкладанняў і заглыбляліся ў мацярык. Прынцып дзейнасці па- глынальных калодзежаў заснаваны на тым, каб дабрацца да ваданосных грунтоў, па якіх вада магла быць выдалена натуральным шляхам. Вада з іх, верагодна, прасочвалася скрозь сценкі і ў навакольны грунт або вычэрпва- лася вёдрамі. Яе маглі выкарыстоўваць пад час пажараў. Размяшчалі па- глынальныя калодзежы побач з тымі пабудовамі, якія патрэбна было асушваць. Адзін з такіх калодзежаў быў знойдзены В. М. Ляўко (1976 г.) у вуглу раскопу на Дольнім замку Віцебска паблізу царквы Благавешчання. У плане кало- дзеж меў памеры 1x1,4 м. Яго запаўненне ў слоі прасочана на глыбіню да 4,2 м, далей зруб заходзіўу мацярыкяшчэ на 2,7 м (Левко, 1984. С. 36. Рнс. 21). На дне калодзежа знойдзены раздаўлены гаршчок XVIII ст. і дужкі ад вёдзер. Магчыма, паглынальныя калодзежы былі выяўлены пры раскопках па вул. Талстога, 5 на Узгор’і (Ляўко В. М., 1998 г.). Адзін з іх быў запоўнены вельмі вільготным слоем з ілам і праразаў тоўшчу культурных адкладанняў на глыбіню да 3 м, далей заглыбляўся ў мацярык. Пры спробе вычысціць яго знутры адразу пачынала хутка прыбываць вада, што перашкаджала гэтаму. Другі такі калодзеж знаходзіўся за межамі раскопу побач з падмуркам камен- най пабудовы XVIII—XIX стст. Ен адкрыўся, калі паводка парушыла сценку раскопу. Каналізацыйныя адстойнікі з водаадводамі XVI ст. вядомыя па ма- тэрыялах раскопак сярэдневяковага Мінска. Два каналізацыйныя адводы, пракладзеныя ад пабудоў да адстойнікаў, якія змяшчаліся на адлегласці 30—40 м, уяўлялі сабой даўбеныя цельныя ствалы сасны. Знізу яны былі роўна абчэсаны, а з бакоў заставаліся паўкруглымі. Канал латака быў пра- мавугольны ў сяченні і накрываўся дошкай. Кожны з латакоў быў падведзе- ны да асобнага адстойніка. Такім чынам, магчыма адзначыць, што ў сярэднявеччы гарады на тэры- торыі Беларусі мелі разнастайныя канструкцыі водаадводных сістэм. Хаця 52
гэтыя канструкцыі сустрэты пры раскопках толькі тых гарадоў, дзе добра за- хоўваецца дрэва — асноўны матэрыял для іх пабудовы, няма сумнення, што падобныя сістэмы існавалі і ў іншых гарадах. На гэты факт указвае і шэраг паведамленняў пісьмовых крыніц. Спалучэнне дрэва з каменем, што дае варыянт ускладненай пабудовы некаторых з гэтых сістэм, паказвае высокі ўзровень развіцця камунальнай гаспадаркі гарадоў. Для параўнання адзна- чым, што водаадводы з цыліндрычнымі трубамі з’яўляюцца ў Ноўгарадзе не раней другой паловы XIV—XV ст. і ўжываюцца да XIX—XX стст. Ім на змену з’яўляюцца драўляныя жолабы (Сорокнн, 1998. С. 274). У той жа час у гара- дах з тэрыторыі Беларусі цыліндрычныя водаадводы пазней сустрэты ў слоі XVIII ст. (Віцебск) і побач з імі ўжо ў XVII ст. існуюць драўляныя жалабы (Мінск), нават ускладненай канструкцыі (двух’ярусныя). Трэба таксама ад- значыць, што пры распрацоўцы верхніх напластаванняў у гарадах часта су- стракаюцца керамічныя трубы з глазуравым пакрыццём карычневага колеру (асабліва калі раскопваюцца рэшткі каменных пабудоў XIX — пачатку XX ст.). Развіццю гідрасістэм у беларускіх гарадах спрыяла і знаёмства з заходнімі тэхналогіямі. Так, напачатку пабудовы храма базыльянскага кляштара (Успенскі сабор) на Прачысценскай гары ў Віцебску работы былі прыпынены ў сувязі з высокімі грунтовымі водамі. Спецыяльна распрацаваная сістэма драўляных і мураваных водаадводаў у рэкі Віцьба і Дзвіна дазволіла працягнуць будаў- ніцтва храма. Мураваныя з цэглы водаадводы былі такога вялікага дыяметра, каб па іх мог прайсці чалавек і пры неабходнасці прачысціць (Хмяльніцкая, 1994. С. 205). Гэта парадзіла сярод насельніцтва горада чуткі аб існаванні падземнага хода пад р. Дзвіна, які пачынаўся пад саборам на гары. Паміма водаадводных сістэм ў гарадах былі і іншыя элементы добраўпа- радкавання. Гараджане клапаціліся аб прытрымліванні правілаў санітарыі. Аб гэтым таксама сведчаць матэрыялы раскопак. Гарадскія сядзібы мелі інды- відуальную ўнутраную планіроўку. Але былі і агульнапрынятыя элементы ся- дзібнага добраўпарадкавання. Так, на іх тэрыторыі рабіліся сметнікі, якія рэ- гулярна прысыпаліся зямлёй або спальваліся. Падвор'і чысціліся ад навоза і бруду, пасыпаліся шчапой. У гарадах частымі з’яўляюцца знаходкі шматлікіх ям з бытавымі адкідамі (сметнікі), дзе сустракаецца значная колькасць ар- хеалагічных матэрыялаў. Гэта фрагменты керамікі, зламаныя бытавыя і гас- падарчыя рэчы, прылады працы, рэшткі костакжывёл. Выкідныя ямы розных храналагічных узроўняў добра фіксуюцца стратыграфічна. Яны не абавязкова выкопваліся спецыяльна . Магчыма, гэта былі рэшткі зруйнаванай гаспадар- чай пабудовы (пограба ці будаўнічай ямы), якія запаўняліся рознымі адхо- дамі і смеццем, а потым засыпаліся. У Мінску на тэрыторыі сядзібы з камен- нымі збудаваннямі знойдзена яма для вапнавай рошчыны, якая выкарыстана ў якасці сметніка (мал. 127). Такая ж яма сустрэта і пад час раскопак па вул. Талстога, 15 у Віцебску, дзе былі адкрыты падмуркі пабудовы XVIII ст. Яна таксама была ператворана ў сметнік. Выграбныя ямы, сметнікі, зафіксаваны на тэрыторыі Мірскага замка. Глыбіня адной такой ямы 2,7 м. Датуецца яна знаходкай кафлі 1583 г. (Трусов, 1985. С. 408—410). Выкідныя ямы часта сустракаліся ў раскопках Магілёва, пра што сведчаць праслойкі залы і зямлі. Датуюцца магілёўскія выграбныя ямы XVI—XVII стст. (Марзалюк, 1998. С. 124—125).
Раздзел МЯСТЭЧКІ 1.2.1. АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА МЯСТЭЧАК. ТЫПЫ ПЛАНІРОЎКІ Мястэчкі — самая дробная урбаністычная адзінка сярэднявечча — узнікаюць у XIV ст. Тапаграфія мястэчак залежала, перш за ўсё, ад сацы- яльна-эканамічных умоў іх з’яўлення. У адрозненне ад старажытных гарадоў і вёсак, якія засноўваліся ў найбольш спрыяльных геаграфічных пунктах на мясцовасці, большасць мястэчак фарміравалася каля ўжо існуючых двароў ці замкаў. У такіх варунках найлепшую пазіцыю на мясцовасці займалі двары ці замкі, а для мястэчак выбіралі найбольш зручнае для жыцця месца паблі- зу. Таму, калі для большасці гарадоў і вёсак быў характэрны прырэчны тып засялення, то сярод мястэчак сустракаюцца паселішчы, заснаваныя як на берагах рэк (азёр), так і на водападзелах. Тыпалогія мястэчак. Да першага тыпу мястэчак адносяцца Стоўбцы, Новы Свержань, Масты, Друя, Браслаў, Мядзел, Беразіно і інш. Часта мяс- тэчкі размяшчаліся на рачных тэрасах, паміж сухіх і вільготных участкаў, што з аднаго боку давала зручны доступ да вады, а з другога — засцерагала ад затаплення пад час разліву рэк. Тэрасавае размяшчэнне мелі Беніца, Вало- жын, Вілейка, Вязынь, Ілья, Краснае Сяло, Куранец, Лебедзева, Маркава і г. д. Некаторыя мястэчкі ўзнікалі ў балоцістых далінах, у нізінах (Маладзечна, Хоўхла) або на выспах сярод вільготных участкаў (Пячкоўскі Гарадок, Будс- лаў). Да другога тыпу мястэчак, заснаваных на водападзелах, належаць Дзярэчын, Рубяжэвічы, Смаляны, Ігумен, Крайск і інш. Пры закладанні на водападзелах паселішчы прывязваліся да існуючых тут сухапутных шляхоў (Барань, Зубрэвічы, Сталовічы, Дзівін, Дарогі (цяпер Старыя Дарогі) і інш). Геаграфічны фактар адыгрываў больш важную ролю пры фарміраванні тых мястэчак, якія ўзнікалі на месцы даўнейшых вёсак (Станькава, Сма- лявічы, Моталь, Астравец, Лагішын і інш.) або не былі звязаны з дварамі (Новы Свержань, Пясочнае, Ярэмічы). У першым выпадку планіроўка і забу- дова мястэчак залежала ад геаграфічных асаблівасцей той тэрыторыі, дзе існавала вёска. У другім — пры выбары месца для паселішча-мястэчка эка- намічныя і геаграфічныя фактары цесна перапляталіся. У тапаграфічнай су- вязі паміж дварамі і мястэчкамі можна заўважыць некалькі варыянтаў. Част- ка мястэчак была заснавана непасрэдна каля двароў (замкаў) феадалаў (Узда, Валожын, Варняны, Цэрын, Паставы). Другую групу мястэчак склада- юць тыя, якія былі заснаваны на невялікай (да 1 км) адлегласці ад феадаль- ных двароў (Ракаў, Рось, Любча, Шклоў). Некаторыя мястэчкі былі закладзе- ны на значнай адлегласці ад двара (больш за 1 км). Напрыклад, мястэчка Краснае Сяло (цяпер Краснае) размяшчалася за 3 км ад двара, а Стоўбцы — на адлегласці каля 4 км. Прыкладам падобных мястэчак з’яўляюцца таксама 54
Пескі, Косава, Ражанка. Пры гэтым мястэчкі маглі размяшчацца і на супраць- леглых берагах рэчак (Магільнае, Лебедзева). Планіровачная эвалюцыя мястэчак адбывалася ў агульнаеўрапейскім рэ- чышчь), хаця і мела пэўную спецыфіку. Гэтая спецыфіка заключаецца ў ста- тусе мястэчка як драбнейшай урбанізацыйнай мадэлі, у рамках развіцця якой назіралася надзвычай вялікая разнастайнасць планіровачных тыпаў. Тыя мястэчкі, колькасць дымоў у якіх не перавышала двух-трох дзесяткаў, часам маглі мала чым адрознівацца ад вёсак з характэрнай для іх прымітыўнай планіровачнай структурай. У буйнейшых жа мястэчках назіраліся прызнакі пла- ніровачнай структуры «мест». Так, пасля пераносу Шклова на адлегласць у 4 км з першапачатковага месца на бераг р. Днепр (мал. 24) ён далучае да сябе слабоды (прадмесця), утвораныя на аснове былых навакольных вёсак (Ляў- ко, 1996. № 2. С. 92—106). Такім чынам можна сцвярджаць, што ў рамках планіровачнай эвалюцыі мястэчак адбываўся пераход ад вёскі да горада ў агульнапрынятым разуменні гэтага слова, з плошчамі і разгалінаванай сет- кай вуліц. Для беларускіх мястэчак у адрозненне ад большасці гарадоў не ў такой меры быў характэрны знешні пояс абарончых (так званых «мескіх») умаца- ванняў, які разглядаецца даследчыкамі як важны элемент спецыфікі гарад- ской планіроўкі (Буннн, Саверенская, 1979. С. 134—135; Егоров, 1954. С. 102— 103). Яго мелі толькі некаторыя мястэчкі, такія, як Любча і Свіслач. Частка местачковай забудовы ў Радашковічах, Дуброўна была абнесена ўмацаван- нямі на пэўных этапах развіцця паселішча (Якнмовнч, 1991. С. 129—130, 153, 198, 300; Краўцэвіч, 1991. С. 104—106; ДГА Літвы, ф. ДА, № 3789, арк. 7—15). Адсутнасцю «мескіх» абарончых збудаванняў, якія б стрымлівалі пашырэнне забудовы і абумоўлівалі натуральны дэфіцыт зямлі ў іх граніцах, а таксама невялікімі памерамі мястэчак тлумачыцца меншая кампактнасць іх забудо- вы, якая ў буйнейшых гарадах выяўлялася ў тэндэнцыі па набыцці абрысаў, блізкіх да авала ці кола. Меншая кампактнасць местачковай забудовы вы- явілася і ў большых памерах дваровых участкаў — пляцаў, наяўнасць якіх з’яўляецца важнейшым сведчаннем гарадскога характару планіроўкі мястэчак. Узнікненне пляцавай забудовы з’явілася вынікам імкнення ўладальнікамі мястэ- чак павялічыць прыбыткі шляхам атрымання падаткаў за жылыя ўчасткі. Асаб- ліва інтэнсіўна разгарнулася ўвядзенне пляцавай забудовы пад час рэалізацыі валочнай памеры. Велічыня пляцаў у мястэчках была рознай і магла не супа- даць з велічынёй двароў, паколькі некаторыя гаспадаркі мелі больш ці менш за 1 пляц. Напрыклад, у мястэчку Крывічы ў 1639 г. памеры пляцаў вагаліся ад 11 да 38 прэнтаў (23,7 квадратнага метра), а памеры двароў — ад 5 да 64 прэнтаў, прычым большасць займала 20 і больш прэнтаў. У Пячкоўскім Гарадку ў 1646 г. пры памерах пляцаў ад 9 да 20 прэнтаў значная большасць двароў мела не менш як 15 прэнтаў, а максімальная велічыня двароў даходзіла да 30 прэнтаў. У Лебедзеве ў 1575 г. памеры пляцаў вагаліся ад 6 да 15 прэнтаў. У той жа час ве- лічыня пляцаў у буйнейшых гарадах была значна меншай: у Ашмянах у 1637 г. — ад 3 да 13 прэнтаў, у Брэсце ў 1566 г. — ад 0,5 да 8,5 прэнта, а ў Гродне ў 1560 г. пры велічыні сядзіб ад 0,5 да 12 прэнтаў больш паловы складалі ўчасткі паме- рамі ў 0,5, 1 і 1,5 прэнта (НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 1941, арк. 18 адв. —20; А<ЗА0, АК, бг. XXV, пг. 457. К. 22—24; Якнмовнч, 1991. С. 44, 252—253; Краўцэвіч, 1991. С. 85). Для большасці мястэчак, якія ўзнікалі на новых месцах, была ўласцівай рэгулярная планіроўка, гэта значыць, што такія мястэчкі забудоўваліся па 55
загадзя распрацаванаму плану. Натуральна, што пры планіроўцы гэтых мяс- тэчак іх стваральнікі не маглі не ўлічваць і геаграфічныя асаблівасці адпа- веднай мясцовасці. Галоўным кампанентам мястэчка з’яўлялася рыначная плошча («рынак»), на якой ажыццяўлялася большасць гандлёвых аперацый. Менавіта з яе і пачыналася фарміраванне новых паселішчаў. Пра гэта свед- чаць і археалагічныя даследаванні. Найбольш старажытныя матэрыялы, якія адносяцца да часу заснавання мястэчак, як правіла, знаходзяцца на тэ- рыторыі былога рынку. Як паказалі раскопкі ў Койданаве, па меры аддален- ня вуліц ад рыначнай плошчы колькасць ранніх матэрыялаў на іх паступова скарачаецца. У шэрагу выпадкаў местачковая забудова працяглы час абмя- жоўвалася толькі перыметрам рыначнай плошчы (Дакудава ў Лідскім павеце, Гавязна ў Навагрудскім павеце, Старынкі і Хоўхля ў Ашмянскім павеце) (АР„ сІ2. XXV, пг. 457. К. 2—4; Якммовмч, 1991. С. 324—325). У паселішчах з ры- начна-вулічнай структурай да рынкаў выходзілі ўсе або найбольш важныя местачковыя вуліцы. Такім чынам, рынак выступаў у якасці асновы планіро- вачнай структуры мястэчак (мал. 10). Этапы планіровачнага развіцця. Як і у гарадах, рыначная плошча мяс- тэчкаў знаходзілася непасрэдна побач з замкавымі ўмацаваннямі амаль да канца XV ст., а ў некаторых паселішчах (Свіслач) — і пазней. 3 XVI ст. яна размешчана на пэўнай адлегласці ад замкаў (Лоск, Любча, Маладзечна, Гальшаны) (Якнмовнч, 1991. С. 129—130, 193, 198—199, 204, 211—214, 300; ДГАЛітвы, ф. 1177, воп. 1, № 2757. А. 2—9). Рынак з’яўляўся элементам, які больш за ўсё падлягаў свядомаму рас- планаванню. Існавала тэндэнцыя да фарміравання чатырохвугольнага, най- часцей прамавугольнага ці квадратнага, рынку. Адзін з рынкаў мог зна- ходзіцца паблізу замка, другі адносіўся далей. У Дуброўна (мал. 22) быў ры- нак на тэрыторыі «Старога горада», а другі — на пасадзе Задняпроўскім (Якн- мовнч, 1991. С. 129—130). Чатырохвугольныя рынкі існавалі ў Беліцы, Га- радцу, Дзераўной, Дзівіне, Койданаве, Карэлічах, Лебедзеве, Моталі, Новым Двары, Пячкоўскім Гарадку, Хоўхле, Свіслачы, Старынках, Старым Мядзелі, Крывічах, Маладзечне, Новым Месце ў Радашковічах. Радзей сустракаліся трохвугольныя рынкі — Вілейка (Клевко, 1984. С. 8), Старое Места ў Радаш- ковічах) і так званыя «доўгія рынкі» (Жырмуны, Мікалаева, Сваяцічы, Глыбо- кае (Неууіепзка, 1938. 3. 43—45)). Разам з тым, на форму рыначнай плошчы моцна ўплывала сетка камунікацыйных шляхоў. Чатырохвугольныя рынкі ўзні- калі на месцы перакрыжавання двух дарог, трохвугольныя — на месцы развілкі адной дарогі, а «доўгія» — уздоўж адной камунікацыйнай восі (Мо- кеев, 1975. С. 4—6). Рынкі мястэчак і «мест» выконвалі не толькі гаспадарчыя функцыі, пас- тупова набываючы ролю асяродка ўсёй гарадской дзейнасці. Рыначныя плошчы забудоўваліся па перыметры жылымі дамамі. Тут жа размяшчаліся крамы і складскія будынкі. Існавала тэндэнцыя па размяшчэнню на рынку корчмаў (мал.67), прынамсі з XVII ст., калі колькасць іх у асобных пасялен- нях была нязначнай. На рынку размяшчаліся галоўныя, парафіяльныя кас- цёлы або цэрквы. У мястэчках, якія мелі Магдэбургскае права, на рынках будаваліся таксама ратушы, якія не ўваходзілі ў лінію іншых забудоў, а зай- малі асобнае месца на рынку, дамінуючы над астатнімі будынкамі. Значная роля рынкаў у жыцці мястэчак абумоўлівала вышэйшыя сумы падаткаў з рыначных пляцаў. Паводле артыкула 9 Уставы на валокі 1557 г. уладальнікі падобных участкаў мусілі плаціць з кожнага прэнта па 7,5 пенязя, 56
тады як з вулічных пляцаў бралася па 5 пенязяў за прэнт, а з прадмесных — па 1 пенязю. Асобную катэгорыю складалі не меўшыя дамоў агароднікі, якія павінны былі плаціць з кожнага пляцавага прэнта па 2,5 пенязя (РНБ, 1914. С. 548). Сумы, аналагічныя тым, якія былі адлюстраваны ва Уставе, плацілі за рыначныя і вулічныя пляцы мяшчане Мядзеля ў 1554 г. і Маркава ў 1636 г. Інвентар Лебедзева за 1575 г. абавязваў мяшчан плаціць з рыначных пляцаў з агародам, велічыня якіх раўнялася 8 прэнтам, па 6 грошаў, а з аналагічных пляцаў памерамі ў 6 прэнтаў — па 5 грошаў. 3 вулічных пляцаў з агародам у 8 прэнтаў лебедзеўцы давалі па 4 гроша, а з тых, якія раўняліся 15 прэнтам, — па 6 грошаў. У наступным годзе ўстаўная грамата літоўскім старастам і дзяр- жаўцам прадпісвала збіраць падаткі для ўтрымання памежных замкаў «у местах і мястэчках малых неўпрывіліяваных» у памерах 16 польскіх грошаў з рыначных дамоў, 8 грошаў з вулічных дамоў, 4 гроша з дамоў у прадмесцях і 1 грош з агародніцкіх «халуп» (НГАБ, ф.149, воп. 3, № 4, арк. 5, 18; АЗР, 1848. С. 193; СНотеі:о\л/зкі, 1876. С. 130). Натуральна, што ў падобных умовах існавала заканамернасць па больш шчыльнай забудове рыначных плошчаў і галоўных вуліц, што вялі непасрэдна да рынкаў (Якнмовнч, 1991. С. 11—12). Тыпы планіроўкі. У планіровачнай структуры гарадскіх пасяленняў, у тым ліку мястэчак, рыначная плошча заўсёды выступае як пункт, у адроз- ненне ад вуліц, для якіх была характэрная лінейная канфігурацыя. Верагод- на, гэта абумоўлівалася не толькі значэннем рынка як планіровачнага цэнтра «мест», але і характарам забудовы рыначнай плошчы — па перыметры, а не па двух баках вуліцы-дарогі. У сувязі з гэтым паводле асаблівасцей плані- роўкі можна ўмоўна выдзеліць мястэчкі з характарам забудовы цэнтрычна- геаметрычным (мястэчкі з заселенай толькі рыначнай плошчай), лінейным (мястэчкі з заселенымі толькі вуліцамі) і цэнтрычна-лінейным. У планіровач- ным развіцці мястэчак дзвюх апошніх груп можна вылучыць некалькі тыпаў. Да першага адносяцца мястэчкі з найбольш простай формай планіроўкі — аднавосевай. Для такіх мястэчак была характэрная наяўнасць адной або дзвюх вуліц, размешчаных на адной восі. Адпаведна з гэтым вылучаюцца два варыянты аднавосевай планіроўкі мястэчак — аднавулічныя і двухвуліч- ныя. Прыкладам першага варыянта дадзенай планіроўкі з’яўляюцца мястэчкі Крайск, Лоск, Рубяжэвічы, Ішкалдзь. Аднавосевую двухвулічную планіроўку мелі спачатку мястэчкі Ражанка, Краснае Сяло, Волма і інш. Для гэтых мяс- тэчак было характэрным размяшчэнне ўздоўж сухапутных шляхоў. Згаданыя вышэй мястэчкі заставаліся невялікімі па памерах паселішчамі не толькі ў час свайго заснавання, але і ў далейшым. Больш распаўсюджаным тыпам гістарычнай планіроўкі мястэчак Бела- русі быў мнагавосевы (дзве, тры і больш восей). Мнагавосевасць у забудове мястэчак дасягалася ў выніку прыразання да размешчаных на адной лініі вуліц іншых, якія ішлі ў іншым накірунку, што парушала адналінейнасць планіроўкі паселішчаў і стварала ўмовы для набыцця імі абрысаў, блізкіх да авала ці кола. Планіроўка двухвосевых паселішчаў мела некалькі варыянтаў. У першым варыянце дзве местачковыя вуліцы адыходзілі ад месца іх злу- чэння ў розных напрамках або адна з вуліц прыразалася да галоўнай, магістральнай, дзелячы яе на дзве часткі (Косава, Дзярэчын, Крывічы, Ста- рое Сяло, Свіслач). У другім — дзве вуліцы, якія разыходзіліся ў процілеглых накірунках, мелі адзіную, магістральную вось, а трэцяя ішла ў іншым напрам- ку (Магільная, Дзеляцічы, Валожын, Жыровічы). Да дадзенага тыпу плані- роўкі адносяцца і тыя мястэчкі, у якіх чатыры размешчаныя перпендыкуляр- 57
на вуліцы ўтвараюць у плане «крыж» (крыжовая планіроўка). Да ліку такіх мястэчак трэба аднесці Поразава, Бусяж, Лунна. Падобную планіроўку мела і Любча, аднак у ёй «перакрыжаванне» ўтваралася з дзвюх паралельных вуліц, якія ішлі датыкальна да рыначнай плошчы, што размяшчалася паміж імі. У першым варыянце мястэчкі фарміраваліся як двухвулічныя, у другім — як трохвулічныя, а ў трэцім і чацвёртым — як чатырохвулічныя паселішчы. Частка мястэчак сфарміравалася спачатку як паселішчы з трохвосевай планіроўкай. У дадзеным выпадку тры вуліцы адбягалі ад месца іх злучэння ў розных накірунках і не мелі агульнай восі. У якасці прыкладу такіх мястэчак можна назваць Станькава, Ілью, Івянец, Дзераўную, Зэльву і інш. Трохвосевую планіроўку маглі мець і мястэчкі з чатырма вуліцамі, дзве з якіх размяшчаліся на адной лініі, а дзве астатнія — на розных (Рось). Наступным відам планіроўкі мястэчак Беларусі з’яўляецца радыяльны. Паселішчы з такой планіроўкай фарміраваліся, як правіла, каля буйных феа- дальных двароў і замкаў і ўяўлялі сабой шматвулічныя паселішчы. Яны за- сноўваліся на найбольш зручных для жыццядзейнасці месцах, пры гандлёвых шляхах. Ад цэнтральнай плошчы дадзеных мястэчак адыходзілі ў выглядзе веера вуліцы ў напрамку да населеных пунктаў, двароў, замкаў. Характэр- ным прыкладам мястэчак з радыяльнай планіроўкай з’яўляюцца Койданава, Карэлічы, Здзяцел, Новы Двор, Пружаны, Дзівін, Круглае, Старобін і інш. Тыя мястэчкі, што ўзнікалі каля прыстаняў на буйных рэках, вызначаліся асобым тыпам планіроўкі — прырэчным. У такіх мястэчках існавала, як пра- віла, адна магістральная вось, якая была скіравана паралельна рацэ. Гэта магла быць адна вуліца (у Стоўбцах) або дзве, якія з’яўляліся працягам адна адной (у Новым Свержані). Ад гэтай галоўнай магістралі перпендыкулярна рацэ адыходзілі іншыя вуліцы мястэчка, якія звязвалі яго з прыстанню і мес- цам, дзе размяшчаліся пабудовы для складвання вывозімых тавараў. Па- добную планіроўку мелі таксама Ярэмічы, Пясочнае, Чашнікі. Найчасцей вуліцы, звязаныя з рынкам, выводзілі да дарог, якія вялі да іншых населеных пунктаў, што адбівалася на іх назвах. У многіх мястэчках існавала вуліца Віленская; геаграфічнае размяшчэнне асобных мястэчак абу- моўлівала наяўнасць у іх вуліц Полацкай, Мінскай, Пінскай, Мядзельскай і г. д. Назва падобных вуліц не заўсёды была пастаяннай і магла змяняцца ў за- лежнасці ад дынамікі значэння пасяленняў, якія ляжалі на той ці іншай даро- зе. Так, напрыклад, адна з вуліц Маладзечна называлася то Хожаўская, то Ракаўская; другая з цягам часу змяніла назву «Лебедзеўская» на «Віленская» (Якнмовнч, 1991. С. 211—214; ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2757, 2824, 2854, 2928). У Лебедзеве вуліца Насілаўская была перайменавана ў Вялікую, а затым — у Мінскую (КМФ-5, воп. 1, № 2027, арк. 1—4; ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2885, арк. 2—5 адв.) У некаторых мястэчках, як правіла мнагавулічных (5 і больш вуліц), што ўяўлялі сабой паселішчы з ускпадненай планіровачнай структурай, некато- рыя вуліцы не былі непасрэдна звязаны з рыначнай плошчай, а прыразаліся да іншых вуліц (Лебедзева, Маладзечна, Ракаў, Гарадзец (Берасцейскі па- вет) і інш.) Некаторыя мястэчкі, прынамсі на ранніх этапах свайго існавання, маглі ўвогуле не мець забудаванай. рыначнай плошчы. Перш за ўсё гэта тычыцца найбольш архаічных паселішчаў, сфарміраваных на базе існуючых раней вёсак, што ляжалі на адной камунікацыйнай восі, абапал дарог да ўладаль- ніцкіх двароў ці замкаў. Прыкладам такіх мястэчак можа служыць Крайск 58
канца XVI ст., які не меў дакладна аформленага і лакалізаванага рынку, ро- лю якога выконвала, па ўсёй верагоднасці, уся вуліца. Можна заўважыць таксама прыклады звужэння рынку да пэўнага адрэзка вуліцы, дзе стаяў культавы будынак. Падобную планіроўку можна заўважыць у мястэчку Лоск у пачатку XVII ст. (АВАК, 1908. С. 129—131; НГАБ, КМФ-5, воп.1, № 2217, арк.1—9). Назіраліся выпадкі адсутнасці рыначнай плошчы і ў шэрагу мястэчак, ад- навосевая планіроўка якіх была парушана прырэзкай да вуліц-рынкаў дадат- ковых вуліц, якія першапачаткова таксама ляжалі ўздоўж камунікацыйных шляхоў. Так, у пачатку XVII ст. у мястэчку Крывічы ад галоўнай вуліцы, якая вяла ад феадальнай сядзібы да мядзельскай дарогі, адыходзіла яшчэ адна, якая пераходзіла ў дарогу на Куранец. Рынак тут у гэты час не ўзгадваецца; хутчэй за ўсё яго функцыі выконвала галоўная вуліца, дзе размяшчаліся кар- чма і шынок (НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 1940, арк. 1—2 адв.). Не мелася рынку і ў мястэчку Старыя Дарогі паводле Інвентару за 1668 г., хаця ў паселішчы ў гэты час існавалі тры вуліцы (Якнмовпч, 1991. С. 332). Цікавы прыклад знік- нення рынку ў выніку часовай, але надзвычай значнай дэградацыі планіро- вачнай структуры назіраецца ў Маладзечне, дзе ў першай чвэрці XVII ст. ме- лася ўсяго дзве вуліцы (ДГА Літвы, ф.1177, воп. 1, № 2824). Далейшай ста- дыяй росту такіх мястэчак з’яўлялася закладанне ў месцы перакрыжавання вуліц-дарог рэгулярнай рыначнай плошчы. Так, ужо да 1639 г. у месцы злу- чэння вуліц узнік рынак у Крывічах, падзяліўшы былую галоўную вуліцу на дзве самастойныя (НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 1941, арк. 1—22). У выпадках, калі да адной вуліцы прыразаліся ў розных месцах некалькі, участак паміж імі мог ператварыцца ў выцягнуты «доўгі рынак» (Буннн, Саверенская, 1979. С. 147, 172). У асобных выпадках можна заўважыць існаванне рыначнай плошчы, якая, тым не менш, не была забудавана. Падобная сітуацыя мела месца ў сярэдзіне XVI ст. у мястэчку Свіслач (Якнмовнч, 1991. С. 300). Вуліцы. Значнае месца ў фарміраванні планіровачнага аблічча бела- рускіх мястэчак мелі формы злучэння вуліц з рыначнай плошчай і паміж са- бой. Шырокае распаўсюджанне атрымала злучэнне вуліц з вугламі прама- вугольных ці квадратных рынкаў такім чынам, што працягам аднаго з бакоў вуліцы з’яўлялася адна з ліній забудовы рынку. Падобнае размяшчэнне вуліц, якія за межамі пасялішчаў пераходзілі ў важнейшыя дарогі, дазваляла ў тарговыя дні не перасякаць рыначную плошчу, а рухацца ўздоўж яе бакоў, што аблягчала падвоз грузаў. Такую планіроўку вуліц і рынку прынята назы- ваць гатычнай (Квнтннцкая, 1983. С. 29; Локотко, 1991. С. 63). Гатычную або блізкую да гатычнай планіроўку мелі Маладзечна, Лебедзева, Ілья, Ста- ры Мядзел, Пячкоўскі Гарадок, Крывічы і г. д. Была, хаця і ў значна меншай ступені, прадстаўлена ў беларускіх мястэч- ках таксама барочная планіроўка, з забудовай у ансамблі з феадальнай ся- дзібай — размяшчэннем панскага двара на рыначнай плошчы або стварэн- нем галоўнай планіровачна-камунікацыйнай восі, якая звязвала маёнтак з «местам». Прыклады барочнай планіроўкі, узнікшай пазней за гатычную, прыносіць забудова мястэчак Валожын і Паставы (Запко\л/зкі, 1897. 8. 81 — 82; Локотко, 1991. С. 63). Акрамя мястэчак з ўласна барочнай планіроўкай часта сустракаліся па- селішчы з вуліцамі, што звязвалі рыначную плошчу з феадальнай сядзібай. Падобныя вуліцы, якія часам мелі назву «Дворская» або «Замкавая», існавалі ў Крывічах, Пячкоўскім Гарадку, Лоску, Крайску, Маладзечне, Ільі, 59
Круглым, Новым Двары і г. д., прычым у болынасці выпадкаў гэта былі га- лоўныя, найбольш заселеныя вуліцы. Такім чынам, галоўнымі планіровач- нымі дамінантамі тут з’яўляліся рынак і феадальны двор. Для некаторых шматвулічных мястэчак на позніх стадыях іх развіцця бы- ла характэрнай так званая ампірная (квартальная) планіроўка, пры якой не- калькі вуліц, што размяшчаліся перпендыкулярна і паралельна рыначнай плошчы, утваралі асобныя кварталы: Скідзель (Гродзенскі павет), Беліца (Лідскі павет), Ражана (Слонімскі павет), Чавусы (Аршанскі павет). Ускладненне планіровачнай структуры мястэчак і павелічэнне колькасці вуліц, часта не злучаных з рынкам і не выводзіўшых да важнейшых камуніка- цыйных шляхоў, магло быць звязана са з’яўленнем дадатковых планіровач- ных дамінант у выглядзе культавых будынкаў, фальваркаў, мытных пунктаў і г. д., што таксама адбівалася на іх назве. У Лебедзеве ў XVI і XVII стст. ме- лася вуліца Заварта, якая выводзіла да карчмы, што выконвала функцыі «варты» і мытнага пункта (Запко\л/зкі, 1897. 3. 133; НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 2027, арк. 1—4). Вуліца Фальваркавая існавала ў мястэчках Ілья, Пячкоўскі Гара- док і г. д. Вуліца Касцельная была прадстаўлена ў Мастах, Новым Двары, Смаргоні. Да царквы Спаса выводзіла вуліца Спаская ў Моталі. У Лынтупах адна з вуліц называлася «ад млына», у Карэлічах і Магільным узгадваецца вуліца Маставая. У назвах некаторых вуліц знаходзіла адлюстраванне іх велічыня, канфі- гурацыя, а таксама спецыфіка іх размяшчэння. Вуліцы Тыльная, Зарэчная і «над выпустам» меліся ў Лебедзеве. У першай палове XVIII ст. адна з тутэй- шых вуліц была перайменавана ў Вялікую (НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 2029. арк. 11—17). Да сярэдзіны XVII ст. Вялікая і Малая Замкавыя вуліцы існавалі ў Маладзечне. У шэрагу паселішчаў мелася вуліца Крывая (Дзівін, Іўе, Ка- рэлічы). У Любані адна з вуліц называлася Балотная, у Мастах — Водная (вяла да Нёмана), у Новым Двары — Забалотная і г. д. Адносна рэдка ў мястэчках сустракаліся вуліцы, атрымаўшыя назву ў за- лежнасці ад заняткаў жыхароў (гэта тлумачыцца невялікімі памерамі мястэ- чак і адпаведна слабай канцэнтрацыяй у іх рамеснікаў адной спецыяльнасці) або іх нацыянальнай (рэлігійнай) прыналежнасці. У Дзятлаве існавала вулі- ца Дубатоўкаў, у Смаргоні — Скамарошая, у Маладзечне — Агародніцкая, у Ільі — Руская і Гарбарская. Гарбарская (Кажамяцкая) вуліца мелася таксама ў Круглым і Новым Свержані. У Беліцы ўзгадваецца вуліца Яўрэйская (Якн- мовнч, 1991. С. 29, 134, 187, 237, 318; ДГА Літвы, ф. 1274, № 113, арк. 7—11). Трэба адзначыць, што ў некаторых мястэчках іх гістарычная планіроўка з цягам часу паддавалася больш ці менш значным зменам. Гэта знаходзіла сваё адлюстраванне ў асноўным ва ўскладненні планіровачнай структуры паселішчаў, што было звязана са з’яўленнем новых вуліц. Напрыклад, у Зэльве, паводле Інвентару 1616 г., існавала тры вуліцы (трохвосевая плані- роўка), а ў канцы XVIII ст. паселішча, як сведчыць яго план, мела планіроўку, блізкую да квартальнай. Мястэчка Косава, якое ў канцы XVI ст. скпадалася з дзвюх вуліц, у канцы XVIII ст. таксама набывае рысы паселішча з кварталь- най планіроўкай. 3 другога боку, ёсць мястэчкі, дзе на працягу пэўнага адрэзка часу назі- ралася спрашчэнне планіровачнай структуры. Змяншэнне колькасці вуліц у такіх паселішчах было часта звязана з разбурэннямі пад час войнаў. Да ліку такіх мястэчак адносіцца, напрыкпад, Пясочнае. Паводле інвентароў 1638 і 1642 гг. тут налічвалася восем вуліц, а пасля вайны Маскоўскай дзяржавы з 60
Рэччу Паспалітай (1654—1667 гг.) засталося пяць. Толькі ў XIX ст. колькасць вуліц у гэтым мястэчку паступова павялічваецца. Яшчэ больш яскравым прыкладам з’яўляецца мястэчка Маладзечна, у якім з 1623 па 1724 г. не толькі катастрафічна зменшылася колькасць вуліц (з 7 да 2), але нават ры- начная плошча як планіровачная адзінка знікае. У цэлым для мястэчак За- ходняй Беларусі была характэрная больш развітая планіровачная структура і разгалінаваная сетка вуліц, тады як сярод усходнебеларускіх мястэчак бы- ла ў большай ступені прадстаўлена планіроўка лінейная, аднавосевая (з за- будаванай адной вуліцай) або трохвосевая (Т-падобная). У меншай ступені прадстаўлены тут дакладна аформленыя рыначныя плошчы, якія маглі за- мяняцца пашырэннем рыначнай часткі вуліц. Тэрытарыяльна-тапаграфічнае развіццё. У планіровачна найбольш развітых мястэчках маглі ўзнікаць прадмесці (Круглае, Маладзечна, Паста- вы, Чашнікі) або новыя, дадатковыя «места» (Дуброўна, Мір, Масты, Радаш- ковічы). Прадмесці вырасталі з даўніх слабод і засценкаў пры мястэчках. У прадмесці Машкова і Казлова, напрыклад, перараслі ў другой палове XVIII ст. аднайменныя засценкі, што існавалі тут яшчэ ў сэрэдзіне гэтага стагоддзя. Прадмесці маглі фарміравацца як побач з асноўнай часткай паселішча, так і на пэўнай адлегласці ад яе. Так, у Паставах прадмесце Зарэчча ўзнікла на супрацьлеглым беразе ракі. За ракой сфарміравалася і аднайменнае прад- месце ў Круглым. Двух- і больш часткавая структура ў мястэчках узнікала пры з’яўленні альтэрнатыўнага «места», якае магло акрэсляцца архаічным тэрмінам «пасад». Знайсці дакладную розніцу паміж прадмесцем і новазак- ладзеным «местам» не заўсёды лёгка, хаця можна меркаваць, што апошняе мела выразную тэндэнцыю да набыцця альтэрнатыўнага рынку. Вакол асоб- ных рынкаў праходзіла фарміраванне Старога і Новага Мест у Радашко- вічах, прычым кожнае з іх ў другой палове XVIII ст. мела ўжо досыць разві- тую планіровачную структуру. Ужо ў сярэдзіне XVI ст. з дзвюх аўтаномных частак, падзеленых ракой, складаліся Масты, прычым рынак, ад якога ады- ходзілі тры вуліцы, мела не толькі старая частка мястэчка, але і новая (тут да яго прымыкала нават пяць вуліц). 3 трох частак (Старога Места, а такса- ма Задубровенскага і Задняпроўскага пасадаў) складалася ў другой палове XVII ст. планіровачная структура Дуброўна (мал. 22). Забудаваныя рынкі меліся ў Старым Месце і Задняпроўскім пасадзе, тады як у Задубровенскім пасадзе былі заселеныя толькі тры вуліцы. У любым выпадку з’яўленне Но- вага Места было эвалюцыйна больш развітым планіровачным элементам, чым прадмесце. Так, у мястэчку Мір у XVI ст. Новае Места вырасла з былых Слонімскага і Мінскага прадмесцяў. У асобных выпадках у планіровачную структуру мястэчка маглі ўключац- ца элементы, якія выпадаюць з агульнай схемы. Прыкладам такіх элементаў можа служыць тэрыторыя замкаў, сувязі якой з «местам» маглі мяняцца ў залежнасці ад запатрабаванняў замкавых функцый умацаванняў. У якасці прыкладаў падобнай зменлівасці можна прывесці Радашковічы, дзе на мес- цы былога феадальнага замка ў XVIII ст. існаваў «астрог», заселены местач- коўцамі. У выніку археалагічных даследаванняў, якія былі праведзены ў вадазбо- ры Нёмана, было высветлена, што гістарычная планіроўка мястэчак працяглы час захоўвала свае старадаўнія формы. Як правіла, на тэрыторыі сучасных паселішчаў, якія з’яўляліся мястэчкамі, лёгка вызначыць месцазнаходжанне рыначнай плошчы. Трэба, праўда, адзначыць, што з цягам часу рыначныя 61
плошчы ў некаторых мястэчках маглі павялічвацца, а планіроўка і забудова цэнтральнай часткі мястэчак ў выніку змяняліся. Сляды старадаўняй плані- роўкі можна адшукаць у працэсе археалагічных раскопак. У Стоўбцах культур- ныя пласты з рэшткамі сярэдневяковых матэрыялаў удалося адшукаць на тэрыторыі сучаснага сквера (колішняга рынку). Было высветлена, што пасля XVII—XVIII стст. гэтая частка мястэчка не забудоўвалася, што сведчыць пра некаторыя змены ў планіроўцы дадзенага паселішча. Доўгі час не падлягала зменам і планіроўка тых тэрыторый мястэчак, дзе існавалі культавыя будынкі (касцёлы, цэрквы, кляштары і г. д.) Так, у Стоўбцах дамініканскі кляштар з касцёлам быў заснаваны разам з мястэчкам у першай чвэрці XVII ст. і гэта мясцовасць захоўвала старадаўнюю планіроўку і не забудоўвалася ажно да 60-х гадоў XX ст., калі касцёл быў разбураны. У шурфах, закладзеных на гэтым месцы, пераважаюць археалагічныя знаходкі XVII—XVIII стст. — пе- рыяду заснавання і найбольш інтэнсіўнага функцыянавання кляштара. У пошуках месцазнаходжання культавых будынкаў важнае значэнне ма- юць старадаўнія назвы вуліц мястэчак. Напрыклад, у Ракаве шурфы, закла- дзеныя ў канцы вуліцы «8-га сакавіка» (ранейшая Дамініканская), далі ар- хеалагічныя матэрыялы, характэрныя для кляштараў. Захавалі свае першапачатковыя напрамкі і старажытныя вуліцы большасці мястэчак. Напрыклад, назіранні, праведзеныя ў час пракладкі траншэі ўздоўж самай даўняй і вялікай вуліцы ў мястэчку Узда (цяпер Ленінская, а раней Вялікая), паказалі, што гэтая вуліца не змяншала свой накірунак з моманту ўзнікнення мястэчка. Значную захаванасць планіроўкі гістарычнай часткі мястэч- ка засведчылі шурфоўка і назіранні за землянымі работамі ў Маладзечне. Местачковыя двары ў мінулым размяшчаліся ўшчыльную да вуліц. Таму болыш шматлікія і старажытныя знаходкі ўдаецца атрымаць у тых выпадках, калі шурфы ці раскопы знаходзіліся побач з вуліцамі (Івянец). Шурфы ж, за- кладзеныя на адлегласці некалькіх метраў ад ранейшых вуліц (Койданава, Рубяжэвічы), утрымліваюць, як правіла, ужо больш познія па часе матэрыя- лы (XIX—XX Стст.). 1.2.2. АСАБЛІВАСЦІ МАТЭРЫЯЛЬНАЙ КУЛЬТУРЫ МЯСТЭЧАК Галоўнымі функцыямі мястэчак былі гандаль і абслугоўванне кірмашоў і гандлёвых сухапутных і водных шляхоў, на якіх звычайна і засноўваліся гэ- тыя паселішчы. Таму ў мястэчках, нават невялікіх, было па некалькі корчмаў, пры якіх нярэдка меліся памяшканні для адпачынку заезджых гандляроў ці абознікаў, шмат пякарняў, бровараў, саладоўняў. Колькасць кузняў таксама была большай, чым патрабавалі інтарэсы ўласна мястэчка і яго наваколля, бо кавалі перакоўвалі коней і рамантавалі колы гандляроў і возчыкаў. Так, напрыклад, у мястэчку Любча ў 1644 г. на 144 двары прыходзілася 5 корч- маў, 4 кузні, 9 саладоўняў, 29 бровараў і столькі ж пякарняў (асобныя мес- тачкоўцы мелі па 2 і 3 пякарні) (падлічана па: АІехапсІго\л/іс2, 1962). (Пя- карней у вясковай забудове называлі хату з печчу для выпечкі хлябоў. Аднак аналіз падворнай забудовы Любчы паказвае, что не менш за 20 пякарняў мелі вытворчае прызначэнне.) Прадстаўнікоў іншых рамесных спецыяль- насцей, не звязаных з абслугоўваннем гандлю і гандлёвых шляхоў, было няшмат: некалькі шаўцоў, краўцоў, слесараў, маляр і, магчыма, ганчар. 62
Аднак, паколькі інтэнсіўнасць гандлю ў мястэчках не была пастаяннай, а функцыянаванне гандлёвых шляхоў пры перавазе вывазу збожжа мела ў пэўнай ступені сезонны характар, жыхары мястэчак, у тым ліку і рамеснікі, вымушаны былі займацца таксама сельскагаспадарчай працай. Да таго ж частка жыхароў мястэчак наогул была звязана выключна з земляробствам. Гэтая акалічнасць паўплывала на характар местачковай культуры, якая спа- лучала рысы, уласцівыя як гораду, так і вёсцы. Маёмасная дыферэнцыяцыя сярод насельніцтва мястэчак была больш значнай і выразнай, чым у сялян. У той жа Любчы кошт забудовы жыхароў вагаўся ў 1644 г. ад 6 да 160 коп. Паколькі культурны слой мястэчак звычайна не захоўвае дрэва, дадзе- ных, атрыманых пры археалагічных раскопках, для характарыстыкі забудо- вы недастаткова. Больш поўныя звесткі даюць пісьмовыя крыніцы. Такса мястэчка Любча 1644 г. называе наступныя тыпы жылых пабудоў: ізба чор- ная (варыянты: з сенцамі, з сенцамі і каморай, з сенцамі і свяцёлкай), свят- ліца (варыянты: вялікая, з сенцамі, з сенцамі і каморай, з сенцамі і свя- цёлкай, з прысценкам; згадваюцца таксама святліца без печы і святліца без печы і вокнаў). Для жылля выкарыстоўваліся таксама «іздэбкі», але часцей яны служылі для гатавання ежы ў цёплую пару года («іздэбка для варэння») і для захоўвання прадуктаў. Іздэбкі-жытлы маглі мець пры са- бе каморы і сенцы. Гаспадарчыя пабудовы прадстаўлены клецямі, каморамі, свірнамі, спіх- лерамі, спіжарнямі, стайнямі, хлявамі, клунямі, асецямі, адрынамі, азніцамі, ёўнямі, гумнамі, піўніцамі (склепамі). Асобныя клеці і свірны будаваліся на падклеццях. Склепы (піўніцы) маглі размяшчацца асобна або пад каморамі, свіранамі, пякарнямі. Пабудовы вытворчага прызначэння: бровары, саладоўні, пякарні, кузні, як і корчмы, знаходзіліся непасрэдна ў дварах местачкоўцаў. ЛазнІ, як і студні, меліся далёка не ў кожным двары. Крыніца называе лазні чорныя, лазні з сенцамі, з прысценкам. Большасць пабудоў рабіліся з бярвенняў, але некаторыя хлявы, адрыны, гумны і сенцы былі хварасцяныя. Дахі крыліся саломай, зрэдку драніцай. Двары агароджваліся плотам або тынам, вароты былі простыя, з замётам, з пакрыццём (дахам). Матэрыялы раскопак дапаўняюць звесткі пісьмовых крыніц. Так, на тэры- торыі былога мястэчка Гарадзішча пад Мінскам раскапаны рэшткі двух жы- лых і адной гаспадарчай пабудоў другой паловы XVI — першай паловы XVII ст. і XVII ст. (даследаванні Ю. А. Заяца). Пад жылымі пабудовамі меліся вялікія падвалы. Памеры падвала пад пабудовай другой паловы XVI — першай па- ловы XVII ст. 4,5x3,5 м пры глыбіні 2 м; падвал пад пабудовай XVII ст. быў большым: толькі даследаваная яго частка мела памеры 6,25x4,65 м, што сведчыць аб значных памерах самой пабудовы. Глыбіня падвала ад уз- роўню паверхні 1,7—1,8 м. Пабудовы з падобнымі падваламі мелі драўляную падлогу. Знаходкі шматлікіх фрагментаў аконнага шкла паказва- юць, што дамы мелі вокны са шклянымі шыбамі. Унутры гаспадарчай пабудовы таксама мелася паглыбленне (да 0,7 м ад тагачаснай паверхні) з драўлянай падлогай і сценкамі, забранымі дошкамі або жэрдкамі. Шырыня гэтай ямы 1,3 м, даўжыня прасочана часткова, на 1,7 м. Выкарыстоўвалася яна для захоўвання збожжа. 63
Фрагменты драўляных і адной мураванай пабудовы выяўлены пры пракладцы газаправода ў Талачыне (Левко, 1993. С. 32). У асобных мяс- тэчках вуліцы масціліся дрэвам — тыповая рыса гарадской культуры Драўляныя насцілы ў 2—3 ярусы прасочаны таксама ў Талачыне (Ляўкс 2000. С. 112) (мал. 12). У мястэчках Гальшаны, Лебедзеў, Маладзечна, Мядзель знойдзена пля- скатая і хвалістая дахоўка. Відавочна, што асобныя дамы там былі пакрыты дахоўкай. Такім чынам, па свайму характару (вялікія памеры, наяўнасць падвалаў шкляныя шыбы, драўляныя падлогі, спалучэнне хат і святліц з сенцамі, ка- морамі і свяцёлкамі) жылыя пабудовы заможных местачкоўцаў не адроз- ніваліся ад дамоў гараджан. У той жа час насычанасць двароў гаспадарчым пабудовамі (у некаторых мелася, напрыклад, некалькі хлявоў), наяўнасць гумнаў, ёўняў, азніц, адрын, нарэшце, самі памеры двароў збліжалі забудову местачкоўцаў з дварамі заможных сялян. Даволі рана ў дамах местачкоўцаў з’явіліся печы з кафляй. Так, у мястэч- ку Гарадзішча знойдзены гаршкападобныя кафліны з круглым і квадры- фалійным вусцем другой паловы XIV—XV ст. Гаршкападобная і міскападоб- ная кафля знойдзена ў Гальшанах і Суботніках (Краўцэвіч, 1987. С. 26; Паз- няк, 1985. С. 405). У сярэдзіне XVI—XVII ст. кафляныя печы, як можна мер- каваць па матэрыялах раскопак Гальшан, Гарадзішча, Любчы, Маладзечна. Міра (мал. 128: III), Суботнікаў, робяцца звычайнай з'явай у мястэчках Найбольш распаўсюджанымі былі вырабы з раслінным арнаментам і ма- тывамі «каванага металу», аднак сустракаюцца і такія рэдкія віды арна- менту, як партрэтны (Гарадзішча, Любча). Пры гэтым у мястэчках выка- рыстоўвалася пераважна тэракотавая і манахромная паліваная кафля. Знаходкі паліхромнай кафлі адзінкавыя (яны маглі служыць каляровымі ўстаўкамі ў манахромную паверхню печы). 3 канца XVII ст. печы ў мяс- тэчках рабілі пераважна з неарнаментаванай тэракотавай або паліванай манахромнай кафлі. Керамічны посуд местачкоўцаў мала чым адрозніваўся па асартыменце ад гарадскога. Аднак дамінуючым відам сталовага посуду былі міскі. Талеркі. кубкі і стопкі ў культурным слоі мястэчак трапляюцца значна радзей, чым у гарадскім. Але ў адрозненне ад вёскі ў мястэчках часцей сустракаецца сілезская белагліняная кераміка (Гарадзішча, Жыровічы, Лебедзева. Лоск, Маладзечна, Мядзель, Суботнікі) і рэйнская («каменны тавар»), а таксама маёлікавы посуд (Ганецкая, 1996. С. 74; Здановіч, 1984. С. 357' Позняк, 1985. С. 405). У XVI—XVIII стст. у побыт местачкоўцаў даволі шырока ўвайшоў шкляны посуд, як тарны (бутлі, бутэлькі, кварты, штофы), так і сталовы (чаркі, стопкі шкляніцы, куфлі, келішкі). Яшчэ адна рыса, якая збліжае местачковую матэрыяльную культуру з га- радской — наяўнасць замкоў і ключоў у пластах XIV—XV стст. Напрыклад. у мястэчку Гарадзішча знойдзены ключы і замкі тыпаў В-1, Г, Д, Е (паводле наўгародскай класіфікацыі). Прыкладна ў той жа час, што і ў гараджан, у по- быт местачкоўцаў увайшоў жалезны двухзубавы відэлец (Гарадзішча). Ть- повай гарадской рысай з’яўляецца наяўнасць у культурным слоі мястэча* жалезных падковак ад скуранога абутку. А вось прадметы ўзбраення, рыш- тунак вершніка і верхавога каня не ўласцівыя культурнаму слою мястэчка Адзінкавыя знаходкі шпор могут быць звязаны з наведваннем шляхціцам 64
корчмаў і кірмашоў або з ваеннымі дзеяннямі, якія не абміналі мястэчак. Не знойдзены пакуль што ў мястэчках і мастацкія вырабы з каляровых металаў і косці, якія сустракаюцца ў гарадах. Паколькі ў адрозненне ад сялян насельніцтва мястэчак было больш уцягнута ў тавара-грашовыя адносіны (што вынікае з самога прызначэння гэтых паселішчаў), у культурным слоі значна часцей, чым у вёсцы, сустрака- юцца медныя, білонавыя і срэбныя манеты. Хоць мястэчкі вывучаны археалагічна яшчэ недастаткова, усё ж папя- рэдне можна адзначыць, што ў іх матэрыяльнай культуры дамінуюць рысы, уласцівыя гарадам, аднак не ўсе яны выступаюць гэтак выразна, як у гора- дзе. У той жа час забудова мястэчак спалучае рысы, уласцівыя як гораду (жылыя пабудовы), так і вёсцы (колькасць і характар гаспадарчых пабудоў). Далейшае вывучэнне мястэчак дазволіць ахаракгарызаваць іх матэрыяль- ную культуру больш поўна і грунтоўна. 5 Зак. 37В
Раздзел ЗАМКІ 1.3.1. ПАНЯЦЦЕ «ЗАМАК», ТЫПЫ ЗАМКАЎ Паняцце «замак». Слова «замак» прыйшло да нас з польскай мовы. У Вялікім княстве Літоўскім і ў Рэчы Паспалітай гэтым словам абазначаліся ўмацаванні рознага прызначэння: сядзібы феадалаў, былыя дзядзінцы гара- доў, паселішчы пераважна ваеннага характару, якія ўзводзіліся для абароны краю і стратэгічных пунктаў. Пазней, з XVIII ст., замкамі называлі мураваныя турмы. У XIV—XV стст. у дачыненні да ўмацаваных сядзіб, а іншы раз і да былых дзядзінцаў ужываўся таксама тэрмін «двор». Трэба адзначыць, што і ў Заходняй Еўропе ў сярэднявеччы паняцце «замак» не было строга дэтэр- мінаваным. Напрыклад, Дж. Бакачыо ў сваім вядомым творы пісаў: «Замок есть тот же город, только меньшнх размеров» (Боккаччо, 1989. С. 12). Падобная нявызначанасць паняцця «замак» нагадвае сітуацыю з тэрмі- нам «горад» у старажытнарускай лексіцы, калі гэтым словам акрамя ўласна гарадоў абазначаліся іх структурныя ўмацаваныя часткі, самі ўмацаванні (валы, абарончыя сцены), агароджы манастыроў і храмаў, памежныя крэ- пасці і нават часовыя палявыя ўмацаванні. Калі ж замак зрабіўся аб’ектам навуковага вывучэння, узнікла патрэба ў дакладным дэтэрмінаванні гэтага паняцця. У краінах класічнага феадалізму пад ім, як правіла, разумеюць: каралеўскую або сеньёральную рэзідэнцыю; умацаваную сядзібу феадала; вялікі дом, сядзібу ў вясковай мясцовасці (апошняе — з другой паловы XVI—XVII ст.). У беларускай медыявістыцы падобных падыходаў не назіраецца. Падставай для атрыбутацыі замка звы- чайна з’яўляецца згадванне паселішча пад гэтай назвай у пісьмовых крыні- цах ці наяўнасць у ім умацаванняў. Такім чынам вырашалі гэтую праблему Зм. I. Даўгяла і Б. Р. Брэжго, пры гэтым апошні лічыў магчымым далучаць да замкаў і «ўмацаванні ў кшталце шанцаў» (Брэжго, 1933. С. 3). Блізкую да іх пазіцыю займаў і М. А. Ткачоў. На яго думку, пасля ўвядзення ў шмат якіх беларускіх гарадах Магдэбургскага права іх гандлёва-рамесныя часткі, што мелі ўласныя ўмацаванні, пачалі называцца месцамі, а дзядзінцы з ма- дэрнізаванай фартыфікацыяй — замкамі. Паступова тэрмін «замак» стаў ужывацца ў дачыненні да ўсіх відаў умацаванняў, і з распаўсюджаннем яго з канца XV — пачатку XVI ст. на ўмацаванае жыллё феадалаў «акрамя ваен- на-архітэктурнага аспекту набыў яшчэ і аспект сацыяльны — адміністра- цыйны» (Ткачоў, 1978. С. 43). Справядліва крытыкуючы тых аўтараў, якія неправамерна ўжывалі ў дачыненні да гарадскіх умацаванняў Беларусі тэрмін «крэпасць», Ткачоў, аднак, палічыў памылковым і выкарыстанне яго для такіх помнікаў, як Туроўля, Суша, Сітна і інш., толькі таму, што ні ў бела- рускай, ні ў тагачаснай рускай мовах гэты тэрмін не ўжываўся (Ткачоў, 1978. С. 43—44). М. А. Ткачоў і А. К. Краўцэвіч, які падзяляў яго думку (Краўцэвіч, 66
1991. С. 64), не заўважылі перспектыўнасці выкарыстання гэтага тэрміна для вылучэння ўмацаваных паселішчаў з дамінуючымі ваеннымі функцыямі. Аднясенне да замкаў усіх умацаваных паселішчаў, якія фігуруюць у кры- ніцах пад гэтым расплывістым, няпэўна вызначаным тэрмінам, затушоўвае сацыяльны змест паняцця. Менавіта адмова ад дакладнай дэфініцыі тэрміна, на наш погляд, прывяла Ткачова да разгляду ў манаграфіях, прысвечаных зам- кам, і ўласна гарадскіх абарончых збудаванняў (Ткачев, 1987. С. 49—50, 62, 65, 80—93, 172—177; Ён жа, 1991). Трэба адзначыць, што ў малых і сярэдніх гарадах, якія ў разглядаемы перыяд былі прыватнаўласніцкімі, былыя дзядзінцы не адразу ператварыліся ва ўладальніцкія замкі. Напрыклад, археалагічнае вывучэнне Заслаўскага замка паказала, што дзядзінец яшчэ доўга адыгрываў ролю агульнагарадскога ўмацавання і толькі ў пачатку — першай палове XVI ст. трансфармаваўся канчаткова ў сеньёральную рэзідэнцыю, побач з якой знаходзілася «месца» (уласна горад) (Заяц, 1995. С. 118—121). У Клецку Дольны замак (колішні вакольны горад) толькі ў пачатку XVII ст. цалкам адышоў пад рэзідэнцыю Радзівілаў (Поздняков, 1991. С. 10). Паказальна, што ў некаторых прыват- наўласніцкіх гарадах і мястэчках, якія ўзніклі ў XV—XVI стст., замак адразу будаваўся за межамі горада, на некаторай адлегласці ад яго. Сярод дзяржаўных гарадоў толькі ў Гродне адбылася хуткая трансфарма- цыя былога ўмацаванага цэнтра ў сапраўдны замак — вялікакняскую, а потым каралеўскую рэзідэнцыю. У іншых гарадах, нават буйных (цэнтрах удзелаў, а потым намесніцтваў, ваяводстваў), былыя дзядзінцы, хоць і сталі называцца замкамі, не страцілі ранейшую сацыяльную сутнасць: разам з рэзідэнцыяй князя (намесніка, ваяводы) у іх знаходзіліся дамы баяр (шляхты) і гараджан (мяшчан). Так, у дакументах ад 18 чэрвеня і 4 кастрычніка 1535 г. згадваецца дворышча Івана Скарыны, «што у замьку Полоцьком суть», якое пасля смерці Івана зрабілася прадметам судовай цяжбы паміж яго зяцямі — полацкімі мяшчанамі Міхнам Аўсянікавым і Ескам Сцяпанавічам (Беларускі архіў, 1930. Т. 2. С. 263). Бліжэй да сярэдзіны XVII ст. у замках Віцебска большасць пляцаў і дамоў нале- жалі прадстаўнікам феадальнага саслоўя, але мяшчане яшчэ не былі выціснуты з замка ў месца. Згодна з Інвентаром 1639 г., 12,24% дамоў Верхняга замка на- лежалі мяшчанам, 73,47% — панам (астатнія — асобам, сацыяльны статус якіх дакладна не пазначаны). На Ніжнім замку таксама было некалькі мяшчанскіх і яўрэйскіх дамоў і нават сінагога (Мікнізкі, /а\л/асІ2кі, 1999. 8. 28—31). Падобна, што ўмацаваныя цэнтры каралеўскіх гарадоўтак і не ператварыліся канчаткова ў «калектыўныя замкі феадалаў». У беларускай археалагічнай навуцы замкі дзяржаўных гарадоў звычайна разглядаюцца як структурная частка горада, і артэфакты, здабытыя пры іх раскопках, шырока выкарыстоўваюцца для характарыстыкі матэрыяльнай культуры горада XIV—XVIII стст. Такім чынам, з усіх умацаваных паселішчаў, якія ў крыніцах называюцца замкамі, сапраўднымі замкамі у сацыяльным сэнсе гэтага слова, з’яўляюцца; — вялікакняскія (каралеўскія) рэзідэнцыі; — сеньёральныя рэзідэнцыі (уладальніцкія замкі ў прыватнаўласніцкіх гарадах і мястэчках, цэнтрах латыфундый); — умацаванае жыллё феадалаў у вясковай мясцовасці. Трэба адзначыць, што, калі сеньёральным рэзідэнцыям папярэднічалі ўмацаваныя цэнтры гарадоў X—XIII стст., час трансфармацыі апошніх у зам- кі вызначаецца не па пачатку ўжывання ў дачыненні да іх гэтага тэрміна, а па 5* 67
зменах ў сацыяльным прызначэнні, якія фіксуюцца пісьмовымі або археа- лагічнымі крыніцамі. Вялікія дамы ў неўмацаваных сядзібах, якія ў Заходняй Еўропе ў XVI— XVII стст. таксама называліся замкамі, на тэрыторыі Беларусі распаўсюдж- ваюцца з XVIII ст. і называюцца палацамі (Ружаны, Свяцк, Шчорсы і інш.). Што тычыцца ўмацаванняў чыста вайсковага прызначэння, якія служылі для абароны рубяжоў або значных стратэгічных пунктаў (асабліва пашыраны яны былі ў XVI ст.), то замкамі, у поўным сэнсе гэтага слова, яны не з’яўляліся і, на нашу думку, могуць абазначацца як замкі-фартэцыі або замкі-крэпасці. Тыпы замкаў. Тыпалогія замкаў XIV—XVIII стст. пакуль што не распра- цавана належным чынам. М. А. Ткачоў падзяляў іх на замкі агульнадзяржаў- нага прызначэння і прыватнаўласніцкія, вылучаючы сярод апошніх групу з бастыённымі ўмацаваннямі. Асобна разглядаліся замкі-кастэлі першай па- ловы XIV ст. (Ткачоў, 1978. С. 141). У пазнейшай публікацыі ён далучыў замкі- кастэлі да агульнадзяржаўных (Ткачев, 1987. С. 222). Падобную класіфікацыю нельга лічыць удалай, паколькі тып замка не вызначаўся яго прыналежнас- цю. Апошняя, да таго ж, не была нязменнай: дзяржаўныя замкі маглі пера- давацца ў прыватную ўласнасць і наадварот. Напрыклад, рашэннем сейма Рэчы Паспалітай у 1775 г. у дзяржаўнае ўладанне быў вернуты Ляхавіцкі за- мак. Некаторыя даследчыкі падзяляюць замкі на групы па матэрыялу, з яко- га тыя пабудаваны (Мнтяннн, Вараксмн, 1960; Якімовіч, 1989). Пры разгорнутай класіфікацыі ўсе гэтыя акалічнасці, зразумела, трэба ўлічваць, але ў аснову яе павінна класціся сістэма фартыфікацыі і планіроўкі замкаў. М. А. Ткачоў апрача вылучэння замкаў-кастэляў і бастыённых у сваіх працах абмежаваўся толькі агульнай характарыстыкай накірункаў, тэндэн- цый у замкавым будаўніцтве (Ткачоў, 1978. С. 43, 57). I. М. Чарняўскі вылу- чае тып «канвенцкага дома» (канвентхауза), да якога адносіць Стары замак у Гродне часоў Вітаўта і Мядзельскі замак (Чарняўскі, 1993. С. 66). Такім чы- нам, відавочна, што пэўныя крокі ў распрацоўцы тыпалогіі беларускіх замкаў XIV—XVIII стст. зроблены. Але працяг гэтай працы патрабуе як пашырэння кола даследуемых замкаў, так і больш дэталёвага іх вывучэння, тым больш што шмат якія замкі маюць складаную будаўнічую гісторыю. Па гэтай прычы- не мы абмяжоўваемся толькі агульнай характарыстыкай іх тыпаў. 3 XIV ст. пачынаецца новы этап у развіцці мастацтва фартыфікацыі на Беларусі. Хоць у будаўніцтве некаторых замкаў захоўваюцца традыцыі па- пярэдняга перыяду, вызначальным было распаўсюджванне прынцыпова но- вых тыпаў умацаванняў. Ужо ў пачатку стагоддзя ўзводзяцца Лідскі і Крэўскі замкі-кастэлі. Размяшчаліся яны на невялікіх пагорках на абалоне пры суто- ках дзвюх рэчак. Гэта стварала дадатковыя перашкоды для ворагаў, але разам з тым не дазваляла ў далейшым узводзіць новыя лініі абароны. Замкі мелі форму чатырохвугольнікаў з дзвюма вежамі, якія размяшчаліся ў вуглах па дыяганалі (мал. 45). У Лідскім замку вежы не выступалі за перыметр сцен, што не дазваляла весці фланкіруючы абстрэл бліжэйшых падыходаў да іх і павялічвала «мёртвую прастору», у якой атакуючыя маглі дзейнічаць практычна беспе- рашкодна. У Крэўскім замку магутная Княская вежа выходзіла за лінію муроў і фланкіравала заходнюю і паўночную (з праёмам праезду) сцены. Аднак вялікія аконныя праёмы трэцяга і асабліва другога паверхаў зніжалі абарон- чыя якасці вежы. Акрамя сцен і вежаў, усе іншыя пабудовы гэтых замкаў, за адзіным выключэннем, былі драўляныя. 68
Іншы прынцып фартыфікацыі быў выкарыстаны ў Гродзенскім замку, уз- ведзеным у канцы XIV — пачатку XV ст. Ён займаў тэрыторыю былога дзя- дзінца на высокім пагорку на правым беразе Нёмана. Абарончыя муры прак- тычна паўтаралі канфігурацыю пляцоўкі пагорка і ў плане набліжаліся да трохвугольніка (мал. 49:3). У лінію сцен быў уключаны і палац, тыльны фа- сад якога быў прыстасаваны для патрэб абароны. Замак меў пяць вежаў: чатыры прамавугольныя (у тым ліку і вежа-брама) і высокую круглую. Усе вежы выступалі за вонкавую лінію муроў, фланкіруючы іх, а круглая вежа — яшчэ падыходы да брамы і мост праз роў. Усё ж не ўсе вежы былі разме- шчаны ўдала: так, з мысавай вежы практычна не магла фланкіравацца сця- на над берагам Нёмана, а з вежы, якая стаяла з боку горада, маглі прыкры- вацца толькі падыходы да палаца ў той меры, у якой гэта дазвалялі контр- форсы (мал. 49:1,3). Трапіць у замак можна было толькі праз тэрыторыю былога вакольнага горада, якая таксама была ўмацавана (Ніжні замак), ці пад мурамі апошняга, па схіле берага. Але, нягледзячы на некаторыя неда- хопы фартыфікацыі, Гродзенскі замак у XV ст. быў самым магутным на тэ- рыторыі Беларусі. Блізкім да Гродзенскага па фартыфікацыі і размяшчэнні быў Навагрудскі за- мак (мал. 50:а). Але яго будаўнічая гісторыя больш складаная. Доўгі час у ім спалучаліся мураваныя і драўляныя ўмацаванні і толькі ў канцы XV — пачат- ку XVI ст. ён стаў цалкам мураваным. Канчаткова ж фартыфікацыйная сістэма яго сфарміравалася ў XVI ст. (Ткачоў, 1978. С. 47—50). Як і ў Гро- дзенскім, вежы Навагрудскага замка (за выключэннем Дазорцы) выступалі за вонкавую лінію абарончых сцен. Далейшае развіццё гэты тып атрымаў у замках Мірскім, Любчанскім, Мядзельскім, у Ст. Быхаве і ў Смалянах. Мірскі замак пачаў будавацца ў пачатку XVI ст. Ён меў у плане форму ня- правільнага чатырохвугольніка з выступаючымі вежамі па вуглах і праязной вежай, якая падзяляла папалам заходнюю сцяну (мал. 50:в). Ніжняя частка вежаў чатырохгранная, верхняя — васьмігранная. Апрача баявой галерэі сцены мелі яшчэ ніжні ярус байніц для мушкетнага бою. Меліся байніцы і ў кожным з пяці ярусаў вежаў. Цяжка, аднак, пагадзіцца з М. А. Ткачовым, што большасць байніц прызначалася для гарматаў (Ткачев, 1987. С. 148—150). Гэтаму пя- рэчыць таўшчыня муроў (1,4—1,8 м) і вышыня байніц над узроўнем падлогі: пасля кожнага стрэлу гармату, якая зараджалася праз жарало, трэба было ўцягваць з байніцы ў вежу, а сектар абстрэлу і магчымасць змяняць прыцэл былі значна абмежаваныя. Верагодна, большасць байніц у вежах прызначаліся так- сама для мушкетаў або зацінных пішчаляў. У паўднёва-заходняй і паўночна- заходніх вежах на ўзроўні карніза, а на брамнай вежы на ўзроўні 3-га паверха меліся машыкулі. Спачатку жылыя памяшканні знаходзіліся ў адной з вежаў зам- ка, пазней да дзвюх сцен быў прымураваны палац, які перакрыў частку байніц. У адрозненне ад Гродзенскага і Навагрудскага замкаў у Мірскім больш увагі на- дадзена знешняму аздабленню (Мнтянмн, 1958. С. 152—154). Любчанскі замак пабудаваны на невысокім, штучна павялічаным пагорку. 3 трох бакоў ён быў прыкрыты ровам, з поўначы — Нёманам. У плане замак прамавугольны (64x87 м) з вуглавымі вежамі, якія выступалі за лінію сцен і фланкіравалі іх. Вежы ў плане блізкія да квадрата, у самай вялікай (10,15x9,8 м), паўднёва-заходняй, верхні ярус васьмікантовы. У ніжнім яе ярусе — праём праезду. Памеры паўднёва-ўсходняй вежы 8,3x8,3 м. Палац, пабудаваны з боку ракі, быў уключаны ў лінію сцен. Розная сістэма муроўкі, памераў цэглы, адсут- насць перавязкі падмуркаў вежаў і сцен паказваюць, што замак узводзіўся не 69
адначасова, перыяд будаўніцтва ахоплівае другую палову XVI — пачатак XVII ст. (Ткачев, 1978. С. 71—72; Чарняўскі, Саітгарэева, 1984. С. 30—31). Замак «Белы Ковель» у Смалянах займаў невялікае ўзвышша на правым беразе р. Дзярноўка. Прылеглая да пагорка частка поплава штучна затапля- лася вадой, і замак пераўтвараўся ў астраўное ўмацаванне. У плане ён меў форму чатырохвугольніка з трох’яруснымі вуглавымі вежамі (мал. 25). Яшчэ адна пяціярусная вежа, пяцівугольная ў плане, размяшчалася побач з пра- ездам у паўночна-ўсходняй сцяне (Ткачев, 1987. С. 190). Мядзельскі замак займаў невысокі пагорак на востраве воз. Мястра. Абарончыя збудаванні размяшчаліся па перыметры пляцоўкі (мал. 48:6). Замак меў складаную будаўнічую гісторыю. У XV ст., верагодна, у ім спалу- чаліся мураваныя і драўляныя ўмацаванні. У XVI ст. замак стаў цалкам му- раваным. Тыльны фасад палаца, пабудаванага каля галоўнай вежы, быў уключаны ў лінію абарончых сцен. Абарона замка ў XVI ст. была ўзмоцнена бастэямі (Ткачоў, 1978. С. 96). Замак у Старым Быхаве быў пабудаваны ў пачатку XVII ст. (мал. 54). Ён замыкаў з усходу галоўную плошчу горада (апошні меў рэгулярную плані- роўку), а ўсходняя частка замка размяшчалася сярод валоў і бастыёнаў га- радскіх умацаванняў, што ішлі ўздоўж берага Дняпра, і фланкіравала Па- дольную браму горада (Квнтннцкая, 1983. С. 33—35). Ад тэрыторыі горада замак аддзяляўся вадзяным ровам, праз які да двухпавярховай замкавай брамы вёў пад’ёмны мост. Замак меў форму няправільнай трапецыі. Яго за- будова ўваходзіла ў лінію абарончых муроў. 3 боку горада да брамы прымы- калі аднапавярховыя пабудовы, на вуглах стаялі двухпавярховыя васьміву- гольныя вежы. Ва ўсходняй частцы знаходзіўся двухпавярховы палац з дзвюма чатырохпавярховымі вежамі. У канцы XVI — пачатку XVII ст. праяўляецца новая тэндэнцыя ў будаў- ніцтве мураваных замкаў на Беларусі, рысы якой ужо бачны ў замку Старога Быхава і перабудаваным у канцы XVI ст. замку ў Гродне (мал. 49:2; 61). Ак- цэнт робіцца на жылое памяшканне, абарончым элементам надаецца менш увагі. Да замкаў гэтага тыпу належыць Гальшанскі. Яго пабудовы рознай шырыні ўтваралі прамавугольнік памерамі 94,9x78,4 м з амаль квадратным унутраным дваром (65,4x57,4 м) (Чарняўскі, 1993. С. 151). Вуглавыя шасцігран- ныя вежы мелі ў плане невялікія памеры і ў роўнай ступені адыгрывалі ролю як элементаў фартыфікацыі, так і дэкору (мал. 50:6). Замак у Гайцюнішках (шы- рока вядомы пад назвай «дом-крэпасць») пабудаваны па праекце яго ўла- дальніка — начальніка каралеўскіх збудаванняў у Вільні галандца П. Нон- харта (у будаўніцтве прымаў удзел інжынер-фартыфікатар Ван Дадэн). Па сваёй канструкцыі ён набліжаецца да тагачасных замкаў-палацаў Заходняй Еўропы. Гэта прамавугольная (34x15 м) двухпавярховая пабудова з невя- лікімі таксама двухпавярховымі круглымі ў плане вежамі па вуглах. Цэнтраль- ная частка галоўнага корпуса трохпавярховая і выступае за фасад будынка (мал. 55:2). Але такі тып пабудоў не мог атрымаць шырокае распаўсюджанне на Беларусі ў вельмі неспакойным XVII стагоддзі. Да іншага тыпу належаў замак у Іказні. Ён быў пабудаваны на востраве, форму якога штучна наблізілі да чатырохвугольніка. Уласна замак займаў больш высокую паўднёва-ўсходнюю частку вострава. На астатняй месціўся падзамак з гаспадарчымі службамі; ён быў умацаваны невысокім валам. Ад падзамка замкавы пагорак аддзяляўся штучнай сажалкай, якая злучалася з возерам. Праз яе да праезду ў замак вёў драўляны мост. Умацаванні замка 70
складаліся з мураваных і драўляных сцен. Апошнія стаялі на гліняным валу. У паўночным вуглу замка на курганападобным пагорку мелася вежа. Яшчэ адна вежа стаяла асобна — блізка да паўднёвага вугла замка, дзе востраў мае мысападобны выступ. (Апісанні Іказненскага замка даюцца па публі- кацыях М. А. Ткачова і нашых уласных абследаваннях, паколькі, па незразу- мелых для нас прычынах, план замка, які апублікаваў Ткачоў, утрымлівае значныя памылкі, не пазбаўлена іх і апісанне замка (Ткачоў, 1978. С. 72—74. Рыс. 41; Ён жа, 1991. С. 105—106; Ён жа, 1993. С. 282—283). Аднак далёка не ўсе замкі XIV—XVII стст. былі мураваныя. Значная колькасць іх мела толькі дрэва-земляныя ўмацаванні і пераважна ці выключ- на драўляную забудову. Прынцыпы размяшчэння драўляных замкаў і іх фар- тыфікацыі практычна не адрозніваліся ад тых, што былі ўласцівы мурава- ным. Замкі ў Астрашыцкім Гарадку, Лоску, Радашковічах (мал. 55:1), Ракаве, Стары замак у Гальшанах былі пабудаваны на высокіх пагорках і канфігу- рацыя іх умацаванняў або падпарадкоўвалася абрысам пляцоўкі, або апош- няй штучна надавалі правільную геаметрычную форму. Іншыя замкі размя- шчаліся ў цяжкапрыступных месцах: на абалоне ракі, на пагорку сярод балота, на востраве ці паўвостраве (Езярышчанскі (мал. 57), Лыскаўскі, Маладзе- чанскі (мал. 47:а), Саламярэцкі). Некаторыя замкі ўзводзіліся на берагавых мысах (Стрэшын, Цяцерын) або на высокім абрывістым беразе ракі, аддзяляю- чыся ад прылеглай тэрыторыі валам і ровам, пераважна П-падобнай формы (Лагойскі, замак у Мышы). Асобныя замкі складаліся з дзвюх частак — улас- на замка і падзамка (Дубровенскі, Жлобінскі, Лыскаўскі). Земляныя ўмацаванні гэтых замкаў — вал і роў (вадзяны ці сухі) маглі мець розную магутнасць. Гэта залежала як ад рэльефу мясцовасці, так і ад значнасці замка і магчымасцей яго ўладальніка. Напрыклад, даволі слабымі, прымітыўнымі былі земляныя ўмацаванні замка ў Мышы, і цяжка зразумець, чаму М. А. Ткачоў далічыў яго да «магутнейшых замкаў таго часу» (дарэчы, дадзеныя аб параметрах замкавага рова ён значна перабольшыў) (Ткачоў, 1978. С. 60). Магутны вал меў Лагойскі замак. 3 супрацьлеглага ад ракі боку ў ім быў спуск у роў, прыкрыты земляным брустверам. Навальныя збуда- ванні складаліся з вежаў і гародняў. У некаторых замках замест гародняў ставілі паркан ці вастракол. Вежы маглі мець некалькі ярусаў. У адных зам- ках яны толькі крыху выступалі за лінію сцен, у іншых, як у Маладзечанскім, былі значна высунуты ў бок поля (мал. 47:а). У некаторых прыватнаўласніцкіх гарадах замкі захавалі канфігурацыю былых дзядзінцаў X—XIII стст. Умацаванні іх толькі павялічыліся ў вышыню і адпаведна ў шырыню (Заслаўе, Клецк, Лагойск, Друцк; пры абследаванні дзя- дзінца апошняга ў верхняй частцы вала знойдзены матэрыялы XII—XIII стст.) (Заяц, 1988. С. 25—26. Рнс. 95:1, 3). У Слуцку, асновай абароны якога былі ўласна гарадскія ўмацаванні, фартыфікацыя ўладальніцкіх замкаў, якія зна- ходзіліся ў цэнтры горада, засталася, верагодна, нязменнай з часоў дзядзін- ца і вакольнага горада. Не бачны сляды значных пераробак умацаванняў эпохі Кіеўскай Русі ў уладальніцкіх замках Брагіна, Давыд-Гарадка, Турава. Сур'ёзнай пагрозай для замкаў стала паспяховае развіццё артылерыі. Пры гэ- тым у крыху лепшай сітуацыі былі замкі, пабудаваныя ў балоцістай мясцовасці або на астравах, дзе няпростай справай было выкарыстанне цяжкіх гармат для пра- ломных батарэй. У іншых замках, каб паменшыць эфекгыўнасць варожай артыле- рыі, ствараліся дадатковыя лініі абароны, якія на некалькі дзесяткаў метраў адста- ялі ад замкавых муроў. Сам замак такім чынам ператвараўся ў цытадэль. 71
3 улікам новых прынцыпаў абароны быў пабудаваны Геранёнскі замак (канец XV — пачатак XVI ст.). Уласна замак займаў невялікі, верагодна, штучнага паходжання пагорак. Форма яго была кпасічнай: сцены таўшчынёй 1,4 м утваралі квадрат памерамі 27 х 27 м. Па вуглах меліся вежы дыяметрам 8 м. Палац яшчэ ў сярэдзіне XVI ст. быў драўляным; пазней да паўднёва- заходняй сцяны замка прымуравалі двухпавярховы жылы корпус. Пагорак быў абкапаны ровам, за якім меўся яшчэ адзін вал вышынёй да 10 м. Яго ўнутраны схіл падмацоўвала мураваная сцяна вышынёй 4,5 і таўшчынёй 1,25 м, якая ў сваю чаргу падпіралася невысокімі контрфорсамі. Сцяна злу- чалася з чатырма сямікантавымі двухпавярховымі рандэлямі. Ніжні паверх рандэлі быў схаваны ў тоўшчу вала, другі ўзвышаўся над грэбенем. 3 усходняга боку на адным вуглу меўся трохвугольны выступ, з якога фланкіраваліся подступы да праезду, зробленага ў ніжнім паверсе суседняй рандэлі (мал. 46:1). Перад знешнім валам таксама меўся роў (Ткачоў, 1978. С. 75—78). Такі самы прынцып фартыфікацыі меў і Гарадоцкі замак, пабудаваны, верагодна, у пачатку XVI ст. (мал. 46:2). Аднак умацаванні яго былі больш простымі, верагодна, з прычыны большай натуральнай абароненасці (ручаі, балоцістая мясцовасць). Пляцоўка памерамі 60x40 м, дзе знаходзіўся ўласна замак, была абкружана ровам шырынёй 25—30 м, які мог запаўняцца вадой. За ровам знаходзіўся вал вышынёй каля 10 м з верхняй пляцоўкай шырынёй да 2 м. 3 усходняга боку захавалася аснова для вежы дыяметрам 7 м. Вежа і абарончыя сцены былі драўляныя. 3 унутранага боку вала ёсць тэраса, шырыня яе на розных участках 4,5—10 м. Па ёй праходзіла дарога, якая злучала браму і мост праз унутраны роў. Астатняя частка тэрасы магла выкарыстоўвацца для службовых і гаспадарчых пабудоў. Пры раскопках цэнтральнай пляцоўкі знойдзены рэшткі мураванай канструкцыі, па якіх нельга вызначыць план, памеры і прызначэнне пабудовы. У другой палове — канцы XVI ст. пачынаецца будаўніцтва бастыённых уладальніцкіх замкаў (Нясвіжскі, Каралінскі, Жаберскі, Ляхавіцкі). Перабудоў- ваюцца пад бастыённую сістэму замкі ў Заслаўі і Высокім. Увесь цяжар аба- роны ў бастыённых замках клаўся на бастыёны, курціны і равы. Жылыя кар- пусы на замкавым палігоне, як правіла, не былі прыстасаваны для абароны (нават вежы выконвалі пераважна дэкаратыўную ролю) і з’яўляліся сапраўд- нымі палацамі. Некаторыя мураваныя замкі (Мірскі, Гальшанскі) абносяцца землянымі валамі з вуглавымі бастыёнамі. У бастыённых замках Беларусі выкарыстоўваліся розныя сістэмы (стара- і новаітальянская, старафранцуз- ская) ці спалучаліся элементы некалькіх сістэм. Аднак новаўвядзенні закра- нулі далёка не ўсе замкі. Адначасова з магутнымі бастыённымі ў XVII ст. суіснавалі мураваныя і драўляныя замкі з больш простымі, а іншы раз прымітыўнымі ўмацаваннямі. 1.3.2. АРХЕАЛАГІЧНАЕ ВЫВУЧЭННЕ ЗАМКАЎ Даследаванне беларускіх замкаў вядзецца ў двух накірунках: на падста- ве архітэктурных абмераў існуючых замкаў ці іх руін, а таксама вывучэння іх інвентароў, планаў, графічных выяў; на падставе археалагічных раскопак з прыцягненнем дадзеных пісьмовых і іншых крыніц. Першы накірунак мае вялікае значэнне, паколькі часта адзін інвентар можа даць значна больш дэталёвую, дакладную інфармацыю па замку (асаб- 72
ліва зруйнаванаму ці перабудаванаму), чым шматгадовыя раскопкі. Прыкпа- дам такога вывучэння з’яўляюцца працы Дз. I. Даўгялы, Е. Д. Квітніцкай, А. Я. Мі- цяніна, Ф. Маркоўскага, А. Грушэцкага, Ю. А. Якімовіча (Всеобцая нсторня архмтектуры, 1968. Т. 6. С. 457—463, 477— 483; Даўгяла, 1927. С. 60—64; Мнтяннн, 1954; Мнтянмн, Чантурня, 1958; Мнтяннн, Варакснн, 1960; Якнмо- внч, 1991. С. 81, 130—132, 155—157, 161—162, 212, 223—228, 247—250, 281—283, 306—308, 300—302; Магкомзкі, 1964; бгіізнескі), 1965). Аднак пісьмовыя і графічныя крыніцы вядомы далёка не па ўсіх замках і адносяцца яны да XVI і пераважна XVII—XVIII стст. Таму высветліць час за- снавання замка, прасачыць яго будаўнічую гісторыю, асаблівасці фар- тыфікацыйных збудаванняў без археалагічных раскопак проста немагчыма. Археалагічнае вывучэнне замкаў пачалося ў XIX ст. з апісання замкавых умацаванняў, здымкаў іх планаў (Тузгкіе\л/іс2, 1858а. 8. 33—68; Ён жа, 18586. 8. 99—133). На IX археалагічным з’езде (Вільня, 1893 г.) было прыня- та рашэнне аб даследаванні найбольш цікавых замкаў на Беларусі — За- слаўскага і Нясвіжскага, але ажыццявіць яго не ўдалося. Невялікія раскопкі Мірскага замка правёў у 1912 г. Ю. Ёдкоўскі (Нодковскнй, 1915. С. 54—72.). У 20—30-я гады XX ст. на тэрыторыі Заходняй Беларусі, якая ў той час уваходзіла ў склад Польскай дзяржавы, вяліся працы па кансервацыі замкаў у Гродне, Крэве, Лідзе, Навагрудку. У апошнім пад час узвядзення мемары- яльнага кургана А. Міцкевіча быў зняты пласт таўшчынёй да 2 м, пры гэтым знайшлі матэрыялы XIV—XVII стст. (Сйіііег, 1930/1931. 8. 181—188). Земляныя працы на Замкавай гары (Стары замак) у Гродне, пасля знаходак цікавых археалагічных матэрыялаў, перараслі ў сапраўдныя раскопкі, пры якіх ад- крыліся рэшткі замкавых умацаванняў і забудовы розных часоў (Эосіко\л/зкі, 1934. 8. 99—115; Оыгсгеуузкі, 1939). Матэрыялы гэтых раскопак, вывучэнне муровак існуючых пабудоў, а таксама інвентароў замка XVI і XVII стст., гравюр Гродна 1568 г. дазволілі Я. Вайцяхоўскаму ахарактарызаваць мураваныя пабудовы замка і рэканструяваць яго план на канец XIV—XV ст. (мал. 49:3) (\Л/о]СІесНо\л/зкі, 1938. 8. 130—131, 137—142). На тэрыторыі БССР у гэты перыяд раскопкі асобных замкаў вяліся толькі з мэтай адшукання напластаванняў больш ранняга часу — X—XIII стст. (Ляў- данскі, 1928. С. 83—84; Ён жа, 1930. С. 253—254). Археалагічнае вывучэнне замкаў аднавілася толькі ў канцы 60-х гадоў XX ст. Даследаванні вяліся М. А. Ткачовым, А. А. Трусавым, В. М. Ляўко, Ю. А. Зая- цам, А. К. Краўцэвічам, Г. М. Сагановічам, I. У. Ганецкай і інш. Аднак вынікі многіх з іх яшчэ не ўведзены ў навуковы ўжытак. Паказальныя ў гэтых адно- сінах публікацыі вядомага даследчыка замкаў М. А. Ткачова: усе тры яго ма- награфіі базіруюцца пераважна на пісьмовых і графічных крыніцах, а сціслыя высновы, зробленыя ім па ўласных раскопах, пададзены без належных, прынятых у археалагічнай навуцы абгрунтаванняў (Ткачоў, 1978; 1991; Ткачев, 1987). Маштабныя раскопкі праводзіліся ў Лідскім, Заслаўскім, Гродзенскім Старым, Мірскім і Крэўскім замках. Аднак падрабязныя публікацыі ёсць толькі па Заслаўскаму, Гродзенска- му замках і па матэрыяльнай культуры Мірскага замка (Заяц, 1995; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993; Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994). Інфармацыя па іншых помніках далёка не поўная: даюцца папярэднія вынікі даследаванняў або вынікі пэўнага іх этапу, характарызуюцца асобныя катэгорыі знаходак. Цікавыя звесткі па некаторых замках ёсць у навукова-папулярных публіка- цыях, дзе, у адпаведнасці з жанрам, яны прыведзены без доказнай базы 73
(Трусаў, 1990; Дзярновіч, Трусаў, Чарняўскі, 1993). Матэрыялы даследаван- няў некаторых замкаў, якія вывучаліся ў канцы XX ст. археолагамі аб’яд- нання «Белрэстаўрацыя», пакуль што наогул не ўведзены ў навуковы ўжытак. Для паказу вынікаў археалагічнага вывучэння замкаў мы прыцягваем перш-наперш добра даследаваныя помнікі, імкнучыся пры гэтым падаць усе іх тыпы. Разглядаюцца таксама замкі, пры раскопках якіх, пакуль па- раўнальна абмежаваных, былі атрыманы цікавыя і значныя вынікі (Глускі, Дуб- ровенскі, Езярышчанскі, Мядзельскі). Даследаванні замкаў Гарадоцкага, Іказньскага і Любчанскага, слаба адлюстраваныя ў публікацыях, улічаны пры характарыстыцы тыпаў замкаў. Паколькі матэрыяльная культура XIV—XVIII стст. разглядаецца асобна, каб пазбегнуць паўтораў, асноў- ную ўвагу мы надаем вывучэнню фартыфікацыі замкаў, іх планіроўцы і характару забудовы. Лідскі замак уваходзіць у лік найбольш даследаванных: раскопкамі М. А. Тка- чова, А. А. Трусава, А. К. Краўцэвіча, Я. Г. Звяругі ўскрыта каля 45% плошчы яго пляцоўкі — 3 260 кв. м. Пабудаваны замак на невялікім, штучна павялі- чаным пясчаным узвышшы ў сутоцы рэчак Лідзея і Каменка. Дату будаў- ніцтва даследчыкі называюць розную: 1323 г., пачатак XIV ст., 1330-я гады (Ткачоў, 1978. С. 28; Трусов, 1988. С. 36; Ткачоў, Трусаў, 1993. С. 368.) Пад час раскопак высветлілася, што пры разбіўцы плана замка будаўнікі зрабілі памылку, таму частку закладзенага падмурка ўсходняй сцяны яны пакінулі ў зямлі і скарэктавалі яе напрамак (Трусаў, 1990. С. 11). Замку на- далі форму няправільнага чатырохвугольніка з даўжынёй бакоў (сцен) 93,5, 63,5, 80 і 84 м. Вышыня сцен каля 12 м, таўшчыня ўнізе 2 м, уверсе 1,5 м. Падмуркі былі заглыблены, паводле Ткачова, на 1,1 м, паводле Трусава, на 0,7—0,9 м (Ткачоў, 1978. С. 32; Трусов, 1988. С. 37). Вонкавыя часткі сцен складзены на рошчыне з камянёў, рады якіх выраўноўваліся з дапамогай каменных або цагляных кліноў. Унутраная частка сцяны запаўнялася дроб- нымі камянямі. Цэгла выкарыстоўвалася для выкладвання вуглоў сцен і ве- жаў, скляпенняў, арак, байніц і дэкаратыўнага пояса. Завяршаліся сцены баявой галерэяй, бруствер якой меў таўшчыню 0,7 м. Байніцы пры адноль- кавай вышыні мелі тры варыянты шырыні, але ў гарызантальным плане ўсе яны нагадвалі трапецыю, звернутую шырокім краем у бок двара. Адлегласць паміж імі аднолькавая — 2,4 м (Ткачоў, 1978. С. 29—30). Дэкаратыўны пояс складзены ў тэхніцы вендскай (балтыйскай) муроўкі. Ва ўсходняй сцяне бліжэй да паўночнага яе краю меліся два праёмы для брамаў. Вышыня меншага 3 м, шырыня 2,5 м; параметры вялікага — адпа- ведна 6 і 4,5 м. Меншы праём завяршаецца спічастай, а вялікі — паўцыр- кульнай аркай. Да таго ж апошні меў разгрузачную спічастую нішу. Аснаван- не яго на 2,5 м вышэй за падэшву сцяны, што паказвае на наяўнасць маста, апошняя частка якога была, верагодна, пад’ёмнай. Трусаў мяркуе, што вялікі ўезд у замак быў зроблены пазней, у канцы XIV—пачатку XV ст., але доказаў гэтаму не прыводзіць (Трусаў, 1990. С. 53). У паўднёвай сцяне мелася па- тэрна (патаемны выхад), якая размяшчалася на 2 м вышэй узроўню замка- вага двара. Яе праём меў вышыню 3,1 м, шырыню 2,5 м. Унутры замка каля малой брамы знойдзены дрэнна захаваныя рэшткі каменнага падмурка пад- ковападобнай у плане формы пабудовы, якая, на думку Трусава, прызнача- лася для абароны ўезду з боку двара (Трусаў, 1990. С. 18). Замак мае дзве вежы, размешчаныя па дыяганалі ў паўднёва-заходнім і паўночна-ўсходнім вуглах. Паўднёва-заходняя мела знешнія памеры 11,3x11,3 м, 74
унутраныя 8,3x8,3 м. Ад яе захаваліся толькі фрагменты падмуркаў. Хоць яны не маюць перавязкі з замкавымі сценамі, даследчыкі, спасылаючыся на аднолькавую глыбіню залягання падмуркаў сцен і вежы, лічаць, што яны па- будаваны адначасова (Ткачоў, Трусаў, 1993. С. 368). Паўночна-ўсходняя вежа ў плане нагадвае крыху перакошаны прама- вугольнік з даўжынёй старон 12; 12,5; 12,3; 12,15 м. Унутраныя памеры 6,16; 6,57; 6,29; 6,46 м. У вышыню яна захавалася на 4—8 м. Падмуркі яе закла- дзены на 0,7—0,8 м глыбей, чым у сцен і першай вежы, таму яе лічаць больш позняй і вызначаюць час пабудовы другой паловай 80-х гадоў XIV ст. або канцом XIV — пачаткам XV ст. (Ткачев, 1987. С. 37; Трусов, 1988. С. 37). Пры гэтым Трусаў зыходзіць таксама з памераў цэглы і тыпу муроўкі, якія выкарыстаны пры будаўніцтве вежы. Тое, што вежа каля найбольш небяс- печнага месца — брамы была пабудавана не адразу, сведчыць, разам з ад- значанымі вышэй хібамі, аб недастатковай кампетэнтнасці фартыфікатараў. - 3 боку двара ў вежу вёў арачны ўваход. У паўднёвай сцяне расчышчаны дзве глыбокія нішы, верагодна, для печаў; у паўночнай і ўсходняй — па дзве паўцыркульныя нішы. Прасочаны сляды крыжовага нервюрнага скляпення, якое перакрывала першы паверх. У тоўшчы заходняй сцяны лесвіца шыры- нёй 1,01 м з драўлянымі прыступкамі на цаглянай аснове вяла на другі па- верх. Вежы і баявыя галерэі былі пакрыты дахоўкай паўцыркульнай формы. Ушчыльную ці ў непасрэднай блізкасці да замкавых сцен (выключаючы паўднёвую) размяшчаліся драўляныя пабудовы, некаторыя мелі каменныя падмуркі. Дамы для гарнізона мелі форму выцягнутага прамавугольніка шы- рынёй каля 4 м. Яны падзяляліся перагародкамі на асобныя памяшканні, у кожным з іх была печ. Асобна стаяў «дом каменданта». Ва ўсходняй частцы двара знаходзіліся два калодзежы (мал. 45:1). Забудова замка неаднаразова аднаўлялася пасля пажараў, але планіроўка значна не змянялася: дамы ўзводзіліся на ранейшых падмурках (Трусов, 1988. С. 38). Для ўзмацнення абароненасці замка з паўночнага боку быў пракапаны роў шырынёй каля 20 м, які злучыў Лідзею і Каменку і пераўтварыў замак у астраўное ўмацаванне. Аднак калі менавіта гэта адбылося, дакладна невя- дома. У цэлым жа можна канстатаваць, што пасля пачатку XV ст. значных зменаў у фартыфікацыі замка не адбывалася. За працяглы час функцыянавання замка былі перыяды, калі ён, верагод- на, з’яўляўся сеньёральнай рэзідэнцыяй. Але пераважна гэта быў дзяр- жаўны замак-фартэцыя. Крэўскі замак даследавалі М. А. Ткачоў, А. А. Трусаў, I. М. Чарняўскі; звестак па ўскрытай плошчы няма. Замак пабудаваны на абалоне бліз сутокаў рэчак Крэвянка і Шляхцянка. Час будаўніцтва дакладна не вядомы. Ткачоў вызначае яго 20-мі і нават 30-мі гадамі XIV ст., Трусаў, паводле сістэмы цаглянай кладкі муроўкі і рошчыны, датуе мяжой XIII—XIV стст. (Ткачоў, 1978. С. 34; Ён жа, 1987. С. 41; Трусов, 1988. С. 39). Аднак датыроўка па гэтых прыкметах не заўжды над- зейная. Напрыклад, па складу рошчыны Верхняя царква Старога замка ў Гродне прадатавана сярэдзінай — другой паловай XIII ст. (Левандаускас, 1974. С. 16, 27, 33, 35), тады як стратыграфія і археалагічны матэрыял пераканаўча сведчаць аб пазнейшым яе паходжанні. Дакладна высветлена, што спачатку замак меў толькі сцены (даўжыня іх 108,5; 71,55; 97,2 і 85 м, таўшчыня 2,5—3 м, вышыня 12—13 м), якія завяршаліся баявой галерэяй. Адлегласць паміж яе байніцамі была, як і ў Лідскім замку, 2,4 м. Тэхніка муроўкі сцен тая ж, што і ў Лідскім замку, але месцамі маюцца бессістэмныя ўключэнні цаглянай муроўкі. 75
Праз некаторы час да сцен былі прыбудаваны дзве вежы (мал. 45:3). Вялікая, Княская, вежа прымуравана звонку да паўночнай сцяны, але крыху ссунута адносна яе на поўнач, што дазваляла фланкіраваць і заходнюю сця- ну замка. Вежа перакрыла кавалак дэкаратыўнага пояса, які быў выкладзены з цэглы па вонкаваму фасаду. Мела яна не менш за тры паверхі. Лесвіца, якая захавалася на трэцім паверсе, магла весці як на чацвёрты паверх, так і на верхнюю баявую пляцоўку. Памеры вежы 18,65x17 м, вышыня больш за 25 м, таўшчыня сцен змяншалася знізу ўверх з 3 да 2,5—2,6 м. У сутарэнні бы- ла турма. Вялікія праёмы вакон другога і трэцяга ярусаў дазволілі М. Шча- каціхіну зрабіць выснову аб жылым прызначэнні гэтай часткі вежы (Шчака- ціхін, 1993. С. 147—148). Гэта пацвердзілася пазнейшымі раскопкамі, пры якіх было сабрана больш за дзве тысячы фрагментаў тынкоўкі з фрэскавым роспісам (Дзярновіч, Трусаў, Чарняўскі, 1993. С. 33). Трапіць у Княскую вежу можна было толькі праз баявую галерэю сцяны. У сутарэнне вёў ход у тоўшчы сцяны, ён перакрываўся арачным скляпеннем. Пры раскопках сутарэння зной- дзены рэшткі цаглянага слупа, які служыў апорай для гатычных скляпенняў. Малая вежа (11x10,65 м) была прымуравана знутры да паўднёва-ўсход- няга вугла замка і мела чатыры паверхі. Вежы і баявыя галерэі былі пакрыты паўцыркульнай дахоўкай (Трусов, 1988. С. 39). Згодна з «Хроннкой Лнтовской н Жомойтской», у 1338 г. Гедзімін даў Крэўскі замак сыну Альгерду. 3 гэтага моманту і да 1391 г. замак быў цэнтрам удзе- ла, г. зн. сеньёральнай рэзідэнцыяй. Таму, на наш погляд, нельга выключаць магчымасць перабудовы замка (узвядзенне вежаў, адна з якіх мела княскія пакоі) у канцы 30-х гадоў XIV ст. Раскопкамі высветлена, што падмуркі паўночнай сцяны замка былі за- глыблены да 0,95 м, іншых сцен — да 2 м. Яны складзены на вапнавай ро- шчыне з камянёў. Падмурак Княскай вежы мае вышыню 3 м; ён абапіраецца на падушку з гліны і дробных камянёў таўшчынёй у паўметра. Апошняя, як і падмуркі сцен, пакладзена на дубовыя і сасновыя плахі (Ткачоў, 1978. С. 35; Трусов, 1988. С. 39). Жылыя і гаспадарчыя пабудовы XIV—XVIII стст. канцэнтраваліся на ўзвы- шанай паўночна-заходняй частцы замкавага двара. Там жа знаходзілася кузня. Драўляныя пабудовы XVI—XVII стст. мелі каменныя падмуркі. Блізка да брамы знойдзены рэшткі квадратнай у плане мураванай пабудовы даўжы- нёй 8 м з сутарэннем, падлога якога была брукаваная. Вуглы і тамбур пабу- довы цагляныя, сцены складзены ў той жа лусковай тэхніцы, што і замак. I. М. Чарняўскі датуе дом пачаткам XIV ст. і мяркуе, што ён мог быць двухпавяр- ховы (Трусов, 1988. С. 39; Дзярновіч, Трусаў, Чарняўскі, 1993. С. 35). 3нойд- зена таксама брукаваная вымастка шырынёй да 8 м, якая злучала браму з малой вежай. Гоодзенскі Стары замак даследавалі Ю. Ёдкоўскі, 3. Дурчэўскі, М. М. Ва- ронін, М. А. Ткачоў, А. А. Трусаў, А. К. Краўцэвіч і інш. Звестак аб вывучанай плошчы няма, магчыма, таму, што некаторымі раскопамі паўторна раскры- валіся ўжо даследаваныя ўчасткі. Будаўнічая гісторыя замка надзвычай складаная. Пэўны час выкарыстоў- валіся ўмацаванні гродзенскага дзядзінца эпохі Кіеўскай Русі. Па меры раз- бурэння пад час нападаў рыцараў-крыжаносцаў яны замяняліся драўлянымі абарончымі збудаваннямі. Пасля пажару, які ў 1398 г. знішчыў драўляны за- мак, быў збудаваны мураваны (да 1402 г.) (Ткачев, 1987. С. 31—32). Ён быў цалкам перабудаваны ў 80-я гады XVI ст. Уяўленне пра гэты замак даюць 76
гравюра 1568 г. М. Цюндта і матэрыялы археалагічнага і архітэктурнага дас- ледаванняў. Абапіраючыся на іх, Я. Вайцяхоўскі рэканструяваў план замка, вызначыў размяшчэнне вежаў і даўжыню сцен (з боку Нёмана 120 м, з боку Гараднічанкі 90 м, з боку горада два адрэзкі па 46 і 24 м). Пад час раскопак 1936 г. знойдзены рэшткі паўночна-ўсходняй вежы і часткі сцяны, асобныя фрагменты якіх былі ўключаны ў пазнейшыя збудаванні. Былі прасочаны дзве байніцы вежы і частка лесвіцы, якая вяла з яе на галерэю (\Л/О]сіесНо\л/зкі, 1938. 8. 137—138). Па фрагментах старых муроў былі вызначаны памеры жылога корпуса замка. Таўшчыня замкавых сцен каля 3 м. Высокая круглая вежа, падкрэсліваў Вайцяхоўскі, не з’яўлялася тым «стаўпом», які згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1277 г. (\Л/о)сіесНо\л/зкі, 1938. 8. 137). Аднак шмат якія даследчыкі беспадстаўна атаясамліваюць іх (Квнтннцкая, 1964. С. 18; Яна ж, 1968. С. 459; Ткачоў, 1978. С. 53; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 24; Краўцэвіч, 1991. С. 72), хоць з тэксту Іпацьеўскага летапісу вынікае, што «стоўп» быў узведзены, хутчэй за ўсё, на тэрыторыі вакольнага горада (пазней — Ніжняга замка) (Заяц, 1996. С. 100). Усе мураваныя пабудовы замка, апрача Верхняй царквы, былі ўключаны ў перыметр абарончых сцен. Забудова замкавага двара была драўляная (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 25). У выніку перабудовы 80-х гадоў XVI ст. у замку засталіся толькі дзве ве- жы — з боку Нёмана і брамная. Быў узведзены шыкоўны двухпавярховы па- лац памерамі 60x21 м з багата аздобленым фасадам. Закрытая галерэя злучала каралеўскі палац з лазняй і брамай. Графічную рэканструкцыю па- лаца прапанаваў Я. Вайцяхоўскі (мал. 49:2). Аднак, паколькі яму не былі вя- домы іканаграфічныя матэрыялы з выявай замка, дахі палаца і брамнай ве- жы, некаторыя іншыя дэталі ён паказаў недакладна. Удакладненную рэкан- струкцыю прапанаваў архітэктар У. Старасцін (мал. 61). Раскопкамі 80-х гадоў XX ст. былі адкрыты рэшткі пабудоў, частку якіх, верагодна, займаў арсенал (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 20). Замак моцна пацярпеў ад вайны сярэдзіны XVII ст. Частка агароджы яго была драўлянай. Двор быў шчыльна забудаваны драўлянымі службовымі і гаспадарчымі пабудовамі і дамамі замкавых слуг (Краўцэвіч, 1991. С. 89). Пры наступнай перабудове замка (80-я гады XVII ст.) на месцы складскіх памяшканняў была пабудавана пасольская ізба для сеймавых пасяджэнняў, спрошчаны фасад палаца, які быў упрыгожаны ўжо ў стылі барока. Новая перабудова замка адбылася пасля разбурэння часоў Паўночнай вайны. Але неўзабаве была ўзведзена новая каралеўская рэзідэнцыя на тэрыторыі Ніжняга (Новага) замка (40—50-я гады). Стары замак быў зноў перабудава- ны і яшчэ больш спрошчаны. Сённяшні свой выгляд ён набыў у XIX ст. Навагрудскі замак даследавалі Ф. Д. Гурэвіч, М. У. Малеўская-Малевіч, М. А. Ткачоў. Даследавана плошча каля 1 000 кв. м. Замак займаў пагорак вышынёй 20 м са стромкімі, верагодна, эскарпаванымі схіламі, так званую Замкавую гару, дзе раней знаходзіўся дзядзінец Навагрудка. Ад яго замак атрымаў у спадчыну драўляныя ўмацаванні і пабудаваную ў XIII ст. мурава- ную вежу, квадратную ў плане (12x12 м). У XIV ст. вежа была разбурана. На яе руінах была ўзведзена новая, таксама квадратная, але крыху меншых памераў (11,4x11,4 м). Яна была брамнай, мела 5 паверхаў з бэлечнымі пе- ракрыццямі. Агульная вышыня — каля 25 м. «Шчокі» сцен былі вымураваны з цэглы, а сярэдняя частка — з камянёў. Называлася яна Шчытоўка або Цэн- тральная (мал. 50а:1). Ткачоў вызначае дату яе пабудовы канцом XIV ст. 77
(Ткачоў, 1978. С. 44). Малеўская, зыходзячы з таго, што вендская муроўка выкарыстоўвалася толькі да сярэдзіны XIV ст., прапануе датаваць вежу пер- шай паловай XIV ст. (Малевская, 1983. С. 122). У гэты самы час і ў той жа самай тэхніцы муроўкі ў замку была ўзведзена царква, перабудаваная ў сярэдзіне або другой палове XIV ст. (Малевская, 1983. С. 122—123). Крыху пазней, у сярэдзіне ці ў другой палове XIV ст., будуецца яшчэ адна мураваная пабудова, на гэты раз свецкага характару. Яна мела два паверхі. Памяшканні ў сутарэнні выка- рыстоўваліся пад склады, верхняга паверха — для ўрачыстых прыёмаў (Малевская, 1983. С. 124). У канцы XIV — пачатку XV ст. узводзяцца яшчэ тры мураваныя вежы і сцены паміж імі (мал. 50а:2). Трохпавярховая Касцельная квадратная ў пла- не (9x9 м) месцілася на ўсход ад Шчытоўкі (паміж імі сцяна працягласцю 30 м). Далей на ўсход — вежа Малая брама (адлегласць паміж ёй і Касцельнай — 80 м). Яна была прамавугольная (8x10 м). Праём праходу меў шырыню 1,6 м і вышыню каля 3 м. Ніжні паверх завяршаўся скляпеннем, астатнія мелі бэ- лечныя перакрыцці. Трапіць на другі паверх можна было толькі па вонкавай драўлянай лесвіцы праз балкон. Праз 70 м ад Малой брамы знаходзілася квадратная (7,7x7,7 м) у плане Пасадская вежа; яна была цалкам знішчана, таму невядома, які яна мела знешні выгляд (Ткачоў, 1978. С. 47). Участак паміж Пасадскай вежай і Шчытоўкай працягласцю 50 м бараніўся валамі з драўлянымі ўмацаваннямі. У пачатку XV ст. для забеспячэння замка вадой каля падэшвы Замкавай гары была пабудавана квадратная (8x8 м) Калодзежная вежа, якая злучала- ся з абводам замкавых сцен праслам даўжынёй 21 м. У тоўшчы апошняй меўся схаваны праход да вежы. У канцы XV — пачатку XVI ст. у паўночна-заходнім вугле замка пабуда- валі вежу Дазорца. Унізе квадратная (14x14 м), уверсе васьмікантавая, яна была самай магутнай у замку. Адначасова паміж ёй і Пасадскай вежай было вымуравана прасла сцяны даўжынёй 51 м, і абвод мураваных умацаванняў стаў замкнёны (мал. 50а:3). Завяршыла фартыфікацыйныя працы бу- даўніцтва Мескай вежы-брамы (пач. XVI ст.), якую праслы сцен злучалі з ве- жамі Малая брама і Калодзежная. У выніку ўтварыўся своеасаблівы фор- бург, або падзамак. Вялікакняскі палац знаходзіўся паміж вежамі Шчытоўка і Касцельная. Дакладны час яго будаўніцтва невядомы, але ў канцы XVI ці ў пачатку XVII ст. да яго ўжо рабілі прыбудовы (Сыгііег, 1931/1932. 2. 1—4. 3. 182). Мірскі замак даследаваўся раскопкамі Ю. Ёдкоўскага, М. А. Ткачова, А. А. Трусава, I. М. Чарняўскага, А. К. Краўцэвіча. Вывучана плошча, крыху большая за 4 000 кв. м. Даследавалася пераважна будаўнічая гісторыя зам- ка з мэтай яго рэстаўрацыі. Даследчыкі вылучылі тры этапы будаўніцтва. У 1506—1510 гг. узводзіліся вежы і сцены. План адначасовай пабудовы палаца ўздоўж дзвюх сцен не быў тады рэалізаваны. Да паўночнай сцяны прымуравалі невялікі будынак арсенала (Ткачев, 1987. С. 146; Чарняўскі, 1993. С. 68). Другі этап вызнача- юць 20—30-мі гадамі або сярэдзінай XVI ст. (Ткачев, 1987. С. 151; Трусаў, 1993. С. 437). Ён звязаны з пабудовай каля паўднёвай і ўсходняй сцен адна- павярховага жылога корпуса. На трэцім этапе (канец XVI — пачатак XVII ст.) да палаца надбудоўваюць яшчэ два паверхі, у сувязі з чым перарабляліся і адпаведныя сцены замка. У гэты ж час, мяркуюць, было пабудавана і 78
паўкруглае перадбрамнае ўмацаванне (мал. 51; 53:5), а вакол замка насы- паны прамавугольнік земляных валоў з нарожнымі бастыёнамі. Чарняўскі лічыць, што былі перабудаваныя і тры вежы замка (Ткачев, 1987. С. 152; Трусаў, 1993. С. 437; Чарняўскі, 1993. С. 69—70). Дарэчы, у публікацыях ёсць нейкае непаразуменне, магчыма, памылка, калі гаворыцца аб палацы. Трохпавярховы палац, як на прыведзеных аўта- рамі планах, так і ў натуры ўзведзены ўздоўж паўночнай і ўсходняй сцен зам- ка (Трусов, 1988. Рмс. 18). Дакпадна яго размяшчэнне апісаў толькі Чар- няўскі, але і ён, гаворачы пра будаўніцтва ў XVII ст. каля паўднёвай сцяны кухні, адзначае, што для апошняй была выкарыстана аснова гатычнага па- лаца (Чарняўскі, 1993. С. 69, 71). Што ж адбылося на трэцім этапе: дабудова аднапавярховага палаца ці кардынальная яго перапланіроўка? Па публіка- цыях зразумець гэта немагчыма. Пры будаўніцтве палаца ў замкавых сценах былі прабіты вокны, частка байніц была закладзена, як і праход з вежы на баявую галерэю. Да таго ж у XVII ст. прастору паміж выступамі вежаў уздоўж паўднёвай і заходніх сцен звонку замка занялі мураваныя гаспадарчыя пабудовы (мал. 53:7—9). Віда- вочна, што патрэбы абароны прыносіліся ў ахвяру стварэнню прадстаўнічага і камфортнага жылля. Пад час раскопак былі таксама знойдзены рэшткі мураваных слупоў-апо- раў для мастка, што вёў над землянымі ўмацаваннямі з палаца ў італьянскі сад, фрагменты брукоўкі замкавага двара, ганак палаца XVII ст., калодзеж (мал. 53:10—17). Заслаўскі замак даследаваў Ю. А. Заяц, мураваныя брамы вывучаліся А. А. Трусавым і іншымі спецыялістамі рэстаўрацыйных майстэрняў (раскопкі апошніх у 1972 г. курыраваў Г. В. Штыхаў). Астатнія даследчыкі вялі раскопкі замка з мэтай адшукання і вывучэння пластоў X—XIII стст. Усяго даследава- на плошча 1 956 кв. м, зроблена прарэзка вала. Замак мае складаную будаўнічую гісторыю. На цяперашні час земляны вал з нарожнымі бастыёнамі і рэшткамі двух дадатковых, якія абаранялі па- дыходы да галоўнай (паўднёвай) і малой (паўночнай) брам, абкружае пля- цоўку ў выглядзе трапецыі з даўжынёй бакоў 188; 166; 90 і 60 м (мал. 56: а). Наконт сістэмы бастыённых умацаваняў і часу іх пабудовы выказваліся роз- ныя думкі (Заяц, 1987. С. 54—55; Ён жа, 1995. С. 32—34). Некаторыя памыл- ковыя погляды паўтараюцца і ў сучасных выданнях, аўтары якіх, відаць, не- дастаткова знаёмыя з літаратурай па праблеме (Чарняўскі, 1993. С. 69; Штыхаў, 2000. С. 210—211; Трусаў, 1990. С. 98—99; Ткачоў, 1991. С. 125—127). Замак развіўся з дзядзінца летапіснага Ізяслаўля, які быў пабудаваны на гэтым месцы ў канцы XI ст. (Заяц, 1987. С. 44; Ён жа, 1995. С. 29). Аднак тра- сы ўмацаванняў дзядзінца і замка супадаюць толькі ва ўсходняй частцы. За- ходняя раней была значна вузейшай: шырыня ў яе канцы была ўсяго 20 м (мал. 56:6). Агульная плошча пляцоўкі была каля 1,2 га. Яна ўключала тры часткі з розным узроўнем. Натуральны перапад яго паміж высокімі ўсходняй і заходняй і нізкай цэнтральнай часткамі быў не менш за 8 м. Паступова ён памяншаўся за кошт выкарыстання культурных адкладанняў з высокіх частак на падсыпку земляных умацаванняў. Аднак і ў XVIII ст. перапад узроўняў яшчэ вагаўся ў межах 4,5—6,8 м (Заяц, 1995. С. 18, 30—31). Першапачатковы вал меў вышыню ўсяго 3,2—3,5 м. Такой яна і застава- лася да другой паловы — канца XIII ст., за гэты перыяд была толькі па- 79
шырана верхняя пляцоўка вала для пабудовы больш магутных драўляных сцен (Заяц, 1995. С. 29). Пасля ўключэння горада ў склад Вялікага княства Літоўскага вышыня ва- ла была павялічана да 4,4 м, аднак канфігурацыя яго засталася ранейшай (мал. 59). 3 1345 г. Заслаўе робіцца прыватнаўласніцкім горадам. Хоць ва ўнутранай планіроўцы ўмацаванай часткі горада адбыліся пэўныя змены, сацыяльная тапаграфія засталася нязменнай: на высокай усходняй пля- цоўцы знаходзіўся княскі двор, астатнія часткі займалі сядзібы гараджан (Заяц, 1995. С. 24, 53). Таму для гэтага перыяду будзе апраўданым ужыванне тэрміну «гарадскі замак». Толькі ў другой палове XV ст. пачаўся працэс выціскання гараджан з замка на тэрыторыю пасада. На месцы іх сядзіб з’яўляюцца гас- падарчыя, а потым і жылыя пабудовы ўладальнікаў горада. Аднак цалкам у сеньёральную рэзідэнцыю замак трансфармаваўся толькі ў першай палове (хутчэй за ўсё ў пачатку) XVI ст. Да гэтага часу магутнасць яго валаў яшчэ раз павялічылася, вышыня іх дасягала 5,6 м. У XVI ст. замак і горад былі падзелены на часткі паміж яго ўладальнікамі. Гэта фіксуецца як пісьмовымі, так і археалагічнымі крыніцамі (Заяц, 1995. С. 33. 120, 121). Толькі ў 1583 г. сын Ганны Заслаўскай Ян Глябовіч, на той час кашталян мінскі, шляхам падараванняў, куплі і абмену на іншыя маёнткі зра- біўся адзінаўладным гаспадаром Заслаўя. Тады ён і пачаў генеральную пе- рабудову замка. Для прыстасавання замка пад бастыённыя ўмацаванні заходняя частка яго была пашырана, што павялічыла плошчу палігона да 1,5 га. Вышыня курцін была даведзена да 8 м. На вуглах пабудавалі бастыёны стрэльчатай у плане формы з арыльёнамі, а каля праездаў у доўгіх паўднёвай і паўноч- най курцінах — невысокія паўкруглыя дадатковыя ўмацаванні (мал. 56:а). Такім чынам, відавочна, што новыя ўмацаванні Заслаўскага замка не нале- жалі да пэўнай сістэмы, а спалучалі элементы розных бастыённых сістэм. Гэта ўласціва шмат якім замкам, што спазналі мадэрнізацыю ранейшых умацаванняў. Верагодна, спачатку курціны і бастыёны былі абкладзены ка- меннямі, аднак шырокае выкарыстанне ў артылерыі чыгунных ядраў хутка вымусіла адмовіцца ад каменнай абліцоўкі. Адначасова з бастыёнамі ўзводзіліся і мураваныя брамы. Галоўная (паўднё- вая) была двухпавярховая. Вонкавыя памеры яе 24,7x21,6, унутраныя — 20,1x19 м. Падмуркі, складзеныя ўтэхніцы мешанай муроўкі, заглыблены на 1,1 м, муроўка сцен рэнесансная. Таўшчыня фасадных сцен 2,3 м, бакавых 1,2—1,3, унутраных перагародак 1 м. Шырыня праезду 7 м. Ён падзяляў ніжні паверх брамы на дзве часткі, у кожнай з якіх было тры памяшканні. Уз- доўж заходняй сцяны брамы прасочаны мураваны тунель з арачным скля- пеннем. Шырыня яго 0,8 м, максімальная вышыня 1,3 м. Трапіць у яго можна было праз вертыкальны лаз. 3 боку рова ў тунель пры яго будаўніцтве былі ўмураваны тоўстыя жалезныя краты. Гэтая канструкцыя адначасова адыг- рывала ролю дрэнажу і турмы (Заяц, 1995. С. 25—26). Малая брама, такса- ма мураваная, вывучана яшчэ недастаткова. Яна вяла ад замка да ракі і ло- дачнай прыстані. На восі праезду, дзе ў бастыённых замках звычайна размяшчаўся палац, раскопкамі адкрыты рэшткі мураванай пабудовы (мал. 79). Падмуркі яе складзены з цэглы-пальчаткі і камянёў. Прасочаны фрагменты трох сцен (адна з іх мела разгрузачную арку), частка цаглянай лесвіцы з сямі прысту- пак, якая вяла да ніжняй пляцоўкі, брукаванай буйнымі камянямі, некаторыя 80
з якіх абчэсаны з аднаго боку. Датуецца пабудова канцом XVI — пачаткам XVII ст. Фрагменты падмуркаў, якія складзены ў той жа тэхніцы, выяўлены і бліз паўночна-ўсходняга вугла палігона. Не выключана, што гэта рэшткі ад- ной пабудовы — замкавага палаца (Заяц, 1995. С. 25). Амаль у цэнтры палігона ў 80-я гады XVI ст. пачалося будаўніцтва мура- ванага рэфарматарскага храма, якое ў 1590 г., як вынікае з тэстаменту Я. Глябовіча, яшчэ не завяршылася. Вежа храма вышынёй 35 м мела байніцы і была прыстасавана для патрэб абароны. У першай палове XVII ст. блізка да паўночнай курціны быў пабудаваны малы мураваны храм, або капліца. Усе астатнія пабудовы замка былі драўляныя (Заяц, 1995. С. 26, 27). Ад горада, які знаходзіўся на ўсход і поўдзень ад замка, апошні аддзя- ляўся ровам шырынёй ад 15 да 25 м. Роў запаўняўся вадой са Свіслачы, якая цякла блізка ад падэшвы паўночнай курціны. Хутка плаціны на Свіслачы і Чарніцы стварылі штучнае возера і замак пераўтварыўся ў астраўное ўмаца- ванне (мал. 14; 60). Раскопкамі каля падэшвы паўночна-ўсходняга бастыёна прасочаны адкпаданні часоў існавання штучнага возера. Яны разрываюць культурны пласт. Гэта дазволіла вызначыць час стварэння воднай перашко- ды — канец XVI ст. (Заяц, 1995. С. 37). У сярэдзіне XVII ст., верагодна, пад час вайны з Рускай дзяржавай, усе мураваныя пабудовы замка, апрача рэфарматарскага храма, былі зруйнава- ны. 3 Інвентару 1698 г. бачна, што новая паўднёвая брама замка была драў- ляная. На другім яе паверсе было памяшканне з кафлянай печкай і ганак. Дах крыты гонтам. Драўлянымі былі і іншыя пабудовы замка, што пацвярджа- юць і матэрыялы раскопак. У 1676 г. заходняя палова замка разам з храмам была перададзена пад кляштар дамініканцаў. У XVIII ст. рэзідэнцыя ўла- дальнікаў горада канчаткова была перанесена ў загарадную неўмацаваную сядзібу, заснаваную не пазней другой паловы XVII ст. Замак, які страціў ва- енную і адміністрацыйную функцыю, цалкам адышоў да кляштара (Заяц, 1995. С. 126). Мядзелыжі замак даследаваў М. А. Ткачоў, звесткі аб раскапанай пло- шчы не апублікаваныя. Замак пабудаваны на востраве воз. Мястра на па- горку, форма якога блізкая да трапецыі (мал. 48:6). Згодна з малюнкам на карце 1613 г., ён меў тры вежы (мал. 48:а). Самая магутная мела вонкавы дыяметр 17,5 м і таўшчыню сцен 3,5 м. Падмурак яе быў заглыблены на 3,5 м. Ва ўсходняй частцы вежы ёсць праём светлавога люка памерамі 1,23x1,75 м з арачным завяршэннем (мал. 48:в, г). У заходняй частцы праём шырынёй 1,3—1,6 м з пяццю прыступкамі вёў у падвальнае памяшканне (мал. 52). Час пабудовы вежы вызначаецца шырока — XV ст. (Ткачоў, 1981. С. 2—4; Ён жа, 1993. С. 450). Паўднёва-ўсходняя вежа мела дыяметр 10 м. У першай палове XVI ст. з захаду да вялікай вежы быў прыбудаваны му- раваны палац, часткова даследаваны раскопкамі (мал. 48в:3). Шырыня яго 10 м. Унутры замкавага двара былі жылыя і гаспадарчыя пабудовы. Замка- выя муры з валуноў на вапнавай рошчыне мелі на розных участках таўшчыню 1,5—2 м. У XVI—XVII стст. абарона замка грунтавалася на пяці бастэях. 3 берагам замкавы востраў злучаўся мастом даўжынёй каля 400 м (Ткачоў, 1993. С. 450). Замак зруйнаваны пад час Паўночнай вайны. Маладзечанскі замак даследаваў М. А. Ткачоў, дадзеныя аб раскапанай плошчы ў публікацыях адсутнічаюць. Замак пабудаваны на балоцістым пра- вым беразе р. Уша на штучным пагорку вышынёй 4 м, насыпаным паверх вымасткі з бярвення. Прамавугольная, са скругленым паўднёва-ўсходнім 6 Зак. 3713 81
вуглом пляцоўка мае памеры 120x80 м. Яна ўмацавана земляным валам вышынёй 3,5 м з шырынёй асновы 11 м. На валах меліся драўляныя сцены і вежы. Драўлянай была і ўязная брама, узведзеная ў заходняй курціне. 3 ка- мянёў і цэглы былі складзены толькі падпорныя сценкі, якія засцерагалі пра- езд ад абсыпання вала (мал. 47:6). Паводле Ткачова, у XVII ст. на вуглах замка пабудавалі бастыёны галандскага тыпу (Ткачоў, 1991. С. 127). Аднак паказаныя ім на плане выступы (мал. 47:а) больш нагадваюць пляцоўкі для вежаў, якія значна выступалі за лінію сцен. Рэшткі агароджы слупавай канст- рукцыі каля падножжа «бастыёнаў», якія Ткачоў інтэрпрэтуе як умацаванні супраць апаўзання зямлі, магчыма, з’яўляюцца палісадам. Каля паўднёвага вала раскапаны рэшткі мураванай пабудовы памерамі 11x24 м. Максімальная вышыня іх 1,14 м. Падмуркі спачатку мелі шырыню 0,65 м, потым былі пашыраны знутры прыкпадкай да 1 м (Ткачоў, 1981. С. 10; Ён жа, 1991. С. 128). Пабудова ў розных публікацыях без усялякіх аб- грунтаванняў інтэрпрэтуецца то як палац, то як храм (Ткачоў, 1978. С. 93; Ён жа, 1991. С. 128). Езярышчанскі замак даследавала В. М. Ляўко. Раскапана 100 кв. м на пляцоўцы, зроблена прарэзка вала і асновы вежы. Замак пабудаваны на па- горку з эскарпаванымі схіламі ў паўднёва-заходняй частцы паўвострава воз. Езярышча, ад якога і атрымаў назву. Пляцоўка прамавугольная (120x100 м). Валы захаваліся з усходняга і паўночнага бакоў на вышыню ад 2 да 4 м. Праезд знаходзіўся з заходняга боку (мал.57). Замак меў тры драўляныя ве- жы, асновы якіх захаваліся на вышыню да 7 м. 3 напольнага боку ён умаца- ваны таксама ровам, які запаўняўся вадой. Падысці да замка магчыма было толькі па даволі вузкаму перашыйку. Гэта абцяжарвала выкары- станне артылерыі. Шмат часу спатрэбілася вялікаму рускаму войску ў 1565 г., каб узяць гэтую добра ўмацаваную прыродай і людзьмі фартэ- цыю. Авалодаць ёю ўдалося, толькі атакаваўшы з усіх накірункаў з дапа- могай шматлікіх плытоў. Даследаванні паказалі, што замкавыя ўмацаванні ўзведзены ў XIV ст. Ядро вала вышынёй да 1,5 м выканана са шчыльнай гліны. Аснова вежы мела дыяметр 12 м. Вежа стаяла на падушцы з сумесі гліны, пяску, гравію і дробных камянёў магутнасцю да 1 м. Першапачатковая вежа загінула ў агні. Вуголлі і рэшткі ніжняй яе часткі былі перакрыты падсыпкай з культурнага слоя, паверх якога быў зроблены новы падмурак, складзены з двух ярусаў буйных валуноў (мал. 58). Датуецца новы этап будаўніцтва XV ст. Наступныя аднаўленні драўляных умацаванняў замка вяліся без пераробкі земляной асновы. Археалагічныя матэрыялы сведчаць, што замак функцыянаваў і ў XVII ст. 3 суседнім востравам ён злучаўся насцілам на палях, які браў пачатак ад паўднёва-заходняга вугла замка (Ляўко, 1989. С. 182—183). Дубровенскі замак даследавала В. М. Ляўко. Вывучана плошча ў 400 кв. м. Замак з’яўляўся сен’ёральнай рэзідэнцыяй уладальнікаў Дуброўны. Пабуда- ваны ён на высокім левым беразе Дняпра пры ўпадзенні ў яго р. Дубровенка. Форма яго блізкая да прамавугольніка. Замак уключае две пляцоўкі з розным ўзроўнем паверхні (перапад складае 1 м). Галоўная, больш высокая заход- няя частка мае памеры 90x45 м, ніжняя (падзамак) — 35x45 м (мал. 62). Глыбокі роў, пракапаны паміж Дубровенкай і Дняпром, аддзяляў замак ад левабярэжнай часткі горада. Шлях у замак ішоў па вузкім земляным на- сыпе. 82
Земляныя ўмацаванні (валы) не захаваліся, а з боку Дняпра іх наогул не было. Прарэзка схілу (мал. 63) паказала, што тут было некалькі адсыпак культурнага слоя (апошнія прыняты даследчыцай за рэшткі вала) (Левко, 1998. С. 166, 168). Яны павялічвалі стромкасць берагавога адхону і крыху пашыралі пляцоўку замка. Пры раскопках знойдзены сляды першапачатко- вых драўляных умацаванняў, што ішлі ўздоўж краю пляцоўкі. Гэта была ага- роджа слупавой канструкцыі, якая потым загінула ў агні. Знойдзена аснаванне вежы, якая стаяла на пляцоўцы асобна ад вонка- вых умацаванняў. Яно заглыблена ў мацярык на 0,8 м. Скпадаецца з чырво- най гліны, пакпадзенай на рублены крацісты каркас з чатырох ярусаў. Выка- рыстаны таксама камяні і слупы дыяметрам да 25 см, якія мацавалі вуглы каркаса. Знешнія памеры вежы 5,4x5,4 м. У паўночна-ўсходнім яе вуглу ме- лася печ, складзеная з гаршкападобнай і каробкавай кафлі. Па комплексу знаходак вежа датуецца XVI ст. (Левко, 1998. С. 167—168). Згодна з Інвентаром 1645 г., замак, які раней быў умацаваны гароднямі, меў сцены ў выглядзе «астрога». Не захаваліся дзве вежы з боку Дубро- венкі. Лепшыя ўмацаванні меў падзамак: акрамя астрога і вежы-брамы ў ім былі яшчэтры вежы (Ткачоў, 1991. С. 91). У пластах канца XVII—XVIII ст. знойд- зены рэшткі мураваных канструкцый, якія суадносяцца, верагодна, з палаца- ва-паркавым комплексам, які ўзнік на месцы былога замка (Левко, 1998. С. 169). Глускі замак пабудаваны ў першай чвэрці XVI ст., не пазней 1522 г. Па- водле Інвентара 1571 г., ён меў земляны вал, паверх якога стаялі 34 гародні з бламкаваннем і 3 вежы: адну глухую, другую з брамай і трэцюю з форткай, якая вяла да р. Пціч (Якімовіч, 1991. С. 81). Пазней замак быў перабудаваны і набыў выгляд пяцівугольніка з бас- тыёнамі па вуглах (мал. 64:а). Вышыня курцін 7 м. Абарону ўзмацняў шырокі вадзяны роў. На ўездзе з боку горада стаяла трох’ярусная мураваная вежа- брама. Яшчэ адна вежа-брама (двух’ярусная) мелася ў курціне, «звернутай у бок ракі». Час перабудовы замка М. А. Ткачоў вызначае канцом XVI — па- чаткам XVII ст. (Ткачев, 1991. С. 117). I. У. Ганецкая лічыць, што драўляны замак загінуў у 1655 г., і адносіць будаўніцтва бастыённых умацаванняў да другой паловы XVII ст. (Ганецкая, 1999. С. 56—57). Даследаванне замка право- дзілі Г. М. Сагановіч і I. У. Ганецкая. Найбольш цікавыя вынікі атрыманы пры даследаванні руін вежы-брамы, якая была пабудавана ў заходняй курціне, бліжэй да паўднёва-заходняга бастыёна. Вызначаны памеры ('14,2x14,2 м) і план першага паверха, вы- светлены глыбіня залягання (3,35 м) і шырыня падмуркаў (1,6—1,7 м), таўшчыня яе сцен (1 м фасадныя; 0,85 м унутраныя), тэхніка муроўкі пад- муркаў і сцен. Шырыня праёма праезду праз браму 3,1 м. Ён падзяляў ніжні паверх на дзве роўныя часткі, у кожнай з якіх было па два памяш- канні шырынёй 3 м і даўжынёй 5,3 — 5,6 м (мал. 64:6). У верхніх ярусах брамы-вежы меліся жылыя пакоі, аб чым сведчаць знаходкі кафлі, у тым ліку з датамі 1670 і 1675 гг. Уздоўж паўднёвай сцяны брамы на 10 м пра- сочаны падземны ход са скляпеннем, якое добра захавалася (Ганецкая, 1999. С. 57). У генезісе замкаў папярэдне можна вылучыць наступныя этапы. У XIV— першай палове XV ст. будуюцца вялікакняскія замкі (рэзідэнцыі і фартэцыі). У другой палове XV і асабліва XVI ст. распаўсюджваюцца замкі — сеньё- ральныя рэзідэнцыі і ўмацаваныя сядзібы феадалаў. У гэты перыяд адбы- 83
ваецца працэс трансфармацыі былых дзядзінцаў прыватнаўласніцкіх гара- доў у замкі — сеньёральныя рэзідэнцыі. У канцы XVI — першай палове XVII ст. назіраецца імкненне шмат якіх уладальнікаў зрабіць свае замкі больш магут- нымі і ў той жа час павялічыць камфортнасць і прэстыжнасць жылой іх часткі, што прывяло да распаўсюджвання бастыённых замкаў. 3 другой паловы XVII — першай паловы XVIII ст. умацаванні замкаў, пе- раважна прыватнаўласніцкіх, ужо не мадэрнізуюцца, а толькі аднаўляюцца пасля разбурэнняў. Паступова роля іх змяншаецца. Нявысветленым пакуль застаецца пытанне аб прычынах адсутнасці кан- тынуітэту паміж большасцю ўмацаваных феадальных сядзіб XII—XIII стст. і замкамі XIV—XVIII стст.
Раздзел ВЯСКОВЫЯ ПАСЕЛІШЧЫ 1.4.1. ВЯСКОВЫЯ ПАСЕЛІШЧЫ, СІСТЭМА РАССЯЛЕННЯ Да вясковых традыцыйна адносяцца ўсе паселішчы негарадскога тыпу. Аднак, паколькі замкі як спецыфічны тып археалагічных помнікаў характары- зуюцца асобна, у дадзеным раздзеле разглядаюцца такія тыпы вясковых паселішчаў, як сяло (вёска), засценак і неўмацаваныя феадальныя сядзібы. Тыпы паселішчаў. Вёскі («сёлы») з’яўляліся найбольш распаўсюджа- ным тыпам населеных пунктаў сярэднявяковай Беларусі. Вёскі XIV—XVIII стст. складаліся з сялянскіх двароў («дымаў»), у забудову якіх уваходзілі жылы дом і некалькі гаспадарчых будынкаў (клець-свіран, гумно, хлеў і інш.). Для сельскіх паселішчаў Беларусі XIV—XV стст. было характэрным размяшчэнне двароў паасобку або невялікімі групамі. Двары ў такіх вёсках знаходзіліся часта на пэўнай адлегласці адзін ад другога, але ў адміністрацыйных ад- носінах складалі адзіны населены пункт — сяло. Планіроўку такіх вёсак мож- на ахарактарызаваць як бессістэмную («кучавую»), Планы селішчаў гэтых вёсак на мясцовасці вызначаюцца неакрэсленымі формамі, што тлумачыцца адзначанымі вышэй умовамі іх узнікнення. Большасць вёсак фарміравалася на месцы высечаных пад раллю і забу- дову лясоў. Паколькі вялікія плошчы пры гэтым асвоіць было немагчыма, то паселішчы земляробаў першапачаткова мелі невялікія памеры і налічвалі па некалькі двароў. Вялікія сёлы маглі ўтварацца толькі на свабодных ад лесу тэрыторыях, з прыдатнымі для земляробства лёгкімі глебамі. Пэўны ўплыў на сістэму рассялення аказала і аграрная рэформа («валочная памера»), якая пачала ажыццяўляцца з сярэдзіны XVI ст. У заходняй і цэнтральнай частках Беларусі пад час аграрнай рэформы асобныя сялянскія двары сталі пераносіцца на новыя месцы, дзе пачалі фар- міравацца так званыя вулічныя вёскі, якія ўвасаблялі рэгулярны тып плані- роўкі. На паверхні зямлі планы селішчаў такіх вёсак маюць прамавугольныя ці блізкія да прамавугольных абрысы. За межамі рэгулярных вёсак застава- ліся свабодныя зямельныя плошчы, якія арэндаваліся заможнымі сялянамі ці дробнай шляхтай («засценкі»), Засценкі скпадаліся з аднаго ці некалькіх двароў. Планы засценкаў на мясцовасці маюць такія ж неакрэсленыя формы, як і кучавыя вёскі. Мэты рэформы спрыялі і пэўнай зададзенасці пры засна- ванні фальваркаў. У асноўным яны засноўваліся над сплаўнымі рэкамі, што забяспечвала больш лёгкі збыт сельскагаспадарчай прадукцыі і найперш збожжа. Ва ўсходнім і паўночна-ўсходнім рэгіёнах Беларусі з-за ваенных катакліз- маў вышэйадзначаныя пераўтварэнні пачалі ажыццяўляцца са спазненнем на палову стагоддзя, у канцы XVI — пачатку XVII ст. (Голубеў, 1992. С. 52, 56). 3 улікам аграрных асаблівасцей адзначаных рэгіёнаў уплыў «валочнай 85
памеры» на характар рассялення і планіроўку вёсак тут быў значна меншы, чым у заходніх і цэнтральна-паўднёвых рэгіёнах Беларусі. Археалагічныя матэрыялы могуць адыграць важную ролю пры вызна- чэнні сацыяльнага тыпу таго ці іншага паселішча (Шаблюк, 1993. С. 132— 134). Так, на селішчах былых вёсак глыбіня культурнага пласта, як правіла, не перавышае 0,5 м. Сярод знаходак пераважаюць фрагменты непаліванага кухоннага посуду. Кафля, шкпяныя начынні і аконнае шкло, будаўнічая ке- раміка (цэгла, дахоўка) сустракаюцца зрэдку. На паселішчах, дзе жыло ва- енна-служьшае сельскае насельніцтва (баяры, зямяне), асартымент археа- лагічных матэрыялаў больш разнастайны і багаты. Плошчы селішчаў, па якіх у мінулым размяшчаліся вёскі, вагаюцца ад некалькіх соцен кв. м да некалькіх гектараў. Аднак большасць селішчаў XIV—XVIII стст. маюць невялікія памеры (каля 1—1,5 га). Селішчы з ма- ленькімі плошчамі (да 3 тыс. кв. м) звязваюцца з аднадворнымі паселішчамі. Характар рассялення. У XIV ст. працэс сельскага рассялення на тэры- торыі Беларусі характарызаваўся даволі павольнымі тэмпамі, што знаходзі- ла сваё тлумачэнне, перш за ўсё, у агульным дэмаграфічным крызысе, які ахапіў у гэты час еўрапейскія краіны. Археалагічныя матэрыялы XIV ст. пры- сутнічаюць на асобных селішчах Беларусі. Толькі к канцу гэтага стагоддзя і на працягу XV ст. працэс унутранай каланізацыі набывае больш шырокі раз- мах. Гэта было вынікам як далейшага развіцця феадальнай гаспадаркі ў краіне, што прывяло да значнага пашырэння ворыўных плошчаў, так і паляпшэння знешнепалітычнай сітуацыі для Вялікага княства Літоўскага. Найвышэйшы ўздым сельскага рассялення на землях Беларусі назіраецца ў XVI — першай палове XVII ст., калі фарміруецца большасць з існуючых цяпер тут вёсак. Працэс інтэнсіўнага сельскага рассялення быў прыпынены ў сярэдзіне XVII ст. у сувязі з вайной паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай і Паўночнай вайной, у выніку якіх многія беларускія вёскі былі знішчаны. Даследаванні ў Паўночнай Беларусі паказалі, што вёскі, якія знікалі пад час стыхійных ці ваенных катакпізмаў, аднаўляліся блізка ад месца знікнен- ня (за 50—100 м). (Клімаў, 1998. С. 154). Асноўным тыпам сельскага рассялення на землях Беларусі з’яўляўся прырэчны (далінны), што тлумачылася ўрадлівасцю рачных далін, наяўнасцю сталай крыніцы пітнай вады, зручнасцямі рачных шляхоў зносін і гандлю. Селішчы, як правіла, размяшчаюцца паласой уздоўж рачных і азёрных бера- гоў. Па выніках палявых даследаванняў можна вылучыць некалькі варыян- таў прырэчнага рассялення: селішчы, якія былі заснаваныя на карэнных бе- рагах рэчак, на першай надпоплаўнай тэрасе, на высокіх поплавах малых рэчак, на прырэчных ці прыазёрных дзюнах, на другой надпоплаўнай тэрасе. У размяшічэнні селішч на мясцовасці можна адзначыць і рэгіянальныя асаб- лівасці. Так, на тэрыторыі Панямоння селішчы XIV—XVIII стст. знаходзяцца звычайна на карэнных берагах або на першай надпоплаўнай тэрасе рэк. На Палессі пераважаюць селішчы, якія размяшчаюцца на дзюнах і астанцах тэрас пасярод рачных поплаваў. У паўночнай і цэнтральнай частках Бела- русі асноўная маса селішчаў выяўлена на берагах невялікіх рэчак. На поўначы Беларусі ярка выражана таксама існаванне прыазёрнага тыпу па- селішчаў. Хаця людзі не асвойвалі непасрэдна берагі невялікіх лясных азёр, значная колькасць паселішчаў усё ж месцяцца побач з сярэднімі і невялікімі азёрамі. Пры гэтым большасць з паселішчаў аддалены ад вады на 10—50 м. Сярод помнікаў падобнага тыпу вылучаецца і міжазёрны падтып, калі неўма- 86
цаванае паселішча існавала паміж двух азёр, злучаных паміж сабой прато- кай (паселішча Гендзікі, Полацкі раён). Па колькасці прыазёрныя паселішчы ў Полацкім Падзівінні саступаюць толькі прырэчным. Водападзельны (не зеязаны з вадаёмамі) тып рассялення стаў распаў- сюджвацца на Беларусі ў асноўным з XVI ст. і быў звязаны з агульным узды- мам феадальнай гаспадаркі ў той час. Стварэнне аддаленых ад вады па- селішчаў вынікала з эканамічных інтарэсаў землеўласнікаў (мал. 65). Характэрнай асаблівасцю селішчаў сярэдневяковых вёсак з’яўляецца тое, што большасць з іх размешчана на месцах стаянак каменнага і бронза- вага вякоў. Гэта тлумачыцца тым, што ўжо ў старажытнасці людзі імкнуліся пасяліцца на найбольш спрыяльных для жыцця мясцовасцях. Шмат якія з такіх паселішчаў развіваліся на месцах свайго першапачатковага засялення на працягу некалькіх стагоддзяў. Таму культурныя пласты сярэдневяковых селішчаў часта ўтрымліваюць археалагічныя матэрыялы з мінулых эпох. Асабліва красамоўна гэта тэндэнцыя прасочваецца на паселішчах Полацка- га Падзвіння, на тэрыторыі якога каля паловы сярэдневяковых вясковых па- селішчаў утрымліваюць матэрыялы часу каменнага веку, неаліту і эпохі бронзы. У якасці прыкладу магчыма прывесці дадзеныя адносна паселішча Двор Го- мель-1, змешчанага на беразе возера Гомля (Полацкі раён). Пад час археа- лагічнага даследавання паселішча на ім былі выяўлены матэрыялы эпохі бронзы і засведчана бесперапынная жыццядзейнасць з IV па XVI ст. Падоб- ную кансерватыўнасць пасяленчай структуры трэба звязваць перш за ўсё з абмежаванымі прыроднымі ўмовамі некаторых рэгіёнаў (Паўночная Бела- русь, Палессе). дзе месцаў, найбольш прыдатных для пражывання, было няшмат. Прыведзеныя дадзеныя сведчаць аб праяўленні ў працэсе рассялення ў перыяд з XIV па XVIII ст. новыхтэндэнцый, што адлюстравалася ў наступным: 1. Значна ўзрастае доля водападзельнага тыпу паселішчаў, што звязана з актыўным засваеннем водападзелаў. 2. Аграрная рэформа XVI ст. («валочная рэформа») паўплывала на раз- віццё пасяленчай вясковай структуры праз заснаванне новых тыпаў паселі- шчаў (засценкі, фальваркі) і перапланіроўку вёсак. 3. Некаторыя з паселішчаў, што існавалі ў перыяд ранняга сярэднявечча, працягвалі існаваць і ў перыяд XIV—XVIII стст., што характэрна перш за ўсё для рэгіёнаў з абмежаванымі прыроднымі ўмовамі. 1.4.2. ВЯСКОВАЯ МАТЭРЫЯЛЬНАЯ КУЛЬТУРА Адным з галоўных элементаў матэрыяльнай культуры з’яўляецца жыллё. Аднак рэшткі вясковых пабудоў у раскопах прасочваюцца вельмі слаба. Пры- чынай гэтаму малая магутнасць культурнага слоя большасці селішчаў і пару- шэнне яго разворваннем. У такіх умовах дрэва — асноўны будаўнічы матэ- рыял таго часу — практычна не захоўваецца. Археалагічныя матэрыялы, якія назапашаны на сённяшні дзень, дазваляюць зрабіць наступныя высновы па забудове беларускай вёскі ў XIV—XVIII стст. Сялянскія жытлы ў гэты час уяўлялі сабой невялікія зрубы, пабудава- ныя з дрэў хваёвых парод. Пад ніжнія вянцы хат у адпаведных месцах пад- кладваліся камяні. Падлогі ў хатах былі землянымі, глінабітнымі або з дошак. Печкі ў большасці дамоў былі глінабітнымі на драўляных каркасах. Печка XIV ст. на селішчы каля в. Навасёлкі (Зэльвенскі р-н) мела авальную форму і 87
памеры 2,1 х1,3 м. Под яе складаўся з дробных камянёў, перакрытых глінай. У асобных хатах, якія, відаць, належылі сялянам-слугам, у XVI—XVIII стст. сустракаліся кафляныя печкі на падмураванні, а ў XVII—XVIII стст. стала ўжывацца і цэгла ў жылых пабудовах. Кафляныя печкі былі больш характэр- нымі для такіх катэгорый сельскага насельніцтва, як зямяне і баяры. Гаспадарчыя пабудовы знаходзіліся побач з жылымі. На асобных селі- шчах (Росцевічы, Навасёлкі — Зэльвенскі р-н, Сямёнавічы — Уздзенскі р-н) удалося зафіксаваць сляды невялікіх пабудоў на каменных падмурках і з печ- камі-каменкамі ўнутры. Мяркуючы па этнаграфічных матэрыялах, такія пабу- довы маглі быць варыўнямі (пабудова для захавання пэўных відаў прадук- таў). На некаторых селішчах выяўлены ямы-склепы, дзе таксама захоўваліся сельскагаспадарчыя прадукты. Прадметы хатняга і гаспадарчага ўжытку. Самым распаўсюджаным відам знаходак на селішчы з’яўляецца гліняны посуд. Ён вырабляўся з мяс- цовай, карычневага, шэрага ці чырвонага колеру, гліны. Вытворчасць бе- лаглінянага посуду была наладжана ў в. Гарадная на Палессі. Асноўная ма- са посуду абпальвалася ў акісляльнай атмасферы (паверхні пасудзін маюць пры гэтым розныя адценні карычневага колеру). Значна радзей сустракаюц- ца начынні, абпаленыя ў аднаўленчай атмасферы (шэры колер паверхні ча- рапкоў). Такая кераміка (мораная) з’яўляецца на селішчах не раней XVIII ст. У тэхналогіі вырабу глінянага посуду, які ўжываўся сельскім насельніцт- вам у розных рэгіёнах Беларусі, можна прасачыць мясцовыя асаблівасці. Так, напрыклад, на селішчах каля вв. Сямёнавічы і Буковічы (Уздзенскі р-н) была выяўлена вялікая колькасць так званай абварной керамікі, якая на знеш- няй паверхні мае своеасаблівыя шэрыя «плямы». Паліваны посуд на сельскіх паселішчах Беларусі з’яўляецца не раней другой паловы XVI ст. Найбольш часта ўжываліся палівы зялёных і карычне- вых адценняў. Сярод бытавой керамікі вылучаюцца дзве асноўныя катэгорыі начынняў: кухонныя і сталовыя (мал. 74). Кухонны посуд служыў для прыгатавання ежы і захоўвання прадуктаў. Асноўным тыпам кухоннага посуду з’яўляліся гаршкі (мал. 188). Некаторыя тыпы гаршкоў у гэты перыяд сустракаюцца на селішчах па ўсёй тэрыторыі Беларусі і ў суседніх рэгіёнах (Украіна, Расія, Прыбалтыка). Разам з тым, у асобных раёнах, асабліва ў мясцовых цэнтрах ганчарст- ва, вырабляліся і начынні з арыгінальнымі формамі (Сямёнавічы, Навасёл- кі), якія на іншых селішчах невядомы. Па сваёй ёмістасці сярод гаршкоў былі як маленькія начынні па 0,15—0,2 л, так і вялікія пасудзіны (да 9 л). Арнаментацыя на гаршках XIV—XVIII стст., у параўнанні з папярэднім пе- рыядам, значна змяншаецца. Найбольш часта ў гэты час выкарыстоўваецца арнамент у выглядзе адной ці некалькіх ліній і «хвалі». Часам трапляецца і аздабленне насечкамі па плячуку пасудзіны. На паліваных гаршках ужываўся штампаваны арнамент у выглядзе так званай «сетачкі». Сярод іншых відаў кухоннага посуду больш распаўсюджанымі былі ма- котры, якія пачалі ўваходзіць у шырокі ўжытак у XVI—XVIII стст. Да кухоннага посуду належаць таксама патэльні і латкі. Патэльні XVI—XVIII стст. уяўлялі сабой неглыбокія начынні на трох ножках вышынёй 3—5 см і мелі ручкі з ад- тулінай для драўлянай чапялы (так званыя «рынкі»), 3 XVII ст. рынкі пачы- наюць пакрывацца знутры палівай. Латкі — начынні канічнай формы. Яны нагадвалі макотры і міскі, але адрозніваліся ад іх меншымі памерамі. Міскі- друшлякі з адтулінамі на донцах і збаны выкарыстоўваліся ў XVII—XVIII стст. 88
Разнастайным у сельскага насельніцтва быў і асартымент сталовага по- суду, які служыў для ўжывання прадуктаў (міскі, талеркі, кубкі, конаўкі і г. д.). Асабліва распаўсюджанымі гэтыя віды посуду становяцца ў XVI—XVIII стст. Самым характэрным відам для жыхароў вёсак былі міскі. Яны вырабляліся ў асноўным з чырвонага колеру гліны і мелі вышыню ад 5 да 9,5 см. У XVIII ст. усё часцей ужываюцца мораныя міскі, а тэракотавыя пачынаюць упрыгож- вацца знутры палівай і разнастайным надпаліўным арнаментам. На асобных селішчах зрэдку сустракаюцца фрагменты імпартнага, бела- глінянага посуду XVI—XVIII стст., які паступаў на Беларусь з Польшчы (гарш- кі з горада Ільжа) і Германіі (такзваны «рэйнскі тавар»), Шкляны посуд пачынае ўваходзіць ва ўжытак вясковага насельніцтва Бе- ларусі з канца XVI ст., але ў XVII—XVIII стст. быў распаўсюджаны ў значна мен- шай колькасці, чым у мястэчках, замках ці дварах феадалаў. Шкляныя начынні ў гэты час вырабляліся ў асноўным на мясцовых гутах з празрыстага ці каля- ровага (зялёнага і карычневага) шкла. Па характару выкарыстоўвання шкля- ны посуд можна падзяліць на начынні для піцця (шклянкі, шкляніцы, стопкі, келіхі) і для захоўвання і перавозкі вадкасцей (кварты, бутлі, бутэлькі). Прылады працы і рэчы штодзённага побыту. У хатах сельскіх жыхароў, якіх магчыма аднесці да сялян-слуг, з XVI ст. ужываліся як вісячыя (цылінд- рычнай і трохвугольнай формы), так і нерухомыя (нутраныя) замкі. Ключы былі трох тыпаў: ад нерухомых замкоў, вісячых і для адкрыцця — закрыцця засоваў. Найбольш шырока ўжываліся, як і на іншых археалагічных помніках гэтага часу, ключы ад нерухомых замкоў, якія ўяўлялі сабой рознай даўжыні стрыжні з круглай ці ромбападобнай галоўкай. Да скабяных вырабаў адно- сяцца скобы, дзвярныя кручкі і клямкі, засовы (мал. 72; 14—16). Самымі распаўсюджанымі прыладамі працы на ўсіх даследаваных селі- шчах з’яўляюцца рабочыя і гаспадарчыя нажы. Іншыя прылады працы пры раскопках сустракаюцца значна радзей. Да іх перш за ўсё адносяцца зубілы, разцы, стамескі. Знойдзены таксама шавецкія і рымарскія іголкі, тачыльныя брускі, шылля, гліняныя прасліцы (мал. 71:1—3; 18). На селішчы каля в. Гара- дзішча (Дзяржынскі р-н) быў знойдзены невялікі сашнік, а ў в. Сямёнавічы — добрай захаванасці сякера XVII—XVIII стст. (мал. 71:7,8). На некалькіх селі- шчах былі выяўлены сярпы (мал. 71:6). Сельскімі жыхарамі выкарыстоў- валіся як прылады без насечак на лязе (гладкія), якія служылі для зрэзання травы, так і з зуб’ямі, што ўжываліся ў час жніва. Па сваіх формах вылучалі- ся паўкруглыя і авальныя сярпы. Пра заняткі рыбалоўствам сведчаць знаходкі гліняных грузілаў для сетак, наканечнікаў восцяў і кручкоў для вуды (мал. 71:4, 5, 14). Пры паляванні карысталіся пераважна лукам са стрэламі. Наканечнікі стрэл адносіліся да тыпу чаранковых і мелі гранёную баявую галоўку, круг- лую шыйку і кароткі чаранок. 3 дапушчэннем можна гаварыць аб ужыванні ў XVI—XVIII стст. жыхарамі сельскіх паселішчаў агнястрэльнай зброі. Пра гэта, магчыма, сведчаць знаходкі на некаторых селішчах крамянёў для стрэльбаў. У калекцыях археалагічных матэрыялаў з раскопак селішчаў XIV—XVIII стст. даволі шырока прадстаўлены і рэчы штодзённага побыту сельскага на- сельніцтва. Гэта, напрыклад, вырабленыя з чырвонай ці белай гліны люлькі для курэння, якія ўвайшлі ў шырокі ўжытак на Беларусі з XVII ст. Так, на селішчы каля в. Чэрнічы (Жыткавіцкі р-н) было знойдзена 17 (цэлых экземп- ляраў і фрагментаў) такіх люлек (Гурнн, 1993. С. 122. Рмс. 38). 3 вонкавага боку яны часта ўпрыгожваліся арнаментам і пакрываліся палівай зялёнага 89
або карычневага колеру. 3 гліны былі таксама зроблены скарбонкі, дзіцячыя свістулькі, свечнік (мал. 75:6—9). Знойдзеныя на познесярэдневяковых селі- шчах бронзавыя напарсткі па сутнасці нічым не адрозніваюцца ад сучасных. Сярод дэталяў адзення і абутку, якія былі выяўлены ў час раскопак, трэба назваць паясныя жалезныя спражкі прамавугольнай ці акруглай формы, ме- талічныя накпадкі на пояс, абутковыя падкоўкі пад абцас, якія маюць тры шыпы і датуюцца XVI—XVII стст. (мал. 71:16,17, 19—22). Даволі часта суст- ракаюцца касцяныя або металічныя гузікі, невялікія бронзавыя і медныя шпількі для замацавання жаночага галаўнога ўбору, якія ўжываліся на шыро- кай тэрыторыі ад Прыбалтыкі на захадзе да Паволжа на ўсходзе (мал. 184). Да жаночых упрыгожванняў адносяцца бронзавыя пярсцёнкі, розных тыпаў завушніцы (у форме пытальніка, кольцападобныя), падвескі, шкляныя пацеркі. Выяўленыя ў выніку раскопак рэчы сведчаць пра даволі высокі ўзровень матэрыяльнай культуры сельскага насельніцтва Беларусі XIV—XVIII стст. Беларускія вёскі, двары, засценкі ў гэты час ужо не былі паселішчамі з нату- ральнай гаспадаркай, ізаляванымі ад рынку, а актыўна ўдзельнічалі ў ганд- лёвых сувязях з гарадамі і мястэчкамі. Доказам гэтаму з’яўляюцца знаходкі на селішчах вырабаў гарадскіх і местачковых рамеснікаў, манет. 1.4.3. НЕЎМАЦАВАНЫЯ ФЕАДАЛЬНЫЯ СЯДЗІБЫ Сядзібы феадалаў (двары і фальваркі) з'яўляліся адным з распаўсюджа- ных відаў сельскіх паселішчаў XV—XVIII стст. на Беларусі. Ужо ў эпоху Кіеўскай Русі з’яўляюцца двары князёў і баяр, якія становяцца цэнтрамі феадальных гаспадарак. На працягу XV—XVI стст. колькасць двароў, а потым і фальвар- каў павялічваецца. Феадальныя сядзібы ствараліся ў непасрэднай блізкасці ад існуючых вё- сак ці мястэчак. У сваю чаргу, і самі двары нярэдка станавіліся перадумовай для фарміравання вёсак і мястэчак. Сядзібы ўзнікалі ў найбольш спрыяль- ных месцах, пераважна на ўзвышэннях рачных берагоў. Гэтыя паселішчы працягвалі існаваць на месцах свайго першапачатковага засялення працяг- лы час і таму культурныя пласты двароў і фальваркаў XV—XVIII стст. можна часта адшукаць на тэрыторыі маёнткаў XIX — пачатку XX ст. Асабліва шмат такіх паселішчаў існавала ў Заходняй Беларусі, што тлумачылася больш вы- сокім узроўнем развіцця тут феадальнай гаспадаркі і ў параўнанні з іншымі часткамі краіны. Сярод двароў сваім адміністрацыйна-гаспадарчым значэн- нем вылучаліся тыя, што належалі вялікаму князю. Акрамя іх, былі царкоў- ныя і найбольш шматлікія шляхецкія двары. Напрыкпад, у XVI ст. у Гро- дзенскім павеце налічвалася 60 шляхецкіх, 16 вялікакняскіх і 3 царкоўныя двары (ЗакыЬочл/зкі, 1935. 8. 99—114). Па сваёй форме на паверхні зямлі селішчы, на якіх у мінулым існавалі двары і фальваркі, найчасцей маюць неакрэсленыя абрысы. Велічыня плошчы і магутнасць культурных напластаванняў гэтай катэгорыі паселішчаў на Беларусі маюць свае рэгіянальныя асаблівасці. На тэрыторыі Верхняга Панямоння памеры плошчаў маёнткаў і фальваркаў пераважна складаюць 10—30 тыс. кв. м з магутнасцю напластаванняў у межах ад 0,5 да 1,5 м (Шаблюк, 1996. С. 24). У той час як у Полацкім Падзвінні плошча падобных помнікаў звычайна не перавышае 3—8 тыс. кв. м, а магутнасць напласта- ванняў складае 0,3—0,7 м. 90
Забудова двароў і фальваркаў залежала ад узроўню эканамічнага развіц- ця той ці іншай гаспадаркі. У склад буйных двароў уваходзіла некалькі жы- лых і дзесяткі гаспадарчых будынкаў (свіраны, стайні, лазні, гумны, бровары і інш.). На селішчах каля вёсак Навасёлкі і Задвор’е (Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.) выяўлены рэшткі млыноў, якія размяшчаліся на штучных насыпах. На тэрыторыі некаторых маёнткаў дзейнічалі цэрквы, касцёлы, кальвінскія зборы. Рэшткі кальвінскага збора былі выяўлены пры даследаванні маёнт- ка Мачуліна (Ваўкавыскі р-н Гродзенскай вобл.) (Шаблюк, 1986. С. 22—23). Гэта была квадратная ў плане (9x9 м) драўляная пабудова на падмурку, складзеным з камянёў, змацаваных вапнай (мал. 69). Вышыня муроўкі з цэг- лы-пальчаткі дасягала 0,3—0,9 м, а шырыня — 0,5—0,7 м. Унутры пабудовы знаходзіўся пахавальны склеп памерамі 3x2 м. Усе пабудовы буйных сядзіб звычайна ўтваралі двары замкнёнай фор- мы, з невялікай унутранай прасторай (мал. 66). Неад’емным элементам феа- дальнай сядзібы з’яўляліся вялікія ўязныя брамы. У некаторых маёнтках іх было некалькі. У шляхецкіх ваколіцах, дзе жыла збяднелая шляхта, планіро- вачных нормаў не прытрымліваліся і забудова была бессістэмная. Буйныя фальваркі мелі некалькі жылых і шмат гаспадарчых будынкаў (у сярэднім прапорцыя паміж імі была: 1 да 3); забудова невялікіх фальваркаў складала- ся з жылога дома і самых неабходных гаспадарчых будынкаў (Шаблюк, 1996. С. 38). 3 дакументаў XVI—XVIII стст. вядома, што жыллё феадалаў узводзілася на каменных ці цагляных падмурках («на склепах», «на падмураванні»), а таксама на падклеццях. На сядзібе каля в. Лучна Полацкага раёна ніжні вя- нок пабудовы заглыбляўся ў пясок. Гэта дазваляе надзейна рэканструяваць планіроўку сядзібы, а таксама меркаваць, што выяўленыя пабудовы мелі падклецці. Будаўніцтва драўляных дамоў на падклеццях шырока ўжывалася на тэрыторыі ВКЛ у XVI — першай палове XVII ст. Рэшткі драўляных пабудоў XVI—XVIII стст. на каменных і цагляных падмур- ках былі выяўлены ў час раскопак некаторых сядзіб у розных частках Беларусі. Пры гэтым можна вылучыць тры тыпы падмуркаў. На тэрыторыі фальварка каля в. Навасёлкі (Зэльвенскі р-н) жылыя пабудовы былі пастаўлены на шчыль- на пакладзеныя на зямлі («на суха») камяні. На помніках каля вв. Берагоўцы, Даманава, Мачуліна ў якасці падмуркаў выкарыстоўваліся суцэльныя выбрукоўкі з камянёў на гліне. Муроўкі змацняліся вапнай. Трэці тып падмуркаў адзначаны на дварах Мачуліна, Пачапава, Дзераўная і Кавалеўшчына. Ніжняю частку іх ут- варалі камяні, пакладзеныя на спецыяльнай глінянай пляцоўцы («падушцы»), Верхняя частка падмурка складалася з аднаго-двух, а месцамі і трох радкоў цэг- лы на вапнавай рошчыне. Ва ўсіх адзначаных падмурках па вуглах знаходзіліся вялікія камяні з плоскай паверхняй: 50—70 см у папярочніку (мал. 70). Дах пабу- доў пакрываўся гонтам ці саломай. Керамічная дахоўка ўжывалася рэдка. У аконныя рамы ўстаўляліся шкляныя шыбы. Падлогі ў пабудовах рабіліся з дошак. Згодна з пісьмовымі крыніцамі, не- каторыя пабудовы мелі цагляныя падлогі. Прыналежнасцю некаторых з па- будоў з’яўляліся склепы. На сядзібе Лучна было сустрэта два віды падпадло- гавых склепаў. Першы займаў усю падпадлогавую прастору, другі знахо- дзіўся толькі пад часткай пабудовы. Некаторыя склепы мелі драўляную аб- шыўку сценак і дашчаную падлогу (мал. 68). Нязменнай прыналежнасцю жылых сядзібных памяшканняў з’яўляліся кафляныя печы. Кафляная печ не толькі ацяпляла памяшканне, але ўпры- 91
гожвала інтэр’ер, падкрэслівала статус гаспадара. У час раскопак двароў і фаль- варкаў былі сабраныя шматлікія калекцыі кафляў XV—XVIII стст. (мал. 76). У шляхецкіх дамах часцей за іншыя выкарыстоўваліся кафлі з раслінным і ге- ральдычным арнаментам. На геральдычных кафлях звычайна змяшчаліся выявы родавых гербаў. На асобных кафлях лацінскімі літарамі пазначаліся ініцыялы ўладальніка герба і пасада, якую ён займаў на дзяржаўнай службе. На некаторых кафлях пазначаліся даты іх вырабу (Шаблюк, 1984. С. 79). Ак- рамя кафляных печаў у пабудовах знаходзіліся і простыя печы з гліны і цэг- лы. Матэрыяльная культура феадальных сядзіб мела рысы, якія былі ўласцівы як для горада, так і для вёскі. У XIV — пачатку XVI ст. яны вылуча- юцца сярод вясковых паселішчаў па такіх рысах, як кафляныя печы, зброя, ключы, замкі і інш. Аднак з канца XVI ст. падобныя рэчы робяцца ўласцівымі для больш шырокага кола вясковага насельніцтва. У выніку археалагічных раскопак двароў і фальваркаў былі знойдзены разнастайныя прадметы матэрыяльнай культуры XV—XVIII стст. Адмет- нымі рысамі керамічнага посуду феадальных сядзіб з’яўляліся больш шырокі ў параўнанні з вёскай асартымент і распаўсюджанне посуду з палівай. Част- ка вырабаў мае надпаліўныя і падпаліўныя роспісы або штампаваны арна- мент. Значна часцей, чым у іншых вясковых паселішчаў, у сядзібах знахо- дзяць імпартны посуд (гаршкі з Ільжы і так званы «каменны тавар»), Абраз- чыкам падобнага посуду з’яўляецца збан, пакрыты салянай палівай шэрава- та-залацістага колеру з сядзібы Лучна (Полацкі раён). Ён мае паддон, упры- гожаны пальцавым арнаментам у выглядзе хвалі (мал. 75:5). Сасуды такога кшталту мелі назву «сасуды Якабеі» (Рыбнна, 1973. С. 100—107; Белецкнй, 1978. С. 292—294) і адносяцца да найбольш ранніх з вядомых на Беларусі формаў «каменнага тавару» (XV ст.). Сярод іншых керамічных вырабаў трэ- ба адзначыць падсвечнікі, свяцільнікі і рукамыі (мал. 75:1). Даволі шырока на даследаваных паселішчах прадстаўлены і начынні са шкла. Асартымент жалезных вырабаў феадальнага двара ці сядзібы такса- ма меў свае адметныя рысы. Перш-наперш, гэта прадметы ўзбраення і вай- сковага рыштунку. Пры раскопках сядзібы Лучна (Полацкі раён) знойдзены шпоры, баявыя нажы і жалезны кісцень з шыпамі (мал. 73). Паўсюдна суст- ракаюцца наканечнікі стрэл. Ключы і замкі да XVI ст. таксама выступаюць у якасці адметнай рысы феа- дальных сядзіб. Адзін ключ, знойдзены на помніку, не можа з’яўляцца адзна- кай статуса сядзібы, але комплекс ключоў, выяўленых на невялікай плошчы паселішча, указвае на феадальны, а не на сялянскі харакгар помніка (мал. 72). У-якасці адметных рыс матэрыяльнай культуры феадальнай сядзібы ў вяс- ковым асяродку выступаюць каштоўныя ўпрыгожанні, засцёжкі да кніг і нават шахматы. Некаторыя прадметы маглі вырабляцца ў самой сядзібе, аб чым свед- чаць знаходкі адпаведных прылад працы (мал. 71:9—13, 23). У гаспадарчым жыцці сялян важную ролю адыгрывала бортніцтва, аб чым сведчаць еўра- пейскія падарожнікі XV—XVII стст. (Міетсемісг, 1822. 8. 10; І_іЬізго\л/зка, 1960. 8. 288). У XVII—XVIII стст. лясное бортніцтва захоўвалася галоўным чынам у раёнах з вялікімі ляснымі масівамі: Аўгустоўскай, Наднёманскай, Налібоцкай пушчах (Козловскнй, 1969. С. 70—71). Важнейшыя прылады пра- цы бортнікаў пералічаны ў дзяржаўным Статуце (Статуг 1529 г., 1960. С. 105). Яны былі хатняй вытворчасці: вяроўка-лязіва з корабам, круком па канцах і рухомым драўляным прыстасаваннем паміж імі («казламі»), Апрача гэтага 92
яшчэ выкарыстоўваліся сякера (барта), пешня (палка з жалезным наканеч- нікам для даўбення борцей), нажы-медарэзкі, дрэвалазныя шыпы і лубяны кош («лазбень») для зб'ору мёду. Па пісьмовых крыніцах (РДАСА, ф. 389, спр. 582) вядомы асобныя знёкі (клеймы), якімі меціліся борці розных улас- нікаў (мал. 77). Прамежкавае становішча паміж сядзібамі феадалаў і сялян- скай вёскай пачынаюць займаць з XVI ст. паселішчы баяр, адной з катэго- рый сялян-слуг. Даследаванне паселішча XVI—XVIII стст. каля в. Сямё,- навічы (Уздзенскі раён), у якім жылі баяры, паказала, з аднаго боку, што тут' знойдзены такія прадметы матэрыяльнай культуры, як кафля і аконнае шкло, якія не ўласцівы для сялянскіх паселішчаў. 3 другога боку, калі ў феадаль- ных дварах пераважаюць паліваныя кафлі, то на згаданым паселішчы знойдзены танныя тэракотавыя кафлі (Шаблюк, 1996. С. 22). Пры раскопках многіх сядзіб былі выяўлены манеты XVI—XVIII стст. з Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Шведскай Прыбалтыкі, Прусіі. Напрыклад, пры раскопках фальварка Навасёлкі знойдзена больш за 20 ма- нет, а ў маёнтку Мачуліна — 16 манет адзначанага перыяду. Такім чынам, можна вызначыць наступныя характэрныя рысы беларускіх феадальных сядзіб і двароў XIV—XVIII стст.: 1. Значныя памеры плошчы і адметная ад суседніх паселішчаў магут- насць напластаванняў. 2. Планіроўка феадальных сядзіб і двароў характарызуецца шчыльнай забудовай і замкнёным характарам (за выключэннем шляхецкіх ваколіц). 3. Пабудовы на феадальных сядзібах мелі вялікія памеры, каменныя падмуркі, склепы, шкляныя вокны і кафляныя печы.
Раздзел МАНУМЕНТАЛЬНАЕ ДОЙЛІДСТВА Даследаванне архітэктуры — адзін з найноўшых накірункаў археалагічнай навукі Беларусі. Магутны імпульс яго развіццё атрымала ў сувязі з пачаткам шырокіх прац па рэстаўрацыі і кансервацыі помнікаў. У рамках дадзенай галіны распрацоўваліся тэмы «Абарончыя збудаванні Беларусі» (М. А. Тка- чоў), «Помнікі манументальнага дойлідства Беларусі: архітэктурна-археала- гічны аналіз» (А. А. Трусаў), «Культавае дойлідства» (А. М. Кушнярэвіч), «Культовые памятнпкм Оршн к. XVI—XVIII вв.» (В. М. Ляўко). Даследаваліся старажытныя мураваныя пабудовы таксама ў кантэксце археалагічнага вы- вучэння сярэдневяковых гарадоў. У цэлым за апошнюю чвэрць стагоддзя беларускімі археолагамі назапашаны велізарны матэрыял, напрацаваны вопыт у правядзенні раскопак на помніках манументальнага дойлідства. Вы- нікі гэтай працы абагульнены ў шматлікіх манаграфіях і артыкулах, багацей- шая інфармацыя захоўваецца ў архівах і чакае свайго асэнсавання, сістэма- тызацыі і публікацыі. Археалагічныя метады вывучэння архітэктуры даюць магчымасць атры- маць багатую інфармацыю пра помнікі: устанавіць ці ўдакладніць даты ўзвя- дзення, перабудоў, рамонтаў і разбурэння помніка, дапамагаюць скласці ўяўлен- не пра тэхналогію будаўніцтва і будаўнічыя матэрыялы таго ці іншага перыя- ду, даюць інфармацыю пра знешні выгляд будынка і яго эвалюцыю, дэкара- тыўную сістэму, інтэр’ер, гісторыю жыцця людзей на дадзеным помніку. Ап- роч таго, гарызонты будаўніцтва, вялікіх рамонтаў і разбурэння ўтвараюць, як правіла, закрытыя комплексы, што дае цудоўныя магчымасці для высвят- лення ці ўдакладнення храналогіі розных катэгорый археалагічных знаходак. Такім чынам, мэтамі археалагічнага даследавання помнікаў манумен- тальнага дойлідства з'яўляюцца поўная ці частковая рэканструкцыя перша- пачатковага аблічча помніка і яго навакольнага асяроддзя, ахова ў выпадках пагрозы разбурэння культурнага слоя, рэканструкцыя матэрыяльнай культу- ры і гістарычных падзей, звязаных з дадзенай пабудовай. Пры гэтым працы вядуцца ў наступных накірунках: выяўленне падземных архітэктурных канст- рукцый, арыгінальных ці перабудаваных элементаў пабудоў; вывучэнне інтэр’ера (падсыпкі, падлогі, печы, перапланіроўкі, нішы, дэкор і інш.); інжы- нерных і гаспадарчых сістэм (сутарэнні, дрэнаж, сметнікі); пошук страчаных элементаў ансамбля (дэкаратыўныя і гаспадарчыя пабудовы, сцены, ага- роджы, брамы, масты); істотным момантам з’яўляецца выдзяленне ўзроўню будаўнічых перыядаў помніка і іншых старажытных паверхняў і ўстанаўленне іх храналогіі (час узвядзення, перабудоў і рамонтаў, разбурэнняў, спынення функцыяніравання). Характар і методыка раскопак і фіксацыі на помніках архітэктуры маюць асаблівасці і патрабуюць ад археолага дасведчанасці ў галіне архітэктуры. 94
Паколькі кожная пабудова з моманту пачатку яе ўзвядзення знаходзіцца ў непарыўнай і надзвычай складанай сувязі з культурнымі напластаваннямі, то з пункту гледжання археалогіі яна з’яўляецца неад’емнай і істотнай часткай самога культурнага слоя. У культурным слоі помніка архітэктуры вылучаюцца два асноўныя кампаненты: рэшткі пабудоў — жорсткая структура слоя; і ад- кладанні глебы вакол і ўнутры помніка, дзе захоўваюцца сведчанні па гісторыі будынка, матэрыяльнай культуры і жыцця людзей на прылеглых участках. Вывучаючы архітэктуру XIV—XVIII стст., археолаг, як правіла, мае магчымасць супаставіць атрыманую ў выніку раскопак інфармацыю з дадзе- нымі пісьмовых і іканаграфічных крыніц, даследаваннямі архітэктараў. Аб'ектамі археалагічнага вывучэння могуць быць усе тыпы пабудоў — куль- тавыя, абарончыя, грамадскія, жылыя. 1.5.1. АРХІТЭКТУРА АБАРОНЧЫХ АБ’ЕКТАЎ Сістэматычнае вывучэнне помнікаў дойлідства XIV—XVIII стст. пачалося з абарончых збудаванняў. М. А. Ткачоў правёў абмежаваныя па плошчы рас- копкі на вялікай колькасці аб’ектаў. У выніку археалагічных даследаванняў атрымана першапачатковая інфармацыя, якая разам з пісьмовымі крыніцамі дала магчымасць М. А. Ткачову зрабіць агульнае апісанне замкаў, класіфіка- ваць іх, прасачыць у асноўным эвалюцыю фартыфікацыі Беларусі за перыяд сярэднявечча, што знайшло адлюстраванне ў шэрагу выданняў (Ткачоў, 1972; Ёнжа, 1978; Ён жа, 1991). Наступны этап характарызаваўся больш поўным археалагічным выву- чэннем асобных умацаваных аб’ектаў, што дазволіла дапоўніць, шмат у чым удакладніць, дэталізаваць карціну развіцця абарончага дойлідства Беларусі XIV—XVIII стст. Каменныя ўмацаваныя аб’екты. Самым старажытным каменным зам- кам Беларусі з’яўляецца вялікакняскі Крэўскі замак. Раскопкі тут пачаліся ў 70-х гадах. Тады М. А. Ткачову ўдалося высветліць асноўныя рысы ўнутрызам- кавай планіроўкі. У наступнае дзесяцігоддзе працы былі працягнуты М. А. Тка- човым і А. А. Трусавым, а потым I. М. Чарняўскім. Даследаванні паказалі, што замак пастаўлены ў забалочанай мясцовасці, часткова на пясчанай дзюне, дзе падмуркн маюць меншую глыбіню. Па археалагічных дадзеных, пабудова помніка датавана мяжой XIII— XIV стст., высветлена паслядоўнасць узвядзення асобных яго частак (аба- рончых муроў, веж, выяўленых жылых памяшканняў), характар і прызначэн- не выкарыстаных архітэктурна-будаўнічых матэрыялаў (камень, цэгла, да- хоўка, кафля). Устаноўлены асноўныя перыяды разбурэнняў і адбудовы Крэўскага зам- ка, час страты галоўнай функцыі, рэканструяваны планіроўка і вонкавы вы- гляд помніка і дэталі інтэр'ера. Гэта самы першы ў Беларусі каменны замак, які быў толькі абарончым збудаваннем, але таксама выконваў функцыю вя- лікакняскай рэзідэнцыі з адпаведнымі жылымі і гаспадарчымі памяшканнямі і пабудовамі. Пасля невялікіх даследаванняў М. А. Ткачова і Я. Г. Звяругі на тэрыторыі Лідскага замка маштабныя раскопкі праведзены А. А. Трусавым (Трусаў, 1979; Трусов, 1988). Агульная ўскрытая плошча дасягае 3 260 кв. м. Устаноў- лена, што замак пабудаваны на пясчанай падушцы ў забалочанай мясціне ў першай палове XIV ст. Вывучаліся рэшткі вежаў, паслядоўнасць іх збуда- 95
вання. Каля заходняй і паўночнай сцен раскрытыя каменныя падмуркі драў- ляных пабудоў жылога і гаспадарчага прызначэння. Разбураны замак пад час Маскоўскай вайны сярэдзіны XVII ст. Стары замак у Гродне XII—XVIII стст. даследавалі польскія, маскоўскія і беларускія археолагі (Оіігсгеуузкі, 1939; Лосікоуузкі, 1934; Вороннн, 1954; Тру- саў, Собаль, Здановіч, 19936). Драўляны замак з мураванымі фрагментамі існаваў тут да пажару 1389 г. Ад узведзенага на мяжы XIV—XV стст. камен- нага гатычнага замка захаваліся значныя фрагменты падмуркаў і ніжніх га- рызонтаў абарончага муру, вежаў, брамы, княскага палаца. Вывучана канст- рукцыя і глыбіня падмуркаў, сістэма муроўкі сцен, элементы збудаванняў (арачныя вокны з надворнага боку; мураваныя казематы, якія згарэлі, павод- ле дадзеных стратыграфіі, у XVI ст.), дваровае пакрыццё. Будаўнічыя матэ- рыялы раскопак даюць падставы для рэканструкцыі гатычнага партала палаца. Пры даследаванні каралеўскага палаца перыяду гісторыі Старога замка, які звязаны з яго карэннай рэканструкцыяй па загаду Стэфана Баторыя, вы- значаны гарызонты будаўніцтва замка Вітаўта, нівеліровачны слой перад пачаткам новых прац, вывучаны характар падмуркаў (мал. 78). Устаноўлена, што ў іх былі выкарыстаны рэшткі гатычнага палаца. У агульных рысах рэ- канструяваны інтэр’ер будынка XVI ст., асабліва яго першага паверха (унут- раная планіроўка, характар скляпенняў, акон, дзвярных праёмаў, элементы афармлення лесвіц, сцен, выгляд падлог і печаў у памяшканнях вайсковага і гаспадарчага прызначэння і ў каралеўскіх пакоях). У паўночнай частцы зам- кавай гары знойдзены рэшткі некалькі складскіх памяшканняў на арачных падмурках уздоўж заходняй сцяны замка, чатыры секцыі ніжняга яруса паў- ночнага корпуса. Зафіксаваны сведчанні ўзнаўлення замка ў 90-я гады XVII ст. і закрытыя археалагічныя комплексы рэчаў у храналагічным дыяпазоне 80-я гады XVI — першая палова XVII ст. Сляды аднаўлення Старога замка пасля Паўночнай вайны адклаліся ў стратыграфіі напластаванняў, выявіліся ў перапланіроўцы, матэрыялізаваліся ў знаходках. У гэты час замак ужо канчаткова страціў не толькі сваё абарончае значэнне, але і функцыю каралеўскай рэзідэнцыі. На падставе археалагічна- архітэктурнага даследавання зроблены адпаведныя рэканструкцыі замка. Навагрудскі замак вывучалі М. А. Ткачоў і археолагі з Санкт-Пецярбурга Ф. Д. Гурэвіч, М. У. Малеўская. Даследуючы вежу Шчытоўку, якая служыла часткай каменнага Навагруд- скага замка, М. Ткачоў прыйшоў да высновы, што яе падмуркамі паслужылі рэшткі абарончай вежы валынскага тыпу, пабудаванай ў 70-я гады XIII ст., а разбуранай ў XIV ст. (Ткачоў, 1972. С. 322). М. Ткачоў лічыў, што да канца XIV ст. Шчытоўка заставалася адзіным мураваным элементам замкавых умацаванняў (Ткачоў, 1978. С. 45). Ён да- туе вежу канцом XIV ст., М. Малеўская ўдакладняе датыроўку, звяртаючы ўвагу на вендскую сістэму муроўкі, якая выкарыстоўвалася да сярэдзіны XIV ст., і абмяжоўвае яе першай паловай XIV ст., сцвярджаючы, што будавалася Шчытоўка адначасова з царквой (Малеўская, 1983. С. 122). М. Малеўская знайшла і вывучыла рэшткі грамадзянскай пабудовы, якую датуе сярэдзінай — другой паловай XIV ст. На мяжы XIV—XV стст. пачынаецца новы этап узвядзення замкавых умацаванняў. У 20-х гадах польскія археолагі даследавалі Малую браму і Пасадскую вежу XV ст. (Ткачоў, 1978. С. 46—47). Пачаткам XV ст. пазначаны 96
новы этап будаўнічай гісторыі Навагрудскага замка, калі ўзводзіцца Кало- дзежная вежа і яшчэ адно прасла сцяны. Ф. Д. Гурэвіч даследавала рэшткі мураванай пабудовы вытворчага прызначэння, якая па археалагічных да- дзеных датуецца часам не раней XV ст. У пачатку XVI ст. была змуравана наступная замкавая вежа Дазорца ў паўночна-ўсходнім вуглу пляцоўкі. Уста- ноўлена, што яна была пазнейшай і самастойнай абарончай адзінкай замка. Раскопкі паказалі, што глыбіня падмуркаў новага муру ўсяго 1,5 м, і на яго месцы ў XIV—XVI стст. існавалі драўляныя ўмацаванні. Да гэтага ж часу ад- носіцца вежа-брама Меская, узводзіцца сцяна, якая злучае яе з Калодзеж- най вежай. Вызначаны напрамак участка сцяны паміж старой Малой і новай Мескай брамамі. Археалагічныя даследаванні архітэктурных збудаванняў Навагрудскага замка дазволілі ўзнавіць гісторыю развіцця яго архітэктуры, нягледзячы на тое што цяпер ад калісь магутнай фартэцыі засталіся рэшткі ўсяго дзвюх абарончых вежаў. Мірскі замак з’яўляецца адным з найлепш вывучаных у Беларусі: ускрыта 80% агульнай плошчы помніка. Ужо першыя невялікія раскопкі М. Ткачова засведчылі, што помнік мае скпаданую гісторыю, багатую матэрыяльную культуру. Больш дзесяці гадоў вывучэннем фартэцыі займаўся А. Трусаў (Трусов, 1988; Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994). Замак пастаўлены на месцы паселішча XV — пачатку XVI ст., знішчанага пажарам. Прасочана падсыпка з гліны і пяску, а над ёй будаўнічы гарызонт. Вывучаны характар і глыбіня падмуркаў, тэхніка муроўкі. Устаноўлена, што перад брамай рова не было, а ўезд ажыццяўляўся па звычайнай грунтовай дарозе. Непадалёк ад новабудоўлі знойдзена печ для абпалу цэглы. Рэшткі вытворчасці былі перакрытыя брукам дарогі, уладкаванай у канцы XVI ст., калі пачынаецца наступны этап жыцця помніка (па пісьмовых крыніцах рэ- канструкцыя замка адбываецца з 80-х гадоў XVI ст.). Скончыліся працы ў пачатку XVII ст. У гэты час узведзены карпусы пала- ца каля паўночнай і ўсходняй сцен, паўночна-заходняя вежа, да цэнтраль- най вежы-брамы прымуравана перадбрам’е. Выбрукаваны таксама быў двор і падлогі некаторых гаспадарчых памяшканняў. У XVII ст. узводзяцца новыя гаспадарчыя пабудовы на каменных пад- мурках. Элементы інжынерных сістэм прадстаўлены вадасцёкамі і смецце- праводам са сметнікам. Вывад смеццеправода — прамавугольны праём — рас- чышчаны пры распрацоўцы слоя каля паўночнай сцяны замка. Пад ім зна- ходзілася яма глыбінёй больш за 2,6 м, выбрукаваная невялікімі камянямі. Пад час раскопак вылучаны два закрытыя археалагічныя комплексы. Адзін з іх — яма паселішча XV ст., якое папярэднічала замку. Яна ўтрымлівае матэрыялы другой паловы XV ст. і захавалася па абодва бакі паўночна- заходняй сцяны. Другі комплекс звязаны з функцыяніраваннем ямы-сметніцы ў замку і датуецца канцом XVI — першай паловай XVII ст. Дадзеныя археалогіі дазволілі прадатаваць заснаванне Мірскага замка пачаткам XVI ст. Прасочана эвалюцыя архітэктурных форм, стылістычнага аблічча, змяненне функцый, развіццё матэрыяльнай культуры, атрыманы багаты матэрыял для рэканструкцыі інтэр’ераў замка. Вынікі археалагічнага даследавання былі пакпадзены ў аснову праекта рэстаўрацыі замка, які зна- ходзіцца ў працэссе ажыццяўлення. Да ліку грунтоўна вывучаных належыць і Заслаўскі замак (Заяц, 1995. С. 25—26). У выніку археалагічных раскопак вывучаны асаблівасці стара- 7 Зак. 3713 97
жытнага рэльефу, характар культурнага слоя, прасочаны першапачатковая трасіроўка замкавага вала (XI—XVI стст.), перапланіроўкі замка на працягу ўсяго перыяду яго гісторыі, вызначаны характар земляных работ, звязаных з узвядзеннем бастыённых умацаванняў на мяжы XVI—XVII стст. Раскопкамі выяўлены рэшткі галоўнай брамы. Вывучаны падмуркі, тэхніка муроўкі, характар будаўнічых канструкцый, рэканструяваны план пабудовы на ўзровень першага паверха, адкрыты абмураваны падземны тунель уздоўж за- ходняй сцяны. Выяўлены таксама рэшткі мураваных збудаванняў ва ўсходняй частцы пляцоўкі і ў паўночнай курціне, якія можна інтэрпрэтаваць як палац і ма- лую браму. Мяркуемы палац (мал. 79) узведзены ў канцы XVI—XVII ст. і пера- стаў існаваць ужо ў XVII ст. На замкавым двары знойдзены таксама рэшткі драўляных пабудоў XIII—XVII стст., развалы печы з гаршковай кафлі першай паловы XVI ст., печаў канца XVI ст., на падставе якіх зроблены рэканструкцыі. У Любчы археалагічна вывучаліся абедзве ацалелыя вежы замка, рэшткі абарончай сцяны ва ўсходняй і паўночнай частках пляцоўкі (Чарняўскі, Саіт- гарэева, 1984а). Аналіз стратыграфіі культурнага слоя сведчыць, што замак пачалі будаваць у другой палове XVI ст., нягледзячы на тое што першыя пісьмовыя крыніцы, датычныя непасрэдна самога замка, дату- юцца 1662 г. Працягваюцца даследаванні Гпускага замка — пяцібастыённага замка XVI—XVIII стст., які месціцца на беразе Пцічы. У выніку раскопак I. У. Ганец- кай вывучаны характар культурнага слоя на помніку, распрацавана яго ад- носная і абсалютная храналогія, выяўлены могілкі перыяду позняга сярэдня- вечча, даследаваны рэшткі галоўнай вежы-брамы, атрымана інфармацыя па матэрыяльнай культуры замка. Самыя раннія напластаванні на пляцоўцы замка датуюцца не раней XVI ст. Яны захаваліся невялікімі фрагментамі, бедныя на знаходкі, уяўляюць сабой тонкія праслойкі пажару. Страты- графічна фіксуецца магутная праслойка пажару таўшчынёй да 10 см і маса- выя сінхронныя пахаванні на паўднёва-заходнім краі пляцоўкі Глуска, звя- занныя з ваеннымі падзеямі 1655 г. Адкладанні XVI — першай паловы XVII ст. перарэзаны будаўнічым катлаванам пад падмуркі вежы-брамы, якая ўзве- дзена ў 1670-х гадах. Квадратная ў плане брама (14,20x14,20 м) была раз- мешчана блізка ад паўднёва-заходняга бастыёна, мела праезд пасярэдзіне першага паверха, па баках якога сіметрычна размяшчаліся невялікія памяш- канні з глінабітнымі падлогамі і атынкаванымі сценамі (мал. 64:6). Сутарэнні былі зроблены і пад самім праездам. Брама абапіралася на магутныя падмуркі шырынёй 1,60—1,70 м і глыбінёй 3,35 м і больш ад цокаля, упушчаныя ў ма- цярык. Складзены падмуркі ў тэхніцы змяшанай муроўкі, але на паверхню вы- ходзіць у асноўным толькі цэгла. Магутнасць фасадных сцен 1 м, унутраных — 0,85 м. У вежы знаходзіліся і прадстаўнічыя жылыя пакоі, пра што сведчаць шматлікія знаходкі паліхромнай кафлі з гербамі Аляксандра Палубінскага і да- тамі 1670 і 1675, а таксама з Радзівілаўскімі арламі. Па кафлі ўдалося вызна- чыць, што ў будынку праводзілася некалькі рамонтаў з заменай печаў: канец XVII — самы пачатак XVIII ст., першая палова XVIII ст. і 1750—1760-я гады. 3 паўднёвага боку да вежы-брамы прымыкаў падземны ход, які выводзіў за межы замка на роў з боку горада. Ён прасочаны на адлегласць 20 м ад самога выхаду. Выхад быў замаскіраваны выступам вымураванай з цэглы- пальчаткі паўднёвай пляцоўкі вышынёй 80—90 см. Дзве такія пляцоўкі былі зроблены пры паўночна-заходнім і паўднёва-заходнім вуглах вежы. Прызна- чэнне іх пакуль да канца незразумелае. 98
Дрэва-земляныя ўмацаваныя аб’екты на тэрыторыі паўночна-ўсход- няй Беларусі вывучаліся М. А. Ткачовым, В. М. Ляўко. Замак у Езярышчы размешчаны на нізкай пляцоўцы паўастраўнога тыпу, злучанай невялікім пе- рашыйкам з карэнным берагам. Займае яе паўднёва-заходні вугал. Раскопкі, праведзеныя В. М. Ляўко на пляцоўцы замка, выявілі таўшчыню, стратыгра- фію, характар і храналогію напластаванняў, якія пераважна адносяцца да XIV—XV стст. — часу найбольш інтэнсіўнага выкарыстання аб’екта. Удак- ладніць храналогію замкавых збудаванняў, прасачыць канструкцыю, памеры і будаўнічы матэрыял дазволіла прарэзка асновы паўднёва-ўсходняй вежы і вонкавага схілу землянога вала. Устаноўлена, што пабудова замка і яго ад- наўленне адбываліся ў XIV—XV стст. Спачатку асновай драўлянай вежы была падушка з гліны, змешанай з пяском, жвірам і дробнымі каменнямі. Больш позні падмурак вежы выкладзены з вялікіх валуноў. На працягу XVI— XVII стст. якія-небудзь перабудовы не прасочваюцца. Разбураны замак у XVII ст. і больш не аднаўляўся (Ляўко, 1989. С. 180—183). Невялікія работы праведзены на тэрыторыі Суражскага і Гарадоцкага замкаў. Пры прарэзцы землянога вала і рова на Суражскім замчышчы М. А. Тка- чоў зафіксаваў рэшткі драўляных абарончых збудаванняў (Ткачев, Королев, 1978а. С. 429). Даследаванне тэрыторыі Гарадоцкага замчышча дазволіла В. М. Ляўко ўстанавіць, што абарончы вал, які апаясваў пляцоўку (мал. 82), быў знівеліраваны на мяжы XVII—XVIII стст. Над магутнай праслойкай гліны і пяску (таўшчыня да 2 м) зафіксаваны адкладанні XVIII—XIX стст. (Левко, 1988а. С. 75—77). На пляцоўцы гарадзішча ў Оршы, якое таксама ўваходзіла ў склад абарон- чых збудаванняў аршанскага замка з XIV ст., пры вывучэнні ўнутраннага схілу землянога вала XII—XVII стст. была зафіксавана каменная адмостка з вапнавай рошчынай. Стратыграфічныя дадзеныя паказваюць, што яна адносіцца да часу рэканструкцыі абарончых збудаванняў Оршы — XIV ст. (Левко, 1993). Пад час вывучэння пляцоўкі Копыскага замка Э. М. Загарульскім была зроблена прарэзка вала. Даследчык дапускае, што вал быў пашыраны і па- вялічаны ў вышыню на 2 м у XVI — першай палове XVII ст. (Загорульскнй, 1973. С. 190—191). Даследаванні Ш. I. Бекцінеева ў в. Горы Горацкага раёна Магілёўскай вобласці дазволілі прасачыць тапаграфічнае і храналагічнае развіццё комплексу помнікаў (мал. 83). Замест феадальнай сядзібы князёў Друцкіх-Горскіх на старажытным гарадзішчы «Курганы» ў канцы XVI ст. з’яўляецца могільнік, які датуецца канцом XVI—XVIII ст. Новы Горскі замак узводзіцца Львом Сапегай на паўднёвы ўсход ад гарадзішча таксама ў канцы XVI ст. Вядомы ў літаратуры як замчышча «Вал». Побач з ім існуе ўмаца- ваная пляцоўка, датаваная па археалагічных матэрыялах XVIII ст. і, на думку даследчыка, можа быць звязана з падзеямі Паўночнай вайны, калі ў 1708 г. Карл XII, «умацаваўшыся» ў в. Горы, чакаў звестак ад Мазепы (Бектннеев, Левко, 1993. С. 9, 17—18). Пляцоўка Дубровенскага замка ўпершыню даследавалася В. М. Ляўко на працягу 1996—1997 гг. на плошчы звыш 400 кв. м. Устаноўлена, што папя- рэдне ўзвядзенню абарончых збудаванняў мыс займала неўмацаванае па- селішча. Выяўлены шэраг рэшткаў драўляных пабудоў жылога і гаспадарча- га прызначэння канца XV—XVII ст. Асаблівасцю збудаванняў з’яўляецца наяўнасць падмуркаў з чырвонай гліны і значная заглыбленасць у мацярык сутарэнных памяшканняў (паграбоў), абкладзеных па сценах і столі бярвен- нямі ці дошкамі. У пабудовах сустрэты развалы кафляных печаў канца XVI— 99
XVII ст. Зроблена прарэзка адхілу пляцоўкі з боку р. Днепр. Як паказваюць матэрыялы, у пачатку XVI ст. пляцоўка замчышча была ўмацавана тынам, а на самой пляцоўцы стаяла драўляная вежа. 3 ёю магчыма атаясамліваць адну з пабудоў (мал. 95). 3 канца XVI ст. па другую палову XVII ст. тут існуюць драўляна-земляныя ўмацаванні, якія ў канцы XVII ст. прыходзяць у заняпад (Левко, 1998. С. 164—170). Пры даследаванні ў 1998—1999 гг. тэрыторыі Друцкага замка і прылег- лай да яго неўмацаванай часткі (мал. 80). В. М. Ляўко выяўлены рэшткі па- будоў, канструкцыйна падобных да забудовы Дубровенскага замка. Прычым больш познія (XVI ст.) маюць сутарэнныя памяшканні, глыбейшыя за тыя, што былі пабудаваны ў XIV—XV стст. (мал. 81). Прарэзка паміж валамі га- радзішча і вакольнага горада, якія складалі замкавы комплекс XIV—XVI стст., паказала, што тут існавалі наземныя драўляныя збудаванні, якія неаднара- зова аднаўляліся (Ляўко, 2000. С. 93, 111). Гарадскія фартыфікацыйныя збудаванні амаль не вывучаліся археа- лагічна. Даследаваны падмуркі Віленскай і Мінскай брамы ў Міры (Краўцэвіч, Якшук, 1993а С. 104). У Віцебску М. А. Ткачовым і Т. С. Бубенькай вывучалі- ся абарончыя ўмацаванні Дольняга замка. Знойдзены рэшткі каменных сцен і Нарожнай вежы (мал. 91), якія даследчыкі датуюць XIV ст. (Ткачоў, Бубень- ка, 1993а. С. 153—161). Кавалкі каменных муроў (мал. 92) былі выяўлены пад час пашырэння вул. Замкавай у 1977 г. Яны маркіруюць трасу памежжа Верхняга і Дольняга замкаў Віцебска. На Узгор’і зафіксаваны невялікі адрэ- зак драўляных канструкцый (мал. 94), звязаных з умацаваннямі паўночнай сцяны ўзгорскага астрога (Левко, 1984. С. 20). Лакалізаваць на мясцовасці выяўленыя аб’екты гарадскіх фартыфікацыйных збудаванняў дапамагае знаёмства з захаваўшыміся сярэдневяковымі плана- мі і інвентарамі гарадоў, а таксама матэрыяламі «Полацкай рэвізіі 1552 г.», Віцебскіх «Сметных кніг» 1655 і 1665 гг., абшырных звестак па гарадскіх ума- цаваннях Магілёва і іншых паселішчах XVI—XVII стст. Найбольш цікавымі з'яўляюцца замалёўкі абарончых збудаванняў Віцебска, Полацка. Гэта, у першую чаргу, карта ваенных дзеянняў у 1579 г. са схематычнымі выявамі гарадоў і крэпасцей, планы пабудаваных вакол Полацка па загаду цара Івана Грознага (IV) рэгулярных крэпасцей, чарцёж аблогі Полацка ў 1579 г., выкананыя сакратаром каралеўскай канцылярыі С. Пахалавіцкім, выгра- віраваныя Баптыста Кавалеры і выдадзеныя ў Рыме ў 1580 г. (мал. 86, 87). Упершыню дадзеныя картаграфічныя матэрыялы былі апублікаваны М. Кар- куновым (Коркунов, 1837. С. 235—249). Па Віцебскіх абарончых збудаваннях XVII ст. вядомай крыніцай з'яўляецца «Чарцёж» г. Віцебска 1664 г. (мал. 85), выкананы па загаду цара Аляксея Міхайлавіча пад час ваенных дзеянняў. Ён быў апублікаваны А. П. Сапуновым з каментарыямі (Сапунов, 1910) і яшчэ неаднаразова публікаваўся і разглядаўся даследчыкамі. Акрамя гэтых карта- графічных крыніц існуе яшчэ адна карта, якая, верагодна, таксама адносіцца да часоў Лівонскай вайны і была складзена ў стане рускага войска (Слюнькова, 1994. С. 179—184). Дадзены графічны дакумент адсутнічае ў выданні па рускай картаграфіі (Рыбаков, 1974), хоць на с. 61 гэтага выдання і сказана аб існаванні адзінай карты Полацкай зямлі 1566 ці 1570 г. На карту нанесены схематычныя выявы шэрагу гарадоў, мястэчак і вёсак па абодвух берагах р. Заходняя Дзвіна з тлумачальнымі надпісамі. Сярод іх Полацк і Віцебск (мал. 84). I. М. Слюнькова, якая прааналізавала дадзеную карту, прыйшла да высновы, што яна была складзена паміж 1570 г. (узвядзенне 100
ўмацаванняў Суража) і 1581 г. (калі ў Полацку быў заснаваны езуіцкі ка- легіум). Карта, нягледзячы на ўмоўнасць малюнкаў, дастаткова падрабязна пе- радае архітэктурна-прасторавую структуру, канструкцыйныя і архітэктурныя асаблівасці гарадоў. Яна з’яўляецца каштоўнай крыніцай па архітэктуры абарончых збудаванняў і патрабуе далейшага вывучэння. 1.5.2. ГАРАДСКІЯ КУЛЬТАВЫЯ АБ’ЕКТЫ Вывучаліся культавыя аб’екты ў асноўным у сувязі з праектна-рэстаўра- цыйнымі працамі. Каменныя храмы ў большасці сваёй даследаваліся не- вялікімі шурфамі, непасрэдна каля саміх муроў ці ўнутры аб’ектаў. Такая ме- тодыка была выклікана мэтамі рэстаўрацыйных праектаў. Але пры падоб- ным падыходзе рэзка змяншаюцца магчымасці археалогіі, не дабіраецца шмат інфармацыі, паколькі з поля зроку археолага практычна выпадае куль- турны слой вакол помніка. Больш поўнымі з’яўляюцца стацыянарныя дасле- даванні, праведзеныя супрацоўнікамі навукова-даследчых устаноў Масквы, Санкт-Пецярбурга і Інстытута гісторыі НАН Беларусі з мэтай усебаковага вы- вучэння помнікаў. Найбольшы аб’ём інфармацыі датычыцца канкрэтных прыёмаў будаўніцтва, канструкцыйных асаблівасцей, характару будаўнічых матэрыя- лаў. Атрыманыя дадзеныя дазволілі прасачыць эвалюцыю архітэктурных ідэй, розных аспектаў тэхнікі будаўніцтва. У выніку раскопак адкрыты шэраг новых помнікаў культавага прызначэн- ня, удакладнены час узвядзення і асноўных перабудоў ужо вядомых храмаў, зменены погляд на тыпалогію некаторых аб’ектаў і іх месца ў культавай архітэктуры Беларусі і прылеглых тэрыторый. Сістэматычнае і дэталёвае даследаванне помнікаў культавага дойлідства Беларусі XIV—XVI стст. пра- ведзена А. М. Кушнярэвічам. Яго вынікі знайшлі адлюстраванне ў манаграфіі (Кушнярэвіч, 1993). Выключна цікавым і арыгінальным з пункту гледжання вынікаў археа- лагічнага даследавання з'яўляецца матэрыял, здабыты маскоўскім археола- гам Л. В. Аляксеевым на дзядзінцы ў Мсціславе. Тут знойдзены рэшткі не- калькіх драўляных пабудоў, якія даследчык ідэнтыфікуе як царкву-данжон. Са- мыя раннія канструкцыі, звязаныя з гэтымі пабудовамі, датаваны 1220—1240-мі гадамі, а пазнейшыя існавалі ў XV—XVII стст. (Алексеев, 1995. С. 166—175). Больш раннія пабудовы былі прамавугольнымі, рубленымі з дубовых бяр- венняў у абло, і толькі аднойчы з сасны, калі яны выконвалі выключна функ- цыю царквы. У аснове пазнейшых — васьмівугольнік, іх ніжняя частка забіта глінай (накшталт абарончай вежы Дуброўна). Канструкцыйныя асаблівасці адкрытых пабудоў несумненна ставяць іх побач з іншымі вядомымі драў- лянымі вежамі-данжонамі. Але тая акалічнасць, што пад час раскопак выяў- лены пахаванні ўнутры пабудоў і побач шматлікія прадметы культу (кавалкі царкоўных званоў, кранштэйн хароса с падсвечнікам і флажком з літымі вы- явамі шасцікрылага Серафіма і дракона, бронзавыя накрыўка кадзіла, лам- пада, паліваныя пліткі падлогі, частка свінцовага даху і інш.), сведчыць аб іх выкарыстанні ў якасці храмаў (мал. 96). Л. В. Аляксееў лічыць, што пабудо- ва, якая месцілася ў паўночнай частцы крэпасці, несумненна можа быць ідэнтыфікавана як царква (капліца) у імя св. Міколы (ЙЮМ, 1894. С. 449). Званы віселі ў светлавым барабане над вежай-храмам, таму не было зной- дзена асобай пабудовы званіцы. Даследчык драўлянай архітэктуры Беларусі 101
С. А. Сергачоў таксама выказваў меркаванне, што ў старажытнасці званіцы маглі выконваць ролю абарончых збудаванняў (Сергачоў, 1981. С. 32). Але ў дадзеным выпадку не званіца, а сама царква адначасова з’яўлялася вежай- данжонам. На тэрыторыі Старога замка ў Гродне польскім археолагам Ю. Ёдкоўскім знойдзена ў 1933 г. невялікая квадратная царква (8,9x8,9 м) з адной развітай апсідай. У літаратуры яна вядомая як Верхняя царква. Вуглы будынка ско- шаны. Выяўлены таксама рэшткі крыжападобнага апорнага слупа. Падмурак храма скпадзены з 2—3 радоў камянёў. Вялікапамерная брусковая цэгла ў муроўцы сцен спалучаецца з валунамі. На паверхню выходзяць у асноўным тычкі цаглінаў. Знойдзеныя фрагменты пляскатай керамічнай дахоўкі і нер- вюрнай цэглы сведчаць, што будынак меў высокі гатычны дах і нервюрныя скляпенні. 3-за недасканалай методыкі даследавання помнік цалкам выпаў з археа- лагічнага кантэксту, таму праблема датыроўкі царквы не вырашана канчаткова і спараджае спрэчкі сярод даследчыкаў. А. Трусаў і А. Кушнярэвіч, зыходзячы з наяўнай інфармацыі, схіляюцца да таго, што храм узведзены на мяжы XIII—XIV стст. і быў разбураны ў апошняй чвэрці XVI ст. пад час перабудовы Старога замка Стэфанам Баторыем (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 23—24). Грунтоўныя раскопкі далі магчымасць М. У. Малеўскай зрабіць рэканст- рукцыю адкрытай на Навагрудскім дзядзінцы царквы, прасачыць і прадата- ваць усе перабудовы і перапланіроўкі аб’екта (Малевская, 1974). Першапа- чаткова храм уяўляў сабой невялікую квадратную пабудову (13,5 м) з адной паўцыркульнай моцна вынесенай апсідай і прытворам. Двухметровы падму- рак шырынёй 1,8 і 2 м абапіраецца на мацярык і складзены з валуноў, унізе насуха і ўверсе на рошчыне з дамешкамі жвіру. Унутры аб’ёму царквы расчышчаны рэшткі чатырох апорных слупоў. Сцены амаль не захаваліся. Можна толькі сказаць, што складзены яны з вялікапа- мернай брусковай цэглы ў балтыйскай сістэме. Паводле дадзеных страты- графіі, фармату цэглы і тэхнікі муроўкі, даследчык датуе выяўлены храм па- чаткам XIV ст. Першая рэканструкцыя датуецца сярэдзінай — другой паловай XIV ст., часам, калі была ўзведзена аднаслупавая грамадзянская пабудова. Унутры аб’ёму з’явіліся чатыры крыжовыя апорныя слупы, якія падтрымлі- валі барабан і купал. Зроблена новая цагляная падлога. Канцом XV — па- чаткам XVI ст. датуецца пашырэнне храма на ўсход і паўночная прыбудова (Малевская, 1983. С. 122). Прасочана таксама маштабная перабудова помніка. Царква была падоў- жана ў заходнім кірунку. Ва ўсходняй і паўднёвай частках адкрыты сутарэнні. Апошні з іх выходзіў за межы пабудовы. Расчышчаны цагляныя лесвіцы і рэшткі падлогаў сутарэнняў. Новыя падмуркі складзены з цэглы рознага фармату і камянёў. Яго шырыня 2 м, глыбіня 1—1,35 м. Падлога храма зроб- лена з непаліваных керамічных плітак памерамі 21x21x5 см. Фасадныя сце- ны маюць складаныя абрысы, што сведчыць аб прыналежнасці пабудовы да кола помнікаў барока. Дадзеныя археалогіі, а таксама архітэктурнага аналізу дазваляюць датаваць апошнюю перабудову не раней як канцом XVII ст. (мал. 112). Благавешчанская царква ў Віцебску ў другой палове XIV ст. была ў знач- най ступені перабудавана, у тым ліку зменены скляпенні. Сляды гэтых работ выяўлены Г. В. Штыхавым у раскопах каля паўднёвага фасада помніка ў 1964 г. 102
Надзвычай цікавым помнікам дойлідства Беларусі з’яўляецца Уселюбскі касцёл (Кушнярэвіч, 1993. С. 33—42). Час яго пабудовы гісторыкі архітэктуры вызначылі спачатку па пісьмовых крыніцах — першая чвэрць XV ст. Праве- дзенымі археалагічнымі раскопкамі ўстаноўлена, што сцены змураваныя ў гатычнай тэхніцы на вапнавай рошчыне з вялікай колькасцю пяску, фармат цэг- лы 28—29x13—14x8—9 см таксама адпавядае гэтаму перыяду, прысутнічаюць і кпінкерныя цагліны, знойдзена ў слоі і нервюрная цэгла. Два першыя рады валу- ноў падмурка сцен скпадзены насуха, вышэй — на рошчыне з запаўненнем шчылінаў бітай цэглай. Па меры заглыблення падмурак пашыраецца і ўнутр і вонкі, што робіць яго таўсцейшым за сцены на 0,8—1,0 м. Глыбіня закладкі пад- мурка адносна старажытнай дзённай паверхні — 1,6—2,0 м. Цагляная муроўка сцен пачыналася прыкладна на паўметра вышэй тагачаснай дзённай паверхні. Выяўлены важнейшыя першапачатковыя канструкцыйныя элементы пабудовы — падмурак апорнага слупа (цэгла 28x13x9 см) у цэнтры асноўнага аб’ёму, контр- форсы прамавугольнай формы, вынесеныя на два метры, характэрныя для па- будоў да XVI ст. Такім чынам, дадзеныя археалогіі пацвердзілі выказаную гіпотэзу наконт даты заснавання касцёла. А. Кушнярэвіч прыйшоў таксама да высновы, што рамонтныя будаўнічыя працы на помніку былі праведзеныя ў канцы XVI — пачатку XVII ст. Тады былі надбудаваныя верхнія часткі сцен прэсбітэрыя (у рэнесанснай тэхніцы), счасаныя контрфорсы і нервюры скляпенняў, зменена сістэма перакрыццяў, сцены атынкаваны, дах накрыты керамічнай дахоўкай. У другой палове XVII — пачатку XVIII ст. былі пашыраны вокны, у паўночным фасадзе прабіта яшчэ адно акно, зменена месца ўваходу ў прэсбітэрый, пабудаваны сутарэнні. Такім чынам, археалагічнае даследаванне дало магчымасць выявіць яшчэ адно, другое па ліку пасля грамадзянскай пабудовы Навагрудскага замка, гатычнае аднаслуповае збудаванне — тып, вельмі характэрны для заход- нееўрапейскага свету і рэдкі для сумежных з Беларуссю тэрыторый (мал. 101). Археалагічныя даследаванні дазволілі істотным чынам скарэктаваць да- тыроўку яшчэ аднаго існуючага помніка — Петрапаўлаўскага касцёла ў Іўі. У энцыклапедычных выданнях яго традыцыйна адносілі да першай паловы XVII ст. У выніку раскопак устаноўлена, што сцены змураваны ў гатычнай тэхніцы з цэглы фармату ? х13—14x11 см і 30—31x16—16,5x8—8,5 см з вы- карыстаннем клінкернай цэглы. Расчышчаны падмуркі магутных контрфорсаў з вынасам 1,6—1,7 м. Дадатковыя архіўныя росшукі дазволілі з упэўненасцю да- таваць помнік неХУІІ ст., а 1491—1495 гг. (Кушнярэвіч, 1993. С. 46—53). У выніку вывучэння Петрапаўлаўскага касцёла ў Новым Свержані ат- рымана інфармацыя наконт некаторых будаўнічых прыёмаў і паслядоўнасці ўзвядзення помніка. Падмуркі глыбінёй 4,1 м складзены ў бутавай тэхніцы на рошчыне ў апалубцы. Апалубку рабілі з колатых дошак шырынёй 23—40 см, таўшчынёй 5 см, якія ставілі вертыкальна ў частцы апсіды і гарызантальна — у частцы асноўнага аб’ёму. Гэтакі ж прыём выкарыстаны ў будаўніцтве Ус- пенскай царквы ў Новым Свержані канца XVI — пачатку XVII ст. (Кушнярэвіч, 1993. С. 111). Падмуркі на 0,3—0,4 м выступалі за плоскасць сцяны. Вы- явілася таксама, што падмуркі асноўнага аб’ёму і партальнай вежы не пера- вязаны, але прыбудавана вежа вельмі хутка. Такая асінхроннасць будаўніцт- ва асноўнага аб’ёму храмаў і вежы, як выявілася, характэрная асаблівасць будаўнічай традыцыі XVI ст. (Кушнярэвіч, 1993. С. 115). «Фара Вітаўта» — былы парафіяльны касцёл, помнік архітэктуры XVI— XVIII стст., размешчаны ў гістарычным цэнтры Гродна. Тут праведзены маш- 103
табныя даследаванні на 530 кв. м (Ганецкая, Трусаў, 1999а), у выніку якіх выяўлена наступнае. Кулыгурны слой вакол помніка моцна пашкоджаны шматлікімі пахаваннямі XVI—XX стст. і будаўнічай дзейнасцю розных часоў. Сярэдняя магутнасць слоя на даследаваных участках складае 2—2,5 м, у мацерыковых ямах дасягае трох і больш метраў. На прылеглых да помніка ўчастках фрагментамі добра захаваўся слой XVI ст., звязаны з гарадской забудовай, што папярэднічала касцёлу. Матэ- рыял датуецца ў асноўным XVI ст., трапляюцца асобныя рэчы XIII і XV стст. Выяўлены рэшткі двух жытлаў. Паводле дадзеных археалогіі, драўляная за- будова на даследаваным участку згарэла пад канец XVI ст., пасля чаго і па- чаліся працы па ўзвядзенні касцёла. Вызначаны ўзровень будаўнічага гары- зонту. Храналагічныя пласты па будаўнічых перыядах не вылучаюцца. Выклю- чэннем з’яўляецца невялікі ўчастак слоя пад брукоўкай, насцеленай у XVII ст. Наступны слой — суцэльны будаўнічы развал — вынік разбурэння касцёла. Пад час раскопак выяўлены падмуркі асноўных элементаў архітэктурнай канструкцыі — апсіды, крайняга паўночна-ўсходняга апорнага слупа, надпар- тальнай вежы, пяці контрфорсаў, прыбудоў розных часоў. Падмуркі бутавыя, зроблены з камянёў розных памераў і бітай цэглы на вапнавай рошчыне. Глыбіня іх 3,5 м, магутнасць пад паўночнай сцяной — 3,4 м. Асаблівасцю іх уладкавання з’яўляецца тое, што пад усходні край апсіды падведзена ка- менная платформа, якая выступае за абрысы сцен і не паралельная ім. Апсіда і партальная часткі будынка абапіраюцца на суцэльныя падмуркі, пе- равязаныя з падмуркамі асноўнага аб’ёму. Заходняя платформа завяршала- ся выступамі, якія служылі асновамі апорных слупоў хораў. У муры яе была зроблена шахта вінтавой лесвіцы — пад’ёму на вежу. Па цэнтры з захаду гэтая платформа мае выступ 9x14 м — падмурак партальнай вежы. У камен- най платформе пад апсідай у хуткім часе па заканчэнні будаўніцтва (недзе ў пачатку XVII ст.) падмурак быў выламаны і зроблены крыпты (перагародкі і скляпенні). Даследаваны тры такія крыпты. Расчышчаны таксама лесвіца і калідор, што вялі з алтарнай часткі храма ў сутарэнні, два падвальныя па- мяшканні (мал. 98, 99). Пры дапамозе архітэктурна-археалагічнага аналізу, а таксама петра- графічнага вывучэння будаўнічай рошчыны ўдалося вылучыць першапачат- ковыя і пазнейшыя канструкцыі. У сутарэннях касцёла змяшчаліся шматлікія пахаванні першай паловы XVII ст. Такім чынам, праведзеныя археалагічныя працы далі магчымасць выву- чыць стратыграфію культурнага слоя даследаванага помніка, пакпасці канец спрэчкам вакол даты пабудовы яго, удакладніць вядомыя планы касцёла, вызначыць асаблівасці канструкцыі падмуркаў. Амаль што цалкам раскапана тэрыторыя цэнтральнага і паўднёва- ўсходняга нефаў касцёла дамініканцаў у Мінску (1064 кв. м) (Пазняк, 1993. С. 56). Раскрыты падмуркі і рэшткі сцен вышынёй да 2 м, асновы апорных слупоў, мушкетных і гарматных ніш падэшвеннага бою, дзесяць разбураных пахавальняў, вымураваных з цэглы-пальчаткі з рэчамі першай паловы — сярэдзіны XVII ст. Будынак быў ад лачатку закладзены як вялікі трохнефавы храм (мал. 100). Асновы сцен вымураваны ў рэнесансава-барокавай сістэме (рад тычкоў — рад лажкоў). На фасадзе выяўлены сведчанні рамонта паўднёвага вугла будынка, лраведзенага ў сярэдзіне — другой палове XVII ст. Цікавыя вынікі дало даследаванне падмуркаў касцёла. Нягледзячы на тое 104
што яны закладваліся адначасова, іх глыбіня і шырыня розныя ў розных месцах. Падмурак пад фасаднай сцяной цэнтральнага нефа выступае за яе плоскасць на 15—20 см і заглыблены ў мацярык на 0,9—1,0 м. На фа- садзе паўднёва-ўсходняга нефа глыбіня падмурка меншая на 45—50 см, але ён мацней выступае за сцяну (на 35—55 см), утвараючы нібы камен- ную падушку. 3-пад бакавой паўднёва-усходняй сцяны «падушка» вы- ходзіць на 1,1—1,2 м, заглыбляючыся толькі на 50—60 см. Праз тры метры далей глыбіня падмурка зноў павялічваецца (да 1,6 м), а выступ змяншаецца да 25—20 см. Цокаль касцёла ўзвышаўся на 20—50 см над дзённай паверхняй. Пры раскопках у зоне цэнтральнага нефа выяўлены пласт XVI ст., бага- ты на археалагічныя знаходкі. Вывучаны пахаванні першай паловы XVII ст. у сутарэннях касцёла. Прасочаны сляды разбурэння і рамонту касцёла ў ся- рэдзіне XVII ст. Вынікі раскопак не пакідаюць сумненняў, што касцёл даміні- канцаў у Мінску адразу будаваўся як трохнефавы храм з абарончымі функ- цыямі і вайсковымі канструкцыйнымі элементамі. Будаўніцтва пачалося ў пачатку XVII ст. і ў асноўным было скончана ў другім дзесяцігоддзі XVII ст. Археалагічнае вывучэнне кальвінскага збора ў цэнтры пляцоўкі Заслаў- скага замка дало магчымасць канчаткова высветліць дату яго пабудовы — канец XVI — пачатак XVII ст., адкінуць версіі наконт пазнейшай прыбудовы заходняй вежы. Па стратыграфіі прылеглага да будынка ўчастка прасочаны праслойкі не менш двух рамонтаў. Пасля аднаго з іх керамічная дахоўка, якой першапачаткова быў пакрыты храм, заменена на гонт. У цэнтры пляцоўкі Заслаўскага замка Ю. А. Заяцам выяўлены падмуркі невялікага аднаалсіднага храма або капліцы памерамі 6,7x4,6 м, арыента- ванага па лініі поўнач — поўдзень. Даўжыня разам з апсідай складае 7,7 м, шырыня апсіды каля асновы 2,4 м. Таўшчыня сцен 0,75 м, падмуркі заха- валіся на вышыню 0,4 м. Устаноўлена, што храм узведзены ў першай палове XVII ст. (Заяц, 1995. С. 26). У выніку раскопак 1976—1978 гг. высветлена пытанне наконт часу пабу- довы заходніх апсід Полацкага Сафійскага сабора. В. А. Булкін абгрунтава- на даказаў, што іх пабудавалі ў пачатку XVII ст., калі сабор стаў уніяцкім. Та- ды ж ён быў пераарыентаваны алтаром на поўнач. Познія апсіды і іх пад- муркі ўзведзены ў тэхніцы мяшанай муроўкі з цэглы таўшчынёй 6,5 см і камянёў (Булкі/ін, 1988. С. 59—63). У вывучэнне знешняга вобліка Сафіі XVI—XVII стст. таксама зроблены ўклад М. А. Ткачовым, які надрукаваў 4 выявы храма гэтага часу паводле іканаграфічнага матэрыялу (мал. 97). План Оршы 1813 г. утрымлівае аб’ект, азначаны як «греко-росснйская соборная церковь». У апісанні г. Оршы канца XVIII ст. ён названы «соборная каменная во нмя рождества пресвятые богороднцы» царква, пабудаваная «і/іжді/івені/іем прі/іхожан с помоідью князя Соколі/інского в 1781 году» (РДАСА, ф. 1355. оп. 1, ед. хр. 724 (1). Опі/ісані/іе города Оршм. 1766—1861 гг., л. 1). Сродкі на рамонт саборнай царквы ў Оршы былі адпушчаны ў 1818 г., а да канца 1843 г. завершана будаўніцтва памяшкання званіцы перад царквой. Ёсць падставы лічыць, што з апошнімі рамонтна-будаўнічымі работамі звя- зана пераасвячэнне царквы ў імя св. Міколы. Вядома, што старажытная драўляная Мікольская царква пасля разбурэння не аднаўлялася. У той жа час у архіўным дакуменце 1910 г. азначаны дзве каменныя царквы: Раства Багародзіцы і Мікольская з адным і тым жа годам пабудовы (1661 г.). Акрамя таго, архіўны праект Мікольскай царквы суадносіцца з выглядам царквы Рас- 105
тва Багародзіцы на паштоўцы пачатку XX ст., а яе план супадае з планам падмуркаў, адкрытых у раскопках 1995—1996 гг. Дадзеныя падмуркі знахо- дзяцца ў месцы, дзе на плане 1813 г. пазначана саборная царква (Раства Бага- родзіцы). У выніку даследаванняў на плошчы звыш 250 кв. м (Ляўко, 1996) зафіксавана ўцалелая частка падмуркаў шырынёй 1 м, заглыбленых у маця- рык да 2—2,5 м. Складзены падмуркі з вялікапамернай цэглы і цэглы- пальчаткі з уключэннем камянёў на вапнавай рошчыне. Раскопкі далі магчы- масць зрабіць архітэктурныя абмеры (даўжыня 19 м, шырыня 11 м). Прасо- чаны тры аб’ёмы па восі ўсход — захад. Апсіда паўцыркульная, вынесена на 0,6 м ад асноўнага аб’ёму. 3 бакоў апсіды раскрыты два невялікія памяш- канні, злучаныя з ёй праходамі. Царква мела тры ўваходы: адзін галоўны з захаду і два бакавыя (мал. 102:1). Удалося вызначыць узровень старажытнай дзённай паверхні. 3 вонкава- га боку ў падмурку на глыбіні 1,1 м ніжэй сучаснай дзённай паверхні выяў- лены выступ, зроблены з цэглы памерамі 30x6x14 см (цокаль). Над ім быў аконны праём 0,4x0,65 м (мал. 102:3). Падлога ўнутры царквы перакрывала культурны пласт, які ўтрымліваў пахаванні прыходскіх могілак. Пахаванні размешчаны радамі на амаль аднолькавай адлегласці крыху ніжэй адмосткі з цэглы, якая фіксавала ўзровень падлогі. Усяго прасочаны тры гарызонты пахаванняў, з якіх ніжні заглыблены ў мацярык. Царква не мела сутарэнняў. Магутнасць культурнага пласта паміж падлогай і верхнімі пахаваннямі 0,25— 0,3 м. Ён насычаны матэрыяламі першай паловы XVII ст. і аддзелены ад па- хаванняў тонкай (3—5 см) праслойкай пяску. У выніку раскопак вызначаны чатыры перыяды, звязаныя з узвядзеннем, рамонтамі і разбурэннем храма. Царква пачынае будавацца ў XVII ст., верагодней за ўсё, у другой яго палове (1661 г.?). Другі перыяд суадносіцца з будаўнічым гарызонтам XVIII ст. і яго завяршэнне прыпадае на 1781 г. Работы па ўзвядзенню званіцы паміж 1818 і 1843 гг. (мал. 103) і рамонту храма адлюстраваны ў слоі XVIII—XIX стст. Верхні пласт культурных адкладанняў адпавядае часу прыстасавання цар- квы да гаспадарчых патрэб XX ст. і яе разбурэння. Уцалелым, хаця і моцна змененым, храмам з'яўляецца размешчаны ў Зааршынным пасадзе Оршы касцёл дамініканцаў. Яго пабудова была рас- пачата ў 1780-х гадах, а завершана ў 1808 г. Адносна касцёла маюцца фраг- ментарныя і дастаткова блытаныя звесткі. А. С. Дэмбавецкі піша, што князь Геранім Друцкі-Сакалінскі даў прытулак дамініканцам у «обшмрном камен- ном костёле» яшчэ ў 1649 г. Па іншых дадзеных, каменнаму касцёлу папя- рэднічаў драўляны на каменным падмурке храм, у якім было 7 алтароў, раз- мешчаны пасярэдзіне двара дамініканскага кляштара. Менавіта гэты храм і быў збудаваны на сродкі князя Сакалінскага ў 1650 г. Па назіраннях I. М. Слюнь- ковай у верхнедняпроўскіх гарадах манастырскія храмы XVII—XVIII стст. размяшчаліся ў глыбіні двара. На вуліцу выходзілі агароджы, званіцы, гасла- дарчыя пабудовы (Слюнькова, 1992). Таму малаверагодна, што каменны дамініканскі сабор XVIII ст. размешчаны на месцы былога драўлянага. У 1993 г. пад час добраўпарадкавання тэрыторыі сквера ўздоўж р. Аршыца, паблізу існуючага храма ў слоі з матэрыяламі сярэдзіны XVII ст. (бытавая кераміка, кафля, шкло) зафіксаваны фрагмент каменнага падмурка на вап- навай рошчыне шырынёй 1,2 м. Магчыма, ён мае дачыненне да манастырскіх пабудоў гэтага часу (Левко, 1996. С. 30). На існуючым касцёле дамініканцаў канца XVIII ст. у 2000 г. распачаты рэстаўрацыйныя працы. У выніку археа- лагічнага назірання В. М. Ляўко былі прасочаны магутныя падмуркі шырынёй 106
2—2,9 м, заглыбленыя ў мацярык да 3 м і складзеныя з цэглы памерамі 31x15,5x6 см. Некаторыя часткі падмуркаў зроблены ў тэхніцы змешанай муроўкі (паміж цэглай уключаны камяні на вапнавай рошчыне). Выяўленыя канструкцыі размяшчаліся ўздоўж процілеглага ад вуліцы (усходняга) боку касцёла і былі звязаны з ім у адно цэлае. Падмуркі акрэслілі сутарэнні трох памяшканняў, выцягнутых з поўдня на поўнач, агульны памер якіх роўны даўжыні сцяны храма. Яны злучаны паміж сабой праходамі. Верагодна, гэта пабудова кляштара, якая ўзводзілася адначасова з касцёлам і была злучана з ім. Відавочны некаторыя перабудовы і сляды рамонтаў. Ня- дбайныя адносіны праектантаў да рэстаўрацыі на стадыі падрыхтоўкі будаўніцтва вельмі абмежавалі магчымасці археалагічнага даследавання падмуркаў. У выніку не ўдалося прасачыць сувязь дадзеных падмуркаў з культурным слоем, які прылягаў да іх звонку, і паспрабаваць удакладніць час іх пабудовы. У мэтах рэстаўрацыі праводзіліся даследаванні рэшткаў падмуркаў Ус- пенскага кафедральнага сабора ў Віцебску. Гэта быў самы вялікі храм гора- да, які месціўся на Прачысценскай гары і займаў дамінуючае палажэнне. Яго вышыня дасягала 45 м. Пабудове Успенскага сабора папярэднічала ўзвядзенне на Прачысценскай (Лысай) гары некалькіх, змяніўшых адзін ад- наго драўляных храмаў. Самы старажытны, вядомы па пісьмовых крыніцах з 1406 г. — праваслаўны ў імя Прасвятой Багародзіцы. Прывілей 1503 г. ад- значае, што ў гэтым галоўным храме зберагаліся гарадскія дакументы. У па- чатку XVII ст. побач з саборнай Прачысценскай царквой, якая ўжо была уніяцкай, пабудаваны двор Полацкага архіепіскапа. Новыя пабудовы царквы Успення Прасвятой Багародзіцы ў сувязі з пажарамі ці струхлеласцю пра- водзіліся ў 1636, 1680-х, 1708, 1722 гг. У гэты час побач з царквой існуюць драўляныя пабудовы базыльянскага манастыра. У 1743 г. распачата будаў- ніцтва каменнага храма, якое працягвалася амаль 40 гадоў і было заверша- на ў 1785 г. Адначасова з храмам будаваліся каменныя памяшканні мана- стыра. Увесь комплекс складаўся з манастырскай пабудовы, дзе былі ма- наскія келлі і школа, двухпавярховага будынка з трапезнай і бібліятэкай, а таксама службовых і гаспадарчых збудаванняў, якія размешчаны па перы- метры невялікага двара з каменнай агароджай. Пры манастыры дзейнічала філасофская студыя для манахаў і школа для свецкага юнацтва. Рэскрыптам Паўла I ад 18 ліпеня 1799 г. храм, які пераасвяцілі ва Успен- скі сабор, перададзены праваслаўнаму ведамству, а памяшканні манастыра падпарадкаваны губерніі (мал. 104). Пазнейшыя перабудовы храма надалі яму рысы класіцызму. У пасляваенныя гады на месцы ўзарванага ў 1936 г. Успенскага сабора размяшчаўся корпус завода заточных станкоў. Амаль усе падмуркі культавай пабудовы былі знішчаны. Археалагічнымі даследавання- мі выяўлены і вывучаны рэшткі паўднёва-заходняй вежы (I. А. Цішкін, 1991; В. М. Ляўко, 1998 г.). Прасочана траса вонкавых заходняй і паўднёвай сцен храма. Раскрыты рэшткі падмуркаў, сцен і падлогі сутарэнняў паўднёвай часткі храма. Матэрыялы раскопак дазваляюць дапусціць, што першапачаткова сабор планаваўся як трохнефны. Унутры памяшкання, якое прымыкае да падмурка вежы з усходу, прасочваюцца зруйнаваны контрфорс і закладзены праход у вежу. Шырыня вонкавай паўднёвай сцяны храма меншая, чым шы- рыня паралельнай ёй унутраннай сцяны, якая абмяжоўвае арыентаваныя з захаду на ўсход малыя памяшканні, злучаныя скразнымі праходамі (мал. 105). Таму гэтая частка магла быць прыбудавана да сабора, як і аналагічная паў- 107
ночная, у якасці дадаткавых нефаў пазней, чым быў закладзены асноўны яго падмурак. Пры расчыстцы рэшткаў выяўленых памяшканняў раскрыты вы- брукоўка падлогі камянямі, а таксама аконны праём. Другім даследаванным у Віцебску каменным уніяцкім храмам XVIII ст. з'яўляецца Уваскрэсенская царква, якая была размешчана на Рыначнай плошчы каля ратушы (Узгор'е). Як паведамляе А. М. Семянтоўскі, над увахо- дам у храм была змешчана дата яго пабудовы — 1772 г. (Сементовскнй, 1865. С. 140). Пабудаваны храм і падтрымліваўся за кошт сродкаў купецкага роду Смыкаў. Сярод 16 уніяцкіх храмаў Віцебска канца XVIII — пачатку XIX ст. Уваскрэсенская Рыначная царква была галоўнай: саборнай і кафедральнай, на яе зямлі ў горадзе знаходзіліся дамы 34 мяшчан. Каменнаму храму папярэднічала драўляная царква Уваскрэсення Хры- стова, вядомая па «Чарцяжу Віцебска 1664 г.» (мал. 106:2) Яна згадваецца ва ўкладным запісе Евангелля пад 1558 г. і ў Інвентары маёмасці Полацкай архіепіскапіі 1618 г. У пачатку 1990-х гадоў I. А. Цішкіным даследаваліся падмуркі, сутарэнні царквы. Знойдзены пад час раскопак нумізматычны матэрыял (у пахаваннях і ўнутры памяшкання) адносіцца да 40—50-х гадоў XVIII ст. Гэта дапамагае ўдакладніць час пабудовы храма. Яго асвячэнне магло адбыцца ў 1772 г. Новы каменны храм пабудаваны на старых могілках і арыентаваны апсідай на поўнач. Рэшткі пахаванняў, якія былі раскрыты пад час пабудовы царквы, складзены ў спецыяльную крыпту па цэнтры падмурка апсіды (Цішкін, 1996. С. 54—56). Падмуркі невялікага мураванага храма знойдзены пад час археалагічных раскопак Маладзечанскага замка (Ткачоў, 1991. С. 128). Ён меў памеры 11x24 м, быў распісаны фрэскамі, датуецца XVI—XVIII стст. Даследаваліся таксама Барысаглебская царква ў Навагрудку (П. А. Ра- папорт), Мікольская царква ў Магілёве XVII—XVIII стст., манастыр базылья- накЎМ\\\ ст. у Гродна (I. М. Чарняўскі). Матэрыялы гэтых раскопак застаюцца ненадрукаванымі. 1.5.3. МАНАСТЫРСКІЯ КОМПЛЕКСЫ Беларускімі археолагамі вывучаліся таксама манастырскія і кляштарныя комплексы XVI—XVIII стст. Ансамбль францысканскага кляштара раз- мешчаны ў цэнтры Гальшан. Ён займае адну з частак гандлёвай плошчы. Паводле літаратурных крыніц, першы касцёл у Гальшанах быў пабудаваны ў XV ст. 3 Сапегамі, якія сталі ўладальнікамі Гальшан у сярэдзіне XVI ст., звязваецца з’яўленне ў Гальшанах у гэты час кальвінскага збора. Засталося нявысветленым, ці касцёл быў прыстасаваны пад кальвінскі збор, ці, наад- варот, кальвінскі збор стаў першаасновай касцёла. Аднак крыніцы аднадуш- на сцвярджаюць, што фундатарам касцёла францысканскага кляштара ў Гальшанах, пабудаванага ў 1618 г., быў Павел Сапега. Інвентар 1675 г. даз- валяе ўявіць выгляд касцёла і кляштара ў другой палове XVII ст. Асноўны аб’ём быў прамавугольным, завяршаўся прэсбітэрыем і апсідай. Да яго да- лучаліся дзве капліцы, адна з якіх была фундатарскай. Тут знаходзілася надмагілле Паўла Сапегі і трох яго жонак. У касцёле было 7 алтароў. Пры- твор касцёла злучаўся з галерэяй кляштара, які меў П-падобную форму і ўтвараў унутраны дворык. Складанай была будаўнічая гісторыя касцёла францысканскага кляштара ў Гальшанах (Кушнярэвіч, 1993. С. 124—128). 108
Адсутнасць інвентароў паміж 1675 і 1798 гг. не дазваляла ўстанавіць, чаму перабудоўваўся касцёл. Але матэрыялы судовай справы (разборы паміж гальшанскім францысканскім кляштарам і ксяндзом М. Токелем) далі адказ на гэта пытанне (Кукуня, Кушнярэвіч, 1996. С. 263). Значна пашкоджаны кас- цёл быў адбудаваны ў 80-я гады XVIII ст. У выніку раскопак устаноўлена, што гісторыя будаўніцтва касцёла падзя- ляецца на тры этапы, адрозныя адзін ад аднаго тэхнікай муроўкі, будаў- нічымі матэрыяламі. Выяўлена, што паміж падмуркамі розных тыпаў пера- вязка адсутнічае (мал. 117). Першы этап датуецца другой паловай XVI — першай паловай XVII ст. Яму адпавядаюць два тыпы падмуркаў — у змешанай сістэме з рэдка ўстаў- ленымі валунамі і фарматам цэглы 28—29x14—15x6—7 см; 25—26 х11— 12x6—6,5 см (не пазней пачатку XVII ст.), а таксама чыста цагляныя пад- муркі ў рэнесанснай тэхніцы і фарматам цэглы 29—30,5x14,5—16,5x7—8 см. Ад першапачатковага касцёла расчышчаны аснаванні трох слупоў (двух паўднёвых і аднаго паўночнага), трох сцен, паўцыркульнай апсіды, прасоча- ны таксама фрагменты цаглянай падлогі. Другі этап характарызуецца дру- гасным выкарыстаннем будматэрыялаў папярэдняга ў падмурку з цэглы і валуноў, а таксама атынкаванымі чыста цаглянымі мурамі. Даследчык лічыць гэта сведчаннем вялікай перабудовы касцёла ў XVII ст. Да гэтага часу адно- сяцца вялікія фрагменты падмуркаў паўночнай і паўднёвай сцен. Працягвалі выкарыстоўваць ранейшую падлогу. Падмуркі трэцяга этапу ўзведзеныя ў раўнаслойнай тэхніцы з цэглы фарматам 28—30x15—16,5x7—8 см і дату- юцца XVIII ст. Храм быў істотна падоўжаны на ўсход, перасягнуўшы апсіду, замкнуты плоскай сцяной, аб’ёмнасць якой была створана жывапіснымі срод- камі. Гэтая архітэктурная кампазіцыя захавалася да нашых дзён. Пад час працы ўнутры касцёла сабрана вялікая колькасць фрагментаў тынку з фрэ- скавым роспісам, які датуецца спецыялістамі XV)—XVII стст. Такім чынам, раскопкамі ўстаноўлена, што першапачатковы касцёл уяўляў сабой двухвежавую трохнефавую базіліку з паўцыркульнай апсідай і разві- тым трансептам і ўзведзены ў другой палове XVI ст. Ён быў накрыты пляска- тай керамічнай дахоўкай і меў падлогу з цэглы. У першай палове XVII ст. храм перажыў значную перабудову, а ў сярэдзіне XVIII ст. ён набыў сучасны выгляд. Цікавыя вынікі дало археалагічнае вывучэнне корпуса кляштара фран- цысканцаў. Кляштар, як паказалі раскопкі, таксама ўзводзіўся на працягу не- калькіх будаўнічых этапаў. На паўднёва-ўсходнім вуглу будынка выяўлены падмуркі дзвюх вежаў. Адна з іх мела сцены таўшчынёй 1,8 м лускавай кан- струкцыі, што выкарыстоўвалася ў беларускім дойлідстве да сярэдзіны XVII ст. Падэшва падмурка вежы знаходзілася на глыбіні 2,8 м. Паміж яе падмуркам і кляштарам прасочваецца перавязка, якая сведчыць аб адначасовым бу- даўніцтве. Датуецца пабудова вежы другой паловай XVI — першай паловай XVII ст. Яна не мела перавязкі з паўднёвай часткай сцяны ўсходняга корпуса кляштара. У адрозненне ад першай вежы падмурак другой вежы перавязаны з падмуркам сцяны ўсходняга корпуса кляштара. У паўночнай частцы двара быў расчышчаны падмурак аднапавярховай галерэі, яна злучала ўсходнія карпусы кляштара з заходнімі. Падмурак меў таўшчыню 1,2 м і глыбіню заля- гання 2,1 м, выкананы ў тэхніцы змяшанай муроўкі з цэглы (30—31x15— 17x6—7 см) і валуноў. Падмурак галерэі перавязаны з заходняй сцяной усходняга корпуса кляштара. У падмурку ўнутраных, а таксама заходняй і 109
паўночнай сцен заходняга корпуса кляштара прасочаны суцэльныя аркі. Яны падобныя да арак падмуркаў Нясвіжскага замка і езуіцкага калегіума ў Пінску. Паўднёва-ўсходняя частка кляштара была пабудавана пераважна ў XVII ст., а паўночна-заходняя — у другой палове XVII — першай палове XVIII ст. Вынікі археалагічных даследаванняў францысканскага кляштара ў Гальша- нах дазволілі ўвесці ў навуковы ўжытак невядомыя дадзеныя аб помніку XVI ст. і дапоўніць карціну яго далейшага развіцця ў XVII—XVIII стст. Найбольш маштабныя работы праведзены на тэрыторыі паўночна- ўсходняй Беларусі, дзе раскапана значная плошча двух манастыроў: Свята- Духаўскага (1 500 кв. м) канца XVII—XIX ст. у Віцебску і Куцеінскага Богаяў- ленскага мужчынскага (каля 700 кв. м) манастыра XVII—XIX стст. у Оршы. Віцебскі Свята-Духаўскі манастыр размешчаны ў Заручаўі, дзе ўжо ў сярэдзіне XIV ст. існавала праваслаўная царква Св. Духа. Паводле некато- рых звестак, яна была пабудавана князем Альгердам, а яго жонка Ульянія заснавала тут манастыр (Сапунов, 1883. С. 598, 614). Помнік даследавала В. М. Ляўко ў 1986 г. у сувязі з вялікімі будаўнічымі працамі, разгорнутымі на месцы былога манастырскага комплексу. Рабілася прыбудова да будынка, дзе размешчаны аблвыканком (таксама помнік архітэктуры пачатку XX ст. — жаночае епархіяльнае вучылішча). На «Чарцяжы» Віцебска 1664 г. храм Св. Духа пададзены як мураваны (мал. 106: ЗА). Шэраг дакументаў сведчыць, што каля царквы ў XVI—XVII стст. мясціліся «валатоўкі», г. зн. курганы. Яны, мабыць, засталіся ад больш ран- няга часу. У канцы XVII ст. полацкі архіепіскап Кіпрыян Жахоўскі падараваў мана- хам-базыльянам зямлю ў Віцебску і яго ваколіцах. Сюды ўвайшлі і «поляны возле св. Духовской церкві/і... н сама разрушенная церковь во ммя Св. Духа за посадом Заручайскмм». У 1697 г. архіепіскапам полацкім Белазорам на- значаны фундуш для пабудовы жаночага базыльянскага манастыра пры царкве Св. Духа ў Заручаўі. Дакументы 1675, 1713 гг. згадваюць прадмесце ў пасадзе Заручайскім, дзе насупраць вуліцы, якая вяла да царквы Св. Духа, каля р. Дзвіна знаходзіліся зямельныя пляцы Віленскай капітулы і Віцебскай архіепіскапіі. Такім чынам, гэтыя звесткі дазваляюць датаваць першыя пабудовы но- вага манастырскага комплексу самым канцом XVII — пачаткам XVIII ст. На- далей мелі месца неаднаразовыя перабудовы, пашырэнне тэрыторыі манас- тыра за кошт новых пабудоў, а таксама змяненні ва ўнутранай планіроўцы храма. Аб гэтым сведчаць як пісьмовыя крыніцы, так і тая інфармацыя, якая была атрымана ў выніку архітэктурна-археалагічных даследаванняў на помніку. Апошнія будаўнічыя работы магчыма аднесці да XIX ст., а некаторыя сляды ра- монту да XX ст. Фотадакументы даюць уяўленне аб знешнім выглядзе царквы Св. Духа на мяжы XIX—XX стст. і ў 1954 г. перад яе разбурэннем (мал. 106: 36). Што датычыць планіроўкі манастырскіх пабудоў, іх прызначэння, узаемасувязі і будаўнічых перыядаў, гэта інфармацыя адсутнічала. Агульнае схематычнае месцапалажэнне манастыра дадзена на планах канца XVIII ст., XIX ст., а такса- ма на сітуацыйным плане пабудоў манастыра, знятым перад іх зносам у 1954 г. Пабудовы манастыра былі арыентаваны такім чынам, што змыкаліся з існуючым зараз будынкам на рагу вул. Праўды. Аднак раскоп плошчай 1 200 кв. м быў аб- межаваны з поўдня і не змыкаўся з ім. Ускрыты рэшткі 6 памяшканняў, якія паводле тэхнікі збудавання былі аб'яднаны ў адну пабудову (П-1). Чатыры памяшканні арыентаваны ўздоўж 110
усходняй сцяны-агароджы (мал. 107), астатнія два былі злучаны з памяш- каннямі 1, 4 з захаду. Уся пабудова складзена з цэглы памерамі 27x13x5 см; 24(24,5) х13(12) х7(6; 5,5) см у тэхніцы, аналагічнай віцебскай ратушы канца XVIII ст. Вызначаны дзвярныя і аконныя праёмы, узроўні падлогі, месцы паз- нейшых рамонтна-будаўнічых прац. Працягам вонкавай сцяны П-1 была цагляная агароджа даўжынёй 13 м. Яна абмяжоўвала тэрыторыю манастыра з усходу, потым змыкалася з пабудовай 3 (П-3), якая паварочвала на паўднёвы захад у напрамку існуючага будынка на вуглу вул. Праўды. Паралельна памяшканням П-І з заходняга боку ад іх былі раскрыты ка- менныя падмуркі на вапнавай рошчыне, якія спалучаліся з П-1 і ўтваралі шэ- раг памяшканняў, аб'яднаных у П-2. Падмуркі гэтай пабудовы залягалі ў двух узроўнях. Унутраныя падмуркі мелі вышыню 0,3 м, а вонкавыя — 0,7 м. У паўднёвай частцы манастырскай тэрыторыі П-2, таксама як і агароджа ма- настыра, змыкалася з П-3. Утварыўся невялікі дворык, які быў выбрукаваны камянямі (мал. 107). Да паўночна-заходняга краю П-2 з вонкавага боку пры- мыкалі рэшткі вымасткі шырынёй 3 м з камянёў на вапнавай рошчыне. На ёй трапляліся цагліны з барознамі памерамі 30(31)х15(15,5)х6(5,5) см. Вымаст- ка мела таўшчыню 0,7 м, як і вонкавыя падмуркі П-2. Яна арыентавана ў двух напрамках: да царквы і да выхаду з манастыра. Магчыма дапусціць, што П-2 — больш ранняя пабудова, чым П-1, і была ўзведзена на мяжы XVII—XVIII стст., калі пачаў будавацца манастыр. Тады ж яна была спалуча- на з царквой пераходам, які меў выхад за межы тэрыторыі манастыра. П-1 з’яўляецца другой чаргой манастырскіх памяшканняў, адначасова з якімі па- будаваны і памяшканні П-3, верагодна, гаспадарчага прызначэння. Царква Св. Духа даследавалася на плошчы 350 кв. м. Яна была трохнефавай пабудовай. Раскрыты ацалелыя часткі падмуркаў і сутарэн- няў, у якіх з трох бакоў (паўночнага, паўднёвага і заходняга) размя- шчаліся ў два ярусы пахавальныя крыпты (мал. 108). Асобныя крыпты выяўлены і пры расчыстцы памяшкання сутарэння ў алтарнай частцы царквы (мал. 109, 110). У асноўным аб’ёме раскрыты апорныя слупы, а таксама цагляны апечак ацяпляльнай печы. Па знойдзенай тут кафлі яна можа датавацца мяжой XVIII—XIX стст. Падмуркі апсіды, вонкавых сцен царквы, будаўніцтва якіх адносіцца да пер- шага этапа, зроблены ў тэхніцы змяшанай муроўкі з цэглы памерамі 23x14x5 см; 29x15x6 см і камянёў на вапнавай рошчыне. 3 цэглы такіх жа памераў скла- дзены апорныя слупы. На другім этапе ў сутарэннях пабудаваны цагляныя пахавальныя крыпты па 5 у ніжнім ярусе і па 4 у верхнім. Трэці этап будаў- нічых работ уключае закладку адтулін у крыптах, прахода ў сутарэнне пад апсі- дай, пабудову ацяпляльнай печы. 3 вонкавага боку апсіды раскрыты рэшткі падмуркаў з буйных камянёў на вапнавай рошчыне. Яны слаба захаваліся і не даюць магчымасці ўстанавіць іх суадносіны з царквой. Езуіцкі калегіум Оршы быў размешчаны ў цэнтральнай частцы горада на Надняпроўскім пасадзе. Гэты манастырскі комплекс фарміраваўся на пра- цягу XVII—XVIII стст. Ён знаходзіўся пад каралеўскай апекай, меў вялікі зя- мельны надзел побач з замкам. На яго тэрыторыі свабодна былі размешчаны касцёл, школа з бурсай, памяшканне калегіума, аптэка, гаспадарчыя пабудо- вы. У паўночна-заходняй частцы паміж пабудовамі быў двор, а ў паўднёва- ўсходняй сад (мал. 118). Каменныя пабудовы калегіума пачалі ўзводзіцца ў 111
1690 г. з дазволу караля Яна Сабескага. Некаторыя работы ажыццяўляліся на працягу 1704—1705 гг. і 1708—1709 гг. Калегіум быў двухпавярховым, складаўся з дзвюх частак, павернутых пад прамым вуглом адна да другой. У месцы іх перасячэння з усходу была прыбудавана аднапавярховая трапез- ная, вокны якой выходзілі ў сад. У памяшканні калегіума былі манаскія келлі, бібліятэка, інтэрнат. Каменны касцёл замест існуючага драўлянага пачалі ўзводзіць у 1741 г. Завершылі будаўніцтва ў 1760 г. Алтарнай часткай касцёл быў арыентаваны на поўнач. Фасад выходзіў да замка, дзе месціўся кара- леўскі двор. У 1786—1788 гг. праводзіліся рамонтна-будаўнічыя працы ўнутры касцёла па замене драўляных алтароў каменнымі, роспісу інтэр'ераў і інш. Да заходняга нефу касцёла прымыкала доўгая аднапавярховая пабудо- ва, арыентаваная ў бок р. Аршыца. Тут месціліся школа і бурса. Касцёл, школа і калегіум спалучаліся паміж сабой крытым пераходам (мал. 118). У 1831 г. езуіцкі калегіум быў закрыты. Касцёл перадалі праваслаўнай епархіі, у 1835 г. складалася дакументацыя на яго перабудову ў праваслаўны храм (РГІ4А в Санкт-Петербурге, ф. 1488, оп. 2, д. 745, л. 5). Апе неўзабаве касцёл прадалі на знос. Манастырскі комплекс перададзены ў 1839 г. ваеннаму ведамству пад гарадскую турму. 3 усходу паміж памяшканнямі аптэкі і школы ў XIX ст. пабудавана новая каменная сцяна, якая зруйнавала трапезную. Значна пе- рабудаваныя ў XIX—XX стст., большасць пабудоў езуіцкага калегіума заха- валіся да сённяшніх дзён (Хмяльніцкая, Цішкін, 1994. С. 228—236). Патрэба рэстаўрацыі існуючых пабудоў колішняга калегіума спрыяла не- вялікім археалагічным працам, праведзеным у 1989, 1991 (В. М. Ляўко) і 1991— 1993 гг. (I. А. Цішкін) на яго тэрыторыі і каля падмуркаў. Высветлены магут- насць, стратыграфія і храналогія культурных напластаванняў. Устаноўлена, што калегіум пабудаваны на рэдка заселенай у XII—XVI стст. тэрыторыі (Левко, 1992. С. 41—42). Раскрыты рэшткі падмуркаў паўднёвай і ўсходняй сцен трапезнай таўшчынёй да 1,2 м, заглыбленыя да 0,6 м, складзеныя з камянёў на вапне. Над падмуркам паўднёвай сцяны зафіксаваны асобныя цагліны з памерамі 5x13x25 см. Каля яго выяўлены культурны пласт магут- насцю 0,5 м з матэрыяламі XVI—XVII стст. Усходняя сцяна трапезнай была ўключана ў агароджу турмы ў XIX ст. На ўнутраным яе баку засталіся сляды рознакаляровага фрэскавага роспісу. Тут жа і насупраць на сцяне калегіума раскрыты рэшткі арачных скляпенняў — перакрыццяў трапезнай. Трапезная не мае перавязкі з падмуркам калегіума. Магчыма, яе пабудавалі ў той жа час, як і каменны касцёл. Фрагменты плітак, якімі выкладвалі падлогу тра- пезнай, аналагічныя тым, што знойдзены пры раскопках рэшткаў касцёла. На апошняй стадыі існавання манастырскага комплексу адначасова з каменным касцёлам і трапезнай быў пабудаваны крыты пераход — антагон, які злучыў касцёл з калегіумам і школай. Рэшткі яго выяўлены ў шурфах. Падмурак антагона не меў перавязкі з гэтымі пабудовамі. Яго падлога вы- кладзена тымі ж пліткамі, што былі ў трапезнай і касцёле. Каля паўночна- ўсходняга вугла калегіума ў культурным пласце з матэрыяламі XVII—XVIII стст. зафіксавана праслойка вапнавай рошчыны, якая суадносіцца з часам пабу- довы калегіума. Тут жа раскрыта брукоўка двара, якая паказвае першапачат- ковую дзённую паверхню пабудовы. Такая ж прасочана паміж галоўным (паўднёвым) фасадам калегіума і школай, якія будаваліся адначасова (канец XVII — пачатак XVIII ст.). У шурфах на тэрыторыі манастырскага комплексу былі зафіксаваны рэшткі падмуркаў касцёла з цэглы памерамі 7x15,5x32,5 см. У раскопе В. М. Ляўко (1991 г.) раскрыта частка сцяны таўшчынёй 0,8—1,2 м 112
з цэглы таго ж памеру, якая была арыентавана ў бок калегіума. Кладка сця- ны зроблена на вапнавай рошчыне, на некаторых цаглінах прадольныя ба- розны. Дапушчальна, што каменны фундамент быў пад драўляным касцё- лам яшчэ ў XVII ст. і ў некаторай ступені выкарыстаны пад час узвядзен- ня каменнага храма. На тэрыторыі двара калегіума ўздоўж сцен знойдзены рэшткі дрэнажу, які быў арыентаваны пад схіл да р. Аршыца (Левко, 1996). Манастырскі комплекс ордэна базыльян з'яўляецца адным з паз- нейшых культавых комплексаў Оршы. Ён пабудаваны на правым беразе р. Аршыца за горадам. Насупраць гэтага мужчынскага манастыра на ле- вым беразе ракі мясціўся жаночы базыльянскі манастыр, які з XVII ст. займаў пабудовы былога загараднага праваслаўнага манастыра Блага- вешчання. Распачата будаўніцтва мужчынскага манастыра ордэна базыльян у 1738 г. па ініцыятыве аршанскага старасты I. Лянкоўскага. Завершана будаўніцтва ў 1774 г. Царква і двухпавярховы корпус з манаскімі келлямі былі каменнымі. Манастырская пабудова складалася з дзвюх злучаных пад прамым вуглом частак, якія мелі галерэйную сістэму планіроўкі. Яна спалучалася з храмам. Зараз добра бачна на будынку манастыра, які захаваўся, месца гэтага спа- лучэння. У 1831 г. базыльянскі кляштар быў перададзены ў праваслаўнае ведамства і пераўтвораны ў Пакроўскі мужчынскі манастыр, пры якім адкры- та духоўнае вучылішча. Пазней памяшканні выкарыстоўваліся пад розныя ўстановы. Невялікія археалагічныя работы (шурфоўка і назіранні) праводзіліся на пом- ніку В. М. Ляўко ў 1987, 1989 і 1994 гг. Выяўлены культурны пласт магутнас- цю 0,4—0,6 м з матэрыяламі XVIII—XIX стст. Гэта даказвае, што манастыр быў пабудаваны за гарадской мяжой. Падмурак манастырскага корпуса меў глыбіню залягання 1,3 м. Складзены з цэглы памерам 31x6,5x15,5 см на вапнавай рошчыне. Будаўнічымі работамі ў 1994 г. быў закрануты і значна пашкоджаны пад- мурак зруйнаванай царквы. Удалося высветліць яе памеры. Даўжыня царквы складала 30 м, апсіда выступала за асноўны аб'ём на 2,6 м. Шырыня храма з боку апсіды 20,4 м, з супрацьлеглага — 22 м. Таўшчыня сцен царквы вага- лася ад 1,4 да 1,6 м. Складзены сцены з цэглы памерамі 32x15,5x6 см; 33x15x7 см. На некаторых цаглінах прадольныя барозны. Падмурак апсіды захаваўся на глыбіню да 1 м, вонкавыя падмуркі царквы прасочаны на глы- біню 1,8 м. Зроблены падмуркі ў мяшанай тэхніцы з цэглы і камянёў на вап- навай рошчыне. Абмежаваныя работы не даюць уяўлення аб канструкцый- ных асаблівасцях храма, унутранай планіроўцы. Нельга заўважыць, якія ад- бываліся перабудовы, рамонтныя работы і г. д. Пры правядзенні ў 2000 г. рамонтна-рэстаўрацыйных работ у зоне раз- мяшчэння былога кляштара трынітарыяў (зараз гэта будынак архіва ў Оршы) высветлена, што магутнасць культурных адкладанняў каля яго скла- дае 0,5—1 м. Знойдзены матэрыял датуе іх XVII—XVIII і XIX стст. Прасочана месца злучэння былога корпуса кляштара з храмам, які не захаваўся. Яно ажыццяўлялася праз крыты пераход. Падмурак перахода таўшчынёй да 0,8 м. Складзены ў змешанай тэхніцы з цэглы памерамі 31x15x6,5 см і камянёў на вапнавай рошчыне. Трэба адзначыць, што паміж асобнымі манастырскімі комплексамі, якія займалі цэнтральную частку тэрыторыі Оршы, існавалі падземныя хады. 8 Зак. 3713 113
Так, на плане-схеме з рукапіснага аддзела Вільнюскага універсітэта паблізу іезуіцкага калегіума пазначаны «правал» у «склепе». Яго месцапалажэнне дазваляе меркаваць, што гэта перакрыжаванне падземных хадоў паміж езуіцкім калегіумам, бернардзінскім і трынітарскім манастырамі. Куцеінскі мужчынскі Богаяўленскі манастыр з’яўляецца самым дас- ледаваным у археалагічных адносінах манастырскім комплексам на тэрыто- рыі Беларусі. Яго гістарычны лёс быў складаны, што атрымала адлюстра- ванне ў пакінутых архітэктурных аб’ектах, як захаваных (Свята-Духаўская царква, манастырскі корпус), так і разбураных (Богаяўленскі сабор, брама са званіцай) (мал. 111). Куцеінскі манастыр быў заснаваны на р. Куцеінцы пры ўпадзенні яе ў р. Днепр пад Оршай. Першы і галоўны храм манастыра — Богаяўленскі са- бор закладзены ў 1623 г. Завершана яго будаўніцтва ў 1635 г. Асвяціў сабор кіеўскі мітрапаліт Пятро Магіла. У сувязі з гэтай падзеяй у алтары былі па- кладзены мошчы св. вялікамучанікаў Арцемія, Панцеляймона і Анастасія Персяніна. Пабудаваны з дрэва сабор меў вышыню каля 40 м і займаў плошчу прык- ладна 1 200 кв. м. Унутры храма знаходзіліся партрэты заснавальніка манасты- ра Багдана Стэткевіча і яго жонкі. Адзін з манахаў манастыра зрабіў у 1639 г. роспіс сцен з 38 шматфігурных кампазіцый. Сабор сгарэў у 1885 г. і болей не аднаўляўся. Малюнак Д. Струкава (1864 г.) перадае знешні воблік Богаяў- ленскага сабора незадоўга да гэтага здарэння. Вакол пяціглавага храма бачна невысокая абхадная крытая галерэя. Па заключэнню даследчыкаў архітэктуры, сабор складаўся з чатырох зрубаў, утвараючы крыжова-цэнт- рычную кампазіцыю. Да асноўнага памяшкання далучаліся апсіда, два бака- выя прытворы і бабінец з уваходам (Габрусь, 1993. № 5. С. 64—67; Якнмо- внч, 1991. С. 243). Як паведаміў часопіс «Наш край» (1926 г.), манахі мана- стыра знайшлі ў 1910—1912 гг. пад Богаяўленскім саборам старажытную пячорную падземную царкву Уваскрэсення Праведнага Лазара. Яна знахо- дзілася на вялікай глыбіні, куды вялі вузкія прыступкі, мела крыжападобную форму з нізкім каменным скляпеннем. Памер царквы каля 11 кв. м. У алтар- най частцы (2,5 кв. м) замест прастола быў умацаваны драўляны крыж, аб- кпадзены камянямі. 3 бакоў да алтарнага памяшкання прымыкалі яшчэ два (скарбніцы?). Улева ад пячоры пачынаўся падземны ход да р. Днепр. Археалагічныя даследаванні тэрыторыі Куцеінскага Богаяўленскага ма- настыра і пабудоў, якія захаваліся, у 1987—1989 гг. праводзіліся сумеснай экспедыцыяй спецыялістаў Інстытута гісторыі НАН Беларусі і Белрэстаўра- цыі (В. М. Ляўко, I. М. Чарняўскі). 3 1993 г. даследаванні ў сувязі з патрэбамі праекта рэстаўрацыі працягвала В. М. Ляўко. У выніку рознабаковага выву- чэння на першым этапе (1987—1989 гг.) былі высветлены пытанні, звязаныя з канструкцыйнымі асаблівасцямі пабудовы царквы Св. Духа (каменнага храма). Як устанавіў I. М. Чарняўскі, гэта царква, што таксама была пабудавана ў першай палове XVII ст., мела ацяпляльную печ. У другой палове XVII ст. печка была перанесена ў прыбудову да бабінца. Дзякуючы значнай колькасці роз- ных матэрыялаў, атрыманых пад час раскопак у самой царкве і паблізу яе, удалося вылучыць некалькі будаўніча-рамонтных перыядаў, якія ўдаклад- няюць пісьмовыя паведамленні і тлумачаць тыя відавочныя змены, што ад- быліся ў знешнім вобліку Свята-Духаўскай царквы (Левко, 1996). Гэтыя пра- цы ажыццяўляліся ў другой палове XVII, XVIII, XIX стст. У выніку Свята- Духаўская царква не толькі страціла свае асаблівасці культавай пабудовы 114
беларускага барока (мал. 116), але і была пераасвечана ў імя Жываначаль- най Тройцы ў 1869 г. Выяўлены на поўнач ад царквы развал каменных сутарэнняў (I. М. Чар- няўскі, 1988 г.) даў штуршок для далейшых значна пашыраных даследаван- няў гэтага аб’екта. У 1993 г. В. М. Ляўко раскапала на плошчы амаль у 400 кв. м паўднёвую частку рэшткаў Богаяўленскага сабора (мал. 114). Як высветлі- лася, гэты сабор абапіраўся на моцныя каменныя падмуркі, пад якімі зна- ходзіліся сутарэнні глыбінёй да 2,8 м. Падлога сутарэнняў была выкладзена з шасцівугольных і квадратных плітак, аналагічных тым, якімі выкладалася падлога ў Свята-Духаўскай царкве пры яе пабудове, г. зн. у першай палове XVII ст. Столь сутарэнняў абапіралася на скпяпенні, з памяшкання ў памяш- канне вялі арачныя праходы. У заходняй частцы пабудовы раскрыты два ўваходы звонку. Адзін з іх вядзе ў паўднёвыя сутарэнні, другі мае рэзкі спуск, павернуты да цэнтральнай часткі храма. Таўшчыня сцен сутарэнняў і пад- муркаў вагаецца ад 0,8 м (унутраныя) да 1 м (вонкавыя). Кладка змяшаная: з цэглы-пальчаткі, вялікапамернай з рэдкім уключэннем камянёў на вапнавай рошчыне. Падмурак галерэі паўтараў абрысы храма. Яго таўшчыня 0,4 м, вышыня да 0,6 м. Выкананы з камянёў на вапнавай рошчыне. 3 поўдня быў раскрыты бакавы ўваход у галерэю, вымашчаны бітай цэглай і пліткамі (дру- гаснага ўжытку). Шэраг канструкцыйных асаблівасцей дазваляе выказаць меркаванне, што каменная частка Богаяўленскага сабора (сутарэнні і пад- муркі) мела перапрацоўкі на працягу XVIII—XIX стст. Знешні падмурак храма быў пашыраны на 0,4 м пры ўладкаванні галерэі. Ажыццяўлялася пера- планіроўка сутарэнняў. Магчыма, у цэнтральнай іх частцы размешчаны спуск да царвы св. Лазара. На тэрыторыі Куцеінскага Богаяўленскага манастыра, абнесенай камен- най агароджай, акрамя двух храмаў знаходзіліся жылыя, службовыя і гаспа- дарчыя пабудовы. У 1987 г. былі знойдзены рэшткі горна XVII ст. для абпаль- вання дахоўкі (мал. 213). Несумненна, што тут месціліся і іншыя вытворчыя пабудовы. Майстры кафлярства, разьбы па дрэву і іншыя добра вядомыя як выхадцы з Куцеінскага манастыра. У манастыры ў розны час знаходзіліся шпіталь, школа для дзяцей прыхаджан. Але найбольш Куцеінскі манастыр вядомы сваёй друкарняй, якую заснаваў Спірыдон Собаль у 30-я гады XVII ст. 3 1635 па 1654 г. выданне кніг ажыццяўлялася пад кіраўніцтвам ігумена Іоіля Труцэвіча. У 1655—1656 гг. друкарня разам з майстрамі па загаду мас- коўскага патрыярха Нікана была вывезена ў Іверскі манастыр. Сярод гаспадарчых пабудоў крыніцы называюць пограб, ляднік, праль- ню, кузню і інш. Пасля страты Богаяўленскага сабора над каменнай агароджай замест паўночнай драўлянай брамы са званіцай была пабудавана каменная (1889— 1890 гг.). Праведзеныя даследаванні (В. М. Ляўко, 1994, 1997 гг.) дазволілі ўдакпадніць некаторыя моманты ўзвядзення і ўдасканалення канструкцыі брамы са званіцай і канструкцыю агароджы. У вышыню агароджа манасты- ра складала 2,5 м, яе шырыня ўнізе дасягала 1 м. Абапіралася яна на арач- ныя падмуркі, асновай якіх былі слупы, выкладзеныя з камянёў і тоўстых слаёў вапнавай рошчыны (мал. 113). Рэшткі падмуркаў брамы са званіцай былі даследаваны на плошчы 144 кв. м (Ляўко, 1997). Раскоп поўнасцю ўключаў канструкцыю і таму магчыма было прасачыць яе развіццё на працягу XVII—XIX стст. (мал. 115). Устаноўлена, што ў XVII ст. брама была двух’яруснай драўлянай. Яе паўночны край аба- 115
піраўся на каменны падмурак, выкладзены, як і ў агароджы, што прымыкала да брамы з двух бакоў. У XVIII ст. браму перабудавалі. З’явіўся падмурак з камянёў на вапнавай рошчыне ўжо пад двума памяшканнямі, паміж якімі быў праезд. У адным з іх знаходзілася грубка, аздобленая кафляй. Верагодна, што ніжні ярус брамы быў выкладзены з цэглы. На гэта ўказваюць сляды кладкі на падмурку. У XIX ст. (1889—1890 г.) брама поўнасцю цагляная. Яе падмурак узмацняецца, паміж двума памяшканнямі ўжо няма праезда, а толькі вузкі праход, які для большай трывапасці канструкцыі пакрыты тоўстым (30 см) слоем вапнавай рошчыны з уключэннем камянёў. Пад вонкавымі краямі брамы прасочаны контрфорсы. Вывучаўся археалагічна кляштар картузаў у Бярозе на ўчастку плошчай 527 кв. м (Дзярновіч, Калнін, 1992. С. 120—149) (мал. 119). Гэты помнік уяўляе цікавасць таму, што ён з’яўляецца адзіным на Беларусі прадстаўніком ордэ- на картузаў. Архітэктурны аналіз кляштара і касцёла быў раней зроблены А. Квітніцкай. Асаблівую каштоўнасць у яе публікацыях маюць абмерныя чарцяжы кляштара пачатку XIX ст. (Квітніцкая, 1973. № 4. С. 19—23). Картузы былі запрошаны ў 1648 г. буйнейшым магнатам Казімірам Львом Сапегам, які стаў іх фундатарам. Касцёл жа збудаваны і асвечаны толькі ў 1666 г. пасля яго смерці. Датай заканчэння будаўніцтва клаштара прынята лічыць 1689 г. (гэтая дата змешчана на франтоне ўязной брамы). Заняпад кляштара картузаў пачынаецца пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай. Пад час раскопак вылучаны будаўнічы гарызонт, які па знаходках датуецца сярэдзінай XVII ст. Гэта суадносіцца з пісьмовымі звесткамі аб пачатку бу- даўніцтва кляштара. Другі этап будаўніцтва вызначаецца 1689 г. У гэты час, па меркаванню даследчыкаў, за брамай быў створаны гаспадарчы двор. Таксама пабудавана ўязная брама і палац Сапегаў, частка гаспадарчых па- мяшканняў і муры вакол бліжняга двара. На трэцім этапе каля сярэдзіны XVIII ст. пашырана плошча кляштара, узведзены ўсе вежы з мурамі, завер- шаны ўсе гаспадарчыя пабудовы, створаны сад з аранжарэяй. Некаторыя перабудовы ахопліваюць канец XVIII — пачатак XIX ст. Раскопамі ахоплены незахаваныя пабудовы і падземныя канструкцыі існуючых будынкаў. Вызна- чаны арыгінальныя прыёмы закладкі падмуркаў (мал. 120). У культурным слоі перыяду функцыянавання комплексу (да пачатку XIX ст.) прасочваюцца пласты разбурэнняў (будаўнічы развал, вуголле) і адбудоў. Сабраны бага- цейшы рэчавы матэрыял. У сувязі з патрэбамі рэстаўрацыі археалагічна вывучаўся калегіум езуі- таў у Пінску, які складаеца з двух злучаных літарай Г карпусоў (Чарняўскі, 1984а). 3 боку ўсходняга і заходняга фасадаў будынка культурны слой невя- лікі — 0,5—0,6 м, бо тут размяшчаўся двор, які старанна прыбіраўся. Зусім іншая карціна назіраецца каля паўднёвага фасаду, з боку ракі. Тут пад слоем XIX— XX стст. выяўлены адкладанні XVII—XVIII стст., якія прасочаны да глыбіні 1,3 м; інтэнсіўны прыток грунтовых водаў прымусіў спыніць раскопкі. Такую магутнасць культурных напластаванняў даследчык тлумачыць тым, што з-за блізкасці ракі падсыпкі грунту маглі рабіць спецыяльна. Пад культурным слоем ідзе пясчаны мацярык, у якім і быў выкапаны катлаван пад падмуркі (мал. 121). Геалагічныя асаблівасці мясцовасці, паводле матэрыялаў раскопак, паўплы- валі на будаўніцтва. Равы пад падмуркі найглыбейшыя з вядомых у Беларусі сярэдневяковых манументальных пабудоў — 5 м. Вывучэнне пінскага ка- легіума прывяло да высновы, што першапачаткова планаваўся адзін доўгі корпус уздоўж ракі, але нетрывалы грунт і высокі ўзровень грунтовых водаў 116
прымусілі змяніць планы. У выніку паўднёвы корпус, які будаваўся раней, зроблены кароткім, а перпендыкулярна да яго прыклалі доўгі корпус, пра што сведчаць адсутнасць перавязкі падмуркаў ды некаторыя канструкцыйныя элементы. Будаўніцтва вялося ў сярэдзіне XVII ст. Адсутнасць перавязкі па- між вежай-контрфорсам і корпусам сведчыць пра яе пазнейшае паходжанне. Пацвярджае гэта і іншы фармат цэглы контрфорса (яе таўшчыня складае 4,5—5 см), характэрны ў Пінску для другой паловы XVII ст. Падмуркі амаль цалкам зроблены з цэглы, у ніжняй частцы яны бутавыя з невялікай коль- касцю камянёў, вышэй ідзе бессістэмная муроўка з цэглы памерамі 32— 33x17x8—9 см. Бліжэй да паверхні муроўка становіцца больш рэгулярнай — нявытрыманай рэнесанснай. Выяўлены археалагічна і фрагменты мураванай агароджы, якой быў аб- несены калегіум, сінхроннай помніку. Падмуркі яе маюць глыбіню каля 2 м і даволі арыгінальную канструкцыю. Палосы бутавай муроўкі таўшчынёй 0,3— 0,4 м чаргуюцца з праслойкамі вапнавай рошчыны (0,2 см). Падлогі ў будын- ку былі выкладзеныя з цэглы і з белагліняных керамічных плітак. 1.5.4. ПОМНІКІ ГРАМАДЗЯНСКАГА ДОЙЛІДСТВА 3 сярэдзіны XVI ст. адметнай рысай беларускага дойлідства становіцца спалучэнне элементаў готыкі і рэнесансу, а з 1580-х гадоў — і форм італьян- скага барока. Але гэтыя элементы былі апасродкаванымі і «дакладней гава- рыць аб эстэтычным і тэхнічным уздзеянні архітэктурных форм Італьянскага і Паўночнага Адраджэння на мясцовыя тыпы збудаванняў, якія захоўвалі пэўныя рысы візантызму» (Габрусь, 1994. С. 169). Найбольш трывалымі рэ- несансавыя формы былі ў горадабудаўніцтве і грамадзянскай архітэктуры (да апошняй чвэрці XVII ст.). На пачатку эпохі барока (канец XVI ст.) пачало- ся разыходжанне шляхоў свецкай і культавай архітэктуры. Гэта адлюстрава- на ў альбоме будаўнічых чарцяжоў канца XVI ст., які выяўлены гісторыкам Г. Я. Галенчанкам (Галенчанка, 1994. С. 79—86). Дадзены альбом асабліва каштоўны тым, што ён з'яўляецца пакуль адзінай са змястоўных і інфарма- цыйных крыніц па архітэктуры Беларусі XVI ст., вядомых даследчыкам. Да- тыроўку рукапісу ўдакладняюць неаднаразовыя згадкі троцкага ваяводы Мікалая Крыштафа Радзівіла (1549—1616), які займаў гэтую пасаду з 1590 да пачатку 1604 г. Менавіта ім быў запрошаны вядомы італьянскі архітэктар Дж. М. Бернардоні для ажыццяўлення перабудоў у Нясвіжы, Міры і некаторых іншых уладаннях Радзівіла. Гэтаму архітэктару належыць аўтарства большасці графічных лістоў альбома. Ён працаваў у Нясвіжы з 1586 г. на працягу 13 гадоў. У альбоме прыведзены чарцёж «камяніцы», якая была закладзена ў 1582 г. і, на думку Т. В. Габрусь, у значнай ступені ідэнтыфікуецца з цэнтральным корпусам Нясвіжскага палацава-замкавага корпуса. Сама назва «камяніца» сустракаецца неаднаразова ў дакументах гарадоў XVI—XVII стст. Яна азначала мураваны будынак не менш як у два паверхі і ў адрозненне ад замка без унутранага двара (І_іі82С2кіе\л/іс2, 1890. 8. 3—4). Ратушы — галоўныя грамадскія пабудовы ў цэнтральных частках сярэд- невяковых гарадоў. На гравюры Нясвіжа пачатку XVII ст. Т. Макоўскага ад- люстравана вежа гарадской ратушы на гандлёвай плошчы. Нясвіжская ра- туша была пабудавана ў 1586—1596 гг. Гэта адзіная з рэнесансавых ратуш Беларусі, што захавалася да нашага часу, хаця і значна змяніла свой вы- гляд. У адзначаным вышэй альбоме прадстаўлены яе першапачатковы план 117
(мал. 126:1) У апошнія дзесяцігоддзі ратушы — нязменны аб’ект цікавасці археолагаў і архітэктараў. Нярэдка яны былі драўлянымі. Шмат якія былі разбураны пасля далучэння беларускіх земляў да Расійскай імперыі. Рас- копкі ратуш праводзіліся ў шэрагу гарадоў (Магілёў, Мінск, Віцебск, Чачэрск і інш.). Але, на жаль, не ўсе матэрыялы яшчэ ўведзены ў навуковы зварот. Да канца XVIII ст. на тэрыторыі Беларусі працавалі вандроўныя арцелі. Імёны некаторых майстроў захаваны ў пісьмовых крыніцах. Так, у 1679 г. пачаў будаваць Магілёўскую ратушу майстар Феска, у 1681 г. да яго далу- чыўся майстар Апанас. Ратушная вежа была пабудавана ў 1692—1698 гг. арцеллю, якую ўзначальваў майстар Ігнат (І/ІЮМ. 1878, вып. 1. С. 66, 158; 1887, вып. 9. С. 127). У другой палове XVIII ст. вакол ратушы пачалі гурта- вацца карпусы каменнага гасцінага двара (мал. 122). Даследаванні магілёўскай ратушы праводзілі А. А. Трусаў і I. М. Чарняўскі (Трусов, 1988. С. 55—56). У выніку раскрыта большая частка будынка, ад якога захаваліся падмуркі і ніжнія часткі сцен. Устаноўлена, што да галоўнага фасада прамавугольнай у плане (30,5x10,5 м) ратушы другой паловы XVII ст. у канцы гэтага ж стагоддзя была прыбудавана васьмікантовая вежа. Каля гэ- тай вежы расчышчаны рэшткі параднага ганка, зробленага з цэглы-паль- чаткі, пад якім знаходзіліся падсобныя памяшканні. Валунныя падмуркі га- лоўнага корпуса ляжаць на мацерыковай гліне на глыбіні 60—75 см. Вынікі археалагічных даследаванняў з’яўляюцца пацвержаннем вядомых пісьмо- вых крыніц аб часе пабудовы асобных частак каменнай ратушы. Мінская ратуша з’яўляецца адным з найменш вывучаных помнікаў архі- тэктуры старога горада. Першыя звесткі аб яе будаўніцтве, якое фінансаваў кароль Жыгімонт III, адносяцца да 1591 г. (Беларускі архіў, 1930. Т. 3. С. 42). Ратуша займала цэнтральнае месца на плошчы Высокага рынку. Адбудава- ная пасля пажару 1640 г., яна ў другой палове XVII ст. была каменнай. Капітальны рамонт састарэлай ратушы быў праведзены ў 1744 г. (Даўгяла, 1928. № 3. С. 14). А ўжо ў канцы XVIII ст., пасля далучэння Мінска да Рускай дзяржавы, будынак ратушы быў перабудаваны і набыў рысы класіцызму. Але, як сведчаць дакументы, з 1851 па 1857 г. праводзіліся мерапрыемствы, скіраваныя на знішчэнне мінскай ратушы, якая ў рэшце рэшт была разбура- на. У 1978 г. Інстытутам гісторыі НАН Беларусі праведзены археалагічныя даследаванні ў цэнтры плошчы Свабоды, дзе раней месціўся будынак рату- шы. Выяўлены яго падмурак, фрагменты цаглянай кладкі сцен і рэшткі сута- рэнняў XVIII ст. Аб гэтым сведчаць знойдзеныя тут будаўнічыя матэрыялы (дахоўка, цэгла) і канструкцыйныя асаблівасці (Дзянісаў, 1979. № 3. С. 40— 42). Відавочна, што даследаваная частка ратушы адпавядае таму перыяду, калі яе рамантавалі (г. зн. да 1744 г.). На малюнку невядомага аўтара, што захаваўся ў архіве кабінета мастацтва АН Украіны ў Львове, маецца выява мінскай ратушы канца XVIII ст.. Першая драўляная ратуша ў Віцебску была ўзведзена пасля надання гораду ў 1597 г. Магдэбургскага права. Яе найбольш ранняя выява вядома па «Чарцяжу» места Віцебска 1664 г. Ратуша была размешчана на тэрыто- рыі Узгорскага астрога і з'яўлялася важнай архітэктурнай дамінантай горада. Як сведчаць дакументы, яна не раз гарэла, і ў 1775 г. было завершана бу- даўніцтва мураванай ратушы. Яе вонкавы выгляд у канцы XVIII — пачатку XIX ст. адлюстроўваюць малюнкі мастака Я. Пешкі. За час свайго існавання мураваная ратуша неаднаразова перабудоўвалася. Пры рамонце разме- шчанага ў будынку ратушы Віцебскага краязнаўчага музея ў 1984 г. былі ад- 118
крыты некаторыя новыя старонкі з гісторыі будаўніцтва ратушы і прылеглых да яе пабудоў з крамамі канца XVIII — пачатку XIX ст. Пад паўночна-ўсход- няй часткай ратушы ў падвале прасочана перапланіроўка трох памяшканняў (мал. 124), з якіх першае было спачатку перакрыта крыжовымі скляпеннямі, што абапіраліся на квадратны слуп у цэнтры яго. Такое ж скляпенне захава- лася ў другім памяшканні. Зыходзячы з характару будаўнічых матэрыялаў (цэгла памерамі 28—29x13x6—7 см), абодва памяшканні адносяцца да бу- даўнічага перыяду 1775 г. У трэцім памяшканні сцены да пачатку аркі скля- пення былі збудаваны з цэглы, якая ўжывалася на Беларусі ў другой палове XVII ст. (28,5—29x13,5—14,5x5—5,5 см). Ніжнія часткі сцен у трэцім памяш- канні вымураваны ў змяшанай тэхніцы (рады камянёў перамяжаліся з радамі цэглы), а верхнія набліжаюцца да рэнесанснай: рад тычкоў, рад лажкоў. Тут жа, у паўднёвай сцяне памяшкання раскрыты аконныя і дзвярныя праёмы, якія разам са сцяной адносяцца да пабудовы раней за 1775 г. Даследчыкамі зроблена выснова, што найбольш ранняя частка каменных збудаванняў, выяўленых ў падвале існуючай ратушы, можа адносіцца да 1664 г. Гэта ўзгад- няецца з распаўсюджаным у XVII ст. на Беларусі камбінаваным будаўніцт- вам, калі цокальны або першы паверх былі мураваныя, а другі — драўляны. У траншеях звонку ратушы былі адкрыты часткі каменных падмуркаў пабу- доў, што ўтваралі з ёй адзіную кампазіцыю ў XVIII ст., а таксама матэрыялы, якія суадносяцца з больш раннім перыядам існавання ратушы. Тут жа знойдзена невялікая гармата-салютоўка калібрам 30 мм з даўжынёй ствала 14 см. Пад падлогай адной з залаў сабрана шмат распісных кафляў ад гэтак званых «галандскіх» печаў, якія ацяплялі ратушу, пабудаваную ў 1775 г. (Чарняўскі, Цішкін, 1987. № 2. С. 17—20). Вывучаліся і іншыя ратушы, сярод іх Шклоўская (мал.125), але матэрыялы даследаванняў не апублікаваны. Іншыя віды грамадзянскіх пабудоў. У XIV—XVIII стст. агульны выгляд гарадоў быў драўляным. На гэтым фоне вылучаліся манументальныя пабу- довы храмаў, замкавыя муры і вежы. Але з канца XVI ст. усё больш стано- віцца каменных грамадзянскіх пабудоў. Паводле матэрыялаў археалагічных даследаванняў вядома каменная грамадзянская пабудова (палац або дом феадала), якая існавала на тэрыторыі Навагрудскага дзядзінца ў XIV—XVII стст. М. У. Малеўская-Малевіч, якая адкрыла палац і даследавала яго ў 1970 г., адносіць яго збудаванне да другой паловы XIV ст. Гэта быў амаль квадратны ў плане (9,5x10 м) двухпавярховы будынак з цэнтральным слупам і перагарод- кай, якія дзялілі яго на тры памяшканні (два квадратныя і адно падоўжанае). Уваход у пабудову з паўднёвага боку абазначаны дзвюма паралельнымі сценамі, вынесенымі на 5 м да цэнтра пляцоўкі дзядзінца (мал. 126:2). Сце- ны пабудовы з камянёў, з унутранага боку былі абкладзены брусковай цэг- лай (29—30x13—14x8—9,5 см) без пэўнай сістэмы яе перавязкі. Яны дася- галі ў вышыню 4 м, а ў таўшчыню 1—1,2 м. Падземная частка падвальнага памяшкання прарэзала паўночны схіл вала і культурны пласт XII—XIII стст. Аб наяўнасці другога паверха сведчаць рэшткі цаглянай муроўкі на заходняй сцяне падвала і аконных шыбаў са свінцовым абрамленнем. Захаваліся рэшткі крыжовых і нервюрных скляпенняў. Нервюрныя скляпенні выкананы з фігурнай стрэлападобнай цэглы. Увесь комплекс знаходак разам з рэшткамі гатычнай пабудовы дазволіў даследчыцы выказаць меркаванне, што яна была выканана з удзелам іншаземных майстроў (Малевская,1983. С. 124—125). У падарожных запісах расейскага стольніка П. Талстога ў 1697 г. адлюс- траваныя яго ўражанні аб знешнім выглядзе некаторых тагачасных бела- 119
рускіх гарадоў. У прыватнасці, адзначана, што ў Магілёве месца, дзе жы- вуць купецкія людзі, названа горадам каменным. Падарожнік звяртае ўвагу, што на пасадзе шмат багатых мяшчанскіх мураваных дамоў («камяніц»), ня- мала і добрых драўляных. Крамы ў гандлёвых радах таксама мураваныя (Белоруссня в эпоху феодалнзма, 1961. С. 461—462). Камяніцамі былі і цэ- хавыя або агульнагарадскія ўстановы. У 1683 г. была пабудавана камяніца магілёўскага купецкага брацтва, падрабязнае апісанне якой дазваляе ўявіць яе планірсўку і элементы архітэктуры (Даўгяла, 1929. Кн. 8. Т. 3. С. 368). У 1981 г. экспедыцыя рэспубліканскіх навукова-рэстаўрацыйных вытвор- чых майстэрняў пад кіраўніцтвам I. М. Чарняўскага даследавала шэраг гра- мадзянскіх пабудоў XVII ст. па вул. Савецкай (былая Гандлёвая) у Магілёве. Ся- род іх цэйхгауз, важніца, купецкія камяніцы. Ад адной пабудовы захаваўся падвал з брукаванай падлогай, ніжнія часткі сцен. Пабудова ў Падміколлі, на думку даследчыкаў, была домам гандляра. Тут захаваўся перакрыты скля- пеннямі двухкамерны падвал і на ўзроўні першага паверху падлога з пра- мавугольных непаліваных керамічных плітак (мал. 216:1). Будынкі ўзво- дзіліся з цэглы-пальчаткі (29—30x14—15x4—5 см). Падмуркі таксама былі цаглянымі з рэдкімі дабаўкамі камянёў сярэдніх памераў (Трусаў, Чарняўскі, Кукуня, 1983. № 5. С. 67—76). У 1993 г. I. А. Марзалюком былі даследаваны рэшткі камяніцы XVII ст. на тэрыторыі Пакроўскага пасада. Гэта быў трохка- мерны дом плошчай 126 кв. м. У кожным з пакояў прысутнічала печ (адна — каменка і дзве — глінабітныя). Знаходкі папіхромнай кафлі з уладальніцкім гербам сведчаць, як лічыць даследчык, што гэта дом шляхціца. Падлога бы- ла выкладзена з цаглянай непаліванай квадратнай і шасціграннай пліткі (Марзалюк, 1998. С. 35). Забудова Мінска ў XIV — першай палове XVI ст. была выключна драў- лянай і толькі ў 1570-х гадах пачынаюць з’яўляцца першыя мураваныя дамы (Собаль, 1993. С. 50, 54). У XVII ст. у пісьмовых крыніцах ужо гаворыцца пра шматлікія мураваныя будынкі, крамы. На Верхнім горадзе Мінска ў 1980, 1983—1984, 1988—1989 гг. экспеды- цыямі Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрняў Мініс- тэрства культуры БССР, Беларускага рэстаўрацыйна-праектнага інстытута і Інстытута гісторыі НАН Беларусі праводзіліся раскопкі сядзібы мастака В. Ваньковіча канца XVIII ст. Сядзіба складалася з дома, двух флігеляў, на падвор’е вяла каменная брама. Даследаваны рэшткі аднаго флігеля (ускрыта 370 кв. м плошчы), раскрыты цокальны паверх, каменныя пад- муркі флігеля і дома. Пад паўднёва-ўсходняй часткай дома выяўлены фрагменты сцен і склеп пабудоў больш ранняга часу (XVII—XVIII стст.). На цэгле канца XVIII ст. з будынка В. Ваньковіча зафіксаваны літары «А» і «М» мяркуемай мануфактурнай цагельні Андрэя Макарэвіча, якая дзейнічала ў Мінску з 1780 г. Пры даследаванні корпуса былога базыльянскага манастыра выяў- лены вялікі фрагмент сядзібы заможнага гараджаніна (Ганецкая, 2000. № 15. С. 148—149). У раскоп трапілі амаль увесь мураваны жылы дом, двор, рэшткі гаспадарчай пабудовы, мураваная агароджа (мал. 127). Падмуркі ляжаць на мацерыку, зроблены ў тэхніцы змяшанай муроўкі. Магутнасць сцен 0,5—0,6 м. Унутраная паверхня сцен змуравана па сістэме рад тычкоў — рад лажкоў і атынкаваная. Дом падзелены на дзве камеры, адна з іх увайшла ў раскоп цалкам. Яе памеры 3,4x3,25 м. Памяшканні злучаліся дзвярамі, парог выразна чытаўся ў муроўцы 120
ўнутранай сцяны і па ўзроўні супадаў з рэшткамі згарэлай драўлянай падлогі. Каля самага паўднёва-ўсходняга вугла будынка выяўлена цагляная муро- вачка без падмурка — пэўна слуп ад брамкі. Далей на поўдзень прасочаны другі фрагмент агароджы, якая ішла перпендыкулярна вуліцы. Яна змурава- на ў змяшанай тэхніцы. Агароджа абапіраецца на падсыпку мацерыковага пяску, на якой, прымыкаючы да агароджы, стаяла драўляная гаспадарчая пабудова. Шырыня яе складае 3,4 м, даўжыня не трапіла ў раскоп цалкам. У паўднёва-ўсходнім вуглу двара зафіксавана глыбокая яма са сценкамі, вы- кладзеннымі дошкамі. Яма была запоўнена будаўнічай рошчынай, суглінкам, шэрай глебай з вялікай колькасцю бітай керамікі. Спачатку гэта, верагодна, была яма-тварыла для гашэння вапны. Пазней яе часткова засыпалі суглін- кам і выкарыстоўвалі ў якасці сметніка. Мяркуючы па археалагічным матэрыяле, сядзіба збудавана ў другой па- лове XVI ст., а з улікам архіўных матэрыялаў дата ўдакладняецца — 1580-я гады. Гэта адзін з першых мураваных жылых дамоў у Мінску. Прасочаны стратыграфічна гарызонт пачатку і канца будаўніцтва. Сядзіба загінула ў вы- ніку пажару недзе ў канцы 20-х гадоў XVII ст., паколькі ўжо ў 30-х гадах на гэтым месцы пачалося будаўніцтва корпуса базыльянскага манастыра, якое было завершана ў 1655 г. Такім чынам, у выніку даследаванняў у гістарычным цэнтры Мінска ат- рыманы матэрыял для рэканструкцыі гарадской жылой сядзібы канца XVI — першай паловы XVII ст., сабрана выкпючна багатая і разнастайная калекцыя знаходак даволі вузкага храналагічнага дыяпазону. Пад час раскопак у Міры таксама былі выяўлены часткі каменных збуда- ванняў, якія адносяцца да грамадзянскіх. У 1982—1983 гг. А. К. Краўцэ- вічам раскапаны рэшткі пабудовы XVII ст. (мал. 128:11), якая мела вялікае сутарэнне з цыліндрычным скляпеннем і драўлянай падлогай. Захаваныя часткі сцен складзены з цэглы памерамі 28x13,5x6 см. У пабудове зной- дзена кафля з родавым знакам Радзівілаў — арлом з трыма паляўнічымі ражкамі на грудзях. Даследчык лічыць, што месца знаходжання, дапу- шчальна значныя памеры і кафля ўказваюць на афіцыйны характар па- будовы. Другая пабудова, датуемая другой паловай XVII ст. (рэшткі пад- мурка з камянёў і муроўкі з цэглы-пальчаткі памерамі 27,5x12x6,5 см), утрымлівала ўнутры ніжнюю частку кафлянай печкі (мал. 128:111). Печка была прамавугольнай у плане, памерамі 1,1x1 м, ва ўсходняй яе сценцы раскрыты арачны праём. На адлегласці 5 м ад будынка ў 1981 г. быў знойдзены горан для абпалу керамічных вырабаў, які таксама датуецца другой паловай XVII ст. (мал. 128:1^). Аўтар раскопак робіць выснову, што пабудова і горан адносяцца да сядзібы ганчара. У ВІцебску на працягу 1988—1998 гг. праводзіліся археалагічныя работы на вул. Талстога (быўшая Падзвінская) у межах Узгорскага астрога (раскопкі В. М. Ляўко). Гэта вуліца адной з першых у горадзе ў канцы XVIII ст. мела каменную забудову. Аб гэтым сведчаць шматлікія фрагменты сцен, камен- ных падмуркаў, выбруковак двароў, якія былі зафіксаваны пад час раскопак і назіранняў (мал. 130). У раскопе 1998 г. ускрыты каменны падмурак пабудо- вы XVIII ст. (мал. 129), якая мела плошчу звыш 250 кв. м і пазней стала складовай часткай новага збудавання XIX ст. У шэрагу існуючых зараз ка- менных пабудоў XIX ст. па вул. Талстога, Суворава таксама прасочваюцца асобныя часткі больш ранняга часу, асабліва падвалы. Гэта значыць, што 121
планіроўка гарадской каменнай забудовы на Узгор’і амаль не змянілася з канца XVIII ст., хаця самыя збудаванні маглі быць меншымі па памерах і мець іншую ўнутраную планіроўку. У беларускіх гарадах і мястэчках атрымала распаўсюджанне і будаўнічая тэхніка «прускага муру»: драўляны каркас дома запаўняўся глінай або цэг- лай. Прыклады знаходзім на гравюрах з выглядам сярэдневяковага Гродна, у пісьмовых дакументах таго перыяду. Так, палац у Ілы быў драўляным, трох- павярховым, стаяў на каменным цокалі, звонку абмураваны, для чаго ў сце- ны ўбіты 95 металічных «шворняў» (Якімовіч, 1991. С. 144). Фахверкавыя пабудовы існавалі і ў Мінску ў XVIII ст. (Соболь, 1993. С. 50). Археалагічна выявіць будынкі, якія зроблены ў тэхніцы «прускага муру», вельмі цяжка, бо захаваліся яны, як правіла, толькі на ўзроўні падмуркаў. Матэрыялы раскопак даюць падставы для частковай рэканструкцыі інтэр’е- раў вывучаных пабудоў. Падлогі ў нежылых памяшканнях былі цаглянымі ці глінабітнымі, у жылых пакоях — выкладваліся з фасоннай цэглы, керамічных плітак тэракотавых або пакрытых палівамі карычневага, жоўтага, сіняга ко- лераў ці белай эмаллю (Трусаў, Чарняўскі, 1985а). Пры пазнейшых рамонтах (у XVIII і XIX стст.) падлогі сцяліліся з паркету, што вядома выключна з пісьмовых крыніц. Знаходкі кафлі сведчаць, што печы мянялі свой выгляд у адпаведнасці з модай з перыядычнасцю 30—50 гадоў. Гэтая акалічнасць дазваляе датаваць рамонтныя працы. Знаходкі аконных абалонак і аконнага шкла даюць пэўную інфармацыю пра формы шыбаў, характар вокнаў. Ар- хеалагічны матэрыял і пісьмовыя крыніцы сведчаць, што вокны былі шкля- ныя, малыя і вялікія, акруглай або прамавугольнай формы. У інвентарах су- стракаюцца звесткі аб папяровых шыбах, «абалоны паперныя» (Якімовіч, 1989. С. 135). Шкло ўстаўлялася ў драўляныя рамы (Белоруссмя, 1960. С. 243— 244) або алавянныя пераплёты. * * * Такім чынам, археалагічнымі раскопкамі адкрыты шэраг невядомых пом- нікаў манументальнай архітэктуры Беларусі розных часоў, вывучаны аб’екты, якія не зберагліся, што дазволіла запоўніць лакуны ў гісторыі беларускай архітэктуры (асабліва па XIV—XV стст.), шмат цікавай інфармацыі атрымана ў выніку вывучэння існуючых пабудоў. Вырашаны праблемы датыроўкі шэра- гу помнікаў, удакладнены іх планы і будаўнічая гісторыя, вывучаны асаблі- васці тэхнікі будаўніцтва. Адной з важных датуючых прыкмет помніка архітэк- туры з’яўляецца характар муроўкі. Вылучаны асноўныя тыпы муроўкі, вызна- чаны храналагічныя рамкі існавання кожнага з іх (Малевская, 1983. С. 124; Трусаў, 1988. С. 76—92). У манументальным будаўніцтве шырока выкары- стоўваліся валуны, фігурная цэгла, драўляныя сувязі ўнутры сцен па перы- метры пабудоў, зафіксаваныя ўпершыню яшчэ пры даследаванні полацкіх храмаў XI—XII стст. Беларускімі археолагамі вывучаліся ўсе тыпы манументальных пабудоў XIV—XVIII стст. — абарончыя, культавыя, грамадзянскія. Здабытыя матэ- рыялы даюць падставы для частковай рэканструкцыі інтэр’ераў даследава- ных помнікаў. Вынікі архітэктурна-археалагічных даследаванняў помнікаў дойлідства Беларусі з улікам сведчанняў пісьмовых крыніц даюць магчымасць праса- чыць эвалюцыю манументальнага дойлідства Беларусі на працягу разгля- 122
даемага перыяду. У помніках XIV ст. выяўляюцца рысы, уласцівыя архітэк- туры папярэдняга перыяду. Асабліва яскрава яны праступаюць у аб’ёмна- прасторавай кампазіцыі культавых пабудоў, дэкаратыўных прыёмах. Разам з тым відавочны працэс узмацнення ўплыву заходнееўрапейскай архітэктуры. Апошні выявіўся не толькі ў распаўсюджанні новых будаўнічых матэрыялаў (брусковая цэгла, керамічная дахоўка), але і ў запазычанні базавых канст- рукцый готыкі (найперш скляпенні з нервюрамі), асобных архітэктурных эле- ментаў і форм (спічастыя аконныя і дзвярныя праёмы, нішы і аркі), канкрэт- ных прыёмаў будаўніцтва (прымяненне вапнавай рошчыны, новая сістэма муроўкі) (Малевская, 1983. С. 125; Кушнярэвіч, 1993). Манументальнае дой- лідства Беларусі XVI—XVIII стст. цалкам развівалася ў еўрапейскім рэчышчы ва ўсіх аспектах: канструкцыйныя асаблівасці, архітэктурныя формы, тыпы муроўкі, будаўнічыя матэрыялы. Пэўныя будаўнічыя традыцыі ўстойліва за- хоўваюцца.
Раздзел МОГІЛЬНІКІ. РЭЛІКТЫ ЯЗЫЧНІЦТВА 1.6.1. ВЯСКОВЫЯ МОПЛЬНІКІ. АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА. ТЫПАЛОПЯ ПАХАВАННЯЎ Матэрыяльная і духоўная культура ўключае таксама пахавальныя помні- кі. Іх вывучэнне дазваляе разгледзець шэраг гістарычных пытанняў, у тым ліку этнічныя і канфесійныя. Вялікая разнастайнасць відаў пахаванняў XIV— XVIII стст. на тэрыторыі Беларусі выклікана існаваннем тут у часы Вялікага княства Літоўскага розных канфесій і рэлігійных плыняў. Асноўную ўвагу бе- ларускія археолагі надавалі і да гэтага часу надаюць вывучэнню курганоў, сярод якіх сустракаюцца і познесярэдневяковыя. У той жа час акрамя камен- ных магіл Панямоння познесярэдневяковыя вясковыя могільнікі Беларусі яшчэ амаль не вывучаны. Пра гэты пласт культуры пакуль што ў асноўным сведчаць фрагментарныя звесткі ў пісьмовых крыніцах, інфармацыя аб вы- падкова адкрытых пахаваннях у навуковай і краязнаўчай літаратуры. Сельскія могільнікі звычайна размяшчаліся на адлегласці 1—2 км ад вёскі, каля да- рогі, у гаі, у лесе. Вакол могілак узводзіліся агароджы, ровы, валы. Многія з познесярэдневяковых магіл маюць знешнія прыкметы — камяні або каменныя крыжы. Але магілы часта пазначаліся і драўлянымі помнікамі, якія да нашых дзён не захаваліся. Таму такія пахаванні выяўляюцца звычай- на толькі ў час земляных работ. У вёсках жыло ў асноўным хрысціянскае насельніцтва, у вераваннях яко- га доўга трымаліся элементы язычніцтва. У позняе сярэднявечча на тэрыторыі Усходняй Еўропы як рэлікт язычніц- кай веры фіксуецца яшчэ курганны абрад пахавання. Познія курганы вя- домы на тэрыторыі вяцічаў, наўгародцаў, водзі. Пасля царкоўнага расколу XVII ст. курганны абрад пахавання як своеасаблівы пратэст супраць но- ваўводзінаў у рэлігіі на нейкі час з’явіўся ў старавераў. Цяжка вызначыць, якія з курганоў — рэлікты старой веры, а якія — выпадкі вяртання да языч- ніцтва якформы рэлігійнага пратэсту (Дучыц, 1997а. С. 77—79). Па курганнаму абраду пахавання да XVI ст. хавалі нябожчыкаў у в. Кра- піўна Аршанскага раёна (мал. 144). У 1990 г. В. М. Ляўко раскапала тут тры насыпы. Знойдзены фрагменты керамікі, крамянёвы абярэг, а ў адным з кур- ганоў зафіксаваны сляды драўлянай пабудовы (мал. 141—142) (Левко, 1993а. С. 73—75). Мяркуючы па знойдзеных рэчах (у асноўным па фрагментах керамікі), да позняга сярэднявечча адносяцца таксама курганы каля вв. Нарушова Глы- боцкага, Васілеўшчына Дзяржынскага, Горы Чашніцкага, Крамянец Лагой- скага, Глыбаў Рэчыцкага раёнаў і інш. (Дучыц, 1997а. С. 77—79). Над магіламі, упушчанымі ў курганныя насыпы, ставілі камяні або камен- ныя крыжы (вв. Зябкі Глыбоцкага, Зялёнка Глускага, Жарнасекава Бешан- 124
ковіцкага, Валатоўка Міёрскага, Хімнае Асіповіцкага, Баранавічы Бабруйска- га раёнаў і інш.). Курганы з манетамі. На падставе знаходак манет да несумненна позне- сярэдневяковых можна аднесці не менш сямі курганных пахаванняў, звесткі аб якіх трапілі ў літаратуру. У пяці з іх знойдзены манеты XVI ст., у двух — XVII ст. Так, каля в. Ашмянец на беразе р. Вілія К. Тышкевіч раскапаў курган, дзе знайшоў манету 1506 г. (Аляксандр Ягелончык) (Тузгкіем/ісг, 1871. 3. 100— 101, 229—231). Каля былога маёнтка Забалоцце на беразе воз. Доўгае на Лепельшчыне ў адным з курганоў на лобнай костцы ляжаў сярэбраны літоў- скі паўгрош Жыгімонта Аўгуста (1562), а каля шкілета знойдзены крэмень і невыразная жалезная рэч (Кустннскмй, 1903. № 7. С. 232—235). Курганнае паха- ванне з нейкай манетай 1569 г. згадваецца каля в. Крывец, таксама на Ле- пельшчыне (Сементовскмй, 1890. С. 28). Каля в. Кузьмаўшчына на Браслаў- шчыне ў кургане былі манета 1566 г., крэсіва, спражка, фрагменты глінянага гаршка і бронзавы крыжык (Інвентарная кніга... 1995. № 2. С. 105). Сярэбра- ная манета XVI ст. выяўлена ў кургане каля в. Васілевічы Слонімскага раёна. Тут ляжала адзінаццаць шкілетаў галовамі на захад. У розных частках насы- пу знойдзены камяні і жалезныя цвікі (Гуревмч, 1959. Т. 1. С. 251). Каля в. Вугляны Смаргонскага раёна ў кургане разам з манетай XVII ст. былі ўпрыгожванні (Тузгкіем/ісг, 1871. 3. 100—101, 229—231). Білонавы солід Карла Густава (1654—1660) знойдзены ў кургане з чатырма пахаван- нямі каля в. Новыя Арловічы Слонімскага раёна (Гуревмч, 1962. С. 200). Памінальныя курганы. Сярод познесярэдневяковых курганоў вылучаюц- ца помнікі на левым беразе р. Заходняя Дзвіна — каля вв. Чамяры і Чурыла- ва Міёрскага раёна. У большасці гэтых насыпаў на падэшве выяўлены мел- кія фрагменты глінянага посуду (у тым ліку паліванага), храналагічны дыяпа- зон якога XIV—XVIII стст. Пад некаторымі насыпамі былі каменныя выбру- коўкі, асобныя чалавечыя косткі, абломкі жалезных рэчаў. Прасочана, што насыпы ўзводзіліся ў некалькі прыёмаў. Несумненна, курганы ў Чамярах і Чурылаве з’яўляюцца нейкімі культавымі помнікамі, але прычыны ўзвядзен- ня іх пакуль што канчаткова не высветлены (Дучыц, 1989. № 4. С. 77—83). Некаторыя са знойдзеных рэчаў на вяршынях курганоў могуць быць сля- дамі памінання продкаў на Радуніцу (каля вв. Маяк Бабруйскага, Прыбар Бу- да-Кашалёўскага, Васілінкі Слуцкага, Забор’е Глыбоцкага, Селішча Лагойска- га раёнаў і інш.). У народзе пакланенне курганам трымалася вельмі доўга. Яшчэ ў пачатку XX ст. у многіх мясцінах Беларусі на Радаўніцу, перад тым як ісці на магілы сваіх блізкіх, людзі заходзілі на курганы, разбівалі прыгатаванае яйка і ставілі яго ў пясок. Пакідалі іншыя стравы (вяндліну, сыр). Часта мо- ладзь упрыгожвала насыпы зелянінай і потым з песнямі вадзіла карагоды (Касьпяровіч, 1929. № 6—7. С. 84—89). Вядома таксама, што амаль да XX ст. у многіх раёнах на Радаўніцу курганы падсыпалі (Савін, 1930. Т. 2. С. 243). Сляды кастрышчаў на могілках сведчаць аб тым, што ў многіх мясцінах доўга за- хоўваўся старадаўні звычай разводзіць вогнішчы ў памяць кожнага нябожчыка напярэдадні памінання дня памерлых (на Хоміным тыдні, у аўторак). Гэты звы- чай зваўся «грэць бацькоў». На памінальных вогнішчах нават пяклі рытуальную яешню. Праз вогнішчы скакалі. Існаваў таксама звычай высыпаць на магілу га- рачыя вуголлі, узятыя з печы. Гаршчок, у якім неслі вуголлі, разбівалі тут жа над магілай (Савін, 1930. Т. 2. С. 243—248; Фурсов, 1895. С. 244). Асаблівую групу ўтвараюць курганна-жальнічныя могільнікі. Гэта па- хавальныя помнікі, дзе земляныя курганы змяняюцца каменнымі курганамі, 125
затым грунтовымі магіламі (якія зверху маюць валунныя кладкі авальнай ці прамавугольнай формы) (мал. 143), а потым магіламі, дзе на паверхні валу- ны толькі ў галавах і нагах. Курганна-жальнічныя могільнікі ў асноўным скан- цэнтраваны ў вярхоўях рэк Вілія і Бярэзіна (Дняпроўская), а таксама на По- лаччыне (вв. Смаляры, Хаўхоліца, Дзедзелавічы, Гаравец Барысаўскага, Дом- жарыцы, Аўгустова, Камень Лепельскага, Перавоз Глыбоцкага, Ваўча Док- шыцкага, Спігальшчына Міёрскага, Харчычы Бярэзінскага раёнаў і інш.). Каменныя магілы датуюцца ад XI да XVII ст. У асноўным арэал такіх пом- нТкаў ахоплівае Панямонне і тэрыторыю Белавежскай пушчы. На гэтых мо- гільніках каменныя кладкі авальнай ці прамавугольнай формы, звычайна адна- слойныя, але сустракаюцца і ў два слаі. Найбольш раннія пахаванні ўтрым- ліваюць рэчы: металічныя пярсцёнкі, бляшкі, фібулы, бранзалеты, манеты, жалезныя нажы, скураныя сумачкі, рэшткі аддзення і галаўных убораў з тка- ніны і скуры (Квятковская, 1998). У каменных магілах каля воз. Бяздоннае сустрэты посуд, унутраная паверхня якога пакрыта бледна-зялёнай палівай (Гуревмч, 1959. Т. 1. С. 246, 250). Паблізу в. Шпакоўшчына каля Полацка, на беразе р. Нача, яшчэ ў сярэ- дзіне XIX ст. згаданы старажытны могільнік, большая частка якога ў тыя часы ўжо была разараная. Пасярод могільніка ўзвышаліся тры земляныя курганы. Астатнія магілы былі толькі трохі ўзвышаныя, у форме круга і па перыметры абстаўленыя валунамі. Пры раскопках іх знойдзена па аднаму шкілету, якія былі арыентаваны галавамі на захад. Падобныя пахаванні згадваюцца К. Гаворскім і ў іншых мясцінах па цячэнню р. Нача (Говорскмй, 1853. Т. V. С. 102). Каля в. Маргавіца Докшыцкага раёна тры магілы дыяметрам 2,5 м былі абкладзены па перыметры шасцю вялікімі валунамі. Пры раскопках адной з магіл у яме знойдзена мужчынскае пахаванне галавой на захад. Рэчаў не было. Побач з жальнічнымі магіламі знаходзіліся пазнейшыя пахаванні са стэлападобнымі камянямі ў галавах (Дучыц, 1996а. № 10. С. 38—42). Найлепш вывучаны курганна-жальнічны могільнік каля в. Перавоз Глы- боцкага раёна. Тут налічваецца 45 земляных курганоў, некалькі каменных курганоў і звыш сотні каменных магіл. Больш раннія магілы па ўсёй паверхні пакрыты валунамі, а на пазнейшых камяні стаяць у галавах і нагах. Мясцо- вае насельніцтва курганы называе Валатоўкамі, а прылеглыя да іх каменныя магілы — Галодны могільнік. Пры раскопках у земляных курганах знойдзены тыпова крывічанскія ўпрыгожванні XI—XII стст., а знаходкі ў каменных курга- нах і каменных магілах (галаўныя ўборы з бляшачкамі і інш.) ідэнтычны рэ- чам з каменных магіл Панямоння. Гэта дае падставы гаварыць, што камен- ныя магілы з’яўляюцца пахаваннямі прышэльцаў з Панямоння, якія рата- валіся ад нападу крыжакоў. Больш познія магілы ўжо належаць патомкам крывічоў і прышэльцаў (Дучыц, Квяткоўская, 1994. С. 58—80). Самымі шматлікімі з’яўляюцца познесярэдневяковыя могільнікі з ка- меннымі надмагіллямі. Гэта перш за ўсё валуны ў галавах або ў галавах і ў нагах. У галавах, як правіла, абцясаныя валуны, на якіх высечаны крыжыкі, салярныя знакі, малюнкі, надпісы (мал. 133—137). У канцы XIX ст. пасля падняцця аднаго з камянёў на могілках каля в. Бялавічы на Мастоўшчыне адкрыліся мелкія камяні і пад імі чалавечы шкілет, які ляжаў у драўлянай труне ці на дошцы, галавой на захад. У нагах былі вуголлі, чарапкі глінянага посуду і жалезны нож з драўляным чаранком (Покровскі/ій, 1895. С. 135—136). Часцей сустракаюцца камяні з высечанымі на іх крыжамі (Покровскмй-, 1895. 126
С. 32, 37, 85, 139, 317). На адным з такіх могільнікаў каля в. Цярэсін Бярэ- зінскага раёна знаходзілі бронзавыя і сярэбраныя рэчы. Сустракаюцца на магілах і каменныя крыжы. Рэшткі познесярэдневяковых могільнікаў з камен- нымі крыжамі захаваліся каля вв. Вітунічы, Беразіно, Слабада, Дамашкавічы Докшыцкага, Касценяты Ашмянскага, Вята Міёрскага, Лукомль Чашніцкага, Мінеўшчына Ваўкавыскага раёнаў і інш. На многіх крыжах у сяродкрыжжы высечаны знакі і надпісы (вв. Дрыколле Віцебскага, Дубраўка Гарадоцкага, Рагозіна Аршанскага, Бабруйшчына, Галубічы, Кішы Глыбоцкага, Латыголь Вілейскага раёнаў і інш.) (мал. 135:3). Рэшткі могілак з камянямі і каменнымі крыжамі захаваліся на многіх га- радзішчах (Горы Горацкага, Касцянева Шчучынскага, Валожын, Новы Болецк Гарадоцкага раёнаў і інш.). Ад факта існавання могілак такія гарадзішчы ў народзе атрымалі назвы накшталт Магільная Гара, Касцяная Гара. Так, у Го- рах Горацкага раёна пад час археалагічнага даследавання гарадзішча рас- капана 35 пахаванняў XVI—XVII стст. Па звестках старажылаў да 30-х гадоў XX ст. уся пляцоўка гарадзішча была запоўнена каменнымі надмагільнымі крыжамі. Затым крыжы былі скінуты з гары і разбіты (Бектмнеев, 1983. С. 2, 7, 8) (мал. 135:1). Сярод могілак з каменнымі крыжамі вылучаюцца пахаванні каля вв. Со- карава Бешанковіцкага, Вітунічы Докшыцкага, Стража Кіраўскага, Горская Слабада Горацкага раёнаў, наваколіцы Полацка. Надпісы і малюнкі на надмагільных камянях згадваюцца ў літарату- ры, а таксама фіксуюцца сённяшнімі краязнаўцамі. Яшчэ ў 1574 г. іх апісваў М. Стрыйкоўскі (Каханоўскі, 1976. С. 76). Надмагільныя камяні са знакамі ў 1864 г. замаляваў Д. М. Струкаў (Альбом, ф. № 78). Пытанне аб неабход- насці вывучэння надмагільных камянёў неаднаразова ставілася на археа- лагічных з’ездах, якія праводзіліся ў канцы XIX — пачатку XX ст. Звод пом- нікаў, якія ўтрымліваюць камяні са знакамі і крыжамі на Аршаншчыне, зроб- лены А. М. Шынкевічам (Шынкевіч, 1997. С. 21—43). Ён прыводзіць больш за два дзесяткі розных іх варыяцый (мал. 132, 133). Адметным з’яўляецца над- магілле ў в. Казечкі, на паверхні якога высечана выява крыжа, як і на Рагва- лодавым камені ў в. Дзятлава. Рэдкі таксама гэтак званы агнявы крыж (крыж крыжоў, крыж Мары) на надмагіллі каля в. Кобызева. Паміж вёскамі Пішча- лава і Гарадня на левым беразе р. Пачаліца ў якасці надмагілляў на трох пахаваннях выкарыстаны каменныя колы былых жорнаў. Цікавым з’яўляец- ца помнік, які нядаўна існаваў на правым беразе р. Днепр за 1 км на поў- дзень ад в. Стражава насупраць в. Гацькаўшчына. На прыўзнятай пляцоўцы ў рад уздоўж ракі былі заглыблены ў зямлю тры валуны. Знак на паверхні сярэдняга з іх нагадваў указальнік. Побач з ім на камені з прамавугольнай паверхняй высечаны крыж (мал. 132). Сама пляцоўка знаходзілася ў тым месцы, дзе ў адпаведнасці з картай Аршанскай бітвы 1514 г. адбывалася пераправа войска К. Астрожскага. Знак на камені-ўказальніку скіраваны ў напрамку, адкуль ішло войска і дзе зараз знаходзіцца сярэдневяковая крэ- пасць (в. Вялікая Міцькаўшчына). Калі пры добраўпарадкаванні палёў у 1987 г. камяні з пляцоўкі згарнулі, то пад імі былі знойдзены шматлікія чалавечыя косці і кавалкі ганчарнай керамікі. На адным з Вітуніцкіх крыжоў у сяродкрыжжы высечана схематычная выява чалавека з мячом у правай руцэ і шчытом у левай. 3 двух бакоў ма- ленькія крыжыкі. Над галавой карона. Каля ног лацінскія літары «РЗВ», а пад імі два кругі (адзін у адным). 127
Надпіс на камяні на могілках каля в. Галубічы Петрыкаўскага раёна свед- чыць: «Року 1595 месяца 13 дня помянм ... м Андрея Калмны святоя Андрея» (Лозка, 1986. С. 15—16). На могілках каля царквы ў в. Пухавічы паблізу Князь- возера (Чырвонага возера) на гранітнай пліце надпіс кірыліцай «Року 1623 положены тут телеса божмх намменова жена, мамаша п сын Егор н внук его Тмшка. Памянм душа н со святымм упокой», а на другім баку — «а сей камень поставмла Цмшкова жена Грмпмна з сыном свомм Петром» (Мікіцінскі, Пя- цэвіч, Ажэўскі. 1928. № 2 (29). С. 42). Камень з выбітай датай «1655» вядомы ў лесе каля в. Зацемень на Вілейшчыне. Адзін з сокараўскіх крыжоў утрымлівае надпіс: «1509 Тут положено в по- ле 200 вомнов (жовнер) во Хрмсте поставмл после бмтвы по...» (Кустмнскмй, 1874. С. 82—83). XVI ст. датуецца крыж каля в. Вендараж, які меў надпіс «АФЧІ/1 ЯНЬ», што азначае «1598 Янь». Паданне звязвае крыж з магілай нейкага Яна (За- пмскм... ф. 201. воп. 4, спр. 3750. л. 43). На крыжы каля в. Стража барэль- ефная выява чалавека ў даўгаполым жупане, з гузікамі і поясам. На галаве шапка, на нагах боты. Рукі сагнутыя ў локцях і далоні на поясе. Трэба мерка- ваць, што выява і ёсць партрэт нябожчыка. Менавіта так апраналася бела- руская шляхта ў XVII ст. (Дучыц, 1997. Вып. 2. С. 41). У Ветрыне паблізу Полацка каля каменнага крыжа з надпісам «Моанко Неманушкевмчь» была знойдзена какарда з сярэбранай парчы і манета рус- кага цара Міхаіла Фёдаравіча першай паловы XVII ст. (Говорскмй, 1853. Т. V. С. 98—103; Кайгородов, 1912). Што тычыцца драўляных надмагілляў, то яны да нашага часу не дайшлі, але аб іх можна меркаваць па этнаграфічных дадзеных. У канцы XIX ст. над- магільныя церамкі на могільніках Бабруйшчыны згадвае археолаг У. Завітне- віч і адзначае іх падабенства з церамкамі ў курганных насыпах (Завмтневнч, 1895. Т. 1. С. 221—235). У 1998 г. падобныя церамкі зафіксаваны яшчэ на могільніку каля в. Баркі Клічаўскага раёна. Адзін з гэтых церамкоў мае дату «1929». У пачатку XX ст. В. Ластоўскі на старым могільніку каля в. Лужкі Шаркаў- шчынскага раёна акрамя каменных пліт зафіксаваў дамавіны — прыклады і церамкі. Старэйшыя надмагіллі, паводле яго слоў, былі зроблены з дубовых калод, высечаных у выглядзе труны, а таксама рубленыя ў зруб і крытыя це- сам. На навейшых пахаваннях стаялі ўжо толькі драўляныя васьміканцовыя крыжы з крывой папярэчынай унізе (В. Л., 1924. № 1 (7). С. 4—6). Назвы могільнікаў, павер’і і паданні. Пісьмовыя крыніцы і краязнаўчая літаратура фіксуюць назвы старадаўніх могільнікаў — Магіліцы, Могілкі, Цвінтар, Дзед, Дзедка, Роў, Яма, Кпадбішча, Кпадавішча, Манастыршчына, Паганскае Кпадбішча, Пашанскі Цвінтар, Старыя Кпады, Кпадзенка, Дзедавы Ямы, Ваеннае Кладбішча, Ільінскія Могілкі, Французскае Кладбішча, Татар- скае Кладбішча, Аўстрыйскія Магілы, Рускія Магілы і інш. Шырока распаўсюджаны народныя згадкі, што старажытныя могільнікі — гэта пахаванні шведскіх, рускіх або французскіх воінаў ці паўстанцаў 1863 г. На Лепельшчыне і Глыбоччыне вядомы могільнікі пад назвамі «Галодны Могільнік» або «Галоднік». Па павер’ях тут пахаваны памерлыя ў час вялі- кага голаду. На Лепельшчыне каля в. Вокана пра тры курганы гаварылі, што ў іх пахаваны радавыя воіны, а вышэйшых ваенных чыноў хавалі побач на могільніку. Каля мястэчка Ружаны на Брэстчыне лічаць, што могільнік за- стаўся пасля бітвы «рускіх з палякамі пры Кацярыне II». 128
Яшчэ ў XIX ст. людзі, калі праходзілі каля старых могілак, то здымалі шапку і <= сціліся, а ў некаторых мясцінах казалі: «Багародзіцэ Дево радуйся». Існуюць паданні, паводле якіх на могілках стаяў храм, які за грахі людзей -саваліўся. Напрыклад, у в. Стража Кіраўскага раёна зафіксавана паданне, _.’О на сярэдневяковым могільніку стаяў будынак, дзе адпявалі памерлых, і е- праваліўся ў час адпявання нябожчыка. Разбурэнне могільнікаў, нават і самых старажытных, заўсёды лічылася сзятатацтвам. Пра могілкі каля в. Шыбкі на Вілейшчыне расказваюць, што •лядзведзь недзе адрыў нябожчыка, прынёс яго і паклаў на тое месца, дзе ’отым : ўзніклі могілкі. У в. Дзераўно Лагойскага раёна ў пачатку XX ст. пра старыя могілкі запі- сана павер'е, што тут ноччу бачаць агонь і з-пад зямлі выходзіць барышня са скрыняй грошай. Скрыня адразу ператвараецца ў белага мядзведзя. Аб ад- ным з могільнікаў на Кобрыншчыне ў XIX ст. расказвалі, што ў Вялікую субо- ту тут з’яўляюцца вогненныя блікі (белыя, чырвоныя, сінія). Верылі, што гэта перасушваюцца грошы, якія схавалі на могілках шведы. Частыя і такія па- вер’і, што калі ноччу людзі праходзяць каля могілак, то іх сустракае чорт, які аб’яўляецца ў розных выглядах — чалавека, сабакі, барана, казы або проста пня. У этнаграфічнай літаратуры ёсць звесткі, што на Вілейшчыне і на Дзі- сненшчыне ў даўніну надмагіллі ставілі толькі над мужчынскімі пахаваннямі, а ў памяць жанчын замест помніка рабілі кладкі праз ручаі ці балаціны. Крыж рабілі загадзя, а кладку — адразу перад тым, як пакласці. Абрад з кладкай адбываўся такім чынам: гаспадар выбіраў людзей, якія з возам накіроўваліся ў лес, адшуквалі прыгодную сасну са смалістай сарцавінай, рабілі з яе клад- ку і везлі ў прызначанае месца, клалі плоскасцю ўверх і пазначалі на кладцы дату смерці, а таксама выразалі серп, а калі нябожчыца была маленькай дзяў- чынкай — то боцікі. Затым усе ўдзельнікі гэтай цырымоніі станавіліся на ка- лені і чыталі малітвы, а пасля садзіліся на кладку-помнік, пілі і закусвалі. По- тым ішлі ў хату гаспадара і там яшчэ частаваліся. Шэраг павер’яў звязаны з яўрэйскімі і татарскімі могільнікамі. Напрыклад, у в. Вялікія Таронкавічы Лепельскага раёна на вялікі яўрэйскі могільнік для малітвы ў жніўні збіраліся старыя іўдзеі не толькі з наваколля, але і з Віцебска, Мінска, Вільні. Татарскі могільнік каля в. Сіняўка Клецкага раёна па павер’ях дапамагаў маладым жанчынам, якія хацелі мець дзяцей. Сюды хадзілі ма- ліцца не толькі мусульманкі, але і іўдзейкі. Такім чынам, сярод познесярэдневяковых сельскіх пахаванняў Беларусі вылучаюцца пахаванні па язычніцкаму абраду (земляныя курганы, каменныя курганы, каменныя магілы) і пахаванні па хрысціянскаму абраду (з надмагіль- нымі камянямі, каменнымі крыжамі, драўлянымі прыкладамі і церамкамі). Ня- божчыкаў хавалі на падсцілках з дошак, бяросты, у дубовых калодах, у да- мавінах. У пахаваннях XIV—XVIII стст. знойдзены манеты, гліняны посуд, вуголлі каля ног, нажы, гліняныя люлькі, дэталі касцюма і ўпрыгожванні. Сельскія могільнікі, як правіла, размяшчаліся на ўзгорках за межамі паселішчаў. 1.6.2. ПАХАВАННІ Ў ГАРАДАХ I МЯСТЭЧКАХ Часткай гісторыі, звязанай з матэрыяльнай культурай, духоўным жыццём і вераваннямі познесярэдневяковага горада з’яўляюцца пахавальныя помні- кі, вядомыя па гарадскіх планах, пісьмовых крыніцах і творах мастацтва. 9 Зак. 37ІЗ 129
На тэрыторыі Беларусі ў кожным горадзе і мястэчку адначасова функцы- яніравалі могільнікі розных канфесій. Сярэдневяковыя планы гарадоў звы- чайна паказваюць толькі хрысціянскія могілкі. Напрыклад, у Новым Свержані ў 1588 г. адна з частак рынку была занята касцёлам з могільнікам, а другая — праваслаўнай царквой з могільнікам (Шаблюк, 1995. С. 242—256). Могільнікі іншароднага насельніцтва (яўрэяў, татараў) звычайна рабіліся за межамі гарадскіх паселішчаў. 3 навуковай і краязнаўчай літаратуры вядомы шэраг дадзеных аб гарад- скіх могільніках, але не заўсёды ёсць канкрэтныя звесткі аб іх датыроўцы. Так, у Заслаўі ў 1866 г. пры земляных работах на Чорнай Гары адкрыта па- хаванне ў дамавіне, абітай чырвонай тканінай (Заяц, 1995. С. 53—56). У мяс- тэчку Свіслач Асіповіцкага раёна каля гарадзішча на глыбіні 1,5—2 м адкапана пахаванне з глінянай люлькай (Шутаў, Улашчык, 1930. Т. 2. С. 113). Вялікі могільнік існаваў у Слуцку каля Свята-Троіцкага сабора (Нз Слуцкой стармны, 1911. Вып. II. С. 153—159). На могілках вакол Фарнага касцёла ў Гродне ў канцы XVIII ст. налічвалася 2 600 магіл. У 1792 г. хаваць тут перасталі, і могільнік быў перанесены за горад (Зісісіпіска, 1934. 8. 3). У Слоніме ў час пабудовы чыгункі адкрылі рэшткі храма і сляды могільніка з каменнымі надмагільнымі плітамі. Побач са шкілетамі знойдзены пярсцёнкі (Ммхайловскмй, 1893. С. 165— 186). У Крычаве сляды могільніка вядомы каля Успенскай царквы і інш. У канцы XIX ст. у Пінску былі адкрыты рэшткі Троіцкай царквы і каля яе могілкі, дзе вырыты касцякі, пакладзеныя ў драўляныя калоды і ў рачныя чаўны. У пачатку XX ст. П. П. Пакрышкін праводзіў раскопкі з мэтай даследа- вання фундамента Сафійскага храма ў Полацку. Сярод будаўнічага смецця былі знойдзены касцякі, арыентаваныя галавой на ўсход і поўнач са слядамі трун. У некаторых месцах касцякі ўяўлялі густы слой. Адкрыты сярэдневяковыя гарадскія могільнікі пад час рэстаўрацыі былых саляных складоў XVIII ст. у Віцебску (раскопкі В. М. Ляўко, I. А. Цішкіна), а такса- ма пры даследаваннях царквы Раства Багародзіцы другой паловы XVII ст. у Оршы (Левко, 1996). Вялікія могілкі існавалі каля Богаяўленскага сабора і Свята-Духаў- скай царквы ў Куцеінскім манастыры пад Оршай. Тут хавалі святароў, манахаў Куцеінскай лаўры, а таксама заможных жыхароў Аршаншчыны. Зараз каля Свя- та-Духаўскай царквы стаіць надмагілле з імем Марыі Есіпавай — уладальніцы в. Есіпава. Тут жа пахавана ў 1640 г. Алена Саламярэцкая — жонка заснаваль- ніка манастыра падкаморыя Мсціслаўскага Багдана Вільгельмавіча Стэткевіча- Завірскага. Даўнія могілкі, што мясціліся на высокім пагорку на ўсход ад ма- настыра і ўтрымлівалі шмат надмагілляў, аздобленых высокамастацкай разьбой з паэтычнымі эпітафіямі, былі разбураны ў 1987 г. (Шынкевіч, 1997. С. 51—52). Старажытнейшыя могільнікі побач з храмамі вядомыя ў мястэчках Мура- ванцы Шчучынскага, Гайна Лагойскага, Засвіры Мядзельскага, Бяздзедавічы Полацкага раёнаў і інш. Познесярэдневяковыя гарадскія могільнікі да нашага часу амаль не за- хаваліся, так як гарады ўвесь час раслі. Аб гарадскіх пахаваннях у асноўным вядома па выпадковых знаходках пад час будаўнічых прац і пры вывучэнні археолагамі культурных пластоў гарадоў. Найбольш звестак аб пахаваннях у храмах, але і яны ў асноўным парушаны ў часы перабудоў і рамонту. Многія пахаванні ў храмах удаецца датаваць на падставе манет, рэчаў і па іх архі- тэктурна-мастацкаму аздабленню (Панова, 1990). Датаваныя могільнікі. У познесярэдневяковых пластах гарадоў даклад- на датаваць можна толькі адзінкавыя могільнікі ці пахаванні. Рэшткі могіль- 130
- • = 5= яўлены каля сабора Святой Марыі ў Заслаўі. Сярод знаходак тут ма- -е_= Х’/ІІ ст. (Яна Казіміра Вазы), чаканеныя ў Вільні (Заяц, 1995. С. 53—56). У 8 _есс<у пад час раскопак на Замкавай гары ў канцы XIX ст. адкапана 14 па- :эзе~няў. якія, магчыма, суадносяцца с могілкамі каля існаваўшай у сярэд- - = веччы царквы архангела Міхаіла (Калядзінскі, 1995. № 1. С. 59—66). У лёве могілкі існавалі побач амаль з усімі познесярэдневяковымі храмамі. Е=л.кі могільнік быў каля Мікольскай царквы на Падміколлі. Тут знойдзена -екалькі мураваных саркафагаў XVII ст. з цэглы-пальчаткі (Марзалюк, 1998. 2 '49—150). На старым манастырскім могільніку ў Пінску знойдзена надма- *л=-,ая пліта XVII ст., якая зроблена з абпаленай гліны. На ёй надпіс у выглядзе зэльефу. Другая пліта з каменя і надпіс на ёй «...представнлся раб Божі/ій Яч-убь Скоморохь н положен здь року 15...» (Ммловмдов, 1898. С. 6—7). Больш вядома пра пахаванні ўнутры культавых пабудоў. У старажыт- -ай лагойскай царкве быў склеп-усыпальніца роду Тышкевічаў. Там ляжаў камень, на якім стараславянскімі літарамі было высечана: «... во нстмну “реставмлся Остафей Васнльевнч Тышкевмчь 1558» (мал. 135:2). У XIX ст. Я. Тышкевіч перавёз пліту ў віленскі Музей старажытнасцей (Жнвопнсная... 1882. Т. III. С. 248). У пачатку XX ст. былі знойдзены пахаванні ў сутарэннях ; Полацкага Сафійскага сабора (Нзвестня... 1914. С. 82—83). У 1978 г. тут ад- ; крыта багатае жаночае пахаванне. На падставе рыжскага соліда яно дату- I ецца канцом XVI — пачаткам XVII ст. Захавалася адзенне цёмна-карычне- зага колеру. Шмат розначасовых пахаванняў вядома ў Каложскай царкве ў Гродне. Пры адным з пахаванняў знойдзены бронзавы пярсцёнак і манета Жыгімон- та Аўгуста 1570 г. У 1864 г. у гэтай царкве быў адкрыты ўваход у склеп-усы- пальніцу, запоўненую мноствам шкілетаў. Пахаванні другой паловы XVII ст. выяўлены таксама ў магільных склепах Прачысценскай царквы ў Гродне (Гряз- нов, 1893. С. 361—371). Да пачатку XVII ст. адносіцца пахаванне Соф’і Юр’еўны Радзівіл (з Алель- кавічаў) у свінцовым саркафагу ў прытворы Слуцкага Свята-Троіцкага мана- стыра. Акрамя гэтага ў скляпеннях храма вядомы іншыя пахаванні (Нз Слуц- кой... 1911. С. 153—155). Вартыя ўвагі знакамітыя ўсыпальніцы Радзівілаўу Фар- ным касцёле Нясвіжа. Тут у паўпадвальным памяшканні знаходзіцца 70 па- хаванняў магнацкай сям’і. Труны зроблены з бярозавых дошак, афарбаваных у цёмна-карычневы колер. На іх свінцовыя пломбы з відарысамі радзівілаўскага герба (Лявонава, 1994. С. 60—65). У 1889 г. пад час рамонту Сынкавіцкага храма каля паўднёвай сцяны адкрыты два смежныя склепы з цэглы. Уваход быў зава- лены шкілетамі, перагніўшымі трунамі, якія стаялі адна над адной (Мнхайлов- скмй, 1893. С. 175—176). Сляды пахаванняў (мал. 147, 148) у драўляных дама- вінах, пастаўленых у спецыяльныя нішы, выяўлены В. М. Ляўко пры раскопках сутарэнняў былой Свята-Духаўскай царквы XVII—XIX стст. у Віцебску. Разнастайнымі былі надмагіллі. На могілках, дзе хавалі простых лю- дзей, звычайна каля галавы ставіўся абчасаны камень або крыж (каменны ці драўляны). Надмагіллямі знатных людзей часта былі пліты, высечаныя з камянёў: на пагосце Свята-Троіцкага манастыра ў Слуцку каменная пліта з гербам Тышкевічаў (Нз Слуцкой... 1911. С. 153—159), у Каложскай царкве ў Гродне — пліта XVI ст. над магілай падскарбія Богуша Богавіцінавіча і пліта XVIII ст. над магілай княгіні А. А. Галіцынай (Грязнов, 1893. С. 370—371), у Мінскім кафедральным Петрапаўлаўскім саборы ў выглядзе каменнай пліты надмагілле жонкі бургамістра (Афонскмй, 1887. № 7. С. 206—213) і інш. 131
Асаблівую каштоўнасць уяўляюць рэнесансавыя надмагіллі магнатаў. Адны з іх мелі архітэктурнае абрамленне, якое спалучалася са скульптурным вобразам, іншыя былі ў выглядзе рэльефу (скульптурныя партрэты Мікалая Крыштафа Радзівіла ў Нясвіжскім касцёле Божага цела, надмагілле Паўла Стэфана Сапегі, падканцлера ВКЛ, і трох ягоных жонак у Гальшанах) (Ляво- нава, 1994. С. 60—65). Такім чынам, аб познесярэдневяковых пахавальных помніках беларускіх гарадоў і мястэчак можна меркаваць па выпадкова адкрытых знаходках у культурных слаях гарадоў, каля храмаў і ў храмах. Пахаванні XV—XVI стст. зроблены ў дубовых калодах (Гродна, Слуцк), больш познія пахаванні — у дамавінах (Свята-Духаўская царква ў Віцебску, кпяштар Брыгітак у Гродне). 3 XVII ст. вядомы саркафагі з цэглы-пальчаткі (Дамініканскі кпяштар у Мінску, каля Мікалаеўскай царквы ў Магілёве), свінцовы саркафаг (Слуцкі Свята- Троіцкі манастыр). Ёсць пахаванні ў асобных крыптах (Фара Вітаўта ў Грод- не) і магільных склепах (Каложская царква, Лагойская царква, Сынкавіцкая царква). Арыенціроўка шкілетаў розная — на захад, усход, на паўночны захад, на поўнач і інш. У некаторых магілах зафіксаваны сляды вогнішчаў. Разам са шкілетамі знойдзены рэшткі адзення, абутку, гліняны посуд, манеты, кры- жыкі, ружанцы, медальёны, пярсцёнкі і інш. 1.6.3. АРХЕАЛАГІЧНАЕ ВЫВУЧЭННЕ ГАРАДСКІХ I ВЯСКОВЫХ МОГІЛЬНІКАЎ Шэраг пахаванняў позняга сярэднявечча знойдзены пад час археалагіч- ных раскопак на селішчах, гарадзішчах, замкавых пляцоўках, у мястэчках і гарадах. Вывучэнне гарадскіх могільнікаў. Сярод пахаванняў, якія трапілі ў по- ле зроку археолагаў, у познесярэдневяковых пластах гарадоў, мястэчак, замкаў дакладна датаваць можна толькі адзінкі. XIV ст. датуюцца пахаванні ў царкве-данжоне Замкавай гары ў Мсціславе. У час археалагічных раскопак Л. В. Аляксееў прасачыў, што калі данжон быў разбураны, то на тым месцы пабудавалі капліцу (царкву) і ў ёй хавалі нябо- жчыкаў. Пасля ўзвядзення новага данжона працягвалі хаваць у ім. Могілкі былі і вакол царквы. Пахаванні арыентаваны галавой на захад, зроблены ў дашчаных трунах, упушчаны ў мацярык і не мелі інвентару (Алексеев, 1995. С. 171). Згодна датыроўкі керамікі, да XV ст. адносяцца пахаванні на могілках по- бач са Спаскім манастырскім комплексам Нагорскага Пасада ў Магілёве. У час зачысткі мацерыка выяўлена сем пахаванняў (шэсць на мацерыку і адно ў яме глыбінёй 0,4 м). Нябожчыкі былі арыентаваны галовамі на ўсход (Марзалюк, 1998. С. 158). Да XV ст. і больш позняга часу адносяцца паха- ванні ў дубовых калодах, знойдзеныя каля моста на схіле гары ў Гоодне, дзе знаходзіўся замак (Зрга\л/огсіапіе... 1938. 3. 537). XV—XVI стст. датуюцца чатыры пахаванні, знойдзеныя пры расчыстцы развалу сцяны мураванай царквы на Узгор’і ў г. п. Гарадку каля Віцебска. Царква пабудавана ў XVII ст. Адно з пахаванняў было напалову зруйнавана гэтай сцяной (пахаванне 3) пры будаўніцтве храма, што сведчыць пра больш ранні час могілак. Нябожчыкі былі арыентаваны галавой на захад, рукі складзены на грудзях або жываце. Пахавальныя ямы са скругленымі вугламі 132
заглыблены ў мацярык на 0,1—0,15 м. Іх адлегласць ад дзённай паверхні — С.7—0,8 м. Тры пахаванні (2—4) безынвентарныя. У адным з іх (пахаванне 1) знойдзена маленькая бронзавая спражачка з касымі насечкамі, фрагмент <рыжыка і пярсцёнак з ўстаўкай з каляровага металу, 21 цэлая і 7 фрагмен- таў сініх і чорных шкпяных пацерак (мал. 139:7—10). Побач са шкілетам бы- ла медная манета дрэннай захаванасці і ласкут палатна. У слоі, што пера- <рываў пахаванне, знойдзены кружаўныя стужкі з металічнай ніццю і дзве бронзавыя накладкі. Усе пахаванні былі зроблены ў дамавінах, аб чым свед- ^аць драўняны тлен і жалезныя цвікі (Ляўко, 1993. С. 161). У Слуцку, у культурным слоі XVI ст. знойдзена пахаванне галавой на паў- ночны захад. Яно было ў дубовай калодзе (даўжынёй 1,9 м) з крышкай са спецыяльна зробленым узгалоўем. Калісьці над магілай стаяў каменны <рыж, ад якога захавалася ніжняя частка. У сяродкрыжжы высечана выява <рыжа на пастаменце (Калядзінскі, 19936. С. 578). У Оршы пры раскопках падмуркаў царквы Раства Багародзіцы другой па- ловы XVII ст. былі выяўлены пахаванні ў дамавінах (Левко, 1996а. С. 12—16). Яны адносяцца да могілак, якія папярэднічалі ўзвядзенню храма, і падзя- ляюцца паводле залягання ў слоі на тры гарызонты. Ніжні гарызонт, самы ранні, заглыблены ў мацярык на 0,1—0,15 м. Сярэдні і верхні гарызонты разме- шчаны ў слоі XIV—XVI стст., і пахавальныя ямы цяжка прасачыць. Пахаванні безынвентарныя, арыентаваны галавой на захад, рукі складзены на грудзях накрыж, паралельна ці адна рука ўзнята ўверх) (мал. 153:1). Толькі ў адным выпадку на грудзях пахаванага з верхняга гарызонту (датуецца па знаходках у слоі XVI — пачаткам XVII ст.) выяўлены медальён з каляровага металу. Ён быў перавязаны ільняной ніткай. Пры раскопках пахаванняў знойдзены оэшткі драўляных трун і крышак ад іх. У слоі побач з касцякамі выяўлены бронзавыя булаўка і выраб у выглядзе кольца з дзюрачкай (мал. 154:1—3). Пахаванні ў Оршы з'яўляюцца тыповымі для гарадскіх прыхадскіх могілак. Яны размешчаны радамі, шчыльна прымыкаюць адно да другога. Побач з дарослымі пахаваны дзеці. Канцом XVI — пачаткам XVII ст. на падставе манет (манета Жыгімонта III Зазы і солід-барацінка) датуюцца пахаванні, знойдзеныя пад цэнтральным нефам пры раскопках Фары Вітаўта ў Гоодне, пабудаванай езуітамі ў 1586— '537 гг. Тут вывучаны характар запаўнення сутарэння і суцэльныя рады паха- ванняў пад асноўным аб’ёмам будынка. Усе пахаванні былі парушаныя. Зна- кодкі зафіксаваны толькі ў двух пахаваннях: на муроўцы «саркафага» ляжа- ла білонавая манета канца XVI ст.; у асобнай крыпце (мал. 145) пад парта- лам з некалькімі пахаваннямі знойдзены унікальны латунны медальён канца XVI — пачатку XVII ст. і рассыпаны ружанец з каляровага металу (Ганецкая, ~оусаў, 1996в. С. 74—75; Ганецкая, Трусаў, 1999а. С. 36—39). Да XVII ст. вдносяцца пахаванні ў кляштары Брыгітак у Гоодне. Сярод шкілетаў, раз- '.ешчаных галовамі на захад, знойдзены дзве шкпяныя пацеркі і кавалак _в.ка з рэшткамі дрэва ад труны (Сагановіч, 1986. С. 7—13). Канцом XVI — пачаткам XVII ст. датуюцца шэсць пахаванняў у Мааілёўскім ^арным касцёле (касцёле св. Казіміра). Каля шкілетаў зафіксаваны сляды з^’уальных вогнішчаў, раструшчаны гліняны посуд і цэлы кубачак (з палі- ==й і. унутры якога былі вуголлі і луска рыбы (Марзалюк, 1998. С. 123—124). XVII ст. датуецца могільнік, адкрыты пры раскопках пасада паблізу кас- ..а~а Дзевы Марыі ў Заслаўі. Усе пахаванні зроблены ў ямах глыбінёй ад 0,3 ' 7 м. Нябожчыкі былі пакпадзены галовамі на захад. Тут жа ў калек- 133
тыўным пахаванні сярод касцякоў знойдзена бронзавая пячатка з выявай герба на шчыце авальнай формы, якая была характэрна для XVII ст. (Заяц, 1995. С. 53—54). Рэшткі уніяцкіх могілакХ7ІІ—XVIII стст., разбураных познімі будаўнічымі работамі, прасочаны побач з месцам, дзе была драўляная Спа- са-Праабражэнская царква (Заяц, 1995. С. 56). Касцёл св. Міхаіла Архангела ў Заслаўі (былы кальвінскі збор) быў адданы Дамініканскаму манастыру пры яго заснаванні ў другой палове XVII ст. Манастыр дзейнічаў на працягу 1678— 1832 гг. Пад час рамонтных работ у заходняй частцы храма пад падлогай знойдзена пахаванне, якое даследаваў Ю. А. Заяц у 2000 г. Глыбіня паха- вальнай ямы 0,7 м. Нябожчык быў у драўлянай дашчанай труне, ніз якой вы- сланы стружкай. Арыентаваны галавой на захад. Левая рука ляжала на жы- ваце, правая, сагнутая ў лакце, — на грудзях. На галаве нябожчыка была шапачка з аксаміту і атласу, аздоблена карункавай тасьмой. Праз шыю перакінута двайная узорная тасьма, да ніжніх канцоў якой прымацаваны два чатырохвугольнікі з тканіны. На адным з іх ціснёны арнамент, на другім арнамент вышываны з дабаўленнем жоўтага дробнага бісеру. У абодвух выпадках арнамент спалучаецца з лацінскімі літарамі ці над- пісамі (мал. 152). Да 70-х гадоў XVII ст. адносіцца могільнік, выяўлены пад час даследа- вання Глускага замка ў 1997 г. Ён знаходзіўся на заходняй ускраіне замчышча, справа ад уезда. Усяго раскапана 7 пахаванняў і выяўлены сляды яшчэ ча- тырох. Магілы размешчаны амаль ушчыльную адна ад адной. Усе яны былі ў трунах з дошак. Зафіксавана прысутнасць асобных вуголляў, вугольных праслоек і сляды вогнішчаў у нагах (мал. 146). У адным з пахаванняў зной- дзены фрагменты гаршка з зялёнай палівай. Па назіраннях I. Ганецкай, усе пахаванні сінхронныя і адносяцца да 1655 г., калі замак быў спалены каза- камі (Ганецкая, 1998. С. 16—30). У Мінску пры раскопках Дамініканскага кляштара знойдзены некалькі пахаванняў XVII—XVIII стст. і частка калектыўнай магілы сярэдзіны XVII ст., дзе шкілеты ляжалі ў тры ярусы галовамі на захад і на ўсход. Мяркуецца, што ўсе гэтыя пахаванні адносяцца да 1655 г., калі Мінск быў спалены вой- скамі рускага цара Аляксея Міхайлавіча. У запаўненні магіл знойдзены фраг- менты гаршкоў з зялёнай палівай, трохшыпныя абутковыя падкоўкі, манета- паўтарак (Позняк, 1987. С. 463). У склепе цэнтральнага нефа касцёла гэтага кляштара раскапана дзесяць грабніц з цэглы-пальчаткі XVII ст. (Штыхов, 1988. С. 386). Вялікая колькасць розначасовых пахаванняў знойдзена ў Віцебскай цар- кее Благавешчання. Сярод знаходак ёсць солід 1664 г. Характэрнай рысай пахаванняў з'яўляецца забутоўка булыжнікамі прасторы паміж труной і сцен- камі ямы, а таксама пастаноўка труны на ўзвышшах з камянёў (Бубенько, 1997). Пры правядзенні архітэктурна-археалагічных даследаванняў былых са- ляных складоў у Віцебску (канца XVIII ст.) пад падлогай і каменнай выбру- коўкай знойдзены пахаванні (Левко, 2001), якія ўтвараюць два стратыграфіч- ныя гарызонты. Ніжні з іх залягае ў мацерыку і адносіцца да часу пабудовы на месцы саляных скпадоў царквы Срэцення Хрыстова (верагодна, мяжа XVI—XVII стст., упамінаецца ў дакуменце 1618 г.). Царква была каменнай. Аб гэтым сведчаць яе падмуркі, выяўленыя I. А. Цішкіным у 90-х гадах, а такса- ма звесткі аб тым, што на пабудову скпадоў выкарыстоўвалі цэглу з разаб- ранай царквы. У ніжнім гарызонце выяўлены пахаванні жанчыны і побач з 134
ёю дзіцяці. У жаночым пахаванні сабраны рэшткі тканіны з ціснёным арнаментам. Верхні гарызонт пахаванняў адносіцца да XVIII ст. Яны безынвентарныя, размешчаны непасрэдна пад каменнай выбрукоўкай, якая была зроблена пры пабудове саляных складоў унутры памяшкан- няў. У адным пахаванні знойдзена стужка, якая была на галаве нябож- чыка. Раскрытыя пахаванні захаваліся вельмі дрэнна. Многія былі паш- коджаны, калі будавалі склады. Такім чынам, магчыма датаваць га- радскі могільнік пры царкве Срэцення Хрыстова мяжой XVI—XVII. — XVIII стст. Да XVIII ст. адносяцца пахаванні ў Віцебскай Свята-Духаўскай царкве на Заручаўі. Пры раскопках у сутарэннях храма былі выяўлены двух'ярусныя цагляныя нішы (крыпты), часткова разбураныя, са слядамі драўляных да- мавін (фрагменты дошак, точаныя ручкі, жалезныя цвікі). Захаваліся рэшткі тканін і частка каменнай надмагільнай пліты са стараславянскім надпісам (мал. 136). У адной з такіх ніш знойдзены спражка з рэшткамі тканіны і гузік з каляровага металу, а таксама кружаўныя стужкі з металічнымі ніцямі (Левко, 1988. С. 372—373). Фрагменты тканін былі сабраны ў пахавальных нішах Свята-Духаўскай царквы М. С. Кацарам пры абследаванні яе ў 1944 г. (Кацер, 1980. № 2. С. 37—39). Сярод археалагічна даследаваных сельскіх могільнікаў XIV—XVIII стст. вылучаюцца пахаванні ў курганах і грунтовых могільніках. Некаторыя познія пахаванні выяўлены пры земляных работах і даследа- ванні раннесярэдневяковых могільнікаў. Знаходкі шкілетаў коней побач з пахаваннямі чалавека часоў позняга сярэднявечча вядомы каля вв. Лозы Ваў- кавыскага, Млыны Камянецкага, Беліца Лідскага раёнаў і інш. (Археологмчес- кме нзвестня... 1896. № 5—6. С. 156—157; Квятковская, 1997. № 11. С. 11). У 1872 г. пад час правядзення земляных работ у е. Веляшковічы былога Віцебска- га ўезду было вырыта 49 чалавечых шкілетаў у дамавінах. Пры нябожчыках знойдзены шкляны посуд, медныя і сярэбраныя манеты (Сементовскнй, 1890. С. 28). Мяркуючы па апісанню, пахаванні можна датаваць часамі по- зняга сярэднявечча. У гэтыя ж гады паблізу в. Азяры каля Брэста пры пабу- дове ветрака знайшлі могільнік, дзе шэсць магіл як бы веерам абкружалі адну. У адным пахаванні былі два касцякі — мужчынскі і жаночы, рэшткі тканіны, попел, перагніўшае зерне, металічныя прывеска і пярсцёнак (Археологмчес- кме мзвестмя... 1896. № 5—6. С. 156—157). У канцы XIX ст. у Косаве Іванаўскага раёна Брэсцкай вобласці пры зем- ляных работах выяўлена пахаванне, дзе каля ног былі вуголлі, а таксама знойдзены гліняныя гаршкі, жалезны нож. Шкілеты і кавалкі ад чорнага гліня- нага посуду былі знойдзены таксама каля в. Лядавічы на Брэстчыне (Покров- скнй, 1895. С. 135—136, 139). У 20-я гады XX ст. у прадмесці Мазыра ва ўрочышчы Кімбараўскі Яр адкрыты рэшткі познесярэдневяковага могільніка, дзе пахаванні зроблены ў трунах (Федарака, 1926. С. 51—52). Пры вывучэнні паселішчаў ранняга жалезнага веку каля в. Хведавічы Мя- дзельскага раёна было ўскрыта 49 пахаванняў XV—XVIII стст. Шкілеты ляжалі на спіне, галовамі на паўднёвы захад. У некалькіх магілах прасочаны рэшткі дашчаных трун, збітых каванымі цвікамі. На дне амаль усіх пахавальных ям зафіксаваны падсыпкі з белага азёрнага пяску з дамешкамі белай гліны. Па- хавальны інвентар укпючаў шкляныя пацеркі, медныя гузікі, запінкі са шкля- нымі ўстаўкамі, манеты. У адным пахаванні каля чэрапа стаяў гліняны гар- шчок (Зверуго, 1984. С. 357). 135
У 1987 г. познесярэдневяковы могільнік быў адкрыты археолагам М. Крывальцэвічам каля е. Старыя Юрковічы Любанскага раёна. Два касцякі галовамі на захад знойдзены на глыбіні 0,75—0,8 м у вузкіх кало- дах. Рукі былі складзены на грудзях. Акрамя таго, на ўзвышанай частцы берага на раздуве знойдзены чэрап, на скроні якога была бронзавая за- вушніца. Пад час раскопак гарадзішча ў е. Новы Болецк Гарадоцкага раёна Віцебскай вобласці В. М. Ляўко (1988—1989 гг.) быў даследаваны культурны пласт, у верхняй частцы якога захаваліся каменныя вымасткі (прамавуголь- ныя або са скругленымі вугламі). Адны з іх былі суцэльнымі, іншыя мелі выгляд агароджаў з вялікімі камянямі з усходу і захаду (мал. 138). Пры зачыстцы адной з агароджаў знойдзены каменны крыж. Ніжэй гэтых вы- мастак на 0,2 м прасочаны сляды драўнянага тлену, жалезныя цвікі з ва- локнамі дрэва, а яшчэ ніжэй на глыбіні 0,5—0,6 м ад вымастак — шматлікія чалавечыя косткі, якія былі перамешаны і не суадносіліся з вымасткамі. Гэта сведчыць аб неаднаразовым выкарыстанні плошчы могільніка пад пахаванні за даволі кароткі тэрмін. Магчыма дапусціць, што глыбіня магільных ям складала 0,5—0,6 м, а вышыня труны — 0,3 м. У тым жа пласце, што і косткі, былі знойдзены рэшткі валасоў з ільняной павязкай (побач была бронзавая бразготка), а таксама фрагменты брон- завага літога арнаментаванага бранзалета, дротавага кручанага пярс- цёнка, завушніца ў выглядзе пытальніка, спражачка з імітацыяй кальца- вога арнаменту, падвеска з уключаным у яе крыжом (мал. 139:1—6). Увесь комплекс знаходак разам з выяўленай у слоі керамікай, якая мела характарны плячук з ямкамі і насечкамі, датуецца (XIII ?) XIV—XV стст. Верагодна, у гэты час на гарадзішчы дзейнічаў вясковы могільнік з ка- меннымі вымасткамі, якому папярэднічала феадальная сядзіба XII— XIII стст. (Ляўко, Шадыра, 1993а. С. 464—466). Курганны могільнік каля в. Крапіўна Аршанскага раёна даследавала В. М. Ляўко (1991 г.). Ён налічвае 22 насыпы вышынёй ад 0,5 да 2 м пры дыяметры 5—12 м. Курганы вельмі скучаны, іх падэшвы часта зліваюцца. Раскапаны 3 насыпы. Знойдзены два мужчынскія безынвентарыя пахаванні ў падкурганых ямах глыбінёй да 0,4—0,5 м, арыентаваныя галавой на захад. Рукі складзены на жываце (курганы 1,3). У запаўненні ям і над імі выяўлены зольна-пылеваты пясок з уключэннем вугалькоў. Таўшчыня зольнай прас- лойкі над пахаваннем у курганах складае ад 0,2 м па краях насыпу да 1 м у цэнтры яго. Каля падэшвы кургана 1 побач з пахавальнай ямай зафіксавана зольна-вугальная пляма (сляды рытуальнага вогнішча). Другая такая пляма ў праслойцы зольна-пылеватага пяску над пахаваннем. Над гэтай праслой- кай выяўлены рэшткі абгарэлых бярвенняў дыяметрам прыкладна 5 см, якія ўтваралі насціл непасрэдна пад дзірваном. На насціле знойдзены абгарэлыя косці чэрапа, рэбраў, а таксама фрагменты гаршка XVI—XVII стст. (мал. 142). У насыпу другога пахавання (курган 3) знойдзены фрагменты керамікі XIV—XV стст. Асабліва цікавым уяўляецца пахаванне жанчыны з немаўлём (курган 2). Яно заглыблена ў мацярык на 0,1 м. Галава жанчыны павернута да дзіцяці, якое ляжыць у яе на грудзях (мал. 140, 141). Рукі жанчыны скла- дзены пад падбародкам. Даўжыня жаночага шкілета 1,4 м, а дзіцяці — 0,8 м. Каля галавы жанчыны выяўлены развал (31 фрагмент) гаршка, які можна датаваць XII—XIII стст., і наканечнік крамнёвага дроціка (абярэга). Ніякіх слядоў рытуальных кастрышч у дадзеным пахаванні не зафіксавана. Як бач- 136
на, дадзены могільнік захоўвае матэрыялы, якія могуць быць аднесены да XII—XVII стст. (кераміка). Рытуал пахавання змешаны, утрымлівае элементы ранніх (да XII ст.) і позніх абрадаў. У цэлым, могільнік можна датаваць XIII— XVI стст. Адным з найбольш даследаваных з’яўляецца сельскі грунтовы мо- гільнік XVI—XVIII стст. у в. Снядзін ГІетрыкаўскага раёна Гомельскай воб- ласці. Ён размешчаны ў цэнтры вёскі, на ўзвышшы і займае частку пля- цоўкі гарадзішча XII—XIV стст. летапіснага Смедзіна. Візуальна могільнік не прасочваецца і ў пісьмовых крыніцах не ўпамінаецца. Паводле інвен- тароў Снядзінскай воласці, якія складзены ў 1654 і 1680 гг., тут зна- ходзіўся «баярскі двор», агароджаны «дылам» і ўмацаваны астрогам, а таксама царква. Апошняя лакалізуецца па невялікаму пагорку каля могілак — рэшткам мураванага фундамента, зруйнаванага пад час дру- гой сусветнай вайны. Раскопкамі зафіксаваны больш за 60 пахаванняў, якія далі даволі сціплы археалагічны матэрыял, але вялікі аб’ём антрапалагічнага. Акрамя таго, былі раскапаны рэшткі шматлікіх парушаных пахаванняў — сотні асобных костак, прадметы асабістага карыстання, цвікі ад трунаў, якія сведчаць, што могілкі выкарыстоўваліся даволі працяглы час і іх тэрыторыя была абмежа- ванай (Іоў, 1998; Ён жа, 1999). Пахаванні выяўлены на глыбіні ад 0,5 да 1,63 м. Усе яны зроблены ў драў- ляных трунах, дрэнная захаванасць якіх не дазваляе дакладна вызначыць іх форму і канструкцыю. Улічваючы знаходкі цвікоў, большасць трун уяўляла сабой звычайную чатырохгранную прызму, адна з граняў якой з’яўлялася крышкай. Адсутнасць цвікоў у некаторых ранніх пахаваннях гаворыць пра тое, што нябожчыкаў маглі хаваць у доўбленых калодах. Памеры прамавуголь- ных пахавальных ям цесна звязаны з даўжынёй цела нябожчыка (у мужчын яны больш вялікіх, у жанчын і дзяцей — меншых памераў). Становішча па- хаваных традыцыйнае: выцягнутыя, на спіне, са складзенымі на грудзях ці жываце рукамі. Арыентаваны галавой на 220—270°, большасць — на 250— 255°. Толькі ў адным выпадку, у самым глыбокім пахаванні, нябожчык быў зарыентаваны галавой у супрацьлеглы бок — на 40°. У адным выпадку было выяўлена пахаванне жанчыны і груднога дзіцяці ў адной труне. Часта ў па- хавальную яму клалі косткі нябожчыкаў з парушаных, больш ранніх могілак (мал. 153:2). На Снядзінскім могільніку вельмі яскрава прасочваецца абрад кідання грошай у пахаванні, так званых «аболаў мёртвых». Усяго тут выяўлена 150 манет, большасць якіх паходзяць з неглыбокіх парушаных пахаванняў дру- гой паловы XVII ст. Перш за ўсё гэта тычыцца медных шэлегаў Яна II Казіміра 1660—1666 гг. (122 экз.). Шмат пахавальных ям гэтага часу былі ўпушчаны ў старажытны пласт XII—XIV стст. і іх абрысы немагчыма вызначыць. Значна менш знойдзена шэлегаў шведскай Прыбалтыкі — Хрысціны Аўгусты, кара- левы Швецыі ў 1632—1654 гг. (3 экз.) і Густава II Адольфа (манета 1631 г.). Да пачатку XVII ст. адносіцца сярэбраная капейка цара Міхаіла Фёдаравіча. Найбольш раннія манеты знойдзены непасрэдна ў пахаваннях, на дне ям, якія заглыблены ў мацярык. Гэта дэнарый ВКЛ 1557 г. і 5 двайных дэнарыяў 1570 г. Жыгімонта II Аўгуста. У пахаваннях знойдзена таксама амаль палова манет XVIII ст.: шэлегі Рэчы Паспалітай 1751, 1752, 1754 гг. Аўгуста III (6 экз.), шведскі грош 1717 г. Карла XII, рускія капейка Пятра I, дзенгі Ганны Іаанаўны і Лізаветы Пятроўны. Найбольш позняя манета на могільніку зафіксавана на 137
дне пахавальнай ямы пад рэшткамі труны — медныя 5 капеек 1766 г. Каця- рыны II. Як ужо адзначалася, у XVI—XVIII стст. традыцыйна нябожчыкаў хавалі без інвентару. 3 могілак паходзяць толькі некалькі медных і сярэбраных пярсцёнкаў, 3 крыжыкі, 2 абразкі, жалезная раменная спражка і касцяны гузік. У аднаго нябожчыка на грудзях ляжала прамавугольнае тонкае шкло — рэшткі папяровай іконы ў рамцы. Да найбольш ранніх знаходак адносіцца крыжык, выраблены з сярэбра- нага дроту круглага сячэння (дыяметр 1,5 мм). Дрот выгнуты так, што скла- дае перыметр роўнаканцовага крыжа з закругленымі канцамі. У верхняй ча- стцы канцы дроту спаяны і закручаны ў кальцо — вушка для падвешвання. Падобны крыжык быў выяўлены ў каменным могільніку на Гродзеншчыне, дзе трактаваўся як «язычніцкі амулет». Другі крыжык адліты з медзі, ажурны, па ўсёй паверхні з двух бакоў упрыгожаны шматкаляровай выемчатай эмаллю. Канцы крыжа закругле- ны і заканчваюцца маленькімі круглымі выступамі. Па розныя бакі пера- крыжавання, паміж перакладзінамі размешчаны ажурныя сардэчкі, утво- раныя кальцом дыяметрам 2 см. Ад гэтага кальца на 4 бакі паміж перак- ладзінамі адыходзяць яшчэ 4 праменя. На адным баку крыжа размешча- на поглыбленая выява васьміканцовага крыжа і зверху надпіс «ЦРЬ СЛАВЫ», што характэрна для крыжоў старавераў, на адваротным — раслінны арнамент (кветкі і лісце). Колер эмалі досыць разнастайны: чорны, белы, фіялетавы, бірузовы, блакітны, сіні, жоўты. Такія крыжы на тэрыторыі Беларусі не вырабляліся. Некалькі эмальерных цэнтраў былі ў Расіі, адкуль, відаць, і трапіў ён у Снядзін разам з гаспадаром-стара- верам. Аналагічныя крыжыкі знойдзены ў Сібіры, дзе датуюцца другой паловай XVII ст. Для стараверскага мастацтва была характэрная выява васьміканцовага галгофскага крыжа з кап’ём і трысцінай. Такі крыжтаксама быў знойдзены на Снядзінскім могільніку. Ён адліты з медзі. На адным баку маецца выява васьміканцовага крыжа на Галгофе, па абодва бакі якога паказаны капьё і трысціна. На верхнім, левым і правым канцах маюцца скарочаныя надпісы стараславянскімі літарамі, якія цяжка прачытаць з-за дрэннай захаванасці (верхні надпіс можна зразумець як «Цар»), Увесь адваротны бок крыжыка пакрыты доўгім надпісам выпуклымі літарамі, які таксама нельга зразумець. Усяго ў надпісу 17 радкоў. Сярод двух знойдзеных на могілках абразкоў адзін алавяны, літы, з двух бакоў мае вельмі невыразныя пагрудныя выявы святых. 3 аднаго боку ўгадваецца Маці Божая з малым Ісусам. Другі абразок — латунны (?), літы, авальнай формы. На адным яго баку маецца рэльефная выява св. Іосіфа з німбам і маленькім Ісусам на руках. Над німі надпіс па латыні: «83. IІ8У8 ЕТ ІО8ЕЕ Н. V. (СВ. ІІСУС I ІОСІФ...?)». На другім — таксама рэльефная Маці Божая і немаўля Ісус. Кругавая легенда па стараславянскі: «ЧЕЕТМіНШОУЮ ХЕРОУВІМІ НІЛАВІЧІНШОУЮ ВОН(СТН)НОУ ІЕРА + ІМІ + ». Надпіс уяўляе сабой фрагмент гімна да Багародіцы: «Достойне есть ако вонстмну блажнтм тя богороднце, прнсно блаженную н пренепорочную м матерь Бога нашего ЧЕСТНЬЙШУЮ ХЕРУВНМЬ Н СЛАВНЬЙШУЮ ВОНСТННУ СЕРАФНМЬ...» Відавочна, медальён належыў прадстаўніку грэка-каталіцкай канфесіі (уніяту), пра што гавораць двухмоўныя надпісы і традыцыйныя выявы (св. Іосіф і латынь характэрныя для каталіцкай царквы, ужыванне стара- 138
1\) <І> < > Ш (0 опавянскага — для праваслаўнай, грэчаскай). Датаваць знаходку павод- ге блізкага аналага можна XVII ст. Сярод пярсцёнкаў можна вылучыць некалькі экземпляраў. Адзін з іх вуз- апласцінчаты, выраблены зтонкай меднай пласцінкі, замкнуты (канцы спая- -=!!. Паверхня арнаментавана выпуклымі лініямі пасярэдзіне, уздоўж якіх сазмешчаны выпуклыя кропкі. У месцы найбольшага пашырэння (месца "айкі) стаіць кпяймо, якое нагадвае літару «К». Другі пярсцёнак сярэбраны, кругладротавы, замкнуты, з авальнай устаў- ей у кубічным шчытку. Дадаткова, з двух бакоў ад шчытка ўпрыгожаны па- -аўшчэннямі (выявы незразумелыя). Устаўка-камень крэйдавай пароды (маг- -= ма, даламіт). Яшчэ адзін пярсцёнак таксама сярэбраны, кругладротавы, замкнуты, =ле мае авальны шчыток і авальную ўстаўку. Па перыметры ён аздобле- --ы зубчатым арнаментам. Устаўка ўяўляе сабой «глухое» зялёнае шкло ~ыпу смальты). Сярэбраны пярсцёнак, які можна датаваць XVII ст., адносіцца да тыпу “ярсцёнкаў-пячатак. Шчыток-пячатка авальнай формы памерамі 1,45x1,75 м. На м выгравіраваны герб «Побуг» (перакуленая падкова, якая дадаецца зверху -авалерскім крыжом) пад шляхецкай каронай. Дужка замкнутая, выраблена з -ласціны сегментападобнага сячэння (мал. 154:4—11). Археалагічнае вывучэнне гарадскіх, замкавых, царкоўных і сельскіх могіль- - каў XIV—XVIII стст. дае ўяўленне аб дэталях пахавальнага абраду, сацы- =льных, канфесійных адрозненнях, існаваўшых на працягу гэтага часу. Але льга не заўважыць, што пры агульных рысах, якія аб’ядноўваюць паха- льныя помнікі XIV—XVIII стст. (пахаванні ў трунах, у магільных ямах ці ыптах без інвентару), існуюць і тыя асаблівасці, якія звязваюць іх з папя- днім часам. Да іх можна аднесці рытуальныя вогнішчы, абярэгі, манеты — болы мёртвых» і інш. Далейшае вывучэнне пахавальных помнікаў XIV— XVIII стст. дазволіць больш поўна высветліць тыя пытанні, якія пакуль за- ~аюцца за межамі дадзенага параграфа. 1.6.4. ПОЗНЕСЯРЭДНЕВЯКОВЫЯ ЯЗЫЧНІЦКІЯ СВЯЦІЛІШЧЫ I КУЛЬТАВЫЯ АБ’ЕКТЫ У познім сярэднявеччы на тэрыторыі Беларусі пераважна ў месцах пра- •-:= вання неславянскага насельніцтва, як аўтахтоннага (паўночны захад), так “рышлага, функцыянавалі асобныя язычніцкія свяцілішчы, працягвалася - = <паненне камяням і крыніцам. Археалагічнае вывучэнне гэтых помнікаў пачалося параўнальна нядаўна. “аоадзішчы-свяцілішчы даследаваліся каля в. Верхаўляны (Бераставіцкі р-н) Заннікі (Дзятлаўскі р-н). Гарадзішча-свяцілішча каля в. Верхаўляны, якое было заснавана ў X— ’ стст., адносіцца да класа малых гарадзішчаў-свяцілішчаў (паводле -.“асіфікацыі Д. А. Цімашчука). Пляцоўка дыяметрам каля 7 м абкружана ро- ==м глыбінёй ад 0,5 да 2 м, на дне якога сустракалася месцамі выбрукоўка з -амянёў, і валам, які знаходзіўся па вонкавы бок рова. Пад тонкім культур- -= пластом (0,14—0,28 м) на пляцоўцы прасочана 29 ям і ямак, з якіх ”.-=кі адна магла быць слуповай. Выяўлены таксама тры каменныя выбру- 139
коўкі, даўжыня адной дасягае 5,5 м. Пры прарэзцы вала ў яго верхняй част- цы знойдзены фрагменты керамікі X—XII стст. Не выкпючана, што падсыпка рабілася ў пачатку позняга сярэднявечча. У культурным пласце на пляцоўцы знойдзены венчыкі керамічнага посуду XIV—XV стст. і XVI — пачатку XVII ст. У рове на глыбіні 0,2—0,35 м трапіліся 3 невялікія фрагменты глянцаватай тонкасценнай «задымленай» керамікі, якая з’яўляецца каля сярэдзіны XVII ст., і фрагмент паліванай керамікі. Каля падножжа свяцілішча ў культурным плас- це трапляліся абломкі посуду ад X—XI да XVI—XVII стст. Гарадзішча-свяцілішча функцыянавала ў комплексе з сакралізаванай крыніцай — вытокам рэчкі і ляжачым каля яе культавым валуном, якія размяшчаліся за 0,07 м ад свя- цілішча. Мяркуемае гарадзішча-свяцілішча «Талерка» знаходзіцца за 0,25 км на поўнач ад в. Саннікі Дзятлаўскага раёна. Яно размешчана на марэнным уз- горку вышынёй ў 12 м. Схілы досыць пахілыя, але каля вяршыні (на вышыні 3—4 м) крута падрэзаныя. Пляцоўка амаль круглая па форме памерамі 32x34 м. Краі яе трохі прыўзнятыя. Намі быў закладзены раскоп памерамі 6x20 м, выцягнуты ад паўднёвага краю пляцоўкі на поўнач. Глыбіня ад дзён- най паверхні да мацерыка вагаецца ў межах 0,25—1,15 м і найбольшая ў паўднёвай частцы раскопу. Каля паўднёвага краю раскопу, асабліва ў паўднёва-ўсходнім вуглу, прасочваюцца яўныя сляды пажарышча. Акрамя попелу з вуголлем там выяўлены рэшткі згарэлай драўніны (тонкіх бярвенняў ці дошак) ад ней- кага збудавання. Частка згарэлай драўніны і вуголля аказалася нават пад пластом шэра-жоўтага жвіру. У паўднёвай частцы раскопа трапляліся абпаленыя абломкі крэменя, некаторыя з негатывамі наўмысных сколаў. Выяўлены 2 фрагменты ганчарнай керамікі. Адзін з іх знойдзены на глы- біні 0,45—0,5 м ад дзённай паверхні. Ён меў на вонкавай паверхні падга- рызантальныя барозны. Другі фрагмент венчыка, які датуецца XVI ст., трапіўся на глыбіні 0,4 м. Даследаваны помнік не з’яўляўся ні месцам сталага пражывання, ні гарадзішчам-сховішчам (адсутнасць штучных умацаванняў). Хутчэй за ўсё, гэта рэшткі язычніцкага свяцілішча. За 1 км на поўнач ад «Талеркі», у в. Рагатна ў XV ст. пасля Крэўскай уніі быў пабудаваны касцёл (Туронак, 1995. С. 191). Улічваючы, што першыя касцёлы ставіліся ў месцах наяўнасці паганскага насельніцтва для нейтралізацыі найбольш вядомых свяцілішчаў, вынікае, што да таго часу паблізу функцыяніравала язычніцкае свяцілішча. Культавы валун пад назвай Святы (па звестках Э. А. Ляўкова — Дажбо- гаў) камень маецца каля в. Крамянец Лагойскага раёна. Даўжыня яго 1,03 м, шырыня да 0,7 м, вышыня каля 0,6 м. На плоскім версе тры авальныя (даўжынёй 0,2—0,28 м) і два круглыя, талеркападобныя (дыяметрам 0,2— 0,24 м) адшліхтаваныя паглыбленні (мал. 131:2). Да каменя яшчэ і цяпер, асабліва на Вялікдзень, прыносяць ахвяраванні — кветкі, манеты, цукеркі. Пры раскопках вакол валуна выяўлена выбрукоўка з меншых камянёў, якая мела прамавугольную форму памерамі 2,8x3 м і была арыентавана строга па баках свету (мал. 131:1). Знаходак на ёй трапілася няшмат, у асноўным манеты пачатку XX стагоддзя і больш познія, невыразныя рэшткі жалезных вырабаў, крамяні без апрацоўкі, металічная падкова. У свой час, грунтуючыся на тым, што шэраг свяцілішчаў, якія арыентава- ны па баках свету (Хадосавічы, Кіеўскае, Гнілы Кут каля Гарадка на Падоллі і 140
інш.), датуюцца часам ад VI—VII да X ст., была зроблена спроба аднесці да таго ж часу і Крамянецкае свяцілішча (Зайкоўскі, 1990. № 1. С. 71). Але камяні з талеркападобнымі паглыбленнямі ў Беларусі вядомыя яшчэ паміж вв. Палашкі і Каргаўды Воранаўскага раёна, в. Падзітва таго ж раёна (на мяжы з Літвой), в. Юравічы Дзятлаўскага раёна, в. Варэнічы і Махірава Полацкага раёна, в. Бяртоўшчына Міёрскага раёна. Для каменя паміж Палашкамі і Каргаўдамі захавалася літоўская назва — «Дзева блюдас» («блюда Бога»), У Літве камень з талеркападобнымі паглыб- леннямі вядомы недалёка ад Эйшышкаў Шальчынінкайскага раёна (па- між вв. Юрмчыкі — Друскінінкі — Зубішкі — Версака) і 6 такіх камянёў маецца ў Латвіі, 1 — у Эстоніі (Тарту) (МаШІіз, 1990. Р. 38—39). Звяртае на сябе ўвагу тое, што значная частка такіх камянёў знаходзіцца ў мяс- цовасцях з балцкім насельніцтвам (Літва, Латвія, в. Падзітва ў Беларусі на мяжы з Літвой). Па дакументах вядома, што ў часы Вялікага княства Літоўскага Палашкі і Каргаўды ўваходзілі ў Барцянскую воласць, якая была заселена прадстаўнікамі прускага племя баркгаў, якія ўцяклі на Бе- ларусь ад крыжакоў. У Дзятлаўскім раёне, дзе размешчаны Юравічы, ас- траўкі літоўскамоўнага насельніцтва захоўваліся да сярэдзіны XX ст. Не- далёка ад Варонічаў, на Меніцы, сяляне з прозвішчам Ромбалтавічы (мае балцкую аснову) жылі ў 1508 г. (Лнтовская метрнка... 1995. С. 271). Для ўстанаўлення храналогіі Крамянецкага свяцілішча істотна тое, што за 0,2 км ад каменя размешчаны познесярэдневяковыя курганы з каменнымі кан- струкцыямі. Акрамя таго, Крамянец размешчаны адносна недалёка ад Гайны, дзе ў 1387 г. быў заснаваны касцёл. Можна меркаваць, што куль- тавыя камяні з талеркападобнымі паглыбленнямі былі характэрныя для балтаў. У тым жа Дзятлаўскім раёне, каля в. Горка маецца ўзгорак з на- грувашчваннем наверсе каменных глыбаў. Камяні да гэтага часу ўшаноў- ваюцца, да іх прыносяць ахвяраванні, наверх пастаўлены крыж, абвеша- ны вянкамі і вышытымі рушнікамі. Вёска Горка, якая несумненна атрымала на- зву ад гэтага культавага ўзгорка, упершыню згадваецца ў XVI ст.; пры шурфоўцы каля каменных глыбаў траплялася кераміка XVI—XVII стст. Культавыя камяні даследаваны пакуль што слаба, паколькі культурны пласт каля іх нязначны ці зусім адсутнічае. Звязана гэта з прымітыў- насцю і архаічнасцю культу: сакральныя камяні звычайна прысвячаліся хтанічным сілам, пакланенне якім узнікла яшчэ ў першабытныя часы, але захавалася да XX ст. Са старажытных часоў нашы продкі ўшаноўвалі крыніцы і вытокі некато- рых рэк. У «Слове некоего Хрнстолюбца» адзначалася: «А друзмн к кладзязем прнходяше моляться м в воду мечють велеару жертву прнносяіце. А друзнн ог- невм VI каменню м рекам м мсточнуіком...» (Гальковскнй, 1913. С. 59—60). Каля в. Кемяны Ашмянскага раёна намі праводзіліся шурфоўка і раскопкі на беразе крыніцы, з якой бярэ пачатак р. Вільня (левы прыток р. Вілія). Выяўленая пры гэтым кераміка дзеліцца на 4 групы: ляпную штрыхаваную, ляпную гладкасценную, «аблітую» і ганчарную. Сярод апошняй даволі шмат аб- ломкаў з палівай на паверхні (не раней XVI ст.). Па керамічнаму матэрыялу вынікае, што помнік функцыянаваў ад часоў культуры штрыхаванай керамікі (не пазней IV—V стст.) і да позняга сярэднявечча ўключна. Знойдзены і іншыя ад- носна раннія рэчы: жалезная брытва, біканічныя гліняныя праселкі. Месца, дзе залягаў культурны пласт, неўласцівае для размяшчэння селішча. Да таго ж, раней каля крыніцы стаяў «Чортаў камень», а ў блі- 141
жэйшых ваколіцах вядома яшчэ некалькі культавых камянёў. Сама кры- ніца лічылася святой, а вада з яе — лекавай ад розных хваробаў. Хіміч- ны аналіз вады з вытоку р. Вільня, які быў праведзены ў лабараторыі Інстытута геахіміі, геафізікі і геалагічных навук НАН РБ доктарам геолага- мінералагічных навук А. В. Кудзельскім, паказаў яе высокія якасці як «выдатнай сталовай вады». Пры захоўванні яна некалькі гадоў не псуец- ца. Па хімічнаму складу вада з вытоку р. Вільня блізкая да вады з вытоку р. Вілія. Вынікае, што на беразе крыніцы знаходзілася свяцілішча. Археалагічныя даследаванні ў суседніх краінах таксама паказваюць, што паганскія свяцілішчы працягвалі функцыянаваць яшчэ на працягу некалькіх стагоддзяў пасля афіцыйнага прыняцця хрысціянства. Напрыклад, свяцілішча на гары Богіт, дзе стаяў знакаміты Збручскі ідал (Цярнопальская вобласць Украіны), было закінута ў другой палове XIII ст., у Радзікаве (Мазовія, Польшча) — у XIV ст. (Русанова, Тнмоідук, 1993. С. 60, 107), а на тэрыторыі Літвы яны працягвалі існаваць і ў XVII ст. (ІІгЬапауісіію, 1993).
Мал. 1. Гарадскія паселішчы Беларускааа Панямоння ў XIV ст.: А — замкі, В — сучасная мяжа Беларусі, С — мяжа ВКЛ Пн. У777Л —месцы раскопак 1979—1998 гг. '.‘,ал. 2. Віцебск. Археалагічнае даследаеанне тэрыторыі Узгор'я (В. М. Ляўко, 1979—1998 гг.) 143
Мал. 3. Віцебск. Культурны пласт раскопу II (1979—1980 гг.) на беразе р. Віцьба (раскопкі В. М. Ляўко) Мал. 4. Мазыр. Даследаеанні на тэрыторыі замка, «паркана» і за іх межамі (паеодле А. А. Тру- сава, Н. I. Здановіч) 144
Мал. 5. Полацк. Археалагічныя раскопы і шурфы на Верхнім замку (паеодле С. В. Тарасава): 1 _ 1928 г; 2 — 1958 г.; 3 — 1959 — 7960 гг.; 4 — 1961—1962 гг.; 5—7 — 1967 г.; 8 — 1977— 1978 гг.; 9 — 1978—1979 гг.; 10 — 1977—1979 гг.; 11— 1980 г.; 12 — 1979 г.; 13, 14 — 1989 г.; 15 — 1961—1977 гг.; 16 — 1990 г. 10 Зак. 3713 145
Свіслач Мал. 6. Заслаўе. Тэрыторыя даследаванняў гістарычнай часткі (паводле Ю. А. Заяца): 1—5 — зоны культурнага слоя; 6 — недаследаваныя часткі; 7 — будаўнічыя траншеі; 8 — межы распаўсюджання культурнага слоя; 9 — перапады ўзроўню вышыні 146
Мал. 7. Орша. Археалагічнае вывучэнне тэрыторыі ў 1988—1999 гг. (В. М. Пяўко): 1 — га- радзішча; 2 — замак; 3, 10 — Надняпроўскі пасад; 4, 5, 7—9 — Зааршынны пасад; 6, 11 — за мяжой горада XVII ст. 1 Мал. 8. Піда. Археалагічнае даследаванне тэрыторыі: 1 — горада; 2 — замка (паводле А. К. Краўцэвіча, А. А. Трусаеа). I — замак; II, III — храмы; IV — плошча 10 147
Мал. 9. Нясвіж. Датыроўка найстаражытных частак: I — замак; II — ратуша; III — фарны касцёл; IV— кляштар бенедыкцінак (паводле А. К. Краўцэвіча) Мал. 10. Гальшаны. Датыроўка найстаражытных частак: I — замак; II — кляштар фран- цысканцаў (паводле А. К. Краўцэвіча) 148
—шурфы //// — «двор Ашмянскі» XVII ст. II — езуіцкі касцёл / — францысканскі касцёл '•'ап. 11. Ашмяны. Месцы археалагічных даследаванняў (паводле А. К. Краўцэвіча): А гандлёвая плошча (XV—XVI стст.), Б — старыя Ашмяны Мал. 12. Талачын. Археалагічнае назіранне ў зоне XVII ст. (В. М. Ляўко) 149 /
Мал. 13. Развіццё тапаграфічна-планіровачнай структуры Віцебска ў XIV—XVII стст. (рэканструкцыя В. М. Ляўко) Мал. 14. Развіццё тапаграфічна-планіровачнай структуры Заслаўя канца XIII—XVII ст. (рэканструкцыя Ю. А. Заяца): а — дзяцінец (замак); б — пасад (горад); е — могілкі (касцёл); г — могілкі (царква); д — сядзіба на гарадзішчы Замэчак 150
Мал. 15. Планіроўка Віцебска ў канцы XVI— першай палоее XVII ст. (рэканструкцыя В. М. Пяўко па матэрыялах ГЮМ). Праеаслаўныя храмы: 1 — Свята-Духаўскі; 2 — Мікольскі; 3 — ~араскевы Пятніцы; 4 — Уваскрэсення; 5 — Успення; 6 — Заручайскі («Кажамяцкі»); 7 — Блазавешчання; 8 — Ілынскі 151
Мал. 16. План мясцовасці, на якой размешчана частка г. Полацка з аднаўленнем тапагра- фічных асаблівасцей і планавых дадзеных, якія існавалі пераважна ў XVI—XVII стст. (складзены В. П. Вікенцьееым) 152
Мал. 17. План Мінска 1793 г. з умацаваннямі замка і гарадской тэрыторыі 153
дарога — агароды — выганы Мал. 18. План Мінска 1801 г.: 1— замак; 2 — Высокі рынак; 3 — Ніжні рынак; 4 рынак; 5 — трасса часткі абарончага еала горада XVII ст. — Ноеы 154
Мал. 19 План Клецка па дадзеным Інвентару 1552 г: 1 — фарны касцёл; 2 плебанія; 3 царква св. Міколы; 4 — рынак; 5 — Высокі замак; 6 — Дольні замак 155
Мал. 20. Тапаграфія Гродна канца XIV—пачатку XV ст. (паводле А. К. Краўцэвіча): А — рынак, В — пасады. I — Верхні замак, II — Ніжні замак, III — каталіцкія могілкі, IV — яўрэйскія могілкі; цэрквы: 1 — Верхняя, 2 — Прачысценская, 3 — Барысаглебская, 4 — Малая, 5 — Уваскрэсенская(?), 6 — касцёл, 7 — сінагога 156
Мал 21. Тапаграфія Слоніма канца XVII ст. (рэканструкцыя А. Д. Квітніцкай): 1 — замак; 2 — ыураваны фарны касцёл (1595 г.); 3 — касцёл бернадзінцаў (1639 г.); 4 — касцёл бене- дыкцінак (1669 г.); 5 — касцёл дамініканцаў (1680 г., каменны з 1747 г.); 6 — касцёл бер- -зрсз/нак (1670 г.); 7 — касцёл канонікаў лютэранскіх (1650 г.); 8 — Спаская уніяцкая царква; 9 — сінагога; 10 — рынак Мал. 22. Тапаграфія Дуброўна XVII ст. (рэканструкцыя В. М. Ляўко) 157
Мал. 23. План Копысі пачатку 1770-х гадоў: 1 — замак; 2 — праваслаўныя цэрквы; 3 — кас- цёл; 4 — кальвінскі збор Мал. 24. Тапаграфічнае развіццё Шкпова ў XVI—XVIII стст. (рэканструкцыя В. М. Ляўко на аснове атласа Магілёўскага паеета 1783—1785 гг.): 1 — Шклоўскі замак XVI ст. і Стары Шкпоў; 2 — Шклоўскі замак XVII ст.; 3 — места Шклоўскае; 4 — прадмесце Задняпроўскае; 5 — прадмесце Хадулы; 6 — Новы Шклоў 158
Мал. 25. Любча з карты сярэдзіны XVII ст. Ю. Нарановіча-Наронскага. Вуліцы: 1 — Каполь- ская (Капыльская?), 2 — Хачыкоўская, 3 — Навагрудская, 4 —Дзелячыцкая, 5 — Рыбацкая 159
Мал. 26. Рэшткі каркасных пабудоў у слоі XV ст. на Мінскім замчышчы (раскопкі В. Е. Со- баля, 1981—1982 гг.). Мал. 27. Трохкамерная пабудова другой палоеы XVII ст. з Дольняга замка Віцебска (раскопкі Т. С. Бубенькі) 160
Мал. 28. Тыпы апечкаў у жыллі віцебскага пасада: 1 — на мяжы XIII—XIV стст., 2 — на мя~ жы XVI—XVII стст. (раскопкі Т. С. Бубенькі) Мал. 29. Тыпы падмуркаў XIV—XVII стст. з Верхняга (1, 2) іДольняга (3) замкаў Віцебска: 1 — дубовыя калоды — ніжнія вянкі; 2 — падклады пад сцяну са слупоў-абрубкаў; 3 — камяні пад вугламі пабудоў (раскопкі В. М. Ляўко) 11 Зак. 3713 161
Мал. 30. Дэталі домабудаўніцтва канца XIII—XVIII ст. з Верхняга (раскопкі Л. У. Калядзін- скага) і Дольняга (раскопкі Т. С. Бубенькі) замкаў Віцебска: 1—5 — дзееры; 6—8 — дзвярныя праёмы; 9—14 — курыцы («какошыны»);15— гонт; 16—17 — лемягі 162
Мал. 31. Мсціслаў, замак. Рэшткі забудовы 1-й чвэрці XIV ст. (раскопкі Л. В. Аляксеева) Мал. 32. Гоодна, Стары замак. Вулічныя маставыя і рэшткі забудовы XIV ст. (раскопкі А. А. Трусава і М. А. Ткачова) 163
Мал. 33. Віцебск, Верхні замак. Забудова і вулічная маставая сярэдзіны XVII ст. У цэнтры — падвоены зруб студні XVIII ст. (раскопкі 1977 г.) 164
Мал. 34. Віцебск, Верхні замак. Аснаванне рамкаеа-каркаснай пабудоеы XIV ст. (раскопкі Л. У. Калядзінскага, 1982 г.) '.'ал. 35. Мінск, замчышча. Аснаеанне рамкаеа-каркаснай пабудовы XVст. (раскопкі 198іг.) 165
Мал. 36. Гоодна, Стары замак. Дваравая вымастка, частакол XVII ст. (раскопкі А. А. Тру- сава і М. А. Ткачова) 166
Мал. 37. Мінск. Насціл вул. Вялікай і «паркан» XVII ст. (рэканструкцыя П. А. Русава) Мал. 38. Віцебск, Узгор’е. Рэшткі прычала XVI—XVII стст. каля р. Віцьба: 1 — верхні ярус, 2 — ніжні ярус (раскопкі В. М. Ляўко) 167
- ===== СКЗ&З) 168
Мал. 40. В^ XV» ОТ. В« ' "₽ЫЧага КаЛЯ ₽' Віцьба (малюнак 169
I XVIII ст. др. пал. XVII ст. Мал. 41. Фрагменты водаадводаў XVII—XVIII стст.: I, II — Віцебск, Узгор’е, XVIII ст. (раскопкі В. М. Ляўко); III — Полацк, XVIII ст. (раскопкі П. А. Русаеа); IV—V — Мінск, XVII ст. (рэканструкцыя П. А. Русава) 170
Мал. 42. Віцебск, Задунаўе. Дрэнаж XVII ст. (раскопкі В. М. Ляўко) Мал. 43. Віцебск, Задунаўе. Рэшткі адстойніка XVII ст. (раскопкі В. М. Ляўко) 171
Мал. 44. Віцебскія водаадводы: 1 — Узгор'е, XVIII ст.; 2, 3 — Задунаўе, XVII ст. (раскопкі В. М. Ляўко) 172
Мал. 45. Мураваныя замкі-кастэлі: 1 — Гіідскі замак XV—XVI стст. (рэканструкцыя па матэ- рыялах раскопак. Аўтар А. Трусаў, мастак У. Кіслы); 2 — план Лідскага замка; 3 — план Крэўскага замка 173
Пн. Мал. 46. Планы замкаў канца XV—XVI ст.: 1 — Геранёнскага (паводле М. А. Ткачова), 2 Гарадоцкага (паводле Я. Г. Звяругі) 174
Мал. 47. Маладзечанскі замак (паеодле М. А. Ткачова): а - ппан з карэкціроўкай накірунку ракі; б — профіль прарэзкі вала 175
Мал. 48. Мядзельскі замак: а — выява на карце пачатку XVII ст.; 6 — агульны план; в — план мураванай вежы XV ст. (1 — ніша светлавога праёму, 2 — дзвярны праём, 3 — сцяна палаца XVI ст., 4 — участкі вежы, даследаваныя раскопкамі, 5 — разрэз сцяны і фундаментнага рова); г — абмерны чарцёж раскапанага ўчастка сцяны вежы (б—г — паводле М. А. Ткачова) 176
''ал. 49. Гродзенскі Стары (Верхні) замак: 1,3 — рэканструкцыя плана і знешняга еыгляду ча пачатак XV ст. (паводле Я. Вайцяхоўскага); 2 — рэканструкцыя знешняга еыгляду на канец XVI ст. (паеодле Я. Вайцяхоўскага). Малюнкі Т. Анжэячака Зак. 3713 177
Мал. 50. Навагрудскі, Гальшанскі і Мірскі замкі: а — план Навагрудскага замка паводле М. А. Ткачова (1 — вежа Шчытоўка XIV ст.; 2 — умацаванні канца XIV—XV ст.: сцены і вежы Касцёльная, Малая брама, Пасадская, Калодзежная; 3 — умацаванні і палац пачатку XVI ст., штрыхамі пазначаны Меская вежа і прасла сцяны, якое злучала яе з Малой брамай); б — план Гальшанскага замка; в — план і абмерныя чарцяжы Мірскага замка (паводле А. Я. Міцяніна з удакладненнямі плана М. А. Ткачовым) 178
Мал. 51. Мірскі замак (раскопкі перадбрам’я М. А. Ткачова) Мал. 52. Мядзельскі замак. Вежа XV ст. з прыступкамі ўнутранага перахода, які перакрыты сценкай палаца 179
Мал. 53. План Мірскага замка з пазначэннем аб’ектаў, выяўпеных пад час архітэктурна- археалагічных даследаванняў: 1 — развал кафлянай печы мяжы XV—XV! стст. з дазамкавага перыяду; 2 — сметніца канца XVI — пачатку XVII ст.; 3 — вадасцёк 20—30-х гадоў XX ст.; 4 — рэшткі вадасцёкаў XVI—XVII стст.; 5 — рэшткі перадбрам’я; 6 — рэшткі кухні XVII ст.; 7 — рэшткі стайні XVII ст.; 8 — фрагменты падмуркаў цаглянай вежачкі XVII ст. для захавання фуражу; 9 — рэшткі аднапавярховых гаспадарчых пабудоў XVII ст.; 10 — вылічаныя месцы размяшчэння цагляных слупоў-апор мастка, які злучаў палац з італьянскім садам; 10 а — выяўленыя падмуркі слупоў-апор таго ж мастка XVII ст.; 11 — падсыпка з бітай цэглы для апор мастка; 12 — выемка для апоры мастка на грэбені курціны; 13 — рэшткі ганкаў палаца пачатку XVII ст.; 14 — фрагменты першапачатковай брукоўкі; 15 — рэшткі машчэння з плітак; 16 — рэшткі брукаванай пад’язной дарогі; 17 — калодзеж. А — сцены пачатку XVI ст.; Б — сцены канца XVI — першай паловы XVII ст.; В — прыбудоеы 20—30-х гадоў XX ст. (паводле А. А. Трусава) 180
Мал. 54. Замак у Старым Быхаве (паводле У. Я. Чантурыі): а — размяшчэнне замка ў сістэме гарадскіх умацаванняў (1 — замак, 2 — Рагачоўская брама, 3 — Магілёўская брама, 4 — Падольная брама); б — план замка і разрэз палацавай часткі 181
о 5 10 М і—।—।_।_।_і__________і Мал. 55. Драўляны замак у Радашковічах (рэканструкцыя А. Я. Міцяніна (1); план і фасад замка (дома-крэпасці) у Гайцюнішках паводле У. Я. Чантурыі (2)) 182
Мал. 56. План замка ў Заслаўі з вызначэннем раскопаў (IV—XIX), шурфоў (1—22), траншэяў (Т-1—Т-3) (а); канфігурацыя ўмацаванняў у XII—XVI стст. з фіксацыяй трасы першаснага вала (6) (паводле Ю. А. Заяца) 183
Мал. 57. План замка ў Езярышчы (зняты Г. В. Штыхаеым) з пазначэннем раскопу і прарэзкі В. М. Ляўко (1979—1980 гг.) 184
Мал. 58. Прарэзка паўночнай вежы (XIV—XV стст.) на замку Езярышча: 1 — шэры слой; 2 — пылаваты попельны; 3 — цёмны з вуголлем; 4 — гліна з пяском; 5 — вапна; 6 — камяні; 7 — струхнелае дрэва; 8 — ядро насыпу; 9 — гарэлыя стаўбы; а — рэшткі драўлянай вежы, б — каменны падмурак вежы Г77"] / ШШг Г"7?5 ЕЭ* ЕЕІ7 ЕЕ? ЕЗ5 Мал. 59. Профіль прарэзкі паўночнай курціны замка ў Заслаўі: 1 — пясок; 2 — слой чорнага колеру; 3 — слой шэрага колеру; 4 — камяні; 5 — гліна; 6 — струхнелае дрэва; 7 — вуголле; 8 — попел; 9 — мацярык; 10 — гумус; 11 — пахаваны культурны слой карычневага колеру (раскопкі Ю. Я. Заяца) 185
Мал. 60. Заслаўскі замак у пачатку XVII ст. (рэканструкцыя мастака У. П. Сташчанюка па матэрыялах Ю. А. Заяца) Мал. 61. Гоодзенскі Стары замак у канцы XVI — пачатку XVII ст. (рэканструкцыя У. Старасціна) 186
Мал. 62. План замка ўДуброўна з пазначэннем раскопаў і прарэзкі (В. М. Ляўко, 1996—1997 гг.) усходні профіль Мал. 63. Профілі прарэзкі схілу Дуброеенскага замка (раскопкі В. М. Ляўко) 187
Мал. 64 Гпускі замак: а — агульны план з пазначэннем месцаў раскопак (паводле I. У. Ганец- кай), б — план першага паверха ўязной брамы (рэканструкцыя I. У. Ганецкай) Мал. 65. Сельскія паселішчы XVI—XVII стст. у вадазборы рэк Зельвянка і Рось (паводле В. У. Шаблюка) 188
Мал. 66. План маёнтка Кавалеўшчына з выявай сядзібнага дома (першая чвэрць XVIII ст.) Стайня Мал. 67. Знешні выгляд і планы корчмаў XVII ст. (паводле архіўных крыніц) 189
Мал. 68. План забудовы феадальнай сядзібы Лучын-1 на Полаччыне (раскопкі М. В. Клімава) 190
Мал. 69. Рэшткі падмуркаў кальвінскага збору каля в. Мачуліна (раскопкі В. У. Шаблюка) МГ4 Мал. 70. Тыпы каменных фундамен- таў феадальных сядзіб Панямоння: 1 — камяні; 2 — гліна; 3 — культурны слой; 4 — вапна; 5 — цэгла; 6 — мацярык У//л -3 І**І [^-5 ^-б 191
Мал 71 Гаспадарчыя прылады і побытавыя рэчы з вёсак і феадальных сядзіб Панямоння ^12, 14—23) і Гіучны (13) 192
- 72 Ключы, замкі, дзвярныя кручок і завесы Х/У-ХУ/// стст. зфеадальных сядзіб і вё- сак: 1, 3, 5, 11, 14— Лучна; 2, 4, 6—10, 12, 13, 15, 16 — Панямонне іак 3713 193
Мал. 73. Зброя, рыштунак вершніка і верхавога каня XIV—XVIII стст. з феадальных сядзіб. 1, 4, 7, 8, 10, 11, 15, 16, 18—20 — Лучна;2, 3, 5, 6, 9, 12—14, 17 — Панямонне 194
Мал. 74. Гпіняны посуд з Панямоння XV—XVIII стст. (раскопкі В. У. Шаблкжа): 1, 6 — міскі; 2 — латкі; 3 — талерка; 4 — гаршчок; 5 — кубак ІЗ* 195
Мал. 75. Гпіняныя вырабы з феадальных сядзіб: 1—5 — Лучна (1 — рукамый, 2 — накрыўка, 3 — заварнік, 4 — гаршчок, 5 — «каменны тавар»); 6—9 — Панямонне (6,7 — люлькі, 8 — падсвечнік, 9 — ваза) 196
Мал. 76. Будаўнічыя і архітэктурна-дэкаратыўныя матэрыялы феадальных сядзіб XV— XVIII стст. (кафля, пліткі падлогі, фігурная цэгла, аздабленне пячнога скляпення): 1—6 — Лучна; 7—8 — Панямонне. А — белы ангоб, Б — брудна-ружовая паверхня 197
Мал. 77. Бортныя і межавыя знакі XVIII ст. (паводле пісьмовых крыніц) 198
Мал. 78. Муры XV—XVII стст. Гродзенскага Старога замка: I — падмурак сцяны XV—XVII стст.; II — арка каземата XVI—XVII стст.; III — пяты сутарэнняў вежы XV—XVI стст.; IV — рэшткі казематаў XVI—XVII стст. па матэрыялах раскопак 1981—1988 гг.: 1 — сцяна замка Вітаўта, 2 — рэшткі вежы XV—XVI стст., 3 — рэшткі сцяны XII ст.; V — падмурак палаца Ст. Баторыя XVI—XVII стст. 199
Мал. 79. Рэшткі палаца XVI ст. на тэрыторыі Заслаўскага замка (раскопкі Ю. А. Заяца) 200
р. Дручь Мал. 80. Друцкі замак (план па Л. В. Аляксееву) з пазначанымі раскопамі (/-IV - раскопкі В. М. Ляўко 1999 г.) 201
0 2м ।________________। Мал. 81. План і профілі сутарэнняў пабудоў XIV—XVI стст. на тэрыторыі Дольняга (Вакольнага) горада Друцка (раскопкі В. М. Ляўко) 202
Мал. 82. Гарадок Віцебскай вобласці. Тапаграфічная структура. Пазначэнне раскопаў на тэрыторыі замка (даследаванні В. М. Ляўко) Мал. 83. План паселішчаў у Гарах (па- водле Ш. I. Бекцінеева): 1 — гарадзішча (феадальная сядзіба канца XVI ст.); 2 — замак XVII ст.; 3 — перадграддзе XVIII ст.; 4 — былы курганны могільнік; 5 — каменныя крыжы на могілках 203
Мал. 84. Выява гарадоў Падзвіння на карце XVI ст.: 1 — Віцебск; 2 — Полацк Мал. 85. «Чарцёж» места Віцебска 1664 г. 204
ОУ/'/А РІЗ/УІ Мал. 86. Прарысоўка з плана С. Пахалавіцкага «Асада По- лацка каралём Стэфанам Баторыем у 1579 г.» Мал. 87. Прарысоўка ўмаца- ванай часткі Полацка з плана «Узяцце Полацка Ст. Бато- рыем у 1579 г.» 205
Мал. 88. Абарончыя збудаванні Оршы XVI—XVII стст. паводле пісьмовых крыніц з пазначэн- нем складаючых частак гарадской тэрыторыі: 1, 2 — замак; 3 — пасад Зааршынны; 4 — пасад Надняпроўскі; 5 — слабада Ілыншчына; 6 — Куцеінская слабада 1—I- 1 I о -/оослу . 1 _ і Мал. 89. Аршанскі замак на планах канца XVIII — пачатку XX ст. (паводле 3. I. Даўгяла, А. М. Ляўданскага) 206
% • Мап. 90. Віцебск. Дольні замак. Рэшткі Нарожнай вежы (раскопкі М. А. Ткачова, Т. С. Бу- бенькі) Мал. 91. Абмерны план Нарожнай вежы XIV ст. на Дольнім замку Віцебска 207
Мал. 92. Віцебск. Фраг- мент каменнага муру Верхняга замка. Рас- копкі 1977 г. Мал. 93. Мір у XVII ст.: А — прыблізная тэрыторыя паселішча, Б — лінія гарадскіх умаца- ванняў; 1 — гандлёвая плошча, 2 — Мікалаеўскі касцёл, 3 — Траецкая царква, 4 — Віпенская брама, 5 — Слонімская брама, 6 — Мінская брама, 7 — Нясвіжская брама, 8 — замак, 9—10 — хрысціянскія могілкі, 11 — жыдоўскія могілкі, 12 — татарскія могілкі 208
Зак. 3713 209 Мал. 94. Віцебск, Узгор'е. Сітуацыйны профіль штучнага роеа (1) па дадзеных буравых свідраеін і фрагмент абарончых збудаванняў астрога XVII ст. (2). Раскопкі В. М. Ляўко Мал. 95. План асновы вежы-данжона (1517 г.) з Дубровенскага замка (раскопкі В. М. Ляўко)
Мал. 96. Мсціслаў. Царква-данжон першай чвэр- ці XIV ст. (раскопкі і рэканструкцыя Л. В. Аляк- сеева) Мал. 97. Выгляд Сафіі Полацкай у XVI—XVIII стст. 210
Мал. 98. Гродна. Фара Вітаўта. Канструкцыі пад апсіднай часткай (выламаная крыпта) Мал. 99. Гродна. Фара Вітаўта. Канструкцыі перадпартальнай часткі 14* 211
Мал. 100. Мінскі касцёл і кляштар дамініканцаў XVII—XVIII стст. (малюнак і рэканструкцыя В. Сташчанюка) Мал. 101. Уселюбскі касцёл. План. Выканала група архітэктараў пад кіраўніцтвам В. Ткачова 212
Мал. 102. Царква Раства Багародзіцы другой паловы XVII—XIX ст. у Оршы: 1 — план раскапанай часткі; 2 — апора пад падлогу; 3 — вентыляцыйнае акно (раскопкі В. М. Ляўко) 213
Мал. 103. Выгляд царквы Раства Багародзіцы ў Оршы ў канцы XIX ст. 214
Мал. 104. План часткі г. Віцебска 1844—1847 гг. з выявай Успенскага сабора ООР Мал. 105. Падмурак паўднёва-заходняй вежы і часткі паўднёвай сцяны Успенскага сабора ў Віцебску (раскопкі В. М. Ляўко, 1998 г.) 215
Мал. 106. Праваслаўныя храмы Віцебска: 1 — ЗА — выявы з «Чарцяжа» 1664 г. (1 — Увядзенская царква, 2 — Уваскрэсенская царкеа, ЗА — Свята-Духаўская царква); ЗБ — выгляд Свята-Духаўскай царквы ў XIX ст. 216
Мал. 107. Абмерны чарцёж раскапаных каменных канструкцый Свята-Духаўскага манасты- ра з царквой у Віцебску (раскопкі В. М. Ляўко, 1986 г.) Мал. 108. Свята-Духаўская царкеа ў Віцебску. Пахавальныя нішы ў сутарэннях XVII— XVIII стст. (раскопкі В. М. Ляўко) 217
Мал 109 Фрагмент падлогі ў сутарэннях Сеята-Духаўскай царквы ў Віцебску (раскопкі В. М. Ляуко) Мал. 110. Скляпенні ў алтарнаО частцы сутарэнняў Сеята-Дукаўскай царкеы ў Віцебску 218
Мал. 111. Схематычны план тэрыторыі Куцеінскага Богаяўленскага манастыра і асноўных аб’ектаў даследавання: 1 — Богаяўленскі сабор; 2 — Свята-Духаўская царква; 3 — брама са званіцай і агароджа 219
Мал. 112. Схематычны план розначасовых культавых пабудоў на дзядзінцы Навагрудка (паводле М. Малеўскай): 1 — царква пачатку XIV ст.; 2 — перабудова другой паповы XIV ст.; 3 — павелічэнне царквы ва ўсходнім накірунку ў канцы XV ці XVI ст.; 4 — пашырэнне царквы ў заходнім накірунку ў сярэдзіне XVII ст.; 5 — паўночная прыбудова XVI ст.; 6 — паўднёва- ўсходнія прыбудовы канца XVII — пачатку XVIII ст 220
Мал. 113. Рэшткі падмурка агароджы XVII ст. Куцеінскага Богаяўленскага манастыра (рас- копкі В. М. Ляўко) 221
Мал. 114. Даследаванная частка сутарэнняў і падмуркаў Богаяўленскага сабора ў Куцеінскім манастыры (раскопкі В. М. Ляўко): 1 — абеадная галерэя XIX ст.; 2, 4 — падмуркі вонкавай сцяны храма; 3 — уеаход ў галерэю з поўдня; 5, 6 — уваходы ў сутарэнне з захаду; 7 — месца праходу ў сутарэнне алтарнай часткі 222
Мал. 115. План раскапаных памяшканняў брамы са званіцай у Куцеінскім Богаяўленскім манастыры (раскопкі В. М. Ляўко, 1997 г.) Мал. 116. Свята-Духаўская царкеа Куцеінскага Богаяўленскага манастыра: 1 — першапа- чаткоеы выгляд (XVII—XVIII стст.); 2 — пасля рэканструкцыі XIX ст. 223
тып муроўкі тып муроўкі тып муроўкі тып муроўкІ і бежы №2 Мап. 117. Францысканскі кляштар у Гальшанах. Стратыграфія тыпаў муровак (выканаў У. Маскалёў) 224
Мал. 118. Езуіцкі кляштар у Оршы. План тэрыторыі і пазначэнне месц археалагічных даследаванняў (В. М. /1яўко,1990—1991, 1996 гг.): 1 — касцёл Архангела Міхаіла; 2 — калегіум; 3 — трапезная; 4 — антагон; 5 — школа; 6—8 — гаспадарчыя пабудовы; 9 — аптэка; 10 — сад Мал. 119. План даследаванняў тэрыторыі картузіянскага кляштара ў Бярозе Брэсцкай вобласці (па А. Дзярновічу) 15 Зак. 3713 225
Мал. 120. Профіль падмуркавай ямы і падмурак (1), падлога ў вежы (2), печка (3) па раскоп- ках картузіянскага кпяштара 226
р ю ар др в * / 8 * <2.0Е 7 ±____ Мал. 121. Архітэктурна-археалагічнае даследаванне Пінскага калегіума. Фрагмент верхняй (А) і ніжняй (В) частак падмурка і агульная яго схема (раскопкі I. М. Чарняўскага): 1 — дзённая паверхня; 2 — камяні; 3 — мацярык; 4 — цагляныя абломкі; 5 — пясок; 6 — цагляная кладка; 7 — нівеліровачныя адзнакі; 8 — вапна І5* 227
рлскопкі /9?дг. ряскалкі /384г. рлсколкі /992г. Мал. 122. Магілёўская ратуша: 1 — літаграфія XIX ст. з архіва М. С. Кацара; 2 — археала- гічнае даследаеанне Мал. 123. Віцебская ратуша ў 1982 г.(да аднаўлення прыбудоў). Фота М. Седача 228
Мал. 124. Усходняя частка Віцебскай ратушы. Архітэктурна-археалагічныя даследаванні падвала (I. М. Чарняўскі, I. А. Цішкін) Мал. 125. Шклоўская ратуша XVIII ст. з гандлёвымі радамі (па архіўных дадзеных) 229
Мал. 126. Ппан Нясвіжскай ратушы з крамамі з чарцяжа канца XVI ст. (архіў) — 1; каменная грамадзянская пабудова з Навагрудскага дзядзінца (другая палова XIV ст.) — 2 Мал. 127. Сядзіба канца XVI ст. у Мінску: 1 — рэшткі сядзібы, выяўленыя ў раскопках; 2 — рэканструкцыя сядзібы I. У, Ганецкай 230
Мал. 128. Мір XVII ст.: I — сітуацыйны план цэнтра горада (1 — касцёл, 2 — царква, 3 — замак); II — рэшткі мураванага будынка каля ўсходняга краю плошчы; III — план рэшткаў будынка другой паловы XVII ст. з кафлянай печкай (А—А, В—В — разрэзы печы, 1 — вапна, 2 — гліна, 3 — вуголле, 4 — пясок, 5 — пячная кладка, 6 — мацярык); IV — план і разрэз горна другой паловы XVII ст. для абпалу керамікі (раскопкі А. К. Краўцэеіча) 231
Оі---------'2 Мал. 129. Фундамент грамадзянскай пабудовы XVIII ст. па вул. Талстога (Падзвінскай) у Віцебску (раскопкі В. М. Ляўко, 1998 г.) Мал. 130. Фрагмент муроўкі і еыбрукоўкі падвор’я XVIII ст. Віцебск, вул. Талстога, 15 (рас- копкі В. М. Ляўко, 1988 г.) 232
Мал. 131. Раскопкі культавага помніка каля в. Крамянец Лагойскага раёна (1); «Дажбогаў» камень (Святы) пасля раскопак (2) (даследаванні Э. М. Зайкоўскага) 233
Мал. 132. Культавая пляцоўка каля в. Гацькаўшчына Аршанска- га раёна (паводле А. Шынкевіча) 12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 13 20 Мал. 133. Варыяцыі старажытных надмагілляў і выяеы крыжа на іх у Аршанскім Падняпроўі (паеодле А. Шынкееіча): 1 — Гараны; 2 — Лешча; 3, 16 — Кобызееа; 4, 7, 18, 20 — Гацькаўшчына; 5 — Люціны; 6, 8, 10, 17 — Паддубцы; 9 — Сеіракі; 11, 12 — Хлюсціна; 13,15 — Рагозіна; 14 — Казечкі; 19 — паміж Пішчалаеа і Гараднёй 234
Мал. 134. Каменныя надмагіллі ў заходняй і цэнтрапьнай Беларусі (паводле Л. У. Дучыц) 235
Мал. 135. Каменныя крыжы (надмагіллі): 1 — крыж каля в. Горы Горацкага раёна; 2 — надма- гілле Астафія Васілевіча Тышкееіча 1559 г. (Лагойск); 3 — каменны крыж каля е. Сокараеа Бешанкоеіцкага раёна 236
Мал. 136. Каменнае надмагілле ў сутарэннях Свята-Духаўскай царквы ў Віцебску (раскопкі В. М. Ляўко) Мал. 137. Знакі на вясковых надмагіллях XIV—XV стст. ув. Гараеец (паводле Л. У. Дучыц) 237
Мал. 138. Новы Болецк. Могільнік з каменнымі агароджамі XIV—;XV стст. (раскопкі В. М. Ляўко) Мал. 139. Рэчы з пахаеанняў у Новым Болецку XIV—XV стст. (1—6) і Гарадку XV—XVI стст. (7—10) (раскопкі В. М. Ляўко) 238
Пн. 1м Мап. 140. Пахаванне XIV ст. каля в. Крапіўна Аршанскага раёна (раскопкі В. М. Ляўко) 239
Лоўд^. Мал. 141. Пахаванне жанчыны з немаўлём каля в. Крапіўна Аршанскага раёна 240
Мал. 142. Пахаванне са слядамі трызны XVII ст. каля в. Крапіўна Аршанскага раёна Мал. 143. Выгляд каменнай агароджы на могільніку ў Новым Болецку (раскопкі В. М. Ляўко, 1989 г.) 16 Зак. 3713 241
Мал. 144. Пахаванне жанчыны з не- маўлём (XV ст.) каля в. Крапіўна Мал. 145. Гродна. Фара Вітаўта. Па- хаванне ў саркафаау першай палоеы XVII ст. 242
Мал. 146. Гпускі замак. Сляды кастрышча ў пахаванні XVII ст. (раскопкі I. У. Ганецкай) Мал. 147. Рэчы з пахаванняў у Свята-Духаўскай царкве (Віцебск, 1986 г.) : абшыўка трун, бронзавыя цвікі, спражка, лічына I 6* 243
Мал. 148. Рэшткі абшыўкі трун з пахаванняў у Свята-Духаўскай царкве (Віцебск, 1986 г.) Мал. 149. Рэчы з пахаванняў XVI—XVII стст. Дольняга замка Віцебска (раскопкі Т. С. Бу- бенькі): 1—7, 9, 10, 12, 13 — у царкве Благавешчання; 8, 11 — на могілках каля царквы 244
Мал. 150. Упрыгожанні і прадметы культу з пахаванняў у царкве Благавешчання XVI— XVII стст. (Віцебск, Дольні замак, раскопкі Т. С. Бубенькі) Мал. 151. Бронзавы кубак XVII ст. з пахавання ў царкве Благавешчання (раскопкі Т. С. Бубенькі) 245
I—I__1—1 Мал. 152. Рэчы з пахавання манаха XVIII ст. у Дамініканскім манастыры Заслаўя (раскопкі Ю. А. Заяца) 246
2 247
Мал. 154. Рэчы з пахаеанняў: 1—3 — могілкі каля царкеы Раства Багародзіцы ў Оршы; 4—11 — могілкі ў Снядзіне
ЧАСТКА РЭЧАВЫ МАТЭРЫЯЛ: тэхналогія, тыпалогія, храналогія
Раздзел ВЫТВОРЧАСЦЬ ЖАЛЕЗА. МЕТАЛІЧНЫЯ ВЫРАБЫ 2.1.1. МЕТАЛУРГІЯ ЧОРНЫХ МЕТАЛАЎ Пры археалагічных раскопках гарадоў Беларусі Мінска, Віцебска, Полацка, Брэста, Слуцка, Ваўкавыска, Мсціслава і іншых (Штыхов, 1978. С. 103; Лы- сенко, 1985. С. 379; Зверуго, 1975. С. 115) у слаях XIV—XV стст. часта суст- ракаюцца жалезныя металургічныя шлакі, што сведчыць аб мясцовай вытвор- часці жалеза на гарадской тэрыторыі ў познім сярэднявеччы. Гэты факт быў для некаторых даследчыкаў нечаканым, таму што лічылася даказаным даў- няе аддзяленне металургіі ад кавальскай справы. Вытворчасць жалеза была развіта і на сельскіх пасяленнях, як паказалі раскопкі ў Чавусах, Нісімкавічах, Росцевічах, Чэрнічах і на іншых помніках (Рмер, 1981. С. 15; Шаблюк, 1996. С. 95; Гурнн, 1993. С. 123). Рост патрэбы ў чорным метале паступова прывёў да падзелу працы ў металургіі і апрацоўцы жалеза. Гарадскія рамеснікі (кавалі, слесары, зброй- нікі) пачалі абмяжоўваць сваю дзейнасць толькі апрацоўкай металаў. Вы- творчасць жалеза і сталі перамяшчалася бліжэй да месцазнаходжання сы- равіны, на вёску. Каля вядомых раней і новаадкрытых радовішчаў балотных і лугавых руд пачалі будавацца невялікія жалезаапрацоўчыя прадпрыемствы — рудні. Аб наяўнасці такіх прадпрыемстваў ужо ў XIV ст. гаворыць тэрмін «рудня», які ўпершыню выкарыстаны ў грамаце 1390 г. Уладзіміра Альгерда- віча (Развнтне металлургнн... 1980. С. 33). Рудні ўзнікалі пераважна ў тых месцах, дзе акрамя значных адкладаў руды была рэчка (прамыўка руды пры абагачэнні, рухаючая сіла для вадзянога кола), а таксама мелася драўніна для выпальвання вугалю. Аб тым, што рудні функцыяніравалі на ўсёй тэрыторыі Беларусі, яскрава сведчаць і архіўныя дакументы, і даныя тапанімікі, у прыватнасці назвы насе- леных пунктаў і ўрочышчаў: Рудня, Рудзенка, Руда, Рудка. Складаней выглядае справа з тапонімам «гута». Звычайна яго звязваюць са шкларобствам. В. А. Жучкевіч справядліва адзначаў, што гута прадстаўляе металургічную або шкляную вытворчасць (Жучкевнч, 1974. С. 90). У слоўніку, прыведзеным у кнізе Ю. Асіньскага, проста сказана, што гута — гэта пабудова, у якой узведзена металургічная печ (Озіпзкі, 1782. 8. 76). У Польшчы і ў XX стагод- дзі металургічныя прадпрыемствы называюцца гутамі. 3-за спрэчнасці пры лакалізацыі рудняў на Беларусі тапонім «гута» ў разлік не прымаўся. Не ўсе населеныя пункты, дзе ў мінулыя стагоддзі былі рудні, зафіксавалі гэта ў сваіх назвах і захавалі да нашых дзён (Федоренко, 1956. С. 215). Да- ныя тапанімікі не дазваляюць устанавіць час, калі дзейнічалі металургічныя прадпрыемствы. Картаграфаванне рудняў і жалезных «заводаў» па архіўных 250
і тапанімічных дадзеных паклала даволі густую сетку такіх прадпрыемстваў на тэрыторыі Беларусі ў познефеадальны перыяд (мал. 155). Прыведзены спіс далёка не поўны, і патрабуюцца новыя даследаванні і пошукі ў архівах. Вельмі важна прадоўжыць археалагічныя разведкі з мэтай выяўлення і даследавання металургічных аб’ектаў, як гэта практыкавалася раней. Так, экспедыцыямі АН БССР толькі ў 1938 г. на тэрыторыі Беларусі (у межах таго часу) было выяўлена 48 месцаў, дзе ў мінулыя стагоддзі працавалі рудні. Знойдзены вялікія скапленні шлаку, з якога ў некаторых выпадках пабу- даваны шматкіламетровыя дарожныя насыпы і гаці праз балоты (Ляўданскі, 1933. С. 21—22). Ёсць падставы меркаваць, што рудні XIV—XV стст. былі заснаваны на ручной працы. Характэрнай рысай рудняў XVI—XVIII стст. стала механіза- цыя вытворчых працэсаў з дапамогай вадзянога кола. Трэба, аднак, адзна- чыць, што ў XVI ст. не на ўсіх руднях праца была механізавана. Ва універсале Жыгімонта Аўгуста ад 11 жніўня 1569 г. маюцца звесткі, што акрамя рудняў з вадзяным прывадам, якія плацілі падаткі з кожнага кола, яшчэ былі рудні, дзе ўсе работы выконваліся ўручную (Федоренко, 1956. С. 219). Апошнія выраблялі толькі чатыры — сем пудоў крыцы ў суткі, ды і працавалі сезонна, у цёплую пару года. Паўсямеснае прымяненне вадзянога прывада наступіла ў XVIII ст. Распаўсюджанымі сталі рудні, на якіх для механізацыі вытворчасці мелася па тры вадзяныя колы: два з іх прыводзілі ў рух мяхі для падачы паветра ў доменную і крычную печы, а трэцяе — механічны молат для коўкі метала (Федоренко, 1960. С. 30). Некаторыя рудні выраблялі да пятнаццаці пудоў жалеза ў суткі. У канцы XVIII ст. у Беларусі вялікія рудні былі ў Горвалі і Глебава Рудня пад Бабруйскам. Яны выпускалі па 200 цэтнараў жалеза штогод. Калі лічыць цэтнар роўным 74,96 кг, то гэта 15 тон метала. Удвая менш выраблялі жалеза рудні каля Мазыра і Пінска (Озіпзкі, 1782. 8. 44—45). Рудні функцыя- навалі ў многіх раёнах Беларусі, але асабліва была развіта жалезаапрацоўчая вытворчасць у Рэчыцкім і Мазырскім паветах (Болбас, 1966. С. 252—253, 245). Толькі ў Рэчыцкім павеце меліся 24 рудні (Мелешко, 1975. С. 163). Най- больш вядомыя рудні з вышэйназваных паветаў: Загальская, Смалічоўка, Дзямідаўка, Новая Рудня, Удалёўка, Пясчаная, Тульгавіцкая, Верасот, Рэты- ва, Булева, Глінка (Баркоўскі, Скардзіс, 1931. С. 62). На жаль, не ўсе пера- лічаныя рудні ўдалося дакладна лакалізаваць і нанесці на карту. Другая палова XVIII ст. вызначаецца ўзнікненнем у Беларусі даволі вялі- кіх металургічных заводаў. Адзін з іх быў пабудаваны па ініцыятыве графа А. Тызенгаўза і належаў да мануфактур караля Станіслава Аўгуста Панятоў- скага. Па пісьмовых звестках, завод знаходзіўся пад Брэстам, на адлегласці пяці міль ад Брэста і шасці міль ад Кобрына ў мясцовасці Руда. У ходзе археа- лагічных пошукаў удалося лакалізаваць былое прадпрыемства на ўсходнім ускрайку вёскі Вялікарыта Маларыцкага раёна. На самай справе ў Рудзе функ- цыяніраваў прамысловы камбінат. Для вытворчасці жалеза тут былі пабуда- ваны вялікая доменная печ, дзве крычныя печы, дзве пудпінгавыя печы (фры- шэркі) і шліфавальная майстэрня. Адзначаюцца тры склады для драўнянага вугалю. Магчыма, былі печы для выпальвання вугалю. У камбінат уваходзілі плавільня медзі, два млыны, лесапільня. Як сведчаць запісы інвентару, у Рудзе вытворчыя ўчасткі, звязаныя з металургіяй, размяшчаліся ў дваццаці драўляных пабудовах: дзевяць з іх знаходзіліся пры доменнай печы, а адзі- наццаць — пры фрышэрках. На камбінаце ў Рудзе працавала дзесяць май- 251
строў, трыццаць падмайстраў, дзевяць вучняў. Акрамя таго, на нарыхтоўцы драўніны для заводск]х патрэб, здабычы, абагачэнні і транспартыроўцы ру- ды, іншых работах, звязаных з вытворчасцю, было занята каля 130 чалавек, пераважна сялян з навакольных вёсак. Іх праца выконвалася па чарзе ў вы- глядзе паншчыны (як у фальварках), а таксама ў якасці экстраардынарных і інвестыцыйных работ. Адміністрацыя часта практыкавала наём рабочых і найперш спецыялістаў адпаведнай кваліфікацыі (Кціа, 1956. 8. 151—156). Скупыя звесткі аб металургічным заводзе пад Брэстам паведамляюць, што яго пабудовай і арганізацыяй вытворчасці працяглы час кіраваў інша- земец Шобер. Складаная сітуацыя на прадпрыемстве пачала складвацца ў 1779 г. па прычыне выпуска нізкаякаснай прадукцыі з-за выкарыстання дрэн- най руды і драўніны. Напэўна, пры такіх акалічнасцях у караля С. А. Паня- тоўскага ўзнік намер накіраваць на завод аўстрыйца Гарша, які прапанаваў свае паслугі і меў належныя веды ў металургічнай справе (Гнбянскнй, 1916. С. 18). Невядома, ці прымаў Гарш удзел у перабудове вытворчасці на заво- дзе, ці запрасілі іншага спецыяліста, але дзякуючы рашучасці і прадпрый- мальнасці А. Тызенгаўза, які не меў звычкі кідаць распачатую справу, у 1780 г. металургічны завод функцыяніраваў нармальна, хоць увесь камбінат быў здадзены ў арэнду прадстаўнікам гандлёвага капіталу. Наколькі можна пра- сачыць, завод па вытворчасці жалеза дзейнічаў да 1789 г. Праведзеныя археалагічныя назіранні пакуль што не дазваляюць скласці тапаграфію забудовы камбіната ў пасёлку Руда. Не знойдзены ў архівах чарцяжы металургічных печаў. Рэшткі доменнай печы, па звестках мясцовых жыхароў, затоплены вадой. Улічваючы, што будаўніцтвам кіравалі заходне- еўрапейскія спецыялісты, доменная печ на заводзе пад Брэстам была кан- струкцыйна блізкай да тых, што апісаны ў літаратуры (де Генннн, 1937. С. 147— 149). Падача паветра ў печ рабілася пры дапамозе скураных мяхоў, якія прыводзіліся ў рух вадзянымі коламі. Транспартыроўка шыхты і засыпка яе ў печ выконваліся ўручную. Аналагічным чынам абслугоўваліся і фрышэркі. Жалеза і сталь атрымлівалі двухстадыйным спосабам. Спачатку ў доменнай печы выплаўлялі чыгун, а затым у фрышэрках перараблялі яго ў коўкі метал. У выніку крычнай пераробкі чыгун у значнай меры страчваў лішкі вуглярода і часткова іншыя шкодныя дамешкі. Наяўнасць на заводзе двух крычных печаў (дымарак), як сведчаць пісь- мовыя крыніцы, дае падставу меркаваць, што побач з двухстадыйным спо- сабам некаторая колькасць жалеза атрымлівалася яшчэ традыцыйным пра- мым аднаўленнем з руды. Магчыма, дымаркі выконвалі дапаможную ролю. Напрыклад, у іх прыводзіліся кантрольныя «плаўкі» руды з новаадкрытых радовішчаў для ўстанаўлення выхаду металу, аптымальнага рэжыму абага- чэння руды, падбору належнай прапорцыі інгрэдыентаў шыхты. Атрыманы ў дымарках метал праходзіў выпрабаванне на злом, коўкасць і шэраг іншых даследаванняў. Толькі пры станоўчых выніках прыступалі да прамысловай распрацоўкі новага радовішча. Такім чынам, дымаркі разам з доменнай печчу і фрышэркамі дазвалялі атрымліваць сыравіну для кавалёў, а таксама право- дзіць шырокі спектр эксперыментаў на патрэбу мясцовай металургіі жалеза. Асартымент прадукцыі, што выпускаў завод у пасёлку Руда, паказвае, што не ўвесь чыгун перарабляўся на крыцу. Некаторая яго частка выкары- стоўвалася для адліўкі вялікіх і малых катлоў, кухонных і аптэчных ступаў, кавадлаў для кузняў, розных дэталяў для млыноў з вадзяным, ветраным і конскім прывадам і інш. 3 жалеза і сталі вырабляліся молаты, лемяхі, саш- 252
нікі, прадметы побыту і гаспадарчага прызначэння (КЫа, 1956. 8. 155—156). Металургічны завод, як прадугледжвалася пры яго будаўніцтве, павінен быў у першую чаргу пастаўляць прылады працы і інструменты мануфактурам А. Тызенгаўза, забяспечваць патрэбным інвентаром розныя галіны каралеў- скай эканоміі. Частка прадукцыі паступала на рынак. У 1780 г. у Беларусі быў пабудаваны другі металургічны завод. Ініцыя- тарам яго будаўніцтва з’яўляўся граф Я. Л. Храптовіч, падканцлер Вялікага княства Літоўскага. У маёнтку Вішнева Ашмянскага павета старая рудня бы- ла знесена, рэчка Альшанка (прыток нёманскай Бярэзіны) перагароджана дзвюма плацінамі, якія былі размешчаны на адлегласці аднаго кіламетра. Каля ніжняй плаціны пабудавалі доменную печ вышынёй дванаццаць літоўскіх локцяў (каля 8 м) ад падмурка, а каля верхняй былі пабудаваны тры фрышэркі. Доменная печ узводзілася па спецыяльнай тэхналогіі, асоб- ныя элементы якой прасочваюцца на чарцяжах еўрапейскіх і ўральскіх пе- чаў. Напрыклад, паміж знешняй сценкай печы і футэроўкай пакідаўся не- вялікі прамежак (шырынёй каля 17 см), які запаўняўся пяском са стараннай яго ўтрамбоўкай. Безумоўна, гэта мела важнае значэнне для засцярогі знешняй сценкі ад растрэсквання. У плане доменная печ мела акруглую форму. Адзна- чаюцца неаднолькавыя паказчыкі яе дыяметра па вышыні. Найбольшыя памеры печы — у сярэдняй частцы. Уверх яна звужвалася. У ніжняй частцы быў горан, дзе ў ходзе металургічнага працэсу паступова збіраўся чыгун. Важна падкрэсліць, што для футэроўкі доменнай печы яшчэ выкары- стоўвалі не шамотную цэглу, а вогнетрывалы камень, які быў прывезены з тэрыторыі Польшчы. Яго здабывалі ў Смогаўскіх гарах паблізу г. Радом. Чар- гуючы траспартыроўку сухазем’ем са сплавам па рэках, вогнетрывалы ка- мень спачатку везлі ў Варшаву, адкуль па Вісле, Бугу, Нараве, Бабры сплаў- лялі да Краснага Бору, а затым праз Гродна па Нёману і Бярэзіне дастаўлялі ў Вішнева (Озігізкі, 1782. 8. 63). На Урале таксама для футэроўкі доменных печаў выкарыстоўвалі белы вогнетрывалы камень з Тачыльнай гары (де Генннн, 1937. С. 163—164). Пры узвядзенні ўнутраных сценак прымянялі гліняны раствор. Для збору вільгаці пад печчу былі зроблены спецыяльныя поласці. Доменная печ ума- цоўвалася жалезнымі і драўлянымі анкерамі. Фурма была зроблена з ліс- тавой медзі. Мяхі для надзімання паветра і ў домніцы, і ва фрышэрках рабі- ліся з дрэва і абцягваліся скурай. Доменную печ абслугоўвалі майстар і два плавільшчыкі. Яшчэ два работнікі займаліся падрыхтоўкай шыхты, якая паднімалася па сходах наверх і засыпала- ся ў печ. Памочнік майстра рыхтаваў з гліны і пяску формы для адлівак. Кожную фрышэрку абслугоўвалі па чатыры чалавекі. Руду выкарыстоўвалі з мясцовых радовішчаў, што знаходзіліся на адлегласці 1—1,5 мілі, у пойме Бярэзіны. Луга- вая руда аднаго радовішча мае цёмна-шэры на зломе колер і залягае буйнымі цвёрдымі кавалкамі. У другім радовішчы руда ў выглядзе дробных канкрэцый з жаўтаватым адценнем. Вельмі важна падкрэсліць, што адзначаныя залежы зна- ходзяцца на невялікай глыбіні (да 1 м) і пры ўзбагачэнні руда не патрабуе пра- кальвання на вогнішчы, а толькі прамыўкі і прасушкі. Да працы па здабычы і ўзбагачэнню руды для завода прыцягваліся працаўнікі, якія атрымлівалі па пяць грошай за прамыўку адной бодні (кібеля) руды і па шэсць грошай за транспарты- роўку яе на металургічнае прадпрыемства. Налібоцкая пушча, якая размешчана паблізу, з’яўлялася багатай сыра- віннай базай для выпальвання вугалю. Пры нарыхтоўцы драўніны ўлічваліся 253
тэрміны пры правядзенні адпаведных работ, каб у паліве ўтрымлівалася як мага менш шкодных дамешак, асабліва фосфару. Дбалі таксама і аб зніжэн- ні працаёмкасці работ. Звычайна ў чэрвені праводзілася так званае «цэркленне» дрэў, у выніку чаго здымалася кара вакол ствала, каб прадухіліць паступленне сокаў з глебы і забяспечыць высыханне дрэў у лесе. Хутчэй за ўсё, выпаль- ванне вугалю праводзілася кучным спосабам, аб тэхналогіі якога маецца спецыяльная літаратура (Коробкнн, 1948. С. 259—264). На працягу тыдня доменная печ у Вішневе перапрацоўвала 420 кашоў руды і ў якасці флюса выкарыстоўвала 26 кашоў вапны. Чыгун з горна вы- пускаўся двойчы ў суткі ці праз кожныя 12 гадзін. Яго вытворчасць у тыдзень дасягала 190 цэтнараў, а ў год — 3 800 цэтнараў (каля 610 тыс. кт). Звычай- на завод працаваў 40 тыдняў, а затым выплаўка прыпынялася для замены футэроўкі доменнай печы. Іншы раз рамонт праводзіўся праз 45 тыдняў (Озіпзкі, 1782. 8. 44—45). Частка выплаўленага чыгуну ішла на адліўку разнастайных вырабаў. Ас- ноўная ж маса падвяргалася крычнай перапрацоўцы. Як правіла, з васьмі цэтнараў чыгуну ў фрышэрках атрымлівалі пяць цэтнараў коўкага металу. Працэс пудлінгавання (фрышавання) праходзіў наступным чынам. Чыгунную чушку змяшчалі ў фрышэрку, засыпалі вугалем і шлакамі. Інтэнсіўна з дапа- могай вадзянога прывада і мяхоў падавалі ў фрышэрку паветра і дасягалі адпаведнай тэмпературы, пры якой чыгун награваецца, а разам з тым адбы- ваецца выгаранне вугляроду і выдаленне яго са шлакам. Пры гэтым часцінкі жалеза пачынаюць спякацца ў кангламераты. Майстар жалезным ломам месіць і пераварочвае раскалёны і размякчаны камяк металу, які паступова ператвараецца ў крыцу вагой 25—50 кг. На заводзе ў Вішневе атрымлівалі крыцу вагой нават цэтнар і болей. 3 крыцы кавалі рабілі паўфабрыкаты ў выглядзе палос ці шын. Заработная плата за выраб аднаго цэтнара паласа- вога жалеза складала тры злотых. Цэтнар такой прадукцыі завод прадаваў за 28 злотых. Паўфабрыкаты ахвотна куплялі мясцовыя рамеснікі і выраб- лялі з іх разнастайную кавальскую і слясарную прадукцыю. Кантроль за якасцю металу ажыццяўляўся, перш за ўсё, па характары злому. Напрыкпад, калі чыгун на зломе меў цёмна-шэры колер і дробнае зерне, то лічыўся якасным. Для коўкі метал быў не прыгодны, калі меў белы колер і буйное зерне. Але яго выкарыстоўвалі для адліўкі кавадлаў і іншых вырабаў. Не рэкамендавалася дамагацца атрымання вялікіх крыц, бо ў ма- лых метал быў заўсёды больш якасным. Па выніках лабараторных металаграфічных даследаванняў кавальскай прадукцыі XIV—XVIII стст. зроблена выснова, што крычны метал быў ас- ноўнай сыравінай для кавалёў, слесараў і іншых спецыялістаў у галіне мета- лаапрацоўкі (мал. 156). Вытворчасць коўкага металу шляхам крычнай пера- робкі пачалася ў Беларусі яшчэ да з’яўлення вялікіх заводаў. Ужо ў XVI— XVII стст. некаторыя дымаркі мелі па дзве печы. У адной з іх атрымлівалі з руды чыгун, а ў другой яго перароблівалі на жалеза. У XVIII ст., асабліва ў яго апошняй чвэрці, як сведчаць архіўныя дакументы, шматлікія рудні назва- ны «заводамі». Нямала іх было ў паўночнай частцы Мінскай губерні: у вёсках Антаполле, Забашаўка, Задабрычча, Запліссе, Свідна, Слабодка, Міхалова, Нідаль, Пліса, Рудня, у засценках з назвай «Рудня» на рэках Усяжа, Ліпінка, Сосна і інш. (РДГАЛ, ф. 1350, воп. 312, спр. 89, л. 16 адв., 91, 546—557). Аб- сталяванне пералічаных «заводаў» складалася з аднаго горна і механічнага молата, якія выкарыстоўвалі вадзяны прывад. Гэтыя прадпрыемствы выка- 254
рыстоўвалі мясцовую сыравіну, аб чым канкрэтна сказана ў дакументах: «руда з уласнага маёнтка», «руда каля ракі Бярэзіны» і та таго падобных. Некаторыя прадпрыемствы былі пабудаваны «для ўжытку дому гаспадарскага» (Задоб- рычча) або для патрэб уласніка (Забашаўка). На вялікіх металургічных прадпрыемствах практыкавалася раздзяленне працы па спецыяльнасцях: руднікі, дымары, рубачы, курачы, плакары, руда- копы, дапаможныя работнікі. Руднікі былі кіраўнікамі вытворчасці і мета- лургічнага працэсу ў прыватнасці. Яны нярэдка з’яўляліся арандатарамі руд- няў і «заводаў». Буйныя рудні, як правіла, будавалі на сваіх землях феадалы, а затым здавалі ў арэнду. Па назіраннях В. I. Мялешкі, у другой палове XVII— XVIII ст. з 36 выяўленых ім у пісьмовых крыніцах рудзен ні адна не была ў непасрэдным кіраванні землеўладальніка. Арандатарамі з’яўляліся іншы раз некалькі руднікаў, а рудня ў засценку Цна, напрыклад, знаходзілася ў арэн- дзе ў мясцовых сялян. Відаць, арэнда буйнога прадпрыемства была не пад сілу аднаму рудніку (Мелешко, 1975. С. 168). Арэндная плата ўносілася як грашыма, так і жалезам або вырабамі з яго. Інвентары многіх вёсак, дзе функ- цыяніравалі рудні і «заводы», сведчаць, што асноўную рабочую сілу на ме- талургічных прадпрыемствах складалі сяляне. Падзел працы ў вытворчасці чорнага металу адбываўся не толькі па лініі спецыялізацыі па прафесіях для выканання пэўнага віда работ, але і ў накі- рунку паступовага аддзялення кавальскай справы ад металургіі, што ў нека- торых рэгіёнах завяршылася да пачатку XVII ст. (Сербнна, 1978. С. 169). Вясковыя рамеснікі яшчэ працяглы час сумяшчалі ў адной асобе і металурга і каваля (Ннкмтнн, 1971. С. 7). Часта яны выконвалі і слясарныя работы. Аб’ём вытворчасці металургічнай прадукцыі ў познефеадальны перыяд значна павялічыўся ў параўнанні з папярэдняй эпохай. Чорнага металу пас- таянна нехапала. Асабліва адчуваўся дэфіцыт у якаснай сталі. Яе імпарта- валі са Швецыі, Венгрыі, а таксама з рускай дзяржавы. Напрыклад, у 1769 г. з Расіі паступіла каля 800 цэтнараў жалеза. За імпартаванае жалеза і сталь Рэч Паспалітая павінна была штогод плаціць каля 27 тысяч чырвоных зло- тых (Озігізкі, 1782. 8. 64). Аднак нягледзячы на нястачу металу, не на ўсіх металургічных прадпры- емствах рацыянальна і эканомна адносіліся да ўкаранення малаадходных тэхналогій, не прымалі мер для больш поўнага адбору металу са шлаку. У інфармацыі аб заводзе ў Вішневе канкрэтна адзначана, што «жужалю не таўкуць». Хоць тэхналогія здабывання канкрэцый адноўленага металу са шлаку не была скпаданай. Здрабняльныя машыны ператваралі шлак амаль у парашок, а затым прамывалі ў карытах з праточнай вадой. Вада зносіла шлак як больш лёгкі, а жалеза заставалася. Яго збіралі, спякалі ў крыцы і такім чынам атрымлівалі важкі дадатак да асноўнай прадукцыі. Па даных Ю. Асіньскага, у год са шлаку можна было атрымліваць дадаткова каля 200 цэтнараў металу (Озігізкі, 1782. 8. 86). У заходнееўрапейскіх краінах ды і на Урале гэтай справе надавалася вялікая ўвага. Цікава адзначыць, што быў арганізаваны і збор акаліны, што ўтвараецца на пакоўках пад час нагрэву. Яна ў малых печах праходзіла працэс аднаўлення і выкарыстоўвалася для вырабу рознай прадукцыі. На жаль, звестак аб пераробцы акаліны на бела- рускіх заводах пакуль што не знойдзена. Праведзеныя даследаванні паказалі, што на тэрыторыі Беларусі ў XIV— XVIII стст. вельмі шырока была наладжана вытворчасць жалеза, чыгуну і сталі. Будаўніцтва такіх буйных металургічных прадпрыемстваў, як заводы 255
пад Брэстам і ў маёнтку Вішнева (цяпер Валожынскі раён), мела вялікае зна- чэнне для забеспячэння металам мясцовых кавальскага, слясарнага і іншых рамёстваў, а таксама ліцейных майстэрань чыгуном. Была створана база для далейшага развіцця вытворчасці ў Беларусі чорных металаў у XIX ста- годдзі. 2.1.2. АПРАЦОЎКА ЧОРНЫХ МЕТАЛАЎ XIV—XVIII стст. азнаменаваліся далейшым развіццём апрацоўкі чорных металаў. Значна пашырыўся асартымент кавальскай і слясарнай прадукцыі з жалеза і сталі. Разам з традыцыйнымі прыладамі працы, зброяй, побыта- вымі рэчамі пачынаюць вырабляцца дасканалыя машыны і механізмы. Для ўстанаўлення тэхналогіі выканання прылад працы і побытавых рэчаў 350 прадметаў прайшлі металаграфічны аналіз. Знаходкі паходзяць з гара- доў (Мінск, Віцебск, Полацк, Слуцк, Мсціслаў, Заслаўе, Ваўкавыск і інш.), замкаў (Мір, Ліда, Крэва) і адкрытых паселішчаў: Чэрнічы, Навасёлкі, Нісімкавічы, Но- выя Грамыкі, Леніна (Раманава), Камень, Мачуліна, Росцевічы, Сямёнавічы і многія іншыя — усяго з 35 помнікаў. Пры выкананні самай распаўсюджанай катэгорыі кавальскай прадукцыі — нажоў — разам з традыцыйнымі выкары- станы новыя тэхналагічныя прыёмы, што прасочана ў ходзе метала- графічнага вывучэння 185 экземпляраў. Адметныя для данага перыяду рысы маюць сякеры, сярпы, нажніцы, крэсівы, брытвы, малаткі, косы, замкі, кпю- чы, падкоўкі для абутку, напільнікі, шпоры і інш. Нажы часцей за ўсё рабіліся з прамой спінкай і шырокім лязом, якое ра- зам з плоскай ручкай выкоўвалася з адной нарыхтоўкі. Да ручкі пры дапамо- зе заклёпак мацаваліся касцяныя або драўляныя накладкі. Сустракаюцца экземпляры (Віцебск), у якіх накладкі мацаваліся незвычайным спосабам: адна з боку спінкі, а другая — з боку рэжучага краю (мал. 159:9). Гэта забяс- печвала трываласць на мяжы лязо-ручка. Часцей трываласць у адзначаным месцы надавалася спецыяльным патаўшчэннем, якое назіраецца ў экземп- лярах з Віцебска, Леніна, Чэрнічаў (мал. 159:8, 23). Нярэдка на мяжы ляза і ручкі рабіліся спецыяльныя абмежавальнікі з бронзы (мал. 159:5, 7) або сег- ментападобныя ўпоры са сталі, як у вялікім нажы з Заслаўя (мал. 159:13). Аднак даволі часта, як і ў ранейшы перыяд, нажы выконваліся са звычайным чаранком, на які насаджваўся драўляны або касцяны тронак (мал. 159:1, 2, 11, 24). Акрамя распаўсюджаных універсальных нажоў вырабляліся нажы бая- выя, шавецкія, сталовыя, хірургічныя, разцы для апрацоўкі дрэва, косці. Бая- выя нажы мелі доўгі клінок, іх часта насілі за халявай бота (захаляўны нож). Хірургічныя нажы былі суцэльнаметалічныя з вузкім і адносна тонкім лязом, падобныя да скальпеляў. Атрымалі распаўсюджанне сцізорыкі (мал. 159:14, 15). Іншы раз яны выконваліся з двума лёзамі (Лукомль). Тэхналогія выканання нажоў была разнастайнай. Як і ў папярэдні перыяд найбольш якасныя нажы рабіліся шляхам камбінавання жалеза са сталлю спосабам наварвання стальной рабочай часткі на жалезную аснову ляза (мал. 159:2, 12, 13, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 24). Аднак у параўнанні з перыядам XII—XIII стст. доля нажоў з навараным лязом у агульнай масе гэтай катэгорыі прылад працы знізілася амаль удвая і склала каля 35%. Трэба адзначыць, што сюды аднесены і нажы, зробленыя па своеасаблівай тэхналогіі: у іх на- вараны не толькі стальная рабочая частка ляза, але і стальная спінка 256
(мал. 159:3, 4, 7, 8, 19). Такая тэхналагічная схема не выклікалася паляп- шэннем эксплуатацыйных якасцей нажоў і для яе цяжка знайсці тэхна- лагічнае абгрунтаванне. Толькі калі прыняць пад увагу выкарыстанне ў по- знефеадальны перыяд таварных паўфабрыкатаў у выглядзе паласавога жа- леза, якое шматразова згадваецца ў пісьмовых крыніцах (ЦДГА Літвы, ф. 388, воп. 1, спр. 398, л. 5 адв.; спр. 491, л. 18; спр. 375, л. 7 адв.; Озіпзкі, 1789. 8. 63; Дорошенко, 1985. С. 65), то можна меркаваць, што гэтыя паўфабрыкаты мелі з абодвух бакоў навараныя стальныя пласціны для таго, каб нават малавопытны каваль не мог памыліцца. Значна часцей сталі вырабляцца нажы цалкам са сталі (мал. 159:1, 5, 10, 14, 15). Яна не заўсёды мела дастатковае ўтрыманне вугляроду, каб прыняць структуры загартоўкі (напрыклад, нож № 1 з Мінска), або нераўнамернае раз- меркаванне вугляроду, як у нажах з Мінска (№ 5) і Віцебска (№ 10), у выніку чаго атрымалася і нераўнамерна загартаванае лязо. Даволі раўнамерную загартаваную структуру мелі лёзы сцізорыкаў. Зрэдку трапляюцца нажы са шматпалоснай (псеўдапакетнай) структурай ля- за, напрыклад нож з Леніна (мал. 159:23), якая атрымлівалася шляхам неадна- разовых паслядоўных аперацый коўкі, складвання і зваркі нізкавугляродзістых жалезных крыц. Таксама рэдка сустракаюцца нажы з цэментавай рабочай част- кай ляза, напрыкпад ножз Віцебска (мал. 159:6). Ён, як і пераважная большасць гэтай катэгорыі прылад працы, прайшоў аперацыі тэрмічнай апрацоўкі. Іншы раз назіраецца мясцовая загартоўка рабочых частак ляза нажоў. Адмоўнай рысай сярэдневяковага кавальства на познім этапе з'яўляецца выпуск нажоў, выкананых цалкам з жалеза, якія мелі нізкую эксплуатацый- ную якасць. Напэўна, з мэтай барацьбы супраць бракаробаў ад майстроў патрабавалася ставіць на сваёй прадукцыі кляймо (Копысскнй, 1966. С. 108), што заўважана на некаторых нажах з Віцебска (мал. 159:10), Клецка і іншых гарадоў. Аднак большасць прадукцыі не мае клеймаў, і на рынку лёгка было прадаць нізкаякасныя нажы. Важна адзначыць, што ў феадальных замках такія нажы пакуль што не сустракаліся, бо іх гаспадары аддавалі перавагу кавальскай прадукцыі, зробленай на заказ сумленнымі майстрамі. Сякера заставалася і ў XIV—XVIII стст. традыцыйнай універсальнай прыладай працы для апрацоўкі дрэва і іншых матэрыялаў. 3 XVII ст. форма сякер набліжалася да сучасных, хоць і існавалі архаічныя тыпы доўгіх вузка- лязовых, клінападобных і інш., памеры і форма якіх залежалі ад іх прызна- чэння. Напрыклад, для часання бярвёнаў выкарыстоўваліся шырокалязовыя цяжкія склюды. Адзін з іх (напэўна, перароблены з баявой сякеры) знойдзе- ны на Случчыне. Вышыня сякеры з абухом 21,3 см, шырыня ляза 28 см, утулка для насаджвання тапарышча звыш 15 см. Лязо мае аднабаковую за- точку. Паводле клеймаў, што выбіты на сякеры, гэта прадукцыя майстра Франца Гросшедля, які працаваў у паўднёва-нямецкім горадзе Ландсхут у XVI ст. і выконваў заказы па вырабу даспехаў для баварскага і тырольскага двароў (Бехайм, 1995). Значна меншых памераў (вышыня 14 см, шырыня ляза да 10 см, даўжыня ўтулкі да 8 см) сякера знойдзена на Ніжнім замку ў Віцебску (мал. 158:3). Прылада працы добрай захаванасці і магла выкары- стоўвацца пры апрацоўцы дрэва для разнастайных аперацый. Такі тып ся- кер асабліва шырока вядомы ў Цэнтральнай і Заходняй Еўропе ў XV ст. На тэрыторыі Беларусі часцей за ўсё ўжываліся сякеры тыпаў, паказаных на мал. 158:1, 2, 5. Яны знойдзены ў Віцебску, Мінску, Крычаве, Брэсце, Сямё- навічах, у Лідскім і Мірскім замках. Зак. 3713 257
Металаграфічныя даследаванні сямі сякер паказалі, што яны зроблены па безадходнай тэхналогіі. 3 доўгай жалезнай паласы, сагнутай папалам, у месцы згібу рабіўся абух і адтуліна для насаджвання тапарышча, потым кан- цы паласы зварваліся паміж сабой, а на рабочым краі ляза ўварвалася стальная паласа (мал. 158:2). Іншы раз адзін канец паласы прыварваўся не- далёка ад абуха, а да другога, што служыў для вырабу ляза, наварвалася стальная паласа (мал. 158:3). Ёсць экземпляры (напрыклад, сякера з Баб- руйска), у якіх кароткі канец паласы не прыварваўся да корпуса прадмета, а мацаваўся пры дапамозе заклёпкі. Сустракаюцца сякеры, у якіх лязо прайш- ло аднабаковую цэментацыю (мал. 158:1) і загартоўку. Сякера з Крычава мае лязо, выкананае па шматпалоснай (псеўдапакетнай) тэхналогіі (мал. 158:5). Сякеры з уваранымі і наваранымі стальнымі часткамі ляза, як правіла, падвяргаліся загартоўцы, што забяспечвала іх выдатнымі эксплуа- цыйнымі якасцямі. Часцей за ўсё ў позні перыяд выкарыстоўвалася касая наварка. Злучэнне сталі з жалезам зроблена па-майстэрску, аб чым свед- чаць высакаякасныя зварныя швы. Для апрацоўкі драўніны выкарыстоўваліся і іншыя разнастайныя прыла- ды: цясло, долата, скобель, свердзел і г. д. Цёслы і скобелі вырабляліся з навараным лязом (мал. 158:6). Сустракаюцца экземпляры з цэментаванай рабочай часткай ляза. Амаль заўсёды гэтыя вырабы праходзілі загартоўку. Долаты рабіліся цалкам са сталі, а некаторыя нават з жалеза. Молаты ў ас- ноўным з'яўляліся прыладай каваля і ў залежнасці ад прызначэння мелі роз- ныя памеры, форму і вагу. Металаграфічна даследаваны малаток з Віцебска (мал. 158:4), у якім ручка зроблена разам з корпусам з адной нарыхтоўкай. Ён адкаваны з нераўнамерна навугляроджанага жалеза. Выконваліся ма- латкі таксама з адтулінай для насаджвання на драўляную ручку. Нажніцы былі ручной прыладай для рэзання і стрыжкі. На познесярэдне- вяковых помніках знойдзены і спружынныя, і шарнірныя нажніцы. Спружынныя ўяўлялі сабой два клінападобныя нажы, злучаныя дугападобнай пласцінай. Яны часцей сустракаюцца на сельскіх паселішчах і больш вядомы пад назвай «авечых». У археалагічных калекцыях пераважаюць шарнірныя нажніцы. Ножападобныя іх клінкі на процілеглых канцах маюць кольцы для пальцаў рукі, а на месцы перакрыжавання злучаліся шарнірам. Канструкцыйна і па форме яны падзяляліся на кравецкія, гарбарныя, кнотавыя, для рэзкі мета- лаў і інш. У залежнасці ад прызначэння мелі розную даўжыню лёзаў і ручак, а таксама памеры кольцаў для пальцаў рукі. Некаторыя экземпляры, на- прыклад нажніцы з Рэчыцы (мал. 160:9), акрамя арнаментальных узораў па- значаны клеймамі. У згаданым экземпляры кляймо нанесена ў выглядзе ра- монка побач з паўмесяцам. Металаграфічны аналіз 14 нажніц з розных пунктаў Беларусі паказаў, што тэхналогія вырабу была неаднолькавая. Найбольш высокая тэхналогія — наварка стальной рабочай часткі на жалезныя асновы лёзаў — даволі часта выкарыстоўвалася пры вырабе і шарнірных, і спружынных нажніц. Але ня- рэдка сустракаюцца цэментаваныя лёзы, прычым хіміка-тэрмічная апра- цоўка іх не заўсёды праведзена належным чынам, таму што насычэнне ме- талу вугляродам адбылося нераўнамерна, асобнымі зонамі. Некаторыя эк- земпляры з Віцебска, Слуцка, Ліды прайшлі загартоўку, у выніку чаго сталь- ныя рабочыя часткі набылі адпаведную цвёрдасць. Аднак ёсць нажніцы, зробленыя з металу з нізкім утрыманнем вугляродў і нераўнамерным яго размеркаваннем, які не мог прыняць структуры загартоўкі. 258
Сярпы — рэжучыя прылады працы для жніва збожжавых культур — па- ступова набылі памеры і форму, вельмі блізкія да сучасных. Знойдзены пры раскопках і гарадоў, і сельскіх паселішчаў. Фрагментарнасць знаходак не дазваляе прасачыць тыпалагічныя змены формы сярпоў за перыяд з XIV па XVIII ст., але параўнаўчы аналіз гэтых прылад з аналагічнымі рэчамі стара- жытнарускага перыяду дазваляе меркаваць, што выпрацаваная тады апты- мальная форма сярпа з XI ст. амаль не змянялася (Колчнн, 1953. С. 97). Цікава адзначыць, што не заўсёды на рабочых краях сярпоў маюцца насечкі. Неправамерна сцвярджаць, што яны знішчаны карозіяй, бо іншы раз, на- прыклад у экземпляры з Мінска, насечкі добра захаваліся. 3 улікам вынікаў металаграфічнага вывучэння сярпоў познефеадальнага перыяду з Беларусі і цэнтральнаеўрапейскіх краін можна прыйсці да высновы, што нярэдка яны рабіліся цалкам са сталі і нават з жалеза, а ў такім выпадку рэжучы край прылады падвяргаўся наклёпу. Аднак вырабляліся сярпы і па дасканалых схемах, пры якіх аснова ляза заставалася вязкай, а рэжучы край або пра- ходзіў цэментацыю, або наварку стальной паласы з наступнай тэрмічнай апрацоўкай (РІеіпег, 1991. 3. 256). У адным экземпляры з селішча Чэрнічы на рабочай частцы ляза назіраецца своеасаблівая паласатасць, якая ўтва- ралася шляхам наваркі палосак сталі з рознай канцэнтрацыяй вугляроду (Гурын, 1986. С. 70). Косы выкарыстоўваліся для скошвання травы і збожжавых культур. На змену косам-гарбушам з XV ст. прыйшлі косы з доўгім палатном (лязом) і драўляным кассём, на сярэдзіне якога мацавалася ручка. На жаль, цэлыя косы трапляюцца рэдка, таму гаварыць аб даўжыні ляза можна толькі прыб- лізна. Напэўна, касец мог выбраць касу патрэбнай даўжыні, якая б падыхо- дзіла да яго фізічных здольнасцей. Звычайна даўжыня ляза была 50—60 см, шырыня каля 45 мм. Для мацавання на кассё косы мелі шып. Для паве- лічэння трываласці ляза рабілі рабро на спіцы, што дазваляла адкоўваць больш тонкае лязо, не зніжаючы яго пругкасці. Вязкасць асновы ляза з улікам эксплуатацыйных асаблівасцей прылады працы вымагала належнай цвёрдасці рэжучага краю, які іншы раз наварваўся або цэментаваўся, як у косах з Мінска і Віцебска. Рабіліся косы і з псеўдапакетнага шматпалоснага металу (Слуцк, Маскавічы), а то і проста з жалеза з нізкім утрыманнем і не- раўнамерным размеркаваннем вугляроду (Рэчыца, Браслаў). Вытворчасць кос была працаёмкай і, маючы на ўвазе вялікія памеры ляза прадмета, пат- рабавала ад каваля адпаведнага валодання тэхналагічнымі прыёмамі і наяўнасці абсталявання, а таксама інструментарыя. Так, раўнамерны нагрэў нарыхтоўкі мог быць забяспечаны толькі ў вялікім горане з магутнай падачай паветра. Тэрмічная апрацоўка прадугледжвала мяккую загартоўку касы пры ахалоджванні нагрэтага вырабу ў спецыяльных вадкасцях. Прычым тронка- вая частка не апускалася ў вадкасць, каб захаваць вязкую структуру. Правільны рэжым загартоўкі прадухіляў крохкасць металу, што было вельмі важна для такіх прылад працы, як косы. Матыкі служылі для ручной апрацоўкі глебы і вырабляліся розных паме- раў і тыпаў. Калі на раннім этапе (XIV—XV стст.) матыкі мелі невялікую масу (Маскавічы, Віцебск) і былі знешнім выглядам падобныя на цёслы, то познія экземпляры ўражваюць сваімі памерамі. Напрыклад, даследаваная намі ма- тыка з Заслаўя (мал. 158:7) мае вышыню 22 см, шырыня рабочай часткі ляза дасягае 15 см, ды і таўшчыня ляза каля 7 мм. На макраструктуры рабочай часткі ляза выяўлены рысы шматпалоснага псеўдапакетнага металу. Уліч- 259
ваючы параметры і тэхналогію вырабу гэтай матыкі, варта было б пераглед- зець яе датыроўку. На ўсёй тэрыторыі Беларусі ў познефеадальны час бы- тавалі матыкі трапецападобнай і трохвугольнай формы, а ў паўднёвых раё- нах таксама авальнай формы. На падставе металаграфічнага вывучэння матык ранняга перыяду можна меркаваць, што і ў позні час аналагічныя прылады працы рабіліся па простай тэхналогіі — адкоўваліся з жалеза і сталі без дадатковых аперацый і складаных прыёмаў металаапрацоўкі. Шылы — колючыя прылады працы — былі шырока распаўсюджаны ў XIV—XVIII стст. і адносяцца да універсальнага інструменту. Форма, якая ус- талявалася яшчэ з эпохі жалезнага веку, уяўляла сабой жалезны стрыжань, адзін канец якога меў круглую ў сячэнні форму, а другі — прамавугольную або квадратную для насаджвання драўлянага тронка. Звычайна рабіліся па простай тэхналогіі, хоць сустракаюцца цэментаваныя і загартаваныя. Крэсівы — жалезныя прылады для высякання іскраў з крэменю. Часта сустракаюцца пры раскопках познесярэдневяковых паселішчаў і гарадоў, а таксама замкаў. Часцей за ўсё мелі авальную форму з двума рабочымі лё- замі або прамавугольную з закругленымі вугламі. Існавалі і іншыя, нават індывідуальныя формы. Напрыклад, крэсіва з Мсціслава з аднаго боку мае абаранкападобную форму з патончаным і фігурна загнутым канцом, а з дру- гога — выканана ў выглядзе завостранай лапатачкі. Даўжыня крэсіваў вага- ецца ад 6,5 см (Слуцк, Крэва) да 12 см (Крычаў, Віцебск), шырыня — звы- чайна 2—3 см. Некаторыя экземпляры авальнага тыпу выцягнутай формы маюць адтуліны па баках цэнтральнай поласці, іншыя — дзірку на адным з канцоў для прывязвання да пояса. Металаграфічныя даследаванні сямі крэсіваў з розных пунктаў Беларусі вы- явілі метал рознай структуры. Экземпляры з Віцебска і Ліды жалезныя. Прычым у адным з іх у метале бачны ўключэнні злучэнняў азоту з жалезам (нітрыды) у выглядзе дробнаігольчатай фазы (Ліда, замак). Фігурнае крэсіва з Мсціслава на рабочым краі мае навугляроджаны ўчастак, які хутчэй за ўсё з’яўляецца вынікам стальной наваркі і наступнай загартоўкі. Адзначым, што наварка сталі на рабо- чыя часткі крэсіваў была ў XIV—XVI стст. даволі частай з’явай ва ўсходняй Літве (Віапкііз, 1974. 8. 70). Нярэдка крэсівы рабіліся цалкам са сталі і падвяргаліся тэрмаапрацоўцы (Крэва), што забяспечвала ім важныя ўласцівасці, неабходныя для атрымання добрай іскры. Не выключалася тэхналогія цэментацыі рабочых паверхняў крэсіваў, якая дазваляла атрымліваць якасныя вырабы гэтай катэго- рыі, асабліва пры абавязковай загартоўцы. Некаторыя крэсівы пры загартоўцы ахалоджваліся ў вадзе нізкай тэмпературы і набывалі вельмі высокую цвёр- дасць, што паляпшала іх эксплуатацыйныя ўласцівасці, а крохкасць гэтага віда прылад не прыносіла адмоўных вынікаў. 2.1.3. ПРЫЛАДЫ ПРАЦЫ I ПОБЫТАВЫЯ РЭЧЫ. АСАРТЫМЕНТ, ТЫПАЛОГІЯ, ХРАНАЛОГІЯ Асноўнай крыніцай па вывучэнню кавальскіх вырабаў з’яўляецца археа- лагічны матэрыял, сабраны беларускімі археолагамі пры даследаванні помнікаў самых розных тыпаў. Вялікія і досыць разнастайныя калекцыі знаходак хоць і не заўсёды поўна, але дазваляюць асвятліць пытанні асартыменту, тыпалогіі і хра- налогіі прадукцыі сярэдневяковых майстроў. Важную дадатковую інфармацыю даюць пісьмовыя дакументы таго часу, а таксама іканаграфічны матэрыял. Паводле асартыменту ўсе вырабы падзяляюцца на некалькі вялікіх груп. 260
Рамесныя інструменты Сякеры (мал. 162:1—11). За аснову класіфікацыі ўзятыя прынцыпы, рас- працаваныя Б. А. Колчыным (Колчнн, 1959. С. 25—29) і А. М. Кірпічнікавым (Кнр- пнчннков, 1966, вып. 2. С. 26—46). Па такіх зыходных прынцыпах, як форма ляза і суадносіны яго шырыні да агульнай даўжыні прылады, усе вядомыя вырабы належаць да катэгорый шырокалязовых кпінападобных і шырокаля- зовых лопасных. Па форме абуховай часткі вылучаюцца два аддзелы: з ак- руглай абуховай часткай і са сплюшчанай (адпаведна аддзелы А і Б). Далей, па дэталях афармлення абуха вызначаюцца канкрэтныя тыпы. Тып I прадстаўлены сякерамі аддзела А з парай мысападобных адрост- каў у вонкавай частцы абуха, амаль круглай правушнай адтулінай і адцягну- тым да тапарышча лязом (мал. 162:6). Гэтыя прылады аналагічныя тыпу IV А па Кірпічнікаву (Кнрпнчннков, 1966, вып. 2. С. 37). Гэтая форма мае заходняе паходжанне. У XII—XIII стст. такія сякеры былі шырока распаўсюджаны ў Беларусі (Ляўданскі, 1928. С. 16, 32, 37), Усходняй Прыбалтыцы і Польшчы. Матэрыялы з могільнікаў сведчаць, што ў некаторых раёнах Беларусі яны не выходзілі з ужытку да самага XVI ст. (Бгокіеууісг, 1885). Гэтыя сякеры маглі выкарыстоўваць і як прылады працы, і як баявыя. Прынцыповых змен іх формы не назіраецца на працягу некалькіх стагоддзяў (XII—XVI). Ана- лагічныя нашым рэчы XIV—XVI стст. вядомы з раскопак у Літве. Тып II аб’ядноўвае сякеры з пляскатымі абухамі і шырокімі лопаснымі лё- замі (мал. 162:5). Правушная адтуліна ў іх мае форму эліпса з усечанай верхняй часткай. Корпус крыху выгнуты ўнутр, што прасочваецца па яго вон- кавай грані. Шырыня лёзаў сякер гэтага тыпу перавышае палову — трэцюю частку агульнай даўжыні прылады. Іх вастрыі значна ўрэзаны да рукаяці. Та- кая асаблівасць формы ляза дазваляла сякерай на толькі сячы, але і рэзаць. Гэтая акалічнасць дае падставы меркаваць, што яны выкарыстоўваліся і ў якасці зброі. Не выключана генетычная сувязь дадзенага тыпу з папярэднім, на што ўказвае блізкасць формаў, а таксама іх храналагічная пераемнасць: тып II уваходзіць ва ўжытак у XV—XVI стст. Менавіта ў межах гэтага перыяду сякеры пацяжэлі, а абухі сталі больш пляскатымі. Тып III. Верагодна, у той самы час у побыце з’явіліся і пацяжэлыя формы шырокалязовых лопасных сякер з прамым лязом і крыху меншай выемкай. Шырыня ляза ў іх больш паловы даўжыні ўсёй прылады, абух трубкападоб- ны, без ніякіх выступаў, звычайна сплошчаны зверху. Аднак сустракаюцца экземпляры і з акруглай вонкавай часткай абуха (мал. 162:8). Вонкавая грань корпуса, як правіла, прамая. Вытворчае прызначэнне такіх сякер не выклікае сумнення і, хутчэй за ўсё, яно абмяжоўвалася простымі аперацыямі — бу- даўніцтва, нарыхтоўка лесу. У матэрыялах IX—XIII стст. сякер такой формы няма. Блізкія аналогіі з’яўляюцца ў пазнейшы час, напрыклад ва Усходняй Літве. Відаць, гэты тып характэрны выкпючна для позняга сярэднявечча, бо і пазней выкарыстоўваліся розныя мадыфікацыі цяжкіх рабочых сякер з іншымі характэрнымі рысамі. Тып IV уключае ўзоры пацяжэлых вытворчых сякер з лопаснымі лёзамі, якія рэзка адыходзяць ад тапарышча (мал. 162:7, 3). Шырыня ляза блізкая даўжыні прылады. На ўнутраным краі звычайна ёсць бародка, утвораная не- глыбокім прарэзам. Абух рэзка сплошчаны, часта крыху падоўжаны ў бок рукаяці. Пры невялікіх памерах гэтыя сякеры досыць масіўныя. Прызна- чаліся яны для працаёмкіх і грубых аперацый. Найбольш яскравы ўзор (мал. 261
162:7) датуецца XVIII ст., хоць храналагічныя рамкі распаўсюджання такіх вырабаў значна шырэйшыя. Не выкпючана, што тып IV у XVII—XVIII стст. з’яўляўся раннім варыянтам сучаснай рабочай сякеры. Вельмі блізкія ана- логіі гэтаму тыпу вядомы ў Паўночнай Літве сярод матэрыялаў XVI—XVII стст. У напластаваннях XVII ст. выяўлены шырокалязовыя сякеры з пляскатым абу- хом, якія можна вылучыць у варыянт Атыпу IV. Тып V рэпрэзентуюць вузкалязовыя сякеры аддзела Б (мал. 162:9, 10, 11). Шырыня ляза ў сярэднім менш паловы даўжыні вырабаў. Звычайна ёсць нязначны выем з унутранага боку і плаўна пашыраецца да нізу. Абух мае форму трубкі з рэзкім сплашчэннем вонкавай часткі. Як правіла, ён крыху выцягнуты ў бок тапарышча. Вонкавая грань корпуса блізкая да прамой. Дыяпазон распаўсюджання ў асноўным абмяжоўваецца XVI—XVII стст. Ся- керы такога тыпу, магчыма, бяруць пачатак яшчэ ў XII—XIII стст. Ідэнтычныя ж вырабы з'яўляюцца пазней (не раней сплашчэння абуха ў XV—XVI стст.), добра вядомыя сярод матэрыялаў Прыбалтыкі XVI ст. Маючы на ўвазе вялікія памеры (даўжыня 19—23 см) і масіўнасць абуха, такія прылады трэба было б лічыць рабочымі, але менавіта гэтую форму мелі ў XVI—XVII стст. і шмат якія баявыя сякеры. Адна з вялікапамерных сякер са слоя XV ст. Заслаўя мела кляймо на па- верхні ляза (мал. 161:1). Шырокалязовыя клінападобныя сякеры (мал. 162: 1,2) сустракаюцца даволі рэдка. Іх лёзы плаўна пашыраюцца ў абодва бакі і крыху перавышаюць палову агульнай даўжыні прылады. Па форме абуха належаць да тыпу I. Гэта масіўныя сякеры, прызначаныя для цяслярскай працы і лесапавалу. На гравюрах XVII ст. можна бачыць, як менавіта такімі сякерамі рубяць лес. Храналагічны дыяпазон падобных прылад вызначаецца XVI—XVIII стст. Індывідуальная форма характэрна для невялікай сякеркі з выцягнутым у бок тапарышча ўтулкападобным абухом і шырокім, плаўна адыходзячым унутр лязом. Вонкавая грань яго корпуса прамая і перпендыкулярная ўтулцы. Ана- лагічныя вырабы вядомы па матэрыялах Чэхаславакіі (XIII ст.) і Венгрыі (XIV—XVI стст.). Падобныя формы знойдзены таксама ў могільніках заход- няй Літвы XIV—XVI стст. Такім чынам, дадзеная класіфікацыя сякер позняга сярэднявечча ў цэ- лым дазваляе прасачыць асноўныя накірункі эвалюцыі формаў гэтай прылады працы. Можна канстатаваць, што з XV—XVI стст. дамінуе сплошчаны абух, павялічваюцца памеры сякер, разам са спрашчэннем формаў захоўваецца разнастайнасць тыпаў прылад. Большасць сякер досыць масіўныя, што пры адпаведнай форме з’яўляецца паказчыкам іх вытворчага прызначэння. Долаты. Сярод знойдзеных цэльнаметалічных долатаў утульчатых ня- ма. Усе яны аднатыпныя (мал. 163:18); металічны чатырохгранны стрыжань на адным канцы мае лязо, утворанае касым зрэзам стрыжня, а на другім — абух. Даўжыня прылад вагаецца ў межах 14,5—26 см, шырыня лёзаў— 1—2 см. Адсутнасць утульчатых долатаў, пэўна, чыста выпадковая, бо ў XVI—XVII стст. у Маскоўскай дзяржаве яны былі распаўсюджаны досыць шырока. У цэлым, долаты позняга сярэднявечча Беларусі ідэнтычныя такім прыладам з пом- нікаў сумежных тэрыторый. Яны, несумненна, былі тады пануючым тыпам. Высветліць удзельную вагу ўтульчатых долатаў, як і магчымыя лакальныя іх адрозненні, немагчыма з прычыны недастатковасці рэчавага матэрыялу. Стамескі. Ад долатаў яны адрозніваюцца пляскатай рабочай часткай і вострым вуглом заточкі (імі можна рэзаць дрэва). Знойдзеныя прылады не- шматлікія і блізкія па форме: прамавугольная рабочая частка шырынёй 2,2— 262
2,6 см і таўшчынёй 0,6 см заточана пад вострым вуглом, калодачка для драў- лянай ручкі можа быць аддзелена ад шыйкі акруглым упорам. Вядомыя зна- ходкі датуюцца XVII—XVIII стст. Свердлы. Сярод археалагічных знаходак выяўленыя свердлы па дрэве, усе спіральныя (мал. 163: 1—5). Гэта металічны стрыжань, прамавугольны ці акруглы ў сячэнні, з утулкай для драўлянай ручкі і спіраллю з вострай рэжу- чай гранню ў ніжняй частцы. У большасці выпадкаў спіраль мае ўсяго адзін- два абароты. Такія прылады добра вядомы па матэрыялах XI—XIII стст. Ча- сам спіраль займае палову і больш даўжыні стрыжня і налічвае 6 ці 8 абаро- таў. Магчыма, гэта адрозная рыса свердлаў позняга сярэднявечча (свердзел з Крэва дакладна датаваны XVII ст.). Тып з вялікай колькасцю абаротаў існаваў і ў XIX—XX стст. Адметны выгляд маюць два свярдзёлкі з Чачэрска. Іх даўжыня 10 см, а замест утулкі для ручкі верхні канец проста загнуты. Гэ- тыя прылады, верагодна, прызначаныя для свідравання мякчэйшага за дрэ- ва матэрыялу. Даўжыня астатніх вырабаў 10,5—26,5 см, дыяметр спіралі — 0,6—2 см. Адсутнасць пёрападобных свердлаў сярод сабраных матэрыялаў нельга лічыць сведчаннем таго, што яны не выкарыстоўваліся ў сярэднявеччы, тым больш што ў XIX ст. гэты тып добра вядомы ў Беларусі і Польшчы. Скоблі (мал. 158:6; 163:11). Гэта прылады працы цесляра, прызначаныя для стругання. Скоблі ўяўляюць сабой дугападобнае лязо-нож з дзвюма папяроч- нымі ручкамі. Выяўленыя ў выніку раскопак на тэрыторыі Беларусі скоблі XV— XVII стст. ніякіх значных адрозненняў ад вырабаў папярэдняга часу не маюць. Тып /уключае прылады для апрацоўкі ўвагнутых паверхняў. Даўжыня ча- рашкоў 6—15 см, адлегласць паміж імі 7,5—11 см, шырыня палатна ляза — 3,5—4 см. Такія скоблі распаўсюджаны былі найбольш шырока: імі здымалі кару, выраблялі бочкі, ночвы, чаўны і інш. У той самай форме захаваліся да XX ст. Тып II. Там, дзе немагчыма было справіцца звычайнымі скоблямі, кары- сталіся аднаручнымі, у якіх рабочая частка загнута ў форме кольца і абодва чарашкі ўваходзяць у адну ручку. У археалагічных знаходках гэты тып дату- ецца XVI—XVII стст. Вядома, што аднаручныя скоблі выкарыстоўваліся для вырабу вулляў і рознага дробнага начыння ўжо ў X—XIII стст. і без асаблівых змен дажылі да нашага часу. Цясло (мал. 163:19). Знойдзена ў слоі XVI ст. на пасадзе ў Заслаўі. Яно масіўнае з правушынай, прызначалася для даўблення выемаў у ночвах, вы- рэзвання прадольных пазоў і жалабоў. Даўжыня цясла 17,3 см, шырыня ляза 5,7 см, глыбіня выгіну 1,4 см. Рабочымі прыладамі з’яўляюцца і некаторыя віды нажоў, што выкары- стоўваліся для вытворчых патрэб. Спецыяльных нажоў сабрана няшмат, затое яны надзвычай разнастайныя па форме. Несумненна, функцыяналь- нае прызначэнне ў значнай ступені абумоўлівала форму, памеры, канструк- цыю прылад. Па фармальна-канструкцыйных асаблівасцях, а менавіта па суадносінах агульнай даўжыні нажа і чаранка, сячэнню ляза, форме спінкі нажа і вастрыя ляза, а таксама па знаходжанню спінкі нажа адносна яго ча- ранка, спецыяльныя нажы падзяляюцца на некалькі катэгорый. I катэгорыя прадстаўлена нажамі для разьбы па дрэве. Спінкі іх выгну- тыя, само лязо адыходзіць ніжэй восі чаранка. Памеры іх 14—18 см у даўжы- ню. Суадносіны даўжыні чаранка да агульнай даўжыні прылады 1:3. Таўшчы- ня спінак 0,3—0,4 см. Звычайна лёзы такіх нажоў моцна спрацаваны. 263
II катэгорыя аб’ядноўвае нажы для раскроя (ці абутковыя). Знойдзена дзве такія прылады, чарашковыя, з плаўна закручанымі ўніз тонкімі (0,1 см) лёзамі. Вастрыі скруглены. Крохкасць гэтых нажоў выкпючае ўсялякую маг- чымасць апрацоўкі якіх-небудзь цвёрдых матэрыялаў і падкрэслівае адзінае прызначэнне прылад — працу са скурай і г. д. Прыладай для патрашэння рыбы трэба лічыць вялікі нож XVII ст. з шы- рокім тонкім лязом і тронкам на кпёпках; ён быў знойдзены разам з лускай рыбы (Трусаў, Краўцэвіч, Сагановіч, 1987. С. 76). Да камбініраваных універсальных прылад працы адносяцца цвікадзёры. Цвікадзёр-малаток (мал. 163:20) паходзіць са слоя XV—XVI стст. Заслаўя і таксама адносіцца да універсальных прылад працы. Вышыня галоўкі 15,6 см, памеры байка 4x3,1 см, шырыня наска для выцягвання цвікоў 5 см, даўжыня проразі 4,8 см, адтуліна для рукаяці авальная і мае памеры 2,75x2,5 см. Замест кліна ў драўляную рукаяць забіваўся кароткі цвік. На Менцы ў слоі XVI ст. знойдзены невялікі малаток-цвікадзёр з суцэльнаметалічнай рукаяццю і бу- раўчыкам на канцы. Іголкі і шылы (мал. 71:1—3). Іголкі і шылы — прылады краўцоў, шаўцоў і рымараў, якія, апроча таго, шырока выкарыстоўваліся ў побыце. Іголкі — тонкія металічныя стрыжні, круглыя ў сячэнні, з аднаго канца завостраныя, з другога маюць вушкі для ніткі. Самыя раннія вырабы гэтага тыпу на тэрыто- рыі Беларусі датуюцца раннім жалезным векам. Іголак перыяду сярэднявеч- ча знойдзена няшмат. Памеры (даўжыня 7,5 см, дыяметр 0,3 см) і канструк- цыйныя асаблівасці (адсутнасць раўчука для ніткі каля вушка) даюць пад- ставу адносіць некаторыя з іх да прылад працы рымара ці шаўца. Іх можна аднесці да тыпу II па Б. А. Колчыну. Знешне яны практычна нічым не ад- розніваюцца ад сучасных. Меншыя памеры (напрыкпад, даўжынёй 4,1 см і дыяметрам 0,1 см), а таксама раўчук каля вушка характэрны для швейных іголак тыпу I са старажытнага Ноўгарада. Шыла — універсальная прылада для праколвання адтулін (мал. 164:11). Самымі старажытнымі ў Беларусі лічацца шылы з познезарубінецкіх помнікаў. Сярэдневяковыя вырабы падзяляюцца на тры тыпы: I — з круглай у сячэнні рабочай часткай, II — з квадратнай, III — з ромбападобнай. Ча- рашкі шылаў звычайна гранёныя, каб лепш трымаліся драўляныя ці касця- ныя тронкі. Даўжыня іх рабочых частак вагаецца ў межах 5,5—7,5 см, дыя- метр сячэння (каля асновы) у круглых — 0,6 см, у квадратных — 0,3x0,5 см, у рамбічных — 0,3x0,5—0,7x0,8 см. Форма гэтай прылады вызначаецца стабільнасцю на працягу ўсяго сярэднявечча. Так, аналагічныя шылы суст- ракаліся ўжо ў доўгіх курганах крывічоў і ў старажытным Гродна. Не выклю- чана, што некаторыя з мяркуемых шылаў з упорам на самай справе маглі выкарыстоўвацца як бранебойныя наканечнікі стрэл. Кельні служылі прыладамі мулярам. Іх знаходкі вельмі рэдкія. У Беларусі знойдзены будаўнічыя кельні XV—XVI стст. Яны выкаваныя з цэльных ка- валкаў жалеза і па форме блізкія да сучасных. Адзінае адрозненне ў тым, што ў старажытных прылад прыступкавы выгін трапляе на саму пласціну, а ў сучасных выгінаецца чарашок. Таўшчыня пласціны — 0,2—0,3 см, агульная даўжыня інструментаў — 24—24,1 см. Інструменты слесара і ювеліра прадстаўлены абцугамі, адвёрткай, на- пільнікам, малаткамі, пінцэтамі, нажніцамі (мал. 71; 163). Памеры абцугоў невялікія (агульная даўжыня — 16—17,5 см). Цалкам захаваліся толькі тры экземпляры: з пляскатымі масіўнымі рабочымі часткамі (XVII—XVIII стст.) і 264
крычнага тыпу (XV—XVI стст.). Не выклікае сумненняў прыналежнасць ювеліру абцугоў-ціскоў з тонкімі, крыху выцягнутымі губамі і унікальнага экземпляра з замкнутымі, як у нажніцаў, кольцамі на канцах ручак. Цэльнажалезная ад- вёртка з фігурна аформленай у выглядзе рагоў барана верхняй часткай да- туецца канцом XVII—XVIII ст. і, магчыма, мае дачыненне да вайсковай сферы, бо ў канструкцыю замкоў агнястрэльнай зброі ўжо з XVI ст. уваходзілі вінты на разьбе. У літаратуры блізкіх аналогій няма. Напільнік (мал. 163:10) выяўлены ў слоі XVIII ст. Заслаўя. Ён мае ўступ для драўлянай рукаяці. Малаточак са слоя XV—XVI стст. для апрацоўкі ювелірных вырабаў па- ходзіць з феадальнай сядзібы Лучна (мал. 71:13). Малаток з суцэльнаме- талічнай рукаяццю выяўлены ў Віцебску (мал. 158:4). Пінцэты (мал. 163:12,13, 14) па форме рабочай часткі падзяляюцца на два тыпы: I — з пляскатымі губамі; II — з Г-падобнымі, загнутымі ўнутр пад пра- мым вуглом. У пазнейшых прылад першага тыпу канцы маюць формы лапа- тачак. Пінцэт у выглядзе ручных цісочкаў вядомы ў адзіным экземпляры (мал. 163:13). Кольца для фіксацыі не захавалася. Абодва тыпы сустра- каліся ў Беларусі і раней. Узор з лапаткападобнымі губамі не мае аналогій. Нажніцы. Гэтыя універсальныя прылады шырока выкарыстоўваліся як у побыце, так і ў рамёствах. У сярэдневяковай Еўропе існавала два тыпы наж- ніц — спружынныя і шарнірныя. Яны адрозніваліся па прынцыпе дзеяння: у першых лёзы былі злучаны дугападобнай пласцінай-спружынай і ёй жа пры- водзіліся ў дзеянне, у другіх яны змацаваны шарнірам. Спружынныя нажніцы яшчэ называлі авечымі. Знойдзеныя ў Беларусі спружынныя нажніцы датуюцца XV—XVII стст. Агульная даўжыня іх дасягае 23,5—22,4 см, даўжыня лёзаў — 11—10,5 см, дыяметр акруглых дуг — 6—4,5 см. Параўнанне іх з ранейшымі ўзорамі па- казвае, што памеры спружынных нажніцаў і суадносіны памераў іх асобных частак наўрад ці могуць служыць падставай для датыроўкі знаходак. Дастат- кова стабільнай асаблівасцю нажніц XIII—XVII стст. у параўнанні з пазнейшымі можна лічыць, пэўна, суадносіны даўжыні ляза і агульнай даўжыні нажніц — прыкпадна 1:2. Шмат для якіх сярэдневяковых вырабаў характэрна таксама аздабленне ў выглядзе шматразовай перакручанасці ручак ад ляза да дугі. Нажніцаў другога тыпу знойдзена значна больш. Іх ручкі завершаны авальнай скобай ці замкнутым кольцам. Агульная даўжыня вагаецца ў межах 5,5—13 см, шырыня ляза — 0,7—2,2 см. У Заслаўі нажніцы XVI—XVII стст. маюць даўжыню 11,8 м 10 см, XVIII ст. — 16,4 см (мал. 163:8,9). Ва Усходняй Еўропе шарнірныя нажніцы з'явіліся ў IX—X стст. Іх форма асабліва не змянілася да самага пачатку іх фабрычнай вытворчасці. Для XVI—XVIII стст. прасочваецца толькі некаторае павелічэнне памераў лёзаў і адносная стабільнасць замкнутых кольцаў на канцах ручак (больш раннія нажніцы, асабліва да XIII ст., часцей мелі скобы). Не выключана, што гэта звязана з ператварэннем універсальных раней нажніцаў у спецыялізаваную прыладу краўца, кушняра і інш. Апошнія сапраўды на падставе тэхналагічнай мэта- згоднасці мелі больш масіўныя лёзы і вялікія падоўжаныя кольцы ці скобы. Маючы на ўвазе гэтую прыкмету, прыладай краўца можна лічыць нажніцы з Брэста (XVI ст.), Лідскага замка (XVI ст.), Віцебска (XVII ст.) і, магчыма, з Гомеля, знойдзеныя ў пласце канца XVI — пачатку XVIII ст. У пласце XVI ст. знойдзена палова нажніцаў для рэзання бляхі. Блізкіх аналогій не выяўлена. 265
Сярод астатніх вядомых экземпляраў вылучыць спецыялізаваныя пры- лады немагчыма. У большасці яны маюць блізкія аналогіі ў сумежных тэры- торыях і датуюцца звычайна XVI—XVII стст. Дзве знаходкі адрозніваюцца тым, што іх ручкам нададзена вельмі пластычная, мастацкая форма. На нажніцах XVI ст. з Капыля ёсць кпяймо (мал. 161:2). Сельскагаспадарчыя і прамысловыя прылады Усе асноўныя віды сельскагаспадарчых прылад працы (саха, каса, серп, рыдлёўка, матыка) з’явіліся яшчэ ў першым тысячагоддзі н. э. Тады ж уста- ляваліся іх формы, якія амаль не мяняліся з цягам часу. Саха — галоўная прылада аратага на тэрыторыі Паўночна-Усходняй Еўро- пы (Беларусь, Літва, Латвія) перыяду сярэднявечча. Ей карысталіся да дру- гой трэці XX ст. У Беларусі сабрана невялікая калекцыя нарогаў (сашнікоў) XIV—XVIII стст. (мал. 71:7). Агульная даўжыня вырабаў складае 18,6—20 см, шырыня — 6,9—9 см, даўжыня трубы — 6,6—9 см. Па форме лопасці пры- лады XIII—XIV стст. падзяляюцца на два тыпы: I — нарогі з выяўленай асі- метрычнасцю рабочай часткі; II — наканечнікі з сіметрычнай лопасцю. Асі- метрычнасць канца лопасці дае падставы меркаваць, што гэта наканечнікі двухзубых сохаў. У познім сярэднявеччы двухзубыя прылады, верагодна, па- навалі на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага. Вядома, што ў Літве ў XVII ст. нарогі лічылі парамі. У Латвіі таксама шырока былі распаўсюджаны сохі з двума зубамі. Сярпы і косы. Існуе некалькі класіфікацый сярпоў і косзў. Найлепшай, на наш погляд, уяўляецца схема В. П. Левашовай. Яе перавага ў тым, што за зыходныя прыкметы прыняты размяшчэнне ручкі ў дачыненні да клінка, вышыня дугі ляза ў дачыненні да яе асновы, размяшчэнне вяршыні дугі ляза і круцізна яго выгіну. Частка нашых сярпоў не паддаецца вызначэнню, а ас- татнія маюць прыкметы так званага руска-літоўскага тыпу: вугал паміж руч- кай і клінком блізкі да прамога, вышыня дугі ляза складае 1/3 яго асновы, а вяршыня гэтай дугі знаходзіцца насупраць 1/3—1/4 даўжыні асновы (мал. 71:6; 164:1,5). На канцы лёзы ўтвараюць востры вугал з лініяй асновы. Такім чынам, характэрны для рэгіёна Беларусі ў раннім сярэднявеччы так званы руска-літоўскі тып сярпоў распаўсюджаны тут і ў наступны перыяд: найбольш позні выраб паходзіць з пласта XVI—XVII стст. Гродна (мал. 164:5). У калекцыі прылад для жніва ёсць цэлая каса. Яе клінок мае даўжыню 46 см, шырыню 5 см, таўшчыню спінкі 0,3—0,4 см. Канец чарашка перпендыкуляр- на загнуты для ўваходу ў бакавую сценку расшчэпа ручкі. Гэта так званая гарбуша, па сваіх прапорцыях яна блізкая да наўгародскага і сярэднерускага тыпаў і мае блізкія аналогіі ў наўгародскіх матэрыялах XIV—XV стст. Косы- літоўкі пачалі распаўсюджвацца ў гаспадарцы толькі ў XV—XVI стст. Рыдлёўкі ў сярэднявеччы мелі драўляны корпус і акаваную жалезам ра- бочую частку. Такімі яны дайшлі да XX ст., хоць яшчэ з даўняга часу сустра- каліся і цэльнаметалічныя. Апошнія выкарыстоўваліся не ў земляробстве, а ў металургіі. Саму акоўку ў народзе называлі заступам. Сярод знаходак у Беларусі вядома заступы XIV—XVIII стст. Яны закрывалі рабочую частку і ўнізе, і з бакоў (мал. 164:3,6,7). Вышыня гэтых вырабаў вагаецца ад 13 да 23 см, шырыня — ад 15 да 21 см. Часам акоўка закрывала лопасць толькі знізу. Гэты тып таксама знаходзіўся ва ўжытку з ранняга сярэднявечча, а магчыма, быў першапачатковым. Аднак падковападобныя акоўкі былі распаўсюджаны шы- 266
рэй, што пацвярджаецца шматлікімі археалагічнымі і этнаграфічнымі ана- логіямі. Да драўлянай часткі акоўкі мацаваліся цвікамі. У Віцебску знойдзена рыдлёўка ў пабудове XVI ст., якая мела жалезную акоўку ўсёй паверхні пра- цоўнай часткі (мал. 262). Матыкі мелі суцэльныя жалезныя наканечнікі і драўляную рукаяць. Два тыпы матык знойдзены пры раскопках картузіянскага манастыра ў Бярозе. Адна з матык XVIII ст. мае адтуліну для мацавання да драўлянай рукаяці ў адной плоскасці з рабочай часткай. Другая матыка, што датуецца канцом XVIII — першай паловай XIX ст., мае працоўную частку з утулкай, якая раз- мешчана перпендыкулярна драўлянай рукаяці (мал. 164:8,9). Рыбалоўныя прылады (мал. 71:4,5; 162:12—23). Жалезныя кручкі для лоўлі рыбы на тэрыторыі Беларусі вядомы з ранняга жалезнага веку. Ужо тады іх канструкцыя і форма былі блізкія да сучасных. На працягу многіх стагод- дзяў кручкі рабілі з квадратнага ці круглага жалезнага стрыжня, і яны харак- тарызаваліся надзвычайнай устойлівасцю формы. Распрацаваная В. А. Мальм класіфікацыя кручкоў для папярэдняга перыяду цалкам прыдатная і для по- зняга сярэднявечча (Мальм, 1956. С. 106—108). Па наяўнасці ці адсутнасці бародкі і спосабу мацавання з лескай кручкі падзяляюцца на чатыры тыпы. Сярод улічаных няма першага, самага прымі- тыўнага, тыпу. Чатыры экземпляры належаць да тыпу II: кручкі з бародкай і пляскатым у выглядзе лапатачкі канцом для мацавання з лескай (мал. 162:22). Наяўнасць лапатачкі наўрад ці можна лічыць храналагічнай прыкме- тай або паказчыкам нізкага ўзроўню матэрыяльнай культуры: такія кручкі, напрыклад, выкарыстоўваліся крыжаносцамі ў XV ст. Тып III — прылады без бародкі, з пятлёй замест лапатачкі (мал. 162:19,21). Вядомая па старажытна- рускіх і булгарскіх матэрыялах, гэтая форма з прычыны сваёй недасканаласці не мела шырокага распаўсюджання і, верагодна, да позняга сярэднявечча выйшла з ужытку. Тып IV самы шматлікі і прадстаўлены цалкам сучаснымі па сваёй форме кручкамі з бародкай і пяцелькай (мал. 162:12, 18, 20). Іх паме- ры мяняюцца ў залежнасці ад таго, для лоўлі якой рыбы яны прызначаліся: даўжыня цаўя ад 4,2 да 20 см, шырыня зева ад 1,5 да 4 і больш сантымет- раў. Увогуле і па асобных помніках выяўляецца такая заканамернасць, што кручкі з лапатачкай звычайна меншыя, а з пятлёй — большыя. Форма блешняў (мал. 162:13) таксама не мянялася на працягу многіх стагоддзяў: пласцінка ў выглядзе рыбкі мае ў ніжняй частцы кручок, а ў верх- няй — адтуліну для мацавання з лескай. ІНматлікія аналогіі сведчаць, што ў межах усходнееўрапейскага рэгіёна блешні практычна не мелі адрозненняў ні ў плане храналагічным, ні ў геаграфічным. На агульным фоне вылучаецца блешня XIV—XV стст. з Лідскага замка. Яна мае невялікія кольцы з дроту па баках пласцінкі (мал. 162:13). Астрогі яшчэ з папярэдняга перыяду падзяляліся па колькасці зубцоў на адна-, двух- і трохзубыя, а па спосабе мацавання да драўлянай ручкі на ўтуль- чатыя і чарашковыя. Лічыцца, што ў XI—XIII стст. пераважалі трохзубыя. Ся- род нашых астрогаў XIV—XVIII стст. ёсць толькі адна трохзубая (мал. 162:17) з Крычава і адна двухзубая з Мінска. Фрагментарная захэванасць астатніх перашкаджае вызначэнню іх тыпаў. Вядома, што адназубыя маглі і не выка- рыстоўвацца асобна, а складвацца і прыкручвацца да дрэва ў выглядзе складовых частак трохзубай. Зубцы зроблены з акруглых ці квадратных у сячэнні стрыжняў, канцы маюць бародку. 267
Бытавыя прылады Секачы, хатнія прылады, вядомы таксама толькі ў адзінкавых знаходках і датуюцца канцом XVII—XVIII ст. У Віцебску сякач знойдзены ў слоі XVII ст. на Верхнім замку (мал. 164:2). Нажы з’яўляюцца адной з самых распаўсюджаных знаходак прылад пра- цы на помніках эпохі сярэднявечча. Прынцыпы класіфікацыі нажоў распраца- ваныя Б. А. Колчыным для наўгародскіх матэрыялаў (Колчнн, 1959. С. 48— 56) і А. Е. Лявонцьевым для матэрыялаў Сарскага гарадзішча (Леонтьев, 1976. С. 33—45). У залежнасці ад функцыянальнага прызначэння нажы падзяляюцца на дзве вялікія групы: А — гаспадарча-універсальныя; Б — спецыяльныя. Група А самая шматлікая. Яна аб’ядноўвае нажы з прамой спінкай, клінападобным сячэннем ляза і з чаранковымі ці накладнымі тронкамі, змацаванымі 2—4 ме- талічнымі заклёпкамі. Вастрыі лёзаў у іх, як правіла, сіметрычныя ці закруг- леныя знізу (закругленыя зверху сустракаюцца рэдка). Такія нажы склада- юць 80—85% усіх знаходак гэтых прылад. Пры аналізе іх памераў і фар- мальных прыкмет выяўляюцца некаторыя храналагічныя адрозненні, а ме- навіта: 1. Калі ў XIV—XV стст. чаранковыя і накладныя тронкі ўжываліся прык- ладна ў роўнай ступені, то ў XVI—XVII стст. відавочна пераважаюць нажы з накладнымі тронкамі. Чаранкі ў гэты перыяд сустракаюцца толькі на сельскіх паселішчах. 2. У XVI—XVII стст. фіксуецца павелічэнне шырыні ляза і даўжыні чаран- ка гаспадарчых універсальных нажоў у параўнанні з перыядам XIV—XV стст. у сярэднім адпаведна да 1,6—1,7 і 6—6,5 см (у XIV—XV стст. яны былі роўныя 1,1—1,2 і 4—4,5 см), а таксама некаторае патаўшчэнне спінкі ляза. 3. Заўважана таксама, што ў XVII ст. накпадкі нажоў з накладнымі трон- камі звычайна вузейшыя за лёзы, чаго не было ў больш старажытных выра- баў. Даўжыня ляза і накладак тронак на працягу ўсяго разгледжанага перыя- ду ў сярэднім была раўная адпаведна 10—13 і 7—8 см. Аднак сустракаюцца экземпляры з падоўжанымі да 18 і больш сантыметраў лёзамі. Індывідуаль- ныя формы характарызуюцца доўгімі ў выглядзе свярдзёлка чаранкамі ці прафіляванымі шыйкамі паміж лёзамі і чаранком. Апошнія відавочна былі характэрныя для сталовых і раздзелачных нажоў XVI—XVII стст. з набор- нымі тронкамі (мал. 161:3—8). У сярэдневяковай Германіі такія ж былі рас- паўсюджаны ўжо ў XIV—XV стст., а ў Польшчы яны з’явіліся стагоддзем паз- ней. Падобныя нажы з Віцебска таго ж часу маюць змацаваныя заклёпкай медныя пласцінкі, якімі прыкрываліся накладкі з боку ляза. На віцебскіх эк- земплярах на аснове ляза выбіты клеймы (мал. 161:3,4,6—10). Аналогію ад- наму з іх удалося знайсці сярод нямецкіх матэрыялаў (БсЬвк, 1892. 8. 85— 86. Еід. 145, 161). Няма сумненняў, што гэта імпарт з Германіі. Калі для перыядаў XIV—XV і XVI—XVII стст. адрозненні ў памерах і асаб- лівасці форм відавочныя, то для XVIII ст. цяжка ўстанавіць характарыстыкі нажоў, адрозныя ад XVI—XVII стст. Падобна, яны набывалі ўжо цалкам су- часны выгляд. Спецыяльныя нажы разгледжаны сярод універсальных прылад працы. Асобна трэба выдзяліць сцізорыкі, якія з’явіліся на тэрыторыі Беларусі не пазней XI—XII стст. Пэўна, як і ў Літве, спачатку яны былі прывазнымі, а мяс- цовая іх вытворчасць пачынаецца некалькімі стагоддзямі пазней. Сцізорыкі 268
XVI—XVIII стст. (мал. 165:12—18) маюць ужо цалкам сучасную канструкцыю: металічная абойма пакрыта драўлянымі ці касцянымі накладкамі на заклёп- ках, а ў яе ўваходзіць прамое складное лязо. Даўжыня ручкі вагаецца ў ме- жах 6,5—11 см, даўжыня ляза 5—10 см. Ніякіх кольцаў ці петляў на канцы для прывязвання сцізорыкаў няма. Мяркуючы па месцах знаходжання сцізо- рыкаў, у сярэднія вякі яны былі распаўсюджаны сярод гарадскога насель- ніцтва, а таксама ў феадальных сядзібах. У цэлым нажы з познесярэдневяковых помнікаў Беларусі характарызуюцца тымі ж формамі і памерамі, што і сінхронныя нажы з сумежных тэрыторый. Гэта заканамерна, бо такія прылады — найбольш універсальныя, іх функцыянальнае прызначэнне мінімальна дапушчае лакальныя асаблівасці. Вывучэнне калекцыі нажоў пераканаўча засведчыла высокі ўзровень прафесійнага майстэрства бе- ларускіх кавалёў і нажоўшчыкаў, чыя прадукцыя адпавядала агульнаеўрапейскім стандартам. Пісьмовыя крыніцы разам з «кракаўскімі», «львоўскімі», «паненскі- мі» і іншымі нажамі называюць таксама і «менскія» (Вгйкпег, 1939. Т. 2. 3. 19— 20), г. зн. зробленыя ў Мінску або па ўзоры мінскіх. Відэльцы (мал. 165:1—11) у Беларусі ўвайшлі ў шырокі ўжытак не раней за XVI ст. Спачатку гэты была двухзубая прылада з чаранковай ручкай, якая паўтарала форму вілаў — адсюль і назва. Двухзубыя відэльцы былі важнай прыналежнасцю сталовых і паляўнічых камплектаў. Не выключана, што ра- ней функцыю відэльцаў у паходных умовах выконвалі так званыя «іглы» з кольцамі ўверсе, што сустракаюцца ў археалагічных матэрыялах IX—XIV стст. па ўсёй Усходняй Еўропе. Уласна ж індывідуальныя сталовыя відэльцы ўвайшлі ва ўжытак у Еўропе не пазней за XV ст.: у гэты час яны ўжо вядомыя ў Германіі. У Польшчы відэльцы сустракаюцца з сярэдзіны XV ст., шырока распаўсюджваюцца ў XVI ст. Пэўна тое ж адбывалася і ў Беларусі. У кожным разе, у XVII ст. сталовы набор з нажоў і відэльцаў нават у фальварках не быў рэдкасцю. Інвентары захавалі шматлікія згадкі пра «відэльцы ў дрэва асаджаныя» ((ЗІодег, 1896. 8. 118). У выніку раскопак гарадоў і замкаў Беларусі сабрана невялікая калекцыя цэлых двухзубых відэльцаў і іх фрагментаў. За рэдкім выключэннем, усе яны датуюцца XVII ст. Зубцы іх гранёныя і дасягаюць даўжыні 9 см. Паміж развіл- кай і ручкай, як правіла, ёсць прафіляваная шыйка (мал. 165:1,2,4,5,7,8,10). У часткі вырабаў тронкі насаджваліся на круглы стрыжнёвы чаранок, у астат- ніх тронак уяўляе сабой дзве накладкі, прымацаваныя заклёпкамі да плас- цінкавага чаранка. Незалежна ад матэрыялу (косць ці дрэва) вонкавы канец ручкі значна шырэйшы за ўнутраны. Знаходкі трох- і чатырохзубых відэльцаў адзінкавыя і датуюцца XVIII ст. Сярод знойдзеных ль/жах жалезныхзусім няшмат. Форма іх паўтарае форму драўляных і доўгі час яны былі рэдкімі. Жалезных лыжак раней XVII ст. не- вядома. 3 гэтага часу яны згадваюцца і па пісьмовых крыніцах ((ЗІодег, 1896. 8. 117). Жалезныя патэльні з’явіліся ў гарадскім побыце ў X ст. (Колчі/ін, 1959. С. 105). На тэрыторыі Беларусі ўлічана 2 цэлыя вырабы дыяметрам 25 і 22,5 см. Першы паходзіць са слаёў XIV—XVII стст. у Мсціславе, другі — з Ракава і датуецца XVIII ст. (мал. 165:19,20). Абедзве патэльні раскаваныя з жалезных пласцін і маюць таўшчыню сценак 0,2—0,3 см. Ад сучасных адрозніваюцца павольным пад’ёмам краёў, асабліва патэльня XIV—XVII стст. Прыборы для асвятлення ў археалагічным матэрыяле прадстаўлены двума відамі святцаў для лучыны і падсвечнікамі. Першыя без якіх-небудзь 269
канструкцыйных змен існавалі на тэрыторыі Усходняй Еўропы з эпохі сярэд- нявечча да самага XX ст. Пэўная эвалюцыя іх выявілася ў павелічэнні коль- касці лучын да дзвюх і трох. Яскравы прыклад такіх вырабаў — віцебскі свя- цец, які датуецца XV—XVI стст. (мал. 166:1). Усе археалагічна выяўленыя жалезныя падсвечнікі ўтулкавыя, аднараж- ковыя і маюць вельмі простую форму: прамы ці крыху выгнуты ўверх стры- жань адным канцом пераходзіць ва ўтулку, а другі завостраны для мацаван- ня ў шчыліне ў сцяне (мал. 166:2,4). Датуюцца яны XV—XVII стст. Відавочна, толькі выпадковасцю можна растлумачыць адсутнасць сярод археалагічных матэрыялаў двух- і трохражковых падсвечнікаў ды падсвечнікаў з іголкамі замест утулкі. Крэсівы (мал. 166:5—13) — прылады для высякання іскры з крэменю. Па форме вырабы XIII—XVIII стст. падзяляюцца на наступныя тыпы. Тып I. Калачападобныя крэсівы. Вядомы два варыянты гэтага тыпу — з язычком у сярэдзіне ўдарнага ляза і без яго. У нашай калекцыі пераважае першы варыянт (мал. 166:6). Даўжыня такіх крэсіваў 5—8 см, вышыня рэдка перавышае 3 см, а таўшчыня ляза роўная 0,4—0,5 см. Сярэдзіна ляза звы- чайна крыху патоўшчана, а вострыя канцы насупраць язычка плаўна выва- рочваюцца ўверх ці ўтвараюць кольцы. Мяркуючы па археалагічных матэрыялах, генетычна калачападобныя крэ- сівы бяруць пачатак з жалезнага веку (Поболь, 1979. С. 85. Мал. 54). Асаб- ліва шырока распаўсюджваюцца ў X—XII стст. Аднак калі ў Ноўгарадзе, па- водле Б. А. Колчына, у канцы XII ст. яны знікаюць (Колчнн, 1959. С. 101), то на тэрыторыі Беларусі застаюцца ва ўжытку і ў наступныя стагоддзі. Усе крэсівы гэтага тыпу маюць язычок. Без’язычковае знойдзена толькі адно і датуецца XVI—XVII стст (мал. 166:5). Наколькі шырока яны былі распаў- сюджаны ў познесярэдневяковы час, сказаць цяжка. Язычковыя ж выкары- стоўваліся да самага XX ст., змяніўшыся толькі ў памерах. Тып II. Авальныя крэсівы з двума лёзамі. Іх даўжыня 8,5—12 см, вышыня 2—3 см, шырыня ляза 0,7—0,9 см. Гэты тып быў шырока распаўсюджаны на абшарах Усходняй Еўропы ў XII—XIII стст. У Беларусі, як і ў Латвіі, выяўлены ў пазнейшых напластаваннях: лідскія датуюцца XIV—XV стст. (мал. 166:7,10), а гомельскі, чачэрскі і крычаўскія — не раней канца XIII ст. Іх асаблівасць — адсутнасць фігурных выразаў унутры і празмерная выцягнутасць бакоў, падоб- ных да рагоў. Адзін экземпляр мае невялікую адтуліну для вяроўкі (мал. 166:7). Тып III. Прамавугольныя з выразамі ўнутры ці без іх і з двума лёзамі (мал. 166:11,12). Паводле Б. А. Колчына, у Ноўгарадзе яны з’явіліся ў XIII ст. (Колчнн, 1959. С. 101). Верхняя храналагічная мяжа не ўстаноўлена. Большасць крэсіваў калекцыі датуецца XIV—XVI стст. Найбольш позняя знаходка — экземпляр з Крэўскага замка, які можна датаваць XVII ст. Гэты тып распаўсюджаны да сама- га XVII ст. таксама ў матэрыялах Маскоўскай дзяржавы і Польшчы. Даўжыня складае 6—13 см, вышыня — 2,5—3,5 см, шырыня ляза — 6—10 см. Тып IV. Санкападобныя крэсівы, блізкія па сваёй форме да калачападоб- ных язычковых, але адзін канец ляза коса зрэзаны, гарызантальна сплошча- ны і пашыраны. Такія вырабы вядомы ў Крычаве і Мсціславе. Датаваць іх цяжка. Мсціслаўскае паходзіць з верхніх слаёў і найхутчэй адносіцца да XVII ст. (мал. 166:8), крычаўскае ж — ранейшае. Увогуле гэта вельмі рэдкі тып, хоць арэал яго распаўсюджання шырокі — ад Волгі да Заходняй Еўропы. Позне- сярэдневяковыя крэсівы адрозніваліся ад раннесярэдневяковых толькі ад- сутнасцю арнаменту. 270
Тып V. Пласцінкавае крэсіва з прамавугольным корпусам і доўгімі, плаўна выгнутымі верхнімі канцамі (мал. 166:9). Вядома адзіная знаходка — у Кры- чаве ў слаях XIV—XVI стст. Яго даўжыня 6 см, вышыня 3 см, шырыня ляза 1,5 см. Блізкія аналогіі маюцца і ў Віцебску. Такім чынам, на тэрыторыі Беларусі ў перыяд позняга сярэднявечча пра- цягвалі існаваць практычна ўсе вядомыя ў сярэдневяковай Еўропе тыпы крэ- сіваў, а таксама былі распаўсюджаны іх індывідуальныя формы. Абутковыя падкоўкі— адна з самых масавых знаходак жалезных выра- баў пры раскопках познесярэдневяковых помнікаў. Спачатку разгледзім пытанне адносна часу з'яўлення металічных падко- вак. Арыентуючыся на наўгародскія матэрыялы, раннія формы падковак да- туюцца XIV ст. (Левко, 1984; Лысенко, 1974, Лысенко, 1985), часцей яны сустра- каюцца ў слаях канца XV—XVI ст. (Бубенько, спр. 758; Бубенько, спр. 817; Соболь, 1984; Трусаў, Краўцэвіч, Сагановіч, 1987). Аналіз іканаграфічных матэ- рыялаў дазваляе меркаваць, што да мяжы XV—XVI стст. падковак у Беларусі амаль не было. Гэтым часам можна датаваць падкоўкі Лідскага замка, Ста- рога замка ў Гродне, Мінска. Улічваючы асаблівасці формы і канструкцыі падковак, а менавіта спосаб мацавання да абцаса, форму аснавання і папярочнае сячэнне дугі (мал. 169: 14—21), вылучаюцца наступныя іх тыпы. Тып I аб’ядноўвае падкоўкі самых розных форм. Яны характарызуюцца высокай, пласцінкападобнай у профілі асновай, выгнутай у дугу па перымет- ры абцаса (мал. 169:17,18). Вышыня яе вагаецца ў межах 1—3 см, прычым максімальнай яна можа быць як на канцах дугі, так і ў цэнтры, а таўшчыня вагаецца ад 0,3 да 0,6 см. Такія падкоўкі мацаваліся трыма шыпамі, але, пэўна, не проста знізу абцаса, а ахопліваючы яго з бакоў. Асабліва пад- крэслім, што такія шыпавыя падкоўкі не толькі захоўвалі ад сцірання, але і мацавалі скураныя пласцінкі (абцаса) сваімі шыпамі да падэшвы. Такія падкоўкі паходзяць у асноўным з добра датаваных слаёў XV—XVI і XVI—XVII стст. (Гомель, Крычаў, Сураж, Мінск, Мсціслаў, Крэўскі, Лідскі, Мірскі замкі). Такія ж знойдзены ў Торуні, Літве, Латвіі. Час шырокага выкарыстання такіх падковак трэба абмяжоўваць XVI ст. Тып II прадстаўлены такімі ж дугападобнымі шыпавымі падкоўкамі, асно- ва якіх сплошчана гарызантальна і мае сячэнне прамавугольніка ці квадрата (мал. 169:14,16). Гэта самы распаўсюджаны тып падковак: да яго адносіцца больш за 60% беларускіх знаходак дадзенай катэгорыі вырабаў. У межах другога тыпу развіваліся самыя разнастайныя варыянты падковак: з круглай дугой, з рэзкімі выгінамі ў цэнтры і на канцах, і незвычайна вялікіх памераў — да 12 см даўжынёй і 8 см шырынёй, але ўсе яны мацаваліся шыпамі да аб- цаса знізу. Тып III аб’ядноўвае бесшыпныя падкоўкі, якія распаўсюджваюцца ў XVIII ст. (мал. 169:19,21). Конскія падковы (мал. 169:1—13) — гэта жалезныя прыстасаванні для абароны капыта жывёліны і для змяншэння слізкасці. Яны таксама мелі зна- чэнне для максімальнага выкарыстання сілы жывёлы. У Беларусі падковы з’явіліся не пазней за XI ст. Магчыма, з самага па- чатку яны існавалі ў некалькіх катэгорыях адначасова: у выглядзе паўкруга з адным пярэднім шыпам і 4—6 адтулінамі для цвікоў і ў форме дугі з па- доўжанымі канцамі, якая прылягала да ўсяго капыта, з шыпамі ці без іх. У Беларусі знаходкі першай катэгорыі адзінкавыя, напрыклад у Віцебску (Лев- 271
ко, 1984. С. 46. Мал. 28). Не выключана, што гэта найбольш старажытны ўзор конскіх падкоў. Раскопкі познесярэдневяковых помнікаў Беларусі далі вялікую калекцыю пад- коў другой катэгорыі. У аснову кпасіфікацыі былі пакпадзеныя наступныя прыкме- ты: спосаб мацавання падковы да капыта (колькасць цвікоў, наяўнасць канала для цвіка і адварота), наяўнасць шыпоў і іх характарыстыка (насавыя і пяткавыя, пас- таянныя і вінтавыя), форма вонкавай лініі дугі і памеры падковы. Форма падковы дае магчымасць вызначаць, для капыта якой нагі яна прызначапася — задняй ці пярэдняй, паколькі капыты пярэдніх ног коней больш круглыя, а задніх — вузей- шыя, выцягнутыя. У выніку вылучаны наступныя тыпы і варыянты падкоў. Тып I. Падковы без канала для цвіка і адварота, звычайна круглыя па форме, мацаваліся да капыта 4—6 цвікамі. Пасярэдзіне дуга моцна пашырана (да 4 см), а канцы яе звужаны. Варыянт А прадстаўлены гладкімі падковамі (без шыпоў) (мал. 169:11), варыянт Б — падковамі з пяткавымі шыпамі, якія патоўшчаны і загнуты ўверх канцамі дугі (мал. 169:13). Большасць падкоў гэтага тыпу маца- валіся да капыта яшчэ не спецыяльнымі цвікамі, а звычайнымі, бо адтуліны для іх акруглыя, не прыстасаваныя для абароны плешкі ад зносу. Храналагічныя рамкі падкоў гэтага тыпу вызначаюцца XIV—XV стст., хоць могуць быць пашыраны: дзве падковы тыпу I варыянта Б знойдзены ў слаях па- чатку XVI ст. у Крэўскім замку, адна — канца XVI ст. — у Мінску пры раскопках Дамініканскага касцёла, ды і ўзор варыянта А з Мірскага замка датуецца XVI ст. Тып II. Галоўная асаблівасць падкоў гэтага тыпу — наяўнасць канала для цвіка, што сведчыць пра ўдасканаленне іх мацавання да капыта: у канале хаваліся плешкі цвікоў і таму не сціраліся. Адварот, які з’явіўся на наску пад- ковы, таксама паляпшаў мацаванне, але больш абараняў капыта, находзячы на яго спераду. З’яўляецца шып на наску, шыпы сталі буйнейшымі, набылі больш выразныя абрысы. Па памерах і форме падковы тыпу II падзяляюцца на два варыянты: А — цэнтр дугі намнога шырэй яе канцоў (да 3 см) (мал. 169:10), Б — шырыня дугі ў цэнтры і на канцах аднолькавая, у сярэднім роўная 2,2—2,8 см (мал. 169:12). Падковы варыянта А былі распаўсюджаны ў XVI — першай палове XVII ст., Б — у другой палове XVII—XVIII ст. (верагодна, і пазней) практычна без змянення канструкцыі. Адзначым толькі пэўнае павелічэнне агульных памераў падкоў у XVII ст. Тып III. Галоўнае адрозненне ад тыпу II варыянта Б — наяўнасць вінтавых шыпоў, якія можна было здымаць. Гэта прынцыпова новае тэхнічнае рашэнне з’явілася, напэўна, не раней за канец XVII ст., а хутчэй за ўсё — у пачатку XVIII ст. (надзейна датаваных знаходак няма). У шырокі ўжытак падковы тыпу III увайшлі яшчэ пазней. У большасці знойдзеных падкоў шыпы выкручаны. Гэтым завяршаецца эвалюцыя канструкцыі і формы конскіх падкоў. Этна- графічныя матэрыялы XIX — пачатку XX ст. паказваюць, што паміж імі і ты- пам III няма практычнай розніцы. Сярод падкоў тыпаў II і III зрэдку сустракаюцца вырабы, у якіх няма кана- ла для цвіка. Вясковыя матэрыялы XIX—XX стст. даюць шмат такіх прыкла- даў. Не выключана, што гэтым адрознівалася вытворчасць падкоў у горадзе і ў вёсцы і ў часы сярэднявечча, бо для таго, каб зрабіць канал, патрабаваўся шэраг дадатковых тэхналагічных аперацый, якіх маглі не рабіць вясковыя кавалі. Мяркуючы па вывучанай калекцыі, у розныя часы сярэднявечча выкары- стоўвалася розная коўка пярэдніх і задніх ног коней. У XIV—XVI стст. пярэд- 272
ніх падкоў сустракаецца больш. Верагодна, каваць усе чатыры нагі каня ста- ла звычаем толькі са з’яўленнем сеткі брукаваных дарог. Зношаныя падковы служылі добрай сыравінай для вырабу дробных по- бытавых рэчаў — звычайна цвікоў (^азіехл/ісг, 1963. 3. 119), скобаў, прабояў і інш. У Мінску пры раскопках Дамініканскага касцёла знойдзены дзве вялікія скобы, якія ўяўляюць сабой падковы з раскляпанымі і выпрастанымі дугамі. Замкі і ключы (мал. 72; 167—168). Навясныя замкі канструкцыйна падзя- ляюцца на: 1) цыліндрычныя з дужкай, што ўсоўваецца, і разыходнымі спру- жынамі, 2) вырабы з адкідной паўкруглай дужкай (мал. 72:11—13; 167). Пры вызначэнні тыпаў першых зыходзім з класіфікацыі Б. А. Колчына (Колчнн, 1959. С. 78—86). Найбольш раннімі ў калекцыі з’яўляюцца замкі тыпу В. У Ноўгарадзе гэ- ты тып увайшоў ва ўжытак у канцы XII ст. і існаваў да пачатку XV ст. Ключы да такіх замкоў сустракаліся часцей. Ключы з Крычава і Лідскага замка ма- юць арыгінальныя мадыфікацыі. Тып Г (канец XIII — сярэдзіна XV ст.) прадстаўлены замком з Гродзен- скага замка са слаёў XIV — пачатку XV ст. і сямю ключамі. У XV ст. з’явіўся замок, у якога пры тым самым спружынным механізме цалкам па-новаму вырашалася форма: замест малога цыліндра ад канцоў вялікага корпуса адыходзілі выступы з адтулінамі. Дужка такога замка не ме- ла дугападобнага выступу. Яна ўяўляла сабой П-падобны стрыжань, які ад- ным канцом уваходзіў у корпус замка, а другім — у яго выступы. У адрознен- не ад папярэдніх тыпаў спружынны механізм і сам корпус гэтых замкоў раз- мешчаны гарызантальна. У наўгародскай класіфікацыі яны вылучаны ў тып Е, у іншых спецыяльных публікацыях называюцца «снічнымі» (Ннкнтнн, 1971. С. 43). Відавочна, што аб’яднанне іх у адзін тып не зусім апраўдана, бо існуе некалькі мадыфікацый гэтых замкоў. Тры экземпляры з нашых матэрыялаў добра захаваліся. Верхнюю храналагічную мяжу бытавання снічных замкоў вызначаюць, як правіла, канцом XVI ст. Аднак у Мсціславе яны знойдзены ў слоі XVI—XVII стст. (мал. 167:8). Гэта дае падставы меркаваць, што яны вы- карыстоўваліся і пазней. Ключоў да такіх замкоў знойдзена вельмі мала. Адзін з іх уяўляе сабой дзве трубкі, якія злучаны пласцінкай. Ён, верагодна, адмыкаў замок з асаблівым «сакрэтам». Замкоў тыпуД не выяўлена, затое ў калекцыі ёсць ключы да іх. Вырабы датуюцца XIV—XV стст. Ключы даволі масіўныя — прамы стрыжань, які спаяны з некалькіх пласцін. Колькасць пласцін меншая ў параўнанні з наўгародскімі ўзорамі, а фігура іх папярочнага сячэння значна прасцейшая. У познім сярэднявеччы ва ўжытак увайшлі навясныя замкі цалкам новай канструкцыі. Корпус быў трохвугольнай, чатырохвугольнай або шарападоб- най формы, а паўкруглая дужка адкідалася. Адтуліны для ключа заўсёды размяшчаліся збоку. Такія замкі сустракаюцца ў гарызонтах XVI—XVII стст. Сярод наўгародскіх матэрыялаў XV ст. іх няма, значыць, яны з’явіліся не ра- ней XVI ст., што цалкам адпавядае і беларускім знаходкам. Канструкцыя трохвугольных замкоў надзвычай простая. У верхняй част- цы корпуса ёсць сагнутая амаль пад прамым вуглом пласцінка-засаўка, адзін канец якой заходзіць у гняздо дужкі і замыкае яго, а ў другі ўпіраецца спру- жына. Пры паварочванні ключа ўправа ён бародкай адціскае засаўку і вы- зваляе дужку, пасля гэтага пласцінка вяртаецца ў ранейшы стан. Ключы да такіх замкоў маюць суцэльную прамавугольную бародку і могуць быць толькі трубчастымі. Бародка звычайна шырокая і кароткая. Відавочна гэтакі ж ме- 18 Зак. 3713 273
ханізм быў у замкоў круглай і прамавугольнай формы. Для пазначэння тыпаў такіх замкоў новай канструкцыі мэтазгодна выкарыстаць літары лацінскага алфавіта. Аб’яднаўшы іх у групу I, па прыкмеце формы корпуса аднясем да тыпу А трохвугольныя (мал. 167:10), тыпу В — чатырохвугольныя (мал. 167:13,14), тыпу С — круглыя (мал. 160:11,12). Такім чынам, атрымліваем наступнае пазначэнне групы і тыпу разам — ІА, ІВ, ІС. Падкрэслім, што на сумежных з Беларуссю тэрыторыях, напрыклад у Латвіі, у XVI—XVII стст. трохвугольныя, чатырохвугольныя і круглыя замкі існавалі адначасова. Боль- шасць вядомых аналогій з Расіі, Прыбалтыкі, Польшчы адносіцца да тыпу ІА. Адзначым яшчэ, што і ў Польшчы, і ў Беларусі сустракаецца два варыянты замкоў тыпу ІА: з утульчатым замочным каналам і без яго, з гладкім вонка- вым бокам. Храналагічнай розніцы паміж імі не было. Важнай асаблівасцю замкоў I групы можна лічыць мядненне іх карпусоў: на большасці знаходак ёсць выразныя сляды такой апрацоўкі. Практыкава- лася таксама пайка на меднай аснове. Замкі знойдзены на феадальнай сядзібе Вусце ў слоі XIV ст., у Віцебску (мал. 167:1,2,5—7). На жаль, ключы да замкоў групы I раскласці па тыпах не ўдаецца. Мяркуючы па знаходках, замкі групы I да канца XVII — пачатку XVIII ст. выходзяць з ужытку. Прыкладна ў той жа час з’явіліся замкі вінтавой канст- рукцыі (група II), а следам за імі — яшчэ адзін, раней невядомы, тып. Не трэба блытаць вінтавыя замкі з вонкава падобнымі, але прынцыпова іншымі па механізму путнымі аднацыліндровымі замкамі, якія выкарыстоў- валіся да XIII ст. Апошнія мелі механізм з разыходнымі спружынамі. Новыя замкі таксама мелі гарызантальны цыліндр, аднак уверсе ў іх была не адкідная скаба, а дужка на шарніры. У цыліндры была трубка з разьбой унут- ры і спіральнай спружынай звонку. Канцом, на якім меўся стрыжаньчык, які замыкаў дужку, яна ўпіралася ў перагародку, а іншы выходзіў у ключную ад- туліну на тарцы цыліндра. Ключы да такіх замкоў таксама называліся вінтавымі, бо мелі доўгую, да самай кольцападобнай галоўкі, нарэзку, якая адпавядала ўнутранай нарэзцы замка. Каб адамкнуць замок, трэба ўвінчваць ключ да самай галоўкі, тады трубка выйдзе з цыліндра і адсуне стрыжаньчык, а каб замкнуць, трэба зноў вывінчваць яго. Адрозніваюцца два тыпы вінтавых зам- коў: А — звычайныя навясныя, В — путныя, ці конскія. Апошнія, мяркуючы па знаходках, адрозніваліся вялікімі памерамі і спрошчанай формай корпуса. Праўда, такі падзел досыць умоўны, бо дзверы маглі замыкацца і путным замком, і наадварот. Без прынцыповых змен вінтавы механізм дайшоў да нашага стагоддзя. Ключы знойдзены толькі ўкручанымі ў замок. Скабяныя вырабы Нерэдкімі знаходкамі на познесярэдневяковых помніках з’яўляюцца ка- ваныя завесы, кручкі, ваконныя вугалкі і іншыя скабяныя вырабы (мал. 72:14—16; 170). Завесы (мал. 170) паводле іх прымянення падзяляюцца на дзвярныя, акон- ныя, для куфраў і куфэрачкаў. У аснову класіфікацыі пакладзена форма гэ- тых вырабаў. Тып I прадстаўлены завесамі ў форме стужкі з пятлёй на адным канцы і фігурным завяршэннем другога (мал. 170:1,2). Гэты тып, верагодна, найбольш ранні. У Цэнтральнай Еўропе такімі жалезнымі стужкамі драўляныя дзверы 274
акоўвалі ўжо ў XIII ст. (Семерак, Богман, 1982. С. 15. Мал. 9). Калі жалезныя завесы пачалі выкарыстоўвацца ў Беларусі, сказаць цяжка. Самыя старажытныя з вывучаных завес тыпу I знаходзіліся на дзвярах 1472 г. Траецкага касцёла ў Ішкальдзі (захоўваюцца ў Музеі старажытнабе- ларускай культуры НАН Беларусі). Сярод сабраных археалагічных матэрыя- лаў XVI ст. датуюцца дзве завесы з Крэўскага замка, астатнія — XVII—XVIII стст. Большасць з іх завяршаецца ў форме ліста ці птушынай галоўкі, аднаму на- дадзеныя абрысы кветкі. Памеры вырабаў самыя розныя. Яны, як і коль- касць адтулін для цвікоў, залежалі ад памераў і прызначэння дзвярэй. Шы- рыня іх 2,5—6 см, даўжыня 13—76 см. Выдатна захаваліся дзве завесы тыпу I ад дзвярэй падземнага хода ў Глускім замку, якія віселі на круках, умурава- ных у сцяну вежы-брамы (70-я гады XVII ст.). Даўжыня іх 76 см, унутраны дыяметр петляў 4 см. Таўшчыня пласціны каля аснавання 0,8 см, каля канца — 0,5 см. Падкрэслім, што менавіта гэтая форма завес — самая распаў- сюджаная не толькі ў сярэднявеччы, але дажыла і да нашага часу. Тып II генетычна ўзыходзіць да папярэдняга. Адрозніваюцца вырабы ты- пу II раздвоеным 3-падобным заканчэннем. Канцы могуць быць пласцінка- вымі або стрыжнёвымі, звычайна кручанымі вакол сваёй восі (мал. 170:6). На дзвярах Ішкальдскага касцёла захавалася завеса, якая аб’яднала фар- мальныя прыкметы абодвух тыпаў: ад стужкі з лістападобным канцом ады- ходзяць, закругляючыся, кручаныя стрыжні. Усе вядомыя 3-падобныя заве- сы выяўлены ў напластаваннях XVI—XVII стст. Тып III — ламаныя сіметрычныя завесы на шарнірах (мал. 170:4). Яны з’явіліся не раней XVIII ст., сустракаюцца ў этнаграфічных зборах. Даклад- ныя аналогіі вядомыя ў Польшчы (НеіпГнзз, 1983). Завесы для вокнаў і куфраў адрозніваліся толькі памерамі. 3 XVII ст. ва ўжытак уваходзяць аконныя вугольнікі з петлямі для кручкоў. Іх унутраныя абрысы і канцы па-мастацку аформлены. Амаль дакладныя аналогіі ў Літве датуюцца XVI—XVII стст. (Уоікаііе-Кнііканзкіепе, 1974. 8. 106—107. Ра^. 39), а ў Польшчы — канцом XVII ст. і пазней (82окіе\л/іС2, 1921. 8. 106—107. Т. 45). Кручкі-зашчапкі (мал. 72:15) вядомыя па археалагічных матэрыялах з XI—XIII стст. і захавалі свой выгляд практычна нязменным. Яны падзяляюц- ца на тры тыпы: I — кручкі, зробленыя з гранёнага ці круглага стрыжня; II — аналагічныя кручкі з тардаваным стрыжнем; III — кручкі, вырабленыя з плас- ціны. Для позняга сярэднявечча найбольш характэрныя кручаныя зашчапкі. Гэта свайго роду аздабленне, якое надавалася і іншым вырабам (стрыжням нажніцаў, нажоў, шылам і г. д.), характэрнае для ўсёй Еўропы таго часу. У XVIII ст. сталі распаўсюджвацца гладкія пласцінкавыя зашчапкі. Каваныя дзвярныя клямкі пачынаюць сустракацца ў слаях XVI—XVII стст. і, верагодна, раней не выкарыстоўваліся. Ручкі клямак характарызуюцца пла- стычнай формай, дэкаратыўным афармленнем верхняга раскляпанага канца (найчасцей у выглядзе ліста). Канструкцыя і форма гэтага вырабу ў XVIII— XIX стст. замацавалася ў вясковым побыце, дзе захоўваецца і па сёння. Самыя масавыя жалезныя вырабы на археалагічных помніках позняга сярэднявечча — цвікі. Асноўная іх функцыя — змацоўванне драўляных эле- ментаў, таму іх эвалюцыя адбывалася ў сувязі з паглыбленнем спецыяліза- цыі. Пісьмовыя крыніцы XVI—XVII стст. згадваюць цвікі «карэтныя» (Русско-бе- лорусскне связн, 1963. С. 408), «цёсавыя», «лужоныя» (Греков, 1960. С. 82, 110), «латныя», «гонтавыя», «прыбойныя», «кружальныя», «цвічкі» (Русско- белорусскне связн, 1963. С. 42; Менскія акты, 1931. Т. 1. С. 115) і некаторыя I 8* 275
іншыя назвы паводле функцыянальнага прызначэння дадзеных вырабаў. Вылучыць усе гэтыя віды на археалагічным матэрыяле не ўдаецца. Можна толькі прыблізна меркаваць, зыходзячы з памераў цвікоў. Вывучэнне прадстаўнічай археалагічнай калекцыі цвікоў пераконвае, што асаблівасці іх формы не могуць служыць крытэрыем храналагічнай дыфе- рэнцыяцыі. Цвікі 1-га тысячагоддзя н. э. практычна не адрозніваюцца ад цвікоў позняга сярэднявечча. Гэта тлумачыцца прастатой іх вырабу і чыста утылі- тарнай функцыяй. Найбольш кансерватыўнай была форма рабочага стрыж- ня цвікоў. Да самага XIX ст. ён клінападобны і чатырохгранны ў сячэнні (най- часцей квадратны, але бывае прамавугольны). Пры ручным вырабе такая форма самая аптымальная. Больш разнастайныя формы мелі плешкі. Па іх памерах і форме часам можна меркаваць аб функцыянальным прызначэнні цвіка. Напрыклад, цвікі з круглай (акруглай) сплошчанай ці выпуклай плеш- кай вялікага дыяметра (да 2 і больш см) былі дэкаратыўнымі. У археалагіч- ных матэрыялах Беларусі яны вядомы з XVI ст. Імі звычайна абіваліся бра- мы замкаў, куфры і інш. У дадатактакія цвікі маглі мець і ахоўную фуі-кцыю. Рэдкія вырабы Сустракаюцца сярод археалагічных матэрыялаў сярэднявечча і ме- талічныя язычковыя музычныя інструменты — дрымбы (варганы). Дрымба мае выгляд круглай жалезнай падкоўкі з выцягнутымі прамымі канцамі і тонкім язычком-пласцінкай, якая адыходзіць ад дугі. Ва Усходняй Еўропе яны, верагодна, з’яўляюцца ў X ст. і дажываюць да XIX ст. На жаль, усе знойдзеныя ў Беларусі дрымбы захаваліся фрагментарна. Яны датуюцца XV—XVII стст. Памеры досыць стабільныя: вонкавы дыяметр дугі 2,2—3,5 см, агульная даўжыня —4,5—5 см, адлегласць паміж канцамі дугі — 0,3—0,5 см. Рэдкай знаходкай лічацца медыцынскія прылады для пускання крыві. Гэ- та стрыжань, прамавугольны ў сячэнні, даўжынёй 11—15 см з адточанай дзюб- кай. У Беларусі знойдзена дзве такія рэчы — у Лідскім замку і ў Мсціславе. Найбольш блізкія аналогіі вядомы ва Усходняй Латвіі (XIV ст.), Кокнэскім замку (XVI—XVII стст.) і на гарадзішчы Пуня ў Літве (XIII—XVII стст.). Вынікі даследавання жалезных вырабаў з археалагічных калекцый XIV— XVIII стст. дазваляюць зрабіць наступныя высновы. Кавальства позняга ся- рэднявечча цалкам атрымала ў спадчыну матэрыяльна-тэхнічную базу па- пярэдняй гістарычнай эпохі. Традыцыйная кузня без істотных змен дажыла да нашага часу. Асартымент прылад X—XIII стст., асноўныя тэхналагічныя аперацыі заставаліся галоўнымі і універсальнымі і ў наступныя стагоддзі. Асноўныя формы розных прылад сцвердзіліся таксама ў X—XIII стст. Узровень развіцця кавальства залежаў перш за ўсё ад агульнага стану эканомікі дзяржавы, развіцця гарадоў. У гэтым сэнсе найбольш спрыяльным перыядам у гісторыі сярэдневяковай Беларусі былі XVI — першая палова XVII ст. Вынікі даследавання сведчаць, што ў галіне металаапрацоўкі ў XVI ст. адбыліся важныя змены, якія выявіліся ў з’яўленні новых прылад (ціскоў, вінтарэзак і г. д.), вырабаў і механізмаў (цэлы шэраг замкоў з адкідной дуж- кай і інш.), а таксама ў пачатку працэса падзелу кавальства на шэраг вузкіх спецыяльнасцей. Рост спецыялізацыі дасягнуў апагею, верагодна, у першай палове наступнага стагоддзя. Менавіта ў гэты перыяд найбольш узбагаціўся асартымент і вырасла колькасць вырабаў. 276
3 фармальна-тыпалагічнага аналізу сабраных калекцый жалезных рэчаў вынікае, што вялікага адрознення кавальскай прадукцыі Беларусі ад ана- лагічных вырабаў сумежных тэрыторый ні ў асартыменце, ні ў канструкцыі і форме рэчаў не было. Такое падабенства ў некаторых выпадках ускосна сведчыць таксама аб прыкладна аднолькавай тэхніцы кавальскай вытвор- часці і пэўнай блізкасці тэхналагічных прыёмаў. У той жа час крэсівы, ключы, замкі і некаторыя іншыя побытавыя рэчы выяўляюць несумненныя асаблі- васці форм. У кожным разе аналогій да асобных варыянтаў ключоў, крэсіваў знайсці не ўдалося. Такім чынам, рознабаковае вывучэнне вырабаў сярэдневяковых бела- рускіх кавалёў паказала, што іх прадукцыя ў цэлым мела агульнаеўрапейскія формы, была тэхнічна сучаснай і адпавядала ўсім патрабаванням эпохі. Ня- гледзячы на тое што ў тэхнічных прыёмах, абсталяванні і прыладах працы кавальства не мела істотных лакальных адрозненняў, некаторыя катэгорыі вырабаў маглі характарызавацца нязначнымі своеасаблівасцямі, што ў ас- ноўным тычылася побытавых рэчаў. Атрыманыя дадзеныя сведчаць: рэчы, непасрэдна не звязаныя з вытворчасцю, а значыць, калі іх форма не так жорстка дыктавалася функцыянальным прызначэннем, цалкам маглі захоў- ваць фармальныя адрозненні таго ці іншага гаспадарча-культурнага комп- лексу. Выяўляюцца таксама некаторыя традыцыйныя асаблівасці аздаблення асобных відаў кавальскіх вырабаў, напрыклад тардаванне дзвярных кручкоў, ручак і інш. У цэлым прадукцыя сярэдневяковых беларускіх кавалёў і спецы- ялізаваных металістаў адпавядала патрабаванням свайго часу і магла пас- пяхова задавальняць попыт насельніцтва. 2.1.4. ЗБРОЯ. РЫШТУНАК ВЕРШНІКА I ВЕРХАВОГА КАНЯ У XIV—XVIII стст. на беларускіх землях назіраецца надзвычайнае ўзба- гачэнне тыпаў і форм узбраення. Тым не менш, у археалагічным матэрыяле вайсковы рыштунак прадстаўлены адносна слаба. Даследаванне ж матэры- яльнай часткі войска Вялікага княства Літоўскага XV—XVIII стст. увогуле не- магчыма без прыцягнення выяўленчых і пісьмовых крыніц, а таксама апеля- вання да захаваных рэчаў, што не пабывалі ў зямлі. Выключэнне складае «масавы» матэрыял — галоўным чынам наканечнікі стрэл і арбалетных бал- тоў, а таксама, хаця і ў меншай ступені, наканечнікі коп’яў і сякеры, прычым апошнія, у большасці выпадкаў, маглі служыць і як зброя, і як прылады пра- цы. Найбольш рэдка трапляюцца сярод знаходак элементы засцерагальнага ўзбраення. Разам з тым, спецыфіка дадзенага выдання прымушае абмежа- вацца пры разглядзе ўзбраення выключна археалагічным матэрыялам. Шлемы (мал. 174:1), якія ўжываліся на беларускіх землях у XIV—XVIII стст., рэпрэзентуе ўсяго адно нагалоўе, выпадкова знойдзенае ў Мсціславе ў р. Віхра. Яно належыць да так званых цэнтральнаеўрапейскіх або нямецкіх саладаў, якія ўжываліся з сярэдзіны XV да першай паловы XVI ст., і мае ха- рактэрную скругленую форму з выцягнутым напатылічнікам. Шлем ахоўвае верхнюю палову твару, прычым у яго пярэдняй частцы змяшчаецца зрока- вая шчыліна. Бліжэйшыя аналагі мсціслаўскага нагалоўя датуюцца 70-мі гадамі XV ст. (Бохан, 1996. № 8. С. 33—39). Баявыя пакрыцці тулава (мал. 174:2—7) прадстаўлены пласцінкамі на- борных даспехаў, якія падзяляюцца на тры асноўныя групы — даспехі рамен- нага мацавання (лямелярныя), «на аснове» і камбінаваныя, у якіх пласцінкі злу- 277
чаліся паміж сабой пры дапамозе кальчужнага пляцення. Паўкруглая краявая пласцінка лямелярнага даспеха выяўлена ў Друцку ў слаях XIII—XIV стст. (Медведев, 1959. № 2. С. 124). Другой паловай XIV — пачаткам XV ст. дату- юцца чатыры пласцінкі ад так званых «платаў» з Гродзенскага Старога зам- ка, якія мацаваліся да скураной ці тэкстыльнай асновы з унутранага боку. Падоўжаная лускападобная пласцінка знойдзена ў Брэсце ў слаях XVI ст. У познесярэдневяковых слаях Друцка выяўлены фрагмент так званага «бехце- ра», у якога вертыкальныя рады пласцінак злучаліся між сабой пры дапамо- зе кальчужнага пляцення (Бохан, 1996. № 4. С. 45, 47). Пласцінкі, падобныя на даспешныя, вядомы таксама па раскопках Гомеля, Крычава і Чачэрска (Сагановіч, 1988. С. 61). У Дуброўне, Оршы і на археалагічным комплексе на р. Менка знойдзены пласцінкі ад баявых рукавіц XVI — першай паловы XVII ст. (мал. 174:10—12). Клінковая зброя належала ў XIV—XVIII стст. да падставовых відаў зброі блізкага бою. Археалагічна выяўлены такія яе варыянты, як мячы, корды, шаблі і кінжалы. Мячы (мал. 174:14) прадстаўлены трыма экземплярамі. Двуручны колючы меч даўжынёй 105 см знойдзены ў Старых Дарогах (Кнрпнчнмков, 1966. Вып. 1. С. 88—89). Даўжыня рамбічнага ў сячэнні клінка — 81 см. Меч набліжаецца да найбольш пашыранага ў XIV—XV стст. тыпу ХУа паводле класіфікацыі Оўкешота, простая крыжавіна са злёгку пашыранымі канцамі — да тыпа 5. Наверша дыскападобнае — тып 6 (СІозек, 1984. 3. 23—30). Да тыпу ХУІа належыць пашкоджаны карозіяй меч са слаёў XIII—XIV стст. Крычаўскага замка, без крыжавіны і наверша. Яго агульная даўжыня складае 96,5 см, даўжыня плаўна звужанага да вастрыя клінка з долам — 74 см (Ткачоў, Мя- цельскі, 1994. № 4. С. 187—188). Падобныя колюча-сякучыя мячы з рукая- цямі, прыстасаванымі пад дзве рукі, былі найбольш характэрныя для канца XIV — пачатку XV ст. Да гэтага ж тыпу набліжаецца і экземпляр з ваколіц Гродна з дыскападобным навершам тыпу 6 і пашыранай на канцах простай крыжавінай — тып 5,6 (2удЫзкі, 1982. 3. 41). Корды (цясакі), якія характарызаваліся простым або слаба выгнутым ка- ля вастрыя адналязовым клінком, знойдзены пад Лідай, у Мазыры і ў Крыча- ве. Лідскі экземпляр датуецца другой паловай XV ст. і мае даўжыню 100 см. Клінок просты, з гранню і характэрным ножападобнам афармленнем слаба выгнутага вастрыя, даўжынёй 87 см. Крыжавіна простая, мячовая, рукаяць нажовая, з накладкамі (Трусаў, Краўцэвіч, Сагановіч, 1987. № 4. С. 81. Мал. 3, 13). Блізкую форму мае пашкоджаны ў раёне вастрыя і канца рукаяці корд з Мазыра, з той толькі розніцай, што ён мае спецыфічна аформленыя канцы крыжавіны і выраблены ў выглядзе ракавіны малюска шчыток каля яе. Агульная даўжыня корда — 81,3 см, клінка — 71,4 см. Крычаўскі корд мае абламанае лязо, крыжавіну з канцамі, загнутымі ў бок доўгай (20 см) рукаяці, наверша ў выглядзе чатырохграннай гайкі і датуецца XVI ст. (Ткачоў, Мяцельскі, 1994. С. 188). Фрагмент клінка (магчыма, корда) знойдзены ў Дуброўне ў слоі XVII ст. Перакрыжаванні шабляў (мал. 173:10) знойдзены ў Крычаве ў слоі, дата- ваным солідамі Яна Казіміра 1660 г., і ў Мінску ў парушаным слоі. Тыпалагіч- на апошняе датуецца XVI — пачаткам XVIII ст. Прывязка гэтай знаходкі да слоя XVII ст. В. Е. Собалем не адпавядае рэчаіснасці (Ткачоў, Мяцельскі, 1994. С. 188; Заяц, 1996. С. 71; Собаль, 1992. С. 75). Сярод кінжалаў, выяўленых на тэрыторыі Беларусі, найперш варта вы- дзеліць экземпляр XIV ст., знойдзены ў Лідзе. Ён выкананы ў выглядзе пала- 278
сы, сіметрычна звужанай па абодвух канцах і падзеленай кароткімі крыжаві- нападобнымі выступамі на рукаятачную і клінковую часткі. Агульная даўжыня кінжала — 43 см, клінка — каля 30 см. Другі кінжал выяўлены ў в. Вензаў- шчына Шчучынскага раёна. Ён мае выгляд вялікага нажа даўжынёй 37,4 см, з адналязовым простым клінком даўжынёй 26 см. Рукаяць нажовая з прык- ляпанымі накладкамі. Цвікападобная крыжавіна з абламаным адным канцом мацуецца на стала перпендыкулярна плоскасці клінка. Фрагмент ляза кінжа- ла знойдзены ў Дуброўне ў слоі XVII ст. (мал. 172:7). Баявыя нажы (мал. 161:5) адрозніваюцца доўгім прамым лязом з патоў- шчанай спінкай (0,4—0,5 см) і сіметрычным заканчэннем вастрыя. Даўжыня лёзаў такіх нажоў не абавязкова болышая за звычайныя. Затое наяўнасць глы- бокіх бакавых раўчукоў (долаў) на лязе — важная функцыянальная прыкмета. Такія раўчукі заўважаны на многіх баявых нажах сярэднявечча і сведчаць, што нож прызначаны для нанясення колючага ўдару. Баявы нож другой паловы — канца XVII ст. з Мінска мае на паверхні ляза кляймо (мал. 161:5). У якасці баявых нажоў маглі выкарыстоўвацца і гэтак званыя «засапожнікі» Адзін з такіх нажоў быў знойдзены на Верхнім замку Віцебска ў слоі XV—XVI стст. (мал. 171:10). Дрэўкавая зброя прадстаўлена коп’ямі і алебардамі. Па характары ма- цавання да дрэўка наканечнікі коп’яў (мал. 171:5; 172:8; 173:9,12,13/ якія належаць да выключна колючай дрэўкавай зброі, падзяляюцца на ўтулкавыя і чаранковыя. Паводле велічыні наканечніка з агульнай масы коп’яў прынята асобна выдзяляць рагаціны і суліцы. Да рагацін належалі ўзоры з масіўным наканечнікам. Яны ўжываліся на вайне пешымі і коннымі (пераважна лёг- каўзброенымі) воінамі, а таксама на паляванні. Суліцы (вошчапьГ) вызначалі- ся невялікімі па памерах наканечнікамі, часта чаранковымі, і служылі як для рукапашнага бою, так і для кідання. На практыцы ж пры выдзяленні тыпаў коп’яў у познім сярэднявеччы ўлічваліся перш за ўсё функцыянальныя асаблівасці, абумоўленыя ў значнай ступені даўжынёй і канструкцыяй дрэўка. Паводле формы пяра наканечнікі коп’яў XIV—XVIII стст. дзеляцца на не- калькі тыпаў, большасць з якіх набліжаюцца да ўзораў папярэдніх часоў. У тып I, паводле класіфікацыі А. М. Кірпічнікава, аб’ядноўваюцца наканечнікі з пяром ланцэтападобнай формы, знойдзеныя ў могільніках каля вв. Вен- заўшчына і Ланкішкі. Да тыпу III А належаць наканечнікі з пяром падоўжана- трохвугольнай формы (могільнікі каля вв. Вензаўшчына і Пузелі). Наканечнікі тыпу III Б (Шклоў, Дрысвяты) характарызаваліся больш вузкім, у параўнанні з наканечнікамі папярэдняга тыпу, пяром. Тып IV прадстаўлены ўзорамі па- доўжана-яйкападобнай формы (Дрысвяты, Чачэрск), тады як лістападобныя наканечнікі належаць да тыпу VI. У адрозненне ад наканечнікаў папярэдніх тыпаў, якія мелі сплошчанае пяро, экземпляры тыпу V вызначаюцца шыла- падобным пяром рамбічнага ці квадратнага сячэння і лейкападобнай утулкай — Мсціслаў, Гродна, Мінск (Сагановіч, 1988. С. 56—59). Алебарды, якія з’яўляліся ўдалым спалучэннем кап’я, сякеры і крука, выяўлены ў Гродне і Пінску. Гродзенская алебарда (мал. 171:9) характары- зуецца масіўнай шырокай кінжалападобнай колючай часткай з рабром пася- рэдзіне, прамавугольнай утулкай, пляскатым, загнутым уніз круком і адносна невялікай сякучай часткай, якая мае форму паўмесяца, звернутага рожкамі вонкі (верхні ражок абламаны). Паводле заходнееўрапейскіх аналагаў, яна датуецца другой паловай XVI ст. Верагодна, блізкую форму мела таксама алебарда, фрагмент якой знойдзены ў Пінску. Крук і сякучая частка гэтага 279
экземпляра не захаваліся, але колючая частка таксама змадэлявана ў вы- глядзе шырокага двулязовага нажа з рабром па цэнтры (Сагановіч, 1988. С. 59). Абуховая зброя, знойдзеная ў Беларусі, уключае сякеры, бердышы, клявец і кісцень. Найбольш поўна ў гэтай групе прадстаўлены сякеры (171:7; 173:15) (Сагановіч, 1988. С. 30—35; Марзалюк, 1998. С. 234. Мал. 50), большасць якіх магла мець універсальнае прызначэнне. Гэта, між іншым, тычыцца ўзораў з мысападобнымі выступамі ў верхняй і ніжняй частках абуха, а таксама з ад- цягнутым уніз зрэзаным лязом, што нагадвае бараду. А. М. Кірпічнікаў заліч- вае такія сякеры ў тып IУА, у той час як А. Надольскі — у тып УЬ. Сякеры гэ- тага тыпу знойдзены ў могільніку Данкішкі Воранаўскага раёна, у Мазыры і на Брэсцкім дзядзінцы. Да тыпу VIІа, паводле М. Глосэка, належаць вядомыя па раскопках Ліды, Мінскага замчышча і дзядзінца Брэста сякеры са слаба выдзеленай у бака- вой праекцыі насадкай, якая плаўна пераходзіць у шырокае лязо са зрэзанай барадой. Да тыпу VIIІа, паводле класіфікацыі М. Глосэка, набліжаюцца вузкалязо- выя сякеры з выценкай унізе, якая аддзяляе насадку, часам аформленую ў выглядзе кароткай трубкі, ад ляза. Яны прадстаўлены знаходкамі на Кры- чаўскім замчышчы (XVI ст.), у Дзісне (XV—XVII стст.), в. Васілевічы Рэчыцка- га раёна і в. Сямёнавічы Уздзенскага раёна (XVI—XVII стст.). Выдзеленая ў бакавой праекцыі і часам аформленая ў выглядзе трубкі насадка характэрна таксама для сякер тыпу ІХа, аднак лязо гэтых сякер шы- рокае, з апушчанай уніз зрэзанай бародкай. Яны прадстаўлены знаходкамі ў Магілёве, на Мінскім замчышчы і ў в. Чэрнічы Веткаўскага раёна, дзе дату- юцца XV—XVII стст. Адной з мадыфікацый баявых сякер з шырокім месяцападобным лязом і доўгай рукаяццю з’яўляліся бердышы. Яны выяўлены ў в. Мікалаеўшчына, г. п. Мір і г. Мсціслаў, дзе датуюцца XVI—XVII стст. (Сагановіч, 1988. С. 59—60), што супадае з часам іх найбольшай папулярнасці ва Усходняй Еўропе. Спецыфічным відам зброі згаданай групы, забяспечаным малаткападоб- ным абухом і дзюбападобнай рабочай часткай, загнутай уніз, з’яўляўся кля- вец (мал. 174:18/ Клявец даўжынёй 17,5 см, з патоўшчаным абухом, завер- шаным у выглядзе ўсечанай пірамідкі, знойдзены ў Крычаве ў слоі XVI ст. (Ткачоў, Мяцельскі, 1994. С. 189). Жалезны кісцень знойдзены на тэрыторыі феадальнай сядзібы Лучна-1 По- лацкага раёна ў слоі пажарышча першай паловы XVI ст. (Клімаў, 1999. Спр. № 1827. С. 29). Кісцень вышынёй 77 мм, вагой 252 г меў 9 шыпоў, даўжыня якіх складала па 14 мм (мал. 73:19). Правушына ў кісцяня чатырохвугольная, прыстасаваная пад скураны раменьчык. Прамых аналогій дадзенаму кісцяню на тэрыторыі Беларусі пакуль невядома. Зброя далёкага бою прадстаўлена наканечнікамі стрэл і арбалетных бал- тоў, ядрамі, кулямі, а таксама дэталямі арбалетаў і ручной агнястрэльнай зброі. Наканечнік/ стрэл і арбалетных балтоў належаць да самых масавых эле- ментаў узбраення ў археалагічным матэрыяле. Па спосабу мацавання да дрэўка яны падзяляюцца на ўтулкавыя, чаранковыя, па форме сячення пяра — на пляскатыя і гранёныя (да апошніх належаць усе наканечнікі балтоў). Да- тыроўка асобных знаходак сведчыць, што на землях Беларусі падобная зброя ўжывалася да XVIII ст. (Сагановіч, 1988. С. 46—52). Дэталі арбалетаў (мал. 171:4; 174:8,9) прадстаўлены ў археалагічным матэрыяле дэталямі нацяжных і спускавых прыстасаванняў. Нацяжны крук з 280
раздвоенай асновай, на якой маюцца дзве адтуліны для мацавання да пояса, знойдзены ў Лідскім замку (Краўцэвіч, 1991. С. 135). Паводле існуючых ана- лагаў, крук датуецца XIV ст. У слоі XV ст. мсціслаўскага замчышча выяўлены два спускавыя куркі блізкай канструкцыі (мал. 174:8,9), у выглядзе двухпле- чавых рычажкоў з паваротнай воссю пасярэдзіне (Алексеев, 1995. № 6. С. 124, 165). У познесярэдневяковых слаях Гродна (XIV ст.) і Брэста (XV ст.) знойдзены касцяныя шайбы — «арэхі» (мал. 174:15—17), якія змяшчаліся ў спе- цыяльным гняздзе ложа і служылі для ўтрымання цецівы ў нацягнутым стане (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 72; Лысенко, 1985. С. 283). Асабліва цікавымі з'яўляюцца два арэхі з Брэста, якія маюць не толькі зубападобныя зачэпы дпя цецівы ў верхняй частцы, але і выступы ўнізе для ўпора курка. Усе арэхі, як з Гродна, так і з Брэста, маюць адтуліну для мацавання па цэнтры. Дэталі ручной агнястрэльнай зброі XVII—XVIII стст. прадстаўлены ру- жэйным замком і хамуцікам для мацавання ствала да ложа з Нясвіжа, а так- сама спускавым курком, выяўленым у Крычаве (Сагановіч, 1988. С. 53). Сна- радамі ручной і артылерыйскай агнястрэльнай зброі служылі металічныя кулі і ядры. Сярод археалагічных знаходак толькі аднойчы трапілася алавянае ядро, знойдзенае ў Мірскім замку (Трусаў, Краўцэвіч, Сагановіч, 1994. С. 73— 83). Невялікае свінцовае ядро (дыяметр 41 мм) знойдзена на Менкаўскім археалагічным комплексе. Чугуннае ядро канца XVII — пачатку XVIII ст. дыяметрам 51—52 мм знойдзена каля вала Мінскага замчышча. Свінцовыя і жалезныя кулі калібрам ад 6 да 25 (пераважна 18—19) мм і вагой ад 5,7 да 70 г знойдзены, напрыклад, пры раскопках Мінска. Цяжкія кулі, верагодна, належаць пішчалям (Заяц, 1996. С. 73). Рыштунак вершніка і верхавога каня ўключае элементы конскай збруі і шпоры. Збруя прадстаўлена страмёнамі, спражкамі рознай канфігурацыі, цуг- лямі і замкамі для путаў (мал. 73:8,17,18; 171:8; 172:4,9—11; 173:3,4,8). Існуе меркаванне, што для рыштунку баявых коней былі характэрныя так званыя «ламаныя» цуглі з некалькіх звенняў — грызлаў. Большасць падобных цуг- ляў мае два, рэдка — тры грызлы. У Мсціславе, Друцку, Мінску выяўлены цуглі з псаліямі (Сагановіч, 1988. С. 69—75; РасГіаІзка, 1989. Т. 4. 8. 391; Ляўко, 2000. С. 93; Собаль, 1992. С. 74. Мал. 2:6). Страмёны прадстаўлены ўзорамі некалькіх варыянтаў (мал. 175:1,3,4). У Гродне ў слаях XIII—XIV стст. знойдзены экземпляр, які па форме нагадвае трапецыю, аднак унізе, дзе змяшчалася ступня, мае плаўнае пашырэнне, што надае яму грушападобныя абрысы. Польскі даследчык В. Свентаслаўскі аб’ядноўвае такія страмёны ў тып V (варыянт В), які ў Польшчы характэрны для другой паловы XIV — першай паловы XV ст. (Вороннн, 1954. № 41. Рнс. 88:20; 8\л/і$іозІа\л/зкі, 1990. 8. 58). У Маскавічах, Дрысвятах і Крычаве, у слаях адпаведна канца XIII — па- чатку XV, XIV—XV і XVII стст., выяўлены страмёны скругленых абрысаў з выгнутай падножкай, прыстасаванай пад мяккі абутак, а таксама кілепадоб- на аформленай верхняй часткай дужак з прораззю для нешырокага путлішча (Сагановіч, 1988. С. 67; Ткачоў, Мяцельскі, 1994. № 4. С. 192). Да наступнага тыпу належаць страмёны з простай падножкай і аркапа- добнай дужкай, у пляскатай верхняй частцы якой выраблена пятля для путлішча. Такія страмёны, вядомыя ва Усходняй Еўропе з XII—XIII стст., па- чынаючы з позняга сярэднявечча сталі адным з найбольш папулярных ты- паў, у мала змененым выглядзе ўжываемым у Еўропе і Азіі да нашых дзён. Найбольш характэрнымі ўзорамі страмёнаў гэтага тыпу з’яўляюцца экземп- 281
ляры, знойдзеныя ў Віцебску, Оршы, Крычаве, Мсціславе, Мазыры, Магілёве і Мінску ў слаях XVI—XVIII стст. (Сагановіч, 1988. С. 68—69; Левко, 1984. С. 44. Рнс. 26; Левко, 1993. С. 14. Рмс. 8). Рамачныя засцёжкі (замкі) для конскіх путаў былі выяўлены ў Заслаўі і датуюцца канцом XVI—XVII і XVII стст. (Заяц, 1995. С. 65). Шпоры (мал. 73:7,15; 171:1—3; 172:1—3,5; 173:2,17,18; 175:2,5—11), зной- дзеныя на тэрыторыі Беларусі, можна падзяліць на некалькі груп (Бохан, 1998. № 1. С. 52—61; Сагановіч, 1988. С. 61—66; Заяц, 1995. С. 64—65; Ткачоў, 1981. Спр. 778. С. 9. Мал. 45:6). Узоры групы I характарызуюцца дужкай з адзінарнымі або двайнымі петлямі прамавугольнай ці акруглай формы, якая мае плаўны ці каленчаты выгін, пашырэннем ці язычком у пятачнай частцы, скіраваным уніз шыпам з кароткай шыйкай і вілкай, што ўтрымоўвала зорка- падобнае колка. Найбольш інтэнсіўна падобныя шпоры выкарыстоўваліся да XV ст. Выяўлены яны ў Віцебску, Гродне, Заслаўі і ў могільніку каля в. Вен- заўшчына Шчучынскага раёна. Для сфарміраваных у XV ст. на аснове экземпляраў папярэдняй групы шпор групы II уласцівы вельмі доўгі, скіраваны ўніз, размешчаны гарызан- тальна або задраны ўгару шып з зорачкай з нешматлікімі спічастымі про- мнямі і пашыраным месяцападобным напятачнікам выгнутых дужак. Падоб- ныя ўзоры знойдзены ў Шклове, Мінску, Навагрудку і Крычаве. Да групы III належаць найбольш пашыраныя ў XV—XVII стст. шпоры з простай у бакавой праекцыі дужкай. Даўжыня шыпа, які размешчаны ў адной плоскасці з дужкай або скіраваны пад нязначным вуглом уніз, вагаецца до- сыць значна. Экземпляры гэтай групы выяўлены ў Заслаўі, Лоску, Лідзе, Ма- ладзечне, Віцебску і Крычаве. Простыя або слабавыгнутыя ў бакавой праекцыі дужкі характэрныя так- сама для шпор групы IV, аднак яны забяспечаны кароткім, плаўна ці кален- чата выгнутым уніз шыпам, у месцы злучэння якога з дужкай маецца па- таўшчэнне ў выглядзе аднаго ці некалькіх патаўшчэнняў або паяскоў. Падоб- ныя шпоры былі сфарміраваныя, верагодна, у XV ст. на базе шпор групы I, але найбольшую папулярнасць атрымалі з сярэдзіны XVII ст. Знойдзены яны ў Лідзе, Друцку, Крэве, Міры і Крычаве. 2.1.5. ЛІЦЕЙНАЯ СПРАВА. ВЯЛІКАПАМЕРНЫЯ ЛІТЫЯ ВЫРАБЫ Ліццё каляровых металаў на тэрыторыі Беларусі ў сярэднявеччы было абмежаваным з-за адсутнасці ўласнай сыравіны. Ліцейная справа набыла развіццё з выкарыстаннем чыгуну. Паўсямеснае будаўніцтва рудняў з вы- сокімі печамі для аднаўлення жалеза з руды прывяло да таго, што апрача крыц металургі атрымлівалі і некаторую колькасць чыгуну, які трэба было перарабляць на крыцы або пускаць на адліўкі патрэбных рэчаў. Майстры хутка ацанілі ўласцівасці чыгуну, як і бронзы, добра запаўняць ліцейныя формы. Магчыма, на раннім этапе (XIV—XV стст.) яшчэ не будаваліся спе- цыяльныя ліцейныя майстэрні, а адліўкі вырабляліся непасрэдна на руднях. Асартымент вырабаў мала вядомы. Пазней шырока практыкавалася адліўка катлоў, вагавых гіраў, ступаў, дэталяў для будаўніцтва мастоў і інш. Асабліва шмат чыгуну было патрэбна для вытворчасці гармат і ядраў да іх. Вядома, што ў Англіі ўжо ў XVI ст. у замках былі пераважна чыгунныя гарматы, а ў XVII ст. яна прадавала чыгунную агнястрэльную зброю нават другім дзяржа- 282
ляры, знойдзеныя ў Віцебску, Оршы, Крычаве, Мсціславе, Мазыры, Магілёве і Мінску ў слаях XVI—XVIII стст. (Сагановіч, 1988. С. 68—69; Левко, 1984. С. 44. Рнс. 26; Левко, 1993. С. 14. Рнс. 8). Рамачныя засцёжкі (замкі) для конскіх путаў былі выяўлены ў Заслаўі і датуюцца канцом XVI—XVII і XVII стст. (Заяц, 1995. С. 65). Шпоры (мал. 73:7,15; 171:1—3; 172:1—3,5; 173:2,17,18; 175:2,5—11), зной- дзеныя на тэрыторыі Беларусі, можна падзяліць на некалькі груп (Бохан, 1998. № 1. С. 52—61; Сагановіч, 1988. С. 61—66; Заяц, 1995. С. 64—65; Ткачоў, 1981. Спр. 778. С. 9. Мал. 45:6). Узоры групы I характарызуюцца дужкай з адзінарнымі або двайнымі петлямі прамавугольнай ці акруглай формы, якая мае плаўны ці каленчаты выгін, пашырэннем ці язычком у пятачнай частцы, скіраваным уніз шыпам з кароткай шыйкай і вілкай, што ўтрымоўвала зорка- падобнае колка. Найбольш інтэнсіўна падобныя шпоры выкарыстоўваліся да XV ст. Выяўлены яны ў Віцебску, Гродне, Заслаўі і ў могільніку каля в. Вен- заўшчына Шчучынскага раёна. Для сфарміраваных у XV ст. на аснове экземпляраў папярэдняй групы шпор групы II уласцівы вельмі доўгі, скіраваны ўніз, размешчаны гарызан- тальна або задраны ўгару шып з зорачкай з нешматлікімі спічастымі про- мнямі і пашыраным месяцападобным напятачнікам выгнутых дужак. Падоб- ныя ўзоры знойдзены ў Шклове, Мінску, Навагрудку і Крычаве. Да групы III належаць найбольш пашыраныя ў XV—XVII стст. шпоры з простай у бакавой праекцыі дужкай. Даўжыня шыпа, які размешчаны ў адной плоскасці з дужкай або скіраваны пад нязначным вуглом уніз, вагаецца до- сыць значна. Экземпляры гэтай групы выяўлены ў Заслаўі, Лоску, Лідзе, Ма- ладзечне, Віцебску і Крычаве. Простыя або слабавыгнутыя ў бакавой праекцыі дужкі характэрныя так- сама для шпор групы IV, аднак яны забяспечаны кароткім, плаўна ці кален- чата выгнутым уніз шыпам, у месцы злучэння якога з дужкай маецца па- таўшчэнне ў выглядзе аднаго ці некалькіх патаўшчэнняў або паяскоў. Падоб- ныя шпоры былі сфарміраваныя, верагодна, у XV ст. на базе шпор групы I, але найбольшую папулярнасць атрымалі з сярэдзіны XVII ст. Знойдзены яны ў Лідзе, Друцку, Крэве, Міры і Крычаве. 2.1.5. ЛІЦЕЙНАЯ СПРАВА. ВЯЛІКАПАМЕРНЫЯ ЛІТЫЯ ВЫРАБЫ Ліццё каляровых металаў на тэрыторыі Беларусі ў сярэднявеччы было абмежаваным з-за адсутнасці ўласнай сыравіны. Ліцейная справа набыла развіццё з выкарыстаннем чыгуну. Паўсямеснае будаўніцтва рудняў з вы- сокімі печамі для аднаўлення жалеза з руды прывяло да таго, што апрача крыц металургі атрымлівалі і некаторую колькасць чыгуну, які трэба было перарабляць на крыцы або пускаць на адліўкі патрэбных рэчаў. Майстры хутка ацанілі ўласцівасці чыгуну, як і бронзы, добра запаўняць ліцейныя формы. Магчыма, на раннім этапе (XIV—XV стст.) яшчэ не будаваліся спе- цыяльныя ліцейныя майстэрні, а адліўкі вырабляліся непасрэдна на руднях. Асартымент вырабаў мала вядомы. Пазней шырока практыкавалася адліўка катлоў, вагавых гіраў, ступаў, дэталяў для будаўніцтва мастоў і інш. Асабліва шмат чыгуну было патрэбна для вытворчасці гармат і ядраў да іх. Вядома, што ў Англіі ўжо ў XVI ст. у замках былі пераважна чыгунныя гарматы, а ў XVII ст. яна прадавала чыгунную агнястрэльную зброю нават другім дзяржа- 282
вам. Напэўна, у гарадах і замках Беларусі ў гэты час меліся чыгунныя гарма- ты (Сбгзкі, 1902). Згодна з Інвентаром Мірскага замка 1688 г., у галоўнай ве- жы знаходзілася тры жалезныя (чыгунныя ?) гарматы (Ткачев, 1987. С. 150). У XVIII ст. металургічныя заводы ў пасёлку Руда (цяпер Маларыцкі раён) і ў Вішневе (Валожынскі раён) цалкам асвоілі двухстадыйны працэс і з руды выплаўлялі чыгун, а затым шляхам фрышавання перараблялі яго ў жалеза і сталь. Значную частку чыгуну скарыстоўвалі ліцейшчыкі. Лічыцца, што першая на Беларусі майстэрня па вытворчасці гармат — людвісарня — была пабудавана ў Нясвіжы. У 1576 г. тут адлілі сем гармат і мартыру. Адліўка гармат працягвалася ў 1597—1602 гг., напэўна, і з бронзы, і з чыгуну. Гарматам давалі імёны святых, а таксама жывёл і птушак. Знач- ную частку гармат, вырабленых у Нясвіжы, можна смела аднесці да сапраўд- ных твораў мастацтва (мал. 176—179). Прыгожа выкананыя ў форме іанічных або дарычных калон з капітэлю, іншы раз — накшталт неабчасанай калоды або дрэва, абвітага вінаграднай лазой, аздобленыя выявамі соў, папугаяў, львіных галоў, шматгаловых страшыдлаў, гарматы ўражваюць высокім уз- роўнем майстэрства, а спецыяльныя тэксты на лацінскай мове значна ўзмац- няюць запалохваючы эфект. Напрыклад: «Гідра. Рыхтуй жалобу, хутка кране чорнай адмецінай». Пяць гармат аўтару ўдалося агледзець у Музеі Войска Польскага ў Варшаве (Гурын, 1997. С. 4—8). Ініцыятыва пабудовы ліцейнай майстэрні ў Нясвіжы належала М. К. Ра- дзівілу па мянушцы «Сіротка», які да гэтай справы запрашаў лепшых спецы- ялістаў з заходнееўрапейскіх краін. Наяўнасць і сёння ў ваколіцах Нясвіжа тапонімаў «Ганусава», «Ганусаўшчына» дае падставу сур’ёзна гаварыць аб тым, што адліўка гармат, званоў і іншых рэчаў тут праводзілася і раней пры Мікалаі Радзівіле «Чорным», канцлеры Вялікага княства Літоўскага, што тут працаваў знакаміты майстар Кашпір Ганусаў (Гансаў), які, дарэчы, быў на- стаўнікам Андрэя Чохава, які адліў шырокавядомыя цар-звон і цар-гармату для маскоўскага крамля. У канцы XVI — пачатку XVII ст. тэхнічнае кіраўніцтва ў нясвіжскай людвісарні было даручана немцу Герману Мольтцфельду. На- прыклад, на гарматах «Мелюзіна», «Хімера» пазначаны яго імя і прозвішча (ВегэоКп, 1904. 3. 10—19, 20). Скупыя звесткі аб майстрах-ліцейшчыках не павінны сказіць той факт, што складаны тэхналагічны працэс вытворчасці гармат, званоў, боепрыпасаў патрабаваў згуртавання вялікай колькасці мясцовых кваліфікаваных рамес- нікаў, якія былі здольнымі не толькі падрыхтаваць формы, расплавіць метал або сплаў, але і выканаць адліўку, давесці яе да ладу шляхам апрацоўкі па- верхні, расточкі канала ў гарматах. Патрэбна было таксама зрабіць адпа- ведныя лафеты для гармат, нарыхтаваць неабходную колькасць пораху, ядраў для стральбы, іншых матэрыялаў. Прызнаючы важнасць кіраўніцтва і нагля- ду за якасцю работ на кожным этапе, трэба проста ўлічваць, што асноўны цяжар адказных аперацый ускладваўся на таленавітых і добрасумленных мясцовых майстроў. Імёны толькі некаторых з іх дайшлі да нас: гісэр (лі- цейшчык) Герман, слесар Пётр, цясляр Хломада, які рабіў колы для лафе- таў, злотнік Сцяпан, які выразаў літары, што змяшчаліся на ствалах гармат, на званах і іншых вырабах. Ліццё гармат патрабавала ведання складанай тэхналогіі. Вядомыя ня- рэдкія выпадкі, калі метал гармат не вытрымліваў магутнасці парахавога за- рада і паражаў саміх артылерыстаў. Але гарматы з нясвіжскай людвісарні дзейнічалі спраўна як на полі бою, так і пры абароне гарадоў і замкаў. Гэта 283
дае падставу лічыць, што ліцейшчыкі ведалі тэмпературныя рэжымы плаўкі бронзы, а таксама дабратворны ўплыў шматразовых пераплавак і працяглай вытрымкі чыгуну ў расплаўленым стане на яго механічныя ўласцівасці. Паз- ней было ўстаноўлена, што шматразовыя пераплаўкі павялічвалі плотнасць чыгуну ад 7,0 да 7,37 г/см3 і мяжу трываласці з 16,0 да 30 кг/мм2. Магчыма, гарматная майстэрня была і ў Быхаве, таму што ёсць звесткі аб гармаце, адлітай Кашпірам Ганусавым у 1555 г., дзе гаворыцца, што яна была прыслана з Быхава ў Маскву і знаходзіцца ў крамлі на Мсціслаўскім двары. М. М. Рубцоў паведамляе, што Ганусаў адліваў гарматы і ў Маскве. Так, зробленая ім агромністая «праломная» гармата вагой 1 200 пудоў, аб- стрэльвала Полацк пры яго аблозе ў 1563 г., выкарыстоўваючы ядры вагой дваццаць пудоў. У XVII ст. у Быхаве дзейнічаў ліцейны двор, дзе людвісары адлівалі шротавыя гарматы «шротаўніцы», палявыя марціры, шматстволь- ныя «арганы» — прататыпы сучасных рэактыўных установак. Тут выраблялі- ся таксама ядры, карцечныя зарады, артылерыйскія і ручныя гранаты. Мяр- куючы па вазе ядраў, калібр быхаўскіх гармат вагаўся ад аднаго да ста фунтаў. У 1697 г. была адліта вялікая гармата ў Магілёве. У вытворчым працэсе былі запрошаны ўдзельнічаць быхаўскія людвісары Юрка і Мікалай. Магчы- ма вырабляліся гарматныя ядры і ў Віцебску, дзе ў цэйхгаўзах Верхняга зам- ка акрамя разнастайнай зброі меліся формы для адліўкі ядраў. У XVII—XVIII стст. вытворчасць гармат у Нясвіжы працягвалася. Магчы- ма, і былі некаторыя перапынкі, але звестак не знойдзена, як і няма падстаў гаварыць аб характары інтэнсіўнасці выпуску прадукцыі людвісараў. Вядома, што ў 1743 г. была адліта серыя трохфунтовых бронзавых гармат, але вы- раблялася агнястрэльная зброя і з чыгуну, у тым ліку навальныя гарматы шасціфунтовага калібру. У 1785 г. у прысутнасці караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага майстры адлілі дваццацічатырохфунтовую гармату, на ствале якой былі таленавіта адлюстраваны асобныя сцэны побыту каранаванай асобы і яе світы ў Нясвіжы. Маюцца вельмі скупыя звесткі аб другой людвісарні князёў Радзівілаў, якая знаходзілася ва Урэччы. У Інвентары 1774 г., калі майстэрня ўжо не пра- цавала, пералічаны 277 разнастайных прыстасаванняў і інструментаў, звя- заных з вырабам гармат, у тым ліку аснастка для падрыхтоўкі гарматных форм і самыя формы (Вгепзгіер, 1924. 8. 91). Уражвае смелая задумка выканання ажурных званоў, што размяшчаліся на культавых пабудовах і на абарончых замках. Майстры ў Нясвіжы адлівалі таксама званы для гадзіннікаў (мал. 181:3,4). Так, у 1598 г. невядомыя ліцей- шчыкі зрабілі два званы, так званыя «цымбалы», якія на працягу трохсот га- доў адбівалі кожныя чвэрць гадзіны і гадзіну. У 1906 г. пад час пажару ў зам- кавай вежы ў Нясвіжы яны зваліліся і аказаліся значна пашкоджанымі. Па- мастацку выкананы быў звон для гадзіннікавай вежы Мірскага замка. Ён ад- значаўся чыстым меладычным гучаннем. Людвісары не змясцілі на званах сваіх імёнаў. Некаторыя лічаць, што цудоўныя званы адліты выдатным май- страм Германам Мольтцфельдам. Некаторыя імёны ўсё ж дайшлі да нас. Напрыклад, імя людвісара з По- лацка Габрыэля Дарафеевіча, які ў 1644 г. адліў звон вышынёй звыш 70 см для праваслаўнай царквы Св. Тройцы ў Міёрах. Фундатарам быў Себасцьян Мірскі, браслаўскі земскі суддзя. Калі казакі Багдана Хмяльніцкага ў 1648 г. пабілі званы францысканскага касцёла ў Пінску, то Дарафеевіч паехаў у Пінск і з абломкаў адліў новы звон, вагой дзве тысячы фунтаў. Напэўна, гэты 284
майстар практыкаваў выезды з Полацка для выканання ліцейных работ на месцы. Ёсць звесткі аб зване, на якім маецца надпіс: «роблен у Воршы року 1648». На падворку аднаго з кляштараў у Маскве знаходзіўся звон з надпі- сам аб тым, што ён зроблены ў Магілёве ў 1651 г. (1660 г.?). Вялікія званы для касцёлаў Гродна адліваў Густаў Мёрк. Патт Амбросій Іаганнэс у 1709 г. адліў адзін звон для касцёла ў Міры Навагрудскага павета і ў 1710 г. два званы для таго ж касцёла па ініцыятыве канцлера ВКЛ Караля Станіслава Радзівіла. Найпрыгажэйшы і мілагучны звон нават атрымаў назву «Кароль», памылкова прыпісанную Радзівілу «Пане Каханку». Названы вышэй людвісар выканаў таксама ў 1722 г. звон, які захаваўся ў касцёле ў Індуры Гродзенска- га павета (Вгепэгіеіп, 1924). Зрэдку сустракаюцца фрагменты званоў і нават цэлыя экземпляры ў рас- копках. Фрагмент звана XIV ст. вядомы з Брэста (Лысенко,1985. С. 270), а таксама сустрэты яны ў Мсціславе (Апексеев, 2000. С. 96). Пры раскопках царквы Благавешчання ў Віцебску Т. С. Бубенька знайшла цэлы невялікі звон (мал. 181:5). Пастаянныя ліцейныя майстэрні і экстраардынарныя адліўкі размя- шчаліся ў розных мясцінах Беларусі. Ліцейная прадукцыя сустракалася амаль паўсямесна. Так, у XVII ст. гарматныя людвісарні функцыянавалі ў Быхаве, Слуцку (КаІата)зка-8аеесІ, 1996. 8. 24—26) і, праўдападобна, у Ляхавічах. Беларускія гарады і замкі былі добра аснашчаны агнястрэльнай зброяй. У арсенале Слуцка было вельмі шмат зброі (мал. 180). У 1595 г. С. Налівайка вывез з горада 12 добрых гармат, 80 гакаўніц і 700 ручніц. У 1620 г. на ўзбраенні знаходзілася пяць вялікіх гармат, пяць паўгармат, чатыры марціры, шэсць палявых гарматак і яшчэ пяць сапсаваных, жалезная гармата, 83 мушкеты, дзевяць шмігаўніц на колах, 130 гакаўніц, а таксама шмат боепрыпасаў і по- раху. У час вайны 1661 г. у замку Ляхавічаў было звыш 30 гармат, палова з іх мела родавы герб Яна Хадкевіча. Уласнай вытворчасцю гармат актыўна зай- маліся таксама Сапегі. Ёсць гарматы з гербамі Аскіркаў, Глябовічаў, Па- лубінскіх, Пацаў. Гэтыя магнаты трымалі ў сваіх гарадах значныя арсеналы: у Лепелі, Талачыне, Старым Быхаве (у канцы XVII ст. — 34 гарматы), Горах (у 1627 г. — 2 гарматы і 28 гакаўніц), Копысі (у 1670 — 4 гарматы і 22 га- каўніцы) і іншых замках. У Віцебску ў 1655 г. гармат разам з гакаўніцамі было 167, у Шклове ў 1657 г. — 20 гармат, 20 грахоўніц і 93 гакаўніцы. У малых гарадах і замках і агнястрэльнай зброі было меней. Напрыклад, у Глуску ў 1571 г. мелася адна гармата і тры гакаўніцы, у Стрэшыне ў 1608 г. — чатыры гарматы і дзесяць гакаўніц. Пазней была наладжана вытворчасць гармат у Магілёве, Крычаве, Жлобіне і іншых населеных пунктах, аднак на гарадскіх валах гэтай зброі часта вельмі не хапала (Сагановіч, 1994. С. 32—33). Многія спецыялісты ў галіне артылерыі былі патрэбнымі не толькі ў сва- ёй краіне. Яны пераманьваліся добрымі заробкамі, захопліваліся ў палон, каб удзельнічаць у вытворчасці гармат і боепрыпасаў да іх. Напрыклад, у Маскве ў 1667 г. Пушкарскі прыказ энергічна вёў перагаворы, каб не адпус- калі на радзіму магілёўскага яўрэя Ісачка, які быў навучаны агнястрэльным і гранатным справам (Рубцов, 1962. С. 44, 139, 224). Ліцейшчыкі займаліся не толькі вытворчасцю распаўсюджанай агня- стрэльнай зброі і званоў, але выконвалі іншыя работы. Напрыклад, хутчэй за ўсё на месцы была адліта з медзі фурма для доменнай печы ў Вішневе на металургічным заводзе графа Храптовіча (Озіпзкі, 1782. 8. 63). Пераважна выпускам меднага посуду займаліся ў ліцейнай майстэрні (гамарні), што зна- 285
ходзілася ў Крычаўскім графстве каля вёскі Гразівецкая Рудня (Мейер, 1901, XIX). Фрагменты медных катлоў, вядомых яшчэ ў старажытны час, знойдзе- ны ў Віцебску, Капылі, Мсціславе (Алексеев, 1995. С. 70. Рнс. 6:17). Бронза- вы кацёл на трох ножках і з ручкамі выяўлены на Мінскім замчышчы ў напла- ставанні XV ст. (Гісторыя Беларускай ССР, 1972. С. 154). Пісьмовыя крыніцы XVI—XVII стст. сярод рамесных спецыяльнасцей неаднойчы згадваюць ка- цельшчыкаў. Сыравіна — медзь — завозілася з Масквы. Гамарня медзі была і на ме- талургічным заводзе ў пасёлку Руда (цяпер Маларыцкі раён), пабудаваным па ініцыятыве Антонія Тызенгаўза для польскага караля С. А. Панятоўскага. Вельмі верагодна, што тут рабіліся і чыгунныя адліўкі. Наогул, даследчыкі лічаць завод у Рудзе камбінатам. Пакуль што няма звестак аб тым, якую прадукцыю выконвалі з медзі, а з чыгуну адлівалі вялікія катлы і малы посуд, дэталі для вадзяных млыноў, а таксама для млыноў ветраных і з конскім прывадам, кавадлы і іншыя вырабы (Кьіа, 1956. 8. 141—162). Калі чыгун для камбіната ў Рудзе, што выплаўляўся ў доменнай печы, быў мясцовай сы- равінай, то медзь завозілася з аддаленых металургічных прадпрыемстваў, дзе меліся медныя руды. На жаль, яшчэ вельмі мала ліцейнай прадукцыі даследавана метала- графічна. Мікраструктурны і спектральны аналізы дазволілі б атрымаць важ- ную інфармацыю і аб якасці метала, і аб імпарце бронзы (а магчыма, і іншых сплаваў) з мэтай выкарыстання іх на мясцовых майстэрнях. Прааналізаваны толькі чатыры гарматныя ядры з Віцебска, Першамайска і Міра, а таксама куля з Мінска. Дыяметр ядраў з Віцебска — 84 і 85 мм, вага — 2320 і 2350 г. Вывучэнне мікраструктуры дае падставу сцвярджаць, што віцебскія боепры- пасы зусім не чыгунныя, таму што ў першым ядры назіраецца буйназярністы ферыт са слядамі навугляроджвання, а матэрыял другога — нераўнамер- нанавугляроджанае жалеза з ферыта-перлітнымі зонамі. Адназначныя асаб- лівасці мікраструктуры паказваюць, што ядры не адліваліся ў формах, а пра- коўваліся кавалямі для надання боепрыпасам ідэальнай сферычнай формы, або інакш пры стральбе магло б разарваць гармату і забіць артылерыстаў. Аналагічная тэхналогія выканання выкарыстана і пры выпуску куль. У экзем- пляры з Мінска жалеза мае дробназярністую ферытную структуру. Ядро з Мірскага замка, як паказалі даследаванні фрагмента, было адліта з белага чыгуну, ядро з Першамайска ўнутры полае. Знешні дыяметр каля 128 мм, таўшчыня сценак вагаецца ў межах 19—22 мм, поласць для выбухо- вага рэчыва (пораха ?) мае дыяметр прыблізна 80 мм. Яно адпіта з шэрага чы- гуну, аб чым сведчыць рэгулярная структура перліту з пялёсткамі графіту. Здымкі мікраструктур даследаваных ядраў і кулі паказаны на мал. 157. У будучым неабходна як мага шырэй праводзіць паглыбленыя даследа- ванні гармат, званоў, боепрыпасаў і іншай ліцейнай прадукцыі, каб на сучас- ным навуковым узроўні ўстанаўліваць тэхналогію вытворчасці разнастайных ліцейных вырабаў, характар і якасць зыходнай сыравіны, з якой яны зробле- ны, пераканаўча гаварыць аб імпарце металаў і сплаваў, прасачыць развіц- цё ліцейнай справы на працягу даволі значнага перыяду (XIV—XVIII стст.), атрымаць іншыя навуковыя звесткі аб беларускіх майстэрнях, іх прадукцыі і спецыялістах, што прысвяцілі сваё жыццё гэтаму рамяству. 286
2.1.6. ВЫРАБЫ 3 КАЛЯРОВАГА МЕТАЛУ У XIV—XVIII стст. на тэрыторыі Беларусі, нягледзячы на адсутнасць уласнай сыравіны, працягвала развівацца вытворчасць рэчаў з каляровых металаў. Аб гэтым сведчаць як пісьмовыя крыніцы, так і археалагічныя. На- прыклад, тыглі і іх фрагменты знойдзены ў Мсціславе ў будаўнічым ярусе 1345—1365 гг., у напластаваннях XVII—XVIII стст. Мінска, Магілёва і Верхняга замка ў Віцебску (Алексеев, 2000. С. 102; Марзалюк, 1998. С. 46. Мал. 34:13; Собаль, 1992. С. 82). У Копысі на гарадзішчы ў пласце XV—XVI стст. зной- дзена бронзавая ліцейная формачка для абразка з выявай Міхаіла Архангела. Памеры матрыцы 5x5 см. Рэльеф выявы глыбокі, дэталі выразныя (мал. 182) (Левко, 1980. С. 340—341). Аднак частка вырабаў гэтай пары з’яўляецца імпартнымі, як будзе паказана ніжэй. Сярод археалагічных знаходак дамінуюць прадметы хрысціянскага куль- ту, упрыгожванні і дэталі адзення. Прадметы хрысціянскага культу прадстаўлены абразкамі, змеявікамі, крыжамі нацельнымі, нагруднымі, энкалпіёнамі, розным царкоўным начын- нем, дэталямі абкладак кніг для набажэнства. Абразкі, адлітыя, верагодна, мясцовымі майстрамі, знойдзены ў Магілёве (олава, XV ст.) (Марзалюк, 1998. С. 46. Мал. 58:8) і на селішчы Чэрнічы Жыт- кавіцкага раёна (бронза, XV ст.). Памеры апошняга 2x2,1 см. На ліцавым баку выява Маці Боскай з немаўлём (мал. 184:1). Сплаў, з якога быў адліты абра- зок, не быў дабраякасны і нераўнамерна запоўніў формачку. Выраб атры- маўся з дэфектам. Абаротны бок іконкі гладкі, па перыметры яе зроблены невысокі борцік. Вушка пад почапку сведчыць пра нашэнне гэтага абразка на грудзях, пад вопраткай (Гурнн, 1993. С. 125). У Мсціславе, па-за межамі дзяцінца, знойдзены абразок — кіоцец (частка трыпціха), адліты з бронзы. На ліцавым баку абразка змешчаны выява Бага- родзіцы з немаўлём і манаграма Хрыста. На адваротным баку відарыс моц- на зашмальцаванага змеевіка ў крузе і надпіс «Федор Тнрон». Абразкі такога кшталту прыйшлі на змену амулетам-змеевікам і спалучалі «антычныя тра- дыцыі змеевіка з хрысціянскімі выявамі змеяборцы Фёдора» (Алексеев, 1974. С. 216). Яшчэ адзін нацельны абразок, адліты з бронзы, знойдзены на тэрыторыі Слаўгарада. На ім змешчана выява Георгія Пераможцы. Датуецца гэты аб- разок XVI ст. (Алексеев, 1974. С. 216). Сярод хрысціянскіх атрыбутаў індывідуальнага карыстання варта адзна- чыць дзве унікальныя знаходкі. Гэта два абсалютна ідэнтычныя па тэхніцы выканання нашыйных медальёна. Першы з іх (мал. 183) быў выяўлены пад час археалагічных раскопак Фары Вітаўта ў Гродне ў пахаванні пад парталь- най вежай касцёла. Медальён мае авальную форму, памерамі 26x30 мм, ахоплены па знешняму краю падвойнай рэльефнай рамкай. Зверху ён за- бяспечаны вушкам кілепадобнай формы. Па цэнтру ў ім прасвідравана ад- туліна дыяметрам 1,5 мм, у якую прадзета кольца. На бакавых паверхнях і па вушку добра відаць сляды дапрацоўкі. Выкананы ён хутчэй за ўсё з латуні. На аверсе медальёна змешчана паясная выява святога Каэтана ў ма- наскім убранні. Фігура пададзена левым бокам да гледача ў развароце на тры чвэрці, галава — у профіль. Твар святога прамаляваны адмыслова, бездакорна, што выдае руку прафесійнага мастака. Святы трымае немаўля. Па перыметры выявы зроблены надпіс: «8. САІЕТАКІ. ТНІЕКІ. Е. С. Р.» 287
На рэверсе медальёна змешчаны сюжэт «Святое сямейства». Па перы- метры нанесены надпіс: «ІЕ81ІЗ. МАН. ІОЗЕР». Гэтую рэч можна аднесці да пачатку XVII ст. (Ганецкая, Трусаў. 1996. С. 74—75). Другі медальён, такіх жа дакладна памераў і выкананы ў той жа тэхніцы, быў знойдзены выпадкова каля в. Дзежкі Дзяржынскага раёна на сядзібным участку. На яго аверсе змешчана профільная выява мужчыны ва ўбранні каталіцкага святара з разгорнутай кнігай у руках. Наўкола выявы зроблены надпіс: «3. І(ЭМ, I 0. 1_07. 3. I», з чаго вынікае, што на медальёне паказаны Ігнацы Лаёла, заснавальнік ордэна іезуітаў. Тут жа, побач з галавой святога, змешчана стылізаваная выява сэрца Ісуса Хрыста — сімвал ордэна. На адваротным баку змешчана складаная па кампазіцыі выява: човен, у які б’е маланка з воблака, дзве чалавечыя нагі і выява нябожчыка на пла- шчаніцы ў акружэнні марскіх хваляў. Уздоўж борціка надпіс: «3. ГН. ХАУ.» Змест сюжэта і надпіс сведчаць, што ўся гэтая кампазіцыя мае дачыненне да місіянера XVI ст. Францішака Ксаверыя, апостала Індыі і Японіі. Датуецца медальён 1622 г. (ці троху пазней?), часам кананізацыі абодвух святых, што змешчаны на гэтым медальёне (Галкова, Бохан, Лашанкоў, 1994. С. 12; Гал- кова, Бохан, Лашанкоў,1995. С. 20—21). Ідэнтычнасць тэхнікі выканання, матэрыял вырабу, высокамастацкая вартасць рэчаў і сінхроннасць бытавання абодвух медальёнаў наводзяць на думку, што гэтыя рэчы былі выраблены хутчэй за ўсё ў Заходняй Еўропе і трапілі на Беларусь, верагодна, разам з іх носьбітамі — манахамі каталіцкіх ордэнаў. Даволі часта на гарадскіх і сельскіх паселішчах, а нярэдка і ў пахаваннях XIV—XVIII стст. сустракаюцца амулеты, нацельныя і нагрудныя крыжы. Амулет-змеявік канца XIII — пачатку XIV ст. знойдзены ў Брэсце. Гэта адлі- тая ў олава круглай формы падвеска, якая мае двухбаковыя выявы. На ліца- вым баку — відарыс абразка Багародзіцы Знаменне, на адваротным — Мя- дуза. Выява Багародзіцы змешчана ў аблямоўцы дробнай зерні, за якою, ужо ў аблямоўцы дзвюх акружнасцей, ідзе паясок паглыбленага зігзагападобнага арнаменту. Пад правым плячом — люстэркавы адбітак літары Р, пад левым — пашкоджаная выява. У цэнтры адваротнага боку змешчана выява галавы Мядузы Гаргоны, ад якой адыходзяць 12 змяіных галоў на доўгіх тулавах. Выява аблямована акружнасцю з кропак, за якой ідзе абадок з 31 кропкі. Та- кое спалучэнне наводзіць на думку аб выкарыстанні падобнай сімволікі ў якасці календара (Лысенко, 1985. С. 267—270). Даволі прадстаўнічая калекцыя нацельных крыжыкаў XIV ст. сабрана ў Мсціславе. Сярод іх сустрэты бронзавыя крыжыкі з рамбічнымі і квадратнымі скрыжаваннямі, бронзавы «мальтыйскі» крыж, бронзавы крыжык з крыжапа- добнымі канцамі (Алексеев, 2000. С. 104, 109). Маленькія нацельныя кры- жыкі XVII—XVIII стст. чатырох-, шасці- і васьміканцавыя з ускрыжаваннем, ма- награмамі, выявамі святых знойдзены ў Магілёве. Памеры іх ад 2x2,4 да 2x3 см (Марзалюк, 1998. Мал. 58:2—4, 6,12,16). Значнае месца сярод культавых рэчаў належыць крыжам-энкалпіёнам. Найбольш ранні, для разглядаемага часу, узор паходзіць з Мсціслава (XIII — XIV стст.). На ліцавым баку крыжа маецца рэльефная выява распяцця з ма- награмамі Хрыста і надпісам «Хр(ес)гь нам похвала кр(ес)ть нам у(теше- нне)». Па канцам крыжа зроблены рэльефныя выявы святых у медальёнах: «Ннко(а)» (верх), «Грнгор(нн)» (ніз), па баках — у медальёнах таксама свя- тыя. На адваротным баку, у скрыжаванні, Багародзіца ў доўгім хітоне з 288
надпісам «С(вя)тая бобо(родм)це, помогам», а па канцах у медальёнах свя- тыя: «Петр» (верх), «Васнл(нн)» (ніз), «Козма» (злева), «Дамнан» (справа). Надпісы («бобо(ро)днца») майстра забыўся выразаць у люстэркавым адбіт- ку Згодна з палеаграфіяй, а таксама па знаходках гэтых крыжоў у комплек- сах, звязаных з мангольскай навалай, крыжы такога кшталту датуюцца 30-мі гадамі XIII ст. (Алексеев, 1974. С. 213). Але на мсціслаўскім экземпляры фігуркі святых невыразныя, надпісы чытаюцца з цяжкасцю. Ёсць меркаван- не, што гэта ўжо паўторная адліўка, зробленая ў глінянай форме, адціснутай, у сваю чаргу, з гатовых крыжоў дамангольскага часу. Такія крыжы вядомы па некаторых помніках XIII—XIV стст. (Алексеев, 1974. С. 213). Не выключана, што адзін з такіх крыжоў мог быць выраблены ў гарадах, пазбаўленых ман- гольскага спусташэння, г. з. на Беларусі або на суседняй Смаленшчыне. Да ўзораў XIV ст. адносяцца знаходкі крыжоў-энкалпіёнаў з Віцебска (рас- копкі Г. В. Штыхава), Гродна і з в. Дулебы (выпадковая знаходка) (Алексеев, 1974. № 9, 10, 38). Трохі пазнейшыя за іх крыжы-энкалпіёны XIV—XV стст. выяўлены ў Магілёўскай вобласці (выпадковая знаходка) і ў Мсціславе (Алек- сеев, 1974. № 12, 22, 25). Крыжы-энкалпіёны XV ст. знойдзены таксама на тэрыторыі Магілёўскай вобласці (выпадковая знаходка) і ў Мсціславе на дзяцінцы пад час раскопак (Алексеев. 1974, № 13, 24). Найбольш познія з гэтай серыі крыжоў выяўлены на гарадзішчы Курганы каля в. Горы Горацкага раёна і ў Заслаўі (канец XV — пачатак XVI ст.). На заслаўскім узоры змешча- на выява Архангела Міхаіла з меркай і зярцалам у руках (Бектннеев, Левко, 1993. С. 14; Заяц, 1995. С. 69). У канцы XV—XVI ст. на Беларусі, відаць, мелі хаджэнне і аднабаковыя нагрудныя крыжы. Яны знойдзены ў Друцку (Алексеев, 1966. С. 159—160. Рнс. 35), на Верхнім замку Віцебска (Ткачоў, Калядзінскі, 1983. С. 57), у па- хаванні на позніх могілках каля в. Губічы Буда-Кашалёўскага раёна (Алек- сеев, 1974. С. 218. Рнс. 1:4). Усе тры крыжы абсалютна ідэнтычныя па матэ- рыялу і тэхніцы выканання, па памерах і па змешчаных на іх сюжэтах. Паме- ры гэтых крыжоў 7x4x0,3 см. Адліты яны ў аднабаковай форме са сплаву на меднай аснове, дзе ў якасці лігатуры (каля 1% паводле дадзеных спектраль- нага аналізу) прысутнічаюць волава, свінец, цынк і срэбра. У верхнім выступе крыжа ёсць вушка памерамі 0,6x0,6 см з круглай адтулінай дыяметрам 0,3 см для почапкі. Крыжы ўпрыгожаны сцэнамі з Евангелля, выкананымі ў тэхніцы паглыбленага рэльефу, у верхняй яго частцы змешчаны відарыс Св. Трой- цы, на скрыжаванні — распяцце з укленчанымі, справа адлюстраванне сце- ны грамніц, злева — выгнанне ў пекла. У ніжняй частцы ствала крыжа — вы- явы Праабражэння і Сшэсце Святога Духа на апосталаў. Над кожным сюжэ- там — выявы аркі, паўзверх якой размешчаны абронны надпіс. Даціроўка ўсіх трох крыжоў аднолькавая — рубеж XV—XVI стст. Ёсць меркаванне, што гэтыя крыжы мясцовай вытворчасці і нішто іншае, як больш танная па вы- творчасці копія з дарагіх кіпарысавых ці касцяных крыжоў, што вырабляліся ў гэты ж час у Троіцка-Сергіеўскай лаўры пад Масквой (Ткачоў, Калядзінскі, 1983. С. 57). У разглядаемы перыяд, асабліва пачынаючы з XV ст., у гарадах Беларусі набыло распаўсюджанне царкоўнае начынне з каляровага металу. Най- больш часта сустракаюцца лыжкі для прычасця. Падобныя бронзавыя лыжкі XIV—XV стст. знойдзены на Мінскім замчышчы (Гісторыя Беларускай ССР, 1972. С. 154). У Магілёве, у пласце XVI ст., знойдзены фрагмент бронзавай лыжачкі для прычасця з выявай на ручцы Хрыста Уседзяржыцеля (Марза- 19 Зак. 3713 289
люк, 1998. С. 46—47. Мал. 58:10,11). Літургічная лыжка XVII ст., зробленая з латуні, выяўлена пад час раскопак базыльянскага кляштара ў Мінску (раскопкі I. I. Ганецкай і В. Е. Собаля 1994 г.). Лопасць гэтай лыжкі грушападобная, выцягнутая ў бок ручкі. Памеры яе па версе 5,5x6 см, глыбіня 1,2 см. Ручка лыжкі ў аснаванні плоская, прымацавана дзвюма меднымі заклёпкамі. Далей гэтая ручка пераходзіць у шасцігранны ў сячэнні стрыжань і завяршаецца шарападобным патаўшчэннем і муфтай (мал. 186:10). Лыжка для прычасця XVIII ст. знойдзена пад час раскопак картузіянскага кляштара ў Бярозе. Выраблена яна з бронзы (латуні?) і знешне амаль не адрозніваецца ад лыжак сучасных узораў (Дзярновіч, Калнін, 1992. С. 146. Мал. 7:4). 3 іншых рэчаў хрысціянскага культу адзначым знаходку кадзіла XV ст. з Брэста. Яно мае паўсферычную форму, зроблена на невысокім паддоне і забяспечана трыма вушкамі па верхнему абрэзу (Лысенко, 1985. С. 270). У Заслаўі знойдзены бронзавы званок XVI ст. для набажэнства каля будынка рэфарматарскага храма (мал. 186:13). У Віцебску на Узгор’і ў слоі XVII ст. паблізу Прачысценскай царквы таксама знойдзены званок з каляровага ме- талу (мал. 186:11) (раскопкі В. М. Ляўко). 3 больш позніх рэчаў хрысціянскага культу знойдзена дэталь бронзавага падсвечніка ці панікадзіла (мал. 186:12). Яна паходзіць з тэрыторыі пасада ў Заслаўі і датуецца XVIII ст. (Заяц, 1995. С. 70. Рнс. 72:1,3). Адзначым таксама накладкі на Евангелле. У Магілёве знойдзена срэб- ная, пазалочаная звонку, літая накладка на Евангелле з выявай св. Іаана, якая датуецца XVII ст. (Марзалюк, 1998. С. 46—47. Мал. 58:10,11). Таксама літая з вонкавай пазалотай накладка да Евангелля з выявай св. Лукі (мал. 185:2) знойдзена пры раскопках Богаяўленскага сабора XVII—XIX стст. у Ку- цеінскім манастыры каля Оршы (Левко, 1996. Обложка). Упрыгожванні з каляровых металаў (пераважна жаночыя) прадстаў- лены скроневымі кольцамі, завушніцамі, шпількамі, рознага роду падвескамі, пярсцёнкамі, бранзалетамі. Сярод іх часам сустракаюцца рэчы, вырабленыя з каштоўных металаў: золата і срэбра. Найбольшы матэрыял па жаночых упрыгожаннях XIV—XVII стст. даюць могільнікі. Дапаўняюць іх знаходкі з гарадскога культурнага слоя (мал. 149; 150). У пачатку разглядаемага перыяду працягваюць бытаваць яшчэ скроне- выя кольца. Так, у Брэсце, у напластаваннях XIV ст. знойдзена скроневае коль- ца, якое належыць да разраду кругладротавых пярсцёнкападобных і паўта- разваротных (Лысенко, 1985. С. 260). Скроневыя кольца сустрэты і ў паха- ваннях каменных могільнікаў. Напрыклад, каля в. Клепачы знойдзены скро- невыя кольцы, у якіх адзін канец адагнуты назад і закручаны на кольца. Да- туюцца яны XIII—XIV стст. (Квятковская, 1998. С. 72). Больш познія ўзоры скроневых кольцаў уяўляюць сабой скручанае з дроту кольца, адзін канец якога абкручаны тонкім дротам. Да гэтага кольца мацаваліся падвескі, кожная з якіх складалася са стрыжня, на які па яго канцах былі нанізаны па аднаму шарыку, а ў цэнтры паміж імі размяшчалася ажурная пацерка. Датуюцца такія скроневыя кольца сярэдзінай — канцом XIV — пачаткам XV ст. (Квят- ковская, 1998. С. 74). У разглядаемы перыяд былі распаўсюджаны і завушніцы (мал. 184). Найбольш яны вядомы па пахаванням каменных магіл. Тут сустрэты за- вушніцы ў выглядзе пытальніка, кольцападобныя з трыма стрыжнямі — пры- вескамі, на якія маглі быць нанізаны 2—3 дробныя шкляныя пацеркі, коль- 290
цападобныя завушніцы з перавіццём (Квятковская, 1993. С. 74—76). У гара- дах Беларусі такія завушніцы сустрэты ў Гродне (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 63. Мал. 58:2), Ваўкавыску (Зверуго, 1975. С. 49), на сельскіх па- селішчах Панямоння XIV—XVIII стст. (Шаблюк, 1996. С. 78—80. Мал. 47:14,15), у могілках Новага Болецка (раскопкі В. М. Ляўко). Білонавая завушніца з пе- равіццём выяўлена і на Верхнім замку Віцебска. Усе гэтыя завушніцы мелі хаджэнне ў XIV—XVII стст. На думку некаторых даследчыкаў, гэтыя за~ вушніцы прыйшлі да ўсходніх славян з усходу, а праз іх затым і на Літву (Волкайте-Кулілкаускене, 1986. С. 168—169). Да жаночых упрыгожванняў належаць і спецыфічныя шпількі, вядомыя пад назвай «лус ейпі» (мал. 184:20—23, 26). Яны ўяўляюць сабой тонкі стрыжань, таўшчынёй менш за 1 мм, даўжынёй 2—6 см, з круглай або агранёнай га- лоўкай па версе, дыяметрам 1,5—3 мм. Вырабляліся яны з медзі або брон- зы, але нярэдка пакрываліся пазалотай. Час іх бытавання — XIV—XVII стст. Прызначаліся яны для мацавання жаночага галаўнога ўбору (хусткі) да цвёрдай асновы. На Беларусь гэты звычай прыйшоў як усходняя навацыя цюркскіх этнасаў (Цой Су-Бін, 1998. С. 96—103). Знойдзены такія шпількі ў Мінску, Віцебску, Оршы, на некаторых сельскіх паселішчах Панямоння XIV— XVIII стст., у пахаваннях каменных могільнікаў. Жаночы ўбор дапаўнялі рознага роду падвескі, якія звычайна насілі на грудзях у складзе караляў, маністаў. У разглядаемы перыяд падвескі набылі стылізаваны выгляд. Так, у Брэсце выяўлены падвескі, зробленыя ў выгля- дзе правільнага круга дыяметрам 2 см. Яны выкананы метадам штампоўкі з тонкага ліста, металу, маюць адтуліны дыяметрам 2—4 мм для падвешван- ня. На некаторых з іх з абодвух бакоў нанесены салярны арнамент у выгля- дзе плоска-выпуклага круга дыяметрам 7—8 мм і з васьмю ўзаемна перпен- дыкулярнымі промнямі. На адной з падвесак штампам нанесены чатырох- канцовы крыж. Выраблены яны са свінцовасурмістага сплаву, датуюцца XIII — пачаткам XIV ст. (Лысенко, 1985. С. 262). На паселішчах Панямоння (Сямёнавічы, Талькаўшчына) выяўлены падвескі XVII ст. дыяметрам 5—8 см, выкананыя з тонкай бронзавай пласціны. Пасярэдзіне іх зроблены адтуліны для падвешвання. Адтуліны ёсць і па краі. Відаць, за іх чапляліся таксама нейкія аздобы (Шаблюк, 1996. С. 80. Мал. 47:16,18). У XIV ст., а дзе-нідзе і пазней, працягвалі бытаваць пярсцёнкі, тып якіх склаўся яшчэ ў мінулую пару, XII—XIII стст. Найбольш вядомыя для XIV ст. былі пярсцёнкі кручоныя (плеценыя) і пярсцёнкі з імітацыяй кручэння. Так, кручоны пярсцёнак з абвітымі дротам канцамі, які датуецца XIII — пачаткам XIV ст., знойдзены ў Ваўкавыску на Замчышчы (Зверуго, 1975. С. 48), даволі часта кручоныя пярсцёнкі сустракаюцца ў каменных могільніках: Куклі, Вен- заўшчына, Барок і інш. (Квятковская, 1998. С. 89). Да гэтага тыпу пярсцёнкаў адносіцца і залаты кручоны пярсцёнак XIV ст. з Брэста. Ён скручаны з шасці падвоенных залатых драцін, канцы яго пракаваны на прамавугольны дрот і заходзяць адзін за другі (Лысенко, 1985. С. 264—265. Рмс. 175). Вельмі падобны на брэсцкі, але скручаны з бронзавага дроту пярсцёнак канца XIII — пачатку XIV ст. знойдзены ў Мінску (Собаль, 1998. С. 82. Мал. 6:2). Сінхронны ім па часе выканання дротавы бронзавы пярсцёнак, з невялікім патаўшчэннем па сярэдзіне, дзе зроблена імітацыя кручэння (мал. 184:25). Ён знойдзены ў пабудове Верхняга замка Віцебска, якая загінула ў пажары 1335 г. мн 291
Пласцінчатыя пярсцёнкі — шырока сярэдзінныя і шчытковыя — выяўле- ны ў пахаваннях каменных могільнікаў каля вв. Вензаўшчына (Барок), Двар- чаны, Куклі (Квятковская, 1998. С. 89). Сярод гарадскіх матэрыялаў пярс- цёнкі такога кшталту сустрэты ў Віцебску сярод пад’ёмнага матэрыялу. Да- туюцца такія пярсцёнкі XIII — сярэдзінай XV ст. (Седова, 1981. С. 131—136; Шноре, 1980. С. 41). Пласцінчатыя пярсцёнкі — замкнутыя і незамкнутыя, з гладкімі і рэльефнымі пласцінкамі сустракаюцца на сельскіх паселішчах Па- нямоння XIV—XVIII стст. На адным з іх (селішча Навасёлкі Зэльвенскага раёна) нанесены хвалісты арнамент (Шаблюк, 1996. С. 78. Мал. 47:1—4,9). Вузкапласцінчатыя пярсцёнкі, з дзвюма бароздамі сустрэты ў асноўным у пахаваннях XIV ст. каля в. Куклі (Кветковская, 1998. С. 91). Два срэбныя пярсцёнкі са ўстаўкамі знойдзены ў пахаваннях каменных могільнікаў каля в. Вензаўшчына (Барок і ур. Ганчарыха). У апошнім захава- лася ўстаўка з блакітнага шкельца (Квятковская, 1998. С. 91). Па наўгарод- скіх аналагах такія пярсцёнкі бытуюць да канца XIV ст. (Седова, 1981. С. 140). Найбольш шыкоўна з гэтай катэгорыі пярсцёнкаў выглядае знаходка з Грод- на, выяўленая ў пахаванні. Пярсцёнак адліты з золата і ўпрыгожаны ўстаў- кай з неагранёнага чырвонага каменя, які па баках трымаюць ільвіныя гало- вы. Датуецца ён XIII—XIV стст. (Археалогія... 1993. С. 523). Бронзавы пярс- цёнак з круглай устаўкай у выглядзе шасціпялёсткавай разеткі знойдзены ў Мінску (Собаль, 1992. С. 82. Мал. 6:4). На Узгор’і ў Гарадку Віцебскай во- бласці ў пахаванні таксама знойдзены бронзавы пярсцёнак з устаўкай (мал. 139:9), які датуецца XV ст. (раскопкі В. М. Ляўко). У XVI—XVII стст. на Беларусі сустракаюцца вузкія пласцінчатыя пярсцён- кі, вырабленыя з медзі, бронзы і срэбра. Адзін з такіх пярсцёнкаў, вырабле- ных з медзі, выяўлены на гарадзішчы Курганы і датуецца XVI ст. (Бектннеев, Левко, 1993. С. 14. Рілс. 3:16). Вузкі, раз’ёмны пласцінчаты білонавы пярсцё- нак (паўсферычны ў сячэнні) паходзіць з Ніжняга замка Віцебска. На ўнут- раным яго баку змешчаны лацінскі надпіс «Оеыз зрез теа» — «Крый мяне Божа». Датуецца пярсцёнак па стратыграфіі XVII ст. (Ткачев, Коледілнскнй Бубенько. С. 82—83. Рнс. 1:12). Даволі шматлікая калекцыя пярсцёнкаў сабрана пад час раскопак у Магілёве. Сярод іх вылучаюцца сыгнеты XVII ст. і звычайныя літыя вырабы XVIII ст. Пярсцёнкі сыгнеты з Магілёва маюць дэкарацыю па шчытку, літыя пярсцёнкі часам упрыгожаны па ўсёй паверхні прадольнымі лініямі, кропкамі, папярэчнымі палосамі (Марзалюк, 1998. С. 139. Мал. 57:30—35). Бранзалеты ў большасці паходзяць з пахаванняў у каменных могільні- ках. Ёсць бранзалеты, кручаныя з дроту, пласцінчатыя тупаканечныя, плас- цінчатыя з пашыранымі трапецападобнымі канцамі, спіралепадобныя. Дату- юцца яны па наўгародскіх і літоўскіх аналагах у асноўным XIV ст. (Квятковская, 1998. С. 84—87). У Новым Болецку (мал. 139:6) знойдзены літы бранзалет у пахаваннях XIV—XV стст. (раскопкі В. М. Ляўко). Бранзалеты XIV ст. зной- дзены таксама ў Брэсце і Мінску. У Брэсце.сустрэты бранзалеты з імітацыяй кручэння. Канцы іх разамкнутыя. У аднаго бранзалета яны завостраны, у другога зроблены ў выглядзе галоў звяроў (Лысенко, 1985. С. 263. Рнс. 173:5,6). Мінскі бранзалет бронзавы чатырохдротавы віты, датуецца канцом XIII — пачаткам XIV ст. (Собаль, 1992. С. 82). Дэталі касцюма. 3 каляровага металу выконваліся і некаторыя дэталі строя, якія мелі не толькі утылітарнае прызначэнне, але неслі і пэўную эстэ- тычную нагрузку. 292
Адзначым бронзавыя падковападобныя фібулы з закручанымі канцамі, знойдзеныя ў напластаваннях XIII—XVI стст. некаторых гарадоў. Вядомы яны і ў пахаваннях каменных курганоў. Даволі частай знаходкай на паселішчах XIV—XVIII стст. з’яўляюцца гузікі. Толькі ў раскопках Магілёва іх сабрана больш за сотню (Марзалюк, 1998. С. 137). Яны вырабляліся з медзі і бронзы (у асноўным), але сустрэты срэбныя і нават пакрытыя пазалотай. Адзін гузік, выкананы з крышталя з бронзавай устаўкай, паходзіць з Верхняга замка Віцебска (мал. 184:31). У XIV—XVII стст. бытавалі гузікі, выкананыя ў выглядзе невялікага шара, біконуса, сплюшчанага шара, перавёрнутага конуса і паўсферы. 3 адваротнага боку яны мелі пяцельку для прышывання да вопраткі. У XVII ст. паяўляюцца гузікі, у якіх знешні (ліцавы) бок робіцца роўным, а адваротны бок конусапа- добны, пераходзіць у пяцельку. Упрыгожваюцца яны раслінным або геамет- рычным арнаментам. У канцы XVII—XVIII ст. выкарыстоўваюцца гузікі з амаль роўнай ці трохі выпуклай паверхняй, ліцавы бок іх дэкарыраваны (Марзалюк, 1998. Мал. 57: 3—29). Аналагічныя ці блізкія ім па форме гузікі вядомы па раскопках Заслаўя (Заяц, 1995. С. 69). Сустрэты яны пры раскопках Слуцка (мал. 184:6, 11, 16, 18, 19) і на сельскіх паселішчах Панямоння (Шаблюк, 1996. С. 77. Мал. 47:5—7,10). У пахаваннях і ў гарадскім культурным слоі гэтай пары нярэдка сустра- каюцца паясавыя спражкі, выкананыя з медзі і бронзы (мал. 184:7—9,17). Яны маюць авальную, круглую, паўкруглую і прамавугольную формы. Зной- дзены ў Магілёве (Марзалюк, 1998. С. 137. Мал. 56:1,4—8), Брэсце (Лысенко, 1985. С. 266). Часам пояс быў упрыгожаны металічнымі накладкамі. У ар- хеалагічнай калекцыі рэчаў XVII ст. з Магілёва ёсць такія накладкі, выкана- ныя з медзі і срэбра, пакрытыя пазалотай (Марзалюк, 1998. С. 137. Мал. 56:2—3; мал. 58:13). Сустракаюцца такія накладкі на паясы і на сельскіх па- селішчах Панямоння (мал. 73:12,13). Іншыя вырабы з каляровых металаў нешматлікія. Прамысловыя прылады працы прадстаўлены знаходкамі рыбалоўных кручкоў і блешняў, шавецкіх іголак і напарсткаў, вырабленых з бронзы (мал. 186: 4,6). Рыбалоўныя кручкі сустрэты ў Віцебску і на некалькіх паселішчах Паня- моння (Шаблюк, 1996. С. 91. Мал. 51). Цаўё іх плаўна закручана ў пяцельку, а жала мае выгіб у бок цаўя. Вышыня асобных кручкоў 2—3 см. Бронзавая блешня знойдзена ў пласце XIV—XVI стст. на гарадзішчы Устье Аршанскага раёна. Знешне яна мала чым адрозніваецца ад падобных рэчаў стара- даўнерускай пары. Адна з бронзавых шавецкіх іголак выяўлена ў напласта- ваннях канца XIII — пачатку XIV ст. на Верхнім замку Віцебска. Яе даўжыня 85 мм, таўшчыня 1,5—2 мм. Падобныя на яе іголкі знойдзены ў Гродне (Ва- роннн, 1954. С. 66. Рнс. 30:2), у слоі XVI ст. Дубровенскага замка (раскопкі В. М. Ляуко). Бронзавыя напарсткі вядомы па раскопках селішчаў Берагоўцы, Магіль- нае і Навасёлкі (Шаблюк, 1996. С. 71. Мал. 45:1—3), а таксама знойдзены ў раскопках Капыльскага замка, Заслаўя, Мінска, Старога Лепеля, археалагіч- нага комплекса на р. Менцы. Датуюцца напарсткі XVII—XVIII стст. (Заяц, 1995. С. 70; Собаль, 1992. С. 82. Мал. 6:6) і па свайму выгляду нічым не ад- розніваюцца ад сучасных (мал. 186:6). Цікава, што напарстак, выяўлены на Капыльскім замку, быў мужчынскі, г. зн. без тарцовай часткі, у той час, як на- 293
парсткі з сельскіх паселішчаў Панямоння ўсе прызначаліся жанчынам, былі з тарцовай часткай, што закрывала кончык пальца. У культурным слоі XIV—XVI стст. некаторых гарадоў часам сустракаюцца грузікі, адлітыя з волава. Па форме яны нагадваюць мініяцюрныя прасліцы. Іх дыяметр 17—22 мм, вышыня 6—7 мм, дыяметр адтуліны 4—5 мм, вага 7,1 — 28,9 г. Аналагічныя грузікі з волава знойдзены ў Ноўгарадзе ў пластах X— XV стст., Пскове і ў Маскве ў напластаваннях XIV—XVI стст. (Седова, 1981. С. 156; Сергпна, 1983. С. 101; Беленькая, 1988. С. 263—268). Большая част- ка даследчыкаў лічыць іх грузікамі. Г. В. Штыхаў мяркуе, што такія вырабы ў X—XI стст. выкарыстоўваліся як прасліцы. Відаць, такое тлумачэнне больш слушнае, бо ў некаторых з такіх грузікаў, выяўленых пад час рас- копак Верхняга замка Віцебска, у адтуліне захаваліся кавалачкі драў- лянага стрыжня. Адзінкавай знаходкай прадстаўлена бронзавая талерка ювелірных ша- ляў з Мсціслава. Яна мае дыяметр 10 см і датуецца XIV—XV стст. (Алек- сеев, 2000. С. 108. Рнс. 8:7). Побытавыя рэчы прадстаўлены арнаментаванымі бронзавымі выра- бамі XVI ст.: дыскападобнай накладкай пад нутраны замок куфра з Брэста (Лысенко, 1985. С. 271), накрыўкай з двума вушкамі да маленькага куфэрач- ка з Дубровенскага замчышча (мал. 186:5), а таксама посудам. На Верхнім замку Віцебска знойдзена медная патэльня рубяжа XIII— XIV стст., вырабленая з меднага ліста таўшчынёй 2—3 мм. Да яе днішча (дыяметр 32 см), якое мела па наружнасці зубчатую нарэзку, быў прымаца- ваны з дапамогай такіх жа наразных зубцоў борцік вышынёй 6,6—7 см. Зуб- цы борціка і днішча заходзілі адзін за другі, былі пачаргова загнутыя ў лроцілеглыя бакі і шчыльна скляпаныя. Меднымі заклёпкамі была прымаца- вана і жалезная ўтульчатая ручка. На пасадзе сярэдневяковага Друцка (рас- копкі В. М. Ляўко) у слоі XVI ст. знойдзена вядзёрка (мал. 186:2) з ліставой медзі з жалезнай дужкай. Яго вышыня 12 см, дыяметр вусця 15 см, днішча — 10 см. Край вусця для трываласці загнуты ўнутр і праклепаны. Корпус змацаваны папярэчнымі і прадольнымі абручыкамі — планкамі шырынёй каля 1 см. Даволі часта з каляровага металу вырабляўся і сталовы посуд. На зам- чышчы ў Дуброўна ў пабудове XVI ст. выяўлена медная місачка (мал. 186:3). Вышыня яе 3 см, дыяметр вусця 12,5 см, днішча — 5 см. У Мірскім замку ў слоі XVII ст. знойдзена частка алавянага блюда з выявай герба Радзівілаў (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1964. С. 67) (мал. 186:1). Прадметы, якія маюць дачыненне да пісьменнасці і навукі, прад- стаўлены бронзавым стылом XIII—XIV стст. з Брэста, якім пісалі па воску ў цэрах (Лысенко, 1985. С. 271); бронзавым нажом канца XVII — першай па- ловы XVII* ст. з Заслаўя, для разрэзкі аркушаў кнігі (Заяц, 1995. С. 66); медным пяром для ручкі XVIII ст. з пасада ў Слуцку (мал. 186:7) і бронзавым акуля- рам падзорнай трубы таго ж часу з Мінска (Собаль, 1992. С. 82. Мал. 6:19). Апошні мае даўжыню 14 см, дыяметр корпуса 3,3 см і дыяметр самога аку- ляра 1,5 см. Да прадметаў, што маюць дачыненне да вайсковай справы, мож- на аднесці «парахаўніцу» — спецыяльны посуд для захавання ў сухім стане пораху з Лідскага замка (мал. 171:6). Гэта невялікі сасудзік, зроб- лены з олава ў выглядзе ўсечанага конуса, вышынёй каля 6 см, з на- крыўкай і вушкамі па баках, каб падвешваць гэтую рэч да пояса. Ана- 294
лагічныя парахаўніцы сустракаюцца сярод заходнееўрапейскіх матэрыя- лаў (Краўцэвіч, 1991. С. 135. Мал. 36:19). Даволі часта ў гарадах, замках, вясковых паселішчах знаходзяць алавя- ныя кулі дыяметрам 10—20 мм. Прыстасаванні для іх адліўкі — кулелячкі знойдзены ў Віцебску, Оршы, Крычаве, Лідскім і Мірскім замках (мал. 171:20, 21, 23, 24). Невялікае алавянае ядро знойдзена ў Мірскім замку. Яно не круг- лае (68x85 мм), а гэта сведчыць, што пасля адліўкі ядро яшчэ не прайшло канчатковую апрацоўку (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. Мал. 106:12). У цэлым, вытворчасць XIV—XVIII стст. з каляровых металаў дэманструе шырокі асартымент вырабаў. Большасць з іх мясцовага паходжання і гэта, галоўным чынам, прадметы культу і ўпрыгожванні. Аднак каляровыя металы ўжываліся і для вытворчасці гаспадарчых і побытавых рэчаў, хаця і ў значна меншай ступені.
Раздзел ВЫРАБЫ 3 ГЛІНЫ 2.2.1. КЕРАМІЧНЫ ПОСУД. АСАРТЫМЕНТ, ТЫПАЛОГІЯ, ХРАНАЛОГІЯ Значэнне керамічнага посуду ў археалогіі цяжка пераацаніць. 3 прычыны шырокай яго распаўсюджанасці і ўласцівасці захоўвацца ў любых фізіка- хімічных умовах вырабы з гліны сталі самай шматлікай катэгорыяй знаходак у слаях XIV—XVIII стст. Перыядычнае і дастаткова частае змяненне форм і аздаблення робіць керамічны посуд ’выдатным масавым датуючым матэ- рыялам. Менавіта дзякуючы гэтаму амаль ніводная публікацыя па археалогіі не абыходзіць увагай керамічны посуд, частка іх цалкам прысвечана яму. У лепшым становішчы апынуліся гарады і замкі (Віцебск, Гродна, Заслаўе, Мір і Мірскі замак, Лідскі замак, Орша і інш.). Сельскія паселішчы дадзенага пе- рыяду вывучаліся яўна недастаткова. Выключэннем з'яўляюцца даследа- ванні сельскіх паселішчаў Панямоння, праведзеныя В. У. Шаблюком. Больш чым сціплыя і магчымасці выкарыстання фізіка-хімічных метадаў, якія б да- памаглі ўдакладніць і надзейна абгрунтаваць тыя ці іншыя высновы. Маючы на ўвазе вышэйсказанае, адзначым, што прэтэндаваць на ства- рэнне вычарпальнай карціны на цяперашнім узроўні было б занадта смела. Разам з тым на сённяшні дзень назбіраны ўсё ж велізарны матэрыял, які патрабуе свайго асэнсавання і абагульнення, назапашаны нямалы патэнцыял і, па-свойму, унікальны вопыт у вывучэнні археалагічнай керамікі. Ужо паба- чылі свет некалькі абагульняючых прац, у якіх знайшлі адлюстраванне роз- ныя аспекты вывучэння сярэдневяковага глінянага посуду: ганчарства Паў- ночна-Усходняй Беларусі (Ляўко, 1992), паліванай керамікі (Здановіч, Трусаў, 1993), маёлікі (Ганецкая, 1995). Спецыяльныя раздзелы прысвечаны дэта- лёваму аналізу керамічнага матэрыялу XIV—XVIII стст. у манаграфіях па асобных рэгіёнах, гарадах і замках: па Віцебску (Ляўко, 1984), па Старым замку ў Гродне (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993), па Панямонні (Краўцэвіч, 1991; Шаблюк, 1996), па Міры і Мірскім замку (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994), па Заслаўі (Заяц, 1995). Датуючая ўласцівасць керамічнага посуду грунтуецца на наступных прык- метах: прыналежнасць да пэўнага віду начыння, функцыянальнае прызначэнне, характар арнаментацыі і пластычнага аздаблення, тып і тэхналогія апрацоўкі знешняй паверхні вырабу, якасць фармовачнай масы, тэхніка фармоўкі, ар- хітэктоніка сасуда, прафілёўка яго венчыка. Коратка спынімся на кожнай з азначаных прыкмет. Высвятленне тэхнікі фармоўкі па археалагічным матэрыяле праводзіцца візуальна па харакгэрных слядах пэўных тэхналагічных аперацый: наяўнасць ямак і баразёнак ад пальцаў майстра, слядоў загладжвання і лашчэння, борціка па перыметры донца, падсыпкі з пяску або жарствы на донцы, сляды 296
зрэзу на донцы, таўшчыня сценак і інш. Ад пачатку з’яўлення на тэрыторыі Беларусі ганчарнае кола было ручным, г. зн. майстар спачатку рукамі вы- рабляў аснову сасуда стужкава-кольцавым ці спіральным налепам, потым на крузе, які таксама прыводзіўся ў рух рукамі, падпраўляў яе і фармаваў самую верхнюю частку начыння (ад плечыка да венца). У выніку такой тэхналогіі донцы сасудаў, як правіла, былі даволі тоўстымі, мелі закраіну па перымет- ры і сляды падсыпкі, сценкі сасудаў былі рознай таўшчыні, на мяжы тулава і плечука навобмацак адчуваюцца пальцавыя заглыбленні. Наяўнасць пе- ралічаных прыкмет сведчыць пра тое, што гаршчок выраблены на ручным ганчарным коле і датуецца не пазней часу, калі ў дадзенай мясцовасці ад- быўся пераход да нажнога або хуткага кола. Пры працы на хуткім ганчарным коле майстар прыводзіў яго ў рух нагамі, а рукі былі цалкам вольныя, што дало магчымасць значна ўдасканаліць працэс фармавання. На нажным коле ганчар выцягваў усю пасудзіну ад донца да венчыка з аднаго кавалка гліны, які клаўся ў цэнтр круга перад пачаткам працы. У такім выпадку донцы і сценкі атрымліваліся танчэйшыя, раўнамернай таўшчыні, на іх бачныя бара- зёнкі ад пальцаў ганчара, на донцы часта можна заўважыць след ад зразан- ня сасуда, каб аддзяліць яго ад круга. Гліняная маса добра адмучана, чара- пок у зломе шчыльны, роўны. Паверхня добра адглажана. Выгляд у начын- няў, вырабленых на хуткім коле, больш далікатны, форма больш правільная. Часам на донцах гаршкоў можна ўбачыць клеймы ў выглядзе выяў геа- метрычнай формы. Для гаршкоў азначанага перыяду гэтая з'ява не вельмі характэрная, бо захоўвалася яна да XV ст. Праўда, ёсць выпадкі, калі клей- мы выяўлены на донцах XVI—XVII стст. Прыкладам могуць служыць гаршкі з раскопак Глускага замка гэтага часу, але захаваўшыя цэлы шэраг вельмі ар- хаічных тэхналагічных рысаў, у тым ліку і клеймы. У кожным разе на донцах пасудзін, фармаваных на хуткім коле, клеймы не стёвіліся. Паводле функцыянальнага прызначэння ўвесь керамічны посуд падзя-^- ляецца на вялікія групы: кухонны, сталовы, тарны, аптэчны, дэкаратыўны. Кож- ная з гэтых груп вызначаецца адметным комплексам характарыстык у асар- тыменце, тэхналогіі, аздабленні. Асартымент глінянага посуду на працягу даследаванага перыяду відавочна меў тэндэнцыю да ўскладнення. У XIV— XV стст. працягваюць бытаваць у асноўным формы папярэдняга перыяду: гаршчок, накрыўка, латка, міска, збан, з'яўляюцца новыя формы. Ужо ў XIV ст. вядомыя макотры. У слаях канца XV ст. пачынаюць сустракацца рынкі (Зда- новіч, Трусаў, 1993. С. 26). Кераміка XVI—XVIII стст. адрозніваецца надзвычай развітым і дыферэнцыраваным асартыментам. 3 XVI ст. пачынаюць выка- рыстоўвацца талеркі, паўміскі, значна ўзбагачаецца асартымент за кошт піт- нога, дэкаратыўнага і тарнага посуду. З'яўляюцца куфлі, розныя кубкі, збаны, гладышы, глякі, сасудзікі для спецыяў, з плоскіх сасудаў адзначым спецы- яльныя дэкаратыўныя талеркі, якія ставілі на рабро.на паліцах або падвеш- валі на сценах для таго, каб упрыгожыць інтэр'ер. У XVIII ст. нараджаецца шэраг новых форм, што было вынікам найперш развіцця еўрапейскага фа- янсу і фарфору. Гэта вазы, цукарніцы, маслёнкі, супніцы, філіжанкі і іншыя сасуды, якія складаюць асартымент і сучаснага керамічнага посуду. / Гаршчок (мал. 74:4; 75:4; 189:1—3,8; 194:8) — асноўная, самая стара- жытная і самая масавая форма. Менавіта таму тыпалогія і храналогія гаршка мае надзвычай вялікае значэнне ў археалогіі. Прынцыпы тыпалогіі: проста фармальны — толькі на аснове формаўтваральных прыкмет (прыхільнікам такога падыходу з’яўляецца Ю. А. Заяц) і комплексны — у аснову пакладзены 297
формаўтваральныя прыкметы, фармовачная маса, а таксама харакгар апра- цоўкі паверхні (гэтаму падыходу аддаюць перавагу В. М. Ляўко, Н. I. Здановіч). Тыпалогіі гаршкоў і іншых відаў посуду распрацаваны і надрукаваны па наступных населеных пунктах: Віцебск, Шклоў, Копысь, Езярышча (Ляўко, 1992); Стары замак у Гродне (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. Мал. 60); Гродна (Здановіч, 1996. С. 199); Заслаўе (Заяц, 1995. С. 190; Ён жа, 1993. С. 108); Мазыр (Трусаў, Здановіч, 1993. С. 29); Маладзечна (Ганецкая, 1996. С. 80—81); Мірскі замак (Здановіч, 1988. С. 146; Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. Мал. 34); Мсціслаў (Здановіч, Трусаў, 1985. С. 195—201); Лідскі замак (Здановіч, 1983. С. 98—99); Слонім (Ганецкая, Здановіч, 1996. С. 121); в. Сямёнавічы (Шаблюк, 1996а. С. 253) (мал. 187,188). У XIV ст. у вялікай ступені працягвалі функцыяніраваць формы гаршка, характэрныя для другой паловы XIII ст., часам яны захоўваюцца і ў XV ст. Ужо ў другой палове — канцы XIII ст. фарміруюцца асноўныя фармальныя прыкметы тыповага гаршка XIV—XV стст. Плечыка становіцца ўсё больш выразным і паступова набывае рабро. У XIV—XV стст. рабрыстыя гаршкі распаўсюджаны вельмі шырока, асабліва ў паўночна-ўсходнім і цэнтраль- ным рэгіёнах, для заходніх яны менш харакгэрны, там пераважаюць пакатыя плечыкі. Нараджаецца тэндэнцыя да памяншэння вышыні шыйкі, да росту дыяметра гаршка па плечыку. Венчык, як правіла, мае нескладаную пра- філёўку з прамым, закругленным ці коса зрэзаным краем, нярэдка з равоч- кам. Нахіл венчыка і шыйкі вар'іруецца ў значным дыяпазоне: ад практычна вертыкальных да 55° (венчык — Слонім, Маладзечна, Езярышча, шыйка — Ліда, Заслаўе, Горы). Пакатыя плечыкі гаршкоў XIV—XV стст. сведчаць пра тое, што яны мелі стромкія абрысы. Сценкі гаршкоў звычайна тоўстыя, няроўныя, нават калі добра адглажа- ныя — гэта вынік фармоўкі на ручным коле. 3 прычыны вялікай колькасці жарст- вы ў цесце паверхня начыння шурпатая, злом зярністы, часам выяўляе не- дастаткова добры абпал. Донцы тоўстыя, часта маюць сляды падсыпкі з пяску або жарствы, закраіны па перыметры. Вельмі часта гаршкі гэтага часу арнаментаваліся па плечыку (радзей па шыйцы ці венчыку) лінейным, хва- лістым або лінейна-хвалістым арнаментам, для ўсходніх рэгіёнаў вельмі ха- рактэрныя рады касых насечак. Акрамя вышэйапісанага найбольш тыповага гаршка ў той час былі рас- паўсюджаныя і іншыя формы пры захаванні, аднак, асноўных тыпалагічных рыс. Гэта і гаршкі з высокімі і вельмі выразнымі шыйкамі, больш ці менш нахіленымі (Заслаўе, Віцебск, Копысь, Орша, Горы), а таксама і зусім без шыйкі з венчыкам, які пасаджаны проста на плечыка (Ліда, Слонім, Езярышча, Мсціслаў). У XV ст. (асабліва пад канец) актыўна фарміруецца новая архітэктоніка гаршка: усё больш прыўздымаецца плечыка, часам становячыся проста га- рызантальным, рабрыстасць знікае, плечыка становіцца акруглым (Гродна, Слонім, Лідскі замак, Маладзечна, Заслаўе, Горы). Шыйка застаецца невы- сокай ці ўвогуле адсутнічае — форма, якая атрымала шырокае распаўсю- джанне ў наступныя стагоддзі. Ужо ў канцы XV ст. з'яўляюцца, пакуль вельмі нешматлікія, гаршкі, пакрытыя свінцовымі палівамі карычневага і зялёнага колераў, яклічыць Н. Здановіч (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 21). У XVI ст. некаторы час працягвае функцыяніраваць харакгэрны дпя XV ст. тып гаршка з адагнутым коса зрэзаным ці закругленым венчыкам, з раўчуком ці без яго, на кароткай шыйцы, часта нахіленай, і з пакатымі плечукамі (мал. 188:1—3). 298
Як адзначалася, ужо ў канцы XV ст. са знікненнем рабра пры пераходзе ад плечука да тулава фарміруецца архітэкгоніка тыповага гаршка XVI ст.: гаршчок з мяккімі акруглымі абрысамі прысадзістых прапорцый з моцна раз- вітымі, нерэдка гарызантальна ўзнятымі плечукамі, з невялікай шыйкай і вен- чыкам, акруглым ці коса зрэзаным, простым ці ўскпадненым баразёнкамі і выступамі. Прыкметна павялічваецца найбольшы дыяметр сасудаў. Такога тыпу гаршкі былі распаўсюджаны ва ўсіх без выкпючэння рэгіёнах Беларусі, да прыкладу ў Мсціславе і Слоніме, Лідскім і Мірскім замках, гарадах і мяс- тэчках Паўночнага Усходу і інш. Захоўваецца і развіваецца тэндэнцыя далейшага змяншэння шыйкі, што ў выніку прывяло да поўнага яе знікнення. Венчык, у выніку, уяўляе сабой проста завяршэнне шарападобнага тулава. Ён мог афармляцца ў выглядзе касога зрэзу або валікападобнага патаўшчэння, у абодвух выпадках венчык мог быць падкрэслены канаўкай ці выступам, а часам і ўвогуле не выходзіў з плоскасці плечыка. Найбольш шырокае распаўсюджанне дадзены тып непа- ліванага гаршка атрымаў у наступнае стагоддзе, асабліва ў заходніх рэгіёнах (мал. 188:5). Прыклады знаходзім практычна ўсюды: Гродна, Слонім, Любча, Гальшаны, Маладзечна, Крэўскі, Мірскі, Лідскі замкі, в. Сямёнавічы і інш. Адзін з гаршкоў гэтай групы, які знойдзены ў Гродне, дае ўсе асноўныя па- раметры —дыяметр венца 12 см, донца 7 см, вышыня начыння 7,5 см. У XVII ст. у архітэктоніцы гаршка з'яўляецца новы акцэнт, які істотным чынам змяніў выгляд пасудзіны. Знікае шарападобнасць тулава, прысадзістаць пра- порцый. Тулава набывае даволі выразныя конусападобныя абрысы (мал. 189:3). Увесь сасуд мае вельмі далікатныя формы, часта мае адну ці дзве ручкі. Па перыметры донца часта прысутнічае невялічкі борцік. Само донца старанна адгладжана. Танкасценны, добра абпалены, рэдка з арнаментам. 3 XVI ст. намячаецца яшчэ адзін напрамак эвалюцыі формы гаршка, які ўмоўна можна назваць «рэанімацыяй XI—XII стст.» Асноўныя рысы гэтага тыпу — вертыкальна пастаўлены ці крыху адхілены венчык, высокая, досыць выразная шыйка і, у адрозненне ад пануючых тыпаў, не так энергічна выяў- ленае плечыка (Слонім, Маладзечна, Заслаўе, в. Сямёнавічы). Распаўсюджанне гаршкоў дадзенага тыпу, верагодна, абумоўлена з'яўлен- нем керамічнага начыння новых тэхналагічных груп — дымленых гаршкоў і асабліва паліваных. У XVII ст. мы бачым увогуле прамыя і абсалютныя копіі прафілёўкі паліваных (дымленых у меншай ступені) гаршкоў, паўтораныя ў начыннях без палівы (Слонім, Мінск, Маладзечна, Мірскі замак, Гродна). Венчык часта набывае даволі складаныя абрысы. Па краі яго або на знешнім баку наносіліся неглыбокія баразёнкі, з унутранага ці з вонкавага боку з'яўляліся невялікія акруглыя ці завостраныя (больш характэрныя для паліваных гар- шкоў) выступы. Менавіта гэтаму тыпу ў яго спрошчаных варыянтах суджана было захавацца і ў наступныя стагоддзі. У шырокі ўжытак у XVI—XVII стст. уваходзяць паліваныя гаршкі. Спачат- ку іх прафілёўка прыкметна адрознівалася ад прафілёўкі непаліваных кухон- ных гаршкоў. Для XVI — пачатку XVII ст. характэрны гаршкі з вельмі тонкімі сценкамі, складанапрафіляваным, падкрэсленым выемкай ці выступам каля аснавання венцам, адагнутым вонкі пад вуглом да 30—40°, а таксама тон- касценныя гаршкі з амаль прамым ці злёгку адхіленым венцам і часам шы- рокім і неглыбокім раўчуком знутры (мал. 188:4; 189:3). Самыя шматлікія — начынні з прамой шыйкай і адной-дзвюма пракрэсленымі стужкамі звонку пад венцам, начынні са злёгку адхіленым вонкі венцам і патаўшчэннем звон- 299
ку на мяжы з шыйкай. Аналагі гэтых форм — Смаленск, Літва, Польшча. Ва ўсходнім рэгіёне распаўсюджаны ў XVI ст. гаршкі двух тыпаў: з крутымі пле- чукамі, моцна адагнутым вонкі венцам, па ўнутранаму краю якога праходзіць раўчук, з амаль прамой шыйкай і знешнеасіметрычным патаўшчэннем венца ў выглядзе карнізіка. У нязначнай колькасці сустракаюцца гаршкі з цы- ліндрычным горлам, яны пераважаюць у XVII ст. у Мсціславе. Яшчэ адзін тып гаршкоў — з высокім злёгку адхіленым венцам і стромкімі плечукамі. У некаторых мясцовасцях кухонныя гаршкі XVII ст. мелі вельмі архаічны выгляд. Кансерватыўнасць ганчароў асабліва сказалася на рэцэптуры фар- мовачнай масы: у яе працягвалі дадаваць вельмі шмат сярэдне- і нават буй- назярністай жарствы. Яркім прыкладам з'яўляецца Крэва, дзе разам з рэчамі, якія выраблены ў самых новых тэхналогіях, прысутнічае маса шараговага матэрыялу такога кшталту. У другой палове XVII—XVIII ст. шырока рас- паўсюдзіліся паліваныя начынні з невялікім, але выразным каленцам знутры пры пераходзе шыйкі ў тулава і злёгку закругленым унутр краем венца (мал. 188:6); гаршкі без шыйкі з венцам рознай формы, з 8-падобнымі профілямі ці з плаўна выгнутай невысокай шыйкай і закругленым венцам (мал. 189:2), а такса- ма прысадзістыя гаршкі з пасаджаным проста на плячук венцам рознай формы. У XVIII ст. адрозненні ў прафілёўцы паміж гаршкамі тэракотавымі, дым- ленымі і паліванымі практычна знікаюць. Сценкі паліваных і дымленых гар- шкоў прыкметна «таўсцеюць». Арнаментыка — элемент керамічнага посуду, ніяк не звязаны з утылітар- нымі ўласцівасцямі гаршка, а выключна адлюстроўвае старажытныя пласты касмалагічных уяўленняў нашых продкаў. Як паказвае матэрыял, арнамен- тальныя матывы былі досыць устойлівым кампанентам эстэтычных трады- цый народа. На працягу стагоддзяў, у тым ліку і ў XIV—XVI стст., мы бачым тыя ж элементы геаметрычнага арнаменту: лінія, хваля, касыя насечкі, пальцавыя ўціскі ў розных камбінацыях. Наносіўся арнамент кіёчкам звы- чайна па плечыку, радзей пад самым венчыкам ці па ім. Для Усходняй Беларусі ў XIV—XV стст. характэрны кампазіцыі з хваліс- тых ліній, лінейнага частага рыфлення, ямачак, касых насечак, а для Падня- проўя характэрнымі былі наколы па плечыку. Гаршкі арнаментаваліся, як правіла, па шыйцы і плечыку рэльефным хвалістым арнаментам. Часам ар- намент меў выгляд касых насечак па плечыку, у асобных выпадках спалуча- ліся абодва віды арнаментацыі. Чыста лінейны арнамент сустракаецца рэд- ка, часцей спалучаецца з хваляй. Для заходняга рэгіёна больш характэрныя лінейны і хвалісты арнамент паасобку ці ў спалучэнні. Вельмі характэрна рыфленне шматрадковым гра- бенчыкам па плечыку і тулаву. Пачынаючы з XVI ст. арнамент усё радзей сустракаецца на непаліваных гаршках. Матывы выкарыстоўваюцца тыя ж, што і ў папярэдні перыяд. Пра- цэс знікнення арнаменту з непаліваных гаршкоў хутчэй ішоў, відаць, ва Ус- ходняй Беларусі. Затое на начыннях XVI—XVII стст., пакрытых палівай, арнаментацыя прыкметна ўзбагачаецца. Акрамя традыцыйных лініі і хвалі, якія амаль заўсёды становяцца шматраднымі і наносяцца штампам, распаўсюджваюцца прын- цыпова новыя тэхналогіі аздаблення керамікі. Адной з самых папулярных была карбоўка — нанясенне арнаменту калёсікам-штампам. 3 выгляду вельмі складаны малюнак утвораны з даволі простых геаметрычных элементаў: сетка з ячэек, сетка з ромбаў розных памераў, шматрадныя 300
зігзагападобныя стужкі, елачкі. Часам рапарты аддзяляліся адзін ад дру- гога вертыкальнымі стужкамі. У другой палове XVII ст. працэс знікнення арнаментацыі закрануў і па- ліваныя гаршкі. Арнамент калі і прысутнічае, то наносіцца ў выглядзе не- калькіх радоў рыфлёных стужак. У цэлым развіццё форм гаршка ішло ў агульным рэчышчы на ўсёй тэры- торыі Беларусі, хоць пэўныя адрозненні ўсё ж былі. Адзначым тут, напрык- лад, што гаршкі заходняга рэгіёна і Падзвіння маюць блізкія аналогіі ў кера- міцы Польшчы і Літвы. Гаршкі ж з Падняпроўя і Палесся (асабліва ўсходня- га) маюць падабенства з украінскімі матэрыяламі. Накрыўкі (мал. 194:4; 75:2), як правіла, спадарожнічалі гаршкам. Як і ў папярэдні перыяд, яны мелі конусападобныя формы. Адрозніваліся формай ручкі і прафілёўкай края. Ручка магла ўяўляць сабой круглае плоскае гу- зікападобнае наверша, часам даволі вялікага дыяметра, так, што пераверну- тая, яна нагадвала міску. Выступ мог быць плоскім вертыкальным з невя- лікімі адтулінамі. I, нарэшце, сустракаюцца і петлепадобныя ручкі. Край маглі афармляць проста, а маглі ўскладняць невялікім карнізікам, каб накрыўка шчыльней прылягала да венца. Цеста для вырабу накрывак цалкам анала- гічнае таму, з якога ляпілі гаршкі. Дыяметр, натуральна, адпавядаў дыяметру венца. Вышыня магла быць рознай. Макотры (мал. 187; 190:3—10; 194:5). На працягу ўсяго акрэсленага пе- рыяду ў шырокім ужытку былі макотры. Гэта начынне цыліндрычнай формы, даволі вялікага дыяметра і з сярэдняй вышыні сценкамі. Прафілёўка макот- раў змянялася, хоць і не так хутка, як гаршкоў. Гэта дае падставы для вылу- чэння тыпаў і датавання (мал. 187). Склад фармовачнай масы макотраў XIV—XVII стст. ідэнтычны таму, з якога выраблены гаршкі таго ж часу. Сценкі іх надзвычай тоўстыя (1—1,5 см) і няроўныя. Сценкі макотраў гэтага часу з Паўночна-Усходняй Беларусі мякка акруглыя. Цыліндрычная форма макотраў заходняга рэгіёна таксама змяк- чаецца трошкі скругленымі сценкамі. У больш ранніх экземплярах венчык афармляўся ў выглядзе моцна адагнутага борціка з карнізікам. Такога кшталту венчык вельмі зручна арнаментаваць, што нерэдка і рабілася (мал. 190:3,4,6). 3 часам сценкі становяцця больш тонкімі, венчык усё менш вы- ступае з плоскасці сценкі. Ён мог быць плаўна адагнутым з вертыкальным зрэзам ці нават калі і гарызантальным, то мякка скругленым, без рэзкіх зло- маў, харакгэрных для ранейшых экземпляраў. Карнізік (зверху ці з вонкавага боку) у XVI ст. яшчэ захоўваецца. Характэрным для XVI—XVII стст. тыпам былі макотры з венчыкам, які ўяўляе сабой проста патоўшчанае завяршэнне сценак, аформленае кар- нізікам ці коса зрэзанае. Макотры гэтага часу звычайна багата аздабляліся. Дэкор мог уяўляць сабой прадрапаныя насечкі, лініі і хвалі (мал. 190:7,8). Надзвычай папуляр- ным становіцца пластычны дэкор — наляпныя валікі і стужкі з пальцавымі зашчыпамі і ўціскамі (мал. 190:6,9,10). Часам зашчыпамі афармляўся і сам венчык (мал. 190:6). Арнамент размяшчаўся ў верхняй палове сасуда, часта аз- дабляўся і венчык . У Маладзечне і Слоніме сустрэтыя экземпляры, на якіх па ўнутранай паверхні сценак макотраў вертыкальна накрэслены паралельныя, крыху скошаныя, лініі, згрупаваныя патры. Прызначэнне іх незразумелае. Сярод матэрыялаў, якія паходзяць з пластоў XVII—XVIII стст., перава- жаюць макотры з даволі тонкімі неарнаментаванымі сценкамі з патоўшча- 301
ным асіметрычным ці сіметрычным венцам, гарызантальна зрэзаным. Суст- ракаюцца экземляры з манжэтападобным венцам. Макотры XVI—XVIII стст. выраблены з добра прамешанага цеста, таўшчыня сценак не перавышае 0,7 см. Макотры маглі быць тэракотавымі, з XVI ст. дымленымі і паліванымі (зя- лёная і жоўтая паліва). Асабліва апошнія характэрны для наступных ста- годдзяў. Паліваныя макотры з паўночнага ўсходу яшчэ захоўваюць рыфленне. Латкі — від кухоннага посуду, вызначыць які на практыцы бывае вельмі цяжка. Гэты сасуд па форме ўяўляе сабой нешта сярэдняе паміж гаршком і міскай. Да гаршка латка падобная прафілёўкай венчыка, кароткай шыйкай і вы- разным плечыкам, адрозніваецца нахілам сценак, значна большым, чым у гар- шка, з-за таго, што дыяметр латкі па венчыку ў 2—2,5 разы большы, чым па донцы, і амаль роўны яго вышыні (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 25). Арнаментава- ліся латкі гэтаксама, як і гаршкі. У параўнанні з міскамі мелі большы дыяметр па венчыку. Паколькі латкі ставіліся на агонь, то з вонкавага боку прасочваюцца сляды нагару. Найбольш распаўсюджаныя былі ў XVII—XIX стст. Керамічныя патэльні (мал. 187) — таксама адзін з відаў кухоннага посу- ду. Гэта невысокія начынні з вялікім дыяметрам. Паколькі патэльні ставіліся ў печ, то фармовачная маса для іх вырабу ідэнтычная той, з якой ляпіліся гаршкі. Таўшчыня сценак 0,5—0,7 см. Дыяметры па венчыку і па донцы ад- рознівался нязначна. Сценкі крыху адагнутыя, венчык афармляўся проста: закруглены, коса зрэзаны ці крыху загнуты ўнутр. Тыпалогія і храналогія ке- рамічных патэльняў нераспрацаваная. Падобна, іх формы не мяняліся на працягу стагоддзяў. Вялікая колькасць такіх сасудаў выяўлена ў Слоніме. Знойдзеныя ў Заслаўі фрагменты сведчаць аб наяўнасці ўтульчатай кера- мічнай ручкі накшталт той, якую мелі рынкі. Рынкі (мал. 187; 189:7—10; 194:3) — від патэльняў рознай глыбокасці на трох ножках і з полай ручкай, таксама керамічнай, у якую ўсталялася драўляная. Самы ранні фрагмент рынкі, вядомы па матэрыялах з Мірскага замка, даслед- чыкі датуюць канцом XV ст. (Здановіч, Трусаў, Краўцэвіч, 1994. С. 46). Распаў- сюджаны даволі шырока ўжо ў XVI ст., але найбольш — у XVII ст. Найчасцей сустракаюцца рынкі, пакрытыя знутры палівай, але трапляюцца таксама тэрако- тавыя і дымленыя, у адзінкавых экземплярах маёлікавыя. Непаліваныя сасуды выраблены з глінянай масы з дамешкамі пяску, паверхня старанна адгладжана, часам са слядамі абварвання. Верагодней за ўсё, непаліваныя рынкі бытавалі паралельна з паліванымі. Сустракаюцца яны ў слаях XVI—XVII стст. Рынкі, па- крытыя эмаллю бірузовага колеру, знойдзены ў Глускім замку (з плямамі белай эмалі) і Мсціславе. Датуюцца XVI ст., апошняя — магчыма, і XVIII ст. Для XVI ст. характэрны рынкі, край венчыка якіх скошаны ўнутр і закруг- лены, у выніку чаго на ўнутранай паверхні ўтвараецца невялікі карнізік. У са- судах з заходняй часткі Беларусі добра выяўлены равочак па венчыку, ён нават падкрэслены карнізікам з унутранага боку і бароздкай з вонкавага. На ўсходзе на венчыках, нахіленых унутр і коса зрэзаных, карнізік таксама вельмі выразны, а равочак калі і прысутнічае, то амаль непрыкметны. Крыху пазней, недзе пад канец XVI ст., распаўсюджваецца тып рынкі з амаль непрафіляваным закругленым венчыкам, які становіцца на нейкі час пануючым, асабліва на ўсходзе. Для такіх сасудаў, прынамсі на захадзе, характэрнай асаблівасцю з'яўляецца шматрадовы лінейны ці штампаваны сеткавы арнамент звонку пад венцам, дакладна як на паліваных гаршках XVI — пачатку XVII ст. У XVII ст. распаўсюджваюцца рынкі піялападобнай формы з адхіленым вонкі венчыкам і больш (на захадзе) ці менш (на ўсходзе) выяўленай ба- 302
роздкай пасярэдзіне і карнізікам унутры. Гэты тып вельмі нагадвае макотры XVI ст. і ўяўляе сабой, верагодна, вынік развіцця рынак XVI ст. з карнізікам. На мяжы XVII—XVIII стст. прафілёўка венчыкаў рынак зноў спрашчаецца. Для гэтага часу характэрныя проста гарызантальна зрэзаныя, скругленыя, ман- жэтападобныя венчыкі, рэдка — загнутыя ўнутр. Ножкі мелі канічную, усечана канічную форму (зрэзаныя ці з заканчэннем у выглядзе трохграннай пірамідкі). Мацаваліся да донца пад нахілам (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 32—34, 112, 117). Апрача плыткіх (глыбінёй 5—5,5 см, дыяметрам да 23—25 см) ужываліся такса- ма глыбокія (да 15 см і дыяметрам да 34—35 см) рынкі, якія сваёй формай на- гадвалі макотры. Яны таксама мелі тры ножкі. У адрозненне ад плыткіх у глы- бокіх рынак былі петлепадобныя ручкі. Такія экземпляры вядомы ў Мірскім, Любчанскім, Гальшанскім, Глускім замках, Мсціславе і іншых гарадах. Міскі (мал. 187; 190:1, 2; 194: 1; 198:2) — сасуды, якія выконвалі ролю і кухоннага і сталовага посуду. У XVI—XVII стст. формы місак і іх аздабленне становяцца больш разна- стайнымі. Колькасць знаходак з часам усё павялічваецца. У заходнім рэгіёне (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 49) найбольш характэрнымі былі наступныя тыпы. Глыбокія міскі конусападобнай і піялападобнай формы з моцна адагнутым ці гарызантальным выразным прафіляваным борцікам. Невысокія сасуды з акруг- лым тулавам, з вузкім адагнутым вонкі борцікам на невялікім пліткавым паддоне. Венца магло быць аформлена пальцавымі зашчыпамі. У той самы час рас- паўсюджаныя даволі глыбокія міскі з шырокім гарызантальным борцікам, які час- та арнаментаваўся хвалістымі лініямі (мал. 190:2). На Падняпроўі борцікі былі не гарызантальныя, а сярэднеадхіленыя (мал. 190:1). Такія сасуды маглі мець ко- нусападобнае ці мякка акруглае тулава. Наяўнасць пліткавага паддона — адна з характэрных прыкмет місак пачынаючы з XVI ст. У сасудаў XVI—XVII стст. роз- ніца дыметраў па венчыку і па донцу, як правіла, невялікая. Вельмі часта міскі (і паліваныя, і тэракотавыя, і дымленыя) аздабляюцца пластычным арнаментам у выглядзе перакручанага жгуціка або валіка з пальцавымі зашчыпамі. У канцы XVII ст. фарміруюцца новыя тыпы місак, якія працягваюць існа- ваць і ў XX ст. Прыкметна змяншаецца дыяметр донца ў параўнанні з дыя- метрам венца, пліткавы паддон становіцца больш выразным, часам нават прафіляваным. Борцік адсутнічае. Скругленае венца простай прафіліроўкі загнута ўнутр сасуда. Практычна знікае пластыка з паверхні начыння. На- ступным характэрным тыпам былі невялікія місачкі піялападобнай формы з сярэднім прыўзнятым борцікам, які завяршаўся карнізікам. Надзвычай рас- паўсюджаным па ўсёй тэрыторыі Беларусі ў XVIII ст. быў тып міскі з верты- кальна пастаўленым борцікам рознай вышыні, які рэзка, часам нават пад вострым вуглом, пераходзіў у прыдонную частку, якая, у сваю чаргу, пераця- кала ў донца. Вельмі часта гэтыя сасуды пакрывалі эмаллю брудна-белага ці ружовага колеру. Вырабляліся такія міскі з асабліва ачышчаных тонкадыс- персных глін, чарапок быў шчыльны светлага тону, блізкі да фаянсавага. Міскі выраблялі ў розных тэхніках: тэракотавыя, чорна-лашчоныя, палі- ваныя, паўмаёлікавыя распісныя і маёлікавыя манахромныя і распісныя. Пе- рыяд найбольшай распаўсюджанасці прыпадае на XVII—XVIII стст. Талеркі (мал. 187; 197:1,2; 198:1) належаць да асартыменту сталовага і дэкаратыўнага посуду. Як правіла, талеркі маюць гарызантальны ці амаль гарызантальны шырокі борцік, але дэкаратыўныя талеркі могуць яго не мець: моцна адхіленыя сценкі ўтвараюць паступовы пераход ад венчыка да донца. Такая форма стварала суцэльную прастору для роспісу. Наяўнасць жа бор- 303
ціка патрабавала спецыяльнага арнаментальнага пояса (мал. 198:1). Та- леркі XVI — першай паловы XVII ст. звычайна маюць больш ці менш выяўлены пліткавы паддон, з другой паловы XVII ст. распаўсюджваюцца са- суды на даволі высокім кальцавым паддоне. Гэта, верагодна, тлумачыцца з'яўленнем спецыяльных дэкаратыўных талерак для падвешвання на сцяне, бо менавіта ў гэтым кальцавым паддоне рабіліся адтуліны, у якія працягвалі шнурок (мал. 196:1,3). Хутчэй за ўсё, кальцавы паддон і ёсць прыкмета такой дэкаратыўнай талеркі. Дадзеныя прадстаўнікі асартыменту могуць быць тэ- ракотавымі, паліванымі, распісанымі ангобамі і падфарбаванымі палівамі, а таксама маёлікавымі і фаянсавымі. Фармаваліся з добра адмучаных глін, чарапок шчыльны, звонкага абпалу. На працягу XVI—XVII стст. існавалі аднолькавыя тыпы талерак, прычым характэрныя для ўсёй тэрыторыі Беларусі без асаблівых адметнасцей па рэгіёнах. Сасуды з выразным шырокім борцікам, адхіленым, які завяршаецца патоўшчаным венчыкам даволі складанай прафілёўкі. Такія талеркі асабліва багата аздабляліся карбоўкай пад паліву, роспісам ангобамі, падфарбава- нымі палівамі і эмалямі. Прычым арнамент лакалізаваўся менавіта на бор- ціку. На донцы, хоць і рэдка (у асноўным на ўсходзе), размяшчаўся свой ар- намент у выглядзе канцэнтрычных кругоў і хвалістых ліній. Другім тыпам талеркі, харакгэрным для другой паловы XVI — першай пало- вы XVII ст. былі начынні без выяўленага борціка: сценкі ад прафіляванага борціка плаўна лерацякаюць ў донную частку. Такога кшталту сасуды выраб- ляліся пад росліс, калі малюнак запаўняў усю плоскасць без падзелу на асоб- ныя зоны адпаведна архітэктоніцы сасуда, і прызначаліся для ўпрыгожання інтэр'ера. Наступны тып талерак XVII ст. прадстаўлены вырабамі з шырокім борці- кам, венца перпендыкулярна адцягнута часцей уверх ці рэдка ўніз, утвараю- чы выразны карнізік, які мог быць дапоўнены раўчуком. Распаўсюджаны былі начынні, борцік якіх канчаецца сіметрычным патаўшчэннем з равочкам, як правіла, па цэнтры яго, але часам зверху ці знізу перад ім. Сустракаюцца вы- рабы і вельмі арыгінальнай прафілёўкі, як, напрыкпад, у Мсцілаве (Здановіч, Трусаў, 1993. Мал. 47, тып ІІІБ), адна з гродзенскіх талерак аформлена ў вы- глядзе васьмівугольніка. У канцы XVII ст. пачынае фарміравацца новы тып талеркі, які праз паўтара стагоддзя эвалюцыі даў сучасную форму гэтага віду посуду. Шыры- ня борціка памяншаецца, прафілёўка венца спрашчаецца, але пакуль яшчэ прысутнічае патаўшчэнне — проста закругленае ці трохвугольнае ў разрэзе. Прыдонная частка вылучаецца не толькі борцікам, але і тым, што набывае акруглую форму. Такія талеркі ўжо не аздабляюць карбоўкай пад паліву ці ангобавым роспісам, а ўсё часцей пакрываюць аднатоннай эмаллю не вель- мі добрай якасці і вельмі рэдка распісваюць. Сустракаюцца ў вялікай коль- касці па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Фаянсавыя талеркі ўласнай вытворчасці з'явіліся ў Беларусі ў сярэдзіне XVIII ст. з адкрыццём фаянсавай мануфактуры М. К. Радзівіла ў Новым Свержані, а пазней, у 1772 г., мануфактуры М. К. Агінскага ў Целяханах. Іх формы не маюць нічога агульнага з традыцыйнымі, бо прынесены з-за мяжы іншаземнымі майстрамі. Яны таксама прадыктаваны іншым складам фармо- вачнай масы і стылістыкай роспісу. Шматфункцыянальным (ужываліся ў якасці тарнага, сталовага і дэкара- тыўнага) відам посуду былі збаны (мал. 192:1—5,9). Яны ідэнтыфікуюцца і па 304
харакгэрнай форме венца дыяметрам 10—12 см і гарлавіны, і па фрагмен- тах шарападобнага тулава, масіўных ручках, петлепадобных акруглых, пра- філяваных, кручаных, з двума радамі пальцавых уціскаў. Донцы па дыямет- ры практычна роўныя венцам і амаль заўсёды маюць невялікі, але выразны пліткавы паддон. Збаны звычайна багата аздабляліся: прадрапаным арна- ментам пад паліву, роспісам, наляпнымі дэталямі (стужкамі, а таксама невя- лікімі разеткамі, гузікамі, злучанымі пракрэсленымі ў некалькі радоў прамымі лініямі) (мал. 192:1,4,5). Апошні дэкаратыўны прыём тыповы для рэгіёнаў Падзвіння і Падняпроўя. Сустракаюцца тут і ручкі, сплеценыя з трох жгутоў. Яны вырабляліся ў розных тэхніках — непаліваныя, дымленыя, паліваныя, паўмаёлікавыя і маёлікавыя. Найбольшая колькасць належыць да паліва- ных, асабліва зялёных. Для XVI — першай паловы XVII ст. харакгэрны збаны з высокім цыліндрыч- ным ці амаль цыліндрычным горлам, з прафіляваным (асабліва на захадзе) венцам, край якога скруглены. Чым даўжэйшая і больш вертыкальна пастаў- леная гарлавіна, тым больш рэзкі пераход ад яе да моцна раздутага асноўнага аб'ёму. Паралельна існаваў і тып з невысокім горлышкам, нерэдка з рабром, і даволі мяккімі акруглымі абрысамі. Ручкі мацуюцца да венчыка ўверсе і да тула- ва на ўзроўні максімальнага дыяметра. У гэты час палівай пакрывалася не толькі ўнутраная паверхня збаноў, але і вонкавая амаль цалкам. У другой палове XVII—XVIII ст. прафілёўка венчыка прыкметна спрашча- ецца, на ўсходзе амаль абавязковым становіцца рабро, вышыня гарлавіны змяншаецца, і яна плаўна перацякае ў тулава стромкіх абрысаў. Горла маг- ло быць пастаўлена строга вертыкальна, а магло і адхіляцца, набываючы выгляд раструба. Верхні край ручкі цяпер мацуецца ніжэй венца. Знешні бок сасудаў другой паловы XVII і асабліва XVIII ст. пакрыты палівай толькі ў верхняй частцы, да ўзроўню найбольшага дыяметра тулава. Цікавым відам посуду былі куфлі (192:10—12, 15—17; 195:2). Апрача та- го, што куфлі ўжываліся як сасуды для піцця, устаноўлена, што не менш ха- рактэрным для іх было выкарыстанне ў якасці дэкаратыўнага посуду, пра што сведчаць шматлікія пісьмовыя і іканаграфічныя крыніцы. Форма куфля магла быць строга цыліндрычнай, амаль цыліндрычнай, усечанаканічнай (раструб) з адной ці дзвюма ручкамі, стужкавай петлепадобнай ці чатырох- граннай прамавугольнай (Падзвінне і Падняпроўе). Форма практычна не мя- нялася на працягу стагоддзяў, а таму датыроўка гэтага віду посуду грунтуец- ца пераважна на тэхналогіі апрацоўкі і аздаблення паверхні сасуда. Кубкі (мал. 74:5; 192:13,14) служылі для піцця. Сваёй формай яны нагад- валі невялікія гаршкі з ручкамі. Вырабляліся ва ўсіх тэхніках: з палівай і без яе, а таксама дымленыя. Кубкі, паводле археалагічнага матэрыялу, з’яўляюцца ў Беларусі ў XVI ст. Тыпалогія гэтых начынняў распрацавана і выкпадзена Н. Здановіч (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 38—40). Тэндэнцыя развіцця формы сасудаў — ад складанапрафіляваных да прасцейшых з коса зрэзаным ці скруг- леным венцам. Асаблівасцю кубкаў XVI—XVII стст. можна лічыць наяўнасць вы- разнага паддона і ручкі-вуха, а таксама арнаментацыі. Да сярэдзіны XVII ст. палівай пакрывалі не толькі ўнутраную паверхню кубачкаў, але і ўсю вонкавую. Пазней паліва наносілася толькі да ўзроўню найбольшага дыяметра. Акрамя гэтых форм керамічнага посуду вядомыя больш рэдкія, якія так- сама ўжываліся ў якасці сталовага. Да іх адносяцца біклагі (мал. 191), глякі (мал. 192:8), слоікі (мал. 189:4), заварнікі (мал. 75:3; 192:7), бабачніцы (мал. 189:5). 20 Зак. 37ІЗ 305
Біклагі сустракаюцца ў адзінкавых фрагментах, яшчэ больш рэдка — цэ- лыя экземпляры. Як правіла, яны паліваныя (XVI—XVII стст.). Да непалі- ваных біклаг адносіцца адна знаходка са слоя XIII—XIV стст. з Оршы. Мелі па дзве петлепадобныя папярочныя ручкі па баках, праз якія прапускаўся матузок, што мацаваўся да папругі. Выкарыстоўвалі іх для захавання вад- касці. Глякі (ці «насаткі») мелі акруглую, шарападобную форму, вузкае высокае горла і нос-зліў (мал. 193:9—13), а таксама ручку, якая злучала тулава з гор- лам. Глякі маглі быць арнаментаванымі ці проста паліванымі. Слоікі нагадваюць па выцягнутых прапорцыях збаны, але маюць больш шырокае горла, падобнае да верха гаршка. Заварнікі маюць форму, падобную да гаршка ці слоіка. Але зверху ў іх накрыўка, якая прымацавана да сасуда з дзірачкай збоку. Да тулава прыма- цаваны невялікі носік. Бабачніцы нагадваюць макотру, але маюць ручку і прадольныя ўмяціны для таго, каб прыдаць форму выпечцы. Асобную групу керамічнага посуду складаюць рукамыі (мал. 75:1; 193:1—8). Яны па форме падобны да гаршка з шырокай гарлавінай. У верхняй частцы маюць зліў, які мацуецца да сасуда, і ў месцы злучэння зроблены некалькі адтулін для сцёку вады. 2.2.2. ТЭХНАЛОГІЯ АПРАЦОЎКІ КЕРАМІЧНЫХ ВЫРАБАЎ Прыёмы апрацоўкі керамічнай паверхні для надання вырабам асаблівых якасных і эстэтычных уласцівасцей адрозніваліся незвычайнай разнастай- насцю ў разгледжаны перыяд. Ганчары выкарыстоўвалі як старажытныя, стаў- шыя трывалай традыцыяй, маніпуляцыі, удасканальваючы іх, так і засвой- валі і развівалі цалкам новыя прыёмы. У тэхналогіі апрацоўкі вылучаюцца два асноўныя падыходы: аперацыі толькі над самім вырабам з выкарыстаннем спецыяльных прылад і абсталя- вання, а таксама пакрыццё чарапка слоем новага рэчыва. Да першай групы адносяцца загладжванне, глянцаванне, абварванне, дымленне. Пераліча- ныя аперацыі маглі выкарыстоўвацца асобна або ў спалучэнні з іншымі. Усе гэтыя прыёмы павінны былі надаць вырабам лепшыя эксплуатацыйныя ха- ракгарыстыкі (трываласць, цвёрдасць, гігіенічнасць) і ў пэўнай ступені раз- настаіць вонкавы выгляд звыклых пасудзін. Другая тэхналагічная група ўключае пакрыццё ангобамі, празрыстымі свін- цовымі палівамі, эмалямі. Гэтыя прыёмы не былі абсалютна новымі ў ке- рамічнай справе Беларусі, яны выкарыстоўваліся майстрамі ў папярэднюю эпоху. Трэба адзначыць, традыцыя вытворчасці посуду з палівамі і эмалямі, якая з’явілася пад візантыйскім уплывам, была спыненая ўжо да сярэдзіны XIII ст. Адраджэнне гэтых тэхналогій адбылося ў рамках разглядаемага пе- рыяду пад уплывам еўралейскай керамічнай вытворчасці. Сасуды, пакрытыя празрыстымі свінцовымі палівамі, пачынаюць трапляцца зноў толькі ў га- радскіх слаях з канца XV ст. (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 21), а ўжо ў наступ- ным стагоддзі распаўсюджваюцца дастаткова шырока на ўсіх тыпах па- селішчаў. Асаблівасці выкарыстання празрыстых паліваў у керамічнай вы- творчасці XIV—XVIII стст. дэталёва асветлены ў манаграфіі Н. I. Здановіч і А. А. Трусава «Беларуская паліваная кераміка XI—XVIII стст.». Адзначым толькі, што якасць, колер і спосабы нанясення паліваў на паверхню сасудаў 306
у пэўнай ступені з’яўляюцца датуючымі прыкметамі, таму іх неабходна ўліч- ваць пры аналізе керамічнага матэрыялу. Спалучэнне пакрыцця ангобам і палівай прывяло да з’яўлення новай тэхна- лагічнай групы — мецамаёлікі (мал. 195:1; 197:1; 198). Мецамаёлікай называюць вырабы з ганчарнай гліны, якія акуналі ў светлы ангоб, а потым пакрывалі праз- рыстай свінцовай палівай. Ангоб — гэта слой тонкадысперснай гліны, нанесены па чарапку, які поўнасцю ці часткова закрывае яго. Для нанясення роспісу пад паліву выкарыстоўвалі падфарбаваныя ангобы. Занесеная арабамі ў Іспанію тэхніка мецамаёлікі была шырока распаўсюджана найперш у Італіі да таго, як сталі прымяняцца эмалі. Ангоб служыў грунтам для нанясення малюнка. 3 рас- паўсюджаннем маёлікі паўмаёліка не знікае, а працягвае развівацца і ўдаска- нальвацца. Яна мела попыт і свайго спажыўца да самага XIX ст. Да маёлікі адносяцца рэчы, што маюць порысты чарапок з каляровай гліны, пакрыты эмаллю (чарапок не прасвечвае праз паліву). Эмаллю назы- ваецца паліва з павышанным утрыманнем вокісу волава, што рабіла яе не- празрыстай, глухой. У Італіі тэхніка апрацоўкі керамічнай паверхні свінцова- алавяннымі палівамі з'яўляецца яшчэ ў XV ст. Паступова да канца гэтага стагоддзя майстры выпрацавалі новы падыход у тэхналогіі дэкаратыўнага афармлення маёлікі, што хутка распаўсюдзіўся па ўсёй краіне. Сутнасць яго ў тым, што малюнак наносілі вадкімі керамічнымі фарбамі па сырой фонавай паліве, пасля канчаткова абпальваючы вырабы. Вытворчы вопыт італьянскіх майстроў меў велізарнае значэнне для развіцця керамічнай справы ва ўсёй Еўропе. Недзе з пачатку XVI ст. з тэхналогіяй маёлікі знаёмяцца рамеснікі іншых еўрапейскіх краін. У першай палове XVI ст. новую керамічную тэхналогію за- свойваюць і беларускія майстры (мал. 195:2; 196, 197:3). Самы ранні вядомы матэрыял паходзіць з замкаў у Вільні і ў в. Гарадок Маладзечанскага раёна. Для Беларусі XVI ст. характэрна спалучэнне на адной рэчы тэхнік меца- маёлікі і маёлікі. Найбольш распаўсюджаны выпадкі, калі на адным вырабе выкарыстоўваліся і эмалі, і празрыстыя палівы па ангобе. Сярод знаходак XVI—XVII стст. з усіх рэгіёнаў Беларусі ў невялікай колькасці сустракаецца матэрыял, дзе і эмалі нанесены па ангобе. У 1742 і 1779 гг. у Беларусі адчыняюцца мануфактуры па вытворчасці фаян- су. Гліна спецыяльна ачышчалася, у яе склад уводзіліся мінеральныя рэчы- вы (напрыклад, вапна) для змяншэння інтэнсіўнасці чырвонай афарбоўкі распаўсюджаных на Беларусі глін з высокім утрыманнем вокісу жалеза. Фа- янсавы чарапок, такім чынам, меў светла-ружовы колер, меншую ў параў- нанні з маёлікай порыстасць, з абодвух бакоў быў пакрыты белай свінцова- алавяннай палівай, па якой мог наносіцца малюнак. Тэмпература абпалу не ніжэй за 1000°. Закранем яшчэ адзін важны аспект у вытворчасці глінянага посуду — дэ- каратыўнае афармленне вырабаў. Тут майстар меў на мэце дасягненне вы- ключна эстэтычнага эфекту, хоць нерэдка ўплываў (часам істотна) і на яго эксплуатацыйныя якасці. Гэты аспекг керамічнай вытворчасці мае, у сваю чаргу, два бакі — тэхналагічны і стылістычны. Звернем увагу на тое, што тэхналогія і эстэтыка звязаныя паміж сабой, і нельга ігнараваць ні тое, ні другое. На развіццё дэкаратыўных тэхналогій уплывалі і змяненне моды, і мясцовыя мастацкія і прафесійныя традыцыі. Аздабленне сасудаў ажыццяўлялася мност- вам прыёмаў — ад самых простых да складаных, для якіх патрабаваліся спецыяльныя матэрыялы, абсталяванне, прафесійная падрыхтоўка. Вось асноўныя тэхнікі дэкаратыўнай апрацоўкі керамікі, распаўсюджаныя ў перы- 20 307
яд XIV—XVIII стст.: уцісканне арнаменту па сырой гліне (палачкай, штампі- кам, калёсікам), наляпны пластычны дэкор, выкарыстанне каляровых па- крыццяў, у тым ліку роспіс. Кожны з прыёмаў мог ужывацца сам па сабе або спалучацца з іншым ці іншымі. Падрабязна спынімся на разглядзе асобных тэхнік нанясення малюнка на паверхню керамічных вырабаў, прасачыўшы таксама іх вытокі і эвалюцыю. Спецыяльная ўвага да роспісу абумоўлена тым, што даволі частая змена моды на эстэтычны выгляд пасудзін выклікала змены ў тэхналогіі. У выніку толькі аналіз тэхнікі малюнка дае выдатныя магчымасці для датыроўкі рэчаў. Роспіс густымі ангобамі і эмалямі — найбольш ранняя тэхніка жыва- пісу ў вытворчасці мастацкай керамікі. Ангоб ці эмаль вязкай кансістэнцыі пры дапамозе трубчастага інструмента наносілася непасрэдна на ўтыльную паверхню вырабаў. Вылучаецца некалькі спосабаў запаўнення малюнка. 1. Нанясенне паліваў па рэльефным арнаменце. На гэтым прыёме амаль цалкам заснавана вытворчасць паліхромнай кафлі. Некаторае ўяўленне аб працэсе тэхналогіі дэкаратыўнай апрацоўкі кафлі можа даць знаходка рэшт- каў майстэрні на Замкавай гары ў Оршы (Кацер, 1972. С. 72). М. С. Кацар апювае ллячкі, пры дапамозе якіх каляровыя эмалі выліваліся на адпавед- ныя ўчасткі малюнка. Прымяненне рэльефнага арнаменту для аздаблення сасудаў вельмі рэдкае. Прыкладам можа паслужыць фрагмент полацкага збана XVII ст., на тулаве якога размешчаны наляпныя кветкі з тонкіх жгу- цікаў, пакрытыя зялёнай і сіняй палівамі. 2. Высокай прафесійнай падрыхтоўкі ад майстра патрабаваў адвольны жывапіс па чарапку. Найбольш ён характэрны для мецамаёлікі: роспіс бе- лым ангобам. Значна менш па колькасці вядомага матэрыялу вырабаў з ад- вольным роспісам густымі каляровымі эмалямі (мал. 197:3). Такая тэхналогія ўжывалася ў Італіі ў першай палове XV ст. (Кубе, 1923. С. 16). У Беларусі фіксуецца на працягу XVI — пачатку XVII ст. Адвольны роспіс каляровымі эмалямі і карычневым ангобам па белым фоне (эмалевым у першым выпадку і ангобным у другім) варты асаблівай увагі. У XVI ст. частка такога посуду перапальвалася крыху больш звычайна- га, у выніку карычневы арнамент набываў асаблівую фактуру, чорна-сіняе адценне і бляск (свайго роду люстр, бо ў выніку працяглала абпалу пачаўся працэс аднаўлення металу з вокіслу — да з'яўлення металічнага жалеза. 3. Абрысы будучага малюнка прадрапвалі па сырой гліне, потым па іх наносілі ангобы, палівы ці эмалі розных колераў. Такая дэкаратыўная тэхніка выкарыстоўвалася на іспанскай кафлі, радзей на сасудах, з сярэдзіны XV ст. Апрача таго, што прадрапаныя лініі акрэслівалі малюнак, напачатку яны вы- конвалі ролю падзелаў паміж пакрыццямі розных колераў, папярэджваючы змешванне фарбаў. На ранніх вырабах ангобы, палівы ці эмалі наносіліся не шчыльна адзін да аднаго. Прачэрчаныя ж лініі былі добра бачныя і давалі пэўны дэкаратыўны эфект. Пазней, з удасканаленнем тэхналогіі утылітарны сэнс іх згубіўся, а эстэтычнае значэнне не толькі засталося, але і набыло новае гучанне, асабліва ў мецамаёліке. 4. Вельмі шырока быў распаўсюджаны контурны роспіс з наступным за- паўненнем дэталяў малюнка каляровымі ангобамі ці эмалямі. Контур нано- сілі пры дапамозе трубчастага інструмента. Ён выконваў ролю перагародак паміж пакрыццямі розных колераў. Ідэя тугаплаўкага кобальтавага контуру была вядома майстрам Сярэдняй Азіі XII ст. (Такібаева, 1987. С. 111). Там ён меў выгляд шырокай паласы блакітнага колеру. Пры вырабе паўмаёлікі ў 308
якасці контура прымянялі ангоб (падфарбаваны або не), які пасля абпалу крыху ўзнімаўся над паверхняй сасуда. Ангобавы контур упершыню вынай- дзены ва ўсходнім Міжземнамор’і, часам яго называюць армянскім (СоНеп, Незз, 1993. Р. 13). Прыклады яго можна знайсці і ў Тасканскай кераміцы. Найбольш прамая асацыяцыя з турэцкай керамікай канца XVI ст. — так зва- ная Ізнік-кераміка. У беларускай маёліцы канца XVI — першай паловы XVII ст. вялікую папу- лярнасць набыў марганцавы контур — тып дэкарацыі, пераняты іспанскімі кера- містамі ад блізкаўсходніх майстроў каля 1500 г. пераважна для вырабу кафлі. Контур малюнка складаўся з тлустага рэчыва, змяшанага з вокісам марганцу, якое пасля абпалу давала выразную лінію, якая таксама крыху выступала над паверхняй (мал. 195:2). У XV ст. такая тэхніка выкарыстоўвалася ў Італіі. На маёліцы эмалі рознага колеру ляжалі строга па малюнку, на ангабіраваных рэ- чах паліва часта расцякалася, залівала контур, утвараючы, такім чынам, рас- плывістыя зялёныя плямы замест выразнага, «чыстага» арнаменту. Пры роспісе ангобамі пад паліву ў канцы XVI—XVII ст. майстры імкнуліся не толькі паўтарыць прыёмы роспісу, але і імітаваць рэльефнасць малюнка, уласцівую адначасным маёлікавым вырабам. Роспіс пэндзлем па белым фоне. 3 сярэдзіны XVII ст. у мастацкім посудзе Беларусі выяўляецца традыцыя надаваць рэчам выгляд «пад фаянс». Гэта вы- клікала істотныя змены ў тэхналогіі аздаблення вырабаў. Парадную паверхню керамічнай пасудзіны пакрывалі белай эмаллю. Пасля прасушкі, калі чарапок паглынаў вільгаць, або лёгкага абпалу па эмалі пэндзлем наносілі малюнак. У якасці фарбаў карысталіся вадкімі рэчывамі таго ж хімічнага складу, што і самі палівы, афарбаваныя вокісламі металаў: марганцу (фіялетавы), кобальту (сіні, блакітны), жалеза (жоўты, карычневы), медзі (бірузовы). Такія фарбы называюць вогнетрывалымі, бо яны падвяргаліся высокатэмпературнаму абпалу (вышэй за 850°), пасля чаго набывалі канчатковую афарбоўку і бляск. Малюнак мог быць паліхромным (мал. 196:3) ці аднатонным (найчасцей ко- бальтавым) (мал. 196:1). Першая група вырабаў мае арганічную сувязь з традыцыяй жывапісу вязкімі эмалямі. Распаўсюджанне роспісу кобальтам па белым полі ў Еўропе звязаны з модай на дэльфцкі фаянс, што ў сваю чаргу імкнуўся да імітацыі далёкаўсходняга фарфору. У XVIII ст. змяняецца тэхніка роспісу ангабіраванай керамікі: цяпер ангоб таксама наносіцца пэндзлем, малюнак становіцца плоскасным, а паліва шчыльна прылягае да чарапка па ўсёй паверхні. У другой палове XVIII— першай палове XIX ст. для аздаблення талерак і місак ужывалі два спосабы: роспіс карычневымі ангобамі ці спецыяльную тэхніку суцэльнага анга- біравання іх паверхні. Потым начынне аздаблялася з дапамогай калёсіка з трохвугольнымі зубчыкамі і слой ангобу прыціскаўся да чарапка. Атры- моўваўся радок карычневых насечак на светла-крэмавым ангобным фоне. Далей паверхня пакрывалася зялёнымі і карычневымі плямамі палівы. ★ ★ ★ Аналіз развіцця тэхналогіі, асартыменту і тыпалогіі ганчарнай вытвор- часці дае падставы вылучыць у гісторыі беларускай керамікі XIV—XVIII стст. наступныя перыяды: 1) XIV—XV стст.; 2) XVI — першая палова XVII ст.; 3) другая палова XVII—XVIII ст. Першы перыяд характарызуецца традыцыйным для папярэдняга часу асартыментам — гаршкі, міскі, накрыўкі, латкі. Працягваюць бытаваць фор- 309
мы гаршка, якія ўзніклі ў XIII ст. і нават раней. Разам з тым, з'яўляюцца некато- рыя фармальныя прыкметы нараджэння новага тыпу гаршка, які становіцца ха- рактэрным менавіта для дадзенага перыяду — рабрысты гаршчок са стромкімі бакамі. Звычайна пасудзіны арнаментаваліся па плечыку лінейным, лінейна- хвалістым, хвалістым арнаментам або насечкамі, радзей рыфленнем па ўсёй паверхні. Але ў канцы разглядаемага перыяду колькасць арнаментаванага посу- ду паступова пачынае змяншацца. Увесь посуд вырабляўся на ручным ганчар- ным коле, меў даволі грубы выгляд. У цеста дадавалася даволі шмат жарствы і пяску, маленькія каменьчыкі часта выступалі на паверхні сасудаў, робячы яе шурпатай. Для XIV—XV стст. уласцівы толькі тэракотавыя сасуды, часам пакры- тыя белым ангобам, што асабліва характэрна дпя рэгіёна Падняпроўя. Ужы- ваўся таксама прыём абварвання. У канцы XV ст., верагодна, з'яўляюцца глі- няныя рэчы, пакрытыя празрыстай свінцовай палівай. Пра гэта сведчаць адзін- кавыя знаходкі, якія, аднак, не маюць абсалютна надзейнай датыроўкі. Другі перыяд, безумоўна, з’яўляецца росквітам беларускага ганчарства. Найважнейшай з'явай XVI — першай паловы XVII ст. быў сапраўдны выбух у тэхналогіі керамічнай вытворчасці: увядзенне хуткага кола, у выніку чаго ў пэўнай ступені змяніўся склад фармовачнай масы, адкрыла амаль неабме- жаваныя магчымасці пашырэння асартыменту, неверагодна ўзбагаціліся тэхналогіі апрацоўкі і аздаблення вонкавай паверхні вырабаў (тэракота, у тым ліку з абварваннем і ангобным пакрыццём, мораная кераміка, у тым ліку з лашчэннем, паліваная кераміка, мецамаёліка, маёліка). У выніку ўсіх нава- цый у значнай ступені змяніліся якасць і вонкавы выгляд рэчаў, паглыбляец- ца дыференцыяцыя сасудаў паводле функцыянальнага прызначэння, раз- настайнымі сталі формы ўнутры тэхналагічных і відавых груп. Знікаюць клеймы. Надзвычай разнастайнай становіцца арнаментыка і па стылі, і па тэхніцы нанясення. Актыўную ролю пачынае адыгрываць колер. Археа- лагічны матэрыял дэманструе, як ішоў працэс актыўнага творчага асэнса- вання і засвойвання тэхналагічных дасягненняў і мастацкіх уплываў і Захаду і Усходу ў керамічнай вытворчасці таго часу. У XVII ст. беларускае ганчарства дасягае, фактычна, кульмінацыі ў сваім развіцці, а ў наступным стагоддзі з’яўляюцца некаторыя прыкметы рэгрэсу, хоць казаць пра заняпад яшчэ нельга. Ганчарны посуд, па меры выцяснення, на «сацыяльную ўзбочыну» матэрыяльнай культуры, усё больш губляе свае высокамастацкія рысы. Чыста утылітарны бок бяре верх. У той самы час з'яўляюцца новыя тэхналогіі, найперш фаянс. Менавіта ў гэтай галіне вы- творчасці канцэнтруюцца цяпер навацыі — прынцыпова новая рэцэптура фармовачных мас, развіццё асартыменту, пошукі новага ў дэкаратыўным аздабленні, з'яўляюцца новыя формы, нетрадыцыйныя, нехарактэрныя для іншых тэхналагічных груп посуду. Эвалюцыя форм керамічнага посуду на працягу даследаванага перыяду ў цэлым агульная для ўсёй Беларусі. Аднак адрозненні ўсё ж існавалі. Іх трэ- ба разглядаць у некалькіх аспектах. Найперш функцыянальнае прызначэнне (кухонны, сталовы, тарны, дэкаратыўны посуд) той ці іншай пасудзіны ства- рала падставы для пэўных адметнасцей у тэхналогіі яе вырабу, форме, аз- дабленні. На сацыяльным узроўні (элітарны, масавы гарадскі, местачковы, вясковы посуд) адрозненні выяўляліся найчасцей у хуткасці ўспрыняцця но- вых тэхналагічных прыёмаў, а найбольш у спосабах упрыгожвання. На рэ- гіянальным узроўні асаблівасці звязаны пераважна з характарам арнамен- тыкі і суадносінамі розных тыпаў сасудаў, характэрных у большай ці ў мен- 310
шай ступені і для іншых рэгіёнаў. Жорсткай залежнасці тэхналогіі апрацоўкі паверхні сасуда і формы не існуе. Ёсць формы, якія сустракаюцца ў непа- ліваных і паліваных, дымленых і недымленых, распісных і нераспісных. 2.2.3. ІМПАРТ. ІНШЫЯ ПОБЫТАВЫЯ РЭЧЫ Керамічны імпарт. Уключае ў сябе некалькі груп, якія адрозніваюцца тэхналогіяй вытворчасці і сыравінай. Імпартная маёліка. Адраджэнне паліванай вытворчасці на Беларусі звя- зана з распаўсюджваннем традыцый краін мусульманскага Усходу на Еўра- пейскім кантыненце. Іспана-маўрытанская кераміка з эмалямі паклала пача- так у XV ст. італьянскай маёліцы, якая адрознівалася паводле тэхналогіі ад усходніх фаянсаў роспісам фарбамі па сырой непразрыстай белай глазуры. У другой чвэрці XVI ст. галоўным цэнтрам выраба фаянсу становіцца Урбіна, дзе пераважае фігурны жывапіс. Кавалачак блюда з сюжэтам пра пагібель Лаакаона і надпісам, які тлумачыць сцэну, на адвароце знойдзены ў раскопках Лідскага замка (мал. 199:1). Па вызначэнню I. У. Ганецкай, блюда належыць да твораў Нікола Пеліпарыа, майстра другой чвэрці XVI ст. з Урбіны. Італьянская маёліка выраблялася і ў гарадах Фларэнцыі, Фаэнцы, Вене- цыі і інш. У канцы XVI ст. назва г. Фаэнца стала найменнем вырабаў, пакры- тых непразрыстай палівай. Даследчыкі беларускай керамікі лічаць, што па- ясныя выявы мужчын у рэнесансным уборы на кафлі з’явіліся пад уплывам вырабаў з Фаэнцы (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 17). Другім вырабам, які таксама, верагодна, паходзіць з Італіі, з’яўляецца фрагмент распіснога маёлікавага блюда, знойдзенага ў Віцебску. Гэта круг- лае блюда на трапецыяпадобным кальцавым паддоне вышынёй 5—6 мм і дыяметрам 12 см з порыстым чарапком таўшчынёй 6 мм ружавата-шэрага колеру. На прыдоннай частцы блюда выява быка ў рэалістычнай манеры выканання (мал. 199:2), што характэрна для майстэрняў Дэруты (Ганецкая, 1995. С. 29). Роспіс двух колераў — сіняга і белага — зроблены па сырой эмалі і пакрыты слоем празрыстай свінцовай палівы. Адваротны бок не мае ніякіх клеймаў ці надпісу, пакрыты празрыстай свінцовай палівай аліўкава-карычневага колеру. Гэта знаходка можа датавацца першай паловай XVI ст., хаця і знойдзена ў слоі XVII ст., таму што толькі ў Дэруце пасля 1500 г. працягвалі выкары- стоўваць празрыстыя палівы на адвароце сасудаў да сярэдзіны XVI ст. У другой палове XVI ст. фігурны жывапіс на італьянскіх маёліках змяня- ецца рознымі варыянтамі гратэску. Мяняецца і колеравая гама роспісу (Кубе, 1976. С. 36). Маёлікавы посуд упрыгожваў інтэр’еры багатых дамоў, таму ў некаторых выпадках на паддонах ёсць адтуліны для шнурка, каб вешаць яго на сцяну. Белагліняны посуд. Нязначная колькасць у гарадскіх слаях (Віцебск, Мінск, Слонім) некаторых відаў белаглінянага посуду дазволіла даследчы- кам выказаць меркаванне аб яго імпартным паходжанні (Ляўко, 1983. С. 39— 41; Здановіч, Собаль, 1990. № 8. С. 75). Адметнае белаглінянае начынне са слаёў XVI — пачатку XVII ст. з’яўляецца аналагічным посуду з польскага г. Ільжы, дзе ў XVI ст. існаваў цэнтр па яго вытворчасці. Фаянс. 3 сярэдзіны XVII ст. галандская Ост-Індская кампанія пачала ўвозіць у Еўропу значную колькасць парцэлянавага посуду, які хутка ўвайшоў у моду. Вялікіх поспехаў у імітацыі ўсходняй парцэляны дасягнулі галандскія 311
майстры. Найбольш вядомы цэнтр гэтых вырабаў — Дэльфт. Дельфцкі вы- раб — невялікі кветнічак з раскопак Крэўскага замка з ружова-белым чарап- ком, пакрытым эмаллю малочна-белага колеру і распісаны кобальтам (вызначэнне I. У. Ганецкай). У культурным слоі XVII ст. Оршы знойдзена прыдонная частка белаглі- нянай талеркі з невялікім паддонам, якая мела таўшчыню сценак 6 мм і, віда- вочна, выкарыстоўвалася для ўпрыгожвання інтэр'ера. На ёй выява трады- цыйнага заходнееўрапейскага гарадскога пейзажу, выкананага ў рэльефнай тэхніцы і размаляванага падкрашаным ангобам (мал. 200:1). Такія сюжэты характэрныя для імпартнага фаянсу другой паловы XVII— XVIII ст. (мал. 201), але, відаць, ім маглі папярэднічаць і вырабы белаглі- нянага посуду, выкананага ў іншай тэхніцы. Начынне са знакамі і надпісамі складае асобную групу вырабаў, якія па знаходжанню ў культурным пласце могуць датавацца XV або XVII—XVIII стст. Да больш ранніх вырабаў (XV ст.) адносяцца фрагменты посуду з ружовым чарапком, знойдзеныя на тэрыторыі феадальнай сядзібы Лучна паблізу По- лацка. На іх прадрапаныя вострым прадметам знакі, некаторыя з іх, магчы- ма, складаюць надпісы, падобныя да рун (мал. 202:5, 6). Аналагаў такому посуду на іншых помніках Беларусі пакуль не знойдзена. Але ў Ноўгарадзе пры раскопках Гоцкага падвор’я ў слаях XIV—XV стст. былі знойдзены драўляныя прадметы (міскі, бандарныя вырабы і інш.), на якіх таксама пры- сутнічалі розныя знакі геаметрычнага характару. Аналогіі гэтым знакам суст- рэты сярод гербаў і пячатак Рэвельскага архіва. Даследчыкі лічаць, што па- добныя знакі могуць быць знакамі ўласнасці, распаўсюджанымі ў сярэдневя- ковай Германіі, што ў сваю чаргу сведчыць аб нямецкім імпарце (Рыбі/іна, 1973. С. 106). Не выключана, што і знакі або надпісы на фрагментах гліня- нага посуду з Лучна таксама адносяцца да вырабаў з нямецкага падвор’я ў Полацку. Феадальная сядзіба ў акрузе Полацка магла быць звязана з ня- мецкай канторай у самім горадзе. Больш познія вырабы з гліны з надпісамі ў невялікай колькасці знойдзе- ны ў слаях XVII—XVIII стст. пры раскопках гарадоў (Віцебск, Мінск, Заслаўе) і адзін фрагмент талеркі вядомы з Панямоння (сельскія паселішчы). Усе надпісы выкананы ангобам і падобныя паміж сабою. Толькі ў адным выпадку такі надпіс прадрапаны на баку пасудзіны па сырой гліне. Акрамя таго, амаль усе яны зроблены на бакавых паверхнях посуду і толькі аднойчы на донцы. Магчыма было б дапусціць, што гэта таксама посуд імпартнага паходжання. Але ў Віцебску ў гэтых жа напластаваннях прысутнічала керамічная пера- мычка ад пячнога набору, на якой ангобам зроблены надпіс «першая проба» (мал. 206:2). Тэхніка выканання дадзенага надпісутакая ж, як і у іншых выпадках. Таму не выкпючана, што надпісы ангобам на посудзе адносяцца да арцелі, вы- рабы якой распаўсюджваліся па розных населеных пунктах. На карысць таго, што дадзеныя надпісы з'яўляюцца клеймамі выканаўцаў, а не знакамі ўласнасці, можа сведчыць тое, што да больш простай асновы ў некаторых з іх дадаюцца іншыя сімвалы, якія ўскпадняюць надпіс (Левко, 1992. С. 19). Начынне з «каменнай масы». Даволі значную групу прывазнога начыння складае кераміка з «каменнай масы». Яна паходзіць з гарадоў па Рэйну, дзе існавалі майстэрні па яе вытворчасті з XIII ст. Вырабы з «каменнай ма- сы», якія трапілі на тэрыторыю Беларусі, падзяляюцца храналагічна на раннія (XV — першая палова XVI ст.), сасуды канца XVI—XVII ст. і сасу- ды XVIII — пачатку XIX ст. 312
«Каменная маса» — Зіеіпгеіід фармуецца з светла-шэрай або бялёсай гліны, якая пры абпале дае цвёрды («каменны») чарапок. 3 XV ст. такія вы- рабы пачалі пакрываць саляной глазурай (Нванова, 1975. С. 274—276). Да самых ранніх вырабаў гэтай групы адносяцца гэтак званыя «сасуды Якабеі» (ЗакоЬаа-Каппе). Яны мелі выцягнутыя прапорцыі, высокае верты- кальнае ці варонкападобнае горла, ручку пры пераходзе ад горла да плечу- ка, масіўны паддон, аздоблены характэрнымі пальцавымі зашчыпамі. Іх вы- творчасць звязваюць з майстэрнямі Зігбурга, адкуль найбольшую колькасць гэтага посуду вывозілі ў Галандыю. Назву сваю ён атрымаў ад імя Якабеі Баварскай (1401—1436 гг.), якая нібыта была асноўным заказчыкам. Па раскопках на тэрыторыі Беларусі таксама вядомыя гэтыя сасуды. Адзін з іх (цэлы) знойдзены на феадальнай сядзібе ў Лучне ў слоі XV — па- чатку XVI ст. Прыдонная частка другога такога сасуда выяўлена на Узгор’і ў Віцебску ў тых жа храналагічных слаях (мал. 202:2,4). Абодва сасуды пакры- ты саляной глазурай, маюць рыфленне сценак і паддон з пальцавым арна- ментам. Да сасудаў канца XVI—XVII ст. адносіцца шарападобнае начынне з вузкім горлам (збаны), куфлі. Найбольш вядомыя майстэрні па яго вытворчасці знаходзіліся ў Кёльне, Фрэхене, Рэрэне, Зігбургу і Вестэрвальдзе. Начынне з першых трох цэнтраў мела светлыя колеры фармовачнай масы і паверхню, пакрытую карычневай саляной глазурай розных адценняў. Зігбургскім выра- бам уласціва пакрыццё паверхні амаль бясколернай глазурай. Цікавасць выклікаюць сасуды, на якіх зафіксаваны надпісы на лаціне, укпючаныя ў дэ- каратыўныя стужкі-паяскі (Мірскі замак, Дубровенскі замак). Побач з надпіса- мі маглі размяшчацца сюжэты з Бібліі і міфалогіі або гравюр «малых ня- мецкіх майстроў». Знойдзены ў Віцебску фрагмент верха піўнога куфля са слоя XVI — пачатку XVII ст. з’яўляецца амаль поўнай аналогіяй куфлю з калекцыі аддзела заходнееўрапейскага мастацтва ў Эрмітажы (мал. 203:1,2). Апошні мае дату вырабу — 1583 г., і яго сюжэт адпавядае гравюрам Ганса Зебальта Бехама (Нванова, 1975. С. 274—276). Блізкі да віцебскага вырабу па харак- тары аздаблення (выява зверападобнага аблічча ў медальёне) куфель з Лідскага замка (мал. 203:3). Ён пакрыты бясколернай эмаллю і можа па- ходзіць з Зігбурга, у той час як папярэдні сасуд, верагодна, адносіцца да рэ- рэнскіх вырабаў. Вырабы з Вестэрвальда адрозніваюцца больш высокімі мастацкімі якас- цямі. Яны мелі шэры колер начыння, пакрытага блакітнай глазурай — «ВІаіп/уегк» ці сіне-бардовай. Пачалі вырабляцца каля 1590 г. у Зальцбургу. Іх адметная рыса — дробная штампаваная арнаментыка (мал. 204). Атры- малі найбольшае распаўсюджанне ў XVII ст. Знойдзены на розных помніках з тэрыторыі Беларусі таксама ў слаях XVII ст. (Гродна, Віцебск, Мінск, Заслаўе, Дубровенскі, Мірскі і Любчанскі замкі, феадальныя сядзібы Па- нямоння). Да начыння XVIII — першай паловы XIX ст. адносяцца таксама вырабы з «каменнай масы» або падобнае да яе начынне, зробленае ў Рызе, дзе існавала ўласная яго вытворчасць. Гэта ў асноўным бутэлькі з вузкім горлам і ручкай-вухам, пакрытыя чырвона-карычневай глазурай. На бакавых па- верхнях такіх сасудаў сустракаюцца неахайна пракрэсленыя медальёны. У іх месціцца назва герцагства або назва вадкасці («Зеііег»), Замест медальё- наў могуць быць толькі надпісы (мал. 205). Начынне дадзенага часу знахо- дзяць як у гарадах, так і на вясковых паселішчах. 313
Іншыя побытавыя рэчы. Дадзеная катэгорыя вырабаў з гліны ўключае розныя дробныя керамічныя групы (памадныя слоікі, скарбонкі, свяцільнікі і падсвечнікі, чарнільніцы, а таксама цацкі і люлькі). Памадныя слоікі падзяляюцца на раннія (XVII ст.) і познія (XVIII—XIX стст.). Сама назва гэтых вырабаў умоўная, таму што яны выкарыстоўваліся не толькі для парфумы, але і ў якасці аптэчнага посуду, аб чым сведчаць знаходкі іх разам са шклянымі сасудамі аптэчнага прызначэння. Раннія слоікі выраблены з чырвонай гліны і пакрыты зялёнай глазурай. Яны зроблены даволі неахайна, сустракаюцца ў гарадскіх слаях (Віцебск, Гродна, Магілёў), а таксама на тэрыторыі замкаў, манастыроў (Крэва, Орша). Дадзеныя вырабы хутчэй за ўсё мясцовай вытворчасці, хаця іх колькасць нязначная ў параўнанні з іншымі вырабамі з гліны. Падобны посуд сустрака- ецца таксама на тэрыторыі Літвы (Вільня, Тракай, Каўнас). А маскоўскія да- следчыкі згадваюць аб прывазных з Заходняй Еўропы ў XVII ст. «стопачках цанінных», магчыма, маючы на ўвазе менавіта гэтыя вырабы. Да парфумных слоікаў адносяцца таксама невялікія сасудзікі ў выглядзе збаночка ці гаршчочка з дзірачкамі для шнурка (мал. 209:1,2,4). Па некато- рых звестках, такія сасудзікі жанчыны насілі на шыі, напаўняючы іх духмя- нымі рэчывамі ў мэтах гігіены. Знойдзены яны ў слаях XVII ст. Віцебска і Оршы (Левко, 1992. С. 61). Познія слоікі сведчаць аб сувязях з Масквой у XVIII ст. Гэта цыліндрыч- нае начынне з белай гліны вышынёй ад 5,5 да 8,2 см з дыяметрам донца ад 3,5 да 5,8 см. Яно пакрывалася белай, сіняй ці фіялетавай эмаллю і мела звонку равок пад накрыўку. У асобных выпадках вонкавы бок пакрыты ка- рычневай эмаллю (Віцебск). Такія слоікі ў значнай колькасці сустракаюцца ў гарадскіх слаях Віцебска, Мсціслава, Магілёва. На іншых помніках яны суст- рэты ў адзінкавых фрагментах. На карысць таго, што гэты посуд прывазны, могуць сведчыць дадзеныя аб знаходках майстэрняў па яго вытворчасці ў Маскве (Мі/іллер, 1929. С. 52—59). У Віцебску, Оршы ў слаях XVIII — пачатку XIX ст. разам са шкляным ап- тэчным посудам сустракаюцца слоікі рознай вышыні з белай гліны, пакрытыя празрыстай глазурай (мал. 210:7—11). Да вырабаў мясцовай вытворчасці адносяцца такія побытавыя рэчы, як скарбонкі, падсвечнікі ці свяцільнікі (лампадкі), дзіцячы посуд (лялечны), а таксама цацкі. Усе яны выкананы з чырвонай гліны. Пераважна пакрытыя глазурамі зялёнага ці карычневага колеру або ангобным роспісам (Полацк). Зрэдку маюць рэльефны арнамент (скарбонка ў выглядзе свінні з Віцебска). Усе гэтыя вырабы знаходзяць у слаях XVI—XVIII стст. гарадоў, мястэчак, замкаў і вёсак. Такім чынам, іх можна прызнаць дастаткова распаўсюджаны- мі для гэтага часу. Скарбонкі, як правіла, уяўлялі сабой начынне купалападобнай формы вышынёй да 9—10 см, маглі мець гузікападобнае ці завостранае завяршэн- не. У верхняй частцы вырабу мелася шчыліна (мал. 207:5—7). Відаць, скар- бонкі маглі мець выгляд жывёліны ці птушкі. Аб гэтым сведчыць знаходка з Віцебска (мал. 207:1). Магчыма, такія скарбонкі выконваліся на заказ. Падсвечнікі (ці свяцільнікі) таксама сустракаюцца часцей за ўсё ў га- радскіх слаях XVII—XVIII стст. Найбольш пашыранымі формамі з’яўляюцца падсвечнікі ў выглядзе высокіх усечана-канічных бакалаў з петлепадобнай ручкай (Полацк) ці складанапрафіляваныя полыя цыліндры на дыскападоб- 314
ным паддоне (Віцебск, Магілёў). Такія падсвечнікі пакрываліся зялёнай ці ка- рычневай палівай, зрэдку былі непаліванымі. У адрозненне ад іх свяцільнікі таксама мелі дыскападобны паддон, але верхняя частка была ў выглядзе двух сподачкаў (адзін пад другім) на высо- кай ножцы. У верхнім сподачку (меншым па дыяметру) зроблена дзюбачка- зліў, праз якую масла сцякала па кноціку ў ніжні сподачак (мал. 208). Акрамя такіх свяцільнікаў (Віцебск, Магілёў) знойдзены таксама пасудзінкі ў выгля- дзе невялікіх піалак з чырвонай гліны з глянцаванай паверхняй (мал. 209:3). У Віцебску, Оршы яны пераважна выяўленыя каля культавых пабудоў у слоі XVIII ст. і аднесены да лампадак (Левко, 1992. С. 56). Цікавай знаходкай у слаях XVII ст. з’яўляюцца чарнільніцы, выкананыя з чырвонай гліны і пакрытыя зялёнай глазурай (мал. 210:3—6). Такія вырабы сустрэты ў гарадах (Віцебск, Мінск) і маюць амаль аднолькавую форму. Яны былі пераноснымі, аб чым сведчаць адтуліны для шнурка . У Віцебску такса- ма знойдзены вырабленыя з гліны і пакрытыя зялёнай глазурай касцяшкі лічбаў. Цацкі і свістулькі ў выглядзе звяроў і птушак шырока распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі як у гарадскіх, так і ў вясковых сярэдневяковых слаях. Яны вырабляліся як паліванымі, так і без палівы, маглі мець роспіс ангобам (мал. 207: 2—4, 8—12). Люлькі ўяўляюць сабой цікавы від вырабаў дробнай пластыкі. Раннія люлькі з белай гліны, упрыгожаныя рэльефным арнаментам і рознымі клеймамі, звы- чайна знаходзяць у слаях канца XVI—XVII ст. гарадоў і звязваюць з га- ландскімі майстэрнямі. Адна з віцебскіх люлек мае надпіс з прозвішчам май- стра (мал. 212:3). Другім відам прывазных люлек з’яўляюцца вырабы з чыр- вонай гліны з добра глянцаванай паверхняй і рознымі клеймамі (мал. 212:1,2). Яны сустракаюцца ў слаях XVIII — першай паловы XIX ст. і звязваюцца з перыядам руска-турэцкіх войнаў. Вырабляліся і мясцовыя люлькі пачынаю- чы з XVII ст. Аб гэтым сведчаць іх рэдкія знаходкі. Звычайна такія люлькі чырвонагліняныя з зялёнай палівай або дымленыя. Тэхніка іх выканання такая ж, як і прывазных. Раннія люлькі зусім не мелі дэкору або ён быў сціплы ў выглядзе ялінак, галінак ці колцаў (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 48). Больш познія люлькі мясцовай вытворчасці выраблялі з глін светлых таноў, фаянсу. Арнамент іх разнастайны. Пераважаюць кветкі, лісце. Форма люлек XVIII — першай паловы XIX ст. больш складаная. Палівы часцей карычне- выхадценняў (мал. 211). 2.2.4. БУДАЎНІЧЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ У XIV—XVIII стст. агульны выгляд гарадоў быў драўляным. На гэтым фо- не вылучаліся манументальныя пабудовы храмаў, замкавыя муры. У XVII ст. у пісьмовых крыніцах ужо гаворыцца пра шматлікія мураваныя будынкі дамоў, храмаў, не кажучы пра касцёлы і цэрквы. На працягу XIV—XVIII стст. з усёй відавочнасцю выявілася тэндэнцыя да пашырэння ў будаўніцтве долі керамічных будаўнічых матэрыялаў як надзвычай даўгавечных. Больш таго, вытворчасць іх не вымагала нейкіх надзвычайных умоў: сыравіна ёсць паўсюдна, прафесійнымі навыкамі мясцовыя майстры валодалі ў поўным аб’ёме. Падрабязна гісторыя беларускай цэглы выкладзена ў спецыяльным раздзеле манаграфіі А. А. Трусава (Трусаў, 1988). 315
Цэгла вядомая на тэрыторыі Беларусі з сярэдзіны XI ст., часоў узвядзен- ня Сафійскага сабора ў Полацку (плінфа). У другой палове XIII ст. ва ўжытак уваходзіць брусковая, або вялікапамерная, цэгла. Упершыню яна была вы- карыстана на такіх вядомых помніках дойлідства, як Камянецкая вежа, узве- дзеная на мяжы XIII—XIV стст., Крэўскі замак XIV ст., Верхняя царква на Гродзенскім дзядзінцы. Археалагічна самая ранняя брусковая цэгла выяў- лена ў слаях другой паловы XIII ст. у Брэсце і Тураве. У наступным стагоддзі ўзводзяцца Лідскі, Гродзенскі замкі, маштабнае будаўніцтва з вялікапамер- най цэглы вялося ў Навагрудскім замку, дзе апрача абарончых муроў вырас- ла і царква. На тэрыторыі Навагрудскага замка адкрытыя яшчэ дзве грамад- зянскія пабудовы XIV—XV стст. з вялікапамернай цэглы, адна з якіх мела гаспадарчае прызначэнне. У Полацку пад час рэканструкцыі княскага палаца ў XIV ст. таксама выкарыстана вялікапамерная цэгла. Такім чынам, у другой палове XIII—XV стст. найбольш шырока брусковая цэгла выкарыстоўвалася ў культавым і замкавым будаўніцтве. Па фармату яна моцна адрознівалася ад плінфы. Яе таўшчыня складала 7—10 см, часам дасягаючы 11—12 см, даўжыня 27—30 см, шырыня 12—14 см. У практычным плане прымяненне цэглы вялікага фармату (асабліва значнай таўшчыні) паскарала тэмпы бу- даўніцтва. Заўважана тэндэнцыя памяншэння таўшчыні цэглы на працягу XV ст. Частка цэглы XIII—XV стст. мела на адной з пасцеляў барозны ад пальцаў ці грабенчатага інструмента, частка — гладкія паверхні (напрыклад, уся цэгла Крэўскага замка). На некаторых вырабах, як і на плінфе, сустракаюца клей- мы і знакі. Апрача прамавугольнай брусковай выпускалі фігурную цэглу, якая мела спецыяльнае функцыянальнае (так званая нервюрная) або чыста дэкаратыўнае прызначэнне (мал. 214:1—8). Пры будаўніцтве памяшканняў грамадзянскага характару цэглу пачынаюць выкарыстоўваць ў XII ст. — княскія хорамы ў Полацку і Гродне, жылыя мурава- ныя пабудовы ў Навагрудскім замку датуюцца XIV ст., але толькі з другой паловы XVI—XVIII стст. колькасць іх значна ўзрастае і выкарыстанне цэглы становіцца звычайнай практыкай. Цяжка назваць горад ці мястэчка, дзе ў слаях гэтага часу не знаходзілася б цэгла. У вялікіх гарадах арганізоўваюцца цэхі муляраў. Апрача культавага і замкавага будаўніцтва ў XVI—XVIII стст. цэгла ідзе на ўзвядзенне грамадскіх будынкаў (ратушы, важніцы), жылых і нават гаспадарчых памяшкан- няў, прычым кола іх уладальнікаў як у сацыяльным, так і ў колькасным плане пастаянна пашыраецца. У цэнтрах буйных гарадоў і вакол кляштараў і асобных святыняў паўстаюць мураваныя агароджы. Сядзіба з мураваным домам і ага- роджай на цагляных слупах, якая існавала ў канцы XVI — пачатку XVII ст., была раскапана ў Мінску ў 1994 г. (Ганецкая, 2000). 3 наданнем гарадам Магдэбург- скага права на гандлёвых плошчах сталі вырастаць гарадскія ратушы. Частка іх, як адзначалася, былі драўлянымі, частка мураванымі (Магілёў, Нясвіж, Мір, Ча- чэрск і інш.). У 1496 г. вялікі князь Аляксандр загадаў пабудаваць у Гродне «камяніцу» для размяшчэння ў ёй важніцы і васкабойні. Інвентар, датаваны 1638 г., згадвае ў мястэчку Лебедзева Маладзечанскага раёна каменную скарбніцу, крытую саломай (Якімовіч, 1991. С. 190). Для XVI—XVIII стст. пануючым тыпам была цэгла-пальчатка. Фармат цэг- лы, колер, наяўнасць знакаў і клеймаў, колькасць, размяшчэнне, глыбіня і спосаб нанясення барознаў з'яўляюцца важнейшымі характарыстыкамі пры візуальным аналізе дадзенай катэгорыі знаходак, бо даюць інфармацыю пра тэхніку фармоўкі, будаўнічыя арцелі і вытворчыя традыцыі. Барозны на цэгле з'явіліся ў другой палове XIII ст., але ў XIII—XV стст. яны яшчэ не былі масавай 316
з'явай. Нязменна барозны прысутнічаюць на цэгле XVI—XVII стст. Знікаюць яны ў XVIII ст., хоць ёсць прыклады вытворчасці пальчаткі і ў канцы гэтага стагоддзя (ратуша ў Шклове датуецца 80-мі гадамі XVIII ст.). Барозны маглі быць адбіткамі пальцаў майстра ці грабенчатага інструмента. Колькасць іх была розная (3—8). Яны маглі размяшчацца ўздоўж пасцелі на ўсю даўжыню, па дыяганалі прык- ладна на 1/3 даўжыні, крыж на крыж (узоры такой цэглы вядомы ў Глускім замку і некалькі знаходак — у Мсціславе) (мал. 214:9—12). Колер цэглы можа быць светла-чырвоным, цёмна-чырвоным (амаль бар- довым), жоўтым і сведчыць пра склад гліністай сыравіны і якасць абпалу: чым цямнейшы тон цагліны, тым лепшы абпал. У выпадку ператрымлівання вы- рабаў у печы яны набывалі цёмна-зялёны ці чорны колер і пакрываліся шклопадобным слоем. Такую цэглу называюць клінкернай, у XV—XVI стст. яе шырока выкарыстоўвалі ў дэкаратыўных мэтах (Мірскі замак, касцёл у Ішкалдзі, вежа-званіца ў Нясвіжы), а пазней проста ўключалі ў муроўку (Чар- няўскі, 1993. С. 70). Па меры пашырэння будаўніцтва з цэглы таўшчыня яе пачынае змяншацца. Гэта звязана з асаблівасцямі вытворчасці: вялікая таў- шчыня ўскладняе абпал вырабаў, павялічваецца колькасць браку, зніжаецца якасць. Такім чынам, ў некаторых выпадках ужо ў пачатку XVI ст., а ў ас- ноўным з другой паловы XVII — пачатку XVIII ст. стала замацоўваецца тэн- дэнцыя змяншэння дадзенага параметра, які ў рэшце рэшт амаль што дася- гае таўшчыні плінфы (4,5—6 см). У XVIII ст. вырабы зноў становяцца таўсцейшымі, але змяншаюцца іх даўжыня і шырыня. У рэдкіх выпадках на цэгле можна ўбачыць клеймы і знакі, нейкія меткі (Мірскі замак, Стары замак у Гродне, Лідскі замак, фарны касцёл у Нясвіжы). Значна часцей на пасцелях цаглін можна ўбачыць выпадковыя адбіткі: тра- ва, дождж, сляды птушак і жывёл, нават маленькага дзіцяці (Мірскі замак). Для асобных архітэктурных канструкцый выраблялі фігурную цэглу спо- сабам фармоўкі ці ўжо ў працэсе будаўніцтва падчэсваннем абпаленых вы- рабаў у патрэбным месцы. Добра вядомая, напрыкпад, нервюрная цэгла стрэлападобнай формы (мал. 214:1,2). Спецыяльная цэгла выраблялася для касякоў, калонак і іншых архітэктурных элементаў, выраблялі таксама цаг- ліны вельмі спецыфічных форм, што мелі самастойнае дэкаратыўнае зна- чэнне ў муроўцы сцен. Такі прыклад знаходзім у Гнезненскім касцёле Ваўка- выскага раёна Гродзенскай вобласці (Трусаў, 1988. С. 111). Выкарыстоўвалі цэглу і для печаў, толькі фармат яе быў значна меншы. Прасочваецца тэн- дэнцыя выцяснення каменю цэглай. Характэрна гэта нават для падмуркаў. У якасці звязваючага рэчыва ў муроўцы выкарыстоўвалася будаўнічая рошчына, якую выраблялі з вапны і пяску. Таўшчыня швоў магла быць са- май рознай (1—3 см) і, як правіла, залежала ад фармату цэглы, прызначэння будынка, вытворчых традыцый. Гліна найбольш была патрэбная для печаў, часам глінай абмазвалі драў- ляныя пабудовы. 3 Інвентару 1652 г. Беліцкага двара даведваемся, што сце- ны «старога» дома звонку абмазаныя глінай, а ў Інвентары Грозава за 1650 г. апісаны дом, узведзены з дрэва на каменным падмурку, абмазаны звонку глінай, які заканчваецца гонтавым дахам з трыма металічнымі ветранікамі (Якімовіч, 1991. С. 35, 112, 162, 189). Керамічная дахоўка. Дэталёвы аналіз керамічнай дахоўкі прыведзены ў кнізе А. А. Трусава (Трусаў, 1988). У разглядаемы перыд яна распаўсю- джваецца як новы матэрыял для пакрыцця даху пабудоў. Вытворчасць да- хсўкі не залежала ад імпарту сыравіны: гліны было дастаткова ў кожным рэ- 317
гіёне, Бадай што самыя раннія прыклады выкарыстання керамічнай дахоўкі знаходзім на Навагрудскім дзядзінцы, і датуюцца яны другой паловай XIV ст. Гэта масіўныя керамічныя вырабы паўкруглай формы, таўшчынёй 2—2,8 см, даўжынёй 50 см і больш, з вялікім рогападобным дэкаратыўным шыпам, які выступаў на 6—7 см. Такія вырабы знойдзеныя на месцы царквы і двухпа- вярховай грамадзянскай пабудовы ў Навагрудку, у Лідскім і Крэўскім замках, у Віцебску (мал. 215:1—5). У XVI ст. жалобчатую (г. зн. паўцыркульную) да- хоўку змяняе плоская, якая ўжывалася да канца XVII ст. і была прыстасава- ная для пакрыцця стромкіх дахаў. Адзін з канцоў плоскай дахоўкі мог мець фігурныя абрысы (так званы «бабровы хвост») ці акруглыя (мал. 215:6,7,9,12). Мацавальны шып набывае найчасцей трохвугольную форму. Прыкметна змяншаецца таўшчыня вырабаў, дасягаючы ў XVII ст. 1 см. У гэты час мяня- ецца характар выступу на пятцы. Ён трансфармуецца ў трапецападобны ці прамавугольны з уступамі. Слабыя барозны ад пальцаў, якія можна ўбачыць на адным з шырокіх бакоў дахоўкі XVI ст., цяпер знікаюць (мал. 215:6,7). У канцы XVII ст. пачынае распаўсюджвацца хвалістая дахоўка, якая і заста- ецца пануючым тыпам на працягу ўсяго наступнага перыяду. Яна застаецца тонкай (1 см), фармат даволі вялікі (прыкладна 40x25 см). Мацавальны шып прамавугольнай формы быў невысокім. Такая дахоўка называецца яшчэ га- ландскай па месцы яе паходжання. Яна адпавядала новай канструкцыі да- хаў з палогімі схіламі(мал. 215:10). Амаль не мянялася на працягу ўсяго разглядаемага перыяду форма вільчаковай (каньковай) дахоўкі. Яна застаецца жалобчатай (мал. 215:8). Датаваць яе можна толькі па таўшчыні, якасці керамічнай масы ды наяўнасці дэкаратыўнага шыпа. Рогападобны выступ меў дэкаратыўнае значэнне і быў характэрны для гатычнай вільчаковай дахоўкі XV— XVI стст. Тое, як выглядалі дахі гатычных будынкаў, сёння можна паба- чыць на прыкладзе Мірскага замка, які пасля рэстаўрацыі набыў выгляд канца XVI ст. Аздабленне дахоўкі наступнага перыяду (XVI—XVII стст.) становіцца іншым і акцэнтуе адзін з вузкіх краёў. Так, пры даследаванні брыгіцкага касцёла ў Гродне выяўленыя вільчаковыя дахоўкі, край якіх мае па тры заглыбленні з бакоў, зробленыя пальцамі па сырой гліне. Край дахоўкі Петрапаўлаўскага сабора ў Мінску быў упрыгожаны хва- лістым налепам. Вельмі цікавы прыклад афармлення вільчака дае былы прыходскі касцёл «Фара Вітаўта» XVI ст. у Гродне. Жалобчатыя вырабы таўшчынёй прыкладна 1,5 см мелі не проста роўную паўцыркульную форму, а гранёную пры шырыні граняў каля 2 см, пакрытых белай бліскучай эмаллю, ствараючы кантраст святла і ценю. Дах з’яўляецца адной з найбольш прадстаўнічых часткаў будынка, таму заўважаецца імкненне асабліва ўпрыгожыць яго. Існавала некалькі спосабаў дэкаратыўнага аздаблення. Пра адзін з іх сказана вышэй: выкарыстанне пластычных элементаў пры вырабе вільчаковай дахоўкі, далучым да пера- лічаных рэльеф у выглядзе лускі (мал. 215:11), якім пакрывалі вонкавую па- верхню вырабаў. Іншы спосаб — увядзенне колеру. Керамічныя дахоўкі па- крывалі палівамі зялёнага і карычневага колераў, белай і нават каляровымі эмалямі (вельмі рэдка), а таксама падвяргалі іх абпалу ў аднаўленчым ася- роддзі, надаючы тым самым чорны глянцавы колер. Рытмічнае чаргаванне такіх вырабаў з тэракотавымі надавала асаблівую маляўнічасць будынкам. Найбольш упрыгожваліся вільчакі, бо менавіта яны падкрэслівалі стылёвыя асаблівасці формы даху. 318
Адзначым яшчэ, што з цягам часу ўдзельная вага керамічнай дахоўкі ў агульнай масе матэрыялаў пакрыцця няўхільна ўзрастала. У той ці іншай колькасці фрагменты яе трапляюцца ў слаях XVI—XVIII стст. пры археалагічных даследаваннях практычна ўсіх гарадоў і замкаў, асобных помнікаў дойлідства. Афармленне падлогі. Пад час раскопак Глускага замка зачышчана не- калькі фрагментаў глінабітнай падлогі ў падсобных пакоях першага павер- ха. Можна меркаваць, што такія падлогі не былі рэдкасцю, асабліва ў па- мяшканнях гаспадарчага і вытворчага прызначэння, а таксама ў хатах бяд- нейшых слаёў насельніцтва. На працягу ўсяго разглядаемага перыяду былі распаўсюджаныя падлогі з каменя і асабліва з цэглы (Навагрудская царква XIV ст., Сынковіцкая царква XVI ст., Дамініканскі касцёл пачатку XVII ст. у Мінску, фарны касцёл у Клецку і інш.). У XVI ст. зноў адраджаюцца кераміч- ныя падлогі (Мірскі, Любчанскі, Гродзенскі замкі і інш.) (Трусаў, Чарняўскі, 1985. С. 190—194). Пліткі маглі быць тэракотавымі, фактычна тая ж цэг- ла, толькі іншых параметраў ці больш складанай формы. Па выніках рас- копак вядомыя вырабы прамавугольнай, квадратнай, шасціграннай, ром- бападобнай, крыжападобнай і зоркападобнай форм (мал. 216:3—7). Таўшчыня іх у сярэднім была 3—5 см. Скажам, у Заслаўі ў слаях XVI— XVII стст. выяўлены тэракотавыя пліткі палогі таўшчынёй 4—5 см, а так- сама 2—2,5 см (Заяц, 1995. С. 84). Найбольш прадстаўніча выглядалі пліткі, пакрытыя палівай (аднатонныя карычневыя, зялёныя, жоўтыя, сінія, блакітныя). Менавіта такія пліткі падлогі квадратнай формы былі знойдзены на Старым замку ў Гродне ў будаўнічым развале часоў рэкан- струкцыі замка Стэфанам Баторыем, пры раскопках дамініканскага кас- цёла ў Мінску. У Любчанскім замку падлогі былі выкладзеныя з квадрат- ных плітак зялёнага і карычневага колераў, што ўтваралі шахматны ар- намент (Чарняўскі, 1993. С. 71). Паліваныя пліткі падлогі выяўлены таксама пры даследаванні Гальшанскага замка, у Мсціславе, Віцебску. Такім чынам, у якасці будаўнічых матэрыялаў у Беларусі ў XIV—XVIII стст. выкарыстоўваліся як прыродныя (гліна), так і штучныя матэрыялы (цэгла, дахоўка, пліткі падлогі). Вывучэнне сярэдневяковых матэрыялаў дае падста- вы для датыроўкі культурнага слоя, помнікаў архітэктуры, для рэканструкцыі будаўнічай тэхнікі, выгляду будаўнічых комплексаў і асобных будынкаў, іх гісторыі. 2.2.5. КАФЛЯ I КАФЛЯНЫЯ ПЕЧЫ Харакгэрнай асаблівасцю культурных напластаванняў XIV—XVIII стст. з’яўляецца наяўнасць кафлі і рэшткаў кафляных печаў. На тэрыторыі Бе- ларусі кафля выкарыстоўваецца з пачатку XIV ст. Кафляныя печы спа- чатку з’яўляюцца ў дзяржаўных замках, феадальных рэзідэнцыях, мана- стырах і кляштарах, у дамах шляхты і заможных гараджан. 3 канца XVI — пачатку XVII ст. яны робяцца неад’емнай часткай інтэр’ера жылых і гра- мадскіх пабудоў гарадоў і мястэчак, а ў XVII ст. з’яўляюцца і ў вясковых паселішчах, перш за ўсё ў корчмах, заездных дамах і ў шляхецкіх за- сценках. Масавасць кафлі, трансфармацыя яе форм з развіццём канструкцыі пе- чы, а арнаменту — у адпаведнасці са зменай мастацкіх стыляў, наяўнасць на некаторых экземплярах даты вырабу робяць кафлю добрым датаваль- 319
ным матэрыялам. Але пры выкарыстанні яе для датыроўкі трэба ўлічваць, што арнаментальныя матывы, якімі кафля ўпрыгожвалася, не распаўсю- джваліся адначасова па ўсёй тэрыторыі, мела месца іх запазычанне і нават прамое капіраванне з ужо існаваўшых печаў. Таму датыроўка па аналагах можа прывесці да храналагічных памылак. Да таго ж, паколькі звычайна кафляныя печы выкарыстоўваліся даволі працяглы час, кафля пасля іх раз- бурэння трапляла ў напластаванні з больш познімі матэрыяламі. Магла ў печах выкарыстоўвацца, як вядома з пісьмовых крыніц, і «старая» кафля, узятая з разбураных печаў. Асобныя экземпляры сярэдневяковай кафлі і рэшткі адной кафлянай пе- чы былі знойдзены яшчэ ў канцы XIX — пачатку XX ст. пры земляных рабо- тах і аматарскіх раскопках замкаў і неўмацаваных сядзіб. Аднак прадметамі спецыяльнага вывучэння яны не сталі. Пры археалагічных даследаваннях гарадоў у 20—60-я гады XX ст. познесярэдневяковыя пласты, як правіла, мэтанакіравана не вывучаліся. Усё ж кафля, дзякуючы прыгажосці арнамен- ту, трапляла ў археалагічныя і музейныя калекцыі. Аднак, вырваная з ася- роддзя, датавалася яна даволі прыблізна — па стылю арнаменту, па анала- гах з суседніх краін: Германіі, Польшчы, Чэхіі і інш. Па гэтых матэрыялах была дадзена першая характарыстыка беларускай каробкавай кафлі другой паловы XVI—XVII ст. (Розенфельд, 1969). Адначасова з’явілася і першая публікацыя, у якой апісвалася кафля з асобнага населенага пункга (Овсянннков, 1969). Даследаванне замкаў, гарадскіх напластаванняў, а пазней — мястэчак і вясковых паселішчаў XIV—XVIII стст., якое разгарнулася з 70-х гадоў, значна павялічыла крыніцазнаўчую базу па беларускаму сярэдневяковаму кафляр- ству. Ужо у пачатку гэтага этапа была прапанавана тыпалогія і храналогія беларускай кафлі XIV—XVI! стст. (Панмчева, 1980, 1983). Але, паколькі новыя матэрыялы ў большасці сваёй яшчэ не былі ўведзены ў навуковы ўжытак, вельмі абмежаванае кола крыніц дазволіла вызначыць толькі агульную схе- му эвалюцыі кафлі, класіфікаваць вядомыя на той час арнаментальныя ма- тывы і абумовіла прыблізнасць і нават памылковасць некаторых высноў па храналогіі. Тым не менш гэтая праца пэўны час служыла базай для далей- шага вывучэння кафлі. Новая схема эвалюцыі форм і арнаментаў кафлі ў часе, распрацаваная А. А. Трусавым, В. Е. Собалем і У. В. Угрыновічам, грунтуецца на дэталёвым аналізе матэрыялаў з Лідскага замка і яшчэ не- калькіх менш ці зусім мала даследаваных на той час помнікаў (Трусов, 1988. С. 129—150. Рнс. 84). Хоць аўтарам удалося дэталізаваць тыпалогію кафлі (пераважна посудападобнай) і ўдакладніць некаторыя пытанні храналогіі, праца іх, як паказалі новыя матэрыялы, атрыманыя з іншых помнікаў, такса- ма не можа прэтэндаваць на ролю абагульняльнай. Далейшае вывучэнне кафлі развіваецца ў накірунку дэталёвага аналізу калекцый з асобных, добра даследаваных гарадоў і замкаў (Левко, 1981; Трусаў, Угрыновіч, 1989; Заяц, 1990). Разглядаюцца таксама асобныя групы кафлі: паліхромныя (Трусаў, Угрыновіч, 1983), маёлікавыя (Ганецкая, 1995, С. 38—48, 55—58), з антрапаморфнымі выявамі (Заяц, Ляўко, 1984; Трусаў, 1991), геральдычныя, для больш дакладнай датыроўкі якіх прыцягваліся дадзеныя геральдыкі і генеалогіі (Заяц, 1985; Бубенька, Хмяльніцкая, 1994). У некаторых працах у той ці іншай ступені закранаюцца таксама пытанні тэх- налогіі вытворчасці кафлі. У 70-я — 90-я гады XX ст. выйшаў шэраг публі- кацый, якія ўводзілі ў навуковы ўжытак новыя матэрыялы па кафлі, атрыма- ныя пры археалагічным даследаванні 28 гарадоў і мястэчак, 13 замкаў, не- 320
калькіх манастыроў і вясковых паселішчаў у розных рэгіёнах Беларусі. I хаця ў некаторых публікацыях адсутнічаюць неабходныя дадзеныя аб парамет- рах кафлі, сюжэты арнаменту вызначаны вельмі прыблізна, а датыроўка не заўсёды пераканаўча абгрунтаваная, у цэлым увесь комплекс публікацый дазваляе больш дэталёва класіфікаваць кафлю XIV—XVIII стст. і ўдаклад- ніць яе храналогію. Тыпалогія і храналогія кафлі. Па сваім прызначэнні, па месцы, якое яна займае ў складанай архітэктоніцы печы, кафля падзяляецца на сценную, карнізную, паясковую, навершы, медальёны, перамычкі, пакрыццё скляпення, а таксама базавую і калонкі (апошнія не атрымалі значнага распаўсюджвання на тэрыторыі Беларусі). Большую частку камплекга печы складала сценная кафля, з якой выклад- ваўся асноўны аб’ём (сцены ці люстэрка) печы. Па канструкцыйных асаблі- васцях вылучаюцца тры віды сценнай кафлі: посудападобная, праразная і каробкавая (з вонкавай пласцінай і румпай). Посудападобная кафля, якая атрымала назву па форме, што нагадвае керамічны посуд, з’яўляецца найбольш старажытнай. Па прапорцыях яна падзяляецца на два тыпы: гаршкападобную, у якой вышыня тулава больш за папярочнік вусця, і міскападобную, больш прысадзістую, у якой папярочнік вусця большы за вышыню тулава. Трэба адзначыць, што некаторыя даслед- чыкі не заўсёды правільна падзяляюць посудападобную кафлю на гаршка- падобную і міскападобную ці наогул усю яе называюць гаршковай і пры гэ- тым не прыводзяць у публікацыях неабходных для такой градацыі дадзеных. Не заўсёды дакладна можна вызначыць, калі спынілася вытворчасць таго ці іншага варыянта кафлі, паколькі археалагічна фіксуецца звычайна час раз- бурэння печы. Вырашыць гэтае пытанне дапамагае вывучэнне паселішчаў, якія ўзніклі ў XVI і XVII стст., а ў больш ранніх гарадах — тэрыторый, што да гэтага часу не былі заселены. Гаршкападобная кафля (яе называюць таксама гаршковай і сотавай) па- дзяляецца на варыянты па форме вусця, якое рабілася круглым, квадрат- ным, прамавугольным, трохвугольным, квадрыфалійным і тэтрафалійным (у выглядзе чатырох- ці трохпялёсткавай разеткі) (мал. 217). Найбольш ранняя гаршкападобная кафля (мал. 217:1; 218:1) мела круг- лае вусце (варыянт 1). У Полацку яна знойдзена ў печы драўлянай пабудовы з дэндрадатай 1304 г. (Раппопорт, Шолохова, 1981. С. 96. Прмм. 9), пры- сутнічае там яна і ў камплектах печаў, пабудаваных у XIV і пачатку XV ст. (Заяц, 1997. С. 94). У Лідскім замку кафля з круглым вусцем выкары- стоўвалася з 30-х гадоў XIV да XVI ст. уключна, у Гродне — у XV—XVI стст., у Крэўскім замку — да сярэдзіны XVI ст., у Мсціславе найбольш познія эк- земпляры датуюцца XVI і нават XVII стст., але мсціслаўская посудападобная кафля не падзелена на гаршкападобную і міскападобную (Трусаў, 1990, С. 337; Ён жа, 1996. С. 220; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 51; Трусаў, Угрыновіч, 1989. С. 196). Супярэчлівыя думкі выказваюць даследчыкі аб часе з’яўлення кафлі з квадрыфалійным вусцем (варыянт 2). Так, Л. Р. Панічава адзін і той жа ма- тэрыял з Полацка ў розных публікацыях датуе першай паловай XV ст., дру- гой паловай XIV ст. і першай паловай — сярэдзінай XIV ст. (Панмчева, 1980. С. 54; Яна ж, 1981. С. 274—275, 276; Яна ж, 1984. С. 72). А. А. Трусаў ад- носіць з'яўленне такой кафлі ў Лідскім замку і да сярэдзіны, і да другой пало- вы XIV ст. (Трусов, 1988. С. 134; Трусаў, Угрыновіч, 1989. С. 196). Адсут- Зак. 3713 321
насць квадрыфалійнай кафлі ў пластах з найбольш ранняй кафляй з круг- лым вусцем, з аднаго боку, і блізкасць глінянай масы, з якой яна вырабляла- ся, да бытавога посуду ў XIV ст., з другога, даюць падставу вызначаць ніжнюю мяжу перыяду яе бытавання другой паловай XIV ст. У Віцебску, Езя- рышчанскім, Лідскім і Крэўскім замках такая кафля выкарыстоўвалася да канца XV ст., а ў Мсціславе — і ў пачатку XVI ст. (Левко, 1981. С. 10; Трусов, 1988. С. 134; Ён жа, 1990. С. 337). У Заслаўскім замку і ў Міры найбольш познія кафлі варыянта 2 паходзяць адпаведна з пластоў першай паловы XVI і XVI ст., але пададзены яны адзінкавымі экземплярамі (Заяц, 1995. С. 82; Краўцэвіч, Якшук, 1993. С. 57). Можна меркаваць, што вытворчасць кафлі з квадрыфалійным вусцем спынілася ў канцы XV — пачатку XVI ст., хоць у камплектах некаторых печаў яны маглі захоўвацца на працягу яшчэ не- калькіх дзесяцігоддзяў. Рэдкая для Беларусі кафля з тэтрафалійным вусцем (варыянт 3) зной- дзена толькі ў в. Здзітава Бярозаўскага раёна, дзе лакалізуецца летапісны горад Здзітаў (мал. 218:5). Тут было шмат фрагментаваных і 30 цэлых каф- лін. Апошнія мелі вышыню 18,5 см, донца дыяметрам 8,3 см. Цыліндрычнае тулава з вышыні ў 15 см пераходзіла ў раструб, які завяршаўся трохпялёст- кавай разеткай з бакамі ў 12,8 см (Романов, 1911. С. 69). Паколькі спада- рожныя матэрыялы з культурнага пласта і пабудовы, да якой адносілася печ, не апублікаваныя, дадзеных для датавання гэтай кафлі няма. Можна толькі меркаваць, што выраблялася яна ў той жа перыяд, што і квадрыфалійная кафля. Новы аналіз матэрыялаў з раскопак Полацка дазволіў ліквідаваць супя- рэчнасці ў вызначэнні часу з’яўлення гаршкападобнай кафлі варыянта 4 — з квадратным вусцем (Заяц, 1997. С. 93, 94). Усе вядомыя раннія знаходкі яе на тэрыторыі Беларусі датуюцца пачаткам XV ст. ці канцом XIV — пачаткам XV ст. Познія знаходкі кафлі гэтага варыянта датуюцца ў Міры пачаткам — першай паловай XVI ст., у Мсціславе — першай паловай — сярэдзінай XVI ст. (Трусаў, Краўцэвіч, Здановіч, 1994. С. 54; Трусов, 1990. С. 337), у Мазыры, Крычаве — XVI ст., у Дубровенскім замку — першай паловай XVI ст. У Крэў- скім замку кафлі з квадратным вусцем выкарыстоўваліся да канца XVI ст., аднак у публікацыі А. А. Трусава па Крэве выразнага падзелу посудападоб- най кафлі на гаршкападобную і міскападобную няма (Трусаў, 1996. С. 220. Мал. 4). У Заслаўскім замку печ з такой кафлі была складзена ў першай па- лове XVI ст. і існавала яшчэ ў першыя дзесяцігоддзі другой паловы XVI ст. (Заяц, 1995. С. 24). Блізкай да варыянта 4 з’яўляецца гаршкападобная кафля з прамавуголь- ным вусцем (варыянт 5), знойдзеная ў Мазыры ў пласце XVI ст. (Трусаў, Здановіч, 1993. С. 24. Мал. 9: 2). Кафля з вусцем у форме трохвугольніка (варыянт 6), знойдзеная ў На- вагрудку і Дзяржынску, датуецца Л. Р. Панічавай другой паловай XIV—XV ст. (Панмчева, 1980а. С. 4; Яна ж, 1984. С. 72. Рі/іс. 2). У Гродне, на тэрыторыі езуіцкага калегіума, такая кафля знойдзена з матэрыяламі XVII ст. (раскопкі Г. М. Акінчыца). Гаршкападобная кафля з круглым, квадратным, квадрыфалійным вусцем была распаўсюджана па ўсёй Беларусі. Кафля з трохвугольным вусцем знойдзена толькі ў заходняй яе частцы — у Панямонні. Гаварыць пра тэры- торыю распаўсюджвання кафлі з тэтрафалійным і прамавугольным вусцем з прычыны адзінкавасці іх месцазнаходжання не выпадае. Аднак не выключа- 322
на, што дробныя фрагменты падобнай кафлі маглі быць аднесены даслед- чыкамі да квадратных і квадрыфалійных. З’яўленне кафлі з новым варыянтам афармлення вусця не спыняла вы- рабу больш ранніх мадыфікацый. Пра гэта сведчаць як знаходкі іх у аднача- совых адкладаннях культурнага пласта, так і выкарыстанне двух-трох вары- янтаў гаршкападобнай кафлі ў адной печы, напрыклад у Полацку і Міры (Заяц, 1997. С. 93—94. Рнс. 6, 7; Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. С. 53—54. Мал. 86). Гаршкападобная кафля адрозніваецца паміж сабой таксама і формай тулава, якое рабілася ў выглядзе перакуленага ўсечанага конуса, блізкім да цыліндра або бочкападобным. Усе яны мелі круглае дно. У некаторых кафлін пераход ад цыліндрычнага тулава да фігурнага вусця афармляўся ў верхняй частцы ў выглядзе раструба (Заслаўскі замак, Здзітава). Спалучэнні розных варыянтаў форм тулава і вусця паказаны на мал. 217:1—6. Працяглы перыяд вытворчасці гаршкападобнай кафлі абумовіў пэўныя змены як яе параметраў, так і тэхналогіі вырабу. Спачатку ўся кафля выраб- лялася на ручным ганчарным крузе ў тэхніцы налепу. Пра гэта сведчаць ха- рактэрныя борцікі па краі донцаў і наяўнасць клеймаў на донцах некаторых кафлін з Лідскага замка. Раннія кафліны Полацка і Лідскага замка даволі прымітыўныя, архаічныя. Але думка, што апошнія цалкам былі зроблены ўручную (Трусаў, Угрыновіч, 1989. С. 196), з’яўляецца вельмі спрэчнай. Да- рэчы, у іншых публікацыях А. А. Трусаў выказваецца больш асцярожна: «нзго- товлены почтн вручную», «вырабляліся метадам ляпной тэхнікі, пасля чаго іх падпраўлялі на прымітыўным ганчарным крузе» (Трусаў, 1988. С. 133; Ён жа, 1993. С. 14). У XV ст. пачаўся пераход да вырабу кафлі на нажным ганчарным крузе ў тэхніцы выцягвання формы з аднаго кавалка глінянай масы. Сценкі ў та- кой кафлі звычайна больш тонкія і нярэдка маюць рыфленне. Гліняная маса для гэтай кафлі больш якасная, як правіла, без жарствы. Аднак было б памылковым абсалютызаваць гэтыя змены як храналагічны паказчык. Нажны ганчарны круг не быў ўспрыняты майстрамі адначасова і паўсюдна, некаторыя ганчары кары- сталіся ручным кругам і тэхнікай налепу нават у XIX — пачатку XX ст. (Мнлю- ченков, 1984. С. 54. 58, 72—75). Мясцовыя традыцыі прыгатавання глінянай ма- сы таксама маглі быць кансерватыўнымі. Так, напрыклад, гаршкападобная каф- ля XVI ст. з Дуброўна і Крычава ўтрымлівае нязначныя дамешкі дробнапамола- тай жарствы, ёсць яна і ў некаторых кафлінах з развалу печы першай паловы XVI ст. з Заслаўскага замка, хоць для асноўнай масы кафлі з гэтай печы ў якасці аташчальніка выкарыстоўваўся пясок. Агульныя марфалагічныя змены звычайна падаюцца як паступовае па- мяншэнне вышыні і дыяметра кафлі. Так, адзначаецца, што ранняя кафля Полацка мела вышыню да 21,5 см, дыяметр вусця 13,5, дна — каля 10 см, кафля Лідскага замка ў 30-я гады XIV ст. мела ў вышыню 24—26 см (дадзеныя аб дыяметры вусця ў публікацыях Трусава і Угрыновіча ад- сутнічаюць), таўшчыня сценак дасягала 1,5 см. У другой палове XIV ст., па- водле Л. Р. Панічавай, а паводле А. А. Трусава і У. В. Угрыновіча — у ся- рэдзіне гэтага ж стагоддзя, вышыня кафлі памяншаецца. Полацкая кафля гэтага часу не вышэй за 15 см пры дыяметры вусця 11 см, дна — 8—9 см і таўшчыні сценак 0,9 см; да 11—13 см памяншаецца вышыня лідскай кафлі; мірская кафля мела вышыню да 14 см, дыяметр вусця і дна — адпаведна 14 і 10,5 см, таўшчыня сценак да 1 см (Паннчева, 1981. С. 275; Трусаў, Угры- новіч, 1989. С. 196; Трусаў, 1984. С. 158). Кафля Крэўскага замка з круглым Э I * 323
вусцем мела вышыню ад 13,5 да 17 см, дыяметр вусця 9,8—13,5 см, дна — 6,8—10 см; кафля з квадратным вусцем мела вышыню ад 12 да 15 см, даўжыню боку вусця 10,3—14 см, дыяметр дна 9—11 см. Аднак матэрыялы з іншых помнікаў пераканаўча сведчаць, што высокая гаршкападобная кафля выраблялася і ў XV—XVI стст. Так, у Клецку зной- дзена кафля XVI ст. з рознымі варыянтамі афармлення вусця вышынёй да 20 см; у Заслаўскім замку кафля з квадратным вусцем у XV ст. мела вышы- ню 20—22 см пры памерах вусця 14x14 см і дыяметры дна 12 см, у першай палове XVI ст. параметры яе адпаведна складалі 17,5—18; 11x11 і 9—11 см. Кафля пачатку XVI ст. з Дуброўна мела вышыню 20,7 см, дыяметр донца 13,5 см і квадратнае вусце памерамі 15,5x15,5 см, таўшчыня яе сценак па- вялічвалася ад вусця да донца ад 0,58 да 0,9 см (Пазнякоў, Бубенька, 1991. С. 33; Заяц, 1990. С. 18; Ён жа, 1995. С. 82). Адносна кафлі з квадрыфалійным вусцем А. А. Трусаў справядліва лі- чыць, што чатырохпялёсткавая форма надавалася вусцю ў ранніх вырабах выключна шляхам плаўнага выгіну. Гэта прасочваецца і па матэрыялах По- лацка (Трусов, 1988. С. 134; Паннчева, 1981. Рнс. 16). Аднак выснова Труса- ва аб паступовым павелічэнні вышыні кафлі з квадрыфалійным вусцем да 14—15 см у канцы XIV — пачатку XV ст. і 20—23 см у XV ст. пры памяншэнні вусця да 7—8 см (Трусов, 1988. С. 134) не падаецца нам дастаткова абгрун- таванай. Як вядома, полацкая квадрыфалійная кафля яшчэ ў XIV ст. мела вышыню да 22 см, а ў Заслаўі папярочнік вусця кафлі канца XV — пачатку XVI ст. вагаўся ад 9 да 11 см (Паннчева, 1980. Рнс. 1; Заяц, 1995. С. 82). Кафля Крэўскага замка ў канцы XV ст. мела вышыню 15,7 і 16,8 см пры папярочніку вусця адпаведна 12,8 і 14 см. Блізкая да яе кафля гэтага ж часу знойдзена ў Мірскім замку. Але, адзначыўшы гэтыя змены ў параметрах кафлі з квадры- фалійным вусцем, А. А. Трусаў не адлюстраваў іх у сваёй тыпалагічна- храналагічнай класіфікацыі (Трусов, 1988. С. 134. Рнс. 84). Ацаніць значэнне некаторых параметраў гаршкападобнай кафлі як хра- налагічных паказчыкаў дапамагае аналіз кафлі з развалу печы першай пало- вы XVI ст. з Заслаўскага замка (387 фрагментаў). Як адзначалася вышэй, уся яна аднатыпная — з квадратным вусцем памерамі 11*11 см і вышынёй тулава 17,5—18 см. Астатнія ж параметры не вызначаюцца ўстойлівасцю: дыяметр донцаў вагаецца ад 9 да 11 см, а іх таўшчыня — ад 0,59 да 1,45 см у цэнтры і ад 0,7 да 1,5 см па краях; шырыня краю вусця вагаецца ад 0,9 да 1,4 см, а варыянтаў афармлення венца налічваецца ажно сем; значныя ра- зыходжанні ёсць і ў таўшчыні сценак тулава. Відавочна, што, калі на змену печам з гліняным скляпеннем, у якіх былі толькі «ўкрапленні» кафлі, прыйшлі печы, якія амаль цалкам складаліся з радоў гаршкападобнай кафлі, узнікла патрэба ў стандартызацыі такіх вызна- чальных параметраў апошняй, як памеры вусця і вышыня тулава. Зразуме- ла, «стандартызацыя» асноўных параметраў кафлі мела месца ў межах ад- наго пячнога камплекта, адной майстэрні ці аднаго цэха. Не выключана, што памеры кафлі маглі залежаць ад памераў печы, для якой яна выраблялася. Астатнія паказчыкі значэння не мелі і паміж імі маглі быць разыходжанні, іншы раз даволі значныя, нават сярод кафлі аднаго пячнога камплекта. Таму роля іх у датыроўке кафлі не можа быць значнай. Можна зрабіць выснову, што стан вывучанасці беларускай гаршкападоб- най кафлі дазваляе пакуль што гаварыць пра змены яе параметраў як пра тэндэнцыю, якая была характэрна для пэўных пунктаў, магчыма, рэгіёнаў, 324
але не для ўсёй краіны ў цэлым. I паколькі ступень змен асноўных парамет- раў кафлі была не аднолькавай у розных пунктах (што паказана вышэй на прыкладзе Лідскага і Заслаўскага замкаў), выкарыстоўваць памеры кафлі для датыроўкі па аналагах можна толькі ў межах аднаго вытворчага цэнтра. Міскападобная кафля, як мяркуюць даследчыкі, утварылася шляхам па- мяншэння вышыні тулава і павелічэння памераў вусця гаршкападобнай кафлі. Яна падзяляецца на варыянты па форме вусця, якое рабілі круглым (ва- рыянт 1), квадратным (варыянт 2) ці прамавугольным (варыянт 3). В. М. Ляўко згадвае пра квадрыфалійную кафлю з прапорцыямі, уласцівымі міскападоб- ным вырабам. Яна была знойдзена на Ніжнім замку ў Віцебску (XV ст.) і ў Езярышчынскім замку (XIV—XV стст.). Аднак з малюнка-рэканструкцыі відавоч- на, што памеры гэтай кафлі вызначаны памылкова і што згаданыя фрагмен- ты належаць вялікапамернай гаршкападобнай кафлі (Левко, 1981. С. 10. Рнс. 1). Адзіная блізкая да міскападобнай квадрыфалійная кафля XV ст. з Лідскага замка мела вышыню ўсяго 3,5 см і хутчэй за ўсё гэта быў дэкаратыўны вы- раб для аздаблення купала печы (Трусов, 1988. С. 134. Рмс. 76). Пытанне пра час з’яўлення міскападобнай кафлі крайне заблытана А. А. Тру- савым, аўтарам шматлікіх публікацый, у якіх ён то называе ўсю посудападо- бную кафлю гаршковай, то падзяляе яе на гаршковую і міскавую, то ўжывае дзіўны тэрмін «міскавая гаршковая кафля» (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 49). Галоўным крытэрыем, па якім Трусаў вылучае міскападобную кафлю, з’яўляецца тое, што « за счет сокраіцення тулова н расшмрення квадратного устья можно было увндеть внутреннюю часть мнскообразного нзразца» (Трусов, 1988. С. 136). Падобная кафля (варыянт 8 паводле класіфікацыі Трусава) з’явілася ў Лідскім замку ў другой палове XV ст. Аднак гэтаму кры- тэрыю адпавядае і кафля варыянтаў 3, 7, якую даследчык незразумела чаму аднёс да гаршковай і датаваў адпаведна другой паловай XIV—XV ст. і кан- цом XIV — пачаткам XVI ст. (Трусов, 1988. С. 133, 135). Ніжняя дата для абодвух варыянтаў нічым не абгрунтаваная і падаецца нам вельмі сумніўнай. Тым больш што ў іншых гарадах і замках посудападобная кафля адпаведных параметраў знойдзена толькі ў пластах, якія датуюцца XV ст. (звычайна другой паловай) ці XV—XVI стст. (Краўцэвіч, 1991. С. 115; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. Мал. 80). Але большасць знаходак падобнай кафлі прыпа- дае на пласт XVI ст. Працягвала вырабляцца міскападобная кафля і ў XVII ст., аб чым, напрыклад, сведчаць знаходкі падобнай кафлі з круглым і квадратным вусцем у Куцеінскім Богаяўленскім манастыры пад Оршай, які быў заснаваны ў 1623 г. (Левко, 1992. С. 46). Такім чынам, перыяд бытаван- ня міскападобнай кафлі ў цэлым вызначаецца XV (або другой паловай XV) — XVII стст. Міскападобная кафля з круглым і з квадратным вусцем пачала выраб- ляцца адначасова ці амаль адначасова. Супадае і верхняя мяжа іх бытаван- ня. Кафля з прамавугольным вусцем знойдзена толькі на тэрыторыі былой феадальнай сядзібы каля в. Мачуліна (Ваўкавыскі раён) і можа папярэдне датавацца XVI—XVII стст. (Шаблюк, 1993. С. 35. Рнс. 15). Уся міскападобная кафля кругладонная. Тулава яе магло пашырацца ў накірунку да вусця ў выглядзе варонкі ці паступова, так, што ў вертыкальным разрэзе кафля нагадвала трапецыю. Некаторыя раннія экземпляры кафлі з круглым вусцем мелі бочкападобнае тулава. Спалучэнні розных форм вусця і асноўных форм тулава міскападобнай кафлі пададзены на мал. 217:7—9. У другой палове XVI—XVII ст. частка міскападобнай кафлі Віцебска і Оршы, а ў 325
першай палове XVII ст. і кафля магілёўская рабіліся з венцам, аформленым у выглядзе карнізіка. На жаль, адсутнасць у шмат якіх публікацыях неабходных дадзеных аб асноўных параметрах міскападобнай кафлі не дазваляе нам зрабіць поўны аналіз. Усё ж відавочна, што памеры яе былі даволі разнастайныя. Так, кафля варыянта 1 у другой палове XV — пачатку XVI ст. у Міры мела дыя- метр вусця 12,5 і 14 см пры вышыні тулава 11,5 і 14 см адпаведна; кафля Крэўскага замка другой паловы XV—XVI ст. мела дыяметр вусця ад 14 да 16 см і вышыню ад 10,5 да 14,5 см; магілёўская кафля ў XVI ст. пры вышыні 13 см мела вусце дыяметрам 15 см, а ў аршанскай (з Куцеінскага Бо- гаяўленскага манастыра) кафлі XVII ст. дыяметр вусця вагаўся ад 12 да 15 см, а вышыня — ад 11 да 12 см. Кафля варыянта 2 Крэўскага замка ў другой палове XV—XVI ст. мела папярочнік вусця ад 14 да 19 см пры вышыні да 12,3 см, а адначасная ёй гродзенская кафля пры папярочніку вусця ў 12—12,5 см была вышынёй 10,5—11,5 см. Папярочнік вусця заслаўскай кафлі XVI ст. вагаўся ад 14 да 18 см, а вышыня — ад 12 да 15 см. Віцебская кафля першай паловы XVI ст. мела папярочнік вусця і вышыню 14 см. Кафля першай паловы XVII ст. з Оршы пры вышыні 10,5 см мела папярочнік вусця 17,5 см, а ў адначаснай ёй кафлі з Магілёва адпаведныя паказальнікі былі 10,5 і 19 см (дадзеныя аб памерах кафлі варыянтаў 1—2 з Лідскага замка прыведзены вышэй.) Кафля варыян- та 3 мела памеры вусця 14x12 см і вышыню 12 см. Выраблялася міскападобная кафля пераважна на нажным ганчарным крузе, таму на сценках тулава нярэдка можна бачыць лёгкае баразнаватае рыфленне. Толькі ў асобных гаршкападобных кафлінах Полацка XV ст. унутраная паверхня донца арнаментавалася шматпялёсткавай разеткай. У адной гар- шкападобнай кафлі з круглым вусцем з Крэўскага замка ўнутраная паверхня сценак была арнаментавана касымі палосамі (Трусаў, 1996. Мал. 4:1). У не- каторай міскападобнай кафлі донца знутры таксама арнаментавалася ра- зеткамі, выявамі кветкі, круга ці некалькіх кругоў, якія размешчаны па акруж- насці (мал. 218:10—12). Адна міскападобная кафля XVI ст. з Заслаўскага замка звонку па верхнім краі тулава была ўпрыгожана фігурным налепам (мал. 218:9). 3 сярэдзіны XVI ст. унутраная паверхня часткі міскападобнай кафлі пакрывалася палівай пераважна зялёнага колеру. Праразная кафля мела гаршкападобнае тулава з круглым донцам і квад- ратным вусцем, якое было перакрыта керамічнай пласцінай, арнаментава- най скразнымі прарэзамі. Яны рабіліся нажом, а магчыма, і спецыяльнымі штампамі-формачкамі па сырой гліне. У літаратуры такая кафля называецца яшчэ ажурнай, кратавай, некаторыя даследчыкі ў дачыненні да яе памылко- ва ўжываюць тэрмін «нішавая». Лічаць, што гэта быў пераходны від ад посу- дападобнай кафлі да каробкавай. Магчыма, з гэтай прычыны праразная кафля выкарыстоўвалася непрацяглы перыяд і не атрымала шырокага рас- паўсюджання. На тэрыторыі Беларусі яна знойдзена толькі ў Полацку і Клец- ку, прычым ў першых двух пунктах гэтая кафля прадстаўлена адзінкавымі фрагментамі. У Полацку фрагмент пласціны праразной кафлі знойдзены на Верхнім замку ў комплексе пачатку — першай паловы XV ст. (Заяц, 1997. С. 94). Ня- цяжка вызначыць, што пласціна была квадратная з памерамі каля 16x16 см. Арнамент складаўся з геаметрычных фігур: кругоў, трохвугольнікаў, радыу- 326
саў. Цэлая кафля з аналагічным арнаментам знойдзена ў развале печы XV ст., раскапанай на тэрыторыі двара Віленскага універсітэта імя П. Скаргі (Огіказ, 1984. Р. 52. Рау. 4). Аднак у полацкай кафлі частка элементаў арнаменту выканана не прарэзамі, а паглыбленнямі (мал. 219:5,6). Больш багатая калекцыя клецкай кафлі. Яе вонкавыя пласціны мелі фор- му квадрата памерамі 15x15 см і былі абмежаваны невысокай вузкай рам- кай. Арнамент выкананы ў тэхніцы трохграннай разьбы і спалучае геамет- рычныя (што звязана з тэхнікай выканання) і раслінныя матывы (Пазнякоў, Бубенька, 1991. С. 36). Арнамент адной пласціны нагадвае разас гатычнага храма (мал. 219:1). Кампазіцыя другой складаецца з чатырохпялёсткавай кветкі і дзвюх дыяганальных арнаментаваных палос; усё гэта разам нагад- вае спалучэнне георгіеўскага і андрэеўскага крыжоў (мал. 219:2). Яшчэ адна пласціна падзялялася гарызантальна на дзве часткі. Ніжняя, вузкая, у сваю чаргу, размяжоўвалася на тры часткі вертыкальнымі перамычкамі. У цэнтры кожнай часткі была прарэзана арачная адтуліна. Верхняя, шырокая, частка пласціны ўпрыгожана ромбамі, якія былі ўтвораны перакрыжаваннямі не- калькіх касых палос. Паглыбленая ўнутраная частка кожнага ромба завяр- шалася рамбічнай адтулінай (мал. 219:3). Асаблівую цікавасць уяўляе пласціна з выявай людзей (мал. 219:4). Верхні і ніжні краі яе былі аздоблены нешырокімі арнаментальнымі палосамі. Праз сярэдзіну праходзіла вертыкальная прафіляваная перамычка, якая падзяляла пласціну на дзве роўныя часткі. Абапал перамычкі змяшчаліся постаці двух мужчын. Яны былі апрануты ў доўгія гермакі ці дылеі са шну- рамі-галунамі. Галовы, ногі, узнятыя рукі, полы вопраткі злучаліся з рамкай, арнаментальнымі палосамі і перамычкай. Ад класічнай праразной клецкая кафля адрозніваецца больш закрытай пласцінай, арнамент якой выкананы не толькі прарэзамі, але і паглыблен- нямі (плоскі рэльеф). Верагодна, такі варыянт праразной кафлі з’яўляецца больш познім. Папярэдне яго можна датаваць апошнімі дзесяцігодзямі XV — пачаткам XVI ст. Каробкавая кафля складаецца з вонкавай пласціны і румпы, з дапамо- гай якой яна мацавалася ў печы. 3 тыльнага боку такая кафля нагадвае ка- робку, адсюль і яе назва. Па свайму прызначэнню каробкавая кафля падзя- ляецца на сценную (з якой выкладвалася «люстэрка» печы), карнізную, пая- сковую. Нягледзячы на знешнюю прастату, каробкавая кафля вельмі разнастайная. Яна можа быть мала-, сярэдне- ці вялікапамернай, мець квадратную ці прама- вугольную пласціну, якая ў сваю чаргу магла быць плоскай, увагнутай ці паглыб- ленай, мець або не мець па краях рамку. Вонкавая пласціна магла быць арна- ментаванай або неарнаментаванай. Арнамент выконваўся рэльефам (плоскім, нізкім, высокім) або роспісам. Па наяўнасці ці адсутнасці пакрыцця палівамі (эмалямі) кафля падзяляецца на тэракотавую і паліваную (простую, а пры выка- рыстоўванні ў пакрыцці паліў розных колераў — паліхромную). Манахромнай і паліхромнай была таксама распісная кафля. Рамка, якая абрамляла пласціну, магла быць простай, падвоенай, складанапрафіляванай, вузкай ці шырокай. Румпа рабілася круглай і прамавугольнай (квадратнай) са скругленымі вугламі, мела розную вышыню, просты ці прафіляваны край. Аднак паколькі цэлую каф- лю прьі раскопках знаходзяць даволі рэдка, а пры яе рэстаўрацыі ці рэканструк- цыі (як і ў публікацыях) увага надаецца пераважна вонкавай пласціне, дадзе- ных для дэталёвай класіфікацыі каробкавай кафлі пакуль што недастаткова. 327
Трэба адзначыць, што манахромную кафлю ў літаратуры нярэдка назы- ваюць проста «паліваная». За адзінкавымі выключэннямі паліва была зялёнай. У дачыненні да кафлі з двух- ці шматколерным пакрыццём ужы- ваецца тэрмін «паліхромная». У крыніцах яе называюць таксама «кунштоў- ная». Апошняя назва паходзіць ад нямецкага «Копзі» (мастацтва), а не ад скажонага беларускага «каштоўная», як лічыць Трусаў (Трусаў, 1993. С. 13). Спачатку выраблялася толькі сценная каробкавая кафля. Да сярэдзіны — другой паловы XVI ст. выкарыстоўвалася кафля некалькіх тыпаў. Тып I прад- стаўлены тэракотавай бязрамкавай кафляй з прамавугольнай пласцінай, арнаментаванай у тэхніцы барэльефа, радзей — гарэльефа. Знойдзена пры раскопках Верхняга замка ў Полацку і ў Копысі. Як можна меркаваць па фраг- ментах, полацкая кафля мела два варыянты: з гарызайтальна падоўжанай шырокай пласцінай памерамі каля 20x16 см і з вертыкальна падоўжанай вузкай (каля 12 см). Найбольш ацалелая кафля арнаментавана выявай двух крылатых цмокаў, якія перапляліся шыямі і ловяць ашчэранымі пашчамі свае хвасты (мал. 220:5). На іншых, больш дробных фрагментах змешчаны вы- явы жывёл, пачвар, людзей у нязвыклай для тагачаснай Беларусі вопратцы. Адзін з такіх фрагментаў атрымаў вядомасць пад назвай «выява скамаро- ха», якая не мае пад сабой ніякіх падстаў (Панмчева, 1981. С. 278; Белару- ская кафля, 1989. С. 26—27; Высоцкая, 1984. С. 81—82). Полацкія знаходкі лічацца найбольш раннімі ўзорамі каробкавай кафлі на Беларусі. Л. Р. Пані- чава датуе іх супярэчліва: першай паловай — сярэдзінай XV ст. і рубяжом XIV—XV стст. (Паннчева, 1980. С. 11; Яна ж, 1981. С. 280; Яна ж, 1984. С. 73). Аднак гэтае датаванне грунтуецца на недакладнай стратыграфічнай інтэрпрэ- тацыі. А. А. Трусаў адносіць полацкую кафлю да XV ст., лічачы, што яна бы- ла малапамернай з даўжынёй бакоў не больш за 10 см (Трусов, 1988. С. 137). Між тым па стратыграфічных дадзеных дапушчальная ніжняя дата кафлі вызначаецца часам не раней за сярэдзіну — другую палову XV ст. (Заяц, 1997. С. 94). Кафлю з Копысі з гарэльефнай выявай рака Трусаў датуе на падставе марфалагічных і тэхналагічных прыкмет XV — пачаткам XVI ст. (Трусов, 1988. С. 137). Да першай паловы XVI ст. адносіцца зялёнапаліваная кафля з Мінска з круглай румпай, квадратнай (12,5—13 см) пласцінай і га- рэльефным раслінным арнаментам (мал. 220:2). Такім чынам, папярэдне час існавання каробкавай сценнай кафлі тыпу I можна вызначыць другой паловай XV — першай паловай XVI ст. Аднак не выключана, што далейшае вывучэнне дазволіць скарэктаваць ніжнюю храналагічную мяжу. Да тыпу II належыць вялікапамерная прамавугольная кафля, вонкавая плас- ціна якой дугападобна ўвагнутая. Вельмі часта яе называюць паўцыркульнай, паўцыліндрычнай, але гэтыя назвы не адпавядаюць ступені выгіну пласціны. Больш удалым падаецца назва «нішавая»: кафля сапраўды нагадвае архі- тэктурную нішу. А барэльефная ці гарэльефная выява чалавека на пласціне адпавядае характэрнаму для высокай і позняй готыкі прынцыпу размяшчэн- ня скульптуры ў нішы (Панофскмй, 1988. С. 55, 56). Нішавай кафлі на Беларусі вядома пакуль што няшмат. Цэлы экземпляр з выявай Амура знойдзены ў замку каля в. Гарадок Маладзечанскага раёна (мал. 220:1). Яе памеры 29x19,7 см. Па адным фрагменце масіўнай вяліка- памернай нішавай кафлі з рэлігійнымі сюжэтамі знойдзена ў Друі і ў Мя- дзельскім замку. Усе яны з паліхромным пакрыццём, у якім спалучаюцца празрыстыя жоўтая, светла-зялёная палівы і белая глушаная. 328
Магчыма, што да гэтага ж тыпу належыць і фрагмент вялікапамернай кафлі з Клецка з выявай юнака з доўгімі валасамі, у заходнееўрапейскім строі, з мячом каля пояса і вялікім ключом у руках (Пазнякоў, Бубенька, 1991. С. 34—35, 37). Нішавую кафлю датуюць першай паловай XVI ст. Аднак, на думку да- следчыкаў, датыроўка кафлі з Друі і Гарадоцкага замка можа быць звужана адпаведна да 20—40-х і 20—30-х гадоў (Зайцава, 1990. С. 81; Сагановіч, Га- нецкая, Церах, 1992. С. 38). Датыпу III адносіцца кафля з моцна паглыбленай квадратнай (варыянт 1) ці прамавугольнай (варыянт 2) пласцінай. Кафля аточана рамкай шырынёй 0,6—1 см, ад якой пласціна рэзка паглыбляецца на 1,2—2,5 см, утвараючы па краях своеасаблівыя «адхоны» шырынёй 1,5—2 см. Апошнія ў кафлі вары- янта 1 і ў часткі кафлі варыянта 2 арнаментаваліся зігзагам, трохвуголь- нікамі, ромбамі, унутры якіх мог змяшчацца геаметрычны або раслінны ма- люнак, выкананы рэльефнымі кропкамі ці рыскамі. Асноўная ж частка пласціны заставалася плоскай. Даўжыня стараны ў кафлі варыянта 1 вагаецца ад 16 да 20 см. Пласціна арнаментавалася ў тэхніцы плоскага ці нізкага рэльефу. Падобна, што най- больш раннім узорам кафлі варыянта 1 з’яўляецца клецкая тэракотавая. Яе геаметрычны рэльефны арнамент блізкі да дэкору праразной кафлі. Гэта малюнак у краты, утвораны перакрыжаванымі косымі арнаментаванымі па- лосамі, і спалучэнне такога ж малюнка з вузкімі і высокімі арнаментаванымі аркамі (Пазнякоў, Бубенька, 1991. Мал. на с. 34, 35). Час вырабу гэтай кафлі, магчыма, можна вызначыць першымі дзесяцігоддзямі XVI ст. Паліхромныя кафлі з выявай экзатычных фруктаў (Гарадоцкі замак), кветкі (Брагінскі за- мак) і зялёнапаліваная кафля з гербам «Пагоня» з сядзібы Лошыца Сухая датуюцца 20-мі гадамі — сярэдзінай XVI ст. (мал. 220:5). Да сярэдзіны XVI ст. аднесена тэракотавая кафля з Мядзельскага замка са сцэнай нападу мя- дзведзя на ўзброенага вершніка (Беларуская кафля, 1989. Мал. 29). Ся- рэдзінай — другой паловай XVI ст. датуецца тэракотавая кафля з геамет- рычным арнаментам з Лідскага замка (Трусаў, Угрыновіч, 1989. Мал. 97:12), а зялёнапаліваная кафля з Гродна і Мядзельскага замка, арнаментаваная выявай кветкі або спалучэннем геаметрычных і раслінных матываў, — дру- гой паловай XVI ст. (Беларуская кафля, 1989. Мал. 13, 14; Трусаў, Краўцэвіч, 1994. Мал. 122: 3). Познія вырабы пададзены тэракотавымі і зялёнапалі- ванымі кафлінамі канца XVI — пачатку XVII ст. з Мінска, якія арнаментаваны выявамі салярных знакаў і трыліснікаў (Беларуская кафля, 1989. Мал. 24). Верагодна, не пазней гэтага ж часу была выраблена і зялёнапаліваная каф- ля з Крычава, аздобленая сегментападобным выступам, які падзяляецца на восем частак прамянямі, размешчанымі накшталт ружы вятроў (Беларуская кафля, 1989. Мал. 34). Датыроўка яе XVII ст., прапанаваная скпадальнікамі альбома, не падаецца пераканаўчай. У сярэдзіне -^'другой палове XVI ст. выраблялася кафля падварыянта 1А. Даўжыня яе стараны 14, часцей 16—16,5 см. Адразу за нешырокай рам- кай пачыналася паглыбленне пласціны да 3—5 см. Шырокія «адхоны» і не- вялікія памеры плоскай часткі надавалі пласціне выгляд перакуленай усеча- най піраміды. Грані нахіленай часткі і межы плоскай падкрэслены тонкімі нізкімі рэльефнымі лініямі, якія адыгрываюць ролю нескладанага геамет- рычнага арнаменту (мал. 224:2—3). У некаторых кафлін для ўзмацнення эфекту гэтыя лініі рабіліся падвоенымі. Пераважаюць тэракотавыя, але ёсць 329
і зялёнапаліваныя вырабы. У асобных кафлін плоская частка пласціны ўпрыгожвалася прымітыўным раслінным арнаментам (Беларуская кафля, 1989,'Мал. 18). Знойдзена кафля падварыянта 1А ў Мінску, Клецку, Лідскім і Мірскім замках, Старым замку ў Гродне. Датуецца яна другой паловай XVI ст. ці другой паловай XVI — пачаткам XVII ст. У кафлі варыянта 2 прамавугольная пласціна выцягнута ўверх, што абу- моўлена характарам арнаменту — выявамі людзей. Усе яны барэльефныя. У Заслаўскім, Лагойскім, Маладзечанскім замках, у Мінску і в. Гарадзішча Мінскага раёна (былое мястэчка) знойдзена тэракотавая і зялёнапаліваная кафля памерамі 25,5x15 см з паясной выявай у 3/4 сталага мужчыны ў бага- тым адзенні стылю, які ў Польшчы і Вялікім княстве Літоўскім атрымаў назву «італьянскі». На грудзях мужчыны масіўны ланцуг, верагодна, залаты, у пра- вай руцэ — кветка (мал. 220:3). Ніжэй змешчаны надпіс з лацінскі>с літараў «АМНІВ». Выява пададзена ў арачным абрамленні, таму нахіленая частка пласціны захавалася толькі ўнізе. Фрагменты падобнай тэракотавай кафлі з выявай жанчыны знойдзены ў Заслаўскім замку і ў Мазыры (Беларуская кафля, 1989. Мал. 32), але надпіс на іх (захаваўся часткова на заслаўскім фрагменце) быў іншы. За высокую рэалістычнасць выяў і спецыфічнае іх адлюстраванне гэтая кафля атрымала ўмоўную назву «партрэтная». Іншыя кафліны варыянта 2 прадстаўлены фрагментамі, якія не дазваля- юць дакладна вызначыць іх памеры. Вядома толькі шырыня некаторых эк- земпляраў з Гарадоцкага замка і Мінска — 18,5—19 см. На адной з кафлін Гарадоцкага замка — профільная выява аголенай жанчыны з расплеценымі валасамі, якая трымае ў руцэ ці то лампаду, ці то палаючае сэрца. На другой — жанчына анфас у багатым строі. У левай руцэ яна трымае кубкападобны посуд (мал. 227:5). Знойдзены як паліхромныя, так і тэракотавыя вырабы. На фрагментах зялёнапаліванай кафлі з Мінска і Заслаўя выява ваяра з тыпо- вым узбраеннем ландскнехта: кароткім мячом-катцбальгерам і алебардай (мал. 220:4). Бакавыя «адхоны» пласціны гэтай кафліны крыху ўвагнутыя, што збліжае яе знешне з кафляй тыпу II. Прататыпамі для «партрэтнай» кафлі служылі шырока распаўсюджаныя ў XVI ст. адбіткі з гравюр, прычым прамежак часу паміж іх выхадам і выра- бам кафляных форм быў досыць невялікім (Егапг, 1969. 3. 72). Гравюры, якія сталі ўзорам для мадэляў знойдзенай на Беларусі кафлі, нам невядо- мыя, але фасоны мужчынскага і жаночага касцюма на апошняй адпавяда- юць модзе 10—30-х гадоў XVI ст., адлюстраванай на карцінах тагачасных нямецкіх мастакоў: Лукаса Кранаха Старэйшага, Альбрэхта Альтдорфера, Міхаэля Остэндорфера, Антона Вёнзама. Гэта дазваляе датаваць «парт- рэтную» кафлю сярэдзінай XVI ст. Не супярэчыць гэтаму і археалагічная да- тыроўка: большасць кафлін знойдзены ў пластах другой паловы XVI ст., у Заслаўскім замку печы з «партрэтнай» кафлі былі разбураны не пазней па- чатку 80-х гадоў. Жаночы касцюм на кафлі з Гарадоцкага замка ўтрымлівае элементы моды 20—40-х гадоў XVI ст. А ўзбраенне, вопратка і абутак ваяра на мінскай і заслаўскай кафлі цалкам адпавядаюць выяве ландскнехта- алебардніка на карціне «Распяцце» (пасля 1502 г.) невядомага мастака Ду- найскай школы, магчыма, майстэрні Ёрга Брэя Старэйшага (Эстэргом, Хрысціянскі музей, № 56 471). Кафля тыпу IV мае плоскую пласціну, якая арнаментавалася пераважна плоскім рэльефам. Менавіта гэты тып каробкавай кафлі быў аптымальны, што абумовіла працягласць перыяду яго вытворчасці (зразумела, з пэўнымі 330
зменамі ў параметрах і арнаментальных матывах). На жаль, у публікацыях больш увагі надаецца арнаменту кафлі і не заўсёды прыводзяцца дадзеныя аб яе параметрах. Аўтары нярэдка абмяжоўваюцца згадкамі пра форму пласціны. Больш дэталёвыя апісанні маюцца толькі па кафлі Віцебска, Друі, Заслаўя, Мінска, Міра, Оршы; апублікавана невялікая частка калекцыі по- лацкай кафлі. Паводле дадзеных, якія ў нас ёсць, развіццё кафлі тыпу IV вы- глядае наступным чынам. Найбольш раннія экземпляры (Клецк, другая чвэрць XVI ст.) мелі невялікую прамавугольную (14x12 см) пласціну (варыянт 1). Да сярэдзіны стагоддзя памеры павялічыліся да 18x15 см. Але ў гэты час ужо вырабляецца і дамінуе кафля варыянта 2 — з квад- ратнай пласцінай. На Беларусі не знойдзена малапамерная (да 14x14) каф- ля, якая вядома ў Літве і Польшчы. У кафлі сярэдзіны XVI ст. даўжыня яе боку вагалася ад 16 да 17,5 см. У другой палове стагоддзя максімальная даўжыня боку павялічваецца да 19 см. Выраблялася і кафля большых паме- раў з даўжынёй боку 22—22,5 і 26—26,5 см, якая прызначалася для печаў замкавай забудовы і была ўпрыгожана гербамі ўладальнікаў замка (Заяц, 1990. С. 29. Мал. 9: 7, 10). Паколькі адзін з бакоў квадрата здаецца карацейшым, вопытныя майст- ры, рыхтуючы мадэль, кампенсавалі гэтую аптычную ілюзію або размяшчэн- нем арнаменту, або наўмысна крыху змянялі прапорцыі пласціны. Таму каф- лю, у якой розніца паміж даўжынёй і шырынёй пласціны не перабольшвае 1 см (звычайна 0,3—0,8), трэба адносіць да варыянта 2. Кафля першай паловы XVII ст. мела мінімальную даўжыню боку 16,5 см (адзінкавыя экземпляры), максімальную — 22 см. Найбольш распаўсюджаны вырабы з даўжынёй боку ад 17,5 да 20 см. Усяго па далёка не поўных да- дзеных існавала не менш дзесяці варыянтаў памераў пласціны, пры гэтым у межах аднаго населенага пункта іх фіксуецца да чатырох-пяці. У сярэдзіне — другой палове XVII ст. даўжыня боку пласціны вагаецца ў межах 18,6—24,6 см (усяго 8 варыянтаў памераў, найбольш распаўсюджаная даўжыня боку ад 19 да 21,5 см). Паколькі колькасць кафлі варыянта 2 у пластах другой паловы XVII ст. значна памяншаецца ў параўнанні з папярэднім перыядам, а ў пла- стах XVIII ст. яна не сустракаецца, можна меркаваць, што выраб яе спыніўся яшчэ ў сярэдзіне ці ў пачатку другой паловы XVII ст. Вытворчасць кафлі з прамавугольнай пласцінай аднавілася ў канцы XVI ст., і ў XVII ст. яна пачынае колькасна дамінаваць. Памеры кафлі, яе прапорцыі (суадносіны даўжыні і шырыні пласціны) разнастайныя. Адначасова ў межах аднаго горада або замка маглі выкарыстоўвацца кафліны з рознымі (ад 2 да 6) пралорцыямі лласціны. У цэлым на канец XVI — лершыя дзесяцігоддзі XVII ст. вылучана 8 варыянтаў памераў пласціны. У больш шырокіх пласцін яны вагаюцца ад 20x18 да 23x21 см, у выцягнутых — ад 21x17 да 24x19,5 см. Бліжэй да сярэдзіны XVII ст. колькасць варыянтаў параметраў пласціны па- вялічваецца да 10, з іх 7 прыпадае на кафлю падоўжаную (ад 21x18 і 23x17,5 да 24x19 і 26x22,5 см); у пласцін другой разнавіднасці гранічныя па- раметры засталіся нязменныя. Для другой паловы XVII ст. фіксуецца 11 ва- рыянтаў памераў пласцін выцягнутых прапорцый (ад 20x17 да 25x16 і 27x21—23 см). Кафля з больш шырокай пласцінай па-ранейшаму мела 3 варыянты параметраў, але гранічныя памеры сталі крыху меншыя: ад 19x17,5 да 21x19 см. Асобную групу складаюць нешматлікія вырабы з вялікай (32x24), выцягнутай у даўжыню пласцінай, знойдзеныя толькі ў 331
Магілёве. У XVIII ст. выраблялася выключна кафля з падоўжанай пласцінай памерамі ад 20,5x18 да 25x17 і 27x21 см (усяго 5 варыянтаў). Дадзеныя аб памерах вонкавай пласціны кафлі тыпу IV (падкрэслім яшчэ раз, далёка не вычарпальныя) дазваляюць зрабіць наступныя высновы. Па- першае, супадзенне ці нязначная розніца параметраў пласцін у розначасо- вай кафлі перашкаджаюць выкарыстоўваць гэтыя паказчыкі для датыроўкі. Па-другое, відавочна, што ў разглядаемы перыяд не рабіліся спробы стан- дартызаваць памеры кафлі. Наадварот, колькасць варыянтаў іх на працягу XVII ст. павялічваецца. Значнае змяншэнне варыянтаў памераў пласціны ў XVIII ст. тлумачыцца, з аднаго боку, меншай вывучанасцю матэрыялаў гэта- га часу, а з другога — з’яўленнем мануфактур (заводаў) і пераходам да ма- шыннай фармоўкі, што і паклала пачатак працэсу стандартызацыі. Можна таксама адзначыць тэндэнцыю да паступовага павелічэння максімальных памераў пласцін падоўжаных прапорцый. Большасць кафлін тыпу IV мелі абрамленую пласціну. Форма рамкі, яе шырыня і вышыня з цягам часу вар’іраваліся. Аднак у публікацыях, бадай што за адзіным выключэннем (Заяц, 1990), звесткі аб рамках сустракаюцца рэдка, спарадычна і тычацца пераважна яе шырыні. Таму дадзеныя, якія прыведзены ніжэй, не прэтэндуюць на паўнату, а датыроўка мае папярэдні характар. Вылучаюцца наступныя тыпы рамак: простыя, складанапрафіляваныя, падвоеныя вузкія і шырокія, дадатковыя. Простыя рамкі ў кафлі сярэдзіны — другой паловы XVI ст. мелі шырыню 0,8—1 і вышыню 0,8—1,5 см. Выключэнне складае геральдычная кафля За- слаўскага замка з рамкамі шырынёй 1,1—1,4 і вышынёй 0,7—0,8 см. 3 канца XVI да сярэдзіны XVII ст. шырыня рамкі памяншаецца да 0,5—0,8 см, а максімальная вышыня скпадае 0,8—0,9 см. У некаторых вырабаў другой па- ловы XVII ст. рамка ледзь узвышаецца над пласцінай (вышыня 0,15—0,2 см). Складанапрафіляваная рамка ў выглядзе дзвюх вузкіх прыступак на кафлі з Гарадоцкага і Заслаўскага замкаў з’яўляецца ў сярэдзіне XVI ст. Шырыня і вы- шыня рамкі аднолькавыя — 0,8 см. У вырабах канца XVI — першых дзесяці- годдзяў XVII ст. шырыня рамкі вагаецца ў межах 0,8—1,2 см. Бліжэй да сярэдзі- ны стагоддзя на некаторых вырабах (Орша, Куцеінскі Богаяўленскі манастыр) яна робіцца больш шырокай і нізкай (адпаведна 1,5 і 0,6 см). Пра наяўнасць па- добнай рамкі на кафлі, пазнейшай за сярэдзіну XVII ст., нам не вядома. На некаторых кафлінах канца XVI — сярэдзіны XVII ст. побач з асноўнай рамкай простага тыпу рабілася яшчэ адна, якая мела выгляд вузкага і нізкага канта (вышыня і шырыня каля 2—3 мм). На адных кафлінах такая рамка праходзіла ў непасрэднай блізкасці ад асноўнай, і на кафлі з глушанай палівай падвоеную вузкую рамку на першы погляд можна прыняць за скла- данапрафіляваную. На іншых кафлінах адлегласць паміж рамкамі скпадае 0,8—1,5 см. Прастора паміж імі нярэдка запаўнялася нескпаданым геамет- рычным або раслінным арнаментам (мал. 221:5,10), што знешне збліжала такую кафлю з кафляй тыпу III. Магчыма, для ўзмацнення гэтага падабенст- ва ў некаторых вырабах вуглы знешняй і ўнутранай рамак злучаліся прафі- ляванымі лініямі, як на кафлі канца XVI — пачатку XVII ст. з Крэўскага замка (мал. 225:20). У сярэдзіне XVII ст. у некаторых кафлін з шырокай падвоенай рамкай параметры ўнутранай рамкі павялічваюцца. У другой палове XVII — першай палове XVIII ст. на некаторай кафлі па- меры асноўнага малюнка змяншаюцца, ён займае толькі цэнтральную частку 332
пласціны і заключаецца ў дадатковую рамку. Апошняя мае форму васьмі- вугольніка, радзей чатырох- ці шасцівугольніка; як правіла, яна шырокая, са складанай прафілёўкай (мал. 222:7). У большасці вырабаў прастора паміж асноўнай і дадатковай рамкамі багата ці сціпла ўпрыгожана арнаментам, часцей за ўсё раслінным. 3 сярэдзіны XVII ст. з распаўсюджваннем так званага «дывановага» ар- наменту частка кафлі вырабляецца без рамкі, якая перашкаджае цэласнаму ўспрыманню арнаменту. У другой палове XVII ст. некаторыя кафлі з завер- шаным малюнкам арнаменту таксама вырабляліся без рамкі. Матывы і сюжэты арнаменту, якімі ўпрыгожвалася кафля тыпу IV, вельмі разнастайныя. У часткі кафлі сярэдзіны — другой паловы XVI ст. выразна пра- сочваецца ўплыў арнаменту, характэрнага для кафлі тыпу III. Цэнтральная част- ка пласцін мела заглыбленне да 3,6—4,6 см у форме перакуленага сегмента. Яно было неарнаментаваным (Лідскі замак) або ўпрыгожвалася нескладанай выявай кветкі (Заслаўскі замак). Плоская частка пласціны заўжды ўпрыгожва- лася раслінным арнаментам, таксама нескладаным (мал. 224:1). Выконваўся ён у тэхніцы плоскага рэльефу. Знойдзены зялёнапаліваныя і тэракотавыя вырабы. Пад уплывам кафлі варыянта 1А тыпу III у другой палове — канцы XVI ст. пачаўся выраб кафлі з падзеленай крыжападобна на чатыры часткі пласці- най. У кожнай частцы маецца паглыбленне ў выглядзе перакуленай усеча- най піраміды з шырокімі гранямі — «адхонамі» і невялікім плоскім «дном». Кафля з такім паглыбленым геаметрычным арнаментам была надзвычай папулярная ў Цэнтральнай Беларусі і ў Панямонні. Знойдзена яна ў гарадах (Заслаўе, Мінск), замках (Гродзенскі Стары, Заслаўскі, Лідскі, Мірскі), неўма- цаванай феадальнай сядзібе (Лошыца Сухая). У некаторых вырабаў «дно» паглыблення арнаментавалася кропкай, прымітыўнай чатырохпялёсткавай кветкай, у замках — ініцыяламі ўладальнікаў (мал. 224:5) або нескладанай выявай герба без шчыта. У апошнім выпадку літары ініцыялаў змяшчаліся на «адхонах» паглыблення. Працягваўся выраб падобнай кафлі і ў першай палове XVII ст. У гэты час «адхоны» паглыблення арнаментаваліся профіль- нымі выявамі кветкі (Беларуская кафля, 1989. Мал. 78). 3 распаўсюджван- нем кафлі з прамавугольнай пласцінай «дно» паглыбленняў у некаторых кафлін робіцца не квадратным, а прамавугольным. Частка вырабаў у XVII ст. пакрывалася зялёнай палівай. У Заслаўскім, Маладзечанскім замках і ў Мінску знойдзена тэракотавая і зялёнапаліваная кафля памерамі 17x17 см з паглыбленай да 1,5 см цэн- тральнай часткай пласціны. Паглыбленне мае форму круга і аточана арна- ментальным поясам, у якім выкарыстаны паасобку ці ў спалучэнні раслінны і геаметрычны матывы. У цэнтры — бюставая барэльефная выява мужчыны ў профіль (мал. 224:4). Падобная кафля знойдзена таксама ў Клайпедзе і Вільні ((Зепіз, 1984. Рау. 7; ТаіЯа^ісіііз, 1969. Рау. 7). Аднак віленская знаходка вылучаецца меншымі памерамі (14x14 см), і выява чалавека на ёй заключа- на ў архітэктурную рамку, як на «партрэтнай» кафлі тыпу III. У канцы XVI ст. «партрэтная» кафля выраблялася ўжо на цалкам плоскай пласціне, у тэхніцы плоскага рэльефу (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 52. Мал. 82: 16). Вельмі невялікая група тэракотавай і зялёнапаліванай кафлі канца XVI — пачатку XVII ст. упрыгожана сегментападобным выступам, які ўмоўна можна лічыць барэльефным арнаментам (мал. 224:7). Утвараўся выступ плаўным выгінам пласціны. Плоская частка яе на вядомых нам вырабах (Стары Гро- дзенскі, Заслаўскі, Лідскі, Верхні Полацкі замкі, Мазыр) не арнаментавалася. 333
Больш скпаданы барэльефны арнамент мела кафля з Мінска, якую датуюць другой паловай XVI ст. (Беларуская кафля, 1989. Мал. 12). Але пераважная частка кафлі тыпу IV арнаментавалася плоскім рэлье- фам па плоскай пласціне. Кафля з такім арнаментам вырабляецца, як ад- значалася вышэй, з другой чвэрці XVI ст., а з канца XVI ст. яна робіцца дамі- навальнай. Адным з найбольш папулярных матываў арнаменту была выява кветкі або букета ў вазе. Тэракотавыя, зялёнапаліваныя, зрэдку паліхромныя кафліны з такімі выявамі знойдзены практычна ў кожным горадзе, замку, мястэчку і вясковым паселішчы, дзе праводзіліся раскопкі. Гэты арнамен- тальны матыў вядомы са старажытнасці (Фівы, 1200 г. да н. э.). Вельмі рас- паўсюджаны быў ён у эпоху Рэнесансу. Менавіта тады ён трапляе на кафлю і застаецца на ёй на працягу двух стагоддзяў. На большасці вырабаў ХУІст. форма вазы нагадвае посуд антычнага часу. Вялікая і масіўная, яна займае ад 1/3 да 2/3 вышыні прасціны. Раслінная частка выявы прадстаўлена тры- ма, а часцей адной буйной кветкай і буйным лісцем. На працягу XVII ст. па- меры вазы паступова змяншаюцца. Яна то мае вытанчаныя абрысы, то на- гадвае просты гаршчок, то падаецца настолькі ўмоўна, што амаль губляецца ў пышнасці кветак і лісця (мал. 222:1,3,7,8). Ручкі яе ў XVII ст. набываюць 8-падобную форму і нярэдка змяшчаюцца асобна ад тулава. Больш увагі надаецца букету, колькасць кветак у якім павялічваецца да трох—дзевяці. На асобных кафлінах абапал вазы з’яўляюцца выявы птушак (мал. 222:9), а на кафлі з Гродна яны сядзяць на сцяблінках кветак. У Мінску і ў Падзвінні (Віцебск, Друя, Іказнь, Полацк) на некаторых кафлінах XVII ст. ваза з буке- там змяшчалася ў архітэктурную арку (мал. 222:5). На асобных кафлінах, знойдзеных на тэрыторыі кляштараў, на месцы галоўнай кветкі букета дава- лася выява ініцыялаў Ісуса Хрыста. Аб вялікай папулярнасці арнаменту «букет у вазе» сведчыць, напрыкпад, тое, што ў Мсціслаўлі ў XVII — пачатку XVIII ст. налічвалася больш за 20 вары- янтаў кафлін з такім арнаментам (Трусов, 1990. Табл. 1:24; 5:1—18, 20—22, 25). Не меншым попытам карысталася і кафля з арнаментальнымі матывамі «каванага металу». Шырокае распаўсюджанне каваных кратаў, аковак для дзвярэй і куфраў, разнастайных фігурных скабяных вырабаў дало штуршок для выкарыстання іх выяў у арнаментыцы архітэктурна-дэкаратыўнай ке- рамікі. Малюнак на кафляных пласцінах будаваўся пераважна па прынцыпе чатырохчасткавай сіметрыі і складаўся з выяў фігурных скобаў, скрэп, заклё- пак і інш. (мал. 221:2, 3, 6, 9, 11). Элементы такога арнаменту з’яўляюцца на кафлі другой паловы XVI ст., але шырокае распаўсюджанне яго прыпадае на канец XVI — першую палову XVII ст. Напрыклад, ужо ў канцы XVI — пачатку XVII ст. у печах Мірскага замка выкарыстоўвалася кафля з дзевяццю вары- янтамі такога арнаменту (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. С. 60—61). Кафля з модным арнаментам, пакрытая рознакаляровымі палівамі, трапляе ў замкі, больш сціплыя зялёнапаліваныя і тэракотавыя вырабы набываюць простыя шляхціцы і гараджане. Знойдзена яна пры раскопках мястэчак, ма- настыроў. Пад уплывам барока ў каваных вырабах шырока выкары- стоўваюцца раслінныя матывы. Гэта знайшло адлюстраванне і ў арнамен- тыцы кафлі: галоўкі закпёпак усё больш нагадваюць дробныя кветкі, скобы — лісце (мал. 221:1, 4, 5; 225:22). Таму нярэдка арнамент падобнай кафлі характа- рызуюць як геаметрычна-раслінны. У сярэдзіне XVII ст. колькасць кафлі з такім арнаментам значна змяншаецца, аднак элементы яго мы знаходзім у спалучэнні з раслінным арнаментам на так званай «дывановай» кафлі. 334
Уласна геаметрычны арнамент не быў вельмі распаўсюджаны. Асобныя ўзоры яго маюць падабенства з каванымі металічнымі вырабамі, прынамсі з атычнымі кратамі. Крацісты арнамент з рамбічнымі ячэйкамі сустракаецца яшчэ на праразной і ранняй каробкавай кафлі з Клецка. На большасці кафлін першай паловы XVII ст. поле ўнутры ячэек упрыгожвалася адной ці некалькімі кропкамі, зорачкамі з чатырма, пяццю ці васьмю прамянямі, квет- камі. Знойдзена кафля з крацістым геаметрычным арнаментам у Ашмянах, Віцебску, Кпецку, Мінску, Навагрудку, Гальшанскім, Крэўскім і Лідскім замках. Арнамент на кафліне XVII ст. з Суража ўтвараюць рады васьмівугольнікаў, у якія ўпісана акружнасць з кропкай у цэнтры. У месцах злучэння васьмівуголь- нікаў утвараюцца ромбы (мал. 221:7). Позні варыянт геаметрычнага арна- менту ёсць на «дывановай» кафлі другой паловы XVII ст. з Міра (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. Мал. 88: 6). Хоць раслінны матыў выкарыстаны ў арнаментыцы шмат якой кафлі ты- пу IV, як самастойны малюнак ён не атрымаў значнага развіцця. Нешматлікія кафлі з выявамі раслін знойдзены ў Заслаўі, Магілёве, Мінску, Міры, Нава- грудку, датуюцца яны XVII ст. ці XVII — пачаткам XVIII ст. На пласцінах вінаградныя гронкі і лаза, экзатычныя або фантастычныя плады, некаторыя выявы нагадваюць мясцовыя расліны, напрыклад эхінацыстас лопасцевы. На асобных кафлінах гронка вінаграду спалучаецца з лісцем лаўра і нейкай кветкай (мал. 222:6; 225:19). Не быў пашыраны і зааморфны арнамент. Нярэдка да яго памылкова адносяць выявы ільвоў, арлоў, коней з фрагментаванай кафлі з геральдыч- ным арнаментам. На некаторых кафлінах выявы жывёл далучаюцца да ас- ноўнага малюнка (птушкі побач з вазай з букетам) ці з’яўляюцца часткай сю- жэта (алені, сабакі ў сцэнах палявання). Сапраўдны зааморфны арнамент ёсць на кафлі з Копысі (рак), Міра (рыба), Друі (лебедзь), Дуброўны, Магілёва (дзве птушкі). На кафлінах з Друі, Дуброўны і Магілёва выявы пту- шак пададзены ў пышным раслінным абрамленні, але менавіта яны вызна- чаюць характар арнаменту (мал. 222:4; 224:8,10). Уся гэтая кафля, апрача копыскай, датуецца XVII ст. Як да зааморфнага, так і да сюжэтнага арнаменту можна аднесці кафлю другой чвэрці XVI ст. з Клецка з выявай аленяў, за якімі гоніцца воўк ці па- добная на яго фантастычная істота (Пазнякоў, Бубенька, 1991. С. 37). Кафлі з выявамі рэлігійнага і міфічнага зместу таксама нешматлікія. Гэ- тыя матывы больш уласцівыя карнізнай кафлі і навершам. На сценнай кафлі са свецкіх пабудоў рэлігійны матыў сустракаецца вельмі рэдка і ніколі не з’яўляецца дамінавальным. Звычайна гэта дробныя выявы херувімаў ці се- рафімаў на кафлінах, арнаментаваных вазай з букетам, заключанай у архітэктурную ці васьмівугольную рамку. Змяшчаліся яны ў вуглах пласціны, якія звычайна арнаментаваліся кветкамі або трыліснікамі (Беларуская кафля, 1989. Мал. 109; Левко, 1984. Рмс. 48). Кафлі з рэлігійным матывам знахо- дзяць звычайна на тэрыторыі кляштараў, касцёлаў, калегіумаў. На кафлінах канца XVI — сярэдзіны XVII ст. з Друі і Полацка змешчаны сімвалы ордэна езуітаў — палаючае сэрца і ініцыялы Ісуса Хрыста ў авальнай рамцы з надпісам на лаціне. Падобная сімволіка ёсць і на кафлі з Пінска (Здановіч, 1997. С. 107. Мал. 11:1). У Мінску знойдзена зялёнапаліваная кафля XVII ст. з выявай Агнца Божага (Адпоз беі) (Беларуская кафля, 1989. Мал. 97). Па- добная выява ёсць на кафлі-картушы з датай 1572 з Клайпеды (Сепіз, 1984. Рау. 22). Поўнае падабенства з маляванымі абразамі мае выява св. Георгія 335
на кафлі сярздзіны — другой паловы XVII ст. з Тупічэўскага манастыра (Мсціслаў) (Беларуская кафля, 1989. Мал. 139). Зялёнапаліваныя кафлі з рэлігійнай сімволікай з Мінска і Заслаўя датуюцца адпаведна другой паловай і апошняй чвэрцю XVII ст. (Заяц, 1990. Мал. 18). Міфічны арнамент ёсць на паліванай кафлі з выявай цмока (Гарадоцкі замак, канец XVI — першая па- лова XVII ст.) і на паліхромнай з выявай амазонкі (Магілёў, XVII ст.) (Сагановіч, Ганецкая, Церах, 1992. С. 34; Марзалюк, 1998. Мал. 46: 1). Сюжэтны арнамент. У літаратуры гэтаму паняццю надаецца больш вузкі сэнс у параўнанні з тэрмінам «арнаментальны сюжэт». Так называюць вы- явы са сцэнамі побыту, палявання і інш. Традыцыйна да сюжэтнай далуча- юць і кафлю з выявамі людзей (за выключэннем «партрэтнай» і з выявамі з рэлігійным зместам). Сценнай кафлі з сюжэтным арнаментам вядома ня- шмат. Адным з папулярных сюжэтаў была барацьба са злом, з паганствам, абарона царквы, што адпавядала этыцы правіцеляў і рыцарства. Паказва- лася яна сімвалічна як перамога ўзброенага вершніка над цмокам. У адроз- ненне ад св. Георгія вершнік не мае німба, на галаве яго шлем або карона, як на кафліне канца XVI ст. з Мірскага замка. Памылкова атрыбутавана як выява св. Юр’я (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. С. 54. Мал. 89: 13)). На тэракотавых і зялёнапаліваных кафлінах апошняй чвэрці XVII ст. з Заслаўя паказаны вершнік у даспехах, з мячом ці шпагай і кап’ём. Асобна ад яго дадзена выява пісталета (мал. 224:6). Нязручная поза вершніка і арна- мент у верхняй частцы пласціны, які нагадвае тэатральную заслону, даюць падставу меркаваць, што гэта персанаж якой-небудзь п’есы. У некаторых вырабах XVII ст. з сюжэтнай выявай прасочваецца ўплыў жывапісу. Людзі і жывёлы ўжо не падаюцца ў атачэнні геаметрычнай ці рас- ліннай рамкі. Яны стаяць, бягуць, імчаць на конях па раўнінах і пагорках, на якіх растуць трава, кусты, дрэвы, узвышаюцца вежы і замкі. Калі на кафлінах першай паловы XVII ст. з Полацка са сцэнай палявання (Здановіч, 1997. Мал. 8: 2) і з Дуброўны (мал. 224:11) новыя рысы выступаюць яшчэ даволі сціпла, то на вялікапамернай кафліне другой паловы XVII ст. з Магілёва яны выявіліся вельмі выразна (мал. 224:12). Яшчэ на адной магілёўскай кафліне гэтага ж часу — партал палаца, аздоблены калонамі, скульптурамі, выявай герба. У праёме — постаць узброенага рыцара (Марзалюк, 1998. Мал. 43: 2. 4). Але гэтыя новыя павевы не паспелі шырока разысціся: у суседнім з Магілёвам Мсціславе па-ранейшаму выраблялі кафлю са змешчанай у васьмівугольнай рамцы постаццю чалавека ў статычнай позе (Беларуская кафля, 1989. Мал. 137—139), а хутка на змену кафлі тыпу IV прыйшла кафля з распісным арнаментам. Геральдычны арнамент на беларускай кафлі з’яўляецца не пазней пер- шай паловы XVI ст. Спачатку моду на кафляныя печы з выявай ўласнага герба засвоілі князі і паны, потым яе пераняла шляхта. Здаецца, мы не да- лёка адыдзем ад ісціны, калі скажам, што ў XVII ст. кожны шляхціц, якому дазвалялі сродкі, намагаўся мець печ з гербавай кафляй. Перанялі гэтую моду і духоўныя феадалы. Існаваў таксама звычай уключаць у кампазіцыю печаў у кляштарах, манастырах, касцёлах і цэрквах кафлю з гербамі фунда- тара і данатараў (заснавальніка і ўкпадчыкаў). Такая кафля, напрыкпад, знойдзена пры раскопках Куцеінскага Богаяўленскага манастыра ў Оршы, кляштара дамініканцаў у Заслаўі (мал. 223:3,10), а каля Успенскай царквы ў в. Лаўрышава (Навагрудскі раён) — кафля з выявай герба Вазаў «Сноп» і дзяржаўных гербаў Рэчы Паспалітай — «Арла» і «Пагоні» (мал. 223:1). Вера- 336
годна, данатарам царквы быў кароль Жыгімонт III Ваза або Уладзіслаў IV Ваза. Матэрыялы раскопак Заслаўя дазваляюць лічыць, што існаваў таксама звычай, згодна з якім шляхціц змяшчаў у камплекце сваёй печы і кафліну з выявай герба пана, магната, якому ён служыў. Таксама і святары маглі змяшчаць у сваіх печах кафлю з гербам біскупа (Заяц, 1990. С. 42, 43, 48). Усё гэта дазваляе прыцягваць геральдычную кафлю для вывучэння сацы- яльнай тапаграфіі паселішчаў, вызначэння прыналежнасці сядзіб і жылой забудовы гарадоў. Акрамя кафлі з выявай родавага герба былі вырабы з гербамі кроўнасці, якія адлюстроўвалі генеалогію ўладальніка, і сумесныя гербы мужа і жонкі. Атрыбутацыя апошніх дае магчымасць значна ўдакладніць дату вырабу кафлі. Напрыклад, кафля з развалу печы, знойдзенай у 1970 г. у Заслаўі, ад- носілася раней да першай паловы XVII ст., але дакладная атрыбутацыя гер- ба дазволіла змяніць дату на 1586—1590 гг. Новыя раскопкі пацвердзілі правільнасць геральдычнага і генеалагічнага вывучэння: быў знойдзены фраг- мент з дзвюма апошнімі лічбамі даты — (15)86 (Заяц, 1985. С. 70. Мал. 1:7; Ён жа, 1995. С. 84). На парадных варыянтах герба на кафлі печаў для прэ- стыжных памяшканняў іншы раз змяшчаліся пачатковыя літары імя, прозвішча, пасады і тытула ўладальніка (мал. 223:3,4,6,8). Расшыфроўка іх таксама дазваляе ўдакладніць датыроўку кафлі. Дата вырабу пазначалася на кафлі зрэдку, але ставілі яе пераважна на геральдычнай кафлі. Выявы гербаў на кафлі выконваліся ў адпаведнасці з патрабаваннямі ге- ральдыкі (з тымі адыходамі ад іх, што былі ўласцівы гербам Польшчы і Вялікага княства Літоўскага). Аднак на паліхромнай кафлі колер герба пару- шаўся з прычыны абмежаванасці спектра паліў. У XVII ст. на змену германскаму шчыту складаных абрысаў прыходзіць авальны італьянскі. На гербавай кафлі ў другой палове XVII ст. знікае выява шлема, спрошчваецца малюнак намёта. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. на некаторых кафлінах замест шчыта з’яўляюцца дзве перакрыжаваныя галінкі лаўра, якія абрамляюць герб. Усе гэтыя змены могуць выкарыстоўвацца для датыроўкі кафлі, але пры гэтым трэба мець на ўвазе, што ў канцы XVI — ся- рэдзіне XVII ст. у невялікай колькасці выраблялася кафля, на якой выява герба без шчыта займала ўсю пласціну (мал. 223:8,9). Згаданыя змены не закранулі параднай геральдычнай кафлі. Трэба адзначыць, што ў Падзвінні і ў Магілёўскім Падняпроўі была па- шырана кафля з выявай двухгаловага арла (мал. 223:9,11). Некаторыя з іх адлюстроўваюць з большай ці меншай дакладнасцю герб Рускай дзяржавы. Яны вырабляліся, відаць, пад час працяглай акупацыі беларускіх зямель ВКЛ рускім войскам ў сярэдзіне XVII ст., а некаторыя, магчыма, прызначаліся на экспарт. Але пад такую атрыбутацыю не падпадае кафля, на якой арол не мае ў кіпцюрах сімвалаў дзяржаўнай улады ці калі побач з ім ёсць дробная выява іншага герба. 3 XVII ст. распаўсюджваецца новы тып арнаменту — дывановы, у якім дэкор асобнай кафліны быў не завершанай кампазіцыяй, а толькі часткай малюнка, якая злівалася ў непадзельнае цэлае з арнаментам суседніх кафлін аблямоўкі печы. У арнаментыцы дывановай кафлі выкарыстоўваюцца маты- вы раслінны, геаметрычны, «каванага металу» і іх спалучэнні (мал. 221:8; 222:2,3). Зараджэнне гэтага арнаменту прасочваецца яшчэ ў другой палове XVI ст., уласна дывановы арнамент ёсць на кафлі першай паловы XVII ст., але распаўсюджанне ён набывае з сярэдзіны XVII ст. На кафлінах сярэдзіны 22 Зак. 3713 337
XVII ст. і на частцы вырабаў другой паловы XVII ст. па краях яшчэ захоў- валася рамка, якая перашкаджала цэласнаму ўспрыманню дывановага ма- люнка. Выраблялася кафля з дывановым арнаментам і ў XVIII ст. У XVIII ст. у асобных цэнтрах кафлярства (Мсціслаў, Магілёў, Віцебск) вырабляюць кафлю з масіўнай пласцінай і больш выразным арнаментам, які набліжаецца да барэльефа (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 72; Беларуская каф- ля, 1989. Мал. 153, 156, 158). Да тыпу V адносіцца неарнаментаваная тэракотавая і зялёнапаліваная каробкавая кафля, бязрамачная (варыянт 1) або акаймаваная вузкай і ніз- кай, часам падвоенай рамкай (варыянт 2). Знойдзена яна ў пластах XVIII ст. Памеры і прапорцыі вонкавай пласціны такія ж, як і ў сінхроннай ёй кафлі тыпаў IV і VI. У XVIII ст. на беларускіх землях распаўсюджваецца кафля з распісным (маляваным) арнаментам (тып VI). Канструкцыйна яна не адрозніваецца ад бязрамачнай кафлі тыпу IV. Вонкавая пласціна квадратная (звычайна 20x20) і прамавугольная. Малюнак выконваўся вогнетрывалымі фарбамі па белай паліве (эмалі). Віцебская кафля першай паловы XVIII ст. арнаментавалася толькі шырокай рамкай з геаметрычным або раслінным дэкорам. На выра- бах сярэдзіны стагоддзя ёсць выявы антычных ваз або ўрн, галандскіх дам- коў (Віцебск), некаторыя пласціны цалкам пакрываюцца выявамі кветак (Гродна) (Левко, 1981. С. 34, 39. Рмс. 26—27; Здановіч, Трусаў, 1993. С. 73). У сярэдзіне — другой палове XVIII ст. выраблялася паліхромная кафля з дывановым арнаментам (Левко, 1981. С. 39). Ёсць таксама кафліны з вы- явамі бытавых сцэн і пейзажу. На асобных вырабах малюнак аблямоўваўся рэльефнай рамкай складанай канфігурацыі (Беларуская кафля, 1989. Мал. 169). Іншыя элементы кафлянога камплекта печы Карнізная кафля ў печах простай канструкцыі разам з каронкамі аздаб- ляла верх, у печах са складанай архітэктонікай служыла таксама для сувязі паміж ярусамі, магла размяшчацца ў аснаванні печы як базавая кафля. Кан- струкцыйна яна складалася з прафіляванай пласціны і румпы. Рамка абмя- жоўвала толькі верх і ніз пласціны, але на асобных вырабах з Мсціслава і Крычава яна ёсць і па баках. Найбольш ранняя карнізная кафля на тэрыторыі Беларусі датуецца пер- шай паловай і сярэдзінай XVI ст. (Гарадоцкі і Заслаўскі замкі). Л. Р. Панічава лічыць, што полацкія печы мелі карніз яшчэ ў другой палове — канцы XIV ст., але за карнізную кафлю яна прыняла керамічнае абрамленне вусця печы (Паннчева, 1981. С. 275, 276; Заяц, 1997. С. 95). Гарадоцкая кафля мае вялікія (25—26x17,5—18 см) крыху ўвагнутыя пласціны з рэльефным выступам унізе. Дэкарыраваны яны выявамі раслін, сцэнамі палявання і так званага «перакуленага свету», вельмі папулярнымі ў шмат якіх народаў Заходняй Еўропы (Бэрк, 1999. С. 219). Шчупакі там ло- вяць рыбака, зайцы нясуць звязанага паляўнічага, а потым смажаць яго на ражне (мал. 226:11). Тэракотавая кафліна з Заслаўя мае памеры 16x16 см. Пласціна яе падзелена папалам рэльефным арнаментаваным паяском. На плоскай ніжняй палове — выява з парасткамі, верхняя ўвагнутая і нахіленая вонкі арнаментавана кімай (набягаючай хваляй) (мал. 226:6). Такую самую прафілёўку маюць і некаторыя карнізныя кафліны з печы, якая была скла- дзена ў 1586 г. у Заслаўскім замку (мал. 228:4). Памеры пласціны 32x22,5 см, 338
=ерхняя яе палова арнаментавана акантам, на ніжняй — герб «Леліва», па баках якога два ўзброеныя вершнікі, як на гербе «Пагоня». Сярод карнізнай •:афлі XVII ст. падобную прафілёўку маюць толькі некаторыя экземпляры з -аселішча Мачуліна, памеры іх пласцін 18,5x17 см (Шаблюк, 1993. Рмс. 15: 5). У сярэдзіне — другой палове XVI ст. падобная прафілёўка сустракалася так- сама на кафлі з вузкай (12,5—13 см) выцягнутай уверх пласцінай, якая не падзялялася на часткі (Заяц, 1990. Рнс. 24:3, 4; Краўцэвіч, 1991. Мал. 34:1). (Заўважым, што датыроўка падобнай кафлі з паселішча каля в. Берагаўцы канцом XV — першай паловай XVI ст., прапанаваная А. К. Краўцэвічам, не падаецца абгрунтаванай). У другой палове — канцы XVI ст. з’яўляюцца новыя варыянты прафілёўкі пласціны: з выгнутай ніжняй і плоскай верхняй часткамі, з увагнутай дугапа- добнай пласцінай, якая магла падзяляцца рэльефным паяском на дзве часткі. У XVII ст. колькасць варыянтаў прафілёўкі значна павялічваецца. Апрача на- званых вышэй вырабляецца кафля з мяккапрафіляванай пласцінай, у якой адна частка (верхняя або ніжняя) увагнутая, другая выгнутая; ёсць пласціны трохчасткавыя: з плоскай сярэдняй і прафіляванымі вузкімі верхняй і ніжняй часткамі; у некаторых двухчасткавых пласцін плоская або прафіляваная ча- стка таксама робіцца вузкай; у сярэдзіне — другой палове XVII ст. пачына- юць вырабляць кафлю з выпуклай валікападобнай пласцінай (мал. 225:1,3,6,7,15—17; 226:1,2,5,8,9). Вельмі рознымі былі таксама памеры і прапорцыі карнізнай кафлі. Есць пласціны амаль квадратныя, прамавуголь- ныя шырокія і вузкія. Не менш разнастайныя варыянты арнаменту і характар яго размяшчэн- ня. На кафлі з двухчасткавай пласцінай арнамент мог быць суцэльным — геральдычным, міфалагічным (пры гэтым мяжа паміж часткамі не акцэнта- валася рэльефным паяском), але часцей кожная частка пласціны мела асоб- ны дэкор (мал. 225:3,6,15,16; 226:5,8—11,14; 228:4—6). Арнаментальныя матывы абедзвюх частак маглі быць аднатыпнымі (геаметрычны, раслінны) ці рознымі (геральдычны, геаметрычны, рэлігійны ў спалучэнні з раслінным ці лускападобным і г. д.). На некаторых вырабах у арнаменце кожнай часткі маглі спалучацца два матывы, напрыклад раслінны і тыпу «каванага мета- лу», геральдычны ці зааморфны і раслінны. На кафлінах, у якіх шырыня час- так пласцін розная, асноўны сюжэт змяшчаецца на шырокай частцы, вузкая аздаблялася арнаментаванай стужкай, лісцем, перавязаным ці перавітым стужкай, простым геаметрычным арнаментам або заставалася без дэкору (мал. 225:4,5,7; 226:1,4). 3 сярэдзіны XVII ст. арнамент (пераважна раслінны ці з матывамі металу) робіцца незавершаным, ён пераходзіць на суседнія кафліны рада, утвараючы малюнактыпу гірлянды (мал. 225:15). 3 канца XVII ст. частка кафлі вырабляецца без арнаменту і без рамкі. У XVIII ст. распаў- сюджваецца распісная кафля, але адначасова для печаў з гладкай паверх- няй сцен выраблялася карнізная кафля з барэльефным і гарэльефным дэ- корам. Распісная кафля магла мець некалькі (да 6—7) арнаментальных час- так з чаргаваннем двух-трох матываў дэкору, распісны арнамент на ёй мог спалучацца з рэльефным паяском (мал. 226:3). 3 аналізу публікацый вынікае, што разам з агульнымі, уласцівымі для ўсёй тэрыторыі Беларусі арнаментальнымі матывамі існавалі рэдкія, якія мелі або рэгіянальны характар (напрыклад, геаметрычны арнамент у чыс- тым выглядзе фіксуецца ў Панямонні, выявы ільвоў ці падобных на іх фан- тастычных істот — у Магілёўскім Падняпроўі і верхнім Пасожжы, або як 339
міфалагічны сюжэт з так званым «дрэвам жыцця» сустракаліся ў асобных помніках, якія знаходзяцца на значнай аддаленасці адзін ад аднаго (Мсціслаў, Крычаў і Мірскі замак). У публікацыях карнізнай кафлі надаецца значна менш увагі, чым сцен- най. Не распрацавана яе тыпалогія па асобных населеных пунктах, за вы- ключэннем Оршы (Левко, 1992. С. 48—49), не заўсёды прыводзяцца звесткі аб памерах і прафілёўцы пласцін. А на ілюстрацыях яе іншы раз паказваюць толькі анфас. Недастаткова вывучана і храналогія карнізнай кафлі. У нека- торых публікацыях не прыводзіцца датыроўка карнізнай кафлі або яна даец- ца ў вельмі шырокіх межах — ад паўтара да двух стагоддзяў (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. С. 59, 60. Мал. 89—90; Марзалюк, 1998. Мал. 39: 8, 10; 40: 1, 3, 5—7). Відавочна, што для стварэння абагульненай тыпалогіі і храналогіі карнізнай кафлі час яшчэ не наспеў. Таму мы абмежаваліся яе агульным аглядам. Паясковая кафля служыць для падзелу яруса печы на асобныя гары- зантальныя часткі або дпя акцэнтавання карніза. У апошнім выпадку яна раз- мяшчаецца непасрэдна пад карнізнай кафляй. У даследчыкаў няма адзін- ства ў поглядах на крытэрыі, па якіх вызначаецца паясковая кафля. Адны адносяць да яе толькі вырабы з плоскай прамавугольнай пласцінай, іншыя схільныя лічыць паясковай і кафлю з раўнамерным дугападобным выгінам вузкай пласціны, прымяненне якой у адрозненне ад карнізнай кафлі не пры- водзіла да змен у аб’ёме печы і ўтварэння новага яруса. Такім чынам, у за- лежнасці ад падыходаў даследчыкаў паясковая кафля разглядаецца як адзіны тып або падзяляецца на два: з плоскай пласцінай (тып I) і з выгнутай (тып II). Пласціна ў паясковай кафлі вузкая падоўжаная. Паводле дадзеных, якія ў нас ёсць, у кафлі тыпу I даўжыня пласціны вагаецца ад 18,5 да 28 см, а шыры- ня — ад 6,8 да 11,5 см; у кафлі тыпу II — адпаведна ад 14 да 21 і ад 6,8 да 11 см. Нешырокая нізкая рамка абмяжоўвала пласціну, як і ў карнізнай кафлі, толькі зверху і знізу (мал. 226:2,12,13). Найбольш раннія экземпляры паясковай кафлі датуюцца сярэдзінай XVI ст. (Мядзельскі замак) і канцом 70-х — пачаткам 80-х гадоў XVI ст. (палац Ст. Баторыя ў Старым замку ў Гродне). Знойдзена ў невялікай колькасці паяско- вая кафля XVI ст. і ў Віцебску. Апе найбольшае распаўсюджанне яна мела ў канцы XVI — пачатку XVIII ст. (Левко, 1992. С. 44. Табл. 8). Памеры і пра- порцыі пласціны ўплывалі на характар дэкору. Дамінавалі розныя варыянты расліннага арнаменту: вінаградныя гронка і лаза, розныя кветкі, парасткі, лісце; радзей сустракаецца кафля з матывамі «каванага металу», несклада- ным геаметрычным, рэлігійным (выявы херувімаў) ці зааморфным (марскія конікі, ільвы і фантастычныя жывёлы; апошнія маглі быць часткай гераль- дычнага арнаменту) арнаментамі. Кафля з геральдычным арнаментам (герб у атачэнні ільвоў, аленяў, грыфонаў) знойдзена ў Віцебску, Крычаве, Гродне, Полацку (Левко, 1981. Рнс. 12; Беларуская кафля, 1989. Мал. 95). Цікавае спалучэнне арнаментальных матываў ёсць на паліхромнай паясковай кафлі канца XVI — пачатку XVII ст. з Мірскага замка: на сцябліне з лісцем і буто- намі замест цэнтральнай кветкі — залатая карона, а на канцах лісця — га- ловы ці то арлоў, ці то цмокаў, таксама пакрытыя каронамі (мал. 225:14). Паясковая кафля з сюжэтным арнаментам сустракаецца вельмі рэдка і толькі ў замках. На іх сцэны палявання з сабакамі на аленяў (Крэўскі, Нава- грудскі, Гродзенскі Стары замкі), а таксама сцэны з вайсковага жыцця (Стары 340
замаку Гродне) (Беларуская кафля, 1989. Мал. 98; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. Мал. 82: 18; Трусаў, 1996. Мал. 3: 14; Краўцэвіч, 1991. Мал. 31: 18). Блізкія, амаль аналагічныя сцэны ёсць на кафлі пачатку XVII ст., знойдзенай пры рас- копках княскага палаца на Ніжнім замку ў Вільні (Х/іІпіаоз /етігііпёз ріііез гатаі, 1989. Рау. 112—114). Паясковай кафлі былі ўласцівы тыя ж эвалюцыйныя змены, што і кар- нізнай: з сярэдзіны XVII ст. на некаторых кафлінах раслінны арнамент буду- ецца па прынцыпе гірлянды; з канца XVII ст. вырабляецца бязрамкавая і неарнаментаваная кафля; з XVIII ст. распаўсюджваюцца распісныя вырабы. Медальёны, ці пано, аздаблялі цэнтральную частку паверхні печы. На тэрыторыі Беларусі знойдзены яны толькі ў Заслаўскім і Мірскім замках (мал. 228:8). Магчыма, у якасці пано выкарыстоўвалася і магілёўская вялікапамер- ная кафля другой паловы XVII ст. з сюжэтным і геральдычным арнаментам (мал. 223:11; 224:12). А. А. Трусаў лічыць, што медальёны, якія не маюць слядоў закуранасці на тыльным баку, прызначаліся не для печаў, а для аз- даблення інтэр’еру пакояў (Здановіч, Трусаў, Краўцэвіч, 1994. С. 57). Аднак у Заслаўскім замку падобныя медальёны знойдзены менавіта ў развалах пе- чаў (Заяц, 1990. С. 29. Мал. 9: 8). Памеры іх 60x45—50 см, датуюцца яны 1586 г. Дадзеныя аб памерах медальёнаў з Мірскага замка і іх датыроўка ў публікацыях не прыводзяцца. Перамычкі служылі, верагодна, для прыкрывання шырокіх швоў паміж гарызантальнымі радамі кафлі ў печы (мал. 227:6,7). Складаліся яны з вуз- кай выпуклай або прафіляванай прамавугольнай пласціны і плоскага маца- вання трохвугольнай, пяцівугольнай або паўавальнай формы. Даўжыня пласцін 8,5—16 см, шырыня — 3—4 см, даўжыня мацавання — 4—5 см. Пласціны арнаментаваныя раслінным і геаметрычным дэкорам. Знойдзены яны ў невялікай колькасці ў Віцебску, Магілёве, Лоскім замку і на паселішчы каля в. Мачуліна. Датуюцца XVII ст. Вуглавая кафля — не самастойны від. Вырабляліся розныя вуглавыя кафліны (сценныя, карнізныя, перамычкі). Яны забяспечвалі бясшоўную сты- коўку паміж гранямі прамавугольных або квадратных у плане печаў. Вуглавая сценная кафля пачала выкарыстоўвацца ў печах на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне XVI ст. Так, у Заслаўі знойдзены фрагмент вуглавой кафліны тыпу III з выявай ландскнехта-алебардніка. Пласціна з Полацка з выявай флейтыста, якая беспадстаўна датавана канцом XV — першай па- ловай XVI ст. (Паннчева, 1980. С. 55. Рмс. 2:в), па сваіх памерах (17x8 см, зыходзячы з маштабнага малюнка) і па змазанасці рамкі з аднаго боку з’яў- ляецца хутчэй за ўсё бакавой пласцінай вуглавой кафлі тыпу III і павінна да- тавацца сярэдзінай XVI ст. Шырыня бакавой пласціны вуглавой кафлі рабілася ўдвая вужэйшай за фасадную. Яна магла мець асобны дэкор (мал. 224:7; 228:9), але ў шмат якіх печах у якасці бакавой выкарыстоўвалася палова фасаднай пласціны. Бака- вая пласціна вуглавой кафлі другой паловы XVII ст. з Віцебска рабілася па- глыбленай. Паглыбленне запаўнялася арнаментам раслінным або тыпу «каванага металу» і на кафліне верхняга рада печы завяршалася ў выглядзе аркі (мал. 227:10,11). 3 канца XVII ст. бакавыя пласціны рабіліся прафілява- нымі (уступістымі). У Віцебску і Міры яны ўпрыгожваліся аб’ёмнай вітай ка- лонкай, якая нагадвала вырабы беларускіх разьбяроў па дрэве (мал. 227:9). Прафіляванай была бакавая пласціна і ў распісной вуглавой кафлі XVIII ст. (Левко, 1981. С. 31. Рнс. 21; Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. С. 62). 341
Спецыяльная вуглавая карнізная кафля з’яўляецца толькі ў першай па- лове XVII ст. (Куцеінскі Богаяўленскі манастыр). Верагодна, з гэтага ж часу вырабляліся і вуглавыя перамычкі. Раней, у другой палове XVI ст., карнізная кафля на рагу печы спалучалася «на вус». Для гэтага яшчэ да абпальвання карпусы дзвюх кафлін разрэзваліся пад вуглом у 45° і змацоўваліся паміж сабой пад прамым вуглом (Заяц, 1990. С. 36. Мал.10:5). Другі спосаб злучэн- ня заключаўся ў тым, што карнізныя кафліны, якія павіны былі заняць месца на рагу печы, таксама да абпальвання вырэзваліся па лякалу (мал. 228:5). Калонкі, ці балясіны, якія выкарыстоўваліся ў печах з «люстэркам» (паглыбленай часткай паверхні), былі апорай фрыза або ўпрыгожвалі верхні ярус печы ніжэй карніза, на Беларусі не знойдзены. Аднак у калекцыях з За- слаўскага і Лоскага замкаў ёсць фрагменты кафлі з рэльефнай імітацыяй калонкі, а на кафлінах з вузкай паглыбленай пласцінай з Глускага замка, Гальшан — рэльефная выява балясіны (мал. 225:13; 227:8,12). Каронкі і навершы аздаблялі верх печы і размяшчаліся над карнізам. Мацаваліся яны пры дапамозе плоскай пласціны. Каронкі ўваходзілі ўжо ў кампазіцыю печаў з праразной кафлі. Па абрысах яны нагадвалі зубчасты верх вежы або абарончай сцяны, адсюль і другая іх назва — «гарадкі». У першай палове — сярэдзіне XVI ст. пачалі вырабляцца каронкі з выявамі размешчаных у рад лісця ці крынаў (лілеяў), апошнія выкарыстоўваліся ў канцы XVI—XVII ст. у печах з геральдычнай кафляй (мал. 228:1). Арнамент каронак перадаваўся рэльефам і прарэзамі. Дамінуюць раслінныя і геамет- рычныя матывы (мал. 227:2,3). Сюжэтны арнамент ёсць толькі на каронцы з Гродна (мал. 225:11). У XVII—XVIII стст. частка каронак аздабляецца вы- ключна рэльефам. У адных выразна вылучаецца дамінанта «зубчастай» часткі, у другіх павялічваецца шырыня ніжняй і менавіта на яе ўскладаецца ас- ноўная арнаментальная нагрузка (мал. 225:2,10; 227:1). Навершы размяшчаліся паміж каронкамі на рагах печы і па цэнтры га- лоўнага яе фасада. Тыя, што ўстанаўліваліся па цэнтры фасада, вызна- чаліся большай (адносна каронак) вышынёй. Вырабы канца XVI—XVII ст. сваёй складанай канфігурацыяй нагадвалі франтоны баракальных пабудоў. Арнаментаваліся яны раслінным дэкорам, выявай вазы з букетам, радзей — маскаронам (мал. 225:9,12; 227:1,4). Для рагоў прызначаліся невялікія на- вершы з барэльефнымі маскаронамі і цыбулепадобныя купалкі (Заяц, 1990. Мал. 9:3,11). Падобныя купалкі маглі аздабляць таксама скляпенне печы, як гэта паказана на праекце печы для барысаўскай пякарні, выкананым Багу- славам Радзівілам (Хадыка, 1973. С. 45). У XVI ст. частка каронак і навершаў вырабляліся непасрэдна з пласцін сценнай кафлі (Гарадоцкі, Іказненскі і Маладзечанскі замкі). Вырэзваліся яны па сырой пласціне, прычым пры вырабе каронак на цэласнасць арнаменту пласціны не зважалі (Беларуская кафля, 1989. Мал. 42). Інакш выраблена фасаднае наверша печы першай паловы XVI ст. з Гарадоцкага замка: сцен- ная кафля тыпу III уверсе атрымала клінападобнае завяршэнне, упрыгожа- нае праразнымі карункамі (мал. 227:5). Трэба адзначыць, што каронкі і на- вершы ўваходзілі ў камплекты далёка не ўсіх печаў; шмат якія печы аздаб- ляліся ўверсе толькі карнізнай кафляй. Пакрыццё купала, ці скляпення, печы. Для пакрыцця купала печы вы- раблялася спецыяльная кафля з выгнутай пласцінай. Вырабы сярэдзіны XVI ст. з Лідскага замка ўпрыгожаны нескладаным геаметрычным арнаментам (Трусаў, Угрыновіч, 1989. С. 201. Мал. 99: 7, 12), больш познія арнамента- 342
валіся рэльефнай луской (Крычаў, Заслаўскі, Лідскі, Мірскі замкі і інш.). У Га- радоцкім замку знойдзены фрагменты пакрыцця купала таўшчынёй 1,4—1,6 і 2,0—2,2 см, упрыгожаныя сетчатым арнаментам з буйных ромбаў белага і зялёнага колеру (XVI ст.). Такое ж пакрыццё, але неарнаментаванае тэрако- тавае, знойдзена ў развале печы канца XVII ст. у фальварку Заслаў. Абрамленні вусця печы ў невялікай колькасці знойдзены ў Віцебску, Дзісне, Дуброўне, Мінску, Магілёве, Полацку. Абрамленне рабілася суцэль- ным аркападобным ці складвалася з асобных тэракотавых «цаглінак» Г- ці П-падобнага профілю (мал. 218:13—16). Упрыгожвалася яно хвалістым, зігзагападобным, сетчатым арнаментам і адбіткамі круглых ці квадратных штампаў з выявамі кветкі, салярных знакаў, геаметрычных фігур. Раннія вы- рабы датуюцца XV ст. (Левко, 1984. Рмс. 15; Панмчева, 1984. Рмс. 1: 3), познія знойдзены разам з кафляй XVII ст. Тэракотавыя пячныя засланкі знойдзены толькі ў Дзісне і Полацку. Прамавугольная з закругленым верхам засланка з Дзісны мела памеры 37,4x34 см. Яе пласціна таўшчынёй 1,9 см абрамлялася рамкай таўшчынёй 3,2 см. Па вертыкальнай восі мацавалася шырокая прафіляваная ручка. Да- туецца засланка канцом XVI—XVII ст. Фрагмент засланкі з Полацка арна- ментаваны адбіткамі расійскай манеты «деньга» 1740 г., датуецца ся- рэдзінай — другой паловай XVIII ст. (Здановіч, Сінчук, 1993. С. 4—5). Агляд тыпаў і храналогіі беларускай кафлі паказаў, што развіццё яе было складаным. З'яўленне новага тыпу або варыянта кафлі не прыводзіла да хуткага спынення вытворчасці папярэдніх узораў. Напрыклад, гаршкападоб- ная кафля выраблялася даволі працяглы час не толькі пасля пачатку вы- творчасці міскападобнай, але і тады, калі ва ўжытак увайшла ўжо каробкавая кафля. Пэўны час суіснавалі і тыпы I—IV каробкавай кафлі. Гэтыя акаліч- насці неабходна мець на ўвазе як пры датыроўке самой кафлі, так і пры вы- карыстанні яе ў якасці датавальнага матэрыялу. Вельмі асцярожна трэба ставіцца да выкарыстання ў якасці храна- лагічных такіх паказчыкаў, як таўшчыня вонкавай пласціны, форма і вышыня румпы каробкавай кафлі. Таўшчыня пласціны не змяншалася паступова, як лічыць Панічава (Панмчева, 1984. С. 73), яна залежала ад памераў кафліны і ў адначасовых вырабах вагалася, як, напрыклад, у кафлі Заслаўскага замка канца XVI — пачатку XVII ст., ад 0,9—1,0 да 1,5—1,7 см (Заяц, 1990. С. 49). У XVII ст. пераважала кафля з пласцінай таўшчынёй 0,7—0,8 см, разам з тым у канцы XVII—XVIII ст. у Мсціславе выраблялі кафлю з таўшчынёй пласціны 1,4—1,6 см (Здановіч, Трусаў, 1993. С. 72). У першай палове XVI ст. у кафлі тыпаў I, IV румпа рабілася пераважна круглай. Апе вядомы і вырабы з квадратнай румпай (Брагінскі замак). Вышы- ня румпы ў гэты час дасягала 14—18 см. У другой палове XVI ст. яна змян- шаецца да 7,5—10,5 см (тут таксама прасочваецца сувязь, хоць і не абавяз- ковая, паміж памерамі кафлі і вышынёй румпы). Урыўкавыя звесткі ў публікацыях і знаёмства з асобнымі калекцыямі кафлі дазваляюць мерка- ваць, што ў XVII—XVIII стст. румпа рабілася пераважна вышынёй 7—9 см, хоць у некаторых вырабах яна была ніжэй — каля 5—6 см, таму нельга па- гадзіцца з высновай Панічавай, што ўжо ў XVII ст. вышыня румпы была не больш за 5—7 см (Паннчева, 1984. С. 73). Квадратная (прамавугольная) румпа спачатку нагадвала перакуленую ўсечаную піраміду, мацавалася яна да самага краю пласціны. Потым румпа адступае ад краю, бакі яе робяцца ўвагнутымі. Апе гэтыя змены не былі адначасовымі і паўсюднымі: кафліны з 343
румпамі абодвух варыянтаў у канцы XVI — сярэдзіне XVII ст. сустракаюцца у межах аднаго паселішча. Спачатку кафля была выключна тэракотавая. Аднак яшчэ ў першай па- лове XVI ст. пачалі вырабляць зялёнапаліваную і паліхромную кафлю. Але ў вытворчасці паліхромнай прасочваецца лакуна, якая прыпадае, па папя- рэдніх дадзеных, на 50-я — пачатак 80-х гадоў XVI ст. Вывучэнне хімічнага складу пакрыцця і змен у колеравай гаме паліхромных паліваных і распісных вырабаў паказала магчымасць выкарыстання іх у якасці датавальнага матэ- рыялу, але назапашаных фактаў пакуль недастаткова для абагульняльных высноў (Левко, 1981. С. 30, 31—32, 34; Яна ж, 1992. С. 24, 44; Ганецкая, 1995. С. 39—40, 47, 70—71; Здановіч, Трусаў, 1993. С. 20, 51, 72). Як паказана вышэй, кафля ў канструкцыях печаў выкарыстоўваецца на тэрыторыі Беларусі з пачатку XIV ст. Аднак уласная вытворчасць яе была наладжана крыху пазней. Хоць ранняя гаршкападобная кафля мала чым адрознівалася ад звычайнага посуду, выраб яе мясцовыя майстры засвоілі не адразу: так, у Полацку каля сярэдзіны XIV ст. у печы пабудовы, што зна- ходзілася побач з княскім церамам, недахоп кафлі быў дапоўнены імітацый- нымі керамічнымі «балванкамі» (Заяц, 1997. С. 95). Апе часцей запрашалі майстра для вырабу кафлі на месцы. Аб замежным паходжанні кафляра, які працаваў для Лідскага замка ў сярэдзіне XIV ст., сведчыць кляймо ў выгля- дзе літары «2» (Трусов, 1988. С. 133). Распаўсюджванне кафляных печаў і, як вынік, павелічэнне попыту на кафлю прывялі да зараджэння і пашырэння мясцовай вытворчасці. Уключаліся ў яе і ганчары, аб чым сведчыць пада- бенства некаторых вырабаў са звычайнымі гаршкамі, аж да наяўнасці раб- рыстага плечука, характэрнага для посуду XIV—XVI стст. (Трусаў, 1996. Мал. 4: 1, 4). Мясцовае кафлярства развівалася пад моцным уплывам Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. 3 узнікненнем цэхаў беларускія рамеснікі перад экзаме- нам на званне майстра рабілі «вандроўку» у суседнія краіны, дзе ўдаска- нальвалі сваё ўмельства. Замежныя майстры высокай кваліфікацыі запра- шаліся для будаўніцтва печаў у парадных пакоях магнацкіх палацаў і замкаў. Пра гэта сведчыць характар арнаменту (выявы людзей у заходніх строях, ландскнехтаў, якіх не было ў войску Вялікага княства Літоўскага, вобразы «перакуленага свету», колеравая гама паліў на кафлі тыпу II і III з Друі, Гара- доцкага і Мядзельскага замкаў, лацінскія літары на румпе кафліны XVI ст. з Клецка). Сувязь з замежжам, асабліва з германскімі і, магчыма, ордэнскімі землямі, прасочваецца і па тэрміналогіі кафляроў: нямецкае паходжанне маюць словы кафля (касКеІ), цанінная (ад гіпп — волава, што ўваходзіла ў склад палівы), кунштоўная (кііпзі), гзымсавая (варыянт назвы карнізнай кафлі — ад дезітзе). Большасць навацый, якія прыўносілі замежныя майстры, хутка засвой- валіся мясцовымі рамеснікамі. Напрыклад, ужо ў першай палове XVI ст. у Клецку вырабляецца каробкавая кафля; аздаблялася яна нескладаным геа- метрычным арнаментам, які нагадвае дэкор керамічнага посуду. Больш скла- даным па змесце, але даволі прымітыўным па ўзроўні выканання з’яўляецца арнамент тэракотавай кафлі з Мядзельскага замка (сцэна нападу мядзведзя на вершніка). Хутка мастацкая вартасць арнаменту мясцовай кафлі паляп- шаецца, што было абумоўлена поспехамі беларускіх разбяроў па дрэве (матрыцы для кафляных форм вырэзваліся з дрэва). Нездарма ў упрыгож- ванні царскіх палацаў і манастыроў у Расійскай дзяржаве бралі ўдзел і каф- 344
ляры і разбяры па дрэве з Беларусі. Запазычаныя тыя ці іншыя арнамен- тальныя малюнкі (ваза з букетам, матывы каванага металу і г. д.) беларускія майстры творча развівалі і ўзбагачалі. Развіццё кафлянай вытворчасці сты- мулявалася павелічэннем попыту на кафлю з боку сярэдняй і дробнай шлях- ты, мяшчан і местачкоўцаў. Сляды мясцовай кафлянай вытворчасці ў вы- глядзе бракаванай прадукцыі знойдзены ў шмат якіх гарадах і некаторых мястэчках; у Друі, Клецку, Мінску знойдзены фрагменты форм для вонкавых пласцін каробкавай кафлі, а гораны для абпальвання кафлі — у Друі і Мінску (Зайцава, 1990. С. 81, 83; Пазнякоў, Бубенька, 1991. С. 37; Собаль, 1980. С. 29—30). Кафляныя печы Даследуючы кафлю, археолагі вылучаюць у калекцыях адначасовыя, блізкія па арнаментальных матывах вырабы: сценную, карнізную, паясковую кафлі, каронкі. На падставе гэтых матэрыялаў была зроблена графічная рэканст- рукцыя фрагментаў печаў канца XVII—XVIII ст. (мал. 233:2,3). Апрача кафлі ў замках, гарадах, неўмацаваных сядзібах знойдзены рэшткі печаў, якія даюць уяўленне пра некаторыя іх канструкцыйныя асаблівасці і параметры і ў спа- лучэнні з наборам кафлі дазваляюць рэканструяваць знешні выгляд печаў. Першая спроба аднаўлення выгляду дзвюх печаў з Полацка (з посудападоб- най і ранняй каробкавай кафлі) не была ўдалай, паколькі аўтар абапіралася больш на вядомыя ёй мадэлі заходнееўрапейскіх печаў, чым на канкрэтныя матэрыялы, здабытыя пры раскопках (Панмчева, 1981. С. 275—276, 278. Рнс. 2). Малюнкі печаў канца XVI — пачатку XVIII ст., якія ёсць у публікацыях апошніх гадоў (Левко, 1992. Рнс. 72, 76; Здановіч, Трусаў, 1993. Мал. 131, 132; Трусаў, 1993. С. 44. 45; Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. Мал. 84—88), не суправаджаюцца апісаннем зыходнага матэрыялу, на падставе якога зроблены рэканструкцыі. Праўдападобна, што большасць іх грунтуецца толькі на наборах кафлі, а памеры печаў і суадносіны паміж іх часткамі ўзяты ад- вольна, як, напрыклад, пры аднаўленні выгляду печаў Старога замка ў Грод- не (Заяц, 1996. С. 110). У той жа час рэальныя рэшткі печаў з Лідскага замка і Міра (у апошнім адна з печаў другой паловы XVII ст. захавалася на вышы- ню да 1,1 м) не толькі не выкарыстаны даследчыкамі для рэканструкцыі, але і не апісаны належным чынам (Краўцэвіч, 1991. С. 122). Таму для характа- рыстыкі печаў мы прыцягваем толькі верагодныя рэканструкцыі і фактычны матэрыял. Самая ранняя кафляная печ (Полацк, 1304 г.) мела даволі архаічную канструкцыю. Знешнім выглядам (невысокія сцены, якія пераходзілі ў паў- круглае скляпенне) яна нагадвала простыя глінабітныя печы больш ранняга часу і, як і яны, была пабудавана на драўляным зрубным апечку (Заяц, 1997. С. 95; Загорульскмй, 1982. С. 177; Левко, 1984. С. 24, 25). У ніжняй частцы сценак полацкай печы акрамя гліны выкарыстаны бітыя цэгла і плінфа. А ў верхняй іх частцы і ў скляпенні былі ўстаўлены гаршкападобныя кафліны з круглым вусцем. Печы XIV ст. былі невялікія. У Лідскім замку, напрыклад, яны мелі паме- ры аснавання 0,8x0,8 м. Аднак у дамах вяльможаў у парадныя памяшканні, каб пазбегнуць закурадымленасці, цёплае паветра паступала ад вялікіх пе- чаў, размешчаных у ніжнім (цокальным) паверсе. Такая печ у Полацку мела памеры каля 2,1x1,6 м. Под печы меў шырыню 0,8 м. Невысокія стены таў- 345
шчынёй каля 40 см плаўна пераходзілі ў паўкруглае скляпенне, што надава- ла печы выгляд паўцыліндра. У скляпенне і сцены печы былі ўмураваны гаршкападобныя кафліны з квадрыфалійным і круглым вусцем (апошнія донцам вонкі), якія размяшчаліся з інтэрваламі ў некалькі радоў (мал. 229:1). Печ была пабудавана на платформе з гліны і брусковай цэглы. Памеры яе 2,5x2,25 м. Ніжэй мелася яшчэ «падушка» з неабпаленай гліны таўшчынёй 10—12 см і шырынёй да 3,5 м. I «падушка» і платформа мелі ўнутраны кар- кас з бярвенняў (Заяц, 1997. С. 94—95). Печ XV ст. з Полацка таксама прызначалася для падачы цёплага паветра ў памяшканні другога паверха. Яна мела квадратны под з даўжынёй боку 2 м і сценкі таўшчынёй 40 см. Такім чынам, памеры аснавання печы былі блізкія да 2,8x2,8 м. У ніжнюю частку сцен для большай трываласці былі ўключаны цэгла і камяні. Печ магла мець форму пірамідальную (шатровую) або кубічную са скля- пеністым верхам (мал. 229:2,3). У сцены і скляпенне былі ўмураваны гаршкапа- добныя кафліны з круглымі, квадрыфалійнымі, квадратнымі вусцямі, а таксама праразныя. Паверхня сцен і под былі абмазаны сумессю гліны і пяску. Вусце печы мела дэкаратыўнае абрамленне. Печ стаяла на глінянай платформе з кар- касам з дошак і тонкіх бярвенняў (Заяц, 1997. С. 95). Аналагічны выгляд мела печ з пабудовы ў Міры, якая была знішчана на мяжы XV — XVI стст., аднак па- меры яе былі меншымі — плошча пода каля 1 кв. м. У гліняны корпус печы так- сама былі ўмураваны гаршкападобныя кафліны з вусцямі рознай формы (Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994. С. 53—54). 3 XV ст. пачалося будаўніцтва печаў, у якіх посудападобная кафля ўкладвалася суцэльнымі радамі. Падобныя печы звычайна мелі ў плане форму круга ці шматвугольніка, калі ж ім надавалі форму квадрата або прамавугольніка, то вуглы (стыкі сценак) рабіліся з гліны. Рэшткі печаў такога тыпу знойдзены ў Заслаўскім замку, Крошыне, магчыма, Здзітаве, аднак аднавіць іх знешні выгляд, нават часткова, немагчыма. Усё ж па адсутнасці закуранасці на кафлі можна меркаваць, што частка печы, дзе была топка, рабілася глінянай. Печы з посудападобнай кафлі існавалі яшчэ доўгі час пасля з’яўлення каробкавай кафлі. Прычына гэтага не толькі іх адносная таннасць, але і пэўныя, уласцівыя ім якасці. Пры паленні цёплае паветра з адтулін кафлін паступала ў памяшканне і хутка сагравала яго. Печ з каробкавай кафлі па- чынала аддаваць цяпло толькі пасля таго, як награваліся вонкавыя пласціны кафлін, затое пасля завяршэння палення яна даўжэй утрымлівала цяпло. Каб спалучыць гэтыя якасці, у некаторых печах адзін ярус рабілі з посудапа- добнай, а другі — з каробкавай кафлі. Камбінаваная печ сярэдзіны — другой паловы XVI ст. у Лідскім замку была складзена з міскападобнай і каробкавай кафлі на прамавугольнай (1,6x1,4 м) платформе з гліны, камянёў і бітай цэг- лы. Рэшткі падобнай печы знойдзены і ў Мазыры (Трусов, 1988. С. 139; Зда- новіч, Трусаў, 1993. С. 50). Вельмі верагодна, што камбінаванымі былі і не- каторыя печы 20-х гадоў XVII ст. у Куцеінскім Богаяўленскім манастыры пад Оршай: посудападобная і адначасовая ёй каробкавая кафля знойдзены там разам. I ўсё ж эстэтычныя і гігіенічныя якасці каробкавай кафлі, магчымасць ствараць канструкцыі са складанай архітэктонікай схілілі вытворцаў і спа- жыўцоў да выбару на карысць печаў з каробкавай кафлі. Калі канструкцыйныя асаблівасці і архітэктоніка печы з каробкавай кафлі змяняліся з цягам часу пад уплывам развіцця тэхнічнай думкі і змены мас- тацкіх стыляў, то яе памеры, склад кафлянога набору, наяўнасць і характар пакрыцця на кафлі ў большай ступені залежалі ад прызначэння і памераў 346
памяшкання, у якім устанаўлівалася печ, а таксама ад фінансавай магчы- масці заказчыка. Дзве печы канца XVI ст. з каробкавай кафлі даследаваны на тэрыторыі Заслаўскага замка. Адна з іх знаходзілася ў службовым памяшканні і была складзена з тэракотавай кафлі, сярод якой меліся адзінкавыя ўстаўкі з зялё- напаліваных кафлін. Апошнія адыгрывалі ролю каляровых плям. У камплект пе- чы ўваходзілі толькі сценная, карнізная, вуглавая кафля і пано-медальён (мал. 228:4—6, 8—10). Печ стаяла на прамавугольнай платформе памерамі 2,3x1,5 м. Яна была зроблена з гліны з уключэннямі бітай міскападобнай і каробкавай кафлі першай паловы — сярэдзіны XVI ст. і бракаванай кафлі 1586 г. 3 аднаго боку платформы размяшчалася вертыкальная гліняная перамычка, якая адыг- рывала ролю брандмаўэра паміж печкай і суседняй з ёю сцяной пабудовы. Ніжні ярус печы быў прамавугольны памерамі ў аснаванні 2,15x1,53 м, па верхнім краі — 2,05x1,435 м і вышынёй 0,71 м (Заяц, 1990. С. 50—52). Верхні ярус печы быў у плане квадратным (1,28x1,28 м у аснаванні) і меў вышыню 1,5—1,7 м (Заяц, 1990. С. 52—53). Вышыня ўсёй печы (без уліку платформы) была каля 2,4 м. У профілі печ мела Ь-падобную форму (мал. 230). Камеры кафлін ніжняга яруса і прамежкі паміж румпамі былі запоўнены глінай. Гэта павялічвала трыва- ласць печы, але пагаршала яе цеплааддачу. Другая печ была складзена ў парадных пакоях на падмурку, які быў заліты вапнавым растворам. Даўжыня цалкам прасочанага боку падмурка 3,3 м. Такія памеры і вялікая колькасць кафлі даюць падставы меркаваць, што гэта была праёмная печ, якая ацяпляла сумежныя памяшканні. Нават калі аснаванне печы было меншым за платформу, даўжыня яго каля 2,5 м (Заяц, 1990. С. 54—55). Дзве ці тры сценкі печы былі складзены з паліхромнай кафлі, адна ці дзве — з зялёнапаліванай. Хутчэй за ўсё, гэтая печ таксама была ў профілі Ь-падобнай, аднак у адрозненне ад апісанай вышэй мела больш шыкоўнае афармленне верхняга яруса (мал. 233:1). У камплект апрача сценнай, карнізнай кафлі і пано-медальёна ўваходзілі ка- ронкі ў выглядзе геральдычных лілей, навершы двух відаў (мал. 228:1—8) і невялікія паліхромныя купалкі, якія, верагодна, упрыгожвалі верх ніжняга яруса печы (Заяц, 1990. Мал. 11). Надпіс і дата на медальёне паказваюць, што кафляныя формы для гэтай печы выраблены ў 1586 г. (Заяц, 1995. С. 84). Усе тры варыянты карнізных кафлін абедзвюх печаў былі выраблены ў адных і тых жа формах; розняцца толькі сценныя кафліны і вуглавыя: у печы з параднага памяшкання для апошніх выкарыстаны палавінкі вонкавых пласцін сценных кафлін, а ў печы са службовага памяшкання — спецыяль- ныя пласціны з выявай ільва. Цяжка вырашыць адназначна, ці гэтыя печы адначасовыя, ці печ са службовага памяшкання пабудавана крыху пазней, паміж 1586 і 1590 гг. 3 канца XVI ст. распаўсюджваецца новы тып печаў. Гэта квадратныя, прамавугольныя (з нязначнай розніцай паміж даўжынёй і шырынёй), круглыя ў плане збудаванні, у якіх ніжнія ярусы плаўна пераходзяць у верхнія з дапа- могай прафіляванай карнізнай кафлі. Падобная печ канца XVI — пачатку XVII ст. з Заслаўскага замка была пабудавана на платформе з гліны, бітай кафлі XVI ст. і буйных камянёў. Вышыня платформы каля 0,3 м, печ у плане квадрат- ная з даўжынёй боку ў аснаванні каля 1,3—1,6 м, вышыня ніжняга яруса 0,6 м, агульная вышыня печы (без падмурка) каля 1,9 м (Заяц, 1990. С. 55—56). Каф- ляны набор не поўны: у ім адсутнічае карнізная кафля, якая завяршала ніжні ярус (мал. 231). Камеры кафлін гэтага яруса і прамежкі паміж імі былі запоўнены 347
глінай. Аднак у другім памяшканні той жа пабудовы печ была складзена без глінянага запаўнення кафлін. Часткова захаваная аснова гэтай печы была зроб- лена з камянёў, цэглы-пальчаткі і гліны (Заяц, 1335. Рнс. 23). У печах XVII ст. глінянага запаўнення камер кафлін ужо няма. Падмуркі робяцца з камянёў і цэглы ў выглядзе суцэльных платформаў або «стужка- выя» — па перыметры печы. У апошніх камяні і цэгла звычайна клаліся ў два рады. Падмуркі абодвух тыпаў знойдзены ў цэнтральнай частцы Заслаўя, каля рыначнай плошчы, на пляцах, якія займалі заможныя мяшчане і шлях- та. Падмуркі круглых печаў мелі дыяметр 1,4—1,8 м, квадратнай — памеры 1,9x1,3 м. У другой палове XVII ст. некаторыя печы ўзводзяцца на драўлянай аснове. Падобныя печы знойдзены ў Заслаўі і ў заслаўскім кляштары дамініканцаў у пабудове канца 70-х — пачатку 80-х гадоў XVII ст. Некаторыя даследчыкі лічаць, што для большай трываласці кафліны кожнага рада ў печы змацоўваліся паміж сабой дротам, які прасоўваўся праз адтуліны ў бакавых сценках румпы (Трусов, 1988. С. 141). Аднак ні ў адным з даследаваных намі развалаў печаў дрот не знойдзены. Не згадваюць аб ім і іншыя археолагі ў сваіх публікацыях. Для некаторых печаў распрацоўваліся спецыяльныя камплекты кафлі з аднолькавымі тэматыкай і стылем арнаментаў, як, напрыклад, для печаў канца XVI ст. Заслаўскага замка, дзе на медальёне быў герб уладальніка, на сценных кафлях — сумесны герб яго і жонкі (Яна Глябовіча і Катарыны Кра- тоўскай, Міхала Валовіча і Эльжбеты Глябовіч), на трох варыянтах карнізнай кафлі — родавы герб у атачэнні геральдычных звяроў або іншых гербаў (Заяц, 1990. Мал. 9, 10, 13). У камплект печы канца XVI ст. з палаца караля Стэфана Баторыя ў Старым замку ў Гродне ўваходзіла сценная кафля з партрэтнай выявай мужчыны ў лаўровым вянку (магчыма, сімвал перамогі ў Лівонскай (Інфлянцкай) вайне) і паясковыя кафліны са сцэнамі з вайсковага жыцця і палявання. Частка печаў XVII ст. складвалася з кафлін з рознымі тыпамі арнаменту. У адных спалучаліся кафліны з блізкімі па стылі арнамен- тамі. У іншых — розных стыляў і нават розных памераў (мал. 232). Напрык- лад, у развале печы канца XVII ст. з заслаўскага кляштара дамініканцаў знойдзены сценныя кафліны трох памераў з чатырма варыянтамі арнамен- ту. Гэта кафліны з рамкавымі пласцінамі з культавым арнаментам, з выявай вазы з букетам, з гербам «Ястрабец», які, верагодна, належаў аднаму з да- натараў кляштара, і кафліны з бязрамкавай пласцінай з выявай герба «Ліс» Казіміра Паўла Яна Сапегі, які разам з жонкай, Крысцінай Барбарай Глябовіч, заснаваў гэты кляштар. Майстар, які будаваў печ з рознапамернай кафлі, павінен быў разлічыць яе параметры такім чынам, каб агульная даўжыня кожнага рада кафлін была аднолькавая незалежна ад памераў кафлін. Шмат было печаў, камплект якіх складаўся толькі са сценнай кафлі адна- го тыпу з аднолькавым арнаментам, і карнізнай кафлі, таксама аднатыпнай. Асабліва пашырыліся падобныя печы з распаўсюджаннем моды на дывано- вы арнамент. Варта адзначыць звычай, які прасочаны па матэрыялах Заслаўя, устаўляць у люстэрка печаў у дамах мяшчан і шляхціцаў, якія жылі ў прыватнаўладальніцкіх гарадах, асобныя кафліны з выявай гербаў уладальнікаў горада. Хоць матэрыялаў па канструкцыях і знешнім выглядзе беларускіх кафляных печаў XIV—XVIII стст. назапашана пакуль няшмат, ёсць падставы сцвярджаць, што развіццё іх ішло ў тым жа рэчышчы, што і ў краінах Цэнтральнай Еўропы (Польшчы, Чэхіі, Венгрыі), Германіі і ў Прыбалтыйскіх землях.
Раздзел ШКЛЯНЫЯ ВЫРАБЫ 2.3.1. ВЫТВОРЧАСЦЬ ШКЛЯНЫХ ВЫРАБАЎ Усталяванне мясцовай вытворчасці. Згодна дакументаў другой пало- вы XVI ст., значную колькасць шкляных вырабаў прывозілі на тэрыторыю Беларусі з Польшчы (АС, 1867. Т. 3. С. 290; Т. 4. С. 255—257, 260). У гэты ж час ужо існуе і мясцовая вытворчасць. У 1547 г. быў падпісаны ўказ аб ства- рэнні першай шкляной гуты ў ВКЛ. Віленскі шляхціц Марцін Палецкі арэнда- ваў у прадмесці Вільна (в. Рыбакі), у каралеўскай вотчыне, гуту з выкары- станнем наёмнай працоўнай сілы (Жаврнд, 1969. С. 32, 33). Архіўныя даку- менты ўпамінаюць аб мінскіх шкларобах у 1558 г. (Копысскнй, 1959. С. 120— 124). У 1599 г. выдадзены прывілей Жыгімонта III на адкрыццё гуты пад Гродна (МугоЬізг, 1968. 8. 44). Яшчэ адна гута была створана ў канцы XVI ст. у вотчынным мястэчку Шыдлаўцы (цяпер в. Вялікія Шылавічы Слонімскага раёна) Радзівіламі (Труды... 1895. С. 301). Дата яе заснавання не вядома, але, зыходзячы з таго, што ў 1600 г. з Шыдлавецкай гуты было вывезена ў Вільна 10 відаў шкляных вырабаў, яна існавала і да 1600 г. Асобныя крыніцы сведчаць аб спецыяльнай мастацкай апрацоўцы шкла на Беларусі ўжо ў сярэдзіне XVII ст. (\Л/угоЬізг, 1968. 8. 169—172). У Любчан- скай шкляной майстэрні ў XVII ст. было вядома граненне, гравіроўка, аздаб- ленне вырабаў залачоным ці чарнёным срэбрам. У Маскоўскую дзяржаву пастаўляліся шклянкі з подпісамі, шкпяніцы вялікія і малыя, чаркі маленькія, келіхі, аптэчны і лабараторны посуд (РБС, 1972. С. 165). Люстэркавае шкло пастаўлялася з магілёўскай гуты. Частка шкляніц і люстэрак распісвалася золатам і фарбамі (РБС, 1972. С. 259). Мытныя кнігі Вязьмы, Цверы, Масквы, Тулы, Смаленска і іншых гарадоў (РБС, 1972. С. 91, 137, 190, 221), куды вывозілася шкляная прадукцыя з ВКЛ, паказваюць, што яна карысталася попытам і яе вытворчасць была дастатко- ва высокаразвітай. Цалкам магчыма, што ў стварэнні першага рускага шкля- нога завода таксама ўдзельнічалі беларускія майстры. У сярэдзіне XVII ст. сярод высокакваліфікаваных рамеснікаў, якія выехалі з тэрыторыі Беларусі ў Маскоўскую дзяржаву, былі і шкларобы (Бяссонаў, 1947. С. 75—81). Патрабаванні Статута (Устава) да шкларобаў Віленскага цэха (1663 г.) у некаторай ступені даюць магчымасць вызначыць узровень шкляной вытвор- часці ў другой палове XVII ст. У цэх найперш прымалі шкларобаў, якія ўмелі выдзімаць і ляпіць складаныя па форме вырабы, а таксама тых, хто умеў гэтыя вырабы распісваць (размалёўваць). Роспіс пераважаў над гравіроўкай і граненнем, паколькі гуты знаходзіліся яшчэ ў пачатковай стадыі развіцця: гравіравальныя і шліфавальныя станкі, а таксама млыны для прывядзення іх у рухомасць патрабавалі значных капіталаў. Шэраг сюжэтаў сведчыць аб складанасці гэтай працы (Зіох/упік... 1969; Роізкіе зкіо... 1974). 349
У першай чвэрці XVIII ст. узнікае буйнейшая на тэрыторыі Верхняга Па- нямоння шкпяная мануфактура ў Налібоках. На мяжы XVIII—XIX стст. у Мінскай губерні налічвалася 7 прадпрыемстваў па вытворчасці шкляных вы- рабаў (РДВГА, ф. ВУА, спр. 18840). Уяўленне аб беларускім шкларобстве пачатку XVIII ст. даюць матэрыялы, якія захоўваюцца ў розных краінах. У Эрмітажы (Расія) ёсць шкляніца з гуты Урэчча, датаванная 1709 г., а ў На- цыянальным музеі Кракава — невялікая чатырохгранная бутэлька — кварта з Беларусі з размалёўкай каляровымі фарбамі і датай 1719 (Яніцкая, 1977. С. 22). Гэта адны з ранніх калекцыйных шкляных вырабаў Беларусі. Мноства фрагментаў пасуднага шкла ў культурных пластах XVI—XVIII стст. ва ўсіх гарадах Беларусі, якія вывучаліся археалагічна, сведчыць аб шы- рокім выкарыстанні шклянога посуду ў побыце, гэта значыць, што ён быў прыемлемага кошту, і сведчыць аб развітай мясцовай вытворчасці. Вытокі шкларобства. Шкляныя вырабы з мініяцюр Радзівілаўскага ле- тапісу XV ст. дазваляюць уявіць формы сасудаў XIV—XV стст. (мал. 234:1— 11). На гэтых мініяцюрах паказана 25 форм шкляных сасудаў. Гэта конуса- падобныя вузкія келіхі з нетрывалым донцам і шкляніцы (шклянкападобныя сасуды), пяць відаў келішкаў на полых канічных паддонах: высокая цюльпа- нападобная чаша са злучным элементам «яблыка»; паўсферычная чаша на трох буйных «яблыках» з адной ручкай; паўсферычная чаша на невысокім канічным паддоне (варонкападобны ці ўсечаны конус); паўсферычная чаша на высокім амаль цыліндрычным паддоне, які пераходзіць у ніз у стапу; шы- рокая цыліндрычная чаша, злучаная буйным «яблыкам» з варонкападобным паддонам. На мініяцюрах выяўлены таксама канічныя кубкі і шкляніцы з за~ кругленым донцам (нагадваюць штрафныя келіхі «куляўкі» XVIII ст. Урэцкай мануфактуры); «катушкападобныя» (цыліндр з увагнутай унутр сярэдняй ча- сткай), арнаментаваныя непадалёк ад краю венчыка перакрыжаванымі лінія- мі; коўбападобныя сасуды (графіны) з шарападобным тулавам на паддонах і без іх, з канічнымі або складанапрафіляванымі горлышкамі; шырокія нізкія (міскападобныя) чашы на паддонах рознай канфігурацыі. На іконах XVI ст. таксама ёсць выявы келіхаў і чар. Адны з іх маюць ка- нічную форму чашы, рэзка пашыраную ўверсе, кароткую ножку ў выглядзе сплошчанага шарыка і канічнай формы паддон. Другія келіхі маюць васьмі- гранную чашу, кароткая ножка складзена двума элементамі: сплошчаным шарыкам з дыскам і высокім канічным паддонам, форма кромкі якога ў плане — шасціпялёсткавая разетка. Сустракаюцца келіхі з дастаткова вузкай канічнай формай на высокім паддоне такой жа формы, які з’яўляецца і ножкай, і пад- ножкай адначасова і нагадвае беларускія дублетныя келіхі XVIII ст. Урэцкай мануфактуры. Ёсць выявы чары — сасуда з нізкімі «раскрытымі» сценкамі і авальным донцам. У адной чары вертыкальныя жалабкі падзяляюць сценкі на сектары і пераходзяць у паддон — разетку, які завяршаецца ў яго ад- тулінах. Другая чара мае гладкія сценкі сасуда і яе паддон больш высокі. Збаны і кубак з ручкай і злёгку намечаным злівам маюць традыцыйныя ўсходнія абрысы. Ёсць выява сасуда, блізкага па форме да флету. Мастацтвазнаўчы аналіз форм гэтага перыяду праведзены ў даследаваннях М. М. Яніцкай, якая паказала панаванне гатычнага стылю ў XIV—XV стст. і сты- лю рэнесанс з канца XV па другую палову XVII ст. Аднак адпраўных кропак адліку ў дынаміцы формаўтварэння даследчыцай не дано. А між тым вельмі цікавы той факт, што на Беларусі ў распрацоўцы мясцовага стылю сышліся 2 хвалі культуры шкларобства: усходняя (з яе шарападобнымі ці эліпсапа- 350
добнымі шырокараскрытымі чашамі, шарападобнымі і кроплепадобнымі са- судамі з высокім горлам (пазнейшыя графіны і флягі, «вязепадобны» арна- мент і інш.) і рымская (а таксама правінцыяльна-рымская) з яе выцягнутымі прапорцыямі, канічнымі, цыліндрычнымі, цюльпанападобнымі чашамі, геа- метрызаванымі ножкамі і падножкамі, арнаментальнымі ніцямі і рубчатымі жгутамі (колеры асновы вырабу). Па матэрыялах Каралеўскага музея шкла ў Лондане, апублікаваных Ро- бертам Чарлестонам (НоЬегі 3. СЬагІезіоп, 1980), а таксама М. М. Яніцкай (Яніцкая, 1977; Яна ж, 1980), праведзены параўнальны аналіз розначасовай і рознарэгіянальнай выбаркі вырабаў утылітарнага характару са шкла. Бела- рускае шкло больш набліжаецца да рымскай традыцыі і асабіста да яе гер- манскіх варыянтаў, а таксама да чэшскіх (школа Багеміі). Аб гэтым сведчаць і тыя нешматлікія фрагменты імпартнага посуду, які трапляецца ў раскопках (Сташкевіч, 1994. С. 137—143; Сташкевіч, Дзярновіч, 1991. № 12. С. 67—69). Тое, што дзве хвалі прышлай культуры шкла сышліся на Беларусі, не вы- падкова, таму што ў высокім сярэднявеччы імпарт Пярэднеазіяцкага рэгіёна і Заходняй Еўропы прысутнічае тут адначасова. У раннім сярэднявеччы гэта таксама Пярэдняя Азія і Рымскія правінцыі. Пры вывучэнні шкляной дробнай пластыкі высокага сярэднявечча Беларусі (адпаведна шкляных бранзалетаў) было даказана існаванне ў шэрагу месцаў асабістай вытворчасці шкла ў XIV ст. і вылучана менавіта фаза зараджэння мясцовага шкларобства (Скрнпченко, 1987. С. 67—72). Была адзначана не толькі сувязь беларускіх майстроў з кіеўскімі (гэта візантыйская традыцыя), але арыгінальнасць і самастойнасць саставаў, відавочна звязаных з мясцовымі крыніцамі сыравіны. Для сінтэзу шкла выкарыстоўваўся попел (паташ) і пясок у адпаведных прапорцыях. По- пел здабывалі пры дапамозе спальвання раслін (дрэваў), а іх хімічны склад залежыў ад глебы. У розных «біягеахімічных правінцыях» глебы маюць сёае асаблівасці. Ланцужок рухомасці элементаў у сувязі глеба — шкло можна ўявіць па схеме: глеба — расліна — попел (паташ) — шкло. Але, на жаль, без накаплення аналітычных ведаў запоўніць белую пляму паміж пісьмовымі крыніцамі, якія сведчаць аб мясцовай вытворчасці, праблематычна. Пра- ясніць сітуацыю могуць археалагічныя знаходкі гут, якіх таксама пакуль ня- ма. Між тым, ёсць падставы дапусціць, што арыгінальны састаў беларускіх шкларобаў — гэта вынік сумяшчэння дзвюх тэхналагічных традыцый з улікам асабістай сыравіны. З’яўленне новага рэцэпта шкловарэння адзначае, што новая вытворчая школа не толькі існуе, але і ўжо пераадолела першую, пачатковую стадыю свайго развіцця, стадыю станаўлення. Першыя прызнакі дзейнасці гэтай школы вызначаюць вырабы, тэхналагічная схема вытворчасці якіх простая. Самі вырабы належаць да ліку ўпрыгожванняў: пацеркі, устаўкі ў пярсцёнкі, пярс- цёнкі, бранзалеты. Але пры гэтым першыя вырабы выходзяць як нейкая «проба», нясуць у сябе адбіткі вучнёўства. Напрыклад, празрыстыя нарых- тоўкі са шкла з Друцкага замка XIV ст. (мал. 234:12—15). Павінен прайсці час для ахаплення матэрыялу, каб пачалася адпрацоўка тэхналогіі вырабаў. 3 засваеннем тэхнікі і тэхналогіі майстры пераходзяць да працы над наменк- латурай вытворчасці. 3 пашырэннем вытворчасці акцэнт ставіцца на утылі- тарнасць вырабаў, на іх функцыянальнае прызначэнне. I толькі потым узнікае праблема эстэтыкі выпускаемай прадукцыі. I менавіта на гэтым высокім уз- роўні развіцця відавочны мастацка-эстэтычныя пошукі і рашэнні. Актуаль- нымі становяцца праблемы дэкору, колеру, якасці матэрыялаў. Менавіта так 351
ішло складванне культуры беларускага шкларобства: майстэрні па вытвор- часці шкляных бранзалетаў у феадальных сядзібах (Свіслач, Вішчын) і буй- ных княскіх рэзідэнцыях (Полацк, Віцебск, Друцк); вытворчасць дрэнна ачышчанага аконнага шкла і посуду простых форм на мясцовых гутах; ад- метная дэкарыроўка дастаткова шырокага набору форм, складаных у тэхна- лагічным плане, на выдатных прыватнаўласніцкіх мануфактурах Радзівілаў. Імпарт, які трапляецца пад час раскопак, можна ідэнтыфікаваць па музейных аналогіях. Ён дае магчымасць прасачыць добра наладжаныя гандлёвыя пас- таўкі з Еўропы. Гэта дарагія і рэдкія рэчы. Імпартны посуд (Венецыя), які датуец- ца XV—XVI стст., знойдзены ў Крэўскім замку, Віцебску (мал. 243:1,14—16). У раскопках Л. У. Калядзінскага на Верхнім замку Віцебска (1980-я гг.) знойд- зены таксама фрагменты шклянкі канца XVI — пачатку XVII ст. (Багемія); шклян- кі — аналага вырабу 1574 г. з Багеміі; сподачак з паўглухога шкла з гравіроўкай раслінным арнаментам (аналаг 1613 г., Багемія); ножка келіха з гравіроўкай у венецыянскім стылі (аналаг 1670—1685 гг., Нідэрланды); ножка келіха з гравіроўкай (аналаг 1503 г., Лондан). Шкляніца, якая паўтарае прыёмы выканання майстроў з Багеміі ці Сак- соніі (датуецца сярэдзінай XVIII ст.), выяўлена пры раскопках у кляштары картузаў (мал. 243:2). Ёсць таксама шэраг фрагментаў распіснога шкла, знойдзенага ў Мсціславе, Віцебску, Оршы (мал. 243) і іншых гарадах, імпарт- нае паходжанне якога не выключана. 2.3.2. ШКЛЯНЫ ПОСУД. АСАРТЫМЕНТ, ТЫПАЛОПЯ, ХРАНАЛОПЯ. ІНШЫЯ ВЫРАБЫ Вырабы са шкла ў масавай колькасці з’яўляюцца ў верхніх гарызонтах культурнага пласта, звычайна датаваных XVI—XVIII стст. Яны адрозніваюц- ца ад шкляной прадукцыі старажытнарускага перыяду назначэннем, тэхна- логіяй вытворчасці. Бранзалеты з мяккага шкла, якія з’яўляліся датуючымі прадметамі для эпохі Кіеўскай Русі і працягвалі сваё існаванне там, дзе ад- бывалася іх мясцовая вытворчасць да XIV ст., знікаюць. На змену ім пры- ходзіць прадукцыя, атрыманая шляхам адвольнага выдзімання са шкламасы з якасна новай рэцэптурай. Гэта сасуды для захавання вадкасці і піцця, а таксама аконнае шкло (Левко, 1984. С. 52). Сасуды для захавання вадкасцей уключаюць чатыры тыпы. Першы тып прадстаўлены «квартамі» — вырабамі чатырохграннай формы з нахі- ленымі плечукамі, якія плаўна пераходзяць у горла, і значна ўвагнутым донцам. Кварты звычайна вырабляліся з карычневага непразрыстага шкла. Іх з'яўленне натэрыторыі Беларусі адносіцца да XVI—XVII стст. (Яніцкая, 1977). Другі тып — «штофы», па форме вельмі блізкія да квартаў, адроз- ніваюцца прамымі плечукамі, з кляймом і амаль пляскатым донцам. Штофь адносяцца да XVIII—XIX стст. і, мяркуючы па клеймах, з’яўляюцца прываз- нымі вырабамі. Яны добра вядомы па раскопках Санкт-Пецярбурга, Кіевг (Грач, 1957; Культура... 1974. С. 83), дзе таксама датуюцца XVIII ст. (мал. 245/ 3, 4, 7). Трэці тып — бутэлькі, самыя масавыя вырабы са шкла. Пераважаюц= цёмна-зялёнага колеру, часам бываюць светлыя, непразрыстыя. Па зрэз? гарлавіны маюць патоўшчаны ці прыплюснуты валік. Гарлавіна прамая асс пашыраная ў цэнтральнай частцы. Больш раннія бутэлькі таўстасценныя. асіметрычныя, з няроўнымі бакамі. Донцы бутэлек круглыя або шматгра-- 352
ныя, моцна ўвагнутыя. Некаторыя вялікапамерныя сасуды (бутлі) маюць паддон. Бутэлькі маюць шырокае распаўсюджванне па тэрыторыі Беларусі і сумежных рэгіёнаў, датаваных XVIII—XIX стст. (мал. 240:1—4,6—10; 244:4). Чацвёрты тып прадстаўлены аптэчнымі сасудзікамі ў выглядзе бутэ- лечак і слоікаў, якія паўтараюць асноўныя формы посуду для захавання вад- касцей. Адрозніваюцца невялікімі памерамі. Датуюцца таксама XVII—XIX стст. (мал. 240:13—16; 246). Уваходзячы ў калекцыю Мірскага шкла посуд для захавання вадкасцей — кварты, бутэлькі, бутлі, флягі, флаконы і іншыя — мае падабенства з ма- тэрыяламі іншых помнікаў XVII—XVIII стст. У Мсціслаўскага звычайнага по- бытавага посуду і тарнага таксама тыя ж формы, што і на іншых помніках. Да бутляў аднесены таксама флягі з біканічнымі і шарападобнымі формамі, ка- роткай цыліндрычнай шыйкай, аплеценыя жгутом вакол горлышка або з адагнутымі вонкі горлышкамі, з высокімі пукатымі або акруглымі плечукамі. Тулава ў фляг сплошчанае з двух бакоў-. Яны маюць авальнае донца з пад- донам. Такія флягі сустрэты пры раскопках Куцеінскага манастыра ў Оршы ў пласце XVII ст. (I. М. Чарняўскі, В. М. Ляўко, 1988) і пры раскопках Мінска (мал. 241:1, 3). Сасуды для піцця падзяляюцца на шклянкі і келіхі. Шклянкі выкананы ў форме цыліндра з патоўшчаным донцам. Келіхі маюць канічную форму, якая заканчваецца масіўным, часам акруглым донцам (мал. 235:8—10; 236: 4—6) Блізкія па форме вырабы маюцца ў матэрыялах XVIII ст. з раскопак Санкт- Пецярбурга (Грач, 1957). У Мірскім замку сустрэты ножкі і варонкападобныя чашы ад келіхаў. У некаторых келіхаў ножка ўтворана двума-трыма «яблы- камі» на шырокай стапе, дыяметр якой раўняецца дыяметру чашы. Аналогіі маюцца ў лідскім шкле і датуюцца XVI ст. (Яніцкая, 1980. С. 116). Ёсць келіхі, у якіх доўгая ножка складалася з дыска, балясіны і яшчэ аднаго дыска, які пе- раходзіў у шырокую стапу з петлепадобным афармленнем краю (мал. 235:1—7; 241:10, 13,14,16,18). У Заслаўі ў слоі канца XVI — першай паловы XVII ст. знойдзены келіх на нізкай ножцы, дэкарыраваны налепамі з кветак (мал. 241:11). У слоі другой паловы — канца XVIII ст. выяўлены таўста- сценны келіх з высокай масіўнай ножкай. Такія келіхі адносяцца да «англійскага» стылю (мал. 241:15). Найбольш раннія магілёўскія келіхі адно- сяцца да першай паловы XVII ст. Рэдкай знаходкай з’яўляецца амаль цэлы келіх другой паловы XVIII ст. з роспісам па вонкавай паверхні (сцэна паля- вання) (мал. 235:9). Да сасудаў для піцця адносяцца і шкляніцы з наляпным хваляпадобным валікам уздоўж донца, аналогіі ім сустракаюцца ў прадукцыі сярэдневяковых кіеўскіх гут, датуемых XVI ст. (Культура... 1974. С. 83). Шкляніцы такога тыпу шырока распаўсюджаны на помніках XVI—XVII стст., асабліва ў гарадах і замках: Мінск, Гродна, Заслаўе, Дуброўна, Мазыр і інш. (мал. 237). Вялікая калекцыя шкляніц, келішкаў і келіхаў выяўлена ў Віцебску ў 1982 г. у пабудове, датаванай XVII ст. (Бубенько, 1988. С. 125—129). Шкляніцы з гэтай калекцыі падзяляюцца на вялікія і малыя (мал. 239:2—10,13,14). Дыя- метр донцаў вялікіх шкляніц (без налепленага жгута) — 4,8—5,2 см, адзін- кавыя экземпляры дасягалі 6—8 см. Вышыня такіх шкляніц вагалася ад 12,3 да 15 см. Аналогіі сустрэты ў магілёўскіх і польскіх матэрыялах (Яніцкая, 1980. С. 115). Малыя шкляніцы адрозніваліся ад вялікіх памерамі. Дыяметр вырабаў вагаўся ад 2,7 да 4,3 см. Вышыня не перавышала 8,3 см. Некато- рыя шкляніцы маюць тэндэнцыю звужэння да нізу, адагнутыя вонкі або за- 23 Зак. 3713 353
гнутыя ўнутр краі венчыкаў (Яніцкая, 1980. С. 60. Мал. 18). Некалькі таўста- сценных шкляніц з зялёна-блакітнага шкла маюць аналогіі ў посудзе больш ранняга часу з Полацка (Бубенько, 1988. С. 127). Канічныя і біканічныя шкля- ніцы выяўлены ў Мінску, Міры, Лідзе, Віцебску, Гродне. Канічныя вытва- раліся ў XVIII ст. у Багеміі і на шкляных мануфактурах Беларусі (Яніцкая, 1977). Мсціслаўскія шкляніцы пераважна датуюцца XVII ст. Тут упершыню знойдзена вялікая колькасць жоўтага, блакітнага і малочна-блакітнага не- празрыстага шкла. Вышыня чашы без паддона 7—9 см, дыяметр вусця 8— 11 см, дыяметр донца 3,5—5 см. Вельмі вузкія ў дыяметры цыліндрычныя шкляніцы (ад 2,5 да 4 см па чашы) (Яніцкая, Сташкевіч, 1985. С. 88) назы- валіся «флетамі». Пры раскопках Мірскага замка (Трусаў, Ляшкевіч, 1984а. С. 42) сустрэты таксама шкляніцы, цыліндрычныя на паддоне з петлепадоб- ным аздабленнем краю. Канфігурацыя донца тая ж, што і ў танкасценных шкляніц. Дыяметр іх ад 6 да 7,2 см. Датуюцца яны XVI — першай паловай XVII ст. Аналогіі такім шкпяніцам ёсць і ў Лідскім замку, Заслаўі, Дуброўна (мал. 235:11—13). Чаркі канічнай формы, таўстасценныя (0,3—0,4 см) з масіўнымі донцамі, вырабленыя спосабам заліўкі. Маюцца таксама келішкі з патоўшчаным дон- цам, але танкасценныя. У XVIII ст. сценкі келішкаў і шкляніц аздабляліся граненнем ці гравіроўкай. Гэтая тэхніка была запазычана ў саксонскіх і ба- гемскіх спецыялістаў (мал. 241:1—9). Цікавасць прадстаўляюць фрагменты шкляных кубкаў (куфляў) з Магі- лёва, Оршы, Мірскага замка і збаноўз Мсціслава і Магілёва. Шкляны куфель з Магілёва паходзіць са слоя XVII ст. Ён мае рыфлёную вонкавую паверхню і петлепадобную ручку, зроблены са светла-зялёнага шкла. Куфель з Оршы адносіцца да другой паловы — канца XVIII ст. Выкананы з празрыстага шкла, мае граненне, на паверхні адной з граняў выява казла (мал. 244:2,9). У большасці выпадкаў ад куфляў захаваліся фрагменты ручак. Адна з іх вітая з налепамі па краю, зроблена з тонкага празрыстага шкла. Яна нагад- вае венецыянскае шкло XVII ст., магчыма імпартнага паходжання. У Заслаўі мастацкім майстэрствам адрозніваюцца збаны грушападобнай і шарападоб- най формы, якія выяўлены ў дастаткова вялікай колькасці ў Мсціславе ў па- раўнанні з іншымі помнікамі (мал. 236:1—3). Асабістая ўвага мсціслаўскіх шкларобаў надавалася форме і аздабленню шыйкі збана, якая магла быць прафіляванай, цыліндрычнай і канічнай (Яніцкая, Сташкевіч, 1985. С. 84). Збаны вырабляліся з жоўтага і светла-зялёнага шкла (празрыстага), а так- сама з непразрыстага блакітнага і празрыстага блакітнага. Сярод сасудаў для піцця ёсць ёмкасці з прафіляванымі, цыліндрычнымі і канічнымі профілямі сценак, у ніжняй частцы якіх захаваліся фрагменты ру- чак. Магчыма, гэта куфлі ці келіхі. Сустрэты цэлыя вусці з фрагментамі ру- чак, якія нагадваюць верхнюю частку маленькіх келішкаў-збаночкаў з каль- цавым паддонам, выкананым адным кальцавым жгутом. Асабістую цікавасць прадстаўляюць таўстасценныя міскі, упершыню выяўле- ныя таксама ў Мсціславе (мал. 243:3,4,6). Іх выдзімалі з жоўтага шкла, адвольна фармуючы, аб чым сведчыць розная вышыня і від увагнутых унутр донцаў. Міскі з адагнутым вонкі венчыкам паўтараюць формы мясцовых керамічных місак. Знойдзены посуд са шкла з роспісам чырвонымі, белымі, жоўтымі, блакітнымі і зялёнымі эмалямі. У асноўным гэта раслінны, геаметрычны арнамент. Мсціслаўскі посуд акрамя роспісу аздабляўся шкляной пластыкай: круг- лымі і пляскатымі жгутамі, хваліста ўкладзенымі стужкамі, наляпнымі пячат- 354
камі і медальёнамі. На тулаве і плечуках бутляў ставіліся рэльефныя пячаткі. Пячаткі прыватных заказчыкаў ставіліся на посудзе, вырабленым на заказ. Так, у Копысі знойдзены фрагмент чашы, на якой выяўлены герб князёў Аст- рожскіх (Яніцкая, 1977. С. 16, 23). Шмат квартаў і штофаў з пячаткамі і гер- бамі знойдзена ў Мінску (Собаль, Яніцкая, 1984а. С. 89, 90), Віцебску, пячаткі (мал. 242) ёсць і на вырабах з Заслаўя, Дуброўна, Мазыра. Шкляныя вырабы Мінска XIV—XVIII стст. у асноўным паўтараюць віды і формы аналагічных вырабаў з іншых аб’ектаў гэтага часу на тэрыторыі Бе- ларусі. Большасць посуду неарнаментаваная, штодзённая (шкляніцы, шклянкі). Некаторую частку вырабаў са шкла можна аднесці да мастацкай. Гэта сценкі келіхаў, плечукі бутляў і квартаў, распісаныя золатам і эмалямі, сценкі келіхаў, аздобленыя шырокай гранню, посуд з рыфлёным дэкорам, наляп- ныя стужкі і інш. (Собаль, Яніцкая, 1984а. С. 87). Даследаванне шкла XVI—XIX стст. з Мсціслава (Яніцкая, Сташкевіч, 1985. С. 83—93) паказала, што посуд выдзімаўся з бясколернага і каляровага шкла (празрыстага зялёнага, жоўтага, сіняга і нелразрыстага блакітнага). Варылася гэтае шкло па адной рэцэптуры. Непразрыстае блакітнае і бірузовае шкпо атрымлівалі пры сумесі букавага попелу з пяском, у якім бы- ла розная колькасць палявога шпату. Мсціслаўскае шкло вылучаецца раз- настайнасцю відаў і форм. Многія віды (міскі, звонападобныя кубкі, бутлі, кварты аптэчныя, чашы і інш.) зберагліся амаль цалкам. Аконнае шкло, выяўленае на шматлікіх помніках, мела прамавугольную або дыскападобную форму. У Магілёве сустрэта шкло ў выглядзе ромба ці шасцівугольніка (мал. 247). Край аконнага шкла мог быць патоўшчаны або крыху загнуты. Знойдзены фрагменты вітражоў з роспісам канца XVI ст. (Трусаў, Ляшкевіч, 1984а. С. 43). Разгледзеўшы асартымент шкляных вырабаў мясцовай вытворчасці, можна зрабіць вывад, што яны адпавядалі запатрабаванням шырокіх колаў насель- ніцтва, а таксама выкарыстоўваліся ў якасці тары для вадкасці ці для заха- вання аптэчных прэпаратаў і лекаў. Аконнае шкло шло на патрэбы домабу- даўніцтва. Храналагічна шкляныя вырабы мясцовай вытворчасці ўкладваюцца ў рамкі XVI—XVIII стст. Прычым да больш ранніх вырабаў магчыма аднесці аконнае шкло (з’яўляецца ў XVI ст.), а таксама шклянкі і шкляніцы. Чаркі, келіхі, біклагі пачынаюць сустракацца ў слаях не раней канца XVI — першай паловы XVII ст. Кварты і штофы адносяцца да XVII—XVIII стст., таксама як і кубкі (куфлі), збаны; бутэлькі — да XVIII—XIX стст., гэтым жа часам датуецца аптэчны посуд. Датыроўка шэрагу вырабаў са шкла, прапана- ваная М. М. Яніцкай, якая абапіралася на формаўтвараючы і мастацкі бок аналізу гэтых рэчаў, зыходзячы з часу распаўсюджвання падобных ім у За- ходняй Еўропе, не адпавядае рэчаіснасці. ? з *
Раздзел ГАРБАРСТВА I СКУРАНЫЯ ВЫРАБЫ 2.4.1. АПРАЦОЎКА СКУРЫ, ШАВЕЦКІ ІНСТРУМЕНТ, ТЭХНАЛОГІЯ ПАШЫВУАБУТКУ Апрацоўка скуры. Пачатковай сыравінай для пашыву абутку і іншых вы- рабаў з’яўлялася скура буйной рагатай жывёлы. Працэс яе вырабу і апра- цоўкі быў дастаткова працаёмкім. Ён патрабаваў вялікай колькасці вады, у тым ліку праточнай, раслінных матэрыялаў. Верагодна, гэта было прычынай таго, што дадзены працэс праходзіў у асноўным па-за межамі горада, на ра- цэ, ручаіне або на беразе возера. На гравюры старажытнага Гродна 1568 г. бачна (мал. 248), як тры майстры вымачваюць скуры і здымаюць з іх мездру на беразе Нёмана (Тіігпаа, 1983. Т. 24, № 36). Відаць, таму пры раскопках сярэдневяковых гарадоў даволі рэдкімі з’ўляюцца знаходкі рэшткаў гарбар- най вытворчасці: драўляныя скрыні для золкі скур, скураныя стругі і г. д. Аб самім працэсе вытворчасці мы можам меркаваць зыходзячы з пісьмо- вых і этнаграфічных дадзеных або праводзячы хімічны і фізічны аналіз гато- вых вырабаў і скураных абрэзкаў, у выніку якіх пацвярджаецца ўстойлівая тэхналагічная схема апрацоўкі: 1) вымачванне, ачыстка ад бруду; 2) зняцце рэшткаў мяса, ачыстка ад тлушчу, мездры, падскураной клятчаткі; 3) выда- ленне валасоў вапнай і залой (золка); 4) сашкрабанне валасоў; 5) прамыўка і квашэнне; 6) дубленне; 7) канчатковая апрацоўка. Найбольш адказнымі этапамі былі квашэнне і дубленне. Квашэнне нада- вала скуры мяккасць і гнуткасць. Пры квашэнні скур кісялямі атрымліваліся лепшыя гатункі. Дзякуючы дубленню скура набывала эластычнасць, моц, лепей захоўвалася. Дубленне праводзілі, выкарыстоўваючы дубовую ці вер- балозавую кару. У залежнасці ад таго, скура якой жывёлы выкарыстоўвалася і як апрацоў- валася, вырабляліся розныя гатункі скуры. У мове і пісьмовых крыніцах яны маюць назвы: юфць (юхта, юфта), усміе (усніе, усьма), чрэвіе (чэрэвіе), хьз, язьно, скура, кожа. Найбольш распаўсюджанай назвай была «юфць», якая ў цэлым вызначала скуру буйной рагатай жывёлы, і хьз — казліныя скуры. Чрэвіе — скура з ніжняй часткі чэрава жывёлы, верагодна, незалежна ад віду гэтай жывёлы. Не зусім зразумела пакуль розніца паміж усміем і скурай і што папярэднічала ператварэнню гэтых слоў у сінонімы. Для высвятлення ўзроўню тэхналагічнай апрацоўкі сярэдневяковых скур, якія выкарыстоўваліся для пашыву абутку, былі прааналізаваны фізіка-ме- ханічным і хімічным спосабамі фрагменты вырабаў з раскопак Віцебска 1976 г. (Ляўко, 1984а. С. 173—174). Падбіраліся пробы з розных тапаграфічных уча- сткаў скур. Як паказаў хімічны аналіз, для віцебскіх скур быў характэрны вы- сокі працэнт попелу, што ў тры-чатыры разы перавышае дапушчальны ў су- часнай вытворчасці. Гэты паказчык характэрны і для полацкіх скур больш ранняга часу (Штыхаў, 1961. С. 63—73). Нязначны працэнт вымываемых 356
агульных і арганічных рэчываў у комплексе з высокімі паказчыкамі скуранога рэчыва і дубільнікаў, якія не вымываюцца вадой, сведчыць аб добрых якас- цях віцебскай скуры XIV—XVIII стст. Завышаны каэфіцыент дублення (пры норме 35—45% для юхты) сведчыць аб высокім узроўні тэхналогіі вытвор- часці віцебскіх скур. Тыя ж пробы абутку з Віцебска аналізавалі фізіка- механічным спосабам. Вынікі выпрабаванняў паказалі, што найбольш высо- кае супраціўленне разрыву ў халявы бота XIV ст. і ў верха туфля XVII ст. Найбольшая трываласць верхняга слоя ў вырабаў XVI—XVII стст. Падаў- жэнне скур у момант разрыву (што характарызуе цягучасць скуры і яе тры- валасць) адпавядае сучасным нарматывам. Такім чынам, па важнейшых паказчыках — лік дублення, трываласць верхняга слоя, падаўжэнне пры разрыве — віцебскія сярэдневяковыя скуры адпавядаюць стандартам су- часнай высакаякаснай юхты. Пашыў скуранога абутку. Фрагменты апрацаванай скуры, асабліва абутку, належаць да найбольш масавых археалагічных знаходак. Але прылад пра- цы, якія цалкам упэўнена можна было б аднесці да шавецкага і гарбарскага рамёстваў, не так і многа. Часцей сустракаецца нож для раскрою скуры, за- круглены на канцы і прыладкаваны для рэзання скуры ад сябе, скоблі для зняцця валасоў і мездры, іглы, шыла, драўляныя калодкі, шпандыр. Аб апошнім хочацца сказаць асобна. «Шпандмрь — сапожный натяг, ре- мень кольцом, которым тачая прмдержнвают работу ступнёю к колену» (Даль, 1940. Т. 1—4. С. 1362). Справа ў тым, што на большасці абутковых калодак, якія былі знойдзены ў Віцебску, Полацку, Мінску, Брэсце і іншых беларускіх гарадах, няма слядоў забівання цвікоў ці іншага ўмацавання абутку або зарыхтоўкі. 3 гэтага вынікае, што драўляныя абутковыя калодкі або іх пераважная большасць былі патрэбны не для пашыву абутку, а толькі дзеля абабіўкі — надання формы ўжо пашытаму абутку. У XIV—XVII стст. абутак працягвалі шыць пры дапамозе шпандыра, і толькі потым яму нада- валі зададзеную форму па калодцы-калюзе. Гэта пацвярджаецца гравюрамі і малюнкамі XVII—XIX стст. (мал. 249). Падэшву з верхам майстар складваў разам, а потым, нацягваючы шпандыр ступнёй, плотна прыціскаў іх да кале- на. Шыццё магло ажыццяўляцца любымі відамі швоў: сандальным, вы- варатным, тачным або патайным. Адсюль, дарэчы, і пайшоў выраз «прышпан- дорыць», гэта значыць — што-небудзь добра прымацаваць. Такі спосаб быў зручным па дзвюх прычынах: па-першае, ён быў надзвычай гнуткім, г. зн. дазваляў у любы час паправіць размяшчэнне верха і ніза зарыхтоўкі і не патрабаваў спецыяльнага памяшкання; па-другое, гэта было надзейнае ма- цаванне, сілу якога рэгуляваў сам майстра. Пры працы са шпандырам у майстра былі вольнымі рукі, адпаведна і высокая вытворчасць. Мастацка- выяўленчыя матэрыялы сведчаць аб існаванні двух спосабаў шыцця абутку: са шпандырам і без яго. Відавочна, што першы быў значна зручней другога, пакольку пры шыцці без шпандыра майстра быў вымушаны трымаць зарых- тоўку ў руках, паклаўшы яе на калені, або заціскаць паміж каленяў. Магчыма, што апошні спосаб з’яўляецца найболыш старажытным. Ідэнтыфікацыя шпандыра пад час археалагічных доследаў бывае даволі складанай, паколькі ён практычна нічым не адрозніваецца ад звычайнай папругі, рэшткаў конскай вупражы, часам адыходаў вытворчасці. Драўляныя калодкі былі простымі і састаўнымі, г. зн. цэльнымі і са зменным верхам (І/Ізюмова, 1959. С. 198—199). Калі простыя былі для распраўлення і абабіўкі абутку, то састаўныя маглі прымяняцца для пашыву. Мяркуючы па ма- 357
люнку, які прыводзіць С. Ізюмава ў артыкуле, прысвечаным наўгародскаму ша- вецтву, састаўная калодка была зроблена дпя пашыву абутку з абцасам і дату- ецца X—XV стст. (верагодна, дакладней яе будзе датаваць XIV—XV стст., калі, на думку аўтара, у Ноўгарадзе з’яўляецца абцас). Да XIV ст. адносяць даслед- чыкі з'яўленне абцасаў у Пскове (Оятева, 1962. Вып. 4. С. 87). Такім чынам за- цяжная калодка можа адносіцца і да XIV ст., у той час, як А. Аяцева адносіць за- цяжную аперацыю да часоў не раней XVI ст. (Оятева, 1962. С. 81). Нам здаецца справядлівай выснова А. Аяцевай з тым удакладненнем, што з’яўленне абцаса як канструктыўнай дэталі абутку, верагодна, можна аднесці да XIV ст. Так, яго з’яўленне датуецца, напрыклад, у Віцебску (Лев- ко, 1984. С. 100), на гэтай даце настойвае этнограф Л. -Малчанава (Молча- нова, 1981. С. 107). Аднак з’яўленне масавага абутку на абцасах бяспрэчна адносіцца да другой паловы XVI—XVIII ст. У гэты ж час абцас з’яўляецца і ў Заходняй Еўропе. Відаць, што ў дадзеным выпадку мы маем пытанне не столькі храналагічнае, колькі тэрміналагічнае. Абцас, як любая з’ява ў матэрыяльнай культуры, меў першапачатковы штуршок і эвалюцыю. Прычына яго ўзнікнення — імкненне захаваць як мага да- лей самую нетрывалую частку абутку — пятку. Дзеля гэтага ад суцэльнага ўмацавання падэшвы дадатковымі кавалкамі скуры паступова перайшлі да ўмацавання частковага. Пад пятку пачалі падкладваць дадатковыя пласціны, бяросту і г. д. (мал. 251). Натуральна, што з мэтай умацавання абутку ўсё гэта прышывалася. Магчыма, што адтуліны ад такой прашыўкі і былі знойдзены на падэшвах з Віцебска ў слаях XIV ст. (Левко,1984. С. 100). Матэрыялы раскопак у Мінску 1984—1986 гг. паказваюць, што таўшчыня такіх падкладак пад пятку ча- сам дасягала 1 см. Але яны мацаваліся да ўнутранага боку падвоенай падэшвы, што не дазваляе іх вызначыць як абцас — самастойную дэталь. Ролю абцасаў пачаткова выконвалі трохшыпныя металічныя падкоўкі. Яны прыбіваліся знізу падэшвы, прабівалі шыпамі скураныя дадатковыя падпяткавыя пракладкі і загіналіся шыпамі з вонкавага боку паўсцелькі. Трохшыпныя металічныя падкоўкі ў адпаведнасці з таўшчынёй падзя- ляюцца на тры тыпы: пляскатыя (вышыня ў сярэднім да 0,5 см), патоў- шчаныя (да 1 см) і высокія (больш 1,0 см). Адрозніваюцца яны і па ахопу пяткі: 1/3, 1/2 пяткі і цэлая пятка (Левко,1984. С. 48). Спробы вызначыць хра- налагічныя межы бытавання розных тыпаў трохшыпных падковак пакуль што падаюцца не вельмі пераканаўчымі, паколькі ўсе тры тыпы ўжываюцца практычна адначасова ад XVI да XVIII ст. Верагодна, выкарыстанне шаўцом той ці іншай падкоўкі болей залежала ад тыпу самога абутку, яго памераў і, нарэшце, ад палавой прыналежнасці будучага гаспадара. Іншая справа — пляскатыя падкоўкі з адтулінамі пад цвікі. Яны з’яў- ляюцца ў XVII ст. і выконваюць функцыю ўмацавання наборнага скуранога абцаса (у дадзеным выпадку абцас — самастойная, асобная дэталь, якая мацуецца з дапамогай цвікоў і набіраецца на драўляныя шпенькі). Пляска- тыя падкоўкі замяняюць паступова шматлікія цвікі, з шырокімі шляпкамі, якія прабівалі наскрозь наборны абцас і мацавалі яго да падэшвы (мал. 255). Але найбольш распаўсюджанымі пляскатыя падкоўкі былі ў відах абутку з драўляным абцасам (пераважна жаночым). У сваім пачатковым выглядзе, амаль без змен, яны дайшлі да нашых часоў. З’яўленне абцаса — толькі адна канструктыўная дэталь, якая сведчыць аб ускладненні тэхналагічных прыёмаў шавецтва, выкліканым з'яўленнем новага — цвёрдага тыпу абутку. Цвёрды абутак, які з'явіўся ў XV—XVI стст., 358
патрабаваў вынайсці прынцыпова новыя прыёмы шыцця. У гэтым абутку ў першую чаргу вырашалася пытанне ізносаўстойлівасці і даўгавечнасці пры выкарыстанні практычна аднолькавай сыравіны. Галоўным клопатам шаўцоў была праблема надзейнасці падэшвы, бо менавіта падэшвы рваліся і зношваліся ў першую чаргу. Напачатку мэта да- сягалася шляхам простага павелічэння таўшчыні падэшвы і зшывання дзвюх, трох і болей нарыхтовак адначасова. Але падобная моцнасць падэшвы зусім не гарантавала трываласць астатніх дэталяў абутку, якія з нагоды сваёй мяккасці, зараз ужо на цвёрдым падэшвенным каркасе, рваліся значна хут- чэй. Акрамя таго, цвёрдая пляскатая падэшва не магла прымаць форму ступні — нязручнасць, якая сказвалася на хуткай стамляемасці нагі. Такім чынам, умацаванне падэшвы патрабавала ўскладнення усёй кан- струкцыі і выкарыстанне такой прынцыпова новай дэталі, як абцас. Да вышэй- сказанага дададзім, што ў суседняй Польшчы абутак з абцасам з’яўляецца толькі ў XVI ст. (Тіігпаіі, 1983. С. 95—96) і што металічная трохшыпная пад- коўка не абавязкова з’яўляецца сведчаннем выкарыстання скуранога абцаса ці патоўшчанага падпятка. Пад час раскопак у Мінску 1984 г. у адным з вы- падкаў падкоўка мацавалася да наска падэшвы. Абутак з цвёрдай падэшвай, абцасам, цвёрдым заднікам было немагчы- ма шыць «вываратнай» тэхналогіяй X—XIII стст. Рамеснікам давялося шу- каць новыя шляхі ў першую чаргу для сшывання верху з падэшвай. Такім адзіным і найбольш рацыянальным спосабам з’явіўся так называемы «сан- дальны» (знешні) шоў, які захаваўся ў вытворчасці абутку да нашых дзён. Гэты шоў просты і надзейны, але мае адзін недахоп: ніты ўступаюць ў не- пасрэднае датыканне да зямлі. Сярэдневяковыя рамеснікі вырашалі гэтую праблему проста і арыгінальна двума спосабамі. Першы заключаўся ў тым, што на падэшве, таўшчыня якой ўжо не залежала ад канструкцыі, паколькі выкарыстоўваўся абцас, па ўсяму перыметры шва рабіўся надрэз. Пад час прышывання верху абутку па падэшвы ніты заходзілі ў разрэз і хаваліся ў тоўшчы скуры. Другім спосабам было захаванне нітаў шляхам набівання па ўсёй падэшве маленькіх цвічкоў з шырокімі шляпкамі (мал. 255:5,7). Другім, не менш важным за абцас вынаходніцтвам быў цвёрды заднік, які стаў самастойнай дэталлю, што забяспечвала не толькі трываласць канст- рукцыі, але і мацаванне абцаса. З’яўляюцца заднікі розных тыпаў: шмат- слойныя скураныя з бяроставымі пракпадкамі, цэльныя і састаўныя. Шмат- слойнай становіцца і пярэдняя частка абутку (мал. 251). Нарэшце, галоўным тэхналагічным вынаходніцтвам, дзякуючы якому стаў магчымым пашыў цвёрдага абутку, з’яўляецца зацягвальная аперацыя. Яе сутнасць у тым, што абутак шыўся адразу і набываў патрэбную форму на зацягвальнай драўлянай калодцы. Гэтыя калодкі можна адрозніць ад пра- вільных калодак толькі па наяўнасці адтулін ад прыбівання цвікоў. У больш познія часы калодкі пачынаюць мяняць сваю форму ў разліку на шыццё абутку з абцасам. Гэтае вынаходніцтва сярэдневяковых рамеснікаў, як і іншыя, толькі якасна змяняючыся, захавалася да нашага часу. З’явілася за- цягвальная аперацыя не раней XVI ст. 2.4.2. АБУТАК I ІНШЫЯ ВЫРАБЫ Тыпы абутку. Па тыпах сярэдневяковы абутак падзяляецца на поршні, чаравікі і боты. Лапці таксама былі ва ўжытку, але толькі на вёсцы. Шматга- 359
довыя раскопкі беларускіх гарадоў дазваляюць абсалютна ўпэўнена сцвяр- джаць, што гараджане лапцей не насілі, карыстаючыся выключна скураным абуткам. Поршні падзяляюцца на простыя (выразаныя з аднаго прамавугольнага кавалка скуры), разныя (мелі глыбокія ажурныя выразы ў насавой частцы) і састаўныя (зробленыя з некалькіх, як правіла двух, кавалкаў скуры). У цэлым яны не характэрны для гарадоў XIV—XVIII стст., але асобныя знаходкі суст- ракаюцца ў напластаваннях XIV ст. (Левко, 1984. С. 49; Лысенко, 1989. С. 113). Найбольш распаўсюджаным абуткам былі чаравікі. Але яны падзяляюц- ца як мінімум на тры тыпы: чаравікі мяккія складанага крою, з высокімі бор- цікамі-клюшавамі на завязках, якія закрывалі шчыкалатку нагі (мал. 253:7); чаравікі з нізкімі бартамі, мяккія на завязках або засцёжках, пакідаючы ўсю шчыкалатку адкрытай; чаравікі цвёрдага крою з абцасамі (мал. 254). Першыя ў рускай мове вядомы як «башмакн» з арнаментам і без — найбольш ха- рактэрны абутак X—XIII стст. Апошні — з XVI ст. да сёння. У сучаснай археалагічнай літаратуры беларускім чаравікам XIII—XIV стст. маюцца шматлікія аналогіі ў Рызе (Бебре, 1983. С. 128—131), Вільне (Навнцкас, 1964. С. 189—191), Варшаве (ЕЬегІе, 1984. № 2. Р. 202—204). Гэта дазваляе зрабіць выснову, што дадзены тып абутку з’явіўся ў выніку культурна-эканамічнага ўплыву. У Прыбалтыцы падобныя чаравікі ўжываліся ў XIII—XIV стст., у Польшчы вядомы ўжо ў X—XIII стст. У Мінску найстара- жытны чаравік быў знойдзены ў напластаваннях XIII ст. (Тарасов, 1989. С. 174). Па матэрыялах Віцебска гэты від абутку вядомы з XV ст. (Ляўко, 1984. С. 52. Рнс. 32) або з XVII ст. (Бубенько, 1993. С. 129). Падобныя чаравікі мелі два варыянты крою з прышыўной падэшвай: у састаўным складаным варыянце мог прышывацца язычок або перад наска, але не абавязкова. Весь верх цалкам мог складацца з асобных кавалкаў скуры, як гэта сустракаецца ў чаравіках з Варшавы ці Рыгі. Гэтыя чаравікі мацаваліся з дапамогай раменьчыкаў, якія прапускаліся праз спецыяльна зробленыя адтуліны, або завязак, або раменьчыка і спражкі на пад’ёме нагі. Знаходкі мяккіх чаравікаў XIII—XIV стст. не шматлікія. Па крою і форме яны паўтаралі чаравікі з высокімі борцікамі больш ранняга перыяду. I ў той час, як апошнія пачалі выходзіць з ужытку, мяккія чаравікі з нізкімі борцікамі выконвалі функцыю абутку пераходнага тыпу. У такім выглядзе яны не маглі існаваць доўга, улічваючы ўдасканаленне тэхналагічных аперацый і вына- ходніцтваў у шыцці. Адрозненне чаравікаў складанага крою перш за ўсё ў тым, што яны шыліся з 4—5 і болей дэталяў (мал. 253). У іх з’яўляецца цвёрдая сцелька, шматслойная падэшва, а ў далейшым — абцас. Гэтыя чаравікі былі з на- ступных элементаў: насок (галоўка), берцы (беркавыя часткі, звычайна па дзве для кожнага чаравіка), заднік і падэшва. Часам берцы зшываліся ззаду, утвараючы заднік. У такім выпадку са- стаўных частак было меней. Праўда, сустракаліся і такія чаравікі XV—XVI стст., верх якіх быў цэльнакроеным (мал. 251, 254). У XV—XVIII стст. развіццё чаравікаў ідзе па шляху павялічэння дэталяў, такіх, як сцелька, прасцелька, дадатковая паўсцелька, шматслойнасць па- дэшвы, што было выклікана з’яўленнем абцаса і падковак. У сваёй боль- шасці чаравікі мацаваліся на назе пры дапамозе завязак, якія ў сваю чаргу мацаваліся да берцаў і прапускаліся праз адтуліны ў галоўцы чаравіка. 360
Чаравікі гэтага перыяду ў сваёй большасці не маюць ніякіх арнаментаў. Вельмі мала вырабаў са слядамі адціснутага арнаменту ў выглядзе паўкру- гоў ці хвалістай лініі (Мінск) або дзірачак, размешчаных радамі (Віцебск), ве- рагодна пад вышыўку. Адсутнасць упрыгожанняў на большасці чаравікаў XIV—XVIII стст. дазваляе зрабіць выснову, што арнаментацыя як складаны прыём амаль знікае з абутку. Верагодна, гэта было выклікана тым, што пра- дукцыя шавецкай вытворчасці павінна была задаволіць узрастаючы попыт на рынку. Гэта ўдавалася рамеснікам не за кошт пагаршэння якасці, але коштам вырабу менш упрыгожанага абутку. Сярод чаравікаў часта сустракаюцца такія, што маюць у галоўках высту- паючыя язычкі. Іх лёгка можна зблытаць з галоўкамі ботаў, паколькі па фор- ме яны абсалютна ідэнтычны. Аднак адрозненне маецца, і яно бачна па наяўнасці патайнога шва на язычку. Калі маецца падобны шоў — гэта перад бота, да якога прышывалася халява. Калі шва няма або ён абмётачны (праз край) — гэта галоўка чаравіка (мал. 251, 252). Скпаданасць вызначэння тлу- мачыцца яшчэ і тым, што чаравікі складанага крою насілі як жанчыны, так і мужчыны. Гэта лёгка прасочваецца па памерах знойдзеных пад час раско- пак чаравікаў. Класіфікацыя чаравікаў XIV—XVIII стст. па беларускіх матэрыялах рас- працавана В. М. Ляўко і Т. С. Бубенькай. У аснову вызначэння розных тыпаў пакпадзена тэхніка крою з улікам прыналежнасці гэтага абутку жанчынам, мужчынам ці дзецям. Увогуле, перыяд XIV—XVIII стст. вылучаецца значнымі пераменамі ў гар- барным і шавецкім рамёствах. Назіраецца працэс спецыялізацыі рамеснікаў. У Віцебску пісьмовыя крыніцы фіксуюць наяўнасць асобнай слабады з царквой, якую называюць «кожемятской», у пачатку XVII ст. на тэрыторыі Заручаў’я. Як адзначае В. М. Ляўко, традыцыі гарбарства там былі настолькі моцныя, што на- ват у сярэдзіне XIX ст. на гэтай тэрыторыі знаходзілася 12 скураапрацоўчых прадпрыемстваў і вуліца называлася «Кожевенной набережной» (Левко, 1984. С. 101). У 1609 г. у Мінску ўзнік цэх шаўцоў, які аб’ядноўваў рамеснікаў 4 спецы- яльнасцей: майстроў чорнага абутку, гусарскага, влоскага (італьянскага) і спецы- ялістаў па саф’яну (Беларускі архіў. Т. 3. 1930. С. 94—95). Саф’янавы абутак шыўся ў асноўным у разліку на шляхту і заможных гараджан, гусарскі — дпя вой- ска, «чорны абутак» — для шырокіх слаёў насельніцтва. 3 Кнігі спраў мінскага цэха шаўцоў відаць, што былі майстры «работы простай», спецыялісты «черевнков простых», а былі і рамеснікі, якія шылі «коркавыя» чаравікі. Коркі, як тлумачыць I. Насовіч, — падборы ў ботаў, асаб- ліва ў чаравікаў: «коркі высокія, чаравікі з коркамі» (Насовіч, 1983. С. 246). Па выгляду яны нагадваюць сучасныя чаравікі на платформе, дзе ролю платформы адыгрывае абцягнутая скурай драўляная калодка таўшчынёй 1—2 см. Знізу падобныя чаравікі падбіваліся па перыметры двума радамі цвікоў з шырокімі шляпкамі, што надавала ім трываласць. Падобныя чаравікі былі знойдзены таксама ў Мінску, Віцебску. Больш універсальныя рамеснікі былі «работы простай» або «чорнай». На жаль, пад час раскопак іх прадукцыя пераважае сярод знаходак, што аб- мяжоўвае доследы іншых відаў. Цвёрды тып чаравікаў замацоўваецца толькі ў XVI—XVII стст. Менавіта ў гэты перыяд старадаўняя назва «башмак» змяняецца на «чаравік» і «чара- вічкі» ў адносінах да жаночага абутку. Апошняе болей за ўсё адносілася да жаночага абутку на высокіх абцасах. 361
Не менш распаўсюджаным відам абутку былі боты (мал. 252). Трады- цыйна ў навуковай літаратуры яны падзяляліся на боты і паўботы, залежна ад вышыні халявы (20—30 см і 14—16 см) (Шут, 1956. С. 79). Аднак гэта ўносіць пэўную блытаніну, калі боты з аднолькавымі халявамі розныя да- следчыкі адносяць да розныхтыпаў (Оятева, 1962. С. 85. Рнс. 5—4, 5, 8. С. 86. Рнс. 6—11; Нзюмова, 1959. С. 205—206). Крыху высвятляюць гэтае пытанне сучасныя абутковыя тэхналогіі, якія прапануюць класіфіцыраваць старажыт- ныя боты па сучасным стандартам. Так, паўботамі ў сучаснай вытворчасці называюць асобай канструкцыі чаравікі, у той час, як старажытныя паўбоцікі можна аднесці да разраду ботаў са скарочанымі халявамі (Зыбнн, 1956. С. 284—286). Т. С. Бубенька падзяляе боты на дзве вялікія групы: вастраносыя і тупа- носыя, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на некалькі тыпаў у залежнасці ад крою перада (Бубенько, 1993. С. 132—134). Параўноўваючы дадзеныя пісьмовых і археалагічных крыніц, можна зра- біць выснову, што развіццё ботаў ішло не толькі па шляху ўскладнення па- шыву, умацавання цвёрдасці і трываласці, але і па шляху павелічэння вы- шыні халяў. Але прынцыповых адрозненняў паміж ботамі і паўботамі няма. Гэтаксама магчыма вызначыць паміж вядомых нам знаходак ботаў падтыпы па форме галоўкі або наска (Левко, 1984. С. 49—50), але і яны не будуць прынцыповымі, паколькі адлюстроўваюць у першую чаргу прыналежнасць гэтых ботаў мужчынам, жанчынам або дзецям ці ўплывы розных хваляў мо- ды. Таму прасцей і надзейней падзяліць боты, як і іншы абутак, на два тыпы: мяккія і цвёрдыя. Першыя падзяляюцца, як і чаравікі, на цэльнакроеныя і састаўныя. Най- больш распаўсюджанымі яны былі да XIV ст. Але існавалі яшчэ і ў XV ст. (Левко, 1984. С. 50. Мал. 30—13) і нават у XVII ст. на сумежных тэрыторыях (Рабнновнч, 1964. С. 288). Але, са з’яўленнем цвёрдых форм і абцаса мяккія боты, як і іншыя віды абутку, адыйшлі на другі план, а потым і зусім зніклі з паўсядзённага ўжытку. Боты цвёрдага тыпу канчаткова замацаваліся ў вытворчасці ў канцы XVI — пачатку XVII ст. адначасова з абцасамі і цвёрдай падэшвай. Іх халявы ма- юць вышыню ад 20 да 30 см у месцы сярэдняга шва. Пераважаюць халявы двухшоўныя, але сустракаюцца і аднашоўныя. Апошнія часам вылучаюцца і значнай вышынёй — болей 30 см. Цікавыя знаходкі халяў з выціснутымі арнаментамі. Сярод мінскіх знахо- дак адна такая халява мела ўзор у выглядзе перакрыжаваных падвоеных палос, якія ў арнаменце ўтваралі ромбы. Падобны арнамент рабіўся з дапа- могай тоўстых нітаў, якія накладаліся па мокрай скуры і пасля дадаткова ап- рацоўваліся па вонкавай паверхні. Другі арнамент на халяве быў у выглядзе шматлікіх таблетак з партрэтнымі выявамі людзей. Без сумнення, гэтыя бо- ты належалі да «гусарскай работы». Знаходкі халяў не шматлікія. Тлумачыць гэта можна тым, што скура каш- тавала не танна, і такія вялікія яе фрагменты, як халявы, пасля таго як рва- лася ніжняя частка бота, выкарыстоўвалі яшчэ раз на поршні, чаравікі, за- платы і г. д. Найбольш часта сустракаемым пад час раскопак фрагментам бота з’яў- ляецца яго галоўка (перад). Большасць з іх мае плаўна закругленую насавую частку і язычок або мысік на ўнутраным контуры. Усе яны вырабляліся з тоўстай грубай скуры, часам таўшчынёй да 4 мм. Гэта, бадай што, адзіны від 362
абутку, які ў XV—XVIII стст. часта ўпрыгожваецца вышыўкай. Яна хоць і до- сыць прымітыўная, але яе больш, чым на чаравіках. Узоры ўжываліся час- цей за ўсё ў выглядзе простых ці здвоеных ліній і былі геаметрычнымі. Рэшткаў іншага ўпрыгожання беларускага бота XIV—XVIII стст., акрамя роз- нага выгляду ціснення, няма. У некаторых выпадках боты маюць паднарад або сляды яго прышыван- ня. Паднарад (з тонкай скуры або тканіны) прышываўся адначасова з пера- дам да халявы і падэшвы, г. зн. у агульны шоў. Але часам мацаваўся і да- даткова швом з унутранай паверхні перада ад пад’ёма нагі да наска праз таўшчыню скуры перада. Звонку такі шоў не быў бачны. Як адзначаюць дас- ледчыкі, паднарад з’явіўся ў абутку ў XIV—XVI стст. (Зыбнн, 1958. № 4. С. 41). Заднікі ботаў цвёрдага тыпу, як правіла, мелі трапецыяпадобную форму. У XV—XVI стст. яны ўмацоўваліся бяростай, якая ўстаўлялася ў свое- асаблівую скураную «кішэню». Некалькі падобных заднікаў былі знойдзены пад час раскопак у Мінску ў 1986—1987 гг. (мал. 251). Тэхналогія пашыву верха бота, задніка і падэшвы ў XIV—XVIII стст. не адрознівалася ад чаравіка таго ж часу. Калі таўшчыня скуры дазваляла, то верх прышываўся вываратным швом, а заднік — вонкавым сандальным. Калі таўшчыня скуры перада складала 4 см і болей, ён таксама прышываўся сан- дальным швом. У ботах цвёрдага тыпу з’яўляецца наборны абцас, які мацаваўся пры да- памозе цвікоў, драўляных штыркоў або металічных падковак. Драўляныя штыркі амаль абавязкова прысутнічаюць у наборным абцасе бота, у той час, як спосаб мацавання падкоўкамі або цвікамі мог вар’іравацца. Разглядаючы абутак, асобна некалькі слоў трэба сказаць пра падэшвы (мал. 256), паколькі сустрэтыя без фрагментаў верха яны практычна не пад- лягаюць класіфікацыі. Як у мяккіх, так і ў цвёрдых відах абутку яны з адноль- кавым поспехам маглі належаць і чаравікам і ботам. Назіранні дазваляюць вызначыць толькі тое, што падэшвы з тонкай скуры (1—2 мм) ужываліся ў асноўным да XIII ст., а з тоўстай (2,5—4 мм) — у XIV—XVIII стст. (Зыбнн, 1958. С. 41). Па памерах, карыстаючыся сучаснай класіфікацыяй, яны пад- зяляюцца на дзіцячыя і падлеткавыя (памер 10—37), жаночыя (памер 34— 42) і мужчынскія (памер 38—47) (Зыбнн, 1966. С. 33). У напластаваннях XIII—XIV стст. падэшвам з падоўжанай пяткавай част- кай прыходзяць на змену і доўга знаходзяцца ва ўжытку падэшвы з закруг- ленай насавой і пяткавай часткамі. Галёнкавая частка ў падобных падэшваў адсутнічае. Падэшва плаўна звужаецца ад наска да пяты. Падэшвы XV—XVIII стст. вызначаюцца вялікай колькасцю і шматлікасцю форм. Для кроя характэрна паступовае павелічэнне выемак у галенастопе, больш яўнай становіцца розніца ў кроі на правую і левую нагу. Дзіцячыя па- дэшвы адрозніваюцца акрамя маленькіх памераў слаба выяўленай галёнач- най часткай або поўнай яе адсутнасцю. Характэрнай асаблівасцю падэшваў, што належылі ботам з завостранымі насамі, з’яўляецца наяўнасць завостранага прамога ці прыўзнятага верха наска. У залежнасці ад формы перада вылучаюцца слабапрафіліраваныя ў галё- начнай частцы і фігурныя падэшвы — звужаныя ў галенастопе. У залежнасці ад формы і памераў абцаса падэшва магла мець круглую, прамавугольную ці грушападобную форму (Бубенько, 1993. С. 134—135). Дзіцячы абутак быў, як правіла, без абцасаў або на вельмі нязнач- ным абцасіку. Апошні мог уяўляць сабой толькі некалькі скураных 363
пласцінак пад пяткавую частку абутку, якія зшываліся паміж сабой. Ча- сам гэтыя пласцінкі дадаткова мацаваліся драўлянымі штыркамі, як і да- рослыя, або падкоўкай. Важна адзначыць, што ў апошнім выпадку ў дзіцячым абутку, як і ў дарослым, падэшва ішла з вонкавага боку абцаса. На некаторых экземплярах захаваліся цвёрдыя скураныя пракладкі ў на- савой частцы абутку. У цэлым трэба адзначыць, што дзіцячы абутак у асноўных рысах паў- тараў абутак дарослага насельніцтва, толькі вырабляўся ён з больш тонкіх і мяккіх сартоў скуры, часам нават не разлічаных на сутыкненне з зямлёй. Іншыя вырабы са скуры. Аднак вырабы са скуры не абмяжоўваліся толькі абуткам. Са скуры шылі похвы (ножны), футарала, рукавіцы, кашалькі, паясы і г. д. Похвы (ножны) па форме падзяляюцца на два асноўныя тыпы: кліна- падобныя з уступам у месцы пашырэння і простыя, роўныя, якія звужаюцца да нізу (мал. 257). Першыя могуць быць састаўнымі, апошнія, як правіла, цэльнакроеныя. Яны розняцца па памерах, у залежнасці ад памераў ляза. Састаўныя ножны рабіліся ў асноўным для вялікіх нажоў тыпу кінжалаў. Адзін такі экземпляр з мінскай калекцыі мае даўжыню 21,5 см і складаўся з трох частак. Цікавы спосаб зшывання трох асобных частак у нахлёст, калі ніжняя накладалася на верхнюю. Такі способ мацавання гарантаваў, што нож пры ўкладанні не будзе чапляцца за швы і парушаць іх, тым больш, што сам шоў праходзіў не па краю, якім адзін фрагмент накладаўся на другі, а быў адзіным з верху да нізу. Нарыхтоўка, якая накладалася, моцна зацягва- лася і зашывалася некалькімі сцяжкамі збоку, чаго было дастаткова для яе мацавання. У верхняй частцы дзвюх верхніх нарыхтовак, у тым месцы, дзе яны ўходзяць адна пад другую, захавалася па аднаму раду прадольных пра- рэзаў. Гэтыя адтуліны ідуць перпендыкулярна лініі бакавога шва і маюць след некалі працягнутага раменьчыка або вяроўкі. Якую функцыянальную нагрузку яны неслі, сказаць цяжка, паколькі ў зшытым выглядзе былі не бач- ны. Магчыма, ножны былі выраблены са скуры другаснага выкарыстання. Большасць ножнаў (розных памераў) мелі ад 3 да 7 адтулін і размяшчаліся на папрузе ўздоўж. Пры такім мацаванні яны не правісалі, што было най- больш зручна для невялікіх нажоў. Але гэта было магчымым толькі для нож- наў з выступам у верхняй частцы. Да другога тыпу адносяцца клінападобныя прамыя ножны, плаўна зву- жаныя да нізу. Яны больш традыцыйны ў XIV—XVIII стст. і паўтараюць нож- ны папярэдняга перыяду. Усе яны шыліся з аднаго кавалка скуры, зшываліся пасярэдзіне тачным або вываратным швом. Умоўна гэты тып ножнаў можна падзяліць на доўгія і кароткія. Апошнія, як правіла, рабіліся груба з тоўстай скуры, няроўным швом і не мелі знешніх упрыгожанняў, доўгія — больш аку- ратна і часам нават з цісненнем. Падобнымі на ножны былі футарала, якія рабіліся ў асноўным з тонкай, якаснай скуры. Яны таксама мелі шоў з боку або па сярэдзіне. Часам насок (вастрыё) зашываўся вываратным, а ўсё астатняе — тачным швом. Упрыго- жанні на футаралах, як правіла, адсутнічаюць. Даўжыня вагаецца ў межах 11—14 см, футаралы выкарыстоўваліся для захоўвання іголак, шылаў і іншых дробных інструментаў і вырабаў. Зімовыя скураныя рукавіцы заўсёды падобныя незалежна ад месца зна- ходкі. Яны зшываліся з двух кавалкаў скуры вываратным швом, мелі адзін асобны палец (мал. 258:1—3). 364
Кашалькі мелі самыя розныя формы: ад прамавугольных да авальных і трохвугольных з адтулінамі пад зацяжны раменьчык або больш складаных форм з крышкай і засцёжкай (мал. 250; 258:4—6, 8—9). Паясы вырабляліся са скуры добрай якасці. Маглі быць арнаментаваны цісненнем (мал. 258:11,14). Яны таксама ўпрыгожваліся рознымі накладкамі, спражкамі. Але часцей сустракаюцца паясы без арнаменту і іншых упрыго- жанняў. Яны складаюцца з дзвюх палос скуры, прашытай па верхняму і ніж- няму краю. Могуць мець працягнуты тонкі скураны шнурок або скураныя петлі. Такім чынам у скураной вытворчасці XIV—XVIII стст. адбыліся істотныя змены, звязаныя ў першую чаргу з ускладненнем працэсу шыцця абутку. Абутак стаў больш трывалым, змяніў знешні выгляд, меў менш упрыгожан- няў і больш задавальняў патрэбам тагачаснага рынку. Кардынальным было вынаходніцтва абцаса, што ўмацоўвала трываласць абутку і падаўжала тэр- мін яго карыстання. Следам за абцасам і адначасова з ім з’явіліся такія на- вацыі, як абутковыя падкоўкі, абутковыя цвікі, цвёрды заднік. З’яўленне роз- ных тыпаў абутку прывяло да падзялення рамяства не толькі на гарбарства і шавецтва, але і падзел шавецтва па розных накірунках на цэхі. Цэхавая ар- ганізацыя ў гарбарна-шавецкім рамястве была адной з састаўных частак агульнай сацыяльнай арганізацыі тагачаснага грамадства.
Раздзел ДРЭВА. КОСЦЬ. КАМЕНЬ 2.5.1. ДРАЎЛЯНЫЯ ВЫРАБЫ Сярэднявечча — гэта свет дрэва. Большасць прадметаў, што змяшча- ліся наўкола сярэдневяковага чалавека, была выраблена з дрэва: жытлы і гаспадарчыя пабудовы, вулічныя маставыя, транспартныя сродкі, прылады працы і іх дэталі, рэчы хатняга ўжытку. Разнастайныя знаходкі з дрэва выяў- лены ў гарадах, культурны слой якіх добра захоўвае арганіку: Брэсце, Ві- цебску, Гродне, Мінску, Полацку і інш. Частка гэтых вырабаў паходзіць з на- пластаванняў XIV—XVII стст. Тэхналогія апрацоўкі дрэва. Яе можна разглядаць у двух аспектах: па- першае, гэта цяслярская справа, па-другое, сталярная, бандарная і прамы- словая. Першая мае дачыненне да домабудаўніцтва і разглядаецца падра- бязна ў адпаведным раздзеле. У сталярнай, такарнай і бандарнай справе майстры-дрэваапрацоўшчыкі выкарыстоўвалі розную тэхніку: пілаванне, разьбу, дзёўбанне, выточванне на такарным станку і інш. Асобныя рэчы, напрыклад лыжкі, карцы, налівачы, талеркі, чашы, маюць дэкор у выглядзе разьбы: рэльеф, арнамент або афар- боўку жоўтага ці зялёнага колераў. Сыравінай з’яўлялася драўніна мясцовых парод: сасна, елка, дуб, бяро- за, ліпа, асіна і інш. Гэта ўстаноўлена візуальна і з дапамогай мікраскапічнага аналізу. Большасць драўляных прадметаў: простыя прылады працы і побы- тавыя рэчы (лапаты, даўбёжкі, пранікі, лыжкі, карцы, налівачы, бандарны по- суд, сані, вазы, лодкі і інш.) вырабляліся непасрэдна ў кожнай гаспадарцы і былі разлічаны, у першую чаргу, на задавальненне штодзённых гаспадарчых патрэб. Сведкай дрэваапрацоўкі ў гарадах Беларусі канца XIII—XVII ст. з’яў- ляюцца не толькі самі вырабы з дрэва, але і дрэваапрацоўчы інструмента- рый: свердзёлкі, сталярныя нажы і сякеры. Прылады працы, вырабленыя з дрэва, прадстаўлены сельскагаспадар- чым інструментарыем, прамысловым і універсальнага прызначэння. Да ліку апошняга можна аднесці лапаты, даўбёжкі, пранікі, валькі, кліны. У слоі канца XIII — пачатку XIV ст. на Верхнім замку Віцебска і на Ста- рым замку Гродна сустрэты земляройныя лапаты-рыдлёўкі, вырабленыя з дуба. Яны мелі лопасць чатырохвугольнай формы памерамі 15x23 см і адно плячо для ўпору ног. На ніх не было слядоў мацавання металічных аковак, але рыдлёўкі такога кшталту маглі паспяхова выкарыстоўвацца на мяккіх гародных глебах і без іх (Колчнн, 1968. С. 17; Штыхов, 1975. С. 89; Лысенко, 1985. С. 343). Гэта пацвярдзілі і этнаграфічныя назіранні (Помнікі этнаграфіі, 1981. С. 41). 366
У пабудове XVI ст. на тэрыторыі Узгор’я (Віцебск) знойдзена рыдлёўка з жалезнай накладкай на паверхню лопасці. Прызначэнне такой рыдлёўкі не высветлена (мал. 262). Даўбёжкі выкарыстоўваліся ў цяслярскай справе, ужываліся ганчарамі для разбіўкі камоў гліны і г. д. 3 іх дапамогай нават глушылі рыбу на тонкім восеньскім лёдзе. Даўбёжкі вырабляліся з дуба. Рабочая частка іх была даўжынёй 30—40 см і таўшчынёй 8—15 см. Сустракаюцца і даўбёжкі мен- шых памераў, у якіх рабочая частка мела даўжыню каля 20 см і таўшчыню каля 10 см. Ручка ў даўбёжак рабілася ў 1,5—2 разы даўжэйшай за яго рабо- чую частку і мела таўшчыню 5—6 см. Блізкія па памерах да малых даўбёжак рабіліся валькі і пранікі. Праўда, апошнія, як правіла, мелі чатырохвугольную ў сячэнні форму. Пранікі выка- рыстоўваліся для прання бялізны, валькі — каб раскатываць цеста. Іхняя паверхня была больш гладкай і роўнай. Для раскалывання бярвёнаў на аполкі і дошкі выкарыстоўвалі дубовыя кліны. Памеры іх адвольныя, але найчасцей даўжыня каля 20 см. Сярод сельскагаспадарчых прылад адзначым рабочую частку сахі («расоху»). Яна знойдзена ў слоі канца XIII — пачатку XIV ст. Віцебска (мал. 259:3). Расоха ўяўляе сабой выгнутую злёгку масіўную плаху з падвоеным ніжнім шырокім канцом. Агульная даўжыня яе 91 см, шырыня ў развілцы 20,5 см, таўшчыня 2,5 см у верхняй частцы і 4,8 см у ніжняй. Даўжыня зуб’еў 35,6 см. У сячэнні гэтыя зуб’і авальныя, памерамі 5x6,5 см. Па форме яны асіметрыч- ныя, плаўна счасаныя на конус. На зуб’ях ёсць сляды ўмяцін, магчыма, ад жалезных сашнікоў. Верхняя частка расохі зроблена ў выглядзе галоўкі па- мерамі 9,5x11,8 см. Зверху, па плоскасці прылады, на адлегласці 2 см ад яе верхняга краю, меўся след ад бруска шырынёй 3 см, што дазваляе аднесці гэтую прыладу да тыпу «корешных сох», у якіх галоўка заціскалася паміж рогалем і размешчаным паралельна да яго паўзверх расохі брусам. Сам ро- галь нерухома мацаваўся да аглобляў. Менавіта такая канструкцыя сахі вя- дома сярод сох віцебска-магілёўскага тыпу XIX ст. (Помнікі этнаграфіі, 1981. С. 36). У слоі XIV ст. Віцебска знойдзены дубовы рогаль, які адносіцца да такога тыпу сох. Яго даўжыня 65 см, шырыня ў сярэдняй частцы 9 см. Пася- рэдзіне яго ёсць адтуліна памерамі 5,5x22,5 см. Па канцах гэты рогаль мае ручкі, памеры якіх у сячэнні 3x4 см. Па сваіх параметрах дэталь сахі з Верх- няга замка Віцебска блізка да памераў сох Віцебшчыны XIX ст. (Ннкн- форовскнй, 1895. С. 378—391). У пабудове XIV ст. з Віцебска было знойдзена і цэпавішча. Гэта драўля- ны стрыжань, які захаваўся на даўжыню 90 см, таўшчыню 2,5—3 см. На кан- цы яго зроблена адтуліна, а ў тарцовай частцы была выемка. У Гродне і Віцебску, у слоі XIII — пачатку XIV ст. знойдзены трапалы і часалы, якія выкарыстоўвалі для апрацоўкі ільну і каноплі. Трапалы маюць мечападобную форму. Іх даўжыня 34 і 46,5 см. Часалы захаваліся фрагмен- тарна. Шырыня ляза ў ніх каля 3 см. Лязо часалаў мае зубчастую нарэзку. У Віцебску знойдзены цэлы аднаручны дубовы таўкач для ручной ступы XIV ст. Даўжыня яго 90 см. У Заслаў’і ў пласце канца XIII — пачатку XIV ст. знойдзена дэталь нажной ступы. Гэта рычаг з пестам. Даўжыня рычага 169 см, шырыня 11,5 см, таўшчыня 8 см, у ніжняй частцы — 4 см. Адтуліна для ма- цавання песта прамавугольная 9x5 см. Даўжыня песта 40 см, рабочай часткі — 25 см. Сячэнне рабочай часткі 10x7,8 см, крапежнай — 6,5x4,6 см (Заяц, 1995. С. 71). 367
3 перапрацоўкай зерня звязаны таксама і знаходкі пырхліц — падшыпнікаў, з дапамогай якіх рэгуляваўся зазор паміж каменнымі жорнамі ручнога млына, а таксама «сабачкі» — бакавога падшыпніка для штока — ручнога прывада млына. Бакавы падшыпнік выраблены з сасны. Яго даўжыня каля 20 см, вышы- ня каля 5 см. Драўляныя пырхліцы, выкананыя з дуба, знойдзены ў Віцебску і Гродне. Яны сустрэты двух тыпаў: конусападобнай формы і ў выглядзе трох- вугольнай усечанай прызмы. Даўжыня пырхліц першага тыпу 4,5 см, шырыня — 3 см. Пырхліцы другога тыпу мелі даўжыню 7 см, таўшчыню і шырыню 2 см. 3 прыладаў рамяства і хатніх промыслаў знойдзены верацёны, дэталі кроснаў, чаўнакі, шавецкія калодкі. Даўжыня верацёнаў 14—17 см, таўшчыня іх у сярэдняй частцы каля 1,5 см. У Гродне знойдены нічальніца і «збоі» крос- наў. Нічальніца захавалася на даўжыню каля 40 см. Яе таўшчыня каля 2 см. На канцы выразана галоўка. 3 дэталяў кроснаў знойдзены таксама «чапёлкі» (канецХІІІ — першая палова XIV ст.) і «кіёчкі»(другая палова XVI ст.). Чаўнакі сустрэты двух тыпаў. Да першага адносіцца вілкападобны чаў- нок пачатку XIV ст., памерамі 6,7x22 см і таўшчынёй 1,5 см. 3 абодвух бакоў яго зроблены паўкруглыя выразы на глыбіню 1,5—2 см. Падобныя чаўнакі выкарыстоўваліся для вырабу посцілак. Да другога тыпу адносіцца чаўнок са слоя XVI ст. даўжынёй каля 20 см і шырынёй 1,7 см, адзін з бакоў якога мае паўкруглы выраз, а другі завостраны. У завостранай частцы выразана ад- туліна (1,7x2 см), у якой мелася драўляная іголка. Чаўнакі другога тыпу выка- рыстоўваліся для пляцення сетак. Шавецкія калодкі двух тыпаў знойдзены ў Віцебску і Гродне. Да першага тыпу адносяцца асіметрычныя калодкі даўжынёй ад 22,5 да 25 см, якія па- ходзяць са слоя канца XIII — пачатку XIV ст. Да другога тыпу адносіцца са- стаўная калодка XV—XVI стст. Даўжыня яе па аснаванні 11 см, вышыня — 6,5 см. (мал. 260:17). Прылады для рыбнай лоўлі прадстаўлены паплаўкамі некалькіх ты- паў. Найпрасцейшыя з іх — скрутак бяросты даўжынёй 5—10 см і таўшчынёй каля 3 см (мал. 260:15). Паплаўкі такога кшталту сустракаюцца ад самых ранніх напластаванняў. У традыцыйных прыладах лова яны захаваліся амаль да сённяшняга дня. Паплаўкі другога тыпу сплецены з тонкіх берасцяных па- лосак. Яны маюць форму неправільнага многавугольніка памерамі ў папя- рочніку 6x6,5 см або 9x10 см (мал. 260:16). Знойдзены у пласце канца XIV — пачатку XV ст. Да трэцяга тыпу адносяцца паплаўкі дыскападобнай формы, выразаныя з сасновай кары, з адтулінай пасярэдзіне. Іх дыяметр каля 8 см, таўшчыня 1,5 см, дыяметр адтуліны 1,3 см. Яны сустракаюцца ў ранніх на- пластаваннях і бытуюць да позняга сярэднявечча. Знойдзены ў раскопках Віцебска і Заслаўя ў пластах XIV — пачатку XVI ст. (Заяц, 1995. С. 71. Рнс. 71:4,5). Да чацвёртага тыпу належаць паплаўкі, складзеныя з некалькіх слаёў бярозавай кары і прашытыя па краях. Яны мелі авальную форму і па- меры 5x9—9,5 см. У Віцебску паплаўкі гэтага тыпу знойдзены ў напласта- ваннях XVI ст. Паплаўкі такога кшталту вядомы і сёння. Да рыбалавецкіх прылад можна аднесці і спецыфічнай формы калатуш- куХЎ\—XVII стст. з Мінска. Па этнаграфічных назіраннях такія прылады, пад назвай «клок», ужываліся для лоўлі самоў (Браім, 1976. С. 81. Мал. 25). Даволі часта ў Віцебску, Гродне і Мінску ў напластаваннях канца XIII— XVII ст. сустракаюцца дэталі транспартных сродкаў. Яны прадстаўлены дэталямі воднага і сухапутнага (зімовага і летняга) відаў транспарту. 368
3 водным транспартам звязаны знаходкі вёслаў (Віцебск, Гродна) кан- ца XIII — пачатку XIV ст. Даўжыня віцебскіх вёслаў 97 і 131 см, гродзенскага — 116 см. Даўжыня лопасці віцебскіх вёслаў 28—50 см, шырыня 9,5—14 см, таўшчыня каля 2 см, шырыня лопасці гродзенскага вясла 36 см. Лодачныя шпангоўты — рэбры судна, да якіх мацавалася абшыўка, былі знойдзены ў Віцебску. Шпангоўт XV—XVI стст. меў вышыню 25 см, а адлегласць паміж канцамі дугі — 30 см (мал. 260:25). Канцом XIII — пачаткам XIV ст. датуецца скамейка лодкі з Віцебска — дошка шырынёй 40 см, па вуглах якой маюцца выразы памерамі 3x5 см, а па баках — круглыя адтуліны. Сухапутны транспарт прадстаўлены ў асноўным знаходкамі капылоў — бакавых стоек саней (Віцебск, канец XIII — пачатак XIV ст.). Яны падзяляюцца на два тыпы: з суком-вязам (больш надзейныя) і без яго. Па памерах вылучаюцца тры групы: першая — капылы з вышынёй градкі 11—18 см і стойкай кузава 15—24 см; другая — адпаведна 20—22 см і 35— 36 см, трэцяя — капылы з вышынёй градкі 22 см і стойкай кузава 40—42 см. Пераважаюць капылы першага тыпу другой групы. У асобных выпадках су- стракаюцца капылы саней з апорнай палічкай — спецыяльным выразам, зробленым у аснаванні капыла. Яны прызначаліся для палазоў са скразнымі пазамі. Капылы без апорнай палічкі адпаведна прызначаліся для палазоў саней з глухімі пазамі. Палазы саней таксама сустрэты толькі ў Віцебску (пяць фрагментаў). Адзін з іх захаваўся на даўжыню 70 см. Ён меў у сячэнні трапецападобную форму, у якой ніжняе аснаванне і вышыня роўныя 8 см, а верхняе аснаванне — 3,5 см. Вышыня ад падэшвы гэтага полаза да платформы саней складала 23 см. Астатнія палазы былі меншымі. Іх ніжняе аснаванне і вышыня былі ў межах 3—4,5 см, а верхняе аснаванне 1,5—2,5 см. Амаль цэлы полаз быў выяў- лены на Верхнім замку Віцебска ў напластаваннях XIV—XV стст. Ён заха- ваўся на даўжыню 227 см. Адлегласць ад яго падэшвы да галоўкі складала 40 см. Сам полаз меў шырыню падэшвы 6 см, таўшчыню 4,5 см. Ва ўсіх палазах на адлегласці 5,5—8 см ад іх насавой часткі зроблены выразы пад верхні вяз, вядомыя ў паўночна-ўсходняй лексіцы Віцебшчыны пад назвай «устужыны» (Крывіцкі, 1977. С. 37). Палазы віцебскіх саней гнутыя, вырабленыя з цвёрдай драўніны. Мяркуючы па памерах палазоў і капылоў, найбольш былі распаўсюджаны сані грузавога універсальнага пры- значэння. Безумоўна, што ў Віцебску на той час былі вядомы ручныя і дзіцячыя сані, пра што сведчаць знаходкі капылоў з невысокай градкай і вуз- кіх палазоў. Дэталі летняга гужавога транспарту акрамя Віцебска сустрэты ў Мінску. На Верхнім замку Віцебска ў пласце канца XIII — пачатку XIV ст. знойдзена дубовая спіца кола. Яе даўжыня 31 см, памеры ў сячэнні 2x4,5 см. Даўжыня шыпа спіцы 4 см. 3 улікам гэтых дадзеных можна меркаваць, што дыяметр кола пачатку XIV ст. быў у межах 70—80 см. У пласце XVI ст. Верх- няга замка Віцебска быў выяўлены разамкнуты вобад кола (мал. 259:4). Яго дыяметр быў прыкладна 70 см, памеры ў сячэнні 4x5,2 см. Па акружнасці вобада зроблены адтуліны дыяметрам 2,5 см для галовак спіц кола. Дубовая вось ад воза знойдзеная ў слоі XVII ст. Віцебска (мал. 259:2). Яе даўжыня 158 см. Па канцах маюцца адтуліны пад загваздкі. У сярэдняй ча- стцы — падушцы па верхняй плоскасці зроблены два пазы, якія сыходзяцца па накірунку руху воза, а на бакавой плоскасці насупраць пазоў — вырубкі. Зак. 3713 369
Па цэнтру падушкі зроблена скразная адтуліна. Такая форма восі патраба- вала ў канструкцыі воза наяўнасць спецыяльнай злучальнай жэрдкі — «трай- ні». Менавіта такая канструкцыя воза бытавала на ўсходзе Беларусі яшчэ ў мінулым стагоддзі (Тнтов, 1976. С. 90). Пярэдняя вось ад воза XVII ст. (мал. 259:1) знойдзена на Мінскім зам- чышчы (Калядзінскі, Собаль, 1982. С. 8). Даўжыня яе 168 см. Плечы восі асіметрычныя, даўжынёй 62 і 55,5 см. Па канцах зроблены адтуліны пад за- гваздкі. На падушцы ёсць вырубка пад злучальную жэрдку воза. Са слоя канца XIII — пачатку XIV ст. Верхняга замка Віцебска паходзяць дэталі конскага вупражу: клешні хамута і дуга. Шырыня дугі 61 см, вышыня яе 56 см. Клешні хамута мелі даўжыню 48 см, канцы іх адагнуты на вонкі. Рэчы хатняга ўжытку прадстаўлены знаходкамі посуду (бандарнага, та- чонага на такарным станку, дзёўбанага, разнога, з бяросты), калатоўкамі, рукаяткамі нажоў, каромысламі, грабянямі і інш. Бандарны посуд прадстаўлены знаходкамі паасобных днішчаў, накрывак і клёпак (мал. 260), якія адрозніваюцца па памерах і матэрыялах вырабу: сасна, елка, дуб. Яны сустракаюцца ў напластаваннях канца XIII—XVII ст. у Віцебску, Мінску, Полацку, Гродне, Слуцку, Заслаўі. Найбольш іх сабрана на Верхнім замку Віцебска. Па дыяметры днішчаў, вышыні і форме клёпак можна вылучыць некалькі тыпаў бандарнага посуду гэтага часу. Так, сасновыя днішчы дыяметрам больш за паўметр паходзяць ад вадавозных бочак. Днішчы дыяметрам 30—34 см складаюць большасць сярод знаходак такога кшталту і прызначаліся для бочак вышынёй 45—52 см. Сасновыя днішчы дыяметрам 28—29 см пахо- дзяць ад невялікіх бочак, а днішчы такога ж дыяметра, але выкананыя з елкі, адносяцца да боек і даёнак, паколькі абалонь гэтай драўніны мае павыша- ную вільгацесупраціўляльнасць. Дубовыя днішчы дыяметрам 42—47 см прызначаліся для дзесяці- вядзёрных бочак, якія выкарыстоўваліся пад рознага роду квашэнні, саленні і моцныя напоі. Дубовыя днішчы меншых памераў належалі, хутчэй за ўсё, рознага роду бочачкам, біклагам і г. д. Днішчы авальнай формы шырынёй 33—35 см і даўжынёй 43—50 см адносіліся, відаць, да рознага роду цэбраў, балеяў. Большасць днішчаў мае таўшчыню 1,5—2 см. Але часам сустрака- юцца і днішчы таўшчынёй 4,5—6,5 см з роўна абсечанымі бакамі па акруж- насці. Яны паходзяць ад ліповак — посуду для захавання мёду. Большасць знойдзеных клёпак паходзіць ад вёдраў. Яны мелі вышыню 28 см, дыяметр дна 25—28 см, дыяметр вусця 22—23 см. Вёдры былі каніч- най і цыліндрычнай формы. Першыя выкарыстоўваліся для перано’су вад- касці, другія для захавання вадкасці і сыпучых рэчываў, напрыклад зерня. 3 маламернага бандарнага посуду выяўлены невялікія накрыўкі і клёпкі вышы- нёй 10—15 см, якія, відаць, адносіліся да кубкаў. Точаны на такарным станку посуд прадстаўлены знаходкамі чаш і блюдаў. Вышыня гэтых чаш 4,5—6,8 см, дыяметр вусця ў іх 22—24 см. Блю- ды па сваіх абрысах нагадваюць сучасныя сталовыя талеркі дыяметрам 30—32 см і вышынёй 4—7 см. На Верхнім замку Віцебска ў пласце пачатку XIV ст. знойдзена блюда, на адваротным баку днішча якога выразана пяці- канечная зорка, а само блюда носіць сляды рамонту (мал. 260:12). Пра гэтае сведчаць дзірачкі, зробленыя па яго краі, у якія быў працягнуты тонкі лазовы дубчык, укладзены крыж на крыж. Зрэдку сустракаюцца і драўляныя міскі. Так, адна з такіх місак мела вышыню 7,5 см і дыяметр 15 см. 370
У пласце канца XIII — пачатку XIV ст. часам сустракаюцца накрыўкі то- чаных на такарным станку пушачак (мал. 263:5,6). Дыяметр гэтых накрывак 4 — 4,5 см. На ўнутраным баку іх, па ўсёй акружнасці, маецца рэльеф вышынёй 4 мм. Падобныя на іх пушачкі ў вялікай колькасці сустракаюцца ў Ноўгара- дзе. Яны выкарыстоўваліся на тыя часы пад рознага роду мазі, крэмы, румя- ны, беліла і пад дробныя ўпрыгожванні. Разны посуд прадстаўлены знаходкамі карцоў, налівачаў і лыжак (мал. 260:7—9, 13—14). У плане карцы мелі яйкападобную або блізкую да круга форму. Іх памеры па версе 9x10 або 11x14 см, глыбіня каля 6 см, аб’ём 250—300 г. На некаторых карцах захаваліся сляды роспісу і афарбоўкі жоўта-зялёнага колеру. Налівачы сустракаюцца радзей, чым карцы. Знешне яны падобныя на апошнія, але маюць меншыя памеры. Іхнія памеры па версе 6,5x7—8 см. Глыбіня іх каля 3 см. Лыжкі сустракаюцца двухтыпаў: да першага адносяцца лыжкі з глыбокай лопасцю, якія прызначаліся для вадкай стравы; да другога — лыжкі з мелкай лопасцю, якія прызначаліся для сухой стравы. Памеры іх па версе ў сярэд- нім 4,5x7 см. Зрэдку сустракаюцца і калатовачкі, якія выразаліся з верхавіны яліны. Яны ўяўляюць сабой драўляны стрыжань таўшчынёй 8—12 см з абрэзанай разеткай сукоў. Такія калатовачкі бытуюць па сённяшні дзень і выкары- стоўваюцца гаспадынямі для прыгатавання беларускіх традыцыйных страў (мал. 260:10—11). У Віцебску ў пласце канца XIII — пачатку XIV ст. былі выяўлены каро- мыслы (мал. 260:27). Адлегласць паміж канцамі дугі каромысла складае 90—100 см. Пад час раскопак Віцебска, Гродна і іншых гарадоў часам сустракаюцца абручы і невялічкія абручыкі, гнутыя з лазы. Канцы такіх абручоў, як правіла, счасаны на клін. Выкарыстоўваліся яны для пляцення кашоў і кошыкаў. У напластаваннях канца XIII — пачатку XIV ст. і больш позняга часу суст- ракаюцца браўляныя ручкі нажоў. Часам гэта звычайныя калодачкі, якія былі ўласцівы нажам X—XIII стст., але сустракаюцца калодачкі, якія маюць ме- талічную акоўку з тарца або зверху. Самшытавыя грабяні знойдзены ў Віцебску і Мінску ў напластаваннях пачатку XIV ст. і нават XVI ст. Толькі ў адным Віцебску ў напластаваннях па- чатку XIV ст. іх выяўлена 19. Два грабяні маюць багаты дэкор (мал. 264). Аналагічны ім па дэкору грэбень, таксама са слоя пачатку XIV ст., выяўлены і ў Мінску (Загорульскі/ій, 1982. С. 250. Рнс. 154). На астатніх грабянях пры- сутнічае больш сціплая арнаментыка ў выглядзе цыркульнага арнаменту або прамых і ламаных ліній. Рытуальныя браўляныя булавы (мал. 260:26) таксама ўласцівы для пе- рыяду XI—XIII стст. Аднак у Віцебску і ў пласце пачатку XIV ст. іх знойдзена больш за два дзесяткі. Як правіла, такія булавы выразалі з камля, бярозы, дубу ці іншай цвёрдай драўніны. Зрэдку сустракаюцца булавы, у якіх шар быў вытачаны асобна на такарным станку і насаджаны затым на драўляную ручку. Дыяметр шара булаў 6—10 см. Часам шарападобнае завяршэнне гэ- тых булаў мела дэкор у выглядзе канцэнтрычных кругоў або 8-падобных завіткоў. На тэрыторыі Куцеінскага Богаяўленскага манастыра (XVI!—XIX стст.) знойдзены невялікі авальны медальён {23x35 мм), які складаецца з дзвюх 371
драўляных іконак, выкананых аб'ёмна-ажурнай мастацкай разьбой у ме- талічным абрамленні (Шынкевіч, 1992. С. 60). Даволі частымі знаходкамі ў напластаваннях XIV—XVII стст. з’яўляюцца і вырабы з бяросты. Гэта знаходкі берасцянак, фрагменты пляцёных карзін, днішчы берасцяных карабоў і лубкоў. Берасцянкі рабіліся з цэлага кавалка бяросты. Памер дна ў ніх 26x28 см. Па краях праразаліся адтуліны, у якія ўцяг- ваўся лазовы дубчык. Донцы карабоў і лубкоў мелі памеры 36x40—42 см. Па краях іх былі прарэзаны або праколаты дзіркі для мацавання днішча з корпу- сам посуду. Берасцяныя вырабы маглі мець арнамент у выглядзе ціснення (мал. 261:2). Бяроста выкарыстоўвалася і ў якасці матэрыялу для пісьма. У Віцебску ў слоі XIV ст. знойдзена берасцяная грамата (мал. 261:3). Падсумоўваючы ўсё вышэйсказанае, можна адзначыць, што драўляныя вырабы канца XIV—XVII ст. шмат у чым працягваюць захоўваць свой выгляд і тэхналогію вырабаў, якія былі выпрацаваны яшчэ ў мінулую пару. Віда- вочна, што апрацоўка гэтага віду сыравіны і вырабы з яе не былі такімі ды- намічнымі ў развіцці змянення форм гэтых вырабаў і іх тэхналогіі, як, на- прыклад, рэчы з металаў. Шмат у чым формы і тэхналогія вырабаў з дрэва, без істотных змен, захаваліся ў традыцыйных рамёствах і промыслах вы- ключна да сярэдзіны XX ст. 2.5.2. АПРАЦОЎКА КОСЦІ I КАСЦЯНЫЯ ВЫРАБЫ Апрацоўка сыравіны, прылады працы. Гэты від вытворчасці грунта- ваўся амаль выключна на мясцовай сыравіне. Выкарыстоўваліся рогі дзікіх і свойскіх жывёл і ў меншай ступені — трубчастыя косткі. Рогі ў адрозненне ад трубчастых костак не трэба было пазбаўляць тлушчу, варыць у шчолаку. У сырым стане рог даволі лёгка апрацоўваецца нажом (І/Ізюмова, 1949. С. 19). Тэхніка апрацоўкі косці даволі падобная на тэхніку апрацоўкі дрэва. Касця- ныя нарыхтоўкі і гатовыя вырабы маюць сляды рубкі сякерай, рэзкі нажом, пілой, тачэння на такарным станку, свідравання, паліроўкі. Сведчаннем касця- рэзнай справы ў беларускіх гарадах XIV—XVIII стст. з’яўляюцца знаходкі не- вялікіх касцярэзных ножыкаў і свярдзёлкаў, а таксама дзесяткі нарыхтовак і ады- ходаў вытворчасці. Касцярэзныя ножыкі і асабліва адыходы вытворчасці даволі часта сустракаюцца на гарадскіх помніках, а лучковы свярдзёлак XV—XVI стст. знойдзены на капыльскім замчышчы. Ад больш ранніх узораў ён адрозніваецца большымі памерамі. Даўжыня стрыжня 145 мм. У сярэдняй частцы яго зроблены плоскі шчыток 12x50 мм, на які насаджвалася шпулька, што прыводзіла ў рух стрыжань свярдзёлка. Рабочая частка мае даўжыню 65 мм. У Мсціславе ў пластах XIV—XV стст. была выяўлена касцярэзная май- стэрня, якая размяшчалася ў паўзямлянцы. 3 рыштунку касцярэза тут трапіліся разец і каменнае лашчыла. Разец уяўляе сабой стальны стрыжань з касцяной ручкай, верхняя частка якога выгнута пад вуглом 90°, а папяроч- нае сячэнне мае форму трохвугольніка. Таксама былі знойдзены гатовыя касцяныя вырабы, нарыхтовкі і бракаваныя рэчы (Трусаў, 1989. С. 18—19). Касцярэзная майстэрня XVIII ст. у Віцебску размяшчалася ў высокім пад- клецці. У ім было сабрана больш за сотню костак і рагоў са слядамі іх апра- цоўкі (Бубенько, 1985. С. 382—383). У напластаваннях другой паловы XVI— XVII ст. зрэдку сустракаюцца вырабы і са слановай косці. Некаторыя да- следчыкі мяркуюць, што гэта сыравіна паступала на Беларусь з Рускага Па- мор’я (Бубенька, 2000. С. 238). 372
Касцяныя вырабы. У XIV—XVIII стст. з косці выраблялі розныя на- кладкі, дэталі хатняга побыту і вопраткі, прадметы для гульні, некато- рыя прылады працы і ўзбраення. Прылады працы, вырабленыя з косці, ма- юць у асноўным прамысловае прызначэнне. У познесярэдневяковых пластах Мінска і Слуцка выяўлены касцяныя праколкі. Па свайму выгляду яны нічым не адрозніваюцца ад падобных ім касцяных праколак перыяду ранняга жалезнага века і ранняга сярэднявечча. Такія праколкі выкарыстоўваліся ў гарбарнай справе для пракалвання скуры. 3 іх дапамогай выраблялі рэчы з лыка і лазы: верэнькі, кашы. У Заслаўі ў пластах XV—XVI стст. знойдзена касцяное прасліца, а ў Лідскім замку — касцяная іголка. Касцяныя іголкі выкарыстоўваліся для пляцення шарсця- ных нітак выкпючна да пачатку XX ст. (Калядзінскі, Лось-Залужная, Ткачоў, 1986. С. 38—39). Касцяныя тронкі нажоў у канцы XIII — пачатку XIV ст. яшчэ суцэльныя, круглыя або шасцігранныя ў сячэнні, нярэдка арнаментаваныя вочкавым або цыркульным арнаментам. У пазнейшыя часы касцяныя тронкі былі састаў- ныя ў сячэнні паўсферычнай формы або блізкай да яе, амаль плоскія. Яны мацаваліся да рукаяткі нажа з дапамогай медных закпёпак. Нярэдка такія тронкі мелі арнаментыку ў выглядзе вочкаў і рысак (мал. 267:1,12). Тронкі з косці сустракаюцца і ў відэльцаў XVI—XVII стст. Але апошнія ўжо адносяцца да рэчаў хатняга побыту. Касцяныя тронкі нажоў і відэльцаў вядомы па рас- копках Віцебска, Мінска, Гродна, Магілёва, Лідскага, Мірскага і Дубровенска- га замкаў. Па свайму прызначэнню вельмі блізкія да тронкаў нажоў і відэльцаў роз- ныя касцяныя накладкі і муфты (мал. 267:13,17). Накладкі сустракаюцца сегментападобныя ці прэмавугольныя ў сячэнні, нярэдка іх знешняя паверх- ня арнаментавана зігзагападобнымі лініямі або вочкамі. Муфты ўяўляюць сабой цыліндрыкі, біконусы, з гладкай або гафрыраванай паверхняй. Да рэчаў побыту, вырабленых з косці, можна аднесці знаходкі касцяных гузікаў, грабянёў і інш. (мал. 267). Касцяныя гузікі часта сустракаюцца ў на- пластаваннях XIV—XVIII стст. Яны ёсць круглай і чатырохвугольнай формы, вялікіх і малых памераў, з адной, дзвюма і чатырма скразнымі адтулінамі. Гузікі з двюма і чатырма адтулінамі прышывалі да вопраткі ніткай. Гузікі з адной адтулінай мацаваліся да вопраткі з дапамогай тонкага скуранога па- сачка, які завязваўся на канцы ў вузельчык. Магчыма, да гузікаў, што пры- значаліся на верхнюю вопратку, можна аднесці і дзве касцяныя пласціны з Віцебска і Дуброўна. Гэта касцяныя дыскі дыяметрам 3—4 см, па сярэдзіне якіх мелася адтуліна пад скураны шнурок. На ліцавой паверхні гэтых гузікаў партрэтныя выявы мужчын у галаўных уборах заходнееўрапейскага ўзору (берэт, капялюш). Датуюцца такія гузікі XVI—XVII стст. (Левко, 1984. С. 55. Рі/іс. 37:2; Левко, 1998. Рнс. 2:1). У такой тэхніцы зроблена і касцяная на- кладка са Мсціслава. Гэта дыск дыяметрам 4 см, на знешняй паверхні якога партрэтная выява мужчыны ў галаўным уборы, але ўсходняга ўзору (мал. 267:15,16,18). Датуецца гэтая накладка таксама XVI—XVII стст. (Трусаў, Ба- равы, 1985. С. 11). Касцяныя грабяні XIII—XIV стст., знойдзеныя, напрыклад, у Ваўкавыску, маюць прамавугольную форму. У некаторых з іх бакавыя бакі злёгку вогну- тыя або, наадварот, выпуклыя. Гэтыя грабяні добра выраблены, маюць раз- настайны і багаты дэкор (Зверуго, 1975. С. 53). Касцяныя грабяні XV—XVII стст. таксама прамавугольнай формы, але больш тонкія, без арнаменту. Яны ня- 373
рэдка сустракаюцца на помніках гэтага часу: Віцебск, Мінск, Лідскі замак, Капыльскі замак і нават на сельскіх паселішчах Панямоння (мал. 71:15). У Заслаўі знойдзены коракдля шклянога посудуХУ/ ст. (Заяц, 1995. С. 71). 3 косці выраблялі і прадметы гульні: шашкі і шахматы (мал. 265:2,4,5; 267:4,7,8,11). Шашкі знойдзены на Ніжнім замку Віцебска, у Мсціславе, Клец- ку, Лідскім замку. Па форме і памерах яны вельмі падобныя на сучасныя: дыскападобныя, з рэльефам па верхняй паверхні. Так, адна з віцебскіх ша- шак мае дыяметр 36 мм і вышыню 7 мм, па знешняй, ліцавой паверхні яе выразаны канілюры, як гэта робіцца і ў сучасных шашак (Ткачев, Коледі/ін- скнй, Бубенько, 1987. С. 83. Рнс. 1:9). Шахматы знойдзены ў Віцебску, За- слаўскім і Лідскім замках. Яны выкананы ў стылі абстрактнай сімволікі. Гэта знаходкі трох фігурак ладдзі з Віцебска (XIII—XIV стст.) і Лідскага замка (XIV ст.), пешкі з Заслаўскага замка (канец XIV—XV ст.), а таксама знаходка ферзя XVII ст. з Верхняга замка Віцебска. Апошні мае вышыню 57,5 мм і дыяметр у аснаванні 25,5 см. Фігурка таніравана ў чорны колер. У аснаванні фігуркі па яе акружнасці выразаны геаметрычны арнамент, запоўнены чырвонай во- храй. Яшчэ адна шахматная фігурка XVII ст., ферзь (?), знойдзена на Ніжнім замку Віцебска. Яна маленькіх памераў, усяго каля 20 мм, і, магчыма, ад- носіцца да ліку падарожных шахмат (Ткачев, Коледннскнй, Бубенько, 1987. С. 82. Рнс. 1:14). У Брэсце у напластаваннях XIV—XVI стст. знойдзены касцяныя канькі. Яны выраблены з плюсневых костак каня (ці быка), маюць адпаліраваную ніжнюю паверхню, падчасаныя канцы эпіфізаў, з-за чаго ўтвараецца выгіб у ніжняй пляцоўцы полаза ўверх (Лысенко, 1985. С. 286. Рнс. 193:4—6, 9). Дэталі ўзбраення, што выраблены з косці, прадстаўлены знаходкамі ар- балетных «арэхаў» — касцяных шайбаў, якія ўтрымлівалі нацягнутую цеціву, дэталямі складанага лука, пласцінай ад калчана, касцянымі наканечнікамі стралы і пярсцёнкам лучніка, касцяной шарападобнай гіркай кісцяня. На- рыхтоўкі арбалетных арэхаў знойдзены ў Старым замку Гродна (XIV ст.) (Трусаў, Собаль, Здановіч, 1993. С. 72. Мал. 102:5) і ў Брэсце (XV ст.) (Лысенко, 1985. С. 283. Рнс. 194:2,3). Апошнія ўяўляюць сабой тоўстыя (20—25 мм) касцяныя дыскі дыяметрам 40—55 мм з адтулінай пад жалезную вось у цэн- тры і выемкай для зачэпа цецівы. У брэсцкіх арэхаў ёсць таксама выступы ўнізе для ўпору курка (мал. 174:15—17). У Брэсце выяўлены і дэталі скпада- нага лука (ці арбалета?). Касцяная пласціна ад калчана канца XIII — ся- рэдзіны XV ст. з мастацкім арнаментам знойдзена ў Мсціславе. Падобныя на яе ёсць сярод золатаардынскіх узораў узбраення (Алексеев, 2000. С. 104). Касцяныя наканечнікі стрэл для палявання на дробных футравых звяроў (кулявідны падоўжаны і два тупыя тамары) XVI ст., а таксама фрагмент пярсцёнка лучніка знойдзены ў Мінску. Яшчэ адзін наканечнік XV—XVII стст. паходзіць з Мсціслава (Заяц, 1996. С. 65,69. Рнс. 27:35—38; Алексеев, 2000. С. 104). Касцяная гірка з вушкам, якая належала кісцяню, паходзіць са слоя XIII—XIV стст. Гродзенскага замка (мал. 174:13). Такія гіркі прывешваліся на рэмень, вяроўку ці ланцуг, якія мацаваліся да рукаяці ці намотваліся на руку. Прадметы хрысціянскага культу. У разглядаемы перыяд працягвалася вытворчасць касцяных атрыбутаў хрысціянскага культу: царкоўнай утвары, нацельных крыжыкаў, абразкоў, нагрудных крыжоў. Цікавы касцяны кубік знойдзены на Мінскім замчышчы ў пласце XVI— XVII стст. Ён мае памеры граняў 30x30 мм, на якіх у тэхніцы плоскарэльеф- най разьбы зроблены выявы евангельскага цыкла (мал. 266). Прызначэнне 374
гэтай знаходкі не зусім яшчэ ясна (Штыхаў, 1989. С. 172—174). У Заслаўі зной- дзена касцяная лыжачка (мал. 267:3), відаць, для прычасця, XVII—XVIII стст. (Заяц, 1995. С. 71). Двухрадны незавершаны абразок XV—XVI стст. работы мясцовага май- стра знойдзены ўТураве (Высоцкая, 1983. С. 20). Ён мае памеры 56x45x5 мм. У верхняй частцы тэхнікай плоскага рэльефу паказаны вобраз Хрыста Нерука- творнага з двума прадстаячымі. У ніжняй — выявы святых Міколы і Нікана. Нагрудны двухбаковы крыж з Віцебска, знойдзены ў слоі XV—XVI стст., мае памеры 69x41x6,5—8,5 мм (мал. 265:1). На ліцавым баку яго змешчаны шэсць сюжэтаў. Кожная выява мае подпіс. Цэнтральную частку займае сцэ- на «Укрыжавання Хрыста» з фігурамі ўкленчаных Багародзіцы і Іаана. Увер- се — кампазіцыя «Успенне Марыі». На перакладзіне справа змешчаны «Уваход Гасподзень у Ерусалім», злева — «Сашэсце ў пекла». Ніжнюю част- ку ствала займаюць кампазіцыі «Праабражэнне» і «Сашэсце Святога Духа на апосталаў». Выявы на адваротным баку крыжоў звычайна маюць патранальнае зна- чэнне. Сцэна Св. Тройцы на адваротным баку віцебскай знаходкі паказвае яе сувязь з Тройца-Сергіевым манастыром. Над скрыжаваннем змешчана паясная выява св. Міколы. На бакавых лопасцях крыжа — сімвалы еван- гелістаў: анёл — св. Матфея, леў — св. Марка, арол — св. Іаана, цялец — св. Лукі. На ніжняй частцы ствала — выявы св. Сергія (яна самая буйная на гэтым баку крыжа) і св. Нікана. Неадпаведнасць абаротнага надпісу выяве, замена ў подпісах некаторых літараў на насечкі дазваляюць меркаваць, што крыж з’яўляецца копіяй з пашкоджанага (дэфектнага) арыгінала — загорскага крыжа. На гэта паказ- ваюць таксама схематычнасць шэрагу выяў, дыспрапорцыі ў паказе частак цела (Бубенька, 1994. С. 246—248). Агляд касцяных вырабаў паказвае, што па свайму прызначэнню яны ма- юць шырокі дыяпазон: ад побытавых рэчаў і прылад працы да дэталяў зброі і твораў дробнай мастацкай пластыкі. 2.5.3. ВЫРАБЫ 3 КАМЕНЮ Пашырэнне ў XIV—XVIII стст. на Беларусі мураванага дойлідства спрыя- ла вытворчасці буйнапамерных вырабаў з каменю, найперш архітэктурна- будаўнічых дэталяў (Трусаў, 1988. С. 203—204). Так, пад час раскопак Ста- рога замка ў Гродне знойдзена архітэктурная дэталь упрыгожання палаца Ст. Баторыя. Гэта фрагмент фрыза ў выглядзе паўкалоны памерамі прык- ладна 50x10x5 см. На знешнім баку фрыза прадольныя, выкананыя ў тэхніцы глыбокага рэльефу канілюры. Ён выраблены з мяккага каменю (вапняка) і датуецца канцом XVI ст. Дробныя фрагменты іншых фрызаў з гэтага помніка пакрыты раслінным арнаментам і карычневай палівай (Трусаў, Собаль, Зда- новіч, 1993. С. 57. Мал. 111). Дэталі аздаблення аконных і дзвярных праёмаў, аконныя перакрыжа- ванні рэнесанснага палаца ў Мірскім замку таксама былі выкананы з вапняка і мелі скпаданую прафілёўку. 3 гэтага ж матэрыялу былі выраблены балкон- ныя кансолі і балясіны. Пры перабудове палаца некаторыя з гэтых вырабаў выкарыстаны для абліцоўкі ніжніх частак сцен і парогаў у гаспадарчых пабу- довах. Адзін са знойдзеных у Мірскім замку фрагментаў архітэктурнага аз- даблення быў выкананы з мармуру (Трусов, Чернявскі/ій, Кравцевмч, 1986. 375
С. 228. Рнс. 8: 7—9). Архтэктурна-будаўнічая дэталь, выразаная з мяккага каменю ў выглядзе правільнага круга дыяметрам 15,5 см і таўшчынёй 2,8 см (мал. 268:6), знойдзена на пасадзе XVII ст. Слуцка. Магчыма, гэта плітка падлогі. Каменныя жорны часоў XIV—XVIII стст. выяўлены ў Віцебску на Верхнім, Ніжнім і Узгорскім замках, у Гродне на Старым замку, на замчышчы ў Мінску, на Заслаўскім замку. Па сваіх памерах і выгляду яны амаль што нічым не адрозніваюцца ад больш ранніх. Іх дыяметр у межах 35—50 см, таўшчыня 10—17 см, вага 25—40 кг. Сустракаюцца камяні з вогнутай паверхняй (верхні камень) і з выпуклай паверхняй (ніжні камень). Зрэдку сустракаюцца камяні жорнаў з плоскай паверхняй. Вялікіх памераў жарон выяўлены ў Заслаўі ў слоі XVIII ст. Яго дыяметр за 70 см (Заяц, 1995. С. 72). Візуальны аналіз па- казвае, што на выраб жорнаў выкарыстоўвалі буйназярністы і сярэдне- зярністы біацітавы граніт, радзей — дробназярністы граніт — апліт. У тэхна- лагічных адносінах апрацоўка буйназярністага і сярэднезярністага граніту прасцей, але працоўныя якасці жорнаў з дробназярністага граніту вышэй. Відаць, на выбар сыравіны ўплываў просты фактар — наяўнасць матэрыялу. Нягледзячы на тое што каменныя вырабы, асабліва каменныя жорны, суст- ракаюцца амаль паўсюдна на познесярэдневяковых паселішчах, тым не менш выявіць археалагічна наяўнасць камнясечнай майстэрні пакуль не ўдалося. Па этнаграфічных дадзеных гарадскія каменячосы XIX — пачатку XX ст. вы- раблялі жорны па-за межамі горада, у месцах прыроднага скаплення валу- ноў. Зрабіць каменны жарон можна было на працягу светлага часу дня, пас- ля чаго ўжо гатовы выраб перавозіўся ў горад (Промыслы і рамёствы Бела- русі, 1984. С. 185—186). Відаць, такі ж прынцып апрацоўкі гэтай сыравіны быў і ў познім сярэднявеччы. У пластах XIV—XVII стст. гарадоў, замкаў частай знаходкай з’яўляюцца брускі-асялкі. Па форме і памерах яны таксама нічым не адрозніваюцца ад тачыльных брускоў мінулай пары. Сустракаюцца маленькія брусочкі, выраб- леныя са сланцу, якія выкарыстоўвалі для заточкі дробных вырабаў або для даводкі вастрыя буйных вырабаў. Але найчасцей усё ж трапляюцца брускі, вырабленыя з дробназярністага пясчаніку, нярэдка вялікаватых памераў з моцнымі слядамі спрацаванасці. Да каменных вырабаў пачатку XIV ст. можна аднесці і шыферныя пра- селкі. Яны сустракаюцца як рэлікт мінулай пары ў напластаваннях гэтага часу і да сярэдзіны XIV ст. канчаткова знікаюць з відавока даследчыкаў. На змену ім прыходзяць праселкі, вырабленыя з мясцовых парод камянёў. Яны сустракаюцца ў некаторых замках Панямоння (Краўцэвіч, 1991. С. 141). Каменныя ядры з’яўляюцца ў напластаваннях гарадоў і замкаў у XIV— XVI стст. (Мінск, Гродна, Віцебск, Слуцк, Ліда і інш.). Каменныя ядры выраб- ляліся ў асноўным з граніту. У асобных выпадках іх рабілі з буйназярністага пясчаніку і мясцовага вапняку-даламіту, як гэта мела месца ў Віцебску і Лідскім замку. Па дыяметры каменныя ядры самыя розныя. Так, на Гро- дзенскім замку адкапаны ядры дыяметрам 12—15 см, якія датуюцца XIV ст. У верхніх напластаваннях Навагрудскага замка сабрана больш за два дзе- сяткі каменных ядраў дыяметрам ад 5 да 27 см. Каменныя ядры з Лідскага замка, таксама XIV ст., мелі дыяметр ад 6 да 37 см. У гэтым жа замку знойдзены і каменныя ядры авальнай формы, памерамі 10x7,5 і 38x32 см. Апошнія да- туюцца XIV—XV стст. У Мірскім замку знойдзены каменныя ядры круглай формы дыяметрам 11,5 см і авальныя памерамі 8x10,5 см. Яны адносяцца 376
да канца XV — пачатку XVI ст. У Слуцку на Верхнім замку знойдзена каля двух дзесяткаў каменных ядраў дыяметрам 10,5—13,5 см і вагой 1,8—2,6 кг. На Верхнім замку Віцебска ў напластаваннях XVI ст. сабрана 25 каменных ядраў. Дыяметр большасці з іх 8,5—13,5 см, вага 1,5—3,5 кг. Сустракаюцца дробныя, дыяметрам 7,2—8 см і вагой 0,5—0,75 кг. Выяўлена адно ядро дыяметрам 15,5 см і вагой 5,15 кг, у якім мелася канічная адтуліна дыямет- рам 1,8 см, зробленая на глыбіню 5,1 см. Гэтая адтуліна была запоўнена парахавой сумессю з воскам. Згодна з пісьмовымі крыніцамі, такія ядры вы- карыстоўвалі ў гарматнай артылерыі. У слоі XIV ст. Мінска знойдзена частка каменнага ядра, поўны дыяметр якога складае 80 см. Астатнія мінскія ядры значна меншыя: 12 экземпляраў маюць дыяметр 6—10 см, 6 экземпляраў — 10—16 см, 4 экземпляры — 30—40 см. У XVI—XVIII стст. з каменю вырабляліся дэталі крэмнёвых замкоў ад ручной агнястрэльнай зброі. Усе ружэйныя крэмні трапецападобнай формы, памерамі ад 2x2,5 да 3x3,5 см і таўшчынёй 5—7 мм (мал. 268:1—5). У іх плоскае брушка, нізкая спінка, сплошчаная прадольнымі сколамі. Па баках нанесена крутая прытупляючая рэтуш. Рабочы край гэтых крэмняў меў сля- ды моцнай спрацаванасці. Ружэйныя крэмні знойдзены пры раскопках Мінска, Оршы, Слуцка, Нясвіжа і іншых помнікаў, у тым ліку сельскіх паселішчаў. 3 мяккіх парод каменю ў XVII ст. выраблялі курыльныя люлькі. Адна з такіх люлек знойдзена ў Віцебску. 3 дарагіх, паўкаштоўных камянёў выраб- лялі ўстаўкі ў пярсцёнкі, адмысловай работы гузікі. Адзін з гузікаў знойдзе- ны ў пабудове XV ст. на Верхнім замку Віцебска. Ён выраблены з горнага крышталя. Гузік меў бітрапецоіднае сячэнне і скошаныя грані памерамі 1x1,5 см. У адтуліну па цэнтру ўстаўлены бронзавы стрыжань з разеткай на канцы (мал. 184:31). Падобны крышталёвы гузік знойдзены ў напластаваннях XV ст. Мінска (раскопкі Э. М. Загарульскага). У тэхналагічных адносінах апрацоўка каменю ў XIV—XVIII стст. працяг- вала традыцыі папярэдняга часу, але змяніўся асартымент вырабаў.
Раздзел МАТЭРЫЯЛЫ НУМІЗМАТЫКІ, СФРАГІСТЫКІ, МЕТРАЛОГІІ, ЗДАБЫТЫЯ Ў РАСКОПКАХ 2.6.1. МАНЕТЫ, СКАРБЫ На заключным этапе так званага «безманетнага» перыяду (лачатак XI — рубеж XIII—XIV стст.) нязручнасць выкарыстання буйных плацёжных адзінак (сярэбраныя зліткі розных тыпаў і іх фракцыі) і угрунтаваных на іх аснове грашовых сістэм стала падставай для ўвядзення ў зварот на тэрыторыі Бе- ларусі дробных грашовых знакаў — манет. Напружаннасць у адносінах з ду- хоўна-рыцарскімі ордэнамі германскіх дзяржаў прымусіла ВКП шукаць кры- ніцы манетнага і вагавага серабра ў Францыі, дзе з 1266 г. пачалі чаканіць турскі грош («гро турнуа») тэарэтычнай вагой у 4,22 г і вартасцю ў 12 турскіх дзенье (дэнарыяў), і ў Чэхіі. Скарбавыя і адзінкавыя знаходкі манет XIV—XV стст. у ВКЛ, у тым ліку і на тэрыторыі Беларусі, паказваюць перавагу пражскіх грошаў. На XIV—XV стст. прыпадае 34 скарба і 19 адзінкавых знаходак пражскіх грошаў (ўсяго больш 4 515 экз.); 19 знаходак старажытналітоўскіх манет; 2 скарбы і 1 адзінкавая знаходка залатых манет; 1 адзінкавая знаходка гот- ландскага дэнарыя і 1 — кракаўскага квартніка. Адначасова з манетамі да сярэдзіны XV ст. працягвалі выкарыстоўвацца і сярэбраныя зліткі рознага тыпу: да 1365—1373 гг. літоўскія (рэальная вага 100—110 г) і да 1447 г. наўгародскія (вага 170—200 г) і іх фракцыі (Сотннко- ва, 1957. С. 58; Бектннеев, 1994. С. 11; Ён жа, 1999. С. 158). Пры археалагіч- ных раскопках 1986 г. у Мінску быў знойдзены злітак літоўскага тыпу вагой 36,69 г (= 1/3 літоўскай грыўны, першая палова XIV ст.) (мал. 271:4) (Бектннеев, 1999. С. 159. Рнс. 14 : 6), у 1965 г. у Друцку Талачынскага р-на злітак наўга- родскага тыпу вагой 98,4 г (= 1/2 наўгародскага рубля, XIV ст.) (Алексеев, 1966. С. 104—105. Рнс. 18 : 13) і ў 1886 г. каля в. Студзянец Горацкага р-на абрубак злітка наўгародскага тыпу з 3 клеймамі, ў тым ліку з надпісам ПЕЧА/КНЯ/ВОЛОД (вага 153,48 г, да 1380—1410 г.) (Алексеев, 1980. С. 79; Шорнн, 1977. С. 185—186). Дакладную колькасць пражскіх грошаў нельга ўстанавіць, таму што ў не- каторых скарбах (напрыклад, з г. Горкі Магілеўскай вобл. 1927 г.) колькасць іх не падлічвалася. Улічаныя знаходкі размяркоўваліся наступным чынам: Брэсцкая вобласць — 5 скарбаў і 1 адзінкавая знаходка (1 183 экз.); Віцебская — адпаведна 6 і 3 (931 экз.); Гомельская — 10 і 3 (720 экз.); Гро- дзенская — 4 і 8 (1 040 экз.); Мінская — 3 і 3 (231 экз.) і Магілёўская — 6 і 2 (413 экз.). Буйнейшыя скарбы былі знойдзены ў Брэсце (1837 г., 1 035 экз.), Віцебску (1926 г., 792 экз.), в. Гальшаны (1976 г., 670 з агульнай колькасці 838 экз.) і в. Падваранцы (1892 г., 346 экз.) Гродзенскай вобласці. 378
Т а б л і ц а 1 Адзінкавыя знаходкі пражскіх грошаў, вядомыя па археалагічных раскопках у Беларусі Нумар Месца і час знаходкі Правіцель Заўвагі 1 г. Пінск Брэсцкай вобл., 1957 г. Карл I (IV) (1346—1378) 2 г. Браслаў Віцебскай вобл.,1990 г. Вацлаў IV (1378—1419) 3 г. Віцебск, арх. раскопкі, 1981 г. Вацлаў IV (1378—1419) абломак 4 г. Віцебск, 1994 г. ? пацёрты 5 в. Друцк, Талачынскі р-н Віцебскай вобл., арх. раскопкі 1999 г. Карл I (1346—1378) — 1 экз. Вацлаў IV (1378—1419) — 2 экз. 6 в. Слабодка, Мазырскі р-н Гомельскай вобл., 1961 г. Ян I Люксембургскі (1378—1419) 7 в. Хальч, Веткаўскі р-н Гомельскай вобл., 2001 г. правіцель невядом — 2 экз. пацёрты 8 в. Апонаўцы, Лідскі р-н Гродзенскай вобл., каменны мог., 1889 г. Вацлаў IV (1378—1419) Вільгельм I Мейсенскі (1379—1407) 9 в. Апонаўцы Лідскага р-на, да 1920 г. Вацлаў II (1278—1305) абломак 10 г. Ваўкавыск Гродзенскай вобл., арх. раскопкі розных гадоў Вацлаў II (1278—1305) — 1 экз. Вацлаў IV (1378—1419) — 1 экз. 11 г. Ваўкавыск Гродзенскай вобл., 1947 Вацлаў IV (1378—1419) 12 в. Вензаўшчына, Шчучынскі р-н Гродзенскай вобл., каменны мог., 1988 г. Вацлаў II (1378—1419) 13 г. Гродна, паміж 1928 і 1930 гг. Вацлаў II (1278—1305) (?) 14 г. Гродна, арх. раскопкі 1986 г. Владзіслаў II (1471—1516) 15 в. (Сабакінцы-) Вераб'і Гродзенскай вобл., каменны мог., 1891 гг. Вацлаў IV (1378—1419) 16 г. Крычаў Магілёўскай вобл., Замкавая гара, 1998 г. Вацлаў IV (1378—1419) вар. II А 5 17 в. Лебядзева, Горацкі р-н Магілёўскай вобл., 1982 г. Вацлаў IV (1378—1419) 18 г. Клецк Мінскай вобл., арх. раскопкі, 1987 г. Вацлаў IV (1378—1419) 19 г. Мінск, Замчышча, 1957 г. Вацлаў IV (1378—1419) 20 г. Мінск, Замчышча, 1987 г. Казімір III Вялікі (1333—1370) квартнік 3 а ў в а г а : Адзінкавай знаходкай лічыцца выяўленне менш чым 5 экземпляраў манет у адным месцы. Пражскія грошы, знойденныя ў Беларусі, былі адчаканены чэшскімі кара- лямі Вацлавам II (1298—1305) з 1300 г., Янам Люксембургскім (1310—1346) з 1311 г., Карлам I (IV) (1346—1378), Вацлавам IV (1378—1419), Георгам Па- дэбрадам (1458—1471) і Уладзіславам II (1471—1516). Радзей за ўсё ў скар- бах сустракаюцца грошы Вацлава II — 2 экз., Георга Падэбрада — 1 і Ула- дзіслава II — 1 экз. Гэта можа тлумачыцца тым, што першыя манеты з'яўля- ліся новымі для жыхароў рэгіёна і, будучы паўнаважнымі (рэальная вага — каля 3,78 г 940—960-й пробы), пры наступных тыпах грошаў адразу ж вы- водзіліся з абароту, а манеты, якія адносіліся да пазнейшых чаканак (1458— 1516 гг.), былі больш легкавагавыя, чым грошы Вацлава IV, і таму таксама радзей пранікалі ў мясцовае грашовае абарачэнне. Пражскія грошы па ўзоры французскага «гро турнуа» (турскі грош; грош г. Тур) пачалі чаканіць у Чэхіі пры Вацлаве II (1278—1305) з 1300 г. рэальнай вагой 3,78 г (тэарэтычная — 3,9 г). Апошнія грошы гэтага тыпу былі адча- канены пры Фердынандзе I Аўстрыйскім (1526—1564) у 1547 г. Тып манеты 379
практычна заставаўся нязменным, мяняліся толькі імя правіцеля ў легендзе і вага. Пры Вацлаве IV (1378—1419) манеты ў вазе ўпалі да 2,8—2,6 г, а ў па- чатку XV ст. да 2,4—2,3 г 500-й пробы. Тып манеты быў наступны: Ліцавы бок: выява трылістай кароны ў кропкавым абадку, вакол надпіс у два радкі: унутраны — «+ \А/ЕМСЕ7І_АУ8 8ЕСУМ0У8», знешні — «+ ЮЕІ (ЗКАТІА КЕХ ВОЕМІЕ», паміж радкамі — легенды і па краі манеты кропка- выя абадкі. Адваротны бок: выява павернутага ўправа геральдычнага ільва з двай- ным хвастом у кропкавым абадку, кругавы надпіс «С5КО88І РКА6ЕЫ8Е8» і па краі манеты кропкавы абадок. На тэрыторыю сучаснай Беларусі пражскія грошы Вацлава II (1278— 1305) пачалі паступаць ужо да 1305 г., і ў Полацка-Віцебскім Падзвінні арга- нічна ўвайшлі ў мясцовую грашовую сістэму (рубель = 50 пражскім грошам = 105 нагатам (па 1,8 г) = 189,0 г) (Бектннеев, 1994. С. 8—10, 17—18; Ён жа, 1999. С. 156—157). У адрозненне ад паўднёварускіх зямель у ВКЛ не выка- рыстоўвапіся абломкі або абрэзкі пражскіх грошаў. Зрэдку знаходзімыя абломкі — гэта, як правіла, пашкоджаныя ці акісленыя манеты. Відавочна, у грашовым звароце выкарыстоўваліся любецкія пфенігі-дэнарыі («любскія») і анала- гічныя ім германскія і скандынаўскія дробныя манеты. Пацвярджэннем гэта- га можа служыць готландскі дэнарый 1340—1400 гг., знойдены пры раскоп- ках у Ваўкавыску (Пех, 1963. С. 236), і дробныя разменныя грашовыя адзінкі, якія з’явіліся да 1338—1341 гг. у полацка-віцебскай грашовай сістэме, — за- вушня (рус. «заушня») = 1/2 овря-эре = 1/6 пражскага гроша = 0,6 г і далгея (рус. «долгея, долгая») = любскаму = 1/10 пражскага гроша = 0,36—0,42 г (Полоцкне грамоты, 1977. С. 39; Бектннеев,1999. С. 157—158). Асаблівасць беларускіх скарбаў з пражскімі грошамі ў тым, што да другой паловы XV ст. у іх не прысутнічалі іншыя манеты. Яны пачалі з'яўляцца ў скарбах пры польскім каралі і вялікім князі літоўскім Аляксандры (1492— 1506): в. Падгор'е Мінскага р-на, пасля 1501 г.; в. Смятанічы Петрыкаўскага р-на, пасля 1506 г.; в. Гальшаны Ашмянскага р-на, каля 1506 г. і інш., а к 1668 г. у скарбах пачалі пераважаць манеты ВКЛ, Польшчы і германскія (на- прыклад, г. Мазыр, пасля 1647 г.; в. Падваранцы Лідскага р-на, каля 1668 г. і інш.). Гэта сведчыць аб пераемнасці манет пазнейшых літоўскай і польскай эмісій з пражскімі грошамі. Яны суадносіліся пры дапамозе літоўскага пеня- зя, папярэднікам якога з'яўлялася полацка-віцебская далгея 1338—1341 гг. Полацка-віцебская грашова-вагавая сістэма спыніла сваё існаванне ў 1386— 1387 гг. Прыкладна ў той жа час (1387—1392 гг.), па меркаванню В. П. Даркевіча і Н. А. Собалевай, літоўскі князь Вітаўт чаканіў манеты з надпісам «ПЕЧАТЬ» (тып I па класіфікацыі старажытналітоўскіх манет) вагой 1,06—1,39 г (Даркевнч, Соболева, 1973. С. 83—95), якія адпавядалі сумесна з залатаардынскімі дырхе- мамі з кантрамаркай «Калюмн» (тып V; 1396—1399 гг.) палове пражскага гроша Вацлава IV (1378—1419) у 2,68—2,9 г (Бектннеев, 1994. С. 12—13). Фактычна, астатнія тыпы (II, III, IV) з'яўляліся пенязямі, чаканіліся ў першай палове XV ст. (хутчэй усяго, пасля 1406 г.) і былі роўнымі 1/10 пражскага гроша. У наступны час вядома 9 ці 10 тыпаў старажытнейшых літоўскіх манет (Бекті/інеев, 1994. С. 11—14, 42—50. Рнс. 6), з якіх толькі пяць (мал. 269) прад- стаўлены ў беларускіх знаходках: I — 4 экз.; II — 22; III — 24; IV — 1; V тып — 3 экз. Тып дзвюх манет не вызначаны. Вядомыя толькі 3 скарбы з літоўскімі ма- нетамі (в. Нача Воранаўскага р-на, 1913 г.; в. Кукпі Воранаўскага р-на і в. Вен- заўшчына Шчучынскага р-на, 1989 г.), а астатнія — адзінкавыя знаходкі. 380
Старажытналітоўскія манеты былі наступных тыпаў: Тып I — ліцавы бок: наканечнік кап'я з крыжам; адваротны бок: надпіс «ПЕЧАТЬ». Сярэдняя вага — 1,06—1,39 г, пры ваганні — ад 0,59 да 1,49 г, проба — 0,937. Маюцца 37 варыянтаў. Датыроўка — 1387—1392 гг. Тып II — ліцавы бок: наканечнік кап'я з крыжам; адваротны бок: «Калюмн» (вароты). Сярэдняя вага — 0,3 г, пры ваганні — ад 0,13 да 1,3 г, проба — каля 0,500. Датыроўка — пачатак XV ст. Тып III — ліцавы бок: вершнік з мячом («Пагоня»); адваротны бок: «Ка- люмн». Сярэдняя вага — 0,397 г, пры ваганні — ад 0,283 да 0,640 г, проба — каля 0,457. Датыроўка — да 1410—1420 гг. Тып IV — ліцавы бок: вершнік з мячом; адваротны бок: двайны крыж на шчыце. Гэта рэдкі тып. Сярэдняя вага — 0,422, пры ваганні — ад 0,31 да 0,51 г, сярэдняя проба — 0,750. Датыроўка — пасля 1430 г. і пры Казіміры (1440—1492). Тып V — залатаардынскі дырхем 1386—1395 гг. з надчаканкай «Калюмн». Сярэдняя вага— 1,365 г. Датыроўка ў ВКЛ — 1396—1399 гг. Т а б л і ц а 2 Знаходкі старажытналітоўскіх манет у Беларусі Нумар Месца і год знаходкі I тып II тып III тып IV тып V тып Кол-сць 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 г. Браслаў Віцебскай вобл., 1955 г., адз. зн. Зах. Віцебскай вобл., 1956—1959 гг., адз. зн. г. Віцебск, 1894 г., адз. зн. в. Касцюковічы, Мазыр-скі р-н Гомель- скай вобл., 1963 г., адз. зн. в. Хальч, Веткаўскі р-н Гомельскай вобл., 2001 г., адз. зн. в. Апонаўцы, Лідскі р-н Гродзенскай вобл., 1889 г., каменны мог., адз. зн. в. Вензаўшчына, Шчучынскі р-н, 1989 г., каменны мог., скарб в. (Сабакінцы-) Вераб'і, Васілішкаўскі р-н, 1891 г., каменны мог., адз. зн. г. Гродна, пасля 1950 г. в. Дварчаны (ур. Карначыха), Лідскі р-н, да 1920 г., каменны мог., адз. зн.(?) в. (Сабакінцы-) Забалацце (з 1954 г. в. Першамайск), Васілішкаўскі р-н, 1891 г., каменны мог., адз. зн. в. Куклі, Воранаўскі р-н, 1989 г., ка- менны мог., скарб в. Кушалеў (?), Навагрудскі р-н, 1871 г., адз. зн. в. Нача, Радуньскі р-н, да 1913 г., пахаванне (?), скарб (?) в. Пузелі, Воранаўскі р-н, 1884 г., камен- ны мог., адз. зн., тып манет невядомы в. Турэйск, Жалудоцкі р-н, 1889 г., скарб в. Шаўры, Радуньскі р-н, да 1835 г., адз. зн. г. Мінск, 1986 г., арх. раскопкі, адз. зн. Усяго: 1 1 ? 1 2 + 1 6 1 10 1 6 1 1 1 1 1 1 3 1 1 2 Больш 1 1 3 + ? 1 1 3 6 1 1 1 +? 3 10 1 6 2 3 1 2 50 экз. Складзена па літ.: Бектннеев, 1994. С. 42—51. Рнс. 4—6, 11—12. Табл. 1; Рябцевнч, 1965. Прнлож.: с. 129—134; Кіегзпохд/зкі, 1984. 8. 166—173; 8 гус. і вусным паведамленням. 381
Усе манеты, акрамя III тыпу, вядомы ў невялікай колькасці і чаканіліся да сярэдзіны XV ст. Больш за ўсё іх знойдзена на тэрыторыі сучаснай Літвы, а таксама ў памежных з ёй рэгіёнах сучаснай Беларусі. Відаць, таму на тэры- торыі Беларусі замест старажытналітоўскіх манет шырока выкарыстоўваліся прывазныя германскія і скандынаўскія. Напрыклад, готландскі дэнарый, ве- рагодна, па метралагічных дадзеных адпавядаў старажытным літоўскім ма- нетам II і III тыпаў (дэнарыям, пенязям), якія чаканіліся ў пачатку XV ст. (мал. 270). У пачатку 60-х гадоў XIV ст. стакгольмскія (шведскія) пфенігі (дэнарыі) важылі каля 0,30 г 900-й пробы, а вісбюскія манеты — 0,34 г 458-й пробы (Сванндзе, 1976. С. 76—77). У Лівонскім ордэне ў XIV ст. у абарачэнні зна- ходзіліся любецкія пфенігі вагой 0,36—0,42 г (Молвыгнн, 1963. С. 381—382). Паколькі замежная манета часткова паступала ў ВКЛ праз лівонскія землі, то можна меркаваць, што готландскі дэнарый важыў 0,30—0,34 г, быў даволі нізкай пробы і адпавядаў старажытна-літоўскім пенязям. Кракаўскі квартнік (паўгрош) (мал. 271:3), знойдены ў Мінску, адпавядаў палове кракаўскага гроша Казіміра III Вялікага (1333—1370), чаканенага ў 1366—1370 гг. Ня- гледзячы на тое што кракаўскі грош быў некалькі лягчей пражскага і адпаведна танней (4 : 5), у дробным гандлі ён, відаць, часам быў роўны палове праж- скага гроша. Адзінкавая знаходка пакуль не дазваляе знайсці іншае тлума- чэнне. 3 1406—1409 гг. да 1508 г. у ВКЛ функцыяніравала наступная грашовая (дзесятковая) сістэма: рубель =100 пражскім грошам = 1000 літоўскім пеня- зям = 180,0 г (каля 1428 г.); пражскі грош = 2 паўгрошам = 10 літоўскім пенязям. У сярэдзіне XV ст. з абарачэння зніклі сярэбраныя плацёжныя зліткі і ў другой палове стагоддзя сталі больш шырока паступаць залатыя манеты, якія замянілі зліткі ў вялікіх плацяжах. Знаходкі залатых манет у Беларусі пры археалагічных раскопках даволі рэдкія. Часцей і ў большай колькасці іх знаходзяць у скарбах. У Беларусі зафіксавана 2 знаходкі (5 манет) пачатку XV ст.: венгерскі ду- кат Сігізмунда Люксембургскага (1384—1437) вагой 3,5 г, знойдзены ў 1976 г. пры раскопках Крычава (Масько, 1993. С. 71—72); 2 англійскіх нобля (тэарэ- тычная вага 6,998 г) і 2 дэлійскіх дынара (тэарэтычная вага 12,80 г), выяўленыя ў слуцкім скарбе (Бектннеев, 1996. С. 80—88). У XIII—XV стст. падобныя манеты чаканіліся амаль з чыстага золата (980—990-я проба) і таму даволі лёгка вызначыць суадносіны дуката і нобля. У XIV — пачатку XV ст. венгерскі дукат адпавядаў 21 пражскаму грошу. Такім чынам, нобль = 2 вен- герскім дукатам = 42 грошам. 3 падзеннем вагі і пробы гроша дукаты і ноблі станавіліся даражей. Венгерскія дукаты ў ВКЛ і Маскоўскай дзяржаве з XV ст. выкарыстоўваліся пад назвай «угорскія», а ноблі — «карабельнікі» (Бектннеев, 1994. С. 13, 18—19). Індыйскія залатыя дынары ўваходзілі ў літоўска-татарскую грашовую сістэму, дзе залаты дынар = 1/2 літоўскага рубля = 40 пражскім грошам (2,6—2,8 г) = 80 залатаардынскім дырхемам (па 1,365 г) (Бектннеев, 1996. С. 84—85; Ён жа, 1996а. С. 15). У час археалагічных раскопак неаднаразова знаходзілі дукаты XVI— XVII стст.: ў Заслаўі ў 1980 г. —дукат 1576 г. герцага Карынціі Карла і 2 турэцкія залатыя алтыны 982 г. х. (1574—1575 гг. н. э) Мурада III Ібн-Сулеймана (Заяц, 1981. С. 8), у Мсціславе ў 1987 г. —дукат г. Кампэна 1652 г. (мал.272:8) (Тка- чев, 1988. С. 70, 71. Рмс. 54, 55). Практычна такія ж манеты, акрамя турэцкіх, сустракаюцца ў беларускіх скарбах. Напрыклад, у магілёўскім скарбе (1936 г.) знаходзіліся 476 дукатаў XVI—XVIII стст., у тым ліку нідэрландскія, германскія, 382
аўстрыйскія, венгерскія, венецыянскія (цэхіны) і інш. Самая старая манета (венгерскі дукат) датуецца часам праўлення Матвея (1458—1490), а малод- шая (венецыянскі цэхін) — дожа Людовіка Маніна (1789—1797) (Маркова, 1961. С. 39—43). Магілёўскі скарб, хутчэй усяго, сфарміраваны ў 1790—1795 гг., г. зн. да 3-га падзела Рэчы Паспалітай. Калі пражскія грошы з'яўляліся ланцугом паміж грашовымі сістэмамі XIV—XVII стст., то залатыя манеты, якія мелі на працягу некалькіх стагодд- зяў амаль аднолькавую вагу (3,4—3,5 г), звязвалі сістэмы XV—XVIII стст. У 1492 г. вялікі князь літоўскі Аляксандр (1492—1506) у Вільні адкрыў ма- нетны двор, на якім пачалі чаканіць уніфікаваную літоўскую манету — дэна- рый, паўгроша і грош (= 10 літоўскім дэнарыям). Самыя першыя літоўскія грошы тэарэтычна важылі 3,01 г (Коріскі, 1974. Т. I. 8. 292) і раўняліся пражскім грошам Вацлава IV (1378—1419) у 2,8—2,9 г. У Вільні апошнюю манету літоўскага тыпу адчаканілі пры каралі Яне III Сабескім (1674—1696) у 1679 г., а самыя апошнія літоўскія шостакі — у Гродне пры Аўгусце II (1697— 1733) у 1706—1707 гг. (Коріскі, 1977. Т. III. 8. 169, 189; Рябцевмч, 1995. С. 241). Знаходкі апошніх літоўскіх манет у археалагічных раскопках вельмі рэдкія. 3 часам з'явіліся новыя наміналы, у асноўным сярэбраных літоўскіх ма- нет, якія перыядычна чаканіліся да пачатку XVIII ст.: пры Жыгімонце Аўгусце (1545—1572) — абол у 1546 г. (= 1 дэнарыю = 0,317 г), двайны дэнарый у 1565 г. (мал. 272), двайны грош у 1565 г., траяк (= 3 грошам) у 1562 г., чворак (= 4 грошам) у 1565 г., шостак (= 6 грошам) у 1547 г., чвэрць капы (= 15 літоўскім грошам) і поўкапы (= 30 грошам) для Інфлянтаў (польская назва часткі Лівонскага ордэна) у 1564 г., залаты дукат (3,5 г) у 1547 г. і партугал (= 10 дукатам = 34,82 г) у 1562 г. (Коріскі, 1976. Т. II. 8. 39—50); пры Стэфане Баторыі (1576—1586) — шэляг у 1579 г. (= 1,5 літоўскага дэнарыя), талер у 1580 г. (Коріскі, 1976. Т. II. С. 91—97); пры Жыгімонце III Вазе (1587—1632) — паўтарак (= 1,5 літоўскіх гроша) з 1619 г., залатыя трайны дукат у 1615 г. і паўпартугала (= 5 дукатам) у 1618 г. (Коріскі, 1976. Т. II. 8. 221—238); пры Яне Казіміре (1649—1668) — медны солід (шэляг = 1/3 гроша) у 1661 г., орты (= 18 грошам) у 1664 г., злотаўка (тымф) (= 30 грошам), залаты паўдукат у 1664—1665 гг. (Коріскі, 1977. Т. III. 8. 117—128). У час праўлення Аўгуста II (1697—1733) у 1706—1707 гг. адчаканілі апошнія дзве літоўскія манеты — траяк (пробны, 1706 г.) і шостак (Коріскі, 1977. Т. III. 8. 196). Манеты тых жа наміналаў у нумізматычнай літаратуры вядомыя як «каронныя» (з 1386 г.), чаканіліся ў Польскім каралеўстве да канца XVIII ст. (Коріскі, 1974—1977. Т. I—III). Толькі каронны дукат быў адчаканены ўпер- шыню ў 1528 г., а талер — у 1533 г. (Коріскі, 1976. Т. II. 8. 12, 15). Да 1707 г. літоўскі і польскі грошы суадносіліся як 5:4. Большасць дробных літоўскіх і польскіх (каронных) манет (ад абола і дэ- нарыя да шостака) у Беларусі выяўлены пры археалагічных раскопках, а ў скарбах маюцца ўсе наміналы, акрамя чвэрцькапы і поўкапы для Інфлянтаў, трайных дукатаў, партугалаў і іх фракцый (Рябцевмч, 1963. С. 152—202 (да першай чвэрці XVIII ст.); Ён жа, 1974. С. 114—126 (другая чвэрць XVIII — першая палова XIX ст.); ЗіпісЬоіік, 2аіісеуа, 1998. ТаЫ. 1—8). Асаблівасцю грашовага абарачэння ВКЛ з’яўляецца далейшае кары- станне ў XVI—XVIII стст. замежнымі манетамі, што адлюстравана ў скарбах і археалагічных знаходках. У беларускіх скарбах выяўлены манеты наступных дзяржаў і тэрыторый; Швецыя і яе ўладанні ў Прыбалтыцы; Германія (Прусія 383
і Брандэнбург, Саксонскія дзяржавы, Брауншвейг, Гановер, Ліппе, Міндэн, Кведлінбург, Гамбург, Кёльн і др.); Сілезія (герцагства); Венгрыя («угорскія», талеры і іх фракцыі); Трансільванія (дукаты, талеры і іх фракцыі); Чэхія (ду- каты, талеры і іх фракцыі другой паловы XVI—XVII ст.); Аўстрыя і яе ўладан- ні (дукаты, талеры і іх фракцыі); Зальцбург (дукаты, талеры і іх фракцыі); Італьянскія дзяржавы, асабліва Венецыя і Фларэнцыя (дукаты); Швейцарыя (дукаты і талеры розных кантонаў XVII ст.); Францыя (сярэбраныя экю XVI ст.); Эльзас (талеры XVII ст.); Злучаныя Нідэрландскія Правінцыі (правінцыяль- ныя і гарадскія дукаты, талеры і іх фракцыі канца XVI—XVIII ст.); Іспанскія Нідэрланды (цяпер Бельгія) (талеры і іх фракцыі канца XVI—XVII ст.); Іспанія (талеры і іх фракцыі XVI—XVIII стст.); Данія (першая палова XVII ст.); Шат- ландыя (медныя тэрнарыі Карла II 1632—1642 гг.) і др. (Маркова, 1961. С. 39—43; Рябцевнч, 1963. С. 152—202; Ён жа, 1974. С. 114—126; Ён жа, 1995. С. 188—190). 3 германскіх дзяржаў паступалі залатыя дукаты (гульдэны і рэйхсгульдэны), сярэбраныя талеры і іх фракцыі — 1/2, 1/4, 1/6, 1/12, 1/48 талера, орты (= 1/4талера, XVIII ст. — 1/5—1/6 талера), драйпель- керы (= 1,5 гроша), грошы, паўгрошы, соліды і інш. Да сярэдзіны XVI ст. у ВКЛ шырока выкарыстоўвалася грашовая сістэма, заснаваная пераважна на рублі, грошамі літоўскага лічэння (= 100 грошам = 1000 пенязям), у другой палове стагоддзя, пасля заключэння паміж Польшай і ВКЛ Люблінскай уніі 1569 г., пачалося ўкараненне сістэмы, заснаванай на талеры (дуадэцымальная, ці дванаццацірычная), якая пераважала да 2-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 г. На тэрыторыі Усходняй Беларусі, якая ў 1772 г. адышла да Расіі, выкарыстоўвалася, галоўным чынам, дзесятковая (руская) сістэма (рубель = 10 грывенікам = 100 капейкам = 200 дзенгам). Пасля 1793 г. яна распаўсюдзілася і на яе заходнюю частку. У Беларусі вядомы скарбавыя і адзінкавыя знаходкі рускіх манет. Выяў- ляюцца яны і пры археалагічных раскопках, галоўным чынам, у гарадах і мястэчках, радзей на сельскіх паселішчах. Калі ў скарбах сустракаюцца ся- рэбраныя манеты ад капейкі і алтына да рубля і іншы раз залатыя, то пры раскопках знаходзяць у асноўным медныя манеты XVIII ст. Гэта наступныя знакі: Пятра I (1682—1725) — дзенга (паўкапейкі) і капейка; Ганны Іаанаўны (1730—1741) — палушка (1/4 капейкі), дзенга і капейка; Лізаветы Пятроўны (1741—1761) — палушка, дзенга, капейка і дзве капейкі; Кацярыны II (1762— 1796) — палушка, дзенга, капейка, дзве капейкі і пяць капеек (Рябцевнч, 1963. С. 152—202; Зіпісііоіік, 7аіісеуа, 1998. ТаЫ. 1—8) і інш. У пісьмовых крыніцах найбольш ранні ўспамін рускай манеты «денга мо- сковская» датуецца 5 красавіка 1532 г. (Рябцевнч, 1995. С. 172). Але, калі яны і выкарыстоўваліся ў ВКЛ у XVI ст., то толькі ў руска-літоўскім гандлі. Нязначныя паступленні рускіх сярэбраных манет у ВКЛ з выкарыстаннем ва ўнутранным гандлі, галоўным чынам на Магілёўшчыне, пачаліся пры Васілю Іаанавічы (памёр у 1533 г.), іване IV Грозным (1533—1584) і Барысе Гаду- новым (1598—1605). Напрыклад, у г. Бабруйску ў 1910 г. быў знойдзены скарб з рускімі сярэбранымі манетамі ад Івана III да Міхаіла Фёдаравіча (1613 — 1645) (Рябцевнч, 1963. С. 162. № 21), а ў г. Оршы ў 2000 г. — скарб з 117 капеек канца XVI — сярэдзіны XVII ст. (Барыс Гадуноў— 1 экз. і Аляксей Міхайлавіч — 116 экз.), схаваны пасля 1654—1655 гг. (Бектннеев, 2000. С. 4). Сярэбраная капейка Барыса Гадунова была знойдзена ў 1988 г. у Оршы (раскопкі В. М. Ляўко). Інтэнсіўнае паступленне рускіх манет у Рэч Паспалі- тую пачалося пры Пятры I (1682—1725). 384
Пры вывучэнні Міра (раскопкі А. К. Краўцэвіча) у культурным слоі XVII ст. знойдзены скарб з 93 медных солідаў, а на адлегласці ў 1,8 м — 4 сярэбра- ныя манеты (Краўцэвіч, Якшук, 1993. С. 65). Медныя манеты ляжалі двума слупкамі і мелі адбітак тканіны, у якую былі, відаць, загорнутыя. 3 сярэбра- ныя манеты ляжалі на дне глінянага гаршка з адбітым верхам і 1 побач з ім. Даследчык лічыць, што абедзве знаходкі былі схаваны ў адной жылой пабу- дове. Такія знаходкі пад час археалагічных раскопак рэдкія і даюць уяўленне аб характары зберагання грошай гараджанамі. 2.6.2. МАТЭРЫЯЛЫ СФРАПСТЫКІ I МЕТРАЛОПІ Пячаткі, пломбы. Сфрагістычны матэрыял XIV—XVIII стст. у адрозненне ад X—XIII стст. нязначны, паколькі пячаткі сталі выкарыстоўваць пераважна васкавыя і сургучныя. Па матэрыялах раскопак вядомыя цікавыя знаходкі — каменная форма для пячаткі канца XVI — пачатку XVII ст. з Полацка; пя- чатка канца XVI — пачатку XVII ст. з Мінска; пячатка XVII ст. з Заслаўя; 2 пя- чаткі XVII ст. з Віцебска; пруская свінцовая пломба XVIII ст. з Івянца. Калі пячаткі ўказваюць на месца дзеяння і іерархію службовых асоб, то пломбы — на краіну ці рэгіён, адкуль паступаў тавар на тэрыторыю Беларусі. Форма для пячаткі была знойдзена пры раскопках Полацка ў слоі канца XVI — пачатку XVII ст. Яна ўяўляе сабой двухбаковую плітку з каменя-песка- віка ў выглядзе няправільнага чатырохвугольніка (49,5x48,5x43,0x51,0 мм) пры таўшчыні 20,0 мм. На правым баку выява вершніка з паднятым мячом («Па- гоня»), на адваротным — бягучы алень з віньеткай пад ім (герб Віцебскага ваяводства з 1569 г.). Абодва адлюстраванні негатыўныя і заключаны ў кропкавыя абадкі. Разьба выканана прафесійна з вялікім мастацкім густам (мал. 273:1). Даследчыкі аднеслі плітку да штампаў ці матрыц для вырабу пазітыўных выяў. Па іх меркаванні, пячатка належала Сымону Самуэлю Сан- гушку (пам. у 1638 г.), які быў віцебскім ваяводам (Тарасаў, Мілюцін, 1993. С. 39—41). У Мінску ў слоі канца XVI — пачатку XVII ст. знойдзена пячатка з каляро- вага металу, на якой выява герба «Слепаўрон» (Воран з кольцам у дзюбе, які сядзіць на падкове з крыжом) і ініцыялы ІРК (мал. 273:2). Шчыт мае васьмівугольную форму. Рэльеф пячаткі якасны, добрай захаванасці. Пячат- ка адносіцца да разраду асабістых (Ганецкая, 2000. С. 148, 151). У Заслаўі выяўлена бронзавая пячатка XVII ст. з гербам на авальным шчы- це. На шчыце, увенчаным каронай і страусавымі пёрамі, выразаны шабля, сцяг і манаграма ўладальніка (мал. 273:3). На думку даследчыка, уладальнік пячаткі быў на ваеннай службе і меў чын не ніжэй за палкоўніка (Заяц, 1995. С. 54). У Віцебску былі знойдзены дзве асабістыя касцяныя аднабаковыя пя- чаткі. Першая пячатка XVII ст. знойдзена на Ніжнім замку ў 1983 г. і на яе паверхні ў сярэдзіне выразаны геральдычны знак (літара «М» з наложаным працветшым крыжом) і кругавы надпіс «ПЕЧАТЬ ПНРОГОВА» (мал. 265:3). Дыяметр пячаткі — 28 мм. На другой, знойдзенай у 1993 г. (дыяметр 30 мм), у сярэдзіне выява «варажскага» шчыта з гербам Віцебскага (?) шляхціца Леаніда Граковіча і кругавы надпіс «+ ПЕЧТЬ ЛЕОННДА ГРАКОВНЧА». Пры напісанні тэкста выкарыстаны «рускі» шрыфт і некаторыя літары пераверну- тыя (Бубенько, 1985. С. 383). Пруская прывесная свінцовая пломба круглай формы дыяметрам 28 мм і таўшчынёй 3 мм знойдзена ў 1995 г. у Івянцы (Валожынскі р-н Мінскай вобл.). Зак. 37ІЗ 385
На правым баку — вензель Фрыдрыха II (1740—1786) «ЕВ» і надпіс «КОЫІС8- ВЕКС», на адваротным — аднаглавы прускі арол (раскопкі В. У. Шаблюка). Гіркі, вагі. Намнога радзей пры археалагічных раскопках сустракаюцца прылады ўзважвання XIV—XVIII стст. — вагі (бязмены, раўнаплечыя і гэтак званыя «аптэчныя» вагі) і розныя гіры (гандлёвыя і «манетныя»). У Заслаўі ў 1988 г. былі выяўлены раўнаплечыя вагі са скураной пятлёй, за якую пры працы падвешваўся інструмент, якія, мабыць, зроблены ў другой палове XVIII — пачатку XIX ст. (раскопкі Ю. А. Заяца). Часткі вагаў знойдзены так- сама пры раскопках Віцебска (мал.274). Гандлёвыя гіры вядомыя па пісьмовых крыніцах, але ў час раскопак яны да апошняга часу не выяўлены. Рэдкімі знаходкамі з’яўляюцца манетныя і аптэчныя гіркі-разнавагі, асабліва XIV—XVII стст. (да першай паловы XIV ст. адносяцца 2 экз. і да XVI—XVII стст. — 1 экз.). Ніякіх абазначэнняў яны не маюць, таму іх вагавыя адзінкі і сістэмы вызначаюцца прыблізна. Гіркі XIV ст. знойдзены ў Віцебску (вага — 36,02 г, верагодная кратнасць — 20 адз., вагавая адзінка — 1,8 г; маса нагаты ці 1/2 пражскага гроша ў 3,6 г 1325—1346 гг.) і ў Друцку (вага — 94,6 г; 1/2 масы полацка-віцебскага рубля 1298—1386 гг.) (Бектмнеев, 1987. С. 232—235. Табл. 2, № 23, 19. Рмс. 2:12, 9; Ен жа, 1999. С. 155). У Оршы ў 1989 г. (раскопкі В. М. Ляўко) знойдзена гір- ка (мал. 271:6), датаваная XVI—XVII стст. і выкарыстоўваная, відавочна, для ўзважвання лекавых і касметычных тавараў і вострых прыпраў. Яна важыць 72,428 г і адносіцца да рускай залатніковай сістэмы (72,428 г : 4,26 г = 17 зол.). Скарбавыя і адзінкавыя знаходкі польска-літоўскіх, рускіх і іншых замеж- ных манет, пломб н прылад узважвання паказваюць развіты ўнутраны і знешні гандаль на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVIII стст. Яны дазваляюць устанавіць дзяржавы, з якімі падтрымліваліся эканамічныя сувязі. У першую чаргу, гэта Польша, Прыбалтыка (Лівонскі ордэн да 1562 г., Курляндскае герцагства ў 1562—1795 гг. і Шведскія ўладанні з 1621 г. да пачатку XVIII ст.), Расія, Аўстрыйская манархія, турэцкія ўладанні, некаторыя германскія дзяр- жавы і вольныя гарады. Грашовыя сістэмы, якія сфарміраваліся і функцы- яніравалі ў ВКЛ, у тым ліку на тэрыторыі Беларусі: полацка-віцебская (XIII— XIV стст.) і літоўска-татарская (канец XIV — 20-я гады XV ст.). Яны прымалі актыўны ўдзел у складанні агульнадзяржаўнай дзесятковай грашовай сістэмы ВКЛ на мяжы XIV і XV стст. Па адзінкавых знаходках пры ар- хеалагічных раскопках нельга вызначыць больш ці менш поўны спіс тыпаў і назваў прывазных манет і сістэм, у якіх яны выкарыстоўваліся. Гэта магчыма толькі пры сумесных даследаваннях манетных скарбаў і пісьмовых крыніц XIV—XVIII стст.
Мал. 155. Карта-схема Беларусі з абазначэннем рудняў, заводаў і ліцейных майстэрняў XIV—XVIII стст. (па няпоўным даным). Умоўныя адзнакі: а — рудні, б — заводы, в — ліцейныя майстэрні. 1 — Руда, 2 — Руднікі, 3 — Рудня, 4 — Рудня, 5 — Рудка, 6 — Рудка, 7 — Рудка, 8 — Пінск, 9 — Сітніца, 10 — Рудня, 11 — Ветчынская Рудня, 12 — Рудня, 13 — Рудня, 14 — Рудня, 15 — Руднішча, 16 — Сіманавіцкая Рудня, 17 — Аголіцкая Рудня, 18 — Убарцкая Рудня, 19 — Жмурнянская Рудня, 20 — Стадолічы, 21 — Новая Рудня, 22 — Гоабяні, 23 — Валаўская Рудня, 24 — Рэмязы, 25 — Верхняя Рудня, 26 — Сярэдняя Рудня, 27 — Рудзенька, 28 — Заводны Востраў, 29 — Махновічы, 30 — Рудзенька, 31 — Фаставіцкая Рудня, 32 — Рудня, 33 — Ес/пава Рудня, 34 — Антонаўская Рудня, 35 — Рудня, 36 —Дудзіц- кая Рудня, 37 — Рудня, 38 — Мазыр, 39 — Горбавіцкая Рудня, 40 — Рудня, 41 — Рудня, 42 — Рудня, 43 — Дзямідаў, 44 — Белабярэжская Рудня, 45 — Смалягоўская Рудня, 46 — Мальцы, 47 — Рудня Аляксандраўка, 48 — Тульгавіцкая Рудня, 49 — Загальская Рудня, 50 — Рудзенка, 51 — Руднае, 52 — Жураўлёва Рудня, 53 — Бурыцкая Рудня, 54 — Удалёўская Рудня, 55 — Рудня, 56 — Рудніца, 57 — Еўтушковіцкая Рудня, 58 — Рудня, 59 — Пясчаная Рудня, 60 — Глебава Рудня, 61 — Рудня, 62 — Рудня, 63 — Рудня, 64 — Рудня Бронская, 65 — Малевіцкая Рудня, 66 — Графская Рудня, 67 — Рудня, 68 — Старая Рудня, 69 — Рудня, 70 — Рудня, 71 — Гэрваль, 72 — Рудзенка, 73 — Дзямяхі, 74 — Рэчыцкая Рудня, 75 — Віктарынская Рудня, 76 — Кошалеўская Рудня, 77 — Жыгальская Рудня, 78 — Марымонава Рудня, 79 — Рудня, 80 — Рудня, 81 — Пясочная Рудня, 82 — Прыбал, 83 — Баранаўка, 84 — Прыбыткаўская Рудня, 85 — Сямёнаўка, 86 — Добруш, 87 — Рудня, 88 — Рудня, 89 — Рудня Цата, 90 — Ачэсава Рудня, 91 — Барталамееўская Рудня, 92 — Гулева Рудня, 93 — 387
Шлягінская Рудня, 94 — Споніцкая Рудня, 95 — Сталбунская Рудня, 96 — Лазоўская Рудня, 97 — Дзербіцкая Рудня, 98 — Рудня, 99 — Ліпініцкая Рудня, 100 — Рудня, 101 — Палужская Рудня, 102 — Нісімкавіцкая Рудня, 103 — Рудня, 104 — Рудніцкая Сычоўка, 105 — Рудня, 106 — Рудня, 107 — Рудня, 108 — Рудня, 109 — Рудня, 110 — Рудня, 111 — Гразівецкая Рудня, 112 — Рудня, 113 — Рудня, 114—Рудня, 115— Рудня, 116 — Быхаў, 117—Рудня, 118 — Рудня, 119 — Рудня, 120 — Рудніца, 121 — Рудня, 122 — Рудня, 123 — Целяшоўская Рудня, 124 — Урэчча, 125 — Рудня Альхоўская, 126 — Вішнева, 127 — Папоўская Рудня, 128 — Рудні, 129 — Рудня, 130 — Рудня, 131 — Рудня, 132 — Руднікі, 133 — Рудня, 134 — Рудкі, 135 — Руда, 136 — Рудня, 137 — Яворская Руда, 138 — Рудка, 139 — Руда, 140 — Рудн/кі, 141 — Бакшты, 142 — Налібоцкая Рудня, 143 Пільнянская Рудня, 144 — Рудня, 145 — Рудня, 146 — Рудня, 147 — Рудня, 148 — Залужская Рудня, 149 — Старая Рудня, 150 — Рудня, 151 — Рудня, 152 — Рудня, 153 — Завішынская Рудня, 154 — Рудня, 155 — Рудня, 156 — Рудня, 157 — Рудня, 158 — Рудня, 159 — Пліса, 160 — Антанопаль, 161 — Чарноўская Рудня, 162 — Рудня Астравіты, 163 — Задобрычча, 164 — Гара (Запліссе), 165 — Слабодка (Аляксофаў), 166 — Забашаўка, 167 — Рудня, 168 — Рудня, 169 — Рудзенка, 170 — Рудня, 171 — Рудня, 172 — Старая Руда, 173 — Новая Руда, 174 — Рудня, 175 — Рудніца, 176 — Рудня, 177 — Руднікі, 178 — Рудня, 179 — Рудня, 180 — Рудня, 181 — Рудня, 182 — Рудня, 183 — Рудня, 184 — Рудня, 185 — Руднікі, 186 — Рудня, 187 — Рудня, 188 — Руднікі, 189 — Руднікі, 190 — Будзеніцкая Рудня, 191 — Кострыцкая Рудня, 192 — Дудзінская Рудня, 193 — Цяшкоўская Рудня, 194 — Свідна, 195 — Міхайлава, 196 — Цна, 197 — Нідаль, 198 — Заначачча, 199 — Рудня, 200 — Рудня, 201 — Нясвіж, 202 — Рудка, 203 — Рудны, 204 — Кялевічы, 205 — Пруднікі-Лянцэвічы, 206 — Пруднікі, 207 — Яцкава, 208 — Рудня 388
Мал. 156. Мікраструктуры кавальскіх вырабаў XIV—XVIII стст.: 1 — Ільнозавод, нож, зона зваркі, х 100; 2 — Горы, каса, зона зваркі, х 40; 3 — Чэрнічы, серп, узорыстая структура, х 70; 4 — Нісімкавічы, нож, відманштэтава структура, х 200; 5 — Чэрнічы, сякера, паласатая структура, х 50; 6 — Мінск, сякера, мартэнсіт і траастыт у наваранай рабочай частцы, х 500 389
Мал. 157. Мікраструктуры металу боепрыпасаў для агнястрэльнай зброі XVI—XVII стст.: 1 — ядро № 1 з Дольняга замка ў Віцебску, ферыт, перліт, х 100; 2 — ядро № 2 з Дольняга замка ў Віцебску, ферыт, перліт, х 100; 3 — куля з Мінска, ферыт, х 200; 4 — ядро з Міра, перліт, ледзебурыт, х 200; 5, 6 — ядро з Першамайска, ледзебурыт, графіт, павелічэнне (5 — х 50; 6—-Х200) 390
Мал. 158. Прылады працы XIV—XVIII стст. і тэхналагічныя схемы выканання іх рабочых частак: 1—4 — сякеры і малаток з Віцебска; 5, 6 — сякера і скобля з Крычаеа; 7 — матыка зЗаслаўя 391
Мал. 159. Нажы XIV—XVIII стст. і тэхналагічныя схемы іх выканання: 1—5 — Мінск; 6—10 — Віцебск; 11—13 — Заслаўе; 14 — Камень; 15—18 — Чэрнічы; 19 — Мсціслаў; 20 — Мір; 21 — Нісімкавічы; 22 — Ільнозавод; 23 — Леніна, 24 — Ліда 392
7 6 Мал. 160. Клеймы на металічных вырабах XV—XVI стст. з Віцебска (раскопкі Л. У. Калядзін- скага): 1—8, 10 — нажы; 9 — нажніцы 393
Мал 161 Вырабы з жалеза з кляймом (ХУ-ХУІІ стст.): 1 - Заслаўе: 2 - Капыль; 3, 4, Ю — Віцебск; 5 — Мінск 394
Мал. 162. Сякеры XV—XVIII стст.; рыбалоўныя прылады XIV—XVII стст. (Віцебск, Мінск, Ліда, Чачэрск, Крычаў, Сураж, Слаўгарад) 395
Мал. 163. Прылады працы XVI—XVIII стст.: 1, 4, 5, 7, 11, 15—18 — Віцебск; 2 — Чачэрск; 3, 14 — Крычаў; 6 — Капыль; 8—10, 19, 20 — Заслаўе; 12 — Мінск; 13 —Горы 396
Мал. 164. Сельскагаспадарчыя прылады XVI — першай паловы XIX ст. (сякач, матыкі, сярпы, акоўкі рыдлёвак, шыла, падвосіны да воза) : 1—4, 10, 11 — Віцебск; 5 — Гоодна; 6,7 — Магілёў; 8,9 — Бяроза 397
Мал. 165. Відэльцы, нажы-сцізорыкі, патэльні XVI—XVIII стст.: 1, 16, 17—Дуброўна; 2, 12 — Мір; 3, 5—7, 9, 11 — Віцебск; 4 — Орша; 8, 19 — Мсціслаў; 10 — Ліда; 13 — Чачэрск; 14, 15 — Панямонне; 18 — Крычаў; 20 — Ракаў 398
Мал. 166. Светцы і крэсівы XIV—XVII стст.: 1,3 — Віцебск; 2, 8 — Мсціслаў; 4 — Мінск; 5 — Ваўкавыск; 6 — Пінск; 7, 10 — Ліда; 9 — Крычаў; 11 — Крэва; 12 — Чачэрск, 13 — Орша 399
л б 7 11 12 — Віцебск; 8 — Мсціслаў, , п с _ Ді/П/Р’ 3 ' » » , ’ * Мал 767. Зам»Х/^«.. 6-^д 400
Мал. 168. Ключы да замкоў і дзвярное кольца жылых і гаспадарчых пабудоў XIV—XVIII стст.: 1,9 — Дуброўна; 2 — Мсціслаў; 3—8, 10—12 — Віцебск 26 Зак. 3713 401
Мал 169. Падковы і жалезныя абцасы XVI—XVII стст.: 1—7, 14—21 — Віцебск; 8 — Паня- монне; 9 _ Гродна; 10 — Полацк; 11 — Мір; 12 — Ліда; 13 — Крэва; 22 — Руброўна 402
Мал. 170. Дзвярныя петлі і лічыны (накладкі) XIV—XVIII стст.: 1, 7, 10 —Віцебск; 2, 8, 9 — Мір; 3, 4, 11 — Магілёў; 5—Дзісна; 6 — Ліда 26* 403
Мал. 171. Зброя, рыштунак вершніка і верхавога каня, кулелячкі XIV—XVII стст.: 1—3, 5, 8, 10, 20, 21 — Віцебск; 4, 6, 11—14, 23—25 — Підскі замак; 7 — Мір; 9 — Гродна; 15—19, 22, 27—29 — Навагрудак; 26 — Магілёў 404
Мал. 172. Зброя, рыштунак вершніка і верхавога каня XV—XVIII стст.: 1—3, 5, 8—11 — Заслаўе; 4 — Друцк; 6, 7, 12 — 15 — Дуброўна 405
Мал. 173. Зброя, рыштунак вершніка і верхавога каня, кулелячка XVI—XVIII стст,: 1, 4, 6— 12, 14—18 — Мінск; 2 — Мір; 3, 19 — Орша; 5 — Віцебск; 13 — Горы 406
Мал. 174. Зброя і даспехі XIV—XVII стст : 1 — шлем «салада» — Мсціслаў (XV ст.); 2, 6,7 — даспешныя пласцінкі — Друцк; 3 — 5 — пласцінкі платаў — Гоодна (першая палова XV ст ); 8, 9 — арбалетныя спускавыя куркі — Мсціслаў (XIV—XV стст.); 10—12 — лускавыя пласцінкі на пальцы рукавіц — Дуброўна, Орша, комплекс на Менцы (першая палова XVII ст ), 13 — кісцень (косць) — Гродна (XIV ст.); 14 — меч — Старыя Дарогі (XIV—XV стст ); 15— 17 — арбалетныя арэхі (косць) — Брэст (XIV—XV стст.);18 — клевец — Крычаў (XVI— XVII стст.) 407
XIV—XVII стст.: 1, 4, 7, 9 — Крычаў; 2 — Віцебск; 3, 6, 8 5 _ Діда; 10 — Крэва; 11 — Вензаўшчына Мал. 175. Шпоры і страмёны Гродна; 408
е Мал. 176. Гарматы першай паловы XVI ст. з Нясвіжа 409
Мал. 177. Гарматы другой паловы XVI ст. з Нясвіжа 410
Мал. 178. ГарматыХ\/І ст. з Нясвіжа 411
ООДМНЕгІЛЖТбДО С Мал. 179. Гарматы XVI (1) і XVII (2) стст. з Нясвіжа 412
ІІІІІІіІі Мал. 180. Мартыры XVI ст. (1,2) і гарматы XVII ст. са Слуцка 413
Мал. 181. Званы: 1 — Невадніца (1420 г.); 2 — Гродна, касцёл бернардзінцаў; 3, 4 — Нясвіж (1598 г.); 5 — Віцебск, царква Благавешчання (раскопкі Т. С. Бубенькі) 414
Мал. 182. Формачка для адліўкі абразка. Копысь, XV ст. (раскопкі В. М. Ляўко) ',1ал. 183. Латунны медальён другой палоеы XVII ст. з пахавання ў Фары Вітаўта (Гоодна, раскопкі А. А. Трусаеа і I. У. Ганецкай): 1 — ліцавы, 2 — адваротны бакі 415
Мал. 184. Вырабы з каляровых металаў (гузікі, спражкі, шпількі, завушніцы, пярсцёнкі, абразок) XIV—XVIII стст.: 1 — Чэрнічы; 2 — Іказнь; 3—5, 7—10, 12—15, 17 — Магілёў; 6, 11, 16, 18, 19 — Слуцк; 20—23, 29, 35, 39 — Панямонне; 24, 25, 31 — Віцебск; 26, 32 — Орша; 27 — Куклі; 28 — Клепачы; 30, 38 — Вензаўшчына; 33, 37 — Гоодна; 34 — Старыя Юркавічы; 36 — Навагрудак 416
з Куцеінскага манастыра (раскопкі Мяп 185 Накпадкі з капяровых металаў XVII ст. . В. М. Ляўко): 1 — пласцінка для аздаблення драўляных паеерхняў; 2—накладка на ееангелле 27 Зак. 3713 417
Мал. 186. Вырабы з каляроаык металаў Х^І-ХУІІ стстлі - Мір;2 Дуброўна, 6 — 9 — Слуцк; 10- Мінск; 11 — В/цебск, 12-13- Заслауе 418
МІСКІ М А К 0Т Р Ы ТАЛЕРКІ РЫНКІ ПАТЭЛЬНІ Мал. 187. Тыпалогія місак, макотраў, талерак, рынак, патэльняў XIV—XVIII стст. з Заслаўя (паводле Ю. А. Заяца) Мал. 188. Гаршкі канца XV—XVIII стст.: 1—3 — Мірскі замак, 4 — ПолаЦк, 5 — м. Мір, 6 — Слонім 2 7* 419
Мал. 189. Гаршкі, слоік, бабачніца, рынкі XVI—XVIII стст.: 1—3, 9, 10 — Віцебск; 4, 5 — По- лацк, 6 Заходні рэгіён; 7,8 — Мсціслаў 420
Мал. 190. Міскі і макотры XV—XVIII стст.: 1, 2 — Магілёў; 3, 6, 9 — Дуброўна; 4, 7 — Заслаўе; 5, 8, 10— Віцебск 421
Мал. 191. БіклагіХ/У-ХУН стст.: 1 - Орша (XIII—XIVстсл); 2 -Віцеіхк (XVII ст). 3, 5 Крэва (XVI — першая палова XVII ст.); 4 — Орша (XVII ст.) 422
Мал. 192. Гліняны посуд для вадкасцей і пітва XVI—XVIII стст.: 1—6 — збаны (1, 4 — Орша, 2, 3, 6 — Віцебск, 5 — Гродна); 7 — заварнік (Віцебск); 8 — гляк (Віцебск); 9 — збанок (Віцебск); 10—12, 15 — куфлі (10 — Мінск, 11 — Орша, 12 — Магілёў, 15 — Віцебск); 13, 14, 16, 17 — кружкі (Віцебск) 423
мал. <93 Пал/ваныя рукамыі XVII ст. I ^ы-^вы: 1-3, 8, 11 13 424
Мал. 194. Начынне XVII—XVIII стст. з манастыра картузаў у Бярозе: 1 — міска; 2 — кубак; 3 — рынка; 4 — накрыўка; 5 — макотра; 6—8 — посуд з глянцаваным арнаментам (па А. Дзярновічу) 425
Мал. 195. Распісны посуд XVII—XVIII стст.: 1 — Віцебск (раскопкі Т. С. Бубенькі), 2 — Крэўскі замак 2 Мал. 196. Маёлікаеы посуд XVII—XVIII стст.: 1 — Гоодна, 2,3 — Слонім 426
Мал. 197. Талеркі XVI—XVIII стст.: 1 — Полацк, 2 — Гоодна, 3 — Віцебск 427
Мал. 198. Талерка і міска XVI—XVIII стст.: 1 — Магілёў, 2 — Полацк 1 Мал. 199. Італьянская маёліка XVI—XVII стст.: 1 — Лідскі замак, (раскопкі А. А. Трусава), 2 — Верхні замак Віцебска (раскопкі Л. У. Калядзінскага) 428
Мал. 200. Вырабы з гліны XVII—XVIII стст.: 1 — талерка XVII ст.(Орша); 2 — абразок XVIII ст (Віцебск, Дольні замак); 3 — дэкаратыўны налеп на куфель XVII ст. (Віцебск, Узгоре). Раскопкі В. М. Ляўко 429
Мал. 201. Фаянс Ф. Сямёнава. Віцебск (раскопкі Г. В. Штыхаеа, 1964 г.) 430
5 6 Мал. 202. Вырабы з «каменнай масы» — Закобаа-Каппе XV— першай паловы XVI ст. (1—4) і надпісы (знакі) на кераміцы XV — першай палоеы XVI ст. (5, 6): 1,3 — Пскоў; 2, 5, 6 — Лучна; 4 — Віцебск 431
2 1 — Віцебск (XVI ст.); Мал 203 Начынне з «каменнай масы» XVI першай паловы XVII ст-_ 2 — Эрмітаж (XVI ст.); 3 — Лідскі замак (XVI — першая палоеа XVII ст.) 432
Мал. 204. Начынне з «каменнай масы» канца XVI — першай паловы XVIII ст.: 1, 3, 4, 8 — Віцебск; 2, 7—Дуброўна; 5 — Заслаўе; 6 — Мірскі замак 28 Зак. 37ІЗ 433
Мал. 205. Начынне з «каменнай масы» XVIII—XIX стст. Віцебск: 1 — збан; 2, 5 — бутэлькі; 3—4, 6— 8 — клеймы 434
Мал. 206. Надпісы ангобам на гліняных вырабах XVII ст.: 1—4, 5 — Панямонне; 6 — За- слаўе; 7—10 — Віцебск 435
Мал. 207. Гліняныя цацкі і скарбонкі XVI—XVII стст.: 1—7 — Віцебск; 8, 9 — Полацк; 10— 12 — Заслаўе Мал. 208. Свяцільнікі, падсвечнікі XVII—XVIII стст.: 1—4 — Магілёў; 5, 6 — Полацк; 7—9 — Віцебск 436
Мал. 209. Слоікі з-пад парфумы XVI—XVII стст.: 1 — Лідскі замак; 2 — Орша; 3,4 — Віцебск Мал. 210. Чарнільніцы і аптэчныя слоікі XVII—XIX стст.: 1—3 — Віцебск (раскопкі Т. С. Бу- бенькі); 4, 5 — Віцебск (раскопкі Л. У. Калядзінскага); 6 — Мінск (раскопкі I. У. Ганецкай); 7— 11 — Віцебск (раскопкі В. М. Ляўко) 437
Мал. 211. Гліняныя люлькі XVIII—XIX стст: 1—4 — Мазыр; 5 — Віцебск; 6, 11, 12 — Заслаўе; 7—10— Чэрнічы Мал. 212. Люлькі з клеймамі: 1,2 — турэцкія; 3,4 — галандскія 438
Мал. 213, План, профіль горна XVII ст. для абпалу дахоўкі. Куцеінскі манастыр (раскопкі і рэканструкцыя В. М. Ляўко) 439
Мап. 214. Цэгла Х/У-ХУШ стст (звычайная I фігурная): 1, 2-ВІцебск Х'^спг: 3 « Гродна. XV ст.; 6. 7 - Гродна. ХУ-ХУ/ стст; 8-В.цебск. XV ст 9’™-№на. XVII XVIII стст.; 11 — Глускі замак, XVII ст.; 12 — Магілеу, XVII—XVIII стст. 440
Мал. 215. Дахоўка XIV—XVIII стст.: 1 — Віцебск (XIV—XV стст.); 2—5 — Гродна (канец XV — першая палоеа XVI ст.); 6,7 — Мір (XVI ст.); 8 — Віцебск (XVI ст.); 9 — Орша (першая палоеа XVII ст.); 10 — Мір (канец XVII —• XVIII ст.); 11—12 — Магіпёў (другая палоеа XVII — першая палова XVIII ст.) 441
*• е ’ » ’ «, *« 8 Мал. 216. Падлога з цэглы і керамічных плітак XVI—XVIII стст.: 1 — Магілёў, XVII ст.; 2 — Мірскі замак, XVII ст.; 3 — Магілёў, XVII ст.; 4 — Орша, XVII ст.; 5 — Гальшанскі замак, першая палова XVII ст ; 6 — Мірскі замак, XVI—XVII стст.; 7 — Віцебск, XVI ст.; 8 — Бяроза, XVII—XVIII стст. 442
Мал. 217. Посудападобная кафля, тыпалагічная схема: 1—6 — тыпы і варыянты гаршка- падобнай кафлі; 7—9 — тыпы і варыянты міскападобнай кафлі 443
Мал. 218. Посудападобная кафля (1—8), фрагменты арнаментаваных кафлін (9—12) і абрамлення вусця печы (13—16): 1, 2, 12, 16 — Полацк (паводле Л. Р. Панічавай); 3, 4, 8 — Ліда (паводле А. А. Трусава); 5 — Здзітаў (паводле Е. Р. Раманава); 6, 9 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца); 7 — Орша; 10 — Віцебск (паводле В. М. Ляўко); 11 — Берагаўцы (паводле А. К. Краўцэвіча); 13—15 — Мінск (паводле I. У. Ганецкай) 444
Мал. 219. Праразная кафля: 1—4 — пласціны кафлі з Клецка (паводле В. С. Пазнякова і Т. С. Бубенькі); 5, 6 — фрагмент пласціны з Полацка (паводле Л. Р. Панічавай) і кафліна з аналагічным арнаментам пласціны з Вільні (паводле Л. Дзікаса) 445
Мал. 220. Каробкавая кафля XVI ст. тыпаў I—III: 1 — Гарадоцкі замак (паводле Г. М. Сагано- віча); 2 — Мінск (паводле А А. Трусава); 3 — Заслаўе, 6 — Мінск, былая сядзіба Лошыца Сухая (паводле Ю. А. Заяца); 5 — Полацк (паводле Л. Р. Панічавай); 4 — частковая рэканст- рукцыя па фрагментах з Заслаўя і Мінска (паводле Ю. А. Заяца і Г. В. Штыхава) 446
3 Мал. 221. Кафля канца XVI—XVII ст. з арнаментальнымі матывамі «каванага металу» (1— 6, 8—11) і геаметрычным (7). 1 — Віцебск; 6 — Орша (паводле В. М Ляўко); 2, 3 — Мір; 7 — Сураж (паеодле М. А. Ткачова); 4, 5 —Дзісна (паеодле В. Я. Зайцавай); 8—11 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца) 447
Мал. 222. Кафля другой паловы XVI—XVII ст. з раслінным і зааморфным арнаментам і з выявай вазы з кветкай: 1 — Дуброўна (паводле В. М. Ляўко); 2, 6—8 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца); 3, 5 — Друя (паводле В. Я. Зайцавай); 4 — Магілёў (паводле I. А. Марзалюка); 9 — Іказнь (паводле М. А. Ткачова) 448
Мал. 223. Кафля XVII ст. з геральдычным арнаментам: 1 — Лаўрышава (паеодле А. К. Краў- цэвіча); 2, 3, 5, 8, 10 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца); 4 — Глуск (паводле I. У. Ганецкай); 6 — Віцебск (паводле Т. С. Бубенькі); 7, 11 — Магілёў (паводле I. А. Марзалюка); 9 — Полацк (паводле Н. I. Здановіч) 29 Зак. 3713 449
• 4 Мал. 224. Каробкавая кафля III (2, 3) і IV тыпаў: 1, 4—7 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца); 2, 3 — Ліда (паводле А. А. Трусава); 8, 11 —Дуброўна (паводле В. М. Ляўко); 9, 12 — Магілёў (паводле I. А. Марзалюка і А. А. Трусава); 10 —Друя (паводле В. Я. Зайцавай) 450
5 Мал. 225. Кафля карнізная (1, 3—7, 15—18), паясковая (8, 14), сценная (19—22), навершы і каронкі (2, 9—12), кафліна з рэльефнай выявай балясіны (13): 1—3, 10, 17 — Гродна (паводле А. А. Трусава); 7, 9, 11, 18, 21 — Гродна (паводле А. К. Краўцэвіча); 13 — Гальшаны; 20 — Крэва; 12, 19, 22 — Наваарудак (паводле А. К. Краўцэвіча); 6, 8, 14, 15, 18 — Мір (паводле А. А. Трусава) 29 451
Мал. 226. Карнізная (1, 3—6, 8—11, 14), карнізная вуглавая (7), паясковая (2, 12, 13) кафля: 1, 8, 9, 14 — Магілёў (паводле I. А. Марзалюка); 2 — Мір; 4 — Іказнь (паводле М. А. Ткачова); 5, 6 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца); 7 — Дуброўна; 10, 11 — Гарадоцкі замак (паводле Г. М. Са- гановіча); 12 — Слуцк (паводле I. У. Ганецкай); 3, 13 — Віцебск (паводле В. М. Ляўко) 452
Мал. 227. Навершы і каронкі (1—5), перамычкі (6, 7), балясіны (8, 12), вуглавыя кафліны (9— 11): іг 2 — Дуброўна, 6, 7, 9—11 — Віцебск (паводле В. М. Ляўко); 3, 8 — Заслаўе (паводле Ю. А. Заяца); 4 — Друя (паводле В. Я. Зайцавай); 5 — Гарадоцкі замак (паводле Г. М. Са- гановіча); 12 — Глуск (паводле I. У. Ганецкай) 453
К №1,2,4-10 2__?см кы-з 2______5,см Мал. 228. Камплекты кафлі з печаў канца XVI ст. з Заслаўскага замка: 1—8 — печ з параднага пакоя; 4—6, 8—10 — печ са службовага памяшкання (паводле Ю. А Заяца) 454
Мап. 229. Знешні выгляд печы XIV ст. (1) і магчымыя варыянты выгляду печы пачатку XV ст. (2, 3) з драўлянай пабудовы каля княскага церама ў Полацку (рэканструкцыя Ю. А. Заяца па матэрыялах раскопак П. А. Рапапорта) 455
456 Мал. 230. Знешні выгляд печы са службовага памяшкання ў Заслаўскім замку. Канец XVI ст. (рэканструкцыя Ю. А. Заяца па матэрыялах уласных раскопак)
0 30 I---1---1--1 Мап. 231. Знешні выгляд печы канца XV!— пачатку ХУ/ІІ ст. з Заслаўскага замка (рэканст- рукцыя Ю. А. Заяца па матэрыялах уласных раскопак) 457
Мал. 232. Знешні выгляд печы першай паловы XVII ст. з Куцеінскага Богаяўленскага мана- стыра ў Оршы (рэканструкцыя В. М. Ляўко па матэрыялах уласных раскопак) 458
1 Мап. 233. Фрагменты верхніх частак печы 1586 г. з Заслаўскага замка (1 — рэканструкцыя Ю. А. Заяца) і печаў XVII-XVIII стст. з Віцебска (2,3 — рэканструкцыя В. М. Ляўко) 459
Мал. 234. Формы шкляных келіхаў, бакалаў, шкляніц (1—11) з мініяцюр Радзівілаўскага летапісу XV ст. (рэканструкцыя М. М. Яніцкай) і шкляныя нарыхтоўкі (12—15) са слоя XIV ст. Друцкага замка (раскопкі В. М. Ляўко) 460
Мал. 235. Келіхі і шкпяніцы XV—XVII стст. (з масіўнай ножкай на канічных і петляпадобных паддонах): 1—7 — Лідскі замак; 8 — Мінск; 9 — Магілёў; 10 — Віцебск; 11 — Дуброўна; 12, 13 — Заслаўе 461
Мал. 236. Збаны (1—3), бутлі (7), келіхі (4—6), чаркі (8—11) XVI—XVII стст. з Мсціслава 462
Мал. 238. Карчма XVII—Х\/Ш стст. Малюнак мастака Б. Лалыка 464
Мал. 239. Шклянкі і шкпяніцы XVI—XVII стст.: 1 — Мінск; 2—10, 13, 14 — Віцебск; 11, 12, 15 — Магілёў; 16, 18— Орша; 19— Глуск '( Зак 37ІЗ 465
Мал. 240. Шкляны посуд XVI—XIX стст.: 1—11 — верхняя частка сасудаў; 12 — накрыўка; 13—16 — аптэчны посуд (1—3, 7, 8, 12—15 — Орша, 4, 9, 10 — Заслаўе, 5, 6 — Глуск, 11 — Бяроза, 16 — Гоодна) 466
Мал. 241. Тэхналагічныя прыёмы апрацоўкі вырабаў са шкла XVI—XVIII стсіп.: 1—5, 9 — Орша; 6 — Магілёў; 7, 8, 10, 12, 13, 16, 18 — Гродна; 11, 14, 15 — Заслаўе; 17 — Ашмяны; 19 — Глуск 30* 467
Мап. 242. Аз&абленне шкпяны, вырабаў ХМ-ХПІ/.ят ^бмамі і напепленыміжгутамі: 1,3 — Мінск; 2 — Мсціслаў; 4,5 — Мазыр; 6—8 — Дуброуна, 9—12 Віцебск 468
74 Мал. 243. Шкляны посуд з роспісам (мясцовы і імпартны) XVI—XVIII стст.: 1, 14 — Крэва; 2 — Бяроза; 3—6 — Мсціслаў; 7, 8 — Орша; 9, 10, 13, 15, 16 — Віцебск; 11, 12 — Гоодна 469
Мал. 244. Біклагі, збаны, бутлі, бутэлькі, кухлі XVII—XIX стст.: 1—2, 4—6 — Орша; 3 — Мінск; 7—9 — Магілёў 470
Мал. 245. Кварты, біклагі, бутлі XVI—XIX стст.: 1,5 — Мінск; 2 — Віцебск; 3 — Заслаўе; 4 — Лагойск; 6, 7 — Магілёў 471
Мал. 246. Аптэчны посуд XVII—XIX стст. з Віцебска (1, 2, 6, 8—10) і Оршы (3 5,7) 472
Мал. 248. Апрацоўка скуры ў Гоодна. 3 вравюры 1568 а. 473
Мал. 249. Штандар цэха шаўцоў абутку Мал. 250. Кашэль («каліта») XVI ст. з Віцебска (раскопкі Т С. Бубенькі) 474
Мал. 251. Крой верха абутку, заднікі з раскопак у Мінску (паводле С. В. Тарасава) 475
Мал. 252. Дэталі ботаў XV—XVIII стст. і іх рэканструкцыя: 1 — Гоодна; 2—8 — Віцебск 476
Мал. 253. Дэталі чаравікаў XV—XVII стст. і іх рэканструкцыя: 1—6, 8—11 — Віцебск; 7 — Гродна 477
Мал. 254. Дэталі туфляў XVII—XVIII стст. і іх рэканструкцыя: 1—4, 7, 9, 10 — Віцебск, 5, 6, 8 — Магілёў 478
Мал. 255. Абцасы, шматслойныя падэшвы XVI—XVIII стст.: 1—4, 6—9, 11—16, 18, 20, 21 — Мінск; 5, 10, 17, 19—Віцебск 479
Мал. 256. Падэшвы XIV—XVIII стст.: 1—6, 11, 12, 13 — Мінск; 7—9, 17 — Віцебск; 14—16 Полацк 480
Мал. 257. Похвы (ножны) XIV—XVIII стст.: 1—5, 7, 8, 11—14 — Мінск; 9—10, 15, 16 — Віцебск; 6, 17—19 — Гоодна; 20 — Магілёў ЗІ Зак. 3713 481
Мал. 258. Вырабы са скуры: рукавіцы, кашалькі, пуга, паясы XIV—XVIII стст.: 1, 2, 4—7, 9 — Полацк; 3, 14 — Магілёў; 8, 10 — Гоодна; 11, 12 — Віцебск; 13 — Мінск 482
Мал. 259. Вырабы з дрэва XIV—XVII стст.: 1 — пярэдняя дубовая вось воза (Мінск, XVI— XVII стст.); 2 — задняя вось воза (Віцебск, XVII ст.); 3 — рабочая частка сахі «расохі» (Віцебск, канец XIII—XIV ст.); 4 — кола (Віцебск, XV—XVI стст.) 483
Мал. 260. Бырабы з дрэва канца XIII—XVI ст. (Віцебск, раскопкі М. А. Ткачова, Л. У. Калядзін- скага): 1—6, 12 — тачоны посуд; 7—8 — лыжкі; 9, 13, 14 — карцы; 10—11 — калатоўкі; 15, 16 — паплаўкі; 17 — шавецкая калодка («капыл»); 18—22 — рыдлёўкі; 23, 24 — клёпка і вечка драўлянай конаўкі; 25 — лодачны шпангоўт; 26 — рытуальная булава; 27 — каро- мысел 484
Мал. 261. Вырабы з бяросты (Віцебск): 1,2 — фрагменты карабоў, карзін; 3 — берасцяная грамата XIП—XIV стст. Мал. 262. Рыдлёўка з металічнай акоўкай з пабудовы XVI ст. (Віцебск, Узгор’е. Раскопкі В. М. Ляўко, 1989 г .) 485
Мал. 263. Драўляныя вырабы: 1—3 — грабяні XIV—XVII стст. (1 — Слуцк, пасад; 2, 3 — Віцебск, Узгор’е); 4 — міска XVII ст.(Слуцк); 5, 6 — вечкі касметычных пушачак XIII— XIV стст. (Віцебск) ОТШІЖ, Мал. 264. Самшытавыя грабяні са слоя XIV ст. Верхняга замка Віцебска (раскопкі Л. У. Ка- лядзінскага) 486
Мал. 265. Касцяныя вырабы з Віцебска: 1 — крыж XVI ст.; 2 — шашка XVII ст ; 3 — пячатка XVII ст.; 4 — шахматная ладдзя XIV ст.; 5 — падарожная шахмата другой паловы XVII ст. (1—3, 5 — раскопкі Т. С. Бубенькі, 4 — раскопкі Л. У. Калядзінскага) і_____________і_____________і_____________। Мал. 266. Касцяны кубік XVI—XVII стст. з раскопак Г. В. Штыхава ў Мінску 487
Мал. 267. Вырабы з косці XIV—XVII стст.: 1, 12 — рукаяць нажа; 2, 7, 11 — шахматы; 3 — лыжачка для прычасця; 5 — порхліца; 6, 13, 16, 17— накладкі; 8 шашка, 14—15, 18, 1 гузікі (1, 4—7, 14, 18 — Віцебск; 2,3 — Заслаўе; 8, 11 — Лідскі замак; 9, 10 — Орша; 12, 13, 17, 19 — Гродна; 15 — Дуброўна; 16 — Мсціслаў) 488
6 Мал. 268. Вырабы з каменю: 1—5 — крэмні для стрэльбаў XVII ст.; 6 — каменная ллітка (1—4г 6 — Слуцк, пасад; 5 — Орша, гарадзішча) ।___________________।-------------------1 Мал. 269. Тыпы старажытналітоўскіх манет: 1 — тып I, 1387—1392 гг., кн. Вітаўт; 2 — тып II, пачатак XV ст.; 3 — тып III, 1410—1420 гг.; 4 — тып IV, 1430 — сярэдзіна XV ст. (або 1387—1392 (1401) гг., Ягайла); 5 — тып V, 1396—1399 гг. (або да 1425 г.) 489
Мал 270. Старажытналітоўскія дэнарыі (пенязі) II тыпу, знойдзеныя ў 1989 г. у в. Вензаў- шчына (каменны мог. «Барок») (№ 1—6) і ў в. Куклі (каменны мог. «Баярскія могілкі») (№ 7—18) 490
лі Мал. 271. Нумізматычныя (1—4) і метралагічныя (5—6) знаходкі XIV і XVI—XVII стст. (6): 1 — венгерскі грош Карла-Роберта Анжуйскага (1308—1342) з 1328 г.; 2 — мейсенскі грош Фрыдрыха II (1324—1347), в. Апанаўцы (Апонаўцы) Воранаўскага р-на, каменны мог., 1889 г.; 3 — кракаўскі квартнік Казіміра Вялікага (1333—1370) II тыпу, 1366—1370 гг., г. Мінск, знаходка 1987 г.; 4 — 1/3 частка літоўскай грыўны (вага 36,69 г) другой паловы XIV ст., г. Мінск, знаходка 1986 г.; 5 — грошавая гірка (вага 36,02 г = 10 пражскім грошам), г. Віцебск, знаходка 1981 г.; 6 — гірка вагавая (72,42 г= 17 залатнікам), г. Орша, знаходка 1989 г. 491
Мал. 272. Польска-літоўскія манеты (1—7) і галандскі дукат (8): 1 — Польша, Жыгімонт I (1506—1548), паўгрош 1507 г.; 2 — Прусія, Жыгімонт I (1506—1548), грош 1531 г.; Вялікае княства Літоўскае; 3 — Жыгімонт I (1506—1548), паўгрош 1509 г.; 4 — Жыгімонт I (1506— 1548), грош 1535 г.; 5 — Жыгімонт II Август (1545/1548—1572), грош 1566 г.; 6 — Жыгімонт II Август (1545/1548—1572), дэнарый двайны 1566 г.; 7 — Ян-Казімір Ваза (1649—1668), солід (шэляг, барацінка) 1660 г.; 8 — Галандская рэспубліка, імперская чаканка Фердынанда III (1637—1657), дукат Кампэна 1652 г., г. Мсціслаў, знаходка 1987 г. 492
1 Мал. 273. Пячаткі канца XVI — пачатку XVII ст.: 1 — Полацк (ліцавы і адваротны бакі фор- мачкі для пячаткі); 2 — Мінск, 3 — Заслаўе Мал. 274. Рэшткі вагаў, знойдзеных у слоі XVII—XVIII стст. Віцебска (Узгор'е)
ЗАКЛЮЧЭННЕ Абагульненне археалагічных крыніц XIV—XVIII стст. з тэрыторыі Бела- русі дазволіла асвятліць шэраг пытанняў гісторыі матэрыяльнай культуры, вызначыць асноўныя накірункі яе развіцця ў гэты перыяд, а таксама вызна- чыць адметныя рысы для асобных храналагічных этапаў. Археалагічныя дадзеныя ў спалучэнні з матэрыяламі картаграфіі і пісь- мовымі крыніцамі характарызуюць ход развіцця тэрыторыі, планіроўкі пасе- лішчаў: гарадоў, мястэчак, замкаў, феадальных сядзіб, вёсак. У развіцці гарадоў на працягу XIV—XVIII стст. вылучаюцца два асноўныя перыяды, калі адбываліся карэнныя змены ў планіроўцы, памерах паселі- шчаў, функцыянальным прызначэнні іх асобных частак. Найбольш старажытныя гарады, што вядуць свой пачатак з ранняга ся- рэднявечча, да XIV ст. мелі агульнавядомую, характэрную для ўсходнееўра- пейскіх гарадоў структуру: дзядзінец + вакольны горад + пасад. На працягу XIV—XV стст. (у заходняй частцы беларускіх зямель) або XIV — першай папо- вы — сярэдзіны XVI ст. (у цэнтральнай і ўсходняй частках) гэта структура захоўваецца. Змяняюцца толькі назвы асноўных частак гарадской тэрыторыі з абарончымі ўмацаваннямі (замест дзядзінца і вакольнага горада з’яўляюцца Верхні і Дольны замкі). У шэрагу гарадоў павялічваецца плошча ўмацаванай тэрыторыі. Умацаванні гарадоў гэтага перыяду, у адрозненне ад папярэдняга, ужо не толькі дрэва-земляныя, але ёсць і мураваныя (Віцебск, Орша, Гродна). У гэты перыяд адміністрацыйны цэнтр горада захоўваецца на Верхнім замку, як раней у дзядзінцы. Тыя сельскія паселішчы, што знаходзі- ліся ў непасрэднай блізкасці да горада, на працягу XIV — першай паловы XVI ст. ператвараюцца ў гарадскія слабоды (якія іншы раз называюцца ў пісь- мовых крыніцах пасадамі, ці прадмесцямі). 3 наданнем гарадам Магдэбургскага права надыходзіць новы этап у іх тэрытарыяльна-планіровачным развіцці. У цэлым ён ахоплівае XVI—XVIII стст. У адных гарадах другі этап пачынаецца раней (заходняя частка тэрыторыі Беларусі, Полацк, Мінск), у іншых (усходнія гарады: Віцебск, Орша, Магілёў, Мсціслаў) — у канцы XVI — пачатку XVII ст. На гэтым этапе вылучаецца новы адміністрацыйны цэнтр — «места», дзе на рыначнай плошчы размешчана ратуша з гарадскім магістратам. Як сведчаць картаграфічныя матэрыялы, усе галоўныя шляхі сыходзяцца на гэтым цэнтры. Ён фарміруецца на аснове новых гарадскіх пасадаў (слабод), якія часцей за ўсё паспяхова развіваюцца насупраць старых умацаваных частак горада праз рэчку. Паралельна з новым цэнтрам на працягу XVI—XVII стст. існуе стары цэнтр, што ўключае тэрыторыю Верхняга і Дольняга замкаў і набывае часта назву «Стары горад» або проста «замак». 494
Культурныя напластаванні замкавай часткі гарадоў вызначаюцца большай, чым на астатняй тэрыторыі, магутнасцю, яны адметныя каштоўнасцю і разна- с^айнасцю асартыменту знойдзеных рэчаў. Пад час археапагічных даследаван- -яў таксама высвятляецца, што гарадская тэрыторыя не заўсёды развівалася ’олькі ў бок павелічэння. Яна магла перыядычна памяншацца ў адпаведнасці з -ейкімі катаклізмамі (Заслаўе). 3 утварэннем новага цэнтра магчым перанос месца злучэння старога замка з навакольнымі часткамі гарадской тэрыторыі. Аб гэтым сведчаць рэшткі гарадскіх драўляных вулічных насцілаў, што вядуць у за- мак. Таксама на працягу XVI—XVIII стст. адбываецца развіццё вулічнай сеткі на пасадах. Там, дзе былі «юрыдыкі», на якія з канца XVI ст. вядзецца наступ дзяр- жаўнай улады, пракладваюцца новыя вуліцы, на якія пераходзяць назвы гэтых юрыдык. У першай палове — сярэдзіне XVII ст. узводзіцца новая лінія абароны, ужо вакол уласна гарадской тэрыторыі: земляны вал з драўляным будаваннем на ім у выглядзе тына ці гародняў і вежамі-брамамі, праз якія ажыццяўляецца ўезд у горад з розных бакоў. Гэтыя брамы названы ў адпаведнасці з накірункамі шляхоў (Капыская, Магілёўская і г. д.). У межы «землянога горада», або «астро- га», уваходзіць тая значная частка структуры горада, якая вылучалася ў якасці новага цэнтра ў пачатку другога этапу (XVI ст.). Гарадская забудова XIV—XVIII стст. у асноўным драўляная, яна захоўвае мясцовыя традыцыі домабудаўніцтва. На працягу XIV—XVI стст. побач з вя- домымі па ранняму сярэднявеччу аднакамернымі зрубамі з’яўляецца двух- і трохкамернае жыллё, дамы на падклеццях у некалькі паверхаў. Разнастай- ным пабудовам адпавядаюць назвы ў пісьмовых крыніцах: «дом», «клець», «халупа» і г. д. Нарэшце ўтвараецца беларускі тып планіроўкі жылля — з печчу ў бліжэйшым да ўвахода куце. З’явіўшыся ў XVI ст., шматпавярховае жыллё спачатку было характэрным для вышэйшага стану, але ўжо ў XVIII ст. яно стала распаўсюджаным радавым жыллём у гарадах. У канцы XVI — пачатку XVII ст. у гарадах вядомыя драўляныя пабудовы на каменных падмурках (Віцебск), у некаторых выпадках з’яўляюцца камен- ныя дамы (Магілёў, Мінск) і нават з каменнай агароджай двара. У асноўным каменнае домабудаўніцтва пашыраецца ў XVII—XVIII стст., хаця ў прыват- наўласніцкіх гарадах (Нясвіж, Мір) «камяніцы» будуюцца адначасова з ка- меннымі замкамі. У найбольш развітых гарадах захаваліся рэшткі разнастайных канструк- цый дрэнажных сістэм (Віцебск, Мінск). Гэта сведчыць аб тым, што гарад- ская камунальная гаспадарка была на высокім узроўні. У пачатку XVI ст. па ўсёй тэрыторыі Беларусі хутка распаўсюджваюцца па- селішчы новага тыпу — мястэчкі. Найбольш раннія з іх месцяцца каля прыват- наўласніцкіх замкаў. На заснаванне мястэчак выдаецца спецыяльны прывілей. Некаторыя з іх узнікаюць на скрыжаванні гандлёвых шляхоў і ператвараюцца ў сапраўдныя гандлёвыя гарады. Пры мястэчках хутка развіваюцца пасады (слабоды), куды заахвочваюцца на пасяленне жыхары навакольных вёсак (яны вызваляюцца ад абкладання падаткамі на доўгі тэрмін). Тэрытарыяльна-плані- ровачная структура замкаў і размешчаных каля іх мястэчак паўтарае структуру гарадоў у спрошчаным выглядзе. У XVII ст. мястэчкам, дзе гарадскі элемент пе- раважае над сельскім (больш развітай з’яўляецца гандлёва-рамесніцкая дзей- насць, чым сельскагаспадарчая), надаецца Магдэбургскае права. На рыначнай плошчы ўзводзіцца ратуша. Ад гэтай плошчы ідзе развіццё вулічнай сеткі. Як паказалі археалагічныя даследаванні, замкавае будаўніцтва най- больш магутны размах набыло ў XIV—XVI стст. Вылучаюцца некалькі этапаў 495
у яго развіцці. У XIV — першай палове XV ст. будуюцца вялікакняскія замкі (рэзідэнцыі і фартэцыі). У другой палове XV ст. і асабліва ў XVI ст. адбыва- ецца працэс трансфармацыі былых дзядзінцаў прыватнаўласніцкіх гарадоў у замкі — сеньёральныя рэзідэнцыі, распаўсюджваюцца ўмацаваныя сядзібы феадалаў. 3 канца XVI і ў першай палове XVII ст. пашыраецца новы тып — бастыённыя замкі. У другой палове XVII — першай палове XVIII ст. умаца- ванні замкаў, пераважна прыватнаўласніцкіх, ужо не мадэрнізуюцца, а толькі аднаўляюцца пасля разбурэнняў. Замкі паступова перажываюць эвалюцыю ад абарончых да палацава-паркавых. Новы тып замка патрабуе іншага рэльефу мясцовасці. Таму палацава-паркавыя сядзібы ў XVIII ст. былі раз- мешчаны на адкрытых пляцоўках з маляўнічымі краявідамі. Невысветленным пакуль застаецца пытанне аб прычынах адсутнасці кан- тынуітэту паміж большасцю ўмацаваных феадальных сядзіб XII—XIII стст. і замкамі XIV—XVIII стст. Мала даследаваннай з’яўляецца ў археалагічных адносінах сярэдневя- ковая вёска. Яшчэ застаецца шмат невысветленых пытанняў адносна спе- цыфічных рыс забудовы вёскі, яе матэрыяльнай культуры. Таксама ў пачатковым стане даследавання знаходзяцца познесярэд- невяковыя могільнікі. Тыя матэрыялы, што ўжо назапашаны, дазваляюць толькі ў агульных рысах паказаць адрозненні паміж вясковымі і га- радскімі могільнікамі і акрэсліць асноўныя накірункі трансфармацыі гэтых помнікаў. Вырабы з розных відаў матэрыялаў па асартыменце магчыма падзяліць на прадметы шырокага ўжытку, даступныя ўсім сацыяльным слаям на- сельніцтва, і на прадметы раскошы, з высокім мастацкім густам або проста больш каштоўныя (з дарагіх металаў, са складанай апрацоўкай і г. д.). Мета- лаграфічны аналіз паказвае, што асноўнай сыравінай для вырабу каваль- скай прадукцыі па-ранейшаму застаецца крычны метал. Выпуск крычнага жалеза забяспечваўся мануфактурнымі прадпрыемствамі — руднямі. Нека- торыя з іх у XVIII ст. становяцца металургічнымі заводамі. На тэрыторыі Беларусі вядома шмат рудняў, асабліва ў яе паўднёва- ўсходняй частцы. Яны працавалі на мясцовай рудзе (ліманіт), якая залягае на глыбіні да 1 м амаль па ўсёй тэрыторыі краіны. Некаторая частка якасна- га металу (сталі) паступала з вытворчых цэнтраў Польшчы, Скандынавіі, Расіі. Калі ў вялікіх гарадах кавальскае рамяство цалкам аддзялілася ад до- меннай вытворчасці (аб чым сведчыць яго шырокая спецыялізацыя), то сельскія рамеснікі, відаць, самі атрымоўвалі жалеза з мясцовых руд і потым яго апрацоўвалі. Паступовы пераход да масавай мануфактурнай вытворчасці, дзе перава- га надавалася выпуску суцэльнастальной прадукцыі перад камбінаванымі жалезна-стальнымі вырабамі, сведчыць аб спрашчэнні кавальскай тэхналогіі ў параўнанні з папярэднім часам. Але гэта датычыць толькі прадукцыі шыро- кага попыту. Спецыялісты вузкага профілю (слесары, мечнікі, шабельнікі, ігольнікі і іншыя) з прывазных чорных і каляровых металаў выраблялі выса- каякасную прадукцыю, якая не саступала агульнаеўрапейскай. Аб гэтым сведчаць узоры ўзбраення, рыштунку вершніка і г. д. Асартымент масавай кавальскай прадукцыі значна пашырыўся ў па- раўнанні з раннім сярэднявеччам. Тыпалогія рэчавага матэрыялу з чорных металаў паказвае яго развіццё ў рэчышчы агульнаславянскіх традыцый, ха- ця назіраецца пранікненне заходнееўрапейскіх формаў і тэхналогіі. 496
Найбольш шматлікімі знаходкамі археолагаў з’яўляюцца рэшткі кера- .’ічнага посуду, якія падзяляюцца на кухонны для прыгатавання ежы і стало- зы. Відавочны значна багацейшы асартымент у параўнанні з папярэднім пе- оыядам, назіраецца ўдасканаленне тэхналогіі, эстэтыкі вытворчасці. Сустра- каюцца заходнееўрапейскія сасуды (у прыватнасці, вырабы з «каменнай ма- сы» з германскіх гарадоў, італьянская маёліка). Трэба адзначыць, што керамічны посуд з тэрыторыі гарадоў і замкаў больш разнастайны па асар- тыменце і тэхналогіі, чым посуд мястэчак. Самымі простымі з’яўляюцца вяс- ковыя вырабы. Яны зроблены мясцовымі ганчарамі і адпавядаюць патрэбам розных сацыяльных слаёў насельніцтва. Выкарыстоўваюцца новыя будаўнічыя матэрыялы: брусковая «літоўская» цэгла-пальчатка, вялікапамерная, малапамерная і лякальная (гатычная). Падло- га высцілаецца спецыяльнай пліткай розных формаў, дах пакрываецца ке- рамічнай дахоўкай. У жылых памяшканнях узводзяцца ацяпляльныя печы, якія аздабляюцца кафлямі. Спачатку сэнс іх ужывання адзін — павялічыць абагрэў паверхні печы (каларыферы — сасудападобныя кафлі). Потым упрыгожванне інтэр’ера прыводзіць да з’яўлення новых відаў кафлі, якія на працягу XIV— XVIII стст. праходзяць некалькі стадый у сваім мастацка-дэкаратыўным развіцці. Беларуская кафля ўвасабляе спалучэнне заходнееўрапейскіх форм з мясцовымі матывамі як у раслінна-геаметрычнай арнаментыцы, так і ў сюжэтных кам- пазіцыях (з выявамі людзей і жывёл). Партрэтныя кафлі часам набываюць вялікую рэалістычнасць. Гербавыя кафлі данеслі да нас выявы гербаў вышэй- шых дзяржаўных асоб, беларускай шляхы. Вырабы са шкла, скуры таксама сведчаць аб кантактах з заходнееўра- пейскай вытворчасцю. Шкляныя вырабы аднатыпныя прадукцыі іншых еўрапейскіх гут, а найбольш вытанчаныя — прывазныя. Абутак набывае ры- сы таксама еўрапейскага ўзору. Ад мяккага вываратнага абутку, арнамента- ванага складаным шыццём, назіраецца пераход да спрошчанага абутку на жорсткай мнагаслойнай падэшве з абцасамі і падкоўкамі. Не толькі ў планіровачна-тапаграфічнай структуры паселішчаў, домабу- даўніцтве, прадметах побыту і ўжытку адбываліся змены на працягу XIV— XVIII стст. Яны закранулі і сферу культавай архітэктуры. Перамены ў культавым будаўніцтве звязаны ў першую чаргу з існаваўшай у гэты час на беларускіх землях шматканфесіянальнасцю. Побач з праваслаўнымі цэрквамі (у сваёй большасці драўлянымі) з’яўляюцца пратэстанцкія зборы (XVI ст.), потым шматлікія каталіцкія і уніяцкія храмы. Яны неслі з сабой новую архітэктурную плынь. Спалучэнне заходнееўрапейскіх архітэктурных форм з традыцыйнымі візантыйскімі дало новы тып беларускага барока. Беларускімі археолагамі вывучаліся ўсе тыпы манументальных пабудоў XIV—XVIII стст.: абарончыя, культавыя, грамадзянскія. Археалагічнымі рас- копкамі адкрыты шэраг невядомых помнікаў манументальнай архітэктуры Беларусі розных часоў (асабліва XIV—XV стст.). Шмат новай інфармацыі атрымана пры вывучэнні існуючых пабудоў. Гэта ўдакладненне датавання помнікаў, планаў і будаўнічай гісторыі, асаблівасцей тэхнікі будаўніцтва. Вы- лучаны асноўныя тыпы муроўкі для розных храналагічных этапаў. Аналіз шматлікіх рэчавых матэрыялаў, якія ўтрымлівае культурны пласт беларускіх гарадоў, мястэчак, сельскіх паселішчаў, паказвае невычэрпную крыніцу выразных праяваў побыту, гаспадаркі, духоўнай і мастацкай культу- ры беларускага народа ў эпоху сярэднявечча, якія патрабуюць далейшага паглыбленнага і пашыраннага вывучэння. Зак. 3713
РЭЗЮМЕ Часть 1. ПОСЕЛЕНМЯ Н МОГНЛЬННКМ Раздел 1. ГОРОДА 1.1.1. ФУНКЦНОНАЛЬНОЕ НАЗНАЧЕННЕ, ТНПЫ ГОРОДОВ. АРХЕОЛОГНЧЕСКОЕ НЗУЧЕННЕ Тшіы городов. Функцоональное назначенне. Города позднего средневеко- вья, как н в предыдуіднй пернод, былн адмнннстратнвно-хозяйственнымн н культур- нымм центрамм определенных округ. В нмх сосредоточмвалмсь органы управленмя округой н торгово-ремесленные корпорацпн, осуіцествлявшне промзводство н сбыт хозяйственных н бытовых товаров. Статус позднесредневековых городов определя- ется по нх названмю в пмсьменных псточннках. Онм проходят более сложное, чем города предыдуццего пернода, соцнально-террнторнальное развнтне, в котором выделяются два этапа. На первом этапе (XIV—XV — п. п. XVI в.) укореняется п развмвается спецмалм- зацмя ремесленного пронзводства, застройка городов продолжается по соцнально- му прмзнаку. На террпторпм Верхнего замка (бывшего детннца) размеідается окруж- ная адмннмстрацня н ее обслуга. На прплегаюідей к нему террнторнн Ннжнего замка (бывшмй окольный город, а в более крупных городах п древнейшая часть неукреп- ленного посада), обнесенной новой лннмей укрепленмй, находятся усадьбы ювелм- ров, мастеров художественной обработкн матерналов, а также появляются усадьбы округовой шляхты. Основное населенме городов — ремесленнмкн н торговцы — заннмает террнторню неукрепленных посадов вокруг Верхнего н Ннжнего замков. Развнтме феодальных отношенмй, рост торгово-ремесленной деятельностн прнводят к вознмкновенпю новой городской соцмально-топографмческой структур- ной составляюідей — «места», что характермзует начало второго этапа (XVI, XVII—XVIII вв.). На этом этапе ряд городов получает Магдебургское право, в «мес- те» сосредоточнваются органы городского самоуправлення, торг. В ремесленных органмзацмях действует цеховая регламентацня, направленная на заідмту мнтере- сов пронзводнтелей. Развнваются купеческне корпорацнм. Огранпчнвается развн- тне феодальных юрнднк в городах. В соответствнн со свомм статусом в государстве города делятся на велсікокняжескае (королевскне) — ведуідме центры земель, вое- водств, поветов н частновладельческае — локальные террнторнально-адмнннстра- тмвные центры. Обе группы развмваются по однмм н тем же прннцмпам городскмх поселенпй. В научной лнтературе города также подразделяют по занммаемой плоідадм н колмчеству жптелей на больоше, среднсіе н малые. Прм этом крупнейшме частно- владельческне города обычно соответствуют средннм велнкокняжескнм. Слабо разработан в городской проблематмке вопрос термннологмческого опре- делення «места» н «местечка». Смысл этнх термннов заключается в том, что онн подразумевают небольшне образовання на основе рыночного права, для которых определен городской статус. Колмчественным крнтермем для «места» псследова- телн белорусскнх городов предлагают счнтать 300 дымов. В рамках тнпологнн по размерам это малые города йлк прмблмженные к нмм поселенмя городского тппа, выделмвшнеся в процессе урбанпзацнн. Простая соцмально-топографнческая структура (замок + неукрепленные слободы) позволяет рассматрмвать неукреплен- 498
-ую часть в качестве местечка. Более сложная (замок + укрепленное «место» + г-еукрепленные слободы) выделяет два последннх звена в качестве места, т. е. малого нлн среднего города. Археологнческое озученое. Города XIV—XVIII вв. как сложный комплекс матерналь- ной культуры сталм нзучаться археологнческн сравннтельно недавно. В качестве на- правленнй нсследовання (с учетом значнтельного для данного пернода колнчества пнсьменных нсточннков) прнняты: нзученне всех составляюіцнх городской структуры (укрепленных н неукрепленных); выделенне н углубленный аналнз основных категормй веідественных нсточннков, датнруюіднх слой XIV—XVIII вв.; целенаправленное археоло- гпческое нсследованне остатков памятннков архнтектуры (обороннтельной, культовой, гражданской), пренмуідественно связанное с нх реставрацмей. На отдельные внды полученных в ходе раскопок матерналов опнраются нссле- довання, раскрываюідме характер торговых связей, развнтне денежно-весовых снс- тем, освеідаюідне вопросы сфрагнстнкн н нумнзматнкн; нзучаюідне городскне по- гребальные памятннкн; техннку н технологню пронзводства нзделнй. Весь комплекс вопросов стал разрабатываться с 70-х годов XX в. Нанболее нс- следованным средн городов XIV—XVIII вв. в настояідее время является Всітебск (14 000 кв. м плоідадн). Нзучалн: 0. Н. Левко (свыше 7 000 кв. м, Верхннй, Ннжннй замкн, Взгорскнй острог, Взгорье, Заручавье, Задунавье, Задвннье); Т. С. Бубенько (свыше 4 000 кв. м, Ннжннй замок); М. А. Ткачев н Л. В. Коледннскнй (свыше 2 000 кв. м, Верхннй замок). Моідность культурного слоя составляет от 1,5 до 8—11 м. Хорошей сохранностн деревянные сооруження жнлого, хозяйственного, коммунального на- значення. Обшнрный м разнообразный веідевой матернал (железо, цветной металл, керамнка, стекло, кожа, кость, камень). По матерналам Внтебска выделены датн- руюідпе комплексы веідей, разработаны хронологня культурного слоя XIV—XVIII вв. н методнка нзучення соцнально-топографнческой структуры белорусского средневекового города, определены этапы н характерные черты в развмтнн техннкн м технологнн мзго- товлення нзделнй нз глнны, железа, кожм (О. Н. Левко). Нсследованы массовая застрой- ка, обороннтельные сооруження (М. А. Ткачев, Л. В. Коледпнскнй, Т. С. Бубенько), нзде- лня нз стекла, кожн (Т. С. Бубенько), дерева (Л. В. Коледннскнй). Шнрокне нсследовання, связанные с реконструкцней нсторнческой частн Мнн- ска п новостройкамн, проведены экспеднцнямн І/Інстнтута нсторнм НАН Беларусн н Белреставрацнм на террнторнн замчніда н Верхнего города. В. Е. Соболем в 1977— 1983 гг. нзучено около 1 400 кв. м плоідадн, выделены напластовання XIV—XVIII вв. (обідая моідность слоя достнгала 8 м), прослежено время н направлення формнро- вання н развмтня городского посада, определена охранная зона культурного слоя города. Нсследовалась массовая застройка, пронзводственные н коммунальные сооруженмя (В. Е. Соболь, П. А. Русов), каменные постройкм культового, граждан- ского характера (3. С. Позняк, О. А. Трусов, В. Е. Соболь, І/І. В. Ганецкая). Древннй Полоцк мзучался на протяженнн 70 лет разнымн нсследователямн. На Верхнем городе (А. Н. Лявданскнй, М. К. Каргер, А. Г. Мнтрофанов, В. Р. Тарасенко, Г. В. Штыхов, В. А. Булкнн, С. В. Тарасов) нзучено около 2 000 кв. м прн моідностн слоя свыше 5 м. На Велмком посаде С. В. Тарасовым нсследовано 1 100 кв. м плоідадн. По дендроаналнзу спнлов деревянных конструкцнй уточнена хронологня культурного слоя, укрепленнй склона Верхнего замка, а также подтверждена хронологня укрепленмй Ннж- него замка. Нсторнко-топографнческое нсследованне Полоцка XIV—XVIII вв. опнрается, главным образом, на пнсьменные н графнческме нсточннкн. Многочнсленные археологн- ческме матерналы пока почтн не введены в научный оборот. К нзученным государственным городам среднего размера относнтся Орша. І/Іс- следовалн: Ю. П. Драгун (городшде, свыше 600 кв. м, 1965—1968 гг.), О. Н. Левко (городніде, замчніде, посады Наднепровскнй, Заоршннный, свыше 3000 кв. м с 1987 г. по настояідее время). Установлены моідность, хронологня, характер н плоідадь распространення культурного слоя, составлена карта охранной зоны города. Введе- ны в научный оборот разностороннне археологмческне нсточннкн. Средн городов, зароднвшнхся в раннем средневековье н ставшмх частновла- дельческнмн в позднем, нзучены Заславль, Клецк. 499
В Заславле мзученме замка (1977—1983, 1988—1991 гг.; 918 кв. м) н посада (мсследовано 2 346 кв. м) проводмл Ю. А. Заяц. Определена террмтормя города по пермодам, по ннтенснвностн культурного слоя п его насыіценностп матерналамн установлены перподы упадка н расцвета города, планнровка п элементы застройкн. Выявлены новые обьекты: нензвестный одноапсндный храм н гражданская по- стройка — дворец (?), детально нсследованы оборонмтельные укрепленмя. Введе- ны в научный оборот многочнсленные разностороннне матерналы. В Клецке Т. С. Бубенько м В. С. Позняковым с 1986 по 1990 г. на террнторпн де- тмнца (Высокого замка), окольного города (Нмжнего замка) п посада мсследовано 2 894 кв. м плоіцадм (мз ннх 2 646 кв. м прнходмтся на Окольный город). Моіцность культурного слоя 2—3,6 м. На основе пмсьменных н археологмческмх мсточнпков прослежено развнтне обороннтельных сооруженнй, матернальной культуры города в XIV—XVIII вв. Города Поднепровья н Посожья — Могнлев н Мслшславль нсследовалнсь раз- нымн экспеднцмямн. Культовую н гражданскую застройку на террнторнн городов с целью реставрацнн нзучала Белреставрацня (О. А. Трусов, Н. М. Чернявскнй н др.). Мсторнческую топографмю, планмровку, массовую застройку п матеркальную куль- туру Могнлева нзучалн М. А. Ткачев, І4. Н Сннчук, Д. Л. Яцкевмч, Н. А. Марзалюк (рас- копано около 6 000 кв. м). На террнтормн детннца (замка) в Мстнславле Л. В. Алек- сеевым мзучено более 1 200 кв. м плоіцадн прн моіцностн слоя до 3,3 м. Сделана реконструкцмя деревянных башен-донжонов XIV—XVII вв., которые одновременно выполнялн функцню храма. Нсследованы планнровка, застройка н многочнсленные предметы матернальной культуры. М. А. Ткачев, О. А. Трусов н А. А. Метельскнй нзучалн городской посад. Получены предварнтельные данные о развмтмн его тер- рнторнн м обороннтельных сооруженнй. Для составлення охранных зон м реставрацнн ряда памятннков мзучалнсь (главным образом методом шурфовкн) города Понеманья: Лада, Слонам, Несвнж, Ошмяны, Мнр, Новогрудок, Гродно (А. К. Кравцевнч). Не очень большммм плоіцадямн (до 500—700 кв. м) псследовалпсь укреплен- ные н неукрепленные частн Мозыря (О. А. Трусов, Н. І4. Здановнч, вскрыто 700 кв. м), Слуцка (Л. В. Коледпнскнй, вскрыто свыше 300 кв. м), Копыля (Л. В. Коледннскнй, вскрыто 500 кв. м), Дцсны (О. Е. Зайцева, вскрыто 456 кв. м), Друп (О. Е. Зайцева, вскрыто свыше 400 кв. м). Полученные матерналы дают обіцую характермстмку моіцностн н характера культурных напластованнй разных структурных составляю- іцнх городов позднего средневековья. Также введены в научный оборот разносто- роннне археолошческне матерналы, позволяюіцне сравннвать между собой пх от- дельные категормн. В целом же археологнческое нзученме городов XIV—XVIII вв. на террнторнн Беларусн еіце не прнобрело развернутого характера, хотя колнчество нсследованных обьектов неуклонно растет. Рагі 1. ЗЕТТЬЕМЕМТЗ АЫО СЕМЕТЕКІЕЗ Зесііоп 1. ТОМІЗ 1.1.1. ЕІІМСТЮН8 АМЭ ТУРЕ8 ОР ТО№І8. АКСНАЕОБООІСАк 8ТІЮУ ТІзе іоуупв оГ ІЬе 14ш—18ш сепііяіев ав \л/еІІ аз Шове оГ ііпе рге^іопз регіосі \л/еге асітіпізігаііуе, есопотіс, апсі сЫіогаІ сепігев оГ сІеГіпііе сіізігісіз. Огдапв оГ сіізігісі адтіпізігаііоп апсі соттегсіаі апсі ігасіе согрогаііопз гезісіесі ібеге. Зіаіоз оГ іо\л/пз оГ іЬаі ііте сап Ье сІеТіпесІ ассогсііпд іо іГіаі ііо\л/ іЬеу \л/еге саііесі іп ІГіе \л/гіііеп зоіігсез. Іп іГіе зосіаі апсі іеггііогіаі сіе^еіортепі оГіЬе 14І(1—18т сепіпгіез іо\л/пз і\лю зіадез сап Ье зіпдіесі омі. □іігіпд іГіе Гігзі зіаде (14т—151Ь, еагіу 16ІЬ с.) ігасіе зресіаіігаііоп \л/аз езіаЫізГіесІ. Віііісііпд оГ іЬе іо\л/пз \л/аз сіе^еіоріпд оп іГіе Ьазіз оГ зосіаі зіаіпз оГ сі\л/еііегз. Оп іГіе іеггііогу оГіГіе Ііррег Сазііе (Гогтег сііасіеі) іЬеге \л/аз а зеаі оГ сіізігісі асітіпізігаііоп \л/ііЬ ііз зеп/ісез. Іп іГіе І_о\л/ег Сазііе пехі іо іГіе Ыррег опе (Гогтег опГогііГіесІ заЬлгЬз) \л/ЬісЬ 500
у/аз БпггоііпсІесІ Ьу пе\л/ сІеГепзіуе Ііпе (Ьеге \л/еге Ше уагсіз оГ іе'л/еіегз апсі оіЬег еіііе аПізапз. 1_оса( поЬіІііу Ьедап {о зеіііе с!о\л/п іНеге. СгаЯетеп апсі ігасіезтеп \л/Ьо \л/еге іЬе таіп іпЬаЬПапіз оГ ГЬе 1о\л/пз Іі^есІ іп ГЬе ітГогііГіесІ боЬіігЬб агоііпсі ГЬе ІІррег апсі іЬе 1_о\л/ег СазГІез. ТЬе сІеуеІортепГ оГ ГепсІаІ геіаііопз апсі ігасіе асііуііу ІесІ Го ГЬе етегдепсе оГ пе\л/ іігЬап зосіаі апсі ГородгарЬісаІ еішсііігаі еіетепі — «тезіа» (і. е. «ГЬе сііу»). ТЬіз тагкесі ГЬе Ьедіппіпд оГ ГЬе зесопсі аде оГ іігЬап сіе^еіортепі (16т, 17ІН—18ш с.). Опгіпд ІЬІ5 регіосі а піітЬег оГ Го\л/п5 \л/еге дгапіесі ІЬе ргіуііедев Гог тппісіраі Іа\л/ оГ МадсІеЬі/гд апсі ГЬе сііу («тееіа») Ьесате а ріасе \л/Ьеге ІЬе ееаі оГ соттопаі асітіпівігаііоп апсі іЬе тагкеі \л/еге еііііаіесі. ТЬе асіі^ііу оГ ігасіе согрогаііопе \л/а5 ЬавесІ оп бігісі гедоіаііоп аітесі іо ргоіесі ІЬе ргосііісеге’ іпіеге5І5. МегсЬапіе’ согрогаііопб \л/еге сіе^еіоріпд, іоо. ТЬе Ггатее оГ веідпіогіаі Іедіеіаііоп Ьа^е Ьееп Ьеіпд ІітііесІ. Ассогсііпд іо іЬеіг 5іаіО5 іп іЬе Зіаіе, аІІ іЬе іо\л/п5 оГ іЬаі ііте сап Ье сімсіесі іпіо веуегаі дгооре: дгапсі сШке’з (гоуаі) \л/ЬісЬ \л/еге іЬе таіп сепігеб оГ асітіпізігаііуе гедіопз 5осЬ а5 ІапсІ5, \/оі\/осІ5Ьір5, «ра^еіу» апсі рп'уеі \л/ЬісЬ \л/еге іЬе ІосаІ іеггііогіаі абтіпіеігаііуе сепігев. ТЬе іо\л/п5 оГ ЬоіЬ дгоіірб сіе^еіоресі ассогсГтд іЬе 5ате ргіпсіріее. То\л/п5 аІ5О сап Ье дмсіесі іпіо Ьід, тісісііе, апсі етаІІ ассогсііпд іо іЬеіг 5І/е. ТЬе ргоЫет Ьо\л/ іо беіегтіпе 5осЬ іурее оГ 5еіііетепі5 а5 іо\л/п («те5іа») апсі 5таІІ іо\л/п («тіабіеска») І5 5ІІІІ Ьеіпд Ы5Сіі55есІ. ТЬе Веіашбіап бсЬоіэгб мзесі іо іаке а5 а дііапіііаіі\/е сгііегіа Гог а іо\л/п а ееіііетепі іп 300 уагсіз («сіут»), Зітріе еосіаі апсі іородгарЬісаІ зішсіоге (сазііе + ііпГогііГіесІ боЬогЬб) регтііе іо уіе\л/ іЬе ііпГогііГіесІ рагі а5 а 5гпаіі іо\л/п іп ІЬе еепзе оГ а ееіііетепі оГ огЬап іуре \л/ЬісЬ сіегі^есі іп (Ье ргосевз оГ іігЬапігаііоп — «тіабіеска». Іп а тоге сотріісаіесі опе (саеііе + ГогііГіесІ сііу ог «тееіа» + опГогііГіесІ бііЬіігЬб) і\л/о Іаеі еіетепіе сап Ье ісІепііГіесІ аз «тебіа», і. е. тісісііе ог етаІІ іп 5іге іо\л/п. То\л/п5 оГ іЬе 14І(1—18І(1 сепіогіез Ьесате ап оЬ)есі Гог агсЬаеоІодісаІ зіосіу іп 19705. ТЬе Веіашбіап агсЬаеоІодІ5і5 аге іпіегееіесі поі опіу іп іЬе еагііееі регіосІ5 оііЬе іо\л/п5’ ІіГе Ьііі іЬеу апаіубе сагеГЫІу аІІ іЬе Іауегб рге5еп/есі. ЗіісЬ ап арргоасЬ діуе5 іЬе оррогіопііу іо ^іе\л/ іЬе іо\л/п а5 а \л/ЬоІе ісіепіііу іп сіеуеіортепі Ггот іі5 ЬігіЬ ііІІ іЬе Іаіе 1811 сепіогу. ТЬе 5сЬоІаг5 ееек іо ігасе апсі іо 5іосІу аІІ ІЬе еішсііігаі рагі5 оГіо\л/п5. ТЬе іородгарЬу апсі ГогііГісаііоп оі Беіііетепіе, сІ\л/еІІІпд5, агсЬііесіпгаІ ЬЫІсІіпдБ, таіегіаі сііііііге оГ сІ\л/еІІег5 аге іп іЬе 5рЬеге оГ БСіепііГіс аііепііоп. ТЬе тоеі ігл/е5іідаіесІ іо\л/п5 аге \/ісіеЬ5к, Міпек, Віегаеііе, 2а5Іаіі)е, КІеск, Роіаск, МаЬіІіоо. ТЬе таіп а5ресі5 оГ іп^ееіідаііоп (іакіпд іпіо сопеісіегаііоп а 5оЬ5іапііаІ согрі/5 оГ \л/гіііеп еоіігсее) аге іЬе ГоІІо\л/іпд: іЬе Бііісіу оГ аІІ рагі5 оГ огЬап 5ішсіоге (ГогііГіесІ апсі опГогііГіесі); сагеГоІ апаіуеіе оГ іЬе тоеі ітрогіапі саіедогіее оГ агііГасіе сіаііпд іЬе сіііііігаі беро5іі5 оііЬе 14ІГ1—18(Г1 сепііігіеб; ріігроееГііІ агсЬаеоІодісаІ іп^ееіідаііоп оГіЬе гетпапіб оГ агсЬііесіпгаІ топотепіе (сіеГеп5Іуе, еасгаі, сотгтіпаі). ТЬе сіаіа оЬіаіпес! іп ІЬе гееоіі оГ агсЬаеоІодісаІ іпуееіідаііопб діуе іЬе оррогіопііу іо сЬагасіегіге ІЬе соттегсіаі Ііпке, іЬе сіе^еіортепі оГ топеіагу апсі \л/еідЬі 5у5іете; іо сІеесгіЬе іігЬап ГопегаІ еііее; іо зімсіу іесЬпоІоду оГ ргосіосііоп оі сііГГегепі ІЬіпде. \/ісіеЬ5к І5 опе оГ іЬе то5І ехса^аіесі іо\л/П5 оГ іЬе 14ш—18ш сепііігіее (14000 едоаге теіегб). ТЬе ІЬіскпе55 оГ соііогаі сіероеіі і5 сЬапдіпд Ьеі\л/ееп 1,5 апсі 8—11 т. ТЬе ехса^аііопе ге^еаіесі \л/оосіеп Ьшісііпдб оГ сІІГГегепі кіпсіз \л/еІІ ргееегл/есі, потегоме апсі ^агіоііб іЬіпдб тасіе оі ігоп, поп-Геггоііе теіаІ5, сіау, діа55, ІеаіЬег, Ьопе, апсі 5іопе. Оп ІЬе Ьа5І5 оГ сотріехеб оГ агііГасіе \л/ЬісЬ діуе доосі сіаіеб, іуроіоду апсі сІа55ІГісаііоп оГ та55 агсЬаеоІодісаІ таіегіаі, іЬе сЬгопоІоду оГ соііогаі Іауеге, апсі арргоасЬеб оГ еііісіу оГ еосіаі апсі іородгарЬісаІ еішсіоге оГ Веіашеіап іо\л/п оГ іЬаі ііте Ьауе Ьееп \л/огкесі оііі. Огсііпагу \л/оосіеп Ьіііісііпдз апсі беГеп5Іуе \л/огк \л/еге іп^ееіідаіесі іоо. Ьагде-5саіе ехса^аііопб \л/еге соппесіесі \л/ІІЬ гесопБішсііоп оГ іЬе ЬіеіогісаІ рагі оГ Міпек \л/Ьеге іЬе іеггііогу 1400 5дпаге теіег5 іп 5іге \л/а5 іпуезіідаіесі. ТЬе іЫскпе55 оГ соіііігаі сіеро5іі5 Ьеге геасЬе5 8 теіегз. СЬгопоІоду апсі сНгесііопе оГ Гогтаііоп апсі сіе^еіортепіе оГ бііЬіігЬб Ьа^е Ьееп сіеіегтіпесі. Огсііпагу \л/оосіеп ЬЫІсІіпдБ апсі 5іопе еасгаі апсі соттопаі ЬЫІсііпдБ \л/еге еііісііесі. ТЬе ехсауаііопе іп Роіаск \л/еге доіпд оп сііігіпд іЬе регіосі оГ 70 уеаге. АІтоеі 2000 5доаге теіегв \л/еге ехсауаіесі іп ІЬе Ыррег Саеііе \л/Ьеге іЬіскпе55 оГ соііогаі сіероеіі 501
сопзіПіНез тоге Шап 5 теіегз. Іп Ше бгеаі 8ііЬіігЬ ІЬе іеггііогу оГ 1100 здііаге теіегз \л/а5 іпуезіідаіесі. ТЬе сЬгопоІоду оі сілкмгаі сіерозіі апсі оГ сІеГепзіуе м/огк оГ ГЬе зіоре оГ ГЬе Ііррег Сазііе \л/аз сіеіегтіпесі апсі сопГігтесІ Ьу ГЬе агсЬаеоІодісаІ баіа Ггот ГЬе Ьо\л/ег Сазііе. ОгЗа із а \л/еІІ зінсііесі Го\л/п, Гоо. Моге іЬап 3000 здцаге теіегз \л/еге іпуезіідаіесі оп іЬе ЫІІГогі, іп іЬе Сазііе, апсі іп і\л/о зііЬіігЬз. ТЬіскпезз, агеа, сЬгопоІоду, апсі сЬагасіег оГ сіііііігаі сіерозіі \л/еге сіеііпесі. \/агіоіі8 агсЬаеоІодісаІ таіегіаіз оГ іЬе регіосі ітсіег зіосіу \л/еге роі іп сігсіііаііоп. ЗіісЬ ргі^еі іо\л/пз аз ^азіаіўе апсі КІеск аге \л/еІІ-кпо\л/п. Іп ^азіаіце тоге іЬап 3000 здііаге теіегз \л/еге зііісііесі. Теггііогу оГ іЬе іо\л/п Гог ^іГГегепі зіадез оГ ііз Ьізіогу \л/аз сіеіегтіпесі. То\л/п’8 ріаппіпд апсі еіетепіз оГ ііз Ьшісііпд, сіеГепзіуе \л/огкз \л/еге сагеГііІІу апаіугесі. Т\л/о пе\л/ оЬіесіз \л/еге сіізсо^егесі — а зтаІІ сЬіігсЬ апсі а раіасе. АгсЬаеоІодісаІ соІІесііоп оГ ГіпсІіпдз Ггот 2азіаіііе із гісЬ апсі гергезепіз а сопзісіегаЫе атоіті оГ уагіоііз іЬіпдз. Іп КІеск \л/Ьеге іЬе іеггііогу оГ 2894 здііаге теіегз \л/аз іп^езіідаіесі іЬіскпезз оГ сміімгаі сіерозіі із 2—3,6 теіегз. ТЬе сіеуеіортепі оГ сіеГепзіуе \л/огкз апсі оГ таіегіаі сцііцге \л/аз ігасесі. Іп МаЬіІоц, іЬе гезііііз оГ ехсауаііопз да^е ап оррогіііпііу іо зііісіу іородгарЬу апсі ріаппіпд, огсііпагу ЬЫІсііпд апсі таіегіаі спііііге, іо ехатіпе засгаі апсі соттітаі Ьшісііпдз. ТЬіскпезз оГ ссііісігаі сіерозіі оп іЬе сііасіеі оГ Мзсізіао із 3,3 т. ТЬе агсЬаеоІодізіз тападесі іо сіо гесопзігосііоп оГ \л/оосіеп сіеГепзіуе іо\л/егз оГ іЬе 14ш— 17ІЬ сепііігіез, іо зііісіу ріаппіпд, Ьшісііпд апсі таіегіаі сііііііге оГіЬе іо\л/п. Ехса^аііопз іп Ша, ЗІопіт, Міаз\л/І2, Азтіапу, Міг, Ыа^аіігасіак, Нгосіпа, Магуг, ЗІііск, КаруІ, Огізпа, Огц)а \л/еге Іітііесі. НеуегіЬеІезз, іЬе сіаіа оЫаіпесІ регтіііесі іо сіезсгіЬе іп депегаі сцііогаі сіерозііз, сІіГГегепі рагіз оГ іігЬап зішсіііге, іЬе таіп Геаііігез оГ таіегіаі сЫіііге. АІІ іЬіз Ьаз орепесі пе\л/ регзресііуез Гог сотрагаіп/е зііісіу оГ іЬе іо\л/пз оГіЬе регіосі оГіЬе 14ІГ1—18ш сепіогіез. 1.1.2. ТЕРРкІТОРкІАЛЬНО-ПЛАНкІРОВОЧНОЕ РАЗВНТНЕ В формнрованнн н развнтнн террнторнн городов позднего средневековья прпн- цнпнальное значенне прнобретают топографнческне условня н время возннкнове- ні/ія поселенмй. Нанболее древнне города к XIV в. нмелп сложнвшуюся планнровку, тнпнчную для восточнославянского ареала (детннец + окольный город + неукреп- ленный посад). В планнровке городов XIV—XVIII вв. выделяются два основных эта- па, характернзуюіцнеся нзмененнямн в размерах н структуре составляюіднх. На первом этапе (XIV—XV вв. для западного регнона, XIV—XV/ вв. для восточ- ного) в целом сохраняется террнторнальная структура, сложнвшаяся в предшест- вуюіцнй пернод. В центральном регноне (Мі/інск, Клецк) первый этап завершается на рубеже XV—XVI вв. В то же время в такмх городах, как Полоцк, Внтебск, Орша, Могнлев, прн возведенмн новых замковых укрепленнй вместо прежннх древнерус- ского временн наблюдается прнраіденне террнторнм этнх структур. В западном н центральном регмонах замковые укреплення возводятся в пределах былых детнн- цев н окольных городов. На первом этапе как в укрепленной частн, так н в неукреп- ленной, появляются усадьбы феодалов. Феодалы устранвают на городской террі/і- тормм свон юрмднкн, переселяя сюда завмсммых крестьян, которые начннают занм- маться ремеслом. Начало второго этапа в террнторнально-планнровочном развнтнн средневе- ковых городов связано с введеннем Магдебургского права лнбо переходом нх кз разряда государственных в разряд владельческнх (Клецк, Заславль). Актнвное раз- внтне посадов в первом перноде подготовнло почву для образовання новых цен- тров — «мест» с ратушей, торговымн рядамм на плоідадн н культовымм сооруже- ннямн. Этн новые центры располагалнсь лнбо на месте древнейшмх посадов возле замков, лпбо на некотором удаленмн, еслм террі/іторіля древнейшего посада была занята Ннжнмм замком. По мере возрастанмя значення новых центров, где распола- галась н городская адмі/іннстрацня, значенне замков падало. Во втором перноде 502
:: =е2шенствуется снстема фортнфнкацнн. В государственных городах (Внтебск, ••-ск. Орша, Могнлев н др.) «места» обводятся обороннтельнымн укрепленнямн, -е.'соеднненнымм к замковым. За пределамм этнх укрепленмй продолжают развн- ==-вся неукрепленные предместья, посады, слободы — второстепенные структур- -=.= составляюццне городской террнторнн. В частновладельческнх городах лнбо = ::-эсдятся новые замкн (Несвнж, Мнр), лмбо расшнряются н перепланмруются су- _ествуюіцне (Заславль). Собственно городскне укреплення вокруг «мест» («Старых гссдов») в частновладельческнх городах более совершенны, чем в государствен- -=.х. Появленне новых структурных составляюьцнх в городах прнводнло к упорядо- внутренней планмровкн, замены многочнсленных «посадов» п юрпднк улпца- м,* соеднненнымн с главнымн магнстралямн, что свндетельствует о развнтнн улнч- -сй сетн. Частнчно менялась орментацмя в связн между собой главных структурных -астей городской террптормі/і. 1.1.2. ІЖВАЫ ОЕУЕкОРМЕМТ: ТОРООКАРНУ АМО РІ.АММІМС Іп Ше ргоЫет оі Тогтаііоп апсі сіе^еіортепі оТ іо\л/пз іп ТНе 14т—18т сепіагіев ТЬе •'зсіогз оТ ІосаІ іородгарНу апсі Тіте оТ етегдепсе аге уегу ітрогіапі. ТЬе оісіег іоуупз іііі :~е ТоогіеепіЬ сепіогу Ьасі езіаЫівІіесІ ріаппіпд ууЫсіп \л/аз іурісаі Тог іЬе Еазіегп- 3 ауопіс агеа апсі сопвівіесі оТ іЬе сііасіеі, зііЬіігЬ, апсі ідпТогііТіесі зііЬіігЬ. ТНеге аге і\л/о 5*адез іп іЬе лгЬал ріаппіпд сіе^еіортепі оТ іЬе 14ІН—18т сепіпгіез \л/ЫсЬ аге спагасіегігесі Ьу ІКе сЬапдіпд іп іЬеіг зіге апсі вігосіогез. □огіпд іЬе Тігзі зіаде (14ІК—15ІЬ с. Тог іЬе \л/е5іегп гедіоп апсі 14т—16(н с. Тог іЬе еазіегп опе) ІЬе іеггііогіаі зішсіілге оТ іЬе ргеуіооз регіосі Ьаз Ьееп ргезеп/іпд. Іп зосЬ -длупз аз РоІаск, Х/ісіеЬзк, Огза, МаЫІоп пе\л/Іу сопзігіісіесі сІеТепзіуе \л/огкз оТ іЬе сазііез (сіііез) \л/еге Іагдег іп зі/е іЬап іЬе сііасіеіз оТіЬе еагііег сепіпгіез. Іп іЬе \л/езіегп апд сепігаі гедіопз пе\л/ сІеТепзі^е \л/огкз \л/еге егесіесі іп іЬе Ьоілпсіагіез оТ ігіе Тогтег сіасіеіз апсі ТогііТіеб зпЬіігЬз. Аі іЬаі ііте, ЬоіЬ іп ТогііТіесі апсі ііпТогііТіесі рагіз іЬе уагсіз сТ поЫІІіу арреагесі. Оп іЬе іеггііогу оТ іЬе іо\л/пз, поЫетеп езіаЫізЬесі іЬе цііагіегз апдег іЬеіг о\л/п Іедізіаііоп зеііііпд сіо\л/п іЬеге іЬеіг реазапіз \л/Ьо Ьесате сгаТізтеп. ТЬе Ьедіппіпд оТ іЬе зесопсі зіаде \л/аз соппесіесі \л/ііЬ іЬе іпігосііісііоп оТ гтшпісіраі ауу оТ МадсІеЬіігд ог \л/ііЬ сЬапдіпд оТ іо\л/пз’ зіаіоз Тгот зіаіе іо рг’меі (Тог ехатріе, Кіеск, 2азіао)е). Іпіепзіуе сіе^еіортепіз оТ зілЬсігЬз Іесі іо Тогтаііоп оТ пе\л/ іігЬап согез — сіііез («тезіа») \л/ііЬ а іо\л/п ЬаІІ, тагкеі, апсі сЬіігсЬез. ТЬозе пе\л/ сепігез \л/еге зііііаіесі еііЬег іп іЬе еагііезі зпЬіігЬз пеаг іЬе сазііез ог аі зоте сіізіапсе Тгот іЬет ІТ іЬаі іеггііогу \л/аз оссоріесі \л/ііЬ іЬе !_о\л/ег Сазііе. Іп іЬе солгзе оТ сіеуеіортепі, пе\л/ лгЬап пссіеаг Ьесате тоге апсі тоге ітрогіапі апсі зідпіТісапсе оТ іЬе сазііез \л/аз ТаІІіпд сіо\л/п. Аі іЬаі ііте, іо\л/пз’ сІеТепзі^е зузіет \л/аз регТесіесі. Іп іЬе зіаіе іо\л/пз (УісіеЬзк, Міпзк, Огза, МаЬіІол апсі оіЬегз), «сіііез» («тезіа») \л/еге зсіггоппсіесі \л/ііЬ сіеТепзіуе у/огкз аііасЬесі іо іЬе сазііез’ опез. Ооізісіе іЬаі Ііпе оТ ТогііТісаііоп, ппТогііТіесі заЬіігЬз сопііпііесі іо сіе^еіор. Іп ргі^еі іо\л/пз, пе\л/ сазііез \л/еге егесіесі (Міаз\л/іг, Міг) ог рге^іоііз опез \л/еге \л/ісіепесі апсі гесопзігіісіес! (2азіафе). ТЬе іо\л/пз’ ТогііТісаііопз іп ргі^еі зеіііетепіз \л/еге Ьеііег іЬап іп зіаіе опез. ТЬе сіе^еіортепі оТ пе\л/ пгЬап зігосіогаі еіетепіз Іесі іо етегдепсе оТ гедоіаг ріаппіпд оТ іЬе іо\л/пз. ІЧеі\л/огк оТ зігееіз \л/аз ТогтесІ. ТЬе зігееіз \л/еге соппесіесі \л/ііЬ іЬе таіп гоасіз. 1.1.3. МАССОВЫЕ ЖМЛНІДА Н ХОЗЯЙСТВЕННЫЕ ПОСТРОЙКН Аналмз рядовой городской застройкн базнруется на данных о 250 постройках, нз которых прммерно равное колнчество прнходнтся на XIV—XV н XVI—XVIII вв. Мате- рналом для стронтельства служнлн пренмуідественно деревья хвойных пород в возрасте 60—80 лет. Стены жнлых построек возводнлнсь в срубной технпке, хозяйственных — пре- нмуіцественно в столбовой, реже — в срубной. В качестве утеплнтельной прокладкн нспользовался болотный мох, реже — глнняная обмазка. 503
Постройкм столбовой конструкцмм делалмсь чаіце всего в технмке «в шулу», ко- гда бревна плп доскп укладывалмсь горпзонтально, закрепляясь концамп в пазах угловых вертмкальных столбов. Былн н другпе способы крепленмя. Прмменялась также мзвестная со второй половмны XIII в. рамочно-каркасная (фахверковая) кон- струкцня. В последней стены в отлнчме от немецкмх построек былм не глнняные, а деревянные. Фундаменты домов делалмсь мз более толстых бревен, колод. Со второй поло- внны XIV в. наряду с обрубкамм бревен мспользовалнсь также камнм. Собственно каменные фундаменты сооружаются только с XVIII в. Под некоторымн постройкамн XIV в. устранвалась сплошная глнняная подушка, внднмо, для гпдронзоляцнн. Под отдельнымн постройкамм XVII в. подушкп делалнсь нз крупнозерннстого песка. Полы построек XIV—XVIII вв. мало чем отлнчалнсь от полов XII—XIII вв. Но с XIV в. помммо сквозной врубкн лаг начала прмменяться м глухая. Дверные проемы в XIV в. делалнсь лнбо с пазамн под стопоряідую доску, лнбо с подтесамн под ушакн. Два тнпа устройства дверных проемов прнменялмсь н в постройках XVI—XVII вв. Полотна дверей чаьце всего делалнсь сборнымм мз 2—4 досок, реже мз одной цельной. Прн некоторых постройках прослежены остаткн крылец. Устройство мх было разным: от простого, нз 2—3 досок, уложенных возле входа, до более сложного, со ступенькамн м покрытмем, опнравшнмся на столбы. Окна прослежены только в постройках, сохранмвшнхся на большую высоту. В постройках XIV в. онн располагалнсь в стене, прнмыкавшей к печм, н нспользова- прісь как для освеіцення, так п для вытяжкп дыма. Шнрнна одного нз окон, проре- завшего трн верхннх сохраннвшнхся венца, 40 см. О шпроком распространенпн стеклянных окон в XVI—XVIII вв. свндетельствуют частые находкн фрагментов оконного стекла. Найдены также фрагменты деревянных рам н свмнцового перепле- та с фрагментамм стекла. В постройках на подклетях для вентнляцмм последнмх устранвалнсь отверстня, расположенные в протмвоположных стенах. Крышц домов былм пренмуіцественно двухскатнымн. В XVII в. строятся также дома с четырехскатной крышей. Покрывалнсь онн тесом н гонтом, в XVIII в. н жестью. Прн рас- копках городов найдены элементы остова, фронтонов м покрытня крыш. Суіцественным элементом ннтерьера жнлых построек являлнсь печц. В боль- шннстве домов горожан до XVI в. онн былн глмнобнтнымн н по конструкцнн мало чем отлмчалнсь от печей XII—XIII вв. Сооружалнсь онн на деревянном опечке выше уровня пола. Под был глнняным, реже выкладывался нз кнрпнчей нлп мелкнх кам- ней. С XIV в. в стенах печей помнмо глнны нспользуются н камнн. Такме печн ставн- лнсь на глнняную платформу с внутренннм бревенчатым каркасом. Как пережнток следует отметнть налнчме до XVI в. в некоторых постройках печей-каменок. С XVI в. в быт горожан входят нзразцовые печн, получнвшне шнрокое распространенме уже в конце XVI — начале XVII в. В XVI в. далеко не все печн нмелн дымовые трубы, что фнкснруются н по нконографнческому матерналу. По назначенню постройкн подразделяются на жнлые, хозяйственные н обіцест- венные. Плоіцадь жплых построек XIV в. колеблется в пределах 9—37 кв. м. Онн нмелн деревянные фундаменты, покрывалнсь тесом. Гонтовое покрытне было только у некоторых домов. Жрілрііц XV в. нзвестно немного. Нх плоіцадь колебалась от 10 до 36 кв. м. Дома нмелн комбнннрованные (нз обрубков бревен, камней м кмр- ппча) фундаменты млм опмралнсь на остаткм предшествуюіцнх построек лнбо на вкопанные под углы построек сван. Для некоторых домов XVI в. характерно нсполь- зованне гмдронзоляцнонныхм подушек, подтесыванне внутренней стороны стен. Жмлшца XVII в. нмелм размеры от 19 до 17,6 кв. м, реже сооружалнсь дома боль- шнх размеров, до 36 кв. м. Но последнне в основном прмнадлежалм прожнвавшнм в городах феодалам, что устанавлнвается как по пнсьменным нсточннкам, так н по найденным в этмх постройках нзразцам с гербамн владельцев. Возле некоторых мннскнх домов прослежены остаткн крылец. Хозяйственные постройкп представлены помеіценнямн для содержання жн- вотных, хранення зерна н другнх продовольственных прнпасов, проызводственнымы 504
-ометеныямсі. Постройкм для жмвотных — хлевы — былм срубнымн, а в XVII в. н столбовымн (конструкцмя «в шулу»), Многне нмелн хорошнй доідатый пол. Размеры /х от 7,6 до 9,9 кв. м. Помеіценмя для хранення зерна (клетн, свнроны) рубмлмсь мз сосновых, дубовых, как нсключенне — ольховых, бревен днаметром от 12 до 20 см н нмелм плоіцадь от 5,5 до 15,2 м. Отлнчнтельная нх особенность — высоко подня- тый пол. Для хранення продуктов предназначалнсь также погреба н подкпетм. По- оледнне моглн нспользоваться м в пронзводственных целях, а у простых горожан н для жнлья. Тогда в ннх устанавлнвалась печь н прорубалось окно. Постройкы пронзводственного назначенчя представлены кузней с одной ка- менной н тремя деревяннымн стенамн столбовой конструкцнн (Брест, вторая поло- внна XIV в.), косторезнымн мастерскнмн: полуземляночной (Мстнславль, XIV—XV вв.), наземной срубной (Мннск, XVI—XVII вв.) м расположенной в подклетн (Внтебск, XVII в.). Найдены также мастерскпе сапожннка м мастера по обработке янтаря. Постройкы обццественного назначенчя представлены корчмой XVII в. нз Вн- тебска, срубной, размерамн 7,15x7,15 м с моіценым камнем полом н погребом для хранення продуктов. 1.1.3. ОКОІНАКУ 0\Л/ЕШМ<38 АЫО НООЗЕНОБО ВІІІІ-0ІН63 ТНе апаіувіз оГ ІКе огсііпагу іігЬап сіеуеіортепі ів ЬавесІ оп ІКе сіаіа оГ зШсІу оГ 250 Ьоіісііпдз ЬаІГ оГ \л/ЬісЬ аге сіаіесі Ьу ГЬе 14ш—15(Ь сепіпгіез апсі іЬе гезі Ьу іЬе 16ш—18!Ь сепііігіез. СЬІеГІу іЬе ігеез оГ ріпе зігаіп іп іЬе аде оГ 60—80 уеагз зеп/есі аз Ьаіісііпд таіегіаі. ТЬе \л/аііз оГ д\л/еіііпдз \л/еге сопзішсіесі іп іітЬег іесЬпідііе апсі іЬозе оГ ЬоіізеЬоІсІ Ьідіісііпдз \л/еге тасіе іп ріііаг ог Іезз оГіеп :п іітЬег іесЬпідііе. МагзЬ тозз ог сіау зтеаг соаісі Ье іізесі аз \л/агтіпд Іауіпд. ТітЬегз \л/еге тасіе \л/ііЬ гетаіпсіег іЬе ІепдіЬ оГ\л/ЬісЬ іп зоте Ьшісііпдз (ог тоге ехасііу іп іЬеіг ітсіегдгоііпсі рагіз) Ьауе Ьееп гесіідсіпд зіпсе іЬе ГоіігіеепіЬ сепііігу апсі, іп іЬе Ьгеак оГ іЬе ГіГіеепіЬ апсі зіхіеепіЬ сепііігіез, ЬЫІсІіпдз сіді іп «сіеаг согпег» арреагесі. Іі \л/аз тозі іурісаііу Гог іЬе Ьшісііпдз оГ іітЬег сопзішсііоп \л/Ьеп іЬе Ьеатз апсі Ьоагсіз \л/еге ріП іп ЬогігопіаІ розіііоп Гіхесі іп сгаскз іп іЬе согпег уегіісаі ріііагз. Зоте оіЬег \л/ауз оі зігепдіЬепіпд \л/еге пзесі аз \л/еІІ. Егате-Ьшіі сопзіпдсііоп Ьаз Ьееп аізо аборіесі зіпсе ІЬе зесопсі ЬаІГ оГ (Ье (ЬігіеепіЬ сепіідгу. Іп (Ьаі сазе, ідпііке (Ье (Зегтап Ьоіісііпдз, іЬе \л/аііз \л/еге тасіе поі оГ сіау Ьіді оГ \л/оосІ. ТЬе ІЬіскег Іодз \л/еге ідзесі Гог Гоппсіаііопз оГ іЬе Ьоіізез. Зідзі Ггот іЬе ГопгіеепіЬ сепіпгу (Ье зіопе \л/аз іпігосіасесі Гог іЬаі ріігрозе Ьоі рідгеіу зіопе Гоііпсіаііопз арреагесі опіу іп іЬе еідЫеепіЬ сепііігу. Зотеіітез, цпсіег ІЬе ГоіігіеепіЬ сепііігу Ьіііісііпдз уоід сап Гіпсі а іоіаі сіау ЬесІ безідпесі регЬарз аз а \л/еі зеаі сіатр соагзе. Іп гаге сазез, ііпсіег ІЬе зе^епіеепіЬ сепііігу Ьіііісііпдз іЬеге \л/аз а ЬесІ тасіе оГ соагзе-дгаіпесі запсі. Іп Гасі, іЬеге \л/аз по еззепііаі сІіГГегепсе Ьеі\л/ееп іЬе ГІоогз оГ іЬе 14ІЬ—18ІН сепіідгіез іп сотраге \л/і(Ь іЬозе оГ іЬе регіосі оГ іЬе 12т—13т сепііігіез. Но\л/е^ег, іодеіЬег \л/ііЬ ІЬгоіддЬ Ггатіпд оГ Ьеатз ІЬе Ыіпсі опе \л/аз аборіесі іп іЬе ГоіігіеепіЬ сепііігу. Ооогууауз іп іЬе ГоіігіеепіЬ сепііігу \л/еге тасіе \л/ііЬ поісЬез Гог апсЬогіпд Ьоагсі ог \л/ііЬ зресіаі ігітз. Т\л/о іурез оГ боопл/ау сіезідп \л/еге етріоуесі іп іЬе ЬаНсііпдз оГ іЬе 16ІН—17ІН сепіідгіез. Ооог Іі^ез тозі оГ аІІ \л/еге сотрозесі оГ 2—4 Ьоагсіз апсі поі зо оГіеп іЬеу \л/еге зіпдіе-ріесе. Зотеіітез, (Ье гетпапіз оГ рогсЬез \л/еге геуеаіесі пеаг іЬе ЬЫІсііпдз. ТЬеіг аггапдетепі \л/аз сііГГегепі: Ьедіппіпд \л/ііЬ і\л/о ог іЬгее Ьоагсіз роі пеаг іЬе епігапсе іо тіісЬ тоге сотріісаіесі опез \л/ііЬ зіерз апсі гооГз \л/ЬісЬ гезіесі оп ріііагз. ТЬе \л/іпсіо\л/8 \л/еге ігасесі опіу іп іЬе Ьідіісііпдз ргезегл/есі епоіддЬ іп іЬеіг ЬеідЬі. Іп іЬе ГоідгіеепіЬ сепіідгу, іЬеу \л/еге зііідаіесі іп іЬе \л/аІІ \л/ЬісЬ \л/аз іЬе пеагезі іо іЬе зіоуе Ьесапзе іЬеу \л/еге іпіепсіесі ЬоіЬ Гог ІідЬііпд апсі сіга\л/іпд опі іЬе зтоке. ТЬе \л/ісііЬ оГ опе оГ іЬе \л/іпсіо\л/з \л/ЬісЬ сіді іЬгее ідррег го\л/з оГ Ьеатз ргезегл/есі сопзіііпіесі 40 ст. Мптегоііз Гіпсііпдз оГ Ггадтепіз оГ \л/іпсіо\л/-рапе діуез іЬе еуісіепсе оГ іЬе \л/іде зргеасі оГ 505
\л/іпсіо\л/з \л/ііЬ рапе іп Ше 16(Н—18((1 сепШгіез. Рагіз оі\л/оосіеп апсі ІеасІ ігатез еуеп \л/ііЬ гетпапіз оідіазз \л/еге ЬгоодНі оіП оііКе ехса^аііопз іоо. Іп іНе ЬЫІсІіпдз ріді оп Ьазетепі іЬеге \л/еге зресіаі аіг Коіез аггапдед іп іЬе оррозііе \л/аііз. Мозі оі іЬе гооіз ЬасІ і\л/о ріісЬез апсі \л/еге соуегесі \л/ііЬ ріапкз ог зЬіпдІез апсі іп іЬе еідЫеепіЬ сепіогу \л/ііЬ ііп ріаіез аз \л/еІІ. Іп ІЬе зе^епіеепіЬ сепіогу, Ьоі/зез’гооіз \л/ііЬ іоог ріісЬез Ьесате ророіаг. Іп іЬе гезіііі оі агсЬаеоІодісаІ ехсауаііопз оі іЬе іо\л/пз, сІіГГегепі еіетепіз оііЬе гооіз \л/еге іоопс! засЬ аз рагіз оі ігате\л/огк, ресіітепіз, апсі со^егіпд. ТЬе зіо^ез \л/еге ап еззепііаі еіетепі оііЬе іпіегіог оі сі\л/еіііпдз. Веіоге іЬе зіхіеепіЬ сепіпгу, іп тозі оі іо\л/пзтеп’з Ьойзез іЬеу \л/еге таде оі сіау апсі іЬеіг сопзішсііоп \л/аз ргасіісаііу іЬе зате аз іп іЬе регіосі оііЬе 12(Ь—13(Ь сепііігіез. ТЬеу \л/еге аггапдесі оп а \л/оосіег) Ьазе. ТЬеіг Ьоііот \л/аз сіау Ьоі зотеіітез іі \л/аз рауесі ууііЬ Ьгіскз ог зтаІІ зіопез. 8іпсе іЬе іоіігіеепіЬ сепіпгу, іп іЬе ооіег орііз оі іЬе зіо^ез ехсері сіау зіопез \л/еге іізесі. ТЬе зіоуез оі зіісЬ кіпсі \л/еге роі оп а сіау ріаііогт \л/ііЬ іппег \л/оосіеп ігате\л/огк. Іп гаге сазез, іЬе зіопе зіо^ез геіаіпесі іііі іЬе зіхіеепіЬ сепііігу. Аі іЬаі ііте зіо^ез оі іііез \л/еге іп соттоп іізе. ТЬеу Ьесате лл/ісіезргеасі іп іЬе Іаіе зіхіеепіЬ апсі еагіу зеуепіеепігі сепііігу. Іп ІЬе зіхіеепіЬ сепііігу, поі аІІ іЬе зіоуез ЬасІ сЬітпеуз. ТЬіз із сопіігтесі Ьу ісоподгарЬісаІ зоіігсез, іоо. Вшісііпдз (ЬетзеК/ез сап Ье сііуісіесі іп зоте дгоіірз ассогсііпд іо (Ьеіг істсііопз — сі\л/еіііпд, ЬоіізеЬоІсІ, апсі рііЫіс. ТЬе сіітепзіопз оі іЬе іоіігіеепіЬ сепіогу скл/еіііпдз сЬапдез Ьеі\л/ееп 9—37 здоаге теіегз. ТЬеу Ьасі \л/оосіеп іоітсіаііопз апсі \л/еге соуегесі \л/ііЬ ріапкз (опіу Ге\л/ Ьоіізез \л/еге соуегесі \л/ііЬ зЬіпдІез). ТЬе ГіпЫпдз оі (Ье ГіГіеепіЬ сепісігу Ьйіісііпдз аге поі піітегойз. ТЬеіг сіітепзіопз \л/еге іЬе зате аз еагііег апсі уагіесі ігот 10 іо 36 здііаге теіегз. ТЬе Ьоіізез гезіесі оп іЬе сотЬіпесі іоііпсіаііопз (і. е. тасіе оі Ьеатз, Ьгіскз апсі зіопез). 8отеіітез, гет- папіз оі ргеуіоііз Ьіііісііпдз ог ііпсіегдгоііпсі рііез соііісі Ье іізесі аз а іоііпсіаііоп. Іп іЬе зіхіеепіЬ сепіогу, іог зоте Ьоозез \меі зеаі сіатр соагзе апсі ігіттіпд оі іппег зісіе оі \л/аііз іп а зресіаі \л/ау \л/еге сЬагасіегізііс. ТЬе зе^епіеепіЬ сепііігу сі\л/еіііпдз’ сіітепзіопз \л/еге тоге зіаЫе (9—17,6 зднаге теіегз). ТЬе іагдег зресітепз (іо 36 здііаге теіегз) \л/еге гаге апсі іізііаііу Ьеіопдесі іо поЫІііу Іі^іпд іп іЬе іо\л/п. ТЬіз із сопГігтесі Ьу \л/гіііеп зойгсез апсі Ьу іЬе Гтсііпдз оі іііез \л/ііЬ ітадез о( іЬе о\л/пег’з соаі оі агтз. №аг зоте Ьоіізез іп Міпзк іЬе гетпапіз оі рогсЬез \л/еге ігасесі. ТЬе ЬоіізеЬоІсі Ьаіісііпдз аге гергезепіесі Ьу зіаЫез, дгапдез, апсі \л/огкріасез. ТЬе зіаЫез (7,6—9,9 здііаге теіегз іп зіге) \л/еге сопзішсіесі іп іітЬег іесЬпідііе ог, іп іЬе зе^епіеепіЬ сепіогу, іп ріііаг іесЬпідое аз \л/еіі. Іп тапу оііЬет ііоог \л/аз тасіе оі Ьоагсіз. ТЬе дгапдез \л/еге іізііаііу сііі оі ріпе, оак, гагеіу оі аісіег Ьеатз \л/ііЬ 12—20 ст іп сііатеіег апсі \л/ііЬ сіітепзіопз ^агіесі Ггот 5,5 іо 15,2 т. НідЫу гаізесі Поогз \л/еге іЬеіг сіізііпсіі^е Геаіііге. СеІІагз апсі Ьазетепіз \л/еге іізесі аз зіогаде ріасез. ТЬе Іаііег оГ іЬе і\л/о сооісі Ье йзесі аз \л/огкріасез, іоо. Огсііпагу іо\л/п сі\л/еііегз соЫсІ еуеп Ііуе іп іЬет. Іп іЬаі сазе, а зіоуе апсі а \л/іпсіо\л/ \л/еге аггапдесі іп іЬе Ьазетепі. ТЬе \л/огкіпд ЬЫІсІіпдз аге гергезепіесі Ьу а зтііЬу \л/ііЬ опе зіопе апсі іЬгее \л/оосіеп \л/аііз сопзішсіеб іп ріііаг іесЬпідпе (Вгезі, іЬе зесопсі ЬаІГ оГ іЬе 14((1 сепіогу), Ьу іЬе Ьопе сап/іпд \л/огкзЬорз ЬаІГ сіеерепесі іпіо ІЬе дгоопгі (Мзсізіай, іЬе 14І(1—15ІЬ сепійгу) ог дгоітсі іітЬег сопзішсііоп (Міпзк, іЬе 16(Ь—17(Ь сепіогу) ог зіілаіесі іп іЬе ЬазетеЫ (УісіеЬзк, ІЬе 17І(1 сепіогу). ТЬе зЬоетакегз’ апсі атЬег ргосеззіпд \л/огкзЬорз \л/еге ехатіпесі агсЬаеоІодісаІІу іоо. ОГ рпЫіс ЬЫІсІіпдз опіу а зеуепіееЫЬ сепіпгу іа^егп Ггот УісіеЬзк із кпо\л/п. Іі \л/аз а іітЬег сопзішсііоп \л/і(Ь сіітепзіопз 7,15 х 7,15 т \л/ЫсЬ ЬасІ Поог рауесі \л/і(Ь зіопе апсі а зіогаде іп іЬе сеііаг. 1.1.4. КОММУНАЛЬНЫЕ СООРУЖЕНМЯ Улччные мостовые н ограды в XIV—XVIII вв. До конца XVII в. улнчные мосто- вые в городах Белорусснм былн деревяннымн. Конструкцмя мостовых (настнл, лагн, подкпадкн под ннх) была выработана в предшествуюіцнй пернод. К городам, в кото- 506
с=х культурный слой хорошо сохраняет дерево, относятся Брест, Мрінск, Полоцк, Е/'ебск, Слуцк, Слоннм м др. Мостовые XIV в. мзвестны по матерналам Внтебска, _родно, Мстнславля, Бреста. Нх шнрнна от 2 до 3,9 м в Бресте (вскрыто 2 яруса слнной до 74 м), 2,3 м в Мстнславле (вскрыто 4 яруса длмной 110 м). Улнчные мос- товые XV в. вскрыты в Вмтебске (выложена нз дубовых плах, нмеюіцйх шнрнну 23— 28 см), Гродно (вымондена нз досок, ее шнрмна 2,2 м). Мостовые, датнруемые XVI з., раскопаны в Внтебске (шнрнна 3 м) н Ммнске (главная улнца — Велнкая, соедн- няюідая замок с Ннжннм рынком, шнрнной 9 м). Настнлы улнчных мостовых XVII в. нзвестны по раскопкам Мннска, Мошлева, Слуцка, Внтебска (прнчем в последнем случае н по «Чертежу г. Вмтебска 1664 г.»). В Внтебске мостовые нмелн шнрпну 5 м н выкладывалнсь мз сосновых бревен. В Могнлеве улнцы замаіцнвалн горбылямн, округлый край которых спецнально обжнгался. Шнрмна главных улнц этого временн была 5 м, второстепенных — 3,5 м. Доскн мннскнх мостовых XVII в. крепнлнсь к грунту лнбо фнкснровалнсь к лагам деревяннымн колышкамн — «гвоздямн». В Слуцке в это время настмлы мостовых былн нз дубовых бревен н горбылей, нмелн шнрнну более 5 м. Документы XV—XVI вв. фнкснруют правнло, обязываюіцее горо- жан поддержнвать улнцы в хорошем состояннн (Мннск, Внтебск), чем, внднмо, обь- ясняется неоднородность нспользовавшнхся для моіцення матерналов (бревна, доскн, горбылн) в одннх н тех же мостовых. Мосценые камнем участкн подьездов к замкам встречаются с начала XVII в. (Могнлев). Ограды разграннчнвалн усадебные участкн горожан, феодалов н церковные владенмя на террнторнн городов. По матермалам раскопок в Бресте, Мннске, Слуцке, Внтебске н другнх городах ммеется трн тнпа деревянной ограды: 1) плетень — нанболее простая ограда мз кольев толіцнной 5—7 см с заострен- ным концом, вбмвавшнмся в землю (Мстнславль, XIV в.); 2) частокол (де- ревянные столбы) толіцнной 10—16 см вкапывался в землю. В основаннн для прочностн ограда оплеталась прутьямн нлн прокапывалась канавка с каменной забутовкой. Этн тнпы ограды ставнлнсь вдоль дворов н улнчных мостовых, нно- гда между постройкамн; 3) паркан — ограда, выполненная в техннке «шулы», нспользовалась для разграннчення усадеб. С конца XVI в. появляются камен- ные ограды (Мннск). Водоотводные ц каналызацнонные сооруженыя, городскые мусорнчкн. Вначале водоотводы нспользовалн для осушення террнторнн двора н фундаментов зданнй. Затем онн развнлнсь в сложные снстемы, выводяіцне воды за пределы городской террнторнн с учетом рельефа местностн. Вычленяются снстемы, состояіцне нз: водосборннка + водоотвода; водосборннка + водоотвода + поглотнтельного колод- ца; водосборнмка + водоотвода + отстойннка (каналнзацня). Водосборннкн — пер- вое звено снстемы, конструктнвно представлены бочкамн нлн срубнымн колодцамн. Водоотводы (коллекторы) — основная часть снстемы нз деревянных труб несколь- кнх тнпов: 1) полый цнлнндр — слагается нз частей расколотых вдоль бревен с вы- долбленной сердцевнной; 2) выдолбленый желоб, накрытый доской; 3) коробка, прямоугольная в сеченмн, составленная мз досок, скрепленных брускамн. Более упроіценный варнант — трн горбыля, скрепленные вбнтымн с боков в землю колья- мн н накрытые доской. Длнна колен водоотврдов 7—10 м, в Вмтебске (Взгорье) в слое XVIII в. встречена деревянная труба с коленом длнной 20 м. Самн водоотводы нзготавлмвалнсь нз сосны, крепежный матермал (колья, брускн) — мз дуба. І/Інднвн- дуальные коллекторы нмелн втульчатое соеднненме с магнстральным коллектором н меньшнй дмаметр труб. Соедннчтельные колодцы — второе звено в коллекторе, уменьшалн напор водного потока, фнльтровалн ее, регулмровалм повороты трассы. Рубнлнсь «в обло», «в угол» м «в лапу», нмелм высоту несколько венцов, дно вы- маіцнвалось камнямн, доскамм. Поглотнтельные колодцы конструктнвно повторя- ют соеднннтельные, но углублены в матернк до водоносных слоев для отвода вод естественным путем. Нспользовалнсь прн невозможнос™ прокладкн длннных кол- лектОров (найдены в Вмтебске на Ннжнем замке п Взгорье). Каналнзацнонные от- стойннкн нзвестны по раскопкам Мннска. На развнтость водоотводных снстем XVII— XVIII вв. в белорусскнх городах указывает усложненность мх конструкцпй (двухьярусный 507
коллектор в Ммнске, комбмнмрованный нз дерева м камня в Задунавье м сложенный мз кнрпнча в внде тоннеля под Успенской горой в Вмтебске). Для соблюденмя правмл саннтарнп в городскнх усадьбах ммелнсь мусорнмкн н выгребные ямы. Моглм мспользоваться ямы заброшенных хозяйственных нлн про- мзводственных помеіденнй. 1.1.4. ТНЕ СОММЦНАЬ 5ТКІІСТСІКЕЗ Роасішауз апсі /епсез іп ігіе 14т—18А сепісігіез. Іп Веіаглз, ііІІ Ше Іаіе зеуепіеепіК сепілгу зігееіз м/еге соуегесі \л/ііЬ м/оод. ТНе сопзішсііоп оі гоасі\л/ау8 \л/аз іНе зате аз іп іНе рге^іолз регіосі (ріапкіпд, Іодз, рабз). \Л/оосіеп гоаскл/ауз оі іЬе Голгіеепііі сепісігу аге кпо\л/п іп УісіеЬзк, Нгобпа, МзсізІао, Вгезі. ТЬеіг \л/ідіЬ \л/аз сбапдіпд Ьеі\л/ееп 2 апд 3,9 гпеіегз. Іп Вгезі і\л/о Іауегз оі гоасМ/ауз \л/еге орепесі апб іп Мзсізіаіі іоііг Іауегз \л/еге орепесі. \Л/оосІеп гоасі\л/ауз о{ іііе (іЯеепііі сепіогу \л/еге ге^еаіесі іп УісіеЬзк (тасіе о{ оак Ыоскз 23—28 ст іп \л/ібіЬ) апб іп Нгобпа (тасіе оі Ьоагсіз). Зігееі ріапкіпд оііЬе зіхіеепііі сепііігу \л/еге ехса^аіесі іп \/ісіеЬзк апб Міпзк апсі іЬаі оі ібе зеуепіеепііі сепііігу аге кпо\л/п іп Міпзк, МаЬіІіол, ЗІііск, Х/ісіеЬзк. Веатз, Ьоагбз апб зІаЬз \л/еге іізесі Гог гоаскл/ауз Шеп. Іп Х/ісіеЬзк, \л/оосІеп гоаскл/ауз \л/еге табе оі ріпе Іодз. Іп МаЬіІіол, іНе зігееіз \л/еге соуегесі \л/ііЬ зІаЬз ібе гонпсіесі епсіз оі ууЫсіі \л/еге зресіаііу Ьіігпі. Аі іЬаі ііте, іЬе \л/ісііЬ оі таіп зігееіз геасЬесІ 5 т апс! іЬаі оі тіпог зігееіз сопзііііііесі 3,5 т. ТЬе Ьоагсіз оГ Міпзк гоаб\л/ау оГ іЬе зе^епіеепіЬ сепііігу \л/еге зігепдіЬепесІ іо іЬе зоіі ог \л/еге ГіхесІ іо Іодз Ьу \л/оосіеп «паііз». Іп ЗІнск ріапкіпд \л/аз тасіе оГ оак Ьеатз апсі зІаЬз. ТЬе сіосіітепіз оГіЬе 16ІН—17111 сепііігіез геГІесі іЬе сііііу оГ Іо\л/п-с1\л/е11ег8 іо кеер іЬе зігееіз іп доосі огсіег (Міпзк, Х/ісіеЬзк). Зіопе рауетепі арреагеб іп еагіу зеуепіеепіЬ сепііігу (МаЬіГюіі). Репсез \л/еге тасіе іо зерагаіе іо\л/п-б\л/еІІегз’ апб сЬіігсЬез’ уагсіз. ТЬе ехсауаііопз іп Міпзк, ЗІі/ск, Х/ісіеЬзк апсі оіЬегз діуе (Ье е^ісіепсе іЬаі іЬеге \л/еге іЬгее іурез оГ \л/ообеп Гепсез іп іо\л/пз: 1) \л/аіііе Гепсіпд \л/ЬісЬ із іЬе зітріезі апсі \л/аз тасіе оГ роіпіесі зіакез сігК/еп іп іЬе зоіі (Мзсізіаіі, іЬе 15т с.); 2) раііпд \л/Ьеп роіез 10—16 ст іп сііатеіег \л/еге сііід іпіо ІЬе зоіі. ТЬезе іурез оГ Гепсез \л/еге іізнаііу зеі аіопд іЬе зігееіз Ьііі зотеіітез Ьеі\л/ееп уагсіз аз \л/еІІ. ТЬеу \л/еге зігепдіЬепесІ Ьу ЬгаісІесІ і\л/ідз ог Ьу гоЬЫе. ТЬе Іазі іуре із гергезепіесі Ьу іЬе Гепсе саііесі «рагкап» \л/Ьеп Ьеатз \л/еге зеіііесі Ьеі\л/ееп роіез. ЗіісЬ Гепсез \л/еге іпіепсіесі іо зерагаіе іЬе уагсіз. Іп іЬе Іаіе зіхіеепіЬ сепійгу, зіопе Гепсез арреагед (Міпзк). Вгаіпаде апсі зешег зузіетз, геіазе рііз. Огаіпаде зузіетз \л/еге аі Гігзі лзесі іо сігаіп іЬе уагсіз апсі Госіпсіаііопз оГ іЬе ЬЫІсііпдз. ТЬеп іЬеу сіе^еіоресі іпіо сотріісаіесі зузіетз іо гетоуе \л/аіег оііізісіе ІЬе іо\л/пз. ТЬеге \л/еге зузіетз сопзізііпд оі \л/аіег- соііесііпд Ьеасіег + сігаіпаде зузіет; \л/аіег-соІІесііпд Ьеасіег + сігаіпаде зузіет + аЬзогЬіпд \л/еІІ; \л/аіег-соІІесііпд Ьеасіег + сігаіпаде зузіет + зеііііпд Ьазіп (зе\л/егаде). \/\/аіег-соІІесііпд Ьеасіегз \л/еге іЬе Гігзі еіетепі оГ іЬе зузіет. ТЬеу аге гергезепіесі Ьу Ьаггеіз апсі іітЬег \л/еІІз. Огаіпаде зузіетз (Ьеасіегз) \л/еге іЬе таіп рагі оГ іЬе \л/ЬоІе зузіет тасіе оГ \л/оосіеп рірез оГ сііГГегепі кіпсіз: 1) ЬоІІо\л/ суііпсіег; 2) іголдЬ соуегесі \л/ііЬ а Ьоагсі; 3) Ьох тасіе оГ Ьоагсіз. ТЬе ІепдіЬ оГ сігаіпаде зузіетз' Ьепсіз із 7—10 теіегз. Іп іЬе еідЬіеепіЬ сепііігу Іауег іп \/ісіеЬзк, а \л/оосіеп ріре \л/ііЬ 20 теіегз ЬепсІ \л/аз ГоііпсІ. Огаіпаде зузіетз \л/еге тасіе оГ ріпе апсі іЬе Газіепегз \л/еге азлаііу оак. Міпог Ьеасіегз’ рірез \л/еге оГ зтаііег сііатеіег іЬап іЬе таіп опез апсі ЬасІ зоскеіесі соппесііоп \л/ііЬ іЬет. Соппесііпд \л/еііз \л/еге іЬе зесопсі еіетепі іп іЬе Ьеасіег. ТЬеу \л/еге іпіепбесі іо Іеззеп ЬеасІ оГ ГЬе \л/аіег По\л/, іо Гіііег \л/аіег апсі гедЫаіес! іЬе Ьепдз. ТЬе \л/еііз \л/еге Ьоііі іп іітЬег сопзіглсііоп \л/ІІЬ зеуегаі го\л/з оГ Ьеатз апсі іЬе Ьоііот \л/аз рауесі \л/ііЬ зіопез ог со^егесі \л/ііЬ Ьоагсіз. АЬзогЬіпд \л/еііз \л/еге зітііаг іо іЬе соппесііпд \л/еііз іп іЬеіг сопзішсііоп ЬіН іЬеу \л/еге деерепесі іпіо зііЬзоіІ аз тіісЬ аз іо деі іо \л/аіег-Ьеагіпд Іауегз іо гетоуе \л/аіег іп паііігаі \л/ау. ТЬеу \л/еге іізесі іп сазез \л/Ьеп іі \л/аз ітроззіЫе іо зеіііе Іопд Ьеасіегз (Х/ісіеЬзк). Зе\л/ег зеііііпд Ьазіпз \л/еге Гоііпсі іп Міпзк. Сотріісаіесі сопзішсііоп оГ сігаіпаде зузіетз оГ іЬе 17т—18ІН сепіі/гіез діуез (Ье еуісіепсе оГ ІЬеіг ЬідЬ сіеуеіортепі (Гог ехатріе, і\л/о-Іауег Ьеасіег іп Міпзк, Ьеасіег тасіе ЬоіЬ оГ \л/оосі апсі оГ зіопе зо аз тасіе рілгеіу оГ Ьгіскз Ьеасіегз іп Х/ісіеЬзк). Рог Ьудіепіс рлгрозе іЬеге \л/еге зресіаі геГіізе рііз апсі сеззрііз іп іЬе уагсіз. 508
коллектор в Ммнске, комбнннрованный нз дерева н камня в Задунавье н сложенный нз кнрпнча в внде тоннеля под Успенской горой в Внтебске). Для соблюдення правнл саннтарнн в городскнх усадьбах нмелмсь мусорннкн н выгребные ямы. Моглн нспользоваться ямы заброшенных хозяйственных нлм про- нзводственных помеіденмй. 1.1.4. ТНЕ СОММСІНАЕ 5ТКІІСТСІКЕЗ Роасішауз апсі Гепсез іп ігіе 14‘ь— 18?1 сепііігіез. Іп Веіаглз, ііІІ іЬе Іаіе зе^епіеепіЬ сепілгу зігееіз \л/еге со^егеб \л/ііЬ \л/ооб. ТІіе сопзішсііоп оі гоасМ/ауз \л/аз ібе зате аз іп іНе ргеуіоііз регіосі (ріапкіпд, Іодз, расіз). \Л/ообеп гоаскл/ауз оТіЬе Тоогіеепііп сепісігу аге кпо\л/п іп \/ісіеЬзк, Нгосіпа, Мзсізіао, Вгезі. ТЬеіг \л/ісііЬ \л/аз сЬапдіпд Ьеі\л/ееп 2 апсі 3,9 теіегз. Іп Вгезі і\л/о Іауегз оі гоасЬл/ауз \л/еге орепесі апб іп МзсізІаіі Тоііг Іауегз \л/еге орепесі. \Л/оосІеп гоаскл/ауз оТ (Ье ТіТіеепіЬ сепінгу \л/еге геуеаіесі іп УісіеЬзк (табе оТ оак Ыоскз 23—28 ст іп \л/ібіЬ) апб іп Нгосіпа (тасіе оТ Ьоагдз). Зігееі ріапкіпд оТ іЬе зіхіеепіЬ сепілгу \л/еге ехсауаіесі іп Х/ісіеЬзк апсі Міпзк апб іЬаі оТ іЬе зеуепіеепіЬ сепілгу аге кпо\л/п іп Міпзк, МаЬіІіоіі, Зііюк, Х/ісіеЬзк. Веатз, Ьоагсіз апб зІаЬз \л/еге іізесі Тог гоасІ\л/ауз іЬеп. Іп Х/ісіеЬзк, \л/ообеп гоаб\л/ауз \л/еге тасіе оТ ріпе Іодз. Іп МаЫІіол, іЬе зігееіз \л/еге схл/егесі \л/ііЬ зІаЬз іЬе гоітсіесі епсіз оТ \л/ЬісЬ \л/еге зресіаііу Ьнгпі. Аі іЬаі ііте, іЬе \л/іс(іЬ оТ таіп зігееіз геасЬесІ 5 т апсі іЬаі оТ тіпог зігееіз сопзіііліесі 3,5 т. ТЬе Ьоагсіз оТ Міпзк гоасІ\л/ау оТ іЬе зе^епіеепіЬ сепілгу \л/еге зігепдіЬепесІ іо (Ье зоіі ог \л/еге Тіхесі іо Іодз Ьу \л/оосіеп «паііз». Іп ЗІнск ріапкіпд \л/аз тасіе оТ оак Ьеатз апсі зІаЬз. ТЬе сіосатепіз оТ іЬе 16!Н—17ІН сепінгіез геТІесі іЬе сіпіу оТ іо\л/п-б\л/еііегз іо кеер іЬе зігееіз іп доосі огсіег (Міпзк, Х/ісіеЬзк). Зіопе рауетепі арреагесі іп еагіу зеуепіеепіЬ сепііігу (МаЬіІіол). Репсез \л/еге тасіе іо зерагаіе іо\л/п-сі\л/еііег8’ апсі сЬіігсЬез’ уагсіз. ТЬе ехсауаііопз іп Міпзк, ЗІі/ск, УісіеЬзк апсі оіЬегз дме іЬе е^ісіепсе іЬаі іЬеге \л/еге іЬгее іурез оТ \л/оодеп Тепсез іп іо\л/пз: 1) \л/аіііе Тепсіпд \л/ЬісЬ із іЬе зітріезі апсі \л/аз тасіе оТ роіпіесі зіакез сігЬ/еп іп іЬе зоіі (Мзсізіаіі, іЬе 15ІН с.); 2) раііпд \л/Ьеп роіез 10—16 ст іп діатеіег \л/еге сіпд іпіо іЬе зоіі. ТЬезе іурез оТ Тепсез \л/еге лзпаііу зеі аіопд іЬе зігееіз Ьій зотеіітез Ьеі\л/ееп уагсіз аз \л/еІІ. ТЬеу \л/еге зігепдіЬепесІ Ьу ЬгаісІесІ і\л/ідз ог Ьу глЬЫе. ТЬе Іазі іуре із гергезепіесі Ьу іЬе Тепсе саііесі «рагкап» \л/Ьеп Ьеатз \л/еге зеіііед Ьеі\л/ееп роіез. ЗіісЬ Тепсез \л/еге іпіепсіесі іо зерагаіе іЬе уагсіз. Іп іЬе Іаіе зіхіеепіЬ сепіогу, зіопе Тепсез арреагеб (Міпзк). йгаіпаде апсі зе\л/ег зузіетз, геігізе рііз. Огаіпаде зузіетз \л/еге аі Тігзі лзесі іо сігаіп іЬе уагсіз апсі Тоііпсіаііопз оТ іЬе ЬЫІсііпдз. ТЬеп іЬеу сіе^еіоресі іпіо сотріісаіесі зузіетз іо гето^е \л/аіег оііізісіе іЬе іо\л/пз. ТЬеге \л/еге зузіетз сопзізііпд оТ \л/аіег- соііесііпд Ьеасіег + сігаіпаде зузіет; \л/аіег-соііесііпд Ьеасіег + сігаіпаде зузіет + аЬзогЬіпд \л/еіі; \л/аіег-соііесііпд Ьеасіег + сігаіпаде зузіет + зеііііпд Ьазіп (зе\л/егаде). ХЛ/аіег-соІІесііпд Ьеасіегз \л/еге іЬе Тігзі еіетепі оТ іЬе зузіет. ТЬеу аге гергезепіесі Ьу Ьаггеіз апс! іітЬег \л/еііз. Огаіпаде зузіетз (Ьеабегз) \л/еге іЬе таіп рагі оТ іЬе \л/ЬоІе зузіет тасіе оТ \л/оодеп рірез оТ сІіТТегепі кіпсіз: 1) ЬоІІо\л/ суііпсіег; 2) іголдЬ соуегесі \л/ііЬ а ЬоагсІ; 3) Ьох тасіе оТ Ьоагбз. ТЬе ІепдіЬ оТ сігаіпаде зузіетз' Ьепсіз із 7—Л0 теіегз. Іп іЬе еідЬіеепіЬ сепііігу Іауег іп Х/ісіеЬзк, а \л/оодеп ріре \л/ііЬ 20 теіегз ЬепсІ \л/аз ТоітсІ. Огаіпаде зузіетз \л/еге тасіе оТ ріпе апсі іЬе Тазіепегз \л/еге азлаііу оак. Міпог Ьеасіегз’ рірез \л/еге оТ зтаііег діатеіег іЬап іЬе таіп опез апсі ЬасІ зоскеіесі соппесііоп \л/ііЬ іЬет. Соппесііпд \л/еііз \л/еге іЬе зесопсі еіетепі іп іЬе Ьеасіег. ТЬеу \л/еге іпіепсіесі іо Іеззеп ЬеасІ оТ іЬе \л/аіег ТІо\л/, іо Тіііег \л/аіег апсі гедЫаіес! іЬе Ьепсіз. ТЬе \л/еііз \л/еге Ьпііі іп іітЬег сопзішсііоп \л/ііЬ зеуегаі го\л/з оТ Ьеатз апсі іЬе Ьоііот \л/аз ра^есі \л/ііЬ зіопез ог соуегесі \л/ііЬ Ьоагсіз. АЬзогЬіпд \л/еііз \л/еге зітііаг іо іЬе соппесііпд \л/еііз іп іЬеіг сопзішсііоп Ьііі іЬеу \л/еге беерепесі іпіо зііЬзоіІ аз тнсЬ аз іо деі іо \л/аіег-Ьеагіпд Іауегз іо гетоуе \л/аіег іп паііігаі \л/ау. ТЬеу \л/еге іізесі іп сазез \л/Ьеп іі \л/аз ітроззіЫе іо зеіііе Іопд Ьеасіегз (Х/ісіеЬзк). Зе\л/ег зеііііпд Ьазіпз \л/еге ТоііпсІ іп Міпзк. СотрІісаіесІ сопзішсііоп оТ сігаіпаде зузіетз оТ іЬе 17ІН—18ІН сепілгіез діуез ІЬе е^ібепсе оТ іЬеіг ЬідЬ сіеуеіортепі (Тог ехатріе, і\л/о-Іауег Ьеасіег іп Міпзк, Ьеасіег тасіе ЬоіЬ оТ \л/оосі апсі оТ зіопе зо аз тасіе ріігеіу оТ Ьгіскз Ьеасіегз іп Х/ісіеЬзк). Рог Ьудіепіс рлгрозе іЬеге \л/еге зресіаі геТіізе рііз апсі сеззрііз іп іЬе уагсіз. 508
Раздел 2. МЕСТЕЧЮ/І 1.2.1. ОБІЦАЯ ХАРАКТЕРІЛСТІ4КА МЕСТЕЧЕК. ТНПЫ ПЛАНМРОВКН Местечкм являются самой малой урбанрістмческой моделью средневековья. Как тнп поселення онн возннкают в XIV в. Основывалнсь местечкп лнбо на новом, ранее не за- селенном месте, лмбо трансформмровалнсь нз предшествуюіцнх нм сельскнх поселе- ннй, размеьцалнсь по берегам рек нлн озер (на террасах лпбо в ннзннах) нлн на водо- разделах прн сухопутных путях сообідення. Часть местечек находнлнсь в непосредст- венной блнзостн от замков н дворов, другне былн удалены от ннх на 1—4 км. Обороннтельные сооруження в целом не характерны для местечек, поэтому зе- мельные участкн нх обнтателей былн большнмн, чем у жнтелей городов. Лпшь от- дельные местечкн былм укреплены (Любча, Мнр, Свнслочь), нногда обороннтель- ный пояс охватывал только часть местечковой террпторнп (Радошковнчн). Для местечек характерно большое разнообразае тнпов планнровксі. Самые мелкне (до 20—30 дымов) нмелн, как н деревнм, прнмнтнвную планнровочную структуру. У крупных она была блнзка городской (плоьцадь м развмтая сеть улнц). Местечкн, основанные на свободных от предшествуюіцей застройкн местах, за- странвалнсь по заранее разработанному плану. Главным компонентом его была рыночная плошрдь. Нменно возле нее начннает формнроваться культурный слой, о чем свндетельствует хронологня содержацдегося в нем археолошческого матерна- ла. В некоторых местечках застройка не распространялась далее рыночной плоьца- дм (Докудово, Говезна, Старннкн, Холхло). Как м в городах, рыночная плоьцадь в местечках до XV в., а нногда м позднее (Свнслочь) располагалась у замковых укрепленнй. С XVI в. она, как правнло, нахо- днлась на удаленнн от замка. Рыночная плоіцадь в плане чаіце всего была квад- ратной нлн прямоугольной (рынкн, основанные прн пересеченнн дорог), реже встречаются треугольные (у развнлкн дорогн) н «длннные», расположенные вдоль дорогм. Помнмо жрілых домов рыночная плоададь обстрамвалась лавкамн, склад- скнмм помешенмямн, корчмамм. Нередко здесь же возводмлся парафнальный храм, а прм налнчнм у местечка Магдебургского права — н ратуша. Последняя выступала нз обіцей лннпн застройкн. Только отдельные местечкн не нмелн на раннем этапе развнтня нлн же временно утрачнвалн в результате катаклнзмов рыночную пло- іцадь (Крнвнчн, Старые Дорогн). Торгм в ннх проводнлнсь на главной улнце. Выделяются следуюіцме візды планнровкн местечек: центрнчно-геометрн- ческая (застройка только рыночной плоіцадн); лсінейная (заселяются только улнцы), внутрн которой вычленяются тнпы одноосевой н многоосевой; радсіальная, прн ко- торой улнцы расходятся от плоцдадм в направленмн замка млн феодального двора н соседннх поселенрій; прцречная, характерная для местечек, основанных на берегах рек, возле прнстаней (онн нмелн магмстральную ось нз 1—2 улнц, параллельных реке, 14 несколькнх перпенднкулярных ей улнц, связываюіцнх местечко с прнстанью 14 складамн). Сложную планнровочную снстему нмелн местечкн с большнм чнслом улі4Ц, часть нз которых не былі4 связаны с рыночной плоіцадью. Выделяются также гопгшческая планцровка, прм которой застройка улнц, прі4- мыкавшпх к углам рынка, переходнла в застройку плоіцадм (Молодечно, Лебедево, Млья, Старый Мядель м др.); барочная, с размесценмем владельческого двора на рыночной плосцадн лмбо с формнрованнем главной осм между усадьбой м местеч- ком (Воложрін, Поставы); н ампнрная (квартальная), характерная для некоторых многоулнчных местечек (Белнца, Скндель, Чаусы). Усложненне планнровочной структуры, увелнченне колнчества улнц, часто не связанных с рынком, могло обусловлнваться налнчнем культовых строеннй, фоль- варков, мельннц, таможенных пунктов н т. д. Названня улнц отражалн направлення дорог, в которые онн переходнлн, особенностн топографнн местечек (ул. Замковая, Костельная, Заречная, Болотная), занятня м этнмческую прпнадлежность мх жнте- лей (ул. Кожемяцкая, Скоморошья, Русская, Еврейская). 509
В нанболее развмтых местечках возннкалн предместья (Круглое, Молодечно, Поставы, Чашннкн) нлн новые «места» (Мнр, Мосты, Радошковмчн). Предместья вырасталн нз слобод н застенков н моглн прнмыкать к основному поселенню нлм располагаться на некотором отдаленмн от него, многда на протнвоположном берегу рекн. Для дополнмтельного «места» характерно возннкновенне альтернатнвного рынка, вокруг которого формнровалась своя сеть улнц. Нзменення планмровочной структуры местечек пронсходнлн преммуьцественно путем ее усложнення. Упроіденме ммело место чаіце всего в результате военных разрушеннй н носнло, как правнло, временный характер. В целом же более развл- тая планпровка свойственна местечкам западной Беларусм, в то время как восточ- нобелорусскле чаіде лмелм простую планнровку (лмнейную, одноосевую, с не- оформленной террмторней рынка). Раскопкн местечек показывают устойчнвость мх основной планнровочной струк- туры, улмчной трасснровкн. Особенностн планнровкн н застройкн местечек нашлн отраженне в характере культурного слоя: нанбольшую моьцность он нмеет в непо- средственной блнзостм от проезжей частн улнц н выклнннвается по мере удалення от нее в глубь дворов. ЗесНоп 2. ТНЕ ЗМАЕЕ ТСЛА/НЗ 1.2.1. 6ЕНЕКАЕ ОЕ8СКІРТІОМ ОР 8МАІ_1_ ТОМ№. ТНЕ ТУРЕ8 ОР РСАМНІНО А згпаІІ іо\л/п («гпіазіеска») ів (Не зтаііеві цгЬап тобеі оНКе регіосі цпсіег зіцсіу. Аз а деТіпііе (уре оГ зеШетепі ійеу арреагесі іп ібе ГошІеепіН сепіцгу. ТНе зтаіі (о\л/пз \л/еге ГоцпсІесІ еііЬег оп ореп зрасез ог етегдесі Ггот гыгаі зеіііетепіз ргесесіесі іо Шет. ТКеу цзцаііу \л/еге зііцаіед оп іЬе Ьапкз оі іЬе гіуегз апсі Іакез (оп іеггасез ог іп ІКе Іо\л/ІапсІ8) ог аі іЬе \л/аіегзЬесІ аіопд іЬе ІапсІ гоіііез. А сегіаіп пцтЬег оі зтаіі іо\л/пз \л/еге ІосаіесІ пеаг іо ІЬе сазііез апсі уагсіз, іЬе оіЬегз \л/еге аі а сопзісІегаЫе сіізіапсе Ггот іЬет (1—4 кііотеіегз). Іп депегаі, іЬе сіеіепзіуе епсіозцгез \л/еге поі сЬагасіегізііс іо зтаІІ іо\л/пз іЬаі із \л/Ьу ІЬеіг сІУі/еІІегз’ ріоіз \л/еге Іагдег ІЬап іЬозе оТіо\л/пзтеп. Но\л/е^ег, зоте зтаІІ іо\л/пз шеге ТогііГіесІ (ЬііЬса, Міг, З^ізіас). ТЬеге \л/еге сазез \л/Ьеп іЬе сІеТепзі^е Ьеіі Ьоцзесі опіу а рагі оТ а зеіііетепі’з іеггііогу (Надазкоуісу). А дгеаі ^агіеіу оТ іурез оТ ріаппіпд \л/аз а сіізііпсііуе Теаісіге оТ зтаіі іо\л/пз. МогрЬоІодісаІ огдапігаііоп оТ іЬе зтаііезі оТ іЬет (іо 20—30 уагсіз) \л/аз гаіЬег ргітіііуе опе гетіпсііпд ^іііадез. Іп оіЬег сазез, іЬеіг ріаппіпд \л/аз огдапігесі зітііагіу іо іо\л/пз (а зццаге \л/ііЬ а сіе^еіоресі пеі\л/огк оТ зігееіз). ТЬе зтаІІ іо\л/пз Тоііпсіесі оп ореп зрасез \л/еге Ьііііі цр ассогсііпд іо а ріап сіе^еіоресі іп асіуапсе. Магкеі ріасе \л/аз іЬе таіп ііз еіетепі. Іі \л/аз агоцпсі іЬе тагкеі зццаге \л/Ьеге сціішаі Іауегз Ьедап іо дерозіі. ТЬе сіаііпд оТ агсЬаеоІодісаІ агііТасіз сопТігтз іЬіз сіесізі^еіу. ТЬе ЬЫІсІіпд цр оТ зоте зтаІІ іо\л/пз \л/аз ІітііесІ Ьу іЬе тагкеі ріасе (Оакцсіауа, На^егпа, Зіагупкі, НоцЫа). Іп іЬе ТіТіеепіЬ сепіцгу ог е^еп Іаіег (Тог ехатріе іп З^ізіас), аз \л/еІІ аз іп іо\л/пз тагкеі здііаге іп іЬе зтаІІ іо\л/пз у*/аз зііііаіесі )ызі аі сазііе’з ТогііТісаііопз. Зіпсе іЬе зіхіеепіЬ сепіогу, іі \л/аз сізцаііу Іосаіед аі зоте дізіапсе Тгот іЬе сазііе аз а шіе. Іп тозі сазез, тагкеі ріасез \л/еге зцоаге ог гесіапдціаг іп ріап (ТоііпсІесІ оп сгоззгоасіз) ог поі зо оТіеп ігіапдціаг (оп гоасіз’ Тогкз) апсі «Іопд» (аіопд а гоасі) опез соЫсІ Ье теі. Ехсері іЬе б\л/еіііпд Ьоцзез зЬорз; зіогеЬоцзез; апсі іауегпз \л/еге зігцсіцгесі агоітсі іЬе тагкеі \л/Ьеге а рагізЬ сЬцгсЬ апсі а соттцпаі Ьоцзе \л/Ьеп іі ехізіеб гозе. ТЬе Іаііег зіоосі оііі оТ соттоп Ііпе оТ Ьыіісііпд цр. ТЬеге \л/еге зерагаіе сазез \л/Ьеп іЬе зтаІІ іо\л/пз Ьасі по тагкеі ріасез оп іЬе еагііезі рЬазез оТ іЬеіг сіеуеіортепі ог іетрогагііу іп іЬе гезціі оТ зоте саіасіузт (Кгу^ісу, 8іагу)а ОагоЫ). Тгасіе іоок ріасе оп іЬе таіп зігееі іЬеп. ТЬе ТоІІо\л/іпд іурез оТ зтаІІ іо\л/п ріаппіпд аге сІізііпдцізЬесГ. сепігаі-деотеігісаі (зігцсіцгіпд оТ іЬе тагкеі опіу); Ііпеаг (зігееіз аге зеіііесі опіу) \л/ЬісЬ із бмсіесі іпіо опе- ахіаі апсі тіШі-ахіаІ; гасііаі (зігееіз гасііаіесі Тгот іЬе тагкеі іо а сазііе ог а ТецсІаІ уагсі апсі іо пеідЬЬоцгіпд зеіііетепіз); гіуегзісіе (іпЬегепі іо іЬе зтаІІ іо\л/пз ТоцпдесІ оп іЬе 510
2 = пК5 оТ іЬе гі^егз Ьу ІЬе \л/Ьап/ез). ТЬе зеіііетепіз о( іЬе Іазі іуре ЬасІ опе таіп ахіз гг^зізііпд оГ опе ог Ьл/о зігееіз рагаііеі іо ІЬе гі^ег апсі зе^егаі зігееіз регрепбісоіаг (о іі .ЛісЬ соппесіесі ІЬе зтаІІ 1о\л/п \л/ііЬ ІЬе \л/ЬагТ апсі зіогеЬоазез. ТЬе зейіетепіз \л/ііЬ а с д гштЬег оі зігееіз зоте оі \л/ЬісЬ \л/еге поі аззосіаіесі \л/ііЬ Ше тагкеі ЬасІ а сстріісаіесі ріаппіпд зузіет. 8оте оіЬег іурез оі тогрЬоІодісаІ огдапігаііоп оі зтаІІ :с »7П5 зЬоііісі Ье тепііопесі. ТЬеу аге боіЬіс ріаппіпд \л/Ьеп ІЬе ЬыіІсІіпд сір оі іЬе зігееіз ‘сгтіпд ІЬе согпегз оі (Ье здоаге ііігпесі іо іЬаі оі іЬе тагкеі ріасе (Маіасігеспа, _еЬескеуа, ІЦа, 8іагу Міасігеі, еіс.); Ьагодііе ріаппіпд \л/Ьеп іЬе о\л/пег’8 гезісіепсе \л/аз зііоаіесі оп ІЬе тагкеі ог іЬе таіп ахіз \л/аз сіе^еіоресі Ьеі\л/ееп ІЬе езіаіе апсі іЬе зтаІІ :с\л/п (Х/аІогуп, Разіауу); апд іЬе Етріге зіуіе ріаппіпд (Ьу дідагіегз) \л/ЬісЬ \л/аз спагасіегізііс іо іЬе зеіііетепіз \л/ііЬ ріепіу оі зігееіз (Веііса, Саозу, ЗкісІаІ). ТЬе сіе^еіортепі оГ пе\л/ зігееіз \л/ЬісЬ оГіеп \л/еге поі соппесіесі \л/ііЬ тагкеі \л/аз соттопіу аззосіаіесі \л/ііЬ Гопсііопіпд оГ зіісЬ еіетепіз аз сЬіігсЬез ог топазіегіез, ^еосіаі уагсіз, тіііз, созіотз, еіс. 1п іЬе гезіШ, зтаіі іо\л/пз’ ріаппіпд зішсіаге Ьаз Ьееп оесотіпд тоге апсі тоге сотріісаіесі. Зігееіз’ патез геГІесіес! іЬе бігесііопз оГ гоасіз, зресіііс Геаііігез оГ іородгарЬу (2атка^а]а — Сазііе; КазсеІпа]а — СЬіігсЬ; 2агеспа]а — асгозз ІЬе гіуег; ВаІоіпа)а — МагзЬу), оссораііоп апсі еіЬпісііу оГ сІ\л/еІІегз (Таппегз’, Коззіап, Зе\л/ізЬ, Таіаг). АгоііпсІ іЬе тозі сіе^еіоред зтаІІ іо\л/пз зоЬіігЬз (КшЫа)е, Маіасігеспа, Разіауу, Са$пікі) ог пе\л/ «іо\л/пз» (Міг, Мазіу, Расіазкоуісу) арреагесі. ТЬеу етегдесі Ггот іЬе доагіегз \л/ЫсЬ \л/еге азесі іо Ье саііесі «зІаЬасІа» (а кіпсі оГ зііЬіігЬ) ог Ггот іЬе уагсіз оі тіпог поЫетеп ог ргозрегоііз реазапіз («газсіепкі»). Ме\л/ зііЬогЬз соЫсІ Ье ]оіпІ іо таіп зеіііетепі ог Ье аі зоте сіізіапсе Ггот іі ог асгозз іЬе гі\/ег. Іі \л/аз іурісаі Гог «абсііііопаі іо\л/п» іо Ьа^е ап аііегпаіме тагкеі \л/ЬісЬ Ьесате а соге оГ ііз о\л/п зеі оГ зігееіз. Аз а гіііе, зтаІІ іо\л/пз’ ріаппіпд іепсіесі іо іпсгеазе іп зіге апсі сіеуеіор іпіо а тоге сотріісаіесі ііззііе. Но\л/еуег, сіезігосііоп гезЫіесі Ггот \л/агз апсі Гігез сопігіЬоіесІ іо 5ітрІіГісаііоп оГ ріаппіпд зішсіоге іЬоодЬ іі озоаііу \л/аз а іетрогаі ерізосіе. Іп депегаі, тоге сіеуеіоресі ріаппіпд із сЬагасіегізііс іо іЬе зтаІІ іо\л/пз оГ \Л/езіет Веіашз апсі іЬе зеіііетепі оГ іЬе еазіет рагі Ьасі а зітріег зішсісіге (Ііпеаг, опе-ахіз, \л/ііЬ поп- огдапігес! тагкеі ріасе). АгсЬаеоІодісаІ іт/езіідаііопз зЬо\л/ іЬаі ріаппіпд оГ зтаІІ іо\л/пз апсі зеі оГ зігееіз іп :Ьеіг таіп Геаіогез гетаіпесі опсЬапдесІ Гог адез. ТЬе ресіЯіагіііез оГ іЬе ріаппіпд апсі Ьаіісііпд іір оГ зтаІІ іо\л/пз із геііесіесі іп іЬе сЬагасіег оГ іЬеіг сіііііігаі сіерозіі: іі із іЬіскег іп ріасез пеаг іо іЬе зігееіз апсі іЫппег \л/ЬіІе сіеерепіпд іпіо іЬе уагсіз. 1.2.2. ОСОБЕННОСТН МАТЕРІДАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ МЕСТЕЧЕК Главнымм функцмямн местечек былм торговля м обслужмванме сухопутных іл водных торговых путей, на которых обычно н основывалмсь этм поселення. Поэтому в нмх было значптельно больше, чем требовалм мнтересы собственно местечка п его округн, корчем, броваров, солодовней, пекарней, кузннц. Но поскольку ннтен- снвность торговлм в местечках не была постоянной, а функцноннрованне торговых путей прп домннпрованпн экспорта зерна в определенной степенн нмело сезонный характер, то населенне местечек, в том чнсле н ремесленннкн, вынуждено было заннматься н сельскмм хозяйством. К тому же хозяйство частн обнтателей местечек было целмком орпентпровано на земледелне. Этп особенностн повлнялн на харак- тер матернальной культуры местечек. Жылые постройка в местечках былн пренмуідественно двух- м трехкамернымм, нмелн сенн, деревянные полы, стеклянные окна, большне глубокне подвалы, нз- разцовые печн, вошедшне в быт местечковцев со второй половнны — конца XIV в., крышн, крытые соломой, реже дранкой плп черепнцей. Дворы былн по плоідадп ббльшнмн, чем в городах, н нмелм больше хозяйственных построек, часть нз кото- рых предназначалась для переработкн н хранення продуктов земледелмя. Корчмы н пронзводственные строення размеідалнсь во дворах владельцев. В некоторых мес- 511
течках нмелмсь такпе тнпмчные для города элементы благоустройства, как дере- вянные улмчные настнлы. Шнрокое распространенне в местечках получнла стеклянная посуда. Керамнче- ская посуда по ассортнменту не отлнчалась от городской, помнмо местной нмелась нмпортная (снлезская белоглнняная м рейнская). Однако в отлнчне от городов сре- дн столовой посуды домнннровалн мнскн, а тарелок, стопок н кубков было немного. В местечках нспользовалнсь пренмуіцественно терракотовые н монохромные по- лнвные печные мзразцы, декор нх был менее разнообразен, чем в городах м замках. Как м в городах, в местечках в культурном слое XIV—XVI вв. находят замкн м ключм, в XVI—XVII вв. здесь шнроко нспользовалась кожаная обувь с железнымн подковкамн. Значнтельно чаіце, чем в деревне, в местечках находят медные, бнло- новые н серебряные монеты. Однако в отлнчме от городов в местечках не найдены высокохудожественные нзделмя нз металлов н костн, не характерны для культурно- го слоя местечек также предметы вооруження н снаряження всадннка н верхового коня. Хотя археологнческое нзученне местечек только началось, предварнтельно можно констатнровать, что в мх матермальной культуре сочеталмсь черты, свойственные как городу (домннпруюіцне), так м деревне. 1.2.2. СНАКАСТЕКІ5ТІС ЕЕАТІІКЕ5 ОР 5МАІ_І_ ТО\ЛМ5’ МАТЕКІАЬ СОЬТОКЕ ТНе таіп Тнпсііопз оТ зтаІІ іо\л/пз \л/еге соттегсе апсі зеп/ісіпд оТ ІапсІ апсі \л/аіег Ігасіе гоіПез \л/Кеге іЬіз кіпб оТ зеіііетепіз іізесі іо Ье ТолпсіесІ. ТЬіз \л/аз ТКе геазоп іЬаі ТТіеге \л/еге тлсіі тоге іа^егпз, Ьге\л/егіез, таІЫіонзез, Ьакегіез, зтііКіез Шап іі \л/аз песеззагу Тог ІКе зеКІетепі іізеІТ апсі ііз дізТгісІ. Іі із \л/огіЬ тепііопіпд Неге (Ьаі ігасіе іп зтаІІ іо\л/пз \л/аз поі регтапепі апсі Тцпсііопіпд оТ ігасіе гоіЯез \л/аз Іо зоте ехіепі оТ зеазопаі сНагасіег. 8о, іЬе рорШаііоп оТ зтаіі То\л/пз іпсШсІіпд сгаТізтеп Іпасі іо Ье осслріесі \л/ііЬ адгісцііііге аз \л/еІІ. Моге оуег, есопоту оТ а сегіаіп рагТ оТ сІ\л/еІІегз \л/аз сотріеіеіу огіепіесі іо адгісіШсіге. ТЬІз ресЫіагііу іпііііепсесі іЬе депегаі сТіагасіег оТ зтаІІ іоіл/пз' таіегіаі соііцге. О\л/еІІіпд Ьоіізез ТЬеге ЬасІ і\л/о ог ІЬгее Іосідіпдз, епігапсе-гоот, \л/оодеп ТІоог, \л/іпсІо\л/8 \л/ііЬ рапе, Іагде апсі сіеер сеііагз, іііе зіоуез (зргеасі іп зтаІІ іо\л/пз зіпсе ТЬе зесопсі рагі оТ ТЬе 141" сепінгу), іЬаісЬесІ гооТз ог со^егесі \л/ііЬ зЬіпдІез ог іііез. ТЬе уагбз \л/еге Іагдег іп зіге іЬап іп іо\л/пз апсі іЬеге \л/еге тоге ЬонзеЬоІсІ Ьшісііпдз іп іЬет іпсііісііпд іЬозе Тог ігеаітепі апсі кееріпд адгісыііыгаі ргосііісііоп. ТЬе іауегпз апсі ргосіосііоп Ьіііісііпдз \л/еге зііііаіесі іп іЬе уагсіз оТ іЬе о\л/пегз. ТЬе зігееіз іп зоте зтаІІ іо\л/пз \л/еге со^егесі \л/ііЬ \л/оосІ. 61азз\л/аге \л/аз \л/іс1е1у зргеасі іп іЬе зеіііетепіз оТ іЬаі кіпсі. ЕагіЬеп\л/аге іп ііз аззогітепі сіісіп’і сііТТег Тгот іЬаі оТ іЬе іо\л/пз. !п ІЬе ехса^аііопз іп зтаіі іо\л/пз іЬе ітрогіесі роііегу \л/аз ТоііпсІ. Но\л/е^ег, іЬе ресЫіаг Теаіііге оТ іаЫе\л/аге \л/аз ргедотіпапсе оТ Ьо\л/1з. Аі іЬе зате ііте ріаіез, сідрз, апсі зтаІІ сігіпкіпд уеззеіз \л/еге поі зо підтегонз. ТЬе зіоуе іііез \л/еге гагеіу роІусЬготе апсі іЬеіг сіезідп \л/аз поі зо ^агіаЫе аз іп іо\л/пз апсі сазііез. 1_оскз апсі кеуз, ІеаіЬег Тооі\л/еаг \л/ііЬ ігоп ЬееІ-зЬоез \л/еге ТоопсІ іп іЬе соКагаІ Іауегз оТ 1401—17ІН сепііігіез. Соррег, ЫІІоп, апсі зіК/ег соіпз аге теі іп зтаіі іо\л/пз тоге оТіеп іЬап іп ^іііадез. (Меуегігіеіезз, агіізііс ііетз оТ теіаі ог Ьопе, еіетепіз оТ \л/еаропз апсі а Ьогзетап’з едЫртепі аге поі сЬагасіегізііс іо іЬе ссЯіогаІ сіерозііз оТ зтаіі іо\л/пз. ТЬондЬ, ІЬе агсЬаеоІодісаІ зіысіу оТ зтаіі іо\л/пз Ьаз Ьееп )озі зіагіесі іі тау Ье зіаіесі аз а ргеіітіпагу сопсілзіоп іЬаі іп іЬеіг таіегіаі сЫіііге іЬе Теаілгез іпЬегепі ЬоіЬ іо а Іагдег іо\л/п (ргесіотіпаііпд) апсі іо а уіііаде \л/еге сотЬіпесі. Раздел 3. ЗАМКІЛ 1.3.1. ГІОНЯТНЕ «ЗАМОК», ТНПЫ ЗАМКОВ В белорусской археологнн основаннем для дефнннцнм замка обычно служнло употребленне этого терммна в пмсьменных нсточнпках по отношенню к тому млн 512
нному поселенмю, сооруженмю. Однако в Велнком княжестве Лмтовском к Речк По- сполнтой слово «замок» нмело весьма шнрокое значенне. Под ннм фнгурнруют н укрепленные центры велнкокняжескнх (королевскнх) городов (бывшне детмнцы), н крепостм. Однако в соцнальном смысле замкамн являлнсь только укрепленные ве- лпкокняжескае (позднее королевсксіе) резсіденццц, сеньоральные резцденццц (замкн в частновладельческнх городах, местечках, центры латнфунднй) н укрепленные жшт- цца феодалов в сельской местностн. Большне дома в неукрепленных усадьбах, на- зываемые в западноевропейскнх странах в XVI—XVII вв. также замкамм, в Беларуск распространяются с XVIII в. н нменуются дворцамн. Тнпологня белорусскнх замков еіце не разработана должным образом, поэтому в настояіцей работе дается обіцая характернстнка нанболее распространенных тн- пов замков. С XIV в. начался новый этап развнтня фортнфнкацнн на белоруссккх землях. Распространяются новые тнпы укрепленнй, прежде всего замкн-кастелн (Лндскнй, Кревскнй). Размешалмсь онк в болотмстых поймах рек на невысокмх, нногда нскус- ственных прнгорках. Укреплення состоялн нз стен, образуюіцмх четырехугольннк, н двух угловых башен, расположенных по днагоналн. Только в Кревском замке одна нз башен выступала за лннню стен. Гродненскнй Верхннй (Старый) замок конца XIV — начала XV в. заннмал воз- вышенность с крутымн склонамн на берегу Немана. Его пять башен выступалн за лннню стен, фланкпруя нх, а тыльный фасад жнлого корпуса был включен в лннню стен. Подобное размеіценне н сходную фортнфнкацню кмел н Новогрудскмй замок. Дальнейшее развнтне данный тнп получмл в Мнрском, Мядельском, Любчанском, Смольянском н Старобыховском замках. В конце XVI — начале XVII в. в стронтельстве каменных замков проявляется но- вая тенденцмя. Акцент переноснтся на жнлое поменценне, обороннтельным элемен- там уделяется меньше вннмання (замкн Ст. Баторня в Гродно, Гольшанскнй, дом- крепость в Гайтюнншках). Некоторые замкк XVI в. состоялн нз двух частей: собственно замка м подзамка, в котором обычно размеіцалнсь хозяйственные постройкн. Подзамок нмел дерево- земляные укреплення, а замок — каменные (Нказнь) лнбо тоже дерево-земляные (Дубровно). Многне замкн XIV—XVII вв. нмелн только деревянные н земляные укреплення. Прннцнп размеіцення нх на местностн н форма обороннтельных сооруженнй былн во многом сходны с прнменявшнмнся в каменных замках. В городах, ставшнх частновладельческнмн, замкн, как правнло, сохранялн кон- фнгурацмю прежннх детмнцев, а в некоторых некзменнымк осталмсь к земляные укреплення. С развнтнем артпллернн вокруг некоторых замков сооружалась внешняя лнняя обороны нз земляных куртнн п бастнонов. Самн замкн по сутн превраіцалмсь в цн- таделн. Новые прннцнпы фортнфнкацнн былн нспользованы в Гераненском замке, где между цнтаделью н внешннм валом, уснленным ронделямн, нмелся ров. Такой же прннцнп был нспользован в Городокском (на Березнне Неманской) замке, но укреплення его былн более простымн. Во второй половнне — конце XVI — первой половнне XVII в. сооружаются бастнонные владельческне замкн (Несвнж, Жабер, Каролмн), перестранваются н уснлнваются бастнонамн Заславскнй н Ляховнчскнй замкн. Вся тяжесть обо- роны в таккх замках возлагалась на бастноны к куртмны. Застройка полмгона, как правнло, не предназначалась для нужд обороны н даже башнн дворцов нмелн пренмушественно декоратнвное назначенне. В стронтельстве такнх зам- ков нспользовалнсь разлнчные бастнонные смстемы, но нногда в укрепленмях одного замка сочеталнсь элементы разных снстем. Одновременно с моіцнымп бастноннымн сушествовалм замкн с несложнымн, а нной раз н прнмнтнвнымн укрепленнямн. 33 Зак. 3713 513
Зесііоп 3. САЗТкЕЗ 1.3.1. ТНЕ ТЕКМ ОЕ «СА8ТЕЕ», ТУРЕ8 ОЕ СА8ТІ.Е8 Іп Веіашзіап агсНаеоІоду Ше беГіпПіоп оГ а сазііе у/аз ісіеЫісаІ іо іЬе озе оГ іЬіз іегт іп іЬе уугіііеп еоогсее іп геересі іо зоте зеіііетепі ог Ьоіібіпд. Іп іЬе бгапб Оосііу оГ ЬііЬоапіа апсі іп іНе РоІізЬ—ЫіЬоапіап Соттоп\л/еаІіЬ, іііе теапіпд оГ іНе іегт «саеііе» \л/аз уегу ЬгоасГ. ЬоіЬ ГогііГіесІ селігез оГ іЬе дгапсі сіоке’5 (гоуаі) іо\л/пе (і. е. сіііез, Гогтег «сігіасігіпес») апсі Гогігеззез. Но\л/еуег, іп іЬе зосіаі зепзе, опсіег іЬе іегт «саеііе» опіу ГогііГіесі дгапсі сіоке’з (гоуаі) гезісіепсез, зеідпіогіаі гезісіепсез (сазііез іп іЬе ргіуеі іо\л/пз, зтаІІ іо\л/пз ог сепігез оГ ІаііГопбіа) ог ГогііГіесІ Гепсіаі сі\л/еіііпдз іп іЬе соопігузісіе сап Ье теапі. ТЬе Іагде Ьоозез іп ІЬе ітГогііГіесі езіаіез \л/ЬісЬ \л/еге аізо саІІеС «сазііез» іп іЬе \Л/езі іп іЬе 16і[1—17ІЬ сепіогіез арреагесі іп Веіагоз іп іЬе еідЫеепіЬ сепіогу апсі аге саііесі «раіасез». ТЬе іуроіоду оГ Веіагозіап сазііез Ьаз поі зііІІ Ьееп \л/огкесі ооі іп а доосі \л/ау. 8о, іп іЬіз Ьоок \л/е діуе опіу депегаі сіезсгірііоп оГіЬе тозі соттоп іурез оГ сазііез. Іп іЬе ГоогіеепіЬ сепіпгу, а пе\л/ регіосі іп іЬе сіеуеіортепі оГ ГогііГісаііоп іп іЬе Веіашзіап Іапбз Ьедап. ІЧе\л/ іурез оГ ГогііГісаііоп апсі іЬе сазііе оГіЬе сазіеііе (сазіеііет) іуре Гігзі оГ аІІ (Ьісіа, Кгеуа) \л/еге іпігосіосесі. ТЬеу \л/еге зііоаіесі іп ГЬе тагзЬу ПоосІІапсіз оГ іЬе гіуегз оп іЬе ЬіІІз (зотеіітез агііГісіаІ) \л/ЬісЬ \л/еге поі уегу ЬідЬ. ТЬе зігопдЬоІсІ іпсіосіесі іЬе \л/аІІз \л/ЬісЬ ГогтесІ доабгапдоіаг апсі і\л/о іо\л/егз іп іЬе сііадопаі согпегз. Опіу іп ГЬе сазііе оГ Кгеуа опе оГ іЬе іо\л/егз \л/аз саггіесі ооі оГ іЬе Ііпез оГ іЬе \л/аІІз. ТЬе Ыррег (ОІсі) сазііе іп Нгосіпа сіаіесі Ьу іЬе іаіе 14ІГ' ог еагіу 15ІІ1 сепісігу осспріесі іЬе ЫдЬ ЬіІІ \л/ііЬ аЬгорі зіорез оп іЬе Ьапк оГ іЬе Міотап-гіуег. Ііз Гіуе іо\л/егз іоііесі ооі іЬе Ііпе оГ іЬе \л/аІІз ГІапкіпд іЬет апсі іЬе Ьаск Гасасіе оГ іЬе сІ\л/е1Ііпд Ьоіісііпд \л/аз іпсіосіесі іпіо іЬе \л/аІІ-Ііпе. ТЬе сазііе іп ІМа^аЬгасІак ЬасІ ісіепіісаі Іосаііоп апсі аііке ГогііГісаііоп. ТЬе ГогіЬег сіеуеіортепі оГ іЬіз іуре сап Ье ігасесі іп іЬе сазііез оГ Міг, МіасІгеІ, ЬоЬса, Зтаіапу апсі Зіагу ВуЬао. Оп іЬе Ьгеак оГ іЬе 16!і1 апсі 17іН сепіогіез а пе\л/ іепсіепсу іп іЬе сазііе Ьыіісііпд ге^еаіесі іізеІГ. ТЬе етрЬазіз \л/аз тасіе оп іЬе сі\л/еіііпд Ьоіісііпд апсі іЬе еіетепіз оГ ГогііГісаііоп \л/еге раісі Іезз аііепііоп (іЬе сазііе оГ Наізапу, 8іерЬап Ваіогу’з опе іп Нгосіпа, іЬе ГогііГіесІ Ьопзе іп На)сіопі§кі). Зоте зіхіееЫЬ сепіогу сазііез сопзізіесі оГ і\л/о рагіз: ГЬе сазііе іізеІГ апсі ГЬе «уагсі» \л/Ьеге ГЬе ЬопзеЬоІсІ ЬЫІсІіпдз \л/еге іізпаііу ІосаіесІ. ТЬе «уагсі» Ьасі еагіЬ-апсІ- ГітЬег ГогііГісаііоп апсі іЬе сазііе соЫсі Ьауе еііЬег тазопгу (Ікагп) ог еагіЬ-апсМітЬег опе (ОоЬгоопа). Мапу оГ іЬе сазііез оГ іЬе 14ІЬ—17ІЬ сепіпгіез Ьасі опіу еагіЬ-апсІ-іітЬег ГогііГісаііоп. ТЬе ргіпсіріе оГ іЬеіг Іосаііоп апсі іЬе Гогт оГ сіеГепзп/е сопзішсііопз ЬасІ тсюЬ іп соттоп \л/ііЬ іЬозе іп іЬе тазопгу сазііез. Іп іЬе ргі^еі іо\л/пз, іЬе сазііез ргезеп/есі, аз а шіе, іЬе соЫіді/гаііоп оГ іЬе ргеуіопз сіііез апсі, іп зоте сазез, еуеп іЬе еагіЬ-апсі-іітЬег ГогііГісаііоп \л/аз ІеГі опсЬапдесІ. ТЬе сіеуеіортепі оГ агііііегу Ьаз Іесі іо іЬе арреагапсе оГ ап ооіег Ііпе оГ сіеГепзе сопзізііпд оГ еагіЬ согіаіпз апсі Ьазііопз агоі/псі а пі/тЬег оГ сазііез. ТЬе сазііез \л/еге сот/егііпд ГасіоаІІу іпіо сііасіеіз. ТЬе пе\л/ ргіпсіріез оГ ГогііГісаііоп \л/еге аррііесі іп іЬе сазііе оГ Негапіопу \л/Ьеге іЬеге \л/аз а сііісЬ Ьеі\л/ееп іЬе сііасіеі апсі іЬе ооіег гатрагі зігепдіЬепесі \л/ііЬ гоопсіеіз. ТЬе зате теіЬосІ \л/е сап ГіпсІ іп Нагасіок сазііе (оп іЬе Віагегіпа-гіуег оГ іЬе ІЧіотап Ьазіп). Но\л/еуег, іЬе ГогііГісаііопз оГіЬе Іаііег\л/еге тоге тосіезі. Іп іЬе регіосі оГ іЬе зесопсі ЬаІГ оГ іЬе зіхіееЫЬ апсі іЬе Гігзі ЬаІГ оГ іЬе зеуепіееЫЬ сепіогу, а потЬег оГ Ьазііоп ргіуеі сазііез \л/еге егесіесі (ІЧіазуіг, 2аЬег, Кагаііп), іЬе сазііез оГ 2азіаі]]е апсі ЬаЬауісу \л/еге гесопзішсіесі апсі зігепдіЬепесі \л/ііЬ Ьазііопз. ТЬеу \л/еге Ьазііопз апсі согіаіпз \л/ЫсЬ ЬагесІ іЬе Ьеа^іезі сіеГепзе іп іЬе сазііез оГ іЬаі іуре. ТЬе Ьоіісііпдз зііоаіесі оп іЬе гапде оГ іЬе сазііе сіісіп’і Ьауе а Гопсііоп оГ сіеГепзе апсі е^еп іЬе іо\л/егз оГ раіасез зеп/есі ргесіотіпапііу аз а сіесогаііуе агсЫіесіогаІ еіетепі. ОіГГегепі Ьазііоп зузіетз \л/еге озесі іп іЬе сопзішсііоп оГ зі/сЬ кіпсі сазііез ЬЫ зотеіітез іЬе еіетепіз оГ сііГГегепі зузіетз \л/еге сотЬіпесІ іп ГогііГісаііоп оГ опе сазііе. ТодеіЬег \л/ііЬ ро\л/еіТоІ Ьазііоп сазііез іЬе зресітепз \л/ііЬ тосіезі ог еуеп ргітііі^е ГогііГісаііоп ехізіесі. 514
1.3.2. АРХЕОЛОГМЧЕСКОЕ МЗУЧЕНМЕ ЗАМКОВ Археологнческое нзученне замков актнвно ведется только последнне 30 лет, н хотя далеко не все матерналы раскопок введены в научный оборот, онн дают пред- ставленне почтн обо всех основных тнпах замков, нмевшнх распространенне на террнторнн Беларусн. Нсследованне замков-кастелей показало следуюідее. Лндскнй замок первоначально нмел лншь одну башню, северо-восточная была прнстроена позднее: во второй половн- не 80-х годов XIV в. лмбо в конце XIV — начале XV в. Обнаружены остаткн каменной по- стройкн, которая, как полагают, заідшцала со стороны двора вьезд. Планнровка двора была устойчнвой. Все постройкн былн деревяннымн, некоторые сооружалнсь на камен- ных фундаментах. Укреплення Кревского замка первоначально состоялн только нз че- тырехугольнмка стен. Башнм былн прнстроены позднее. На верхннх этажах Княжеской башнн былм жмлые помеідення с распнсаннымм фрескамн стенамн. Деревянные жмлые м хозяйственные постройкм XIV—XVIII вв. концентрнровалнсь в северо-западной, воз- вышенной частн двора. Блнз вьезда обнаружены остаткн жнлой постройкн начала XIV в., сооруженной нз камня й кнрпнча. Матерналы раскопок, архнтектурных нсследованнй, а также ннвентарн н нконо- графнческме матерналы еіде в 30-е годы XX в. позволнлм реконструкровать план м внешннй вмд Верхнего (Старого) замка в Гоодно на конец XIV — середнну XVI в. й на конец XVI — первую половнну XVII в. Новые мсследовання позволмлн внестк некоторые уточнення в реконструкцню замка времен Ст. Баторня. На террнторнн замкового двора былн выявлены деревянные хозяйственные м жнлые (для замко- вой обслугн) постройкн. В Мядельском замке, нзвестном по пнсьменным нсточнмкам с XVI в., открыта м частнчно нсследована моідная башня нз камня н кнрпнча днаметром 17,5 м, датн- руемая XV в. Частнчно раскопан н прнстроенный к ней в XVI в. дворец. Прослежены этапы сооруження Новогрудского н Мнрского замков. Новогрудсксій замок в первой половнне XIV в. нмел деревянные укреплення н одну моідную баш- ню нз камня н кнрпнча. В конце XIV — начале XV в. былн сооружены еіде трн башнн н каменные прясла стен между ннмн. Замкнулся пернметр каменных укрепленнй только в конце XV — начале XVI в. В первой половнне XIV в. на террнторнн замка былн возведены каменные церковь н светская постройка. Вероятно, в XVI в. к одно- му нз участков обороннтельных стен был прі/істроен дворец. В 1506—1510 гг. былн возведены стены н башнн Мьрского замка, в 20—30-е го- ды к двум нз стен былн прнстроены одноэтажные жмлые корпуса, над которымн в конце XVI — начале XVII в. возвелн еіце два этажа. В это же время перед вьездной башней было сооружено дополннтельное укрепленне (предбрамье), а вокруг замка, на некотором удаленнн от стен, насыпаны валы н бастноны. В XVII в. к внешней стороне южной н западной стен между выступамн башен прнстранваются хозяйст- венные постройкн. Нсследовання дерево-земляного Езершценского замка показалн, что он был сооружен в XIV в. После гмбелн в пожаре укреплення былн восстановлены в XV в., прн этом былн устроены более моідные фундаменты под деревянные башнн. Даль- нейшее восстановленме деревянных укрепленнй велось без переделок земляных оборонмтельных сооруженнй. В Дубровенском замке обнаружены следы первоначальных деревянных укреп- леннй столбовой конструкцнм й основанне деревянной башнн, поставленной вне лнннн стен, внутрн двора. Прослежены также остаткм деревянной застройкн замко- вого двора XV — начала XVII в. Мзучена конструкцня нскусственной дерево-земляной насыпн, на которой был возведен Молодечненскнй замок, нмевшнй деревянные стены н башнн. На плоідад- ке его открыты остаткн каменной постройкм — дворца нпн храма. Сложную стромтельную нсторню кмел Заславскай замок. Долгое время его обо- роннтельные сооруження сохранялм конфнгурацню городского детннца эпохй Кнев- ской Русн, лмшь увелмчмвая поэтапно моідность вала. Хотя с 1345 г. город стал ча- 3 3 ' 515
стновладельческмм, замок все еіде сохранял характер обідегородского укреплення н только в начале XVI в. превратнлся в сеньоральную резнденцню. В конце XVI в. в результате перестройкн была расшмрена западная часть полнгона, для чего прм- шлось нзменнть трассу вала н в средней частн замка. На углах его былн сооружены бастноны стрельчатой формы с орнльонамн, а у южной н северной куртнн, блнз вьездов — дополннтельные укреплення полукруглой формы. Вьезды былн заідн- ідены кнрпнчнымн брамамн. Главная, южная, была двухэтажной. Рядом с ней был устроен ннзкнй сводчатый туннель, являвшнйся одновременно тюрьмой н дренаж- ным сооруженнем. На плоідадке былн возведены кнрпнчные дворец н протестант- скнй храм с 35-метровой башней. Позже, в первой половнне XVII в., был построен малый кмрпнчный храм. Плотнны на Свнслочк н Чернмце превратнлк в конце XVI в. замок в укрепленме островного тнпа. Все кнрпмчные сооруженмя замка, кроме про- тестантского храма, былн разрушены в середнне XVII в. После этого застройка по- лнгона м укреплення вьездов былн деревяннымн. Раскопкамн помнмо рунн брам н дворца, трассы первоначального вала н рва, обнаружены также остаткн деревянной застройкн замка XIV—XVII вв. В Глусском замке, перестроенном во второй половнне XVII в. в бастнонный, от- крыты н нсспедованы остаткн кнрпнчной вьездной брамы, частнчно прослежен под- земный ход. Прн раскопках собрана большая коллекцня разлнчных предметов, характерн- зуюцднх матернальную культуру замков. Характерной чертой замкового слоя XVI— XVII вв. является небольшая его моідность, что обьясняется как характером за- стройкн, так н более высоккмк нормамк благоустройства. В генезнсе замков предварнтельно выделяются следуюідне этапы: XIV — пер- вая половмна XV в. — стронтельство велнкокняжескнх замков (резнденцнн н фор- тецнн); вторая половнна XV—XVI в. — распространенме сеньоральных резнденцнй п укрепленных феодальных жнлнід; конец XVI — первая половнна XVII в. — стрем- ленне к увелнченню моідностн укрепленнй н повышення комфортностн н престнж- ностн жнлой частн; со второй половнны XVII — первой половнны XVIII в. — посте- пенное сннженне ролн укрепленнй. Отмечается также отсутствне контннунтета ме- жду большннством укрепленнй усадеб XII—XIII вв. н замкамн XIV—XVIII вв. 1.3.2. АКСНАЕОкОбІСАк ЗТІЮУ ОЕ ТНЕ САЗТкЕЗ Іп (асі, агсбаеоіодісаі іпуееіідаііоп оі сазііее Ізауе Ьееп іпіепзіуеіу сопсііісіесі сіогіпд ібе Іазі ібгее сіесасіез. ТКоодб іаг поі аІІ іЬе таіегіаіз оЫаіпесі Ьа^е Ьееп рііі іп сігсоіаііоп ібеу, Ьо\л/е7ег, аге аЫе іо ді^е ап ісіеа аЬооі аІІ іЬе таіп іурез оі ібе сазііез зргеасі іп Веіашз. ТЬе зііісіу оГ іЬе сазііез оГ саеіеіішг) іуре ге^еаіесі іЬе ГоІІо\л/іпд. Аі іЬе Ьедіппіпд, іЬеге \л/аз іЬе опіу іом/ег іп І_ісіа сазііе. МогіЬ-еазіегп опе у/аз Ьоііі іп зоте Іаіег— іп іЬе зесопсі ЬаІГ оГіЬе 1380з ог оп іЬе ^егу Ьгеак оГіЬе 14ІЬ—15ІЬ сепіогу. ТЬе гетпапіз оГ а тазопгу Ьоіісііпд хл/ЬісЬ, аз іі із зоррозесі, сіеГепсіесі іЬе епігу Ггот іЬе уагсі \л/еге ЬгоодЬі ооі сіогіпд іЬе ехса^аііопз. ТЬе ріаппіпд оГ уагсі \л/аз зіаЫе. АІІ іЬе ЬЫІсііпдз \л/еге \л/оосіеп апсі зоте оГ іЬет \л/еге зіапбіпд оп зіопе Гоопсіаііопз. ТЬе ГогііГісаііоп оГ іЬе сазііе оГ Кге^а сопзізіесі огідіпаііу опіу оГ іЬе тазопгу \л/аііз \л/ЬісЬ ГогтесІ а доасігап- доіаг. ТЬе іо\л/егз \л/еге сопзішсіесі а Ьіі Іаіег. ТЬеге \л/еге гезісіепііаі доагіегз \л/ііЬ \л/аііз раіпіесі \л/ііЬ Ггезсоз оп іЬе ііррег Гіоогз сГ іЬе Ргіпсе’з іо\л/ег. \Л/оосіеп б\л/еіііпд апсі ЬоозеЬоІсі Ьшісііпдз оГ іЬе 1ч —18ІЬ сепіцгіез \л/еге сопсепігаіесі іп іЬе погіЬ-еазіегп рагі оГ іЬе уагсі \л/ЬісЬ \л/аз ЫдЬег. ІХІеаг іЬе епігу іЬе гетпапіз оГ а зіопе сКл/еІІіпд Ьоызе оГіЬе еагіу 14ІЬ сепіогу \л/аз геуеаіесі. ТЬе е^ісіепсе Ггот агсЬаеоІодісаІ ехсауаііопз, агсЬііесіогаІ іт/езіідаііопз, \л/гіііеп зоогсез апсі ісоподгарЬісаІ таіегіаі дауе ап оррогіопііу аз еагіу аз іп іЬе 1930з іо гесопзішсі іЬе ріаппіпд апсі іЬе 7Іе\л/ оГ іЬе ІІррег (ОІб) сазііе іп Нгосіпа Гог іЬе регіосіз оГ іЬе Іаіе 14т — тісі 16{Ь с. апсі іЬе Іаіе 16!Н — Гігзі ЬаІГ оГ 17<!1 с. ІМе\л/ ехріогаііопз ЬгоодЬі зоте атріііісаііоп іпіо іЬе гесопзішсііоп оГ іЬе сазііе іп іЬе іітез оі ЗіерЬап Ваіогу. Іп іЬе сазііе'з уагсі \л/оосіеп сі\л/еіііпд апсі ЬоозеЬоІсі ЬЫІсііпдз \л/еге зііоаіеб. 516
іп іЬе сазііе о( МіасІгеІ \л/ЫсЬ арреагз іп Ше м/гіКеп зоіігсез іп Ше зіхіеепіН сепіыгу, = сслегГЫ іо\л/ег 17,5 т іп сііатеіег тасіе оі зіопе апсі Ьгіск \л/аз ГомпсІ. II сап Ье сіаіесі = з еагіу аз іЬе 15ІЬ сепіыгу. Іп іЬе зіхіеепіЬ сепііігу, а раіасе \л/аз ЬЫІі пехі іо іі. ТНе сз асе Наз Ьееп рагііу ехса^аіесі. ТЬе ЬЫІЫпд регіосіз о( іЬе сазііез оі Ма^аЬгасІак апсі Міг \л/еге ігасесі сіыгіпд іЬе 3'сНаеоІодісаІ гезеагсЬ. ТЬе Гігзі о( іЬе і\л/о ЬасІ \л/оосіеп ГогііГісаііоп апсі опе ро\л/еіТыІ ~азопгу іоу/ег іп іЬе ГоіігіеепіЬ сепіогу. Іп іЬе епсі оі іЬе ГокгіеепіЬ ог іп іЬе Ьедіппіпд :Ье ГіГіеепіЬ сепіпгу іЬгее іо\л/егз тоге \л/еге егесіесі. Мазопгу \л/аііз соппесіесі іЬет а.і. ТЬе регітеіег оі тазопгу ГогііГісаііоп \л/аз сіозесі опіу оп іЬе Ьгеак оГ іЬе ГіГіеепіЬ зосі зіхіеепіЬ сепіогу. Іп іЬе Гігзі ЬаН оГ іЬе ГоыгіеепіЬ сепіыгу а тазопгу сЬогсЬ апсі а сло-зіогіез зеспіаг ЬЫІЫпд \меге сопзішсіеб іп іЬе сазііе’з уагб. РгоЬаЫу, іп іЬе з хіеепіЬ сепіыгу, а раіасе \л/аз асісіесі іо опе оГіЬе сіеГепзіуе \л/аііз. Іп 1506—1510, іЬе ууаііз апсі іоууегз оГ іЬе сазііе оГ Міг \л/еге егесіесі. Іп іЬе 1520— 30$, опе-зіогу скл/еіііпд Ыоскз \л/еге ЬЫІі пеаг і\л/о оГ ііз \л/аііз. Т\л/о зіогіез тоге \л/еге асісіесі іо іЬет іп іЬе Іаіе зіхіеепіЬ ог еагіу зеуепіеепіЬ сепіогу. Аі іЬе зате ііте, ап аЬЫііопаІ еіетепі оГ ГогііГісаііоп \л/аз сопзішсіесі ЬеГоге іЬе даіе\л/ау іо\л/ег апсі гатрагі лііЬ Ьазііопз \л/еге роогесі агоыпсі іЬе сазііе. 1_аіег а піітЬег оГ ЬоызеЬоІсІ ЬЫІсііпдз \л/еге асісіесі іо іЬе ооіег зісіез оГ іЬе зоыіЬегп апсі \л/езіегп \л/аііз іп іЬе зрасе Ьеі\л/ееп іЬе огоіесііопз оГіЬе іо\л/егз. ТЬе зіосіу оГ іЬе еагіЬ-апсІ-іітЬег сазііе оГ Зехіагузса Ьауе зЬо\л/п іЬаі іі \л/аз сопзішсіесі іп іЬе ГоогіеепіЬ сепіогу. АГіег ііз сіезішсііоп іп іЬе гезоіі оГ а Гіге іЬе зігопдЬоІсі \л/аз гепе\л/есі іп іЬе ГіГіеепіЬ сепіогу. ТЬіз ііте, Гаг тоге ро\л/егГЫ Гоопсіаііопз леге аггапдесі опсіег іЬе \л/оосіеп іо\л/егз. ЕогіЬег ЬЫІЫпд сіісі поі іоосЬ іЬе еагіЬеп ЗеГепзІуе \л/огкз. Іпзісіе іЬе сазііе оГ ОсіЬгосіпа, іЬе ігасез оГ іЬе огідіпаі \л/оосіеп ГогііГісаііоп оГ ріііаг сопзігсісііоп апсі оГ іЬе Ьазе оГ а \л/оосіеп іо\л/ег зііоаіесі оЫ оГ іЬе \л/аііз’ Ііпе \л/еге ге^еаіесі. ТЬе гетпапіз оГ \л/оосіеп ЬЫІсііпд оГ іЬе сазііе’з уагсі оГ іЬе 15ІП — еагіу 16ш сепіогу \л/еге зіысііесі. ТЬе агсЬаеоІодізіз іп^езіідаіесі іЬе сопзішсііоп оГ ап агііГісіаі еагіЬ-апсі-іітЬег тоопсі \л/Ьеге іЬе сазііе оГ Маіасігеспа \л/аз егесіесі. Іі Ьаз \л/оосіеп \л/аііз апсі іо\л/егз. Оп ііз дгоопсі, іЬе гетпапіз оГа тазопгу ЬЫІсііпд (раіасе ог сЬогсЬ) \л/еге ГоііпсІ. ТЬе ЬЫІсііпд Ьізіогу оГ іЬе сазііе оГ ^азіаіце \л/аз уегу сотріісаіесі. Ііз ГогііГісаііоп Ьаз Ьееп ргезегл/іпд іЬе сопГідогаііоп оГіЬе ргеуіоііз регіосі Гог а Іопд ііте. Опіу гатрагі \л/аз зігепдіЬепесІ іп зоте зіадез. ТЬоіідЬ зіпсе 1345 іЬе іо\л/п ЬасІ Ьесоте а ргіуаіеіу- о\л/песі опе іЬе сазііе ргезегл/есі іЬе сЬагасіег оГ іЬе соттоп Гог аІІ іЬе іо\л/п ГогііГісаііоп апсі опіу іп іЬе Ьедіппіпд оГ іЬе зіхіеепіЬ сепііігу іі \л/аз ііігпесі іпіо а зеідпіогіаі гезісіепсе. Іп іЬе Іаіе зіхіеепіЬ сепііігу, іп іЬе ргосезз оГ гесопзішсііоп іЬе \л/езіегп рагі оГіЬе дгоітсі \л/аз \л/ісіепесі. Аз а гезоіі, іЬе ріап оГсепігаІ рагі оГіЬе сазііе \л/аз сЬапдесІ, іоо. Оп ііз согпеге іЬе Ьазііопз оГ Іапсеі Гогт \л/еге егесіесі апсі пеаг іЬе зоЫЬегп апсі погіЬет сіігіаіпз поі Гаг Ггот епігу асісііііопаі ГогііГісаііопз оГ зеті-сігсіе Гогт \л/еге тасіе. Мазопгу даіе\л/ау іо\л/егз сіеіепсіесі іЬе епігіез. ТЬе таіп оГ іЬет (іЬе зоЫЬет опе) Ьасі і\л/о зіогіез. А Іо\л/ уаЫіесі іііппеі \л/аз аггапдесі пеаг іі \л/ЬісЬ зеіл/есі аз а ргізоп апсі а сігаіп-зішсіоге. А тазопгу раіасе апсі а Ргоіезіапі сЬіігсЬ \л/ііЬ а 35-теіегз іо\л/ег \л/еге ЬЫІі оп іЬе сазііе’з дгоііпсі. Ьаіег оп, іп іЬе Гігзі ЬаІГ оГ іЬе зе^епіеепіЬ сепіогу а зтаІІ тазопгу сЬіігсЬ \л/аз сопзішсіесі. Іп іЬе Іаіе зіхіеепіЬ сепісігу, іЬе сіатз оп іЬе Зуізіасапсі Сагпіса гіуегз соп^егіесі іЬе сазііе іпіо ап іпзЫаг Гогігезз. АІІ іЬе тазопгу ЬЫІсііпдз ехсері оГ ІЬе Ргоіезіапі сЬогсЬ *л/еге сіезігоуесі іп іЬе тісі зе^епіеепіЬ сепііігу. Зіпсе іЬеп, іЬе ЬЫІЫпд оГ іЬе дгоііпсі апсі епігіез’ ГогііГісаііоп Ьауе Ьееп \л/оосіеп. ТЬе ехсауаііопз ге^еаіесі поі опіу іЬе гЫпз оГ іЬе даіе\л/ау іо\л/егз апсі раіасе, іЬе Ііпез оГ огідіпаі гатрагі апсі тоаі ЬЫ іЬе гетпапіз оГ \л/оосіеп ЬЫІсііпд оГіЬе сазііе, іоо. ТЬе сазііе оГ НІызк Гоітсіесі іп іЬе еагіу зіхіеепіЬ сепімгу Ьасі огідіпаііу еагіЬ-апсі- іітЬег ГогііГісаііоп. АГіег іЬе гесопзішсііоп оГ іЬе зесопсі ЬаІГ оГ іЬе зе^епіеепіЬ сепііігу іі Ьесате а Ьазііоп опе. ТЬе гетпапіз оГ а тазопгу даіе\л/ау іо\л/ег \л/ііЬ а зесгеі зыЬ\л/ау улеге сіізсоуегесі апсі зіысііесі іЬеге. Іп ІЬе гезЫі оГ іЬе ехса^аііопз, а Іагде соііесііоп оГ ЫГГегепі іЬіпдз у/аз ЬгоіідЬі оЫ. ТЬе Гтбіпдз ді^е іЬе е^ісіепсе оГ іЬе сазііез’ таіегіаі сЫіыге. ТЬе сЬагасіегізііс Геаіыге 517
оГіЬе сазііее’ соііогаі сіерозііе оНКе 16ІН—17ІК сепШгіез із іЬеіг тосіезі іКіскпезз. ТЬіз сап Ье ехріаіпесі ЬоіЬ Ьу іКе ресоііагіііез оі іЬеіг Ьшісііпд апсі а ЬідЬег запііагу Іеуеі. Іп іЬе сіеуеіортепі оі сазііе Ьшісііпд Ше Го11о\л/іпд регіосіз сап Ье сіеіегтіпесі: іп іЬе 14ІІ1 — іЬе Гігзі ЬаІГ оГ 15ІЬ с. іЬе сопзігосііоп оГ дгапсі сіыке'з сазііез (гезісіепсез апсі Гогігеззез) \л/аз адоріесі; іп іЬе зесопсі рагі оГ 15"1—16іп с. зеідпіогіаі гезісіепсез апсі ГогііГіесі Геосіаі д\л/еіііпдз \л/еге зргеасі; іп іЬе Іаіе 16ІП — Гігзі ЬаІГ оГ 17іЬ с. іЬе азрігаііоп іо іЬе зігепдіЬепіпд оГ ГогііГісаііопз апсі іо а тоге сотГогі апсі ргезіідіооз сКл/еІІіпдз геуеаіесі; зіпсе іЬе зесопсі рагі оГ іЬе 17т с. іЬеге \л/аз а сіесііпе оГ зідпіГісапсе оГ ГогііГісаііоп. Іі із аізо іо Ье тепііопесі іЬаі іЬеге \л/аз по сопііпоііу Ьеі\л/ееп іЬе тозі оГ іЬе ГогііГіесі езіаіез оііЬе 121(1—13ІІД сепіогіез апсі іЬе сазііез оГіЬе 14ІГ|—18ІІД сепіогіез. Раздел 4. СЕЛЬСКНЕ ПОСЕЛЕНМЯ 1.4.1. СЕЛЬСКНЕ ПОСЕЛЕННЯ, СНСТЕМА РАССЕЛЕННЯ Нанболее распространенным тмпом населенных пунктов в средневековой Бе- ларусн былн села (деревно). В XIV—XVIII вв. онн состоялм нз дымов (крестьянскнх дворов). Дворы размеідалнсь отдельно друг от друга лнбо группамн, но в адмнннст- ратнвном отношенмн составлялм одмн населенный пункт — село. Планнровка такмх поселенпй была бесснстемной («кучевой»). В западной н центральной Беларусн в ходе аграрной реформы середнны XVI в. («волочная помера») началн формнроваться деревнн с регулярной (улнчной) пла- ннровкой. Пятна культурного слоя такнх поселеннй нмеют прямоугольную форму. Застенкн — поселенмя зажнточных крестьян ллн мелкой шляхты — состоялн нз одного нлн несколькнх дворов. Как н у сел с бесснстемной планнровкой, культурный слой застенков не ммеет определенной формы. Плошадь распространення культурного слоя сел XIV—XVIII вв. колеблется от несколькнх сот метров квадратных до несколькнх гектаров, но преобладалн поселе- нмя плоідадью в 1—1,5 га. Малые селшца (до 0,3 га) отождествляются с однодвор- нымн поселеннямн. Ннтенснвный процесс сельского расселення промсходнл в XV — первой поло- внне XVII в. Затем он был прностановлен опустошнтельнымм войнамн середнны XVII в. (с Русскнм государством) н начала XVIII в. (Северная война). В результате многне деревнн былн уннчтожены, а новые возннкалн не на прежнем месте, а на незначнтельном удаленнн от него. Основным тнпом сельского расселення был прнречный (долпнный). Поселення основывалнсь на коренных берегах рек, на первой лмбо второй надпойменных тер- расах, на прмречных шпм прнозерных дюнах. Прослежнваются регнональные осо- бенностн: в Понеманье преобладают поселення на коренных берегах рек к первой надпойменной террасе, в Полесье — на дюнах к останцах террас средн речной поймы, в центральной н северной Беларусн — на берегах небольшнх речек, а в По- озерье на незначнтельном удаленнм от береговой черты озера. С XIV в. распро- страняется новый тнп расселення — водораздельный, не связанный с рекамн. Зесііоп 4. ТНЕ КНКАІ_ 8ЕТТІ-ЕМЕМТ8 1.4.1. МІХАСЕЗ, 8У8ТЕМ ОЕ ЗЕТТНЫО 0О\Л/Ы ^ІІІадез \л/еге іЬе тозі \л/ісіезргеасі іуре оГ зеіііетепіз іп Веіашз аі іЬаі ііте. ТІзеу сопзізіесі оГ реазапіз’ уагсіз («сіуту»). ТГіе уагсіз сооісі Ье зіісіаіесі зерагаіеіу ог іп дгоырз Ьоі іЬеу сопзіііаіесі а \л/ЬоІе асітіпізігаііуе ыпіі — а ^іііаде. ТЬеге ууаз по беГіпііе зузіет іп іЬеіг ріаппіпд. Іп іЬе \л/езіегп апсі сепігаі рагіз оГ Веіагкз, аз а сопзедііепсе оГ ап адгагіап геГогт оГіЬе тісі зіхіеепіЬ сепіогу іЬе уіііадез \л/ііЬ гедоіаг (зігееі) ріаппіпд зіагіесі іо сіеуеіор. ТЬе агеа оГ соііогаі сіерозііз оГ іЬе зеіііетепіз оГ іЬіз кіпсі із гесіапдпіаг іп зЬаре. ТЬе ргозрегооз реазапіз’ апсі тіпог поЫез’ зеіііетепіз («хазсіепкі») сопзізіесі оі опе ог 518
ў . = -= .5'05. ТНе зроі оТ соііыгаі гіерозіі іііеге аз \л/еІІ аз аі іЬе ріасез оі ^іііадез 'л/ііГі : аппіпд Гіаз по беГіпііе зГіаре. ’-•=• агеа оі соііогаі сіерозіі оі іЬе 1401—1801 с. уіііадез сГіапдез Ггот зоте ЬппсІгесІ : ~е‘егз іо зоте Несіагез Ьоі іЬе зеіііетепіз оГ 1—1,5 Гіесіагез іп зіге \л/еге іЬе - : = • ::~топ. ЗтаІІ уіііадез (іо 0,3 Гіесіагез) аге іпіегргеіесі аз опе-уагсі зеіііетепіз. -іепзіуе ргосезз оі шгаі зеііііпд іоок ріасе іп іЬе 15ІЬ — Гігзі ЬаН оГ 17ІЬ .-т ез ТГіеп іі \л/аз ітребесі Ьу сіе^азіаііпд \л/агз оГ іЬе тісі зе^епіеепіЬ сепііігу хл/ііЬ - т; = оГ ІЬе еагіу еідЬіеепіЬ сепіогу \л/ііЬ 8\л/есіеп. Іп іГіе гезоіі, а сопзісіегаЫе - с( ’/іІІадез \л/аз сіезігоуесі. ІЧе\л/ зеіііетепіз \л/еге ГоопсІесІ аі зоте Ызіапсе Ггот -е : з опез. - . егзісіе (уаііеу) уіііадез сопзіііоіесі іЬе таіп іуре оГ шгаі зеіііетепіз. ТЬеу \л/еге оп іЬе гооі Ьапкз оГ іЬе гі^егз; оп іЬе Гігзі ог зесопб гіуег іеггасез; оп іЬе • б‘5 се ог Іакезісіе сіопез. 8оте гедіопаі ресыііагіііез сап Ье ігасесі. ТЬе зеіііетепіз : * —- гооі Ьапкз апсі оп іЬе Гігзі гіуег іеггасе аге іЬе тозі іурісаі Гог іЬе Міотап Ьазіп; . = с=з оп сіппез апсі гезісіоаі іеггасез іп іЬе ПоосІ ріаіп ргесіотіпаіе іп іЬе Раіеззіе е: :_ :Ье тозі зеіііетепіз оГіЬе сепігаі апсі погіЬегп Веіашз аге ІосаіесІ оп іЬе Ьапкз :• :~= гіуегз; апсі іп іЬе І_аке гедіоп уіііадез аге пзоаііу зііііаіесі аі а сопзісІегаЫе : 5- = -се Ггот іЬе Ьапк-Ііпе. Іп іЬе ГоыгіеепіЬ сепіыгу, а пе\л/ іуре оГ шгаі зеііііпд аі іЬе =:=-зг:ед у/ЬісЬ у/аз поі соппесіесі \л/ііЬ гі^егз сате іо ап ехізіепсе. 1.4.2. МАТЕРНАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА ДЕРЕВНН Ззстройка деревнн нз-за плохой сохранностн дерева — основного стронтельно- : ,.'=тернала — нзучена слабо. Жнлые постройкн нмелн небольшне размеры н воз- ::с/--!.ісь в срубной техннке нз деревьев хвойных пород. Полы в нмх былн земля- - = е глнняные лнбо доідатые. Преобладалн глннобмтные на деревянных каркасах -е-.’ Только в XVI—XVIII вв. в некоторых крестьянскнх домах сооружалнсь нзразцо- = = е печн, но больше онн характерны для домов земян н бояр. Серамнческая посуда нз сельскнх поселеннй по форме н технологнн нз- ---сзленпя в целом не отлнчалась от городской, однако ассортнмент ее был более :-саннченным. Средн кухонной посуды домннкровалн горшкн, средн столовой — .’/гкн. В сельской керамнке лучше, чем в городской, прослежмваются некоторые ' :сфологнческне н технологнческне особенностн местного пронзводства. Чрезвы- - = /но редко, только на отдельных поселеннях, встречается польская белоглнняная • есзмнка п так называемый «рейнскнй каменный товар» нз Германнн. Помнмо по- :.ды кераммческне нзделня представлены на селе пряслнцамн, рыболовнымн гру- з.'ламн, курнтельнымк трубкамм, мгрушкамн-свмстулькамм, реже — подсвечнмкамн <• копнлкамн. Немногочнсленны стеклянные сосуды для пнтья н тарные. Преобладает про- д, кцня местных гут. Ассортнмент железных нзделнй также невелнк. Это хозяйственные н рабочне ножн, :ерпы, сошннкн. Реже встречаются другне ннструменты; шнлья, нглы, резцы, стамескн, з.бнла. С XVI в. распространенме получают замкк н ключй, скобяные мзделня. Орудмя := боловства н охоты представлены острогамн, крючкамн, наконечннкамн стрел. О налн- -,ч- огнестрельного оружпя свндетельствуют находкн ружейных кремней. Нз деталей одежды н украшеннй найдены поясные пряжкн, костяные н метал- -.'ческне пуговнцы, бронзовые н медные булавкн для закреплення женского голов- -:-о убора, серьгн, перстнн, стеклянные бусы. 1.4.2. ТНЕ МАТЕКІАк СЫІ-ТІІКЕ ОЕ ТНЕ УІккАОЕ ТЬе гезЫіз оГ зіысіуіпд оГ мііадез’ Ьіііісііпд аге гаіЬег роог Ьесаіізе оГ іЬе Гасі іЬаі іЬе ..ооб у/аз іЬе гпаіп Ьоіібілд таіегіаі іп іЬе соопігузісіе. 0\л/еІІіпдз оГ цыііе тосіезі зіге \л/еге :спзішсіесі оГ ріпе ігеез іп іітЬег іесЬпідце. ТЬе Яоогз \л/еге тасіе оГ зоіі, сіау ог Ьоагсіз. СІау 5:з7ез оп \л/оосіеп зішсіцге \л/еге іЬе тозі іурісаі. Опіу іп іЬе 16ІЬ—18ІЬ сепіцгіез, іііе зіоуез = ::еагесі іп зоте реазапі Ьоцзез Ьці зііІІ іі \л/аз поі а соттоп ргасіісе. 519
ТКеге асіоаІІу \л/аз по сІіТГегепсе ЬеІ\л/ееп еагіЬетл/аге Ггот гогаі еейіетепіе апсі Ггот іо\л/пз пеіШег іп еЬарез пог іп іесЬпіроез. Но\л/еуег, ііз зіаГГ \л/аз рыііе Іітііеб. Іп ГЬе кіісЬеп роіз ргесіотіпаіесі аЬзоІоіеІу апсі Ьо\л/1з \л/еге іЬе тозі ророіаг кіпсі оГ іаЫе\л/аге. Роііегу Ггот соопігузісіе ді^ез Ьеііег оррогіітііу іо ігасе зоте тогрЬоІодісаІ апсі іесЬпоІодісаІ ресЫіагіііез оГ ІосаІ ргосіасііоп. Еіпсііпдз оГ бегтап \л/Ыіе-сІау діагесі роііегу апсі зіопе-\л/аге \л/еге теі опіу оп зеуегаі зііез. ТЬе сегатіс оіепзііз іпсіосіесі зріппіпд \л/ЬееІз, ГізЬіпд зіпкегз, рірез, іоуз-\л/ЬізіІез, апсі зотеіітез сапсііезііскз апсі топеу-Ьохез. ТЬе Ггадтепіз оГ д!азз\л/аге аге гаге. ТЬе ІосаІ ргосіасіз сопзіііпіе іЬе та]ог рагі оГіЬет. ТЬе зіаГГ оГ ігоп агіісіез із гаіЬег тосіезі іоо. ТЬіз кіпсі оГ агііГасіз аге гергезепіесі Ьу біГГегепі кпіуез, зіскіез, рІоыдЬ зЬагез. Іп гаге сазез а\л/1з, пеесііез, Ьпгіпз, сЬізеІз сап Ье теі. 1п іЬе зіхіеепіЬ сепіогу, Іоскз апсі кеуз, Ьагсі\л/аге арреагесі. Ітріетепіз Гог ГізЬіпд апсі Ьопііпд іпсЮсіе Ьагроопз, Ьоокз, агго\л/Ьеасіз. ТЬе Гіпсііпдз оГ діт ГІіпіз \л/ііпезз іЬаі Гігеагтз \л/аз пзесі іЬеге аі іЬаі ііте. \Л/е сап деі зоте еуісіепсе аЬооі сігезз апсі ]е\л/еІгу оГ гогаі зеіііегз сіііе іо іЬе Гіпбіпдз оГ Ьеіі Ьпскіез, Ьопе апсі теіаі Ьпііопз, Ьгопге апсі соррег ріпз Гог Гетаіе Ьеасідеаг, еаггіпдз, гіпдз, діазз Ьеасіз. 1.4.3. НЕУКРЕПЛЕННЫЕ ФЕОДАЛЬНЫЕ УСАДЬБЫ Усадьбы феодалов (дворы, фольваркн) XV—XVIII вв. берут начало от княжескнх н боярскнх дворов эпохн Кневской Русн, но колнчество нх в рассматрнваемый перн- од было значнтельно болывнм. Суідествовалн велнкокняжескне, церковные н мно- гочнсленные шляхетскне дворы. В крупном дворе помнмо жнлых н хозяйственных построек была мельннца, а нногда н храм. Постройкн в большкх усадьбах располагалнсь по перкметру, образуя неболь- шой внутренннй двор. Обязательным элементом была большая брама. В усадьбах обедневшей шляхты застройка была бесснстемной. В крупных фольварках нмелось несколько жнлых н хозяйственных построек, прнчем соотношенне между ннмн в среднем было однн к трем. В мелкмх фольварках обычно был однн жнлой дом н самые необходнмые хозяйственные сооруження. Жнлые дома в XVI—XVIII вв. стронлнсь пренмуідественно нз дерева на каменных фундаментах лнбо подклетях н крылнсь гонтом нлн соломой. Черепнца прнменялась крайне редко. Полы делалнсь доідатые, редко кнрпнчные. Окна былн стеклянные. Печн складывалнсь нз нзразцов, реже — нз кнрпмча. На нзразцах часто нзображалнсь гербы владельцев, а нногда н нх нннцналы н должность на государственной службе. Для культурного слоя усадеб XIV — начала XV в. характерны находкн нзразцов, оружня, ключей, замков, но в XVI—XVIII вв. большннство нз этнх веідей встречаются н на нных сельскнх поселеннях. Особенностью матернальной культуры усадеб XVI—XVIII вв. является более шнрокнй ассортнмент стеклянной н керамнческой посуды. Средн последней много полнвной, в том чнсле с роспнсью. Чаіце встреча- ется нмпортная (Германня, Польша), а также керамнческне светнльннкн, подсвеч- нмкм, рукомойнмкм. Характернымн находкамк являются снаряженке всаднмка, ору- жне, дорогне украшення, застежкн для кннг, шахматы. 1.4.3. ОНЕОКТІПКЕО ЕЕІЮАІ- Е8ТАТЕ8 ЕеосІаІ езіаіез (уагсіз, «ГаІ^агкі») оГіГіе 15ІЬ—18ІК сепіогіез \л/еге сіе^еіоресі Ггогп іНе уагсіз оГ ргіпсез апсі Ьо)агз оГ іЬе ргеуіоцз еросГ) Ьоі іГтеіг атоопі іп іГіе регіосі опсіег зіосіу \л/аз тысГі Ьіддег. ТГіеге \л/еге уагсіз Ьеіопдіпд іо іЬе дгеаі сіокез, сГшгсГіез, апсі пытегооз поЫетеп. ТЬе Ьід уагсіз іпсіысіесі поі опіу б\л/еіііпд апсі ЬоозеЬоІсІ Ьоіісііпдз Ьпі аізо а тіІІ апсі зотеіітез а сЬогсЬ. ВЫІсІіпдз іп а Іагдег езіаіез зіоосі аіопд іЬе регітеіег Гогтіпд а сіозесі гесіапдЫаг уагсі. Від даіез \л/еге ап оЫідаіогу еіетепі. ТГіеге \л/еге зеуегаі б\л/еІІіпд апсі ЬоозеЬоІсі ЬЫІЫпдз, іп ргорогііоп опе іо іГігее аз а гЫе. ТГіе ріапіпд оГ іЬе езіаіез оГ іГіе ітро^егізЬесІ поЫІііу \л/аз іггедоіаг. ЕасГі оГ іГіет сопзізіесі оГ опе гезісіепііаі апсі іЬе тозі песеззагу ЬоозеЬоІсІ ЬЫІЫпдз. 520
О\л/еІІіпд Ііоіізез іп іКе регіосі о( іНе 16!К—18!Н сепіогіеэ \л/еге тозііу сопеігсісіесі о[ \л/оосі оп зіопе (омпсіаііопз ог Ьазетепіз. ТЬеу Гіасі діазз \л/іпсіо\л/з апсі \л/еге со^егесі \л/ііГі зЬіпдІез ог зіга\л/. КооТ іііез \л/еге ызесі іп гаге сазез. ТЬе (Іоогз \л/еге аггапдесі о( Ьоагсіз ог зотеіітез рауесі \л/ііЬ Ьгіскз. ТЬеге \л/еге іііе зіо^ез іп іЬе Іосідіпдз. ТЬе зіоуез сооісі Ье сопзігосіесі о( Ьгіскз аз \л/еІІ. Оп іЬе іііез’ ріаіез іЬе соаіз о( агтз апсі топодгатз о( ІЬе о\л/пег і/зесі іо Ье сіерісіесі. ТЬе тозі іурісаі іог соііогаі сіерозіі оі іЬе езіаіез оі іЬе 14ш — еагіу 16!ІД с. Гіпсііпдз аге іЬе ГоІІо\л/іпд: зіо^е іііез, \л/еаропз, кеуз, Іоскз, еагіЬеп\л/аге. Аз Гаг аз іЬе регіосі о( іЬе 16!ІД—18ІІД сепіогіез із сопсетесі, іЬе та]огііу оГіЬозе іЬіпдз аге іо Ье теі оп аІІ іЬе іурез о( шгаі зеіііетепіз. А Іагдег ^агіеіу іп діазз\л/аге апсі роііегу зіаГГ із опе оі ІЬе ресоііаг Геаісіге оГ іЬе таіегіаі сыііыге оГ езіаіез. Роііегу зіаГГ іпсісісіез а сопзісіегаЫе атоыпі оГ діахесі апсі еуеп раіпіесі уеззеіз, Іатрз апсі сапсііезііскз, \л/азЬ-ЬапсІ-7еззеІз. ЕІетепіз оГ \л/аггіог’з едсііртепі, \л/еаропз, ехрепзіуе ]е\л/еігу, Газіепіпдз Гог Ьоокз апсі сЬезз \л/еге ГоыпсІ іЬеге аз \л/еіі. Раздел 5. МОНУМЕНТАЛЬНОЕ ЗОДЧЕСТВО Археологамм в Беларусм мзучалнсь все тмпы монументальных сооруженмй XIV—XVIII вв. — обороннтельные, культовые, гражданскне. Полученные в результа- те архнтектурно-археологнческнх мсследованнй, с учетом сведеннй пнсьменных нсточннков, матерпалы дают основання для обідей реконструкцнн нстормн мону- ментального зодчества Беларусм данной эпохм. 1.5.1. АРХНТЕКТУРА ОБОРОННТЕЛЬНЫХ СООРУЖЕННЙ Снстематнческое нзученне памятннков зодчества XIV—XVIII вв. началось с обо- роннтельных сооруженнй. Первоначальные археологнческпе нссследовання, прове- денные в 1970-х годах, позволмлн сделать обідее опнсанне замков, класснфнцнровать нх, проследмть в основном эволюцню фортнфнкацнн в Беларусн за рассматрнвае- мый пернод. Следуюіднй этап характернзовался масштабнымн раскопкамн отдель- ных замков, что дало возможность дополнмть м уточннть картнну развнтня как от- дельных памятннков, так н оборонного зодчества Беларусн XIV—XVIII вв. в целом. В параграфе представлены намболее нзученные в плане архнтектуры обьекты. Средн ннх каменные замкн: Кревскнй, Лндскнй, Старый замок в Гродно, Новогруд- скнй, Мнрскнй, Заславскнй, Любчанскнй, Глусскнй; дерево-земляные: Езерніден- скнй, Дубровенскнй, Копысскнй, Друцкнй. По археологнческнм данным былн датнрованы Кревскнй (рубеж XIII— XIV вв.), Лндскнй (первая половмна XIV в.), Мнрскнй (начало XVI в.), Любчанскнй (вторая по- ловнна XVI в.), Глусскнй (начало XVI в.), Езерпіденскнй (XIV в.), Дубровенскнй (начало XVI в.) н другне замкн. Выявлена также последовательность возведення отдельных нх частей (обороннтельных стен, валов, башен, жнлых н хозяйственных построек), установлены основные перноды стронтельной нстормн каждого нз опм- санных памятннков, по возможностн сделана реконструкцня пх внешнего вмда н нногда ннтерьеров на разные этапы суідествовання. По матерналам ннвентарей, а также сохраннвшнмся средневековым планам с прнвлеченнем данных археологнн нсследовался характер городсксіх укрепленнй, развмтне нх башен, проездных ворот XVI—XVII вв., вмды стронтельных матерпалов (Внтебск, Полоцк, Могнлев, Орша, Мнр н др.). Достаточно хорошо мзучены стронтельные матерналы м стронтельная техннка, прнменявшнеся прм возведеннн замков разных тмпов в рассматрнваемый пермод. Многочнсленные н разнообразные находкн дают представленне о довольно богатой матернальной культуре замков. Особенно ннтересную категорпю находок на памят- ннках данного тнпа составляют печные мзразцы, прмчем нередко удавалось рекон- струнровать гіолностью внешнмй внд печей. Стратнграфмя культурных напластованнй замков вместе с веідевым матерна- лом отражают нзмененне мх функцнй н статуса, пермоды расцвета н упадка, рекон- 521
струкцмм, ремонты н разрушення. В ряде случаев (на нанболее сохранмвшйхся па- мятннках) удалось проследмть эволюцню архнтектурных форм н стмлнстнкн, нзу- чмть некоторые элементы мнженерных н саннтарно-гнгненнческнх снстем, получен богатый матернал для реконструкцнн жнлых помеіденнй н нх ннтерьеров. Зесііоп 5. АКСНІТЕСТІЖЕ ТІіе Веіагозіап агсбаеоіодізіз зіобіесі аІІ Ше іурез о( агсілііесімгаі гпопогпепіз о( ібе 14ІГ1—18ІЬ сепіыгіез — беіепзіуе \л/огкз, сІіыгсНез апсі топазіегіез, зесыіаг ЬЫІсІіпдз. Іпіог- таііоп хл/НісЬ \л/аз даігіегесі іп іЬе гезсііі оі агсііаеоіодісаі апсі агсгіііесіогаі іт/езіідаііопз іодеігіег \л/ііЬ іЬе е^ісіепсе оГ іГіе \л/гіііеп зоогсез дгі/е ігіе Ьазіз Гог депегаі гесопзігцсііоп оГ Ьізіогу оГ агсГіііесіоге оГ Веіагоз іп іГіе регіосі оГіЬе 14 ш—18ш сепіагіез. 1.5.1. ТНЕ АКСНІТЕСТОРЕ ОЕ ТНЕ ОЕЕЕЫЗІУЕ УУОККЗ ТЬе зузіетаііс зіпсіу оГ агсЬііесііігаІ топктепіз оГ 14І(1—18ш сепісігіез Ьедап хл/ііГі іГіе ехса^аііопз оГ зііез соппесіесі хл/ііГі сіеіепзме \л/огкз оГ іГіаі ііте. Ргеіітіпагу агсГіаеоІодісаІ зіілсіу оГ а сопзісІегаЫе пытЬег оГ сазііез сопсіысіесі іп 1970з да^е іЬе оррогіопііу іо таке депегаі безсгірііоп апсі сіаззііісаііоп оГ сазііез, іо ігасе іп депегаі іЬе е^оімііоп оГ ГогііГісаііоп іп Веіашз сіыгіпд іГіе регіосі ыпсіег зіосіу. ТГіе пехі зіаде оГ іпуезіідаііоп тагкесі Ьу Іагде-зсаіе ехса^аііопз оГ зерагаіе зііез регтіііесі іо еІаЬогаіе апсі іо асісі іо іГіе \л/ЬоІе рісіоге оГ сіеуеіортепі оГ беГепзіуе \л/огкз іп Веіашз сіыгіпд іГіе регіосі оГ 14ІЬ—18ІЬ сепШгіез. \Л/еІІ іпуезіідаіесі зііез аге гергезепіесі Гіеге іп іЬе Ьоок: зіопе сазііез оГ Кге^а, Ша, Ыа^аГігасіак, Міг, 2азіао]е, ЬыЬса, НІозк, ОІсІ сазііе іп Нгосіпа; еагігі-апсІ-іітЬег сазііез оГ Зегіагузса, Зогаг, Нагасіок, Огза, ОоЬгоопа, Коруз, Огсіск, Ногу; апсі ГогііГісаііоп оГ іо\л/пз \/ісіеЬзк апсі Міг. Оп іЬе Ьазіз оГ агсГіаеоІодісаІ сіаіа ігіе етегдепсе оГ зосгі сазііез \л/аз сіаіесі аз сазііез оГ Кге^а (Ьгеак оГ 13ІГ|—14ІЬ с.), кісіа (іЬе Гігзі ЬаІГ оГ іЬе 14ІЬ с.), Міг (еагіу 16ІК с.), ІліЬба (іГіе зесопб ГіаІГ оГ іГіе 16ш с.), Нісізк (еагіу 16ІЬ с.), Зегіагу§са (14’К с.), ОііЬгоііпа (еагіу 16{Ь с.), еіс. ТЬе зыссеззіоп оГ егесііоп оГ іЬеіг рагіз (зіісй аз сіеіепзіуе хл/аііз, гатрагіз, іо\л/егз, даіез, сіхл/еіііпд апсі ГюіізеГюІсі Ьсііісііпдз) \л/аз геуеаіесі, ігіе таіп ЬЫІсііпд регіосіз оГ еуегу зііе \л/еге беГтесІ, ЬізіогісаІ гесопзігіісііоп іп іЬе Ггатез оГ роззіЬіІііу \л/аз тасіе. Воіісііпд таіегіаіз, ЬспІсІіпд іесгіпідыез етріоуесі аі іГіаі ііте іп сопзігосііпд оГ сазііез аге \л/еІІ зіобіеб, іоо. Міітегооз Гіпбіпдз оГ ЫГГегепі кіпсіз дЫе а доосі ісіеа аЬоііі іЬе таіегіаі соііііге оГ ВеІагызіап сазііез. Зіоуе іііез із опе оГ іЬе тозі іпіегезііпд саіедогу оГ агііГасіз \л/гіісЬ оГіеп зеп/ез аз ап ехсеііепі ЬізіогісаІ зоыгсе. Іп тапу сазез, іЬе агсЬаеоІодізіз тападесі іо гесопзішсі іЬе опіег 7іе\л/ оГ іЬе \л/ЬоІе зіоуе. Іп депегаі, іЬе зігаіідгаргіу оі соііогаі берозііз іп сазііез сотЫпесІ \л/ііЬ агіііасіз геГІесі іЬе сЬапде іп ІЬеіг Гкпсііопз апсі зіаіпз, гесопзішсііоп апсі сіезішсііоп. Іп зоте сазез, іі \л/аз роззіЫе іо ігасе іЬе еуоіііііоп оГ агсЬііесіога! Гогтз апсі зіуіе, іо зііісіу еіетепіз оГ епдіпеег апсі Ьудіепіс зузіетз, іо оЬіаіп доосі таіегіаі Гог гесопзішсііоп оГ іпіегіогз. 1.5.2. ГОРОДСКНЕ КУЛЬТОВЫЕ ОБЬЕКТЫ В результате археологмческнх мсследованнй открыт целый ряд некзвестных ра- нее памятннков культового зодчества. Необычайно мнтересный матермал получен на детннце Мстмславля — остаткн деревянной церквн-донжона. Самые раннне конструкцнн датнрованы 1220—1240-мн годамн, а самые позднне суідествовалн в XV—XVII вв. На террнторнн Старого замка в Гродно в 1933 г. найдена небольшая квадратная церковь (8,9x8,9 м) с одной развнтой апспдой, нзвестная по лнтературе как Верхняя церковь. Нз-за несовершенной методнкн раскопок памятннк полностью выпал нз 522
археологнческого контекста, вследствме чего проблема датмровкн храма до снх пор вызывает споры средн нсследователей. Некоторые нз ннх склоняются к мыслн, что церковь возведена на рубеже XIII—XIV вв. н разрушена в последней четвертн XVI в. На Новогрудском детннце открыта церковь, которая на основанмм данных стра- тнграфнн, по формату кнрпнча н техннке кладкн, датнрована началом XIV в. Уда- лось проследнть н датнровать все перестройкн н перепланнровкн обьекта. Перво- начальный храм представлял собой небольшое квадратное зданме (13,5 м) с одной снльно вынесенной полуцнркульной апсндой н прнтвором. Первая реконструкцня датнруется середмной — второй половнной XIV в. В конце XV — начале XVI в. храм был расшмрен на восток, а последняя перестройка пронзошла в конце XVII в. Остаткм небольшмх нензвестных храмов нлн часовен обнаружены археологамн на плоідадках Заславского м Молодечненского замков, на террнтормн Задвннья в Внтебске (предположнтельно сретенскнй храм). В результате раскопок былн уточнены даты основання некоторых уже нзвестных обьектов. Очень ннтересным памятннком архнтектуры Беларусм является Вселюб- скнй костел. Первоначально, на основаннн нзвестных пнсьменных нсточннков, вре- менем его возннкновення счнталась первая четверть XV в. Однако проведеннымн археологмческммн нсследованмямн выявлены важнейшне орнгмнальные конструк- тнвные элементы сооруження, а также стронтельные матерналы н прнемы, харак- терные для XVI в. В результате была подтверждена высказывавшаяся в качестве гнпотезы некоторымм мсторнкамн архмтектуры дата — XVI в. Археологнческме раскопкн позволнлн суідественно скорректнровать датнровку еіде одного памятннка — Петропавловского костела в Нвье. В энцнклопеднческнх нзданнях его траднцнонно относнлн к первой половнне XVII в. Результаты нсследо- ваннй н дополннтельные архнвные понскн дают все основання датмровать памятннк 1491—1495 гг. В результате археологнческого нзучення окончательно была решена проблема временн возведення кальвннского сбора в Заславском замке — храм стронлся сра- зу как еднное целое в конце XVI — начале XVII в. Прншлось отказаться от верснн о более позднем промсхожденнн западной башнн. Археологнческое нсследованне позволнло мзменнть датнровку первоначально- го возведення соборного храма Рождества Богороднцы в Орше, нзвестного по лн- тературе как Ннкольскнй собор XVIII в. Установлено, что храм уже был построен во второй половпне XVII в. н нзвестен по нсточннкам под 1661 г. Его переосвяіденне в Нмкольскмй собор пронзошло в XIX в. Данные о стронтельной мсторнн н стронтельной техннке получены на всех па- мятннках, подвергшнхся археологнческнм раскопкам. К вышеперечнсленным можно добавнть костел доммннканцев в Орше, Успенскнй кафедральный собор в Внтебске, так называемую Фару Внтовта в Гродно, костел домнннканцев в Мннске н многне друп/іе. В некоторых случаях нзменен взгляд на тнпологню обьектов н нх место в нсто- рнн культовой архнтектуры Беларусн. Самым яркмм прммером здесь может послужмть Вселюбскнй костел. Выявленные орнгннальные конструкцнн в впде фундамента опорно- го столба в центре основного обьема н моідных контрфорсов, декоратнвная кладка н стронтельные матерналы поставнлн храм в ряд готнческмх памятннков Беларусн. Поме- нялн свой образ н некоторые культовые сооруження предшествуюідей эпохн. Реконст- рукцня нового облнка этнх церквей — также заслуга археологов. Прнмерамн могут быть Софнйскнй собор в Полоцке, Благовеіденская церковь в Внтебске. Намбольшмй обьем мнформацнн касается характера стронтельных матерналов, конкретных прнемов стронтельства, конструктнвных особенностей (устройства фун- даментов, кладкн стен, соедннення отдельных частей зданнй). Полученные данные дают возможность проследнть не только эволюцню архнтектурных ндей, но н прак- тнкн стронтельного дела для каждого нз пернодов рассматрнваемой эпохн. 523
1.5.2. Т(Ж СНІЖСНЕ8 Іп Ніе гезіііі оГ агсГіаеоІодісаІ іпуезіідаііопз а піітЬег оГ сЬіігсЬез ііпкпо\л/п ЬеГоге \л/еге сіізсо^егесі. Ехсіозіуеіу іпіегезііпд таіегіаі \маз оЬіаіпесі іп іКе сііасіеі оГ Мзсізіаіі — іКе гетпапіз оГ а \люосіеп сКіігсК-сіоп]оп (сКіігсК сотЬіпесі \лліН кеер). ТГіе еагііезі сопзішсііопз аге сіаіесі Ьу 1220—1240з апсі іКе Іаіег ехізіесі сіыгіпд іКе 15113—17ІН сепііігіез. Іп 1933, оп іКе іеггііогу оГіКе ОІсі сазііе іп Нгосіпа а зтаіі здііаге сКіігсК (8,9x8,9 т) \л/ііН опе сіе^еіоресі арзе \л/НісГі із кпо\л/п аз іКе СІррег сііыгсіі \л/аз ге^еаіесі. Аз а сопзедоепсе оГ ітрегіесі ехса^аііоп іесКпідііе іКе топіітепі \маз сіга\л/п оііі оГ ап агсКаеоІодісаІ сопіехі апсі іКе ргоЫет оГ ііз сіаііпд Каз Ьееп зііІІ сіізсііззіпд. 8оте зсКоІагз іепсі іо сопзісіег іЬаі іКе сЬіігсЬ \маз егесіесі оп іКе Ьгеак оГ іКе 13ІЬ апсі іКе 14т сепііігіез апсі сіезігоуесі іп іКе Іазі дііагіег оГіКе зіхіеепіК сепііігу. А пе\м сКіігсК \маз сіізсо^егесі іп іКе сііасіеі оГ ІМа^аЬгасіак. Оп іКе Ьазіз оГ апаіузіз оГ зігаіідгарЬу, сіітепзіопз оГ Ьгіскз, сЬагасіег оГ Ьгіск\л/огк іКе етегдепсе оГ іКе оЬ)есі \маз геіаіесі іо іКе еагіу ГоіігіеепіК сепіогу. ТКе агсКаеоІодізіз тападесі іо ігасе апсі іо сіаіе аІІ іКе гесопзігіісііопз апсі сКапдез іп дгоііпсі-ріап оГ ІКе топіітепі. ОгідіпаІІу іі \маз а зтаІІ здііаге Ьаіісііпд (13,5 т) \л/ііГі опе дгеаііу ргоігіісііпд зеті-сігсіе арзе. ТКе Гігзі гесопзігіісііоп іоок ріасе аз еагіу аз іп іКе тісісііе — іКе зесопсі ЬаІГ оГ іКе ГоіігіеепіК сепііігу. Оп іКе Ьгеак оГіКе 15т апсі 16т сепііігіез іКе сКіігсК \маз \л/ісіепесі іо ІКе еазі. ТКе Іазі гесопзігіісііоп \маз тасіе іп іКе Іаіе 17 т сепііігу. ТКе гетпапіз оГ зтаІІ сКіігсКез ог сКареІз апкпо\л/п ЬеГоге \л/еге ге^еаіесі Ьу ІГіе агсКаеоІодізіз оп іКе дгоііпсіз оГ іКе сазііез оГ2азІаіі)е апсі Маіасігеёпа. Іп іКе гезіііі оГ ехса^аііопз іКе сіаііпд оГ зоте кпо\л/п аігеасіу оЬ)есіз Ьа^е Ьееп сКапдесі. ТКе сКіігсК іп ІІзіеІііЬ із а ^егу іпіегезііпд агсЫіесііігаІ топіітепі іп Веіагііз. Оп іЬе Ьазіз оГ ІКе \л/гіііеп зоіігсез іКе сіаіе оГ ііз Гоііпсіаііоп \л/аз сопзісіегесі іо Ье іЬе Гігзі дііагіег оГ іКе ГіГіеепіЬ сепііігу. Но\л/е7ег, агсЬеоІодісаІ іп^езіідаііопз ге^еаіесі ехігетеіу ітрогіапі огідіпаі еіетепіз оГ іЬе Ьіііісііпд, Ьіііісііпд таіегіаіз апсі іесЬпідііез сЬагасіегізііс іо іЬе зіхіеепіЬ сепііігу. 8о, іЬе ЬуроіЬезез оГ зоте Ьізіогіапз оГ агсЬііесіііге іЬаі іЬе сЬіігсЬ \л/аз ГоііпсіесІ іп ІЬе зіхіеепіЬ сепііігу \л/аз сопГігтесі. ТЬе агсЬаеоІодісаІ ехса^аііопз да^е ІЬе оррогіііпііу іо соггесі ІЬе сіаііпд оГ опе тоге оЬ)есі — 8і. Реіег’з апсі РаііГз сЬіігсЬ іп Іі_і)е. ТгасііііопаІІу іЬе сіаіе оГ ііз Гоііпсіаііоп \л/аз соііпіесі аз іЬе зе^епіеепіЬ сепііігу. ТЬе ехса^аііопз апсі асісііііопаі агсЬмаІ зеагсЬ зЬо\л/есі іЬаі іЬіз топіітепі із іо Ье сіаіесі аз еагіу аз 1491 —1495. ТЬе агсЬаеоІодісаІ іп^езіідаііоп Ьеіресі іо зоі^е сіеГіпіімеІу іЬе ргоЫет оГ іЬе сіаіе \л/Ьеп іЬе СаМпізі сЬіігсЬ іп іЬе сазііе оІ 2азіаіі)е \л/аз егесіесі. Іі \л/аз ЬЫІі аз а \л/ЬоІе іп іЬе Іаіе 16т — еагіу 17т сепііігу. ТЬе зсЬоІагз ЬасІ іо геГіізе оГ а ^егзіоп іЬаі ІЬе \л/езіегп іо\л/ег \л/аз егесіесі Іаіе ІЬаі ІЬе таіп рагі оГ ІЬе сопзігіісііоп. ІпГогтаііоп оЬіаіпесі Ггот ехса^аііоп Ьаз сЬапдесі іЬе сіаііпд оГіЬе ІЧаіміу сЬіігсЬ іп Огза сопзісіегесі іо Ье 8і. МісЬаеГз сЬагсЬ оГ іЬе 18т сепііііу. Іі \л/аз Гоііпсі оііі ІЬаі іЬе сЬіігсЬ оГіЬе зесопсі ЬаІГ оГіЬе 17т сепііігу \л/аз гепатесі іп іЬе 19т сепііігу. ТЬе сіаіа аЬоііі іЬе Ьыіісііпд Ызіогу апсі Ьаіісііпд іесЬпідііе \л/еге оЬіаіпесі іп ІЬе соіігзе оГ зііісіу оГ аІІ іЬе ехса^аіесі топіітепіз. То іЬе епіітегаіесі аЬо^е \л/е сап асісі □отіпісап’з сЬіігсЬез іп Ог§а, Аззіітрііоп саіЬесігаІ іп \/ісіеЬзк, рагізЬ сЬіігсЬ іп Нгосіпа, Оотіпісап’з сЬіігсЬ іп Міпзк, еіс. ТЬеге аге сазез \л/Ьеп іЬе 7Іе\л/ оп а топіітепі’з іуроіоду апсі ріасе іп ІЬе Ьізіогу оГ сЬіігсЬ агсЫіесіііге оГ Веіагііз \л/аз сЬапдесі. ТЬе Ьезі ехатріе оГ іЬаі кіпсі із ІЬе сЬіігсЬ іп ІІзіеІііЬ. ТЬе огідіпаі сопзігасііопз зіісЬ аз Гоііпсіаііоп оГ а рііе іп ІЬе сепіге оГ а Ьоіісііпд апсі оГ ро\л/егГііІ соііпіегГогіз, ІЬе сіесогаіме Ьгіск\л/огк аз \л/еІІ аз Ьыіісііпд таіегіаіз ге^еаіесі Ьа^е роі іЬе сЬіігсЬ іп іЬе Ііпе оГ СоіЬіс агсЬііесіыгаІ топіітепіз оГ Веіагііз. 8оте сЬіігсЬез оГ іЬе рге^іоііз ііте сЬапдесі іЬеіг оіііег 7Іе\л/ сіыгіпд ІЬе регіосі ііпсіег зііісіу, Гог ехатріе, 8і. 8орЫа саіЬесігаІ іп Роіаск, іЬе Аппііпсіаііоп сЬіігсЬ іп \/ісіеЬзк. ТЬе Іагдезі Ьосіу оГ іпГогтаііоп доі іп іЬе соіігзе оГ агсЬеоІодісаІ зііісіу оГ агсЫіесііігаІ оЬ)есіз сопсегпз іЬе сЬагасіег оГ Ьыіісііпд таіегіаіз, Ьаіісііпд іесЬпідые, сопзішсіме ресЫіагіііез (зеі оГ Гоііпсіаііопз, Ьгіск\л/огк, іоіпі оГ іЬе рагіз оГ а Ьаіісііпд, 524
еіс.). ТКе сіаіа оЫаіпесі дме ІНе оррогіііпйу Іо ігасе поі опіу ІНе еуоіійіоп оТ агсііііесііігаі ісіеаз Ьііі оГ Ніе ргасіісе оі Ьіііісііпд Тог еасН оГ Ніе регіобз оГ іііе уіехмесі еросГі. 1.5.3. МОНАСТЫРСКНЕ КОМПЛЕКСЫ Археологнческм нсследовалнсь католнческне, уннатскме н православные мона- стырскне комплексы, относяіднеся к XVI—XVIII вв. Онн былн расположены на тер- рнторнн городов п другмх населенных пунктов лнбо за мх пределамм. К нзучавшмм- ся католнческнм монастырскнм комплексам относятся: ансамбль францнсканского монастыря в Гольшанах, незунтскнй коллегнум в Орше, монастырь картузов в Бере- зе, незунтскнй коллегнум в Пннске. Мсследовалнсь уннатскне Свято-Духовскмй мо- настырь в Внтебске н базнлнанскнй в Орше, а также православный Кутеннскнй Бо- гоявленскнй монастырь. Нзученне монастырскнх комплексов базнровалось на сочетаннн нмеюіднхся сведеннй пнсьменных к графнческнх мсточнмков с матерпаламн археологмн, полу- ченнымн в ходе раскопок. В результате нсследованнй было установлено следую- ідее- Псторня стронтельства францнсканского костела в Гольшанах насчнтывает трн пернода. Возведенный во второй половнне XVI в., он перестранвался в первой половнне XVII в. н в середнне XVIII в. Монастырское зданне, как н костел, пережнло несколько стронтельных этапов. Здесь открыты н нсследованы фундаменты двух разновременных башен н одноэтажной галерен, соедннявшей корпуса монастыря между собой. На террмтормм незумтского коллегмума в Орше мзучены фундаменты монастыр- скнх строеннй, характер нх соедннення крытым переходом, выявлено местоположе- нне трапезной н костела. Мсследовання незунтского коллегнума в Пннске носнлн ограннченный характер в соответствнм с потребностямн реставрацнн. Нзучены фундаменты двух корпусов. Построены онн в XVII в. перпенднкулярно друг другу, так как высокнй уровень грун- товых вод н слабый грунт не позволялн возвестн однн корпус вдоль берега рекн. Нсследована смнхронная памятннку каменная ограда монастыря с орнгннальной конструкцней фундаментов. Разностороннне нсследовання проведены на террмторнн монастыря картузов в Березе — едннственного памятннка этого ордена в Беларусн. Построен в середмне — второй половнне XVII в. (два этапа). На втором этапе был создан хозяйственный двор за оградой, построены дворец Сапегов, часть хозяйственных помеіценнй м ограда вокруг блнжнего двора. На третьем этапе в середнне XVIII в. полностью за- вершено созданне монастырского комплекса со всемн жнлымн н хозяйственнымн строеннямн, садом н оранжереей, обведеннымм оградой с башнямн. Внтебскнй Свято-Духовскнй базмлманскнй монастырь заннмал террнторню, на которой ранее располагался православный храм Св. Духа. Нсследовання мона- стырского комплекса показалн, что он возводнлся в два этапа. Первый этап отно- снтся к рубежу XVII—XVIII вв., второй — к началу XIX в. Возможны некоторые ре- монтные работы в начале XX в. Вскрыты фундаменты несколькмх помеіценмй мона- стырскнх строеннй н внутренннй дворнк, а также нзучена подвальная часть храма, соедннявшегося с монастырскнмн корпусамн переходом. Нанболее значнтельные нсследовання проведены на террнторнн православно- го Кутемнского Богоявленского монастыря. Здесь мсследована сусцествуюіцая ка- менная церковь Св. Духа (теплая), установлены перноды ее возведення н пере- строек, а также прослежен характер этнх перестроек. Нзучены фундаменты н ка- менные подвальные помеіцення бывшего деревянного Богоявленского собора — главного монастырского храма, вскрыты фундаменты обводной галерен. Установ- лено, что деревянный храм на каменном фундаменте нмел подвальные помеіцення глубнной до 2,8 м, прослежнваются перестройкн в XVIII н XIX вв. Вскрыты фунда- менты н нзучена планнровка проездной башнн с колокольней н прммыкаюіцей к ней каменной монастырской ограды. Ограда возведена в XVII в. одновременно с основ- нымн строеннямн. Башня с колокольней в это время была деревянной. В XVIII в. 525
прн перестройке нмжннй этаж башнн, вероятно, стал каменным, а в XIX в. уже вся башня возводнтся пз кнрпнча м камня. На террнторнм монастырского двора вскрыт участок с горном для обжмга черепнцы. Внднмо здесь располагалнсь промзводст- венные строення. Нсследованне монастырскнх комплексов, прннадлежаіднх разным конфессням, позволнло не только проследнть нсторню нх создання м развнтня на протяженнн XVI—XVIII н XIX вв. Вскрытые на террнторнн монастырей постройкн, нх планмровка н архнтектурно-стронтельные прнемы показывают высокнй уровень развнтня этнх очагов духовной культуры н вместе с тем замкнутость, обособленность от окружаю- іцей среды. 1.5.3. МОЫА8ТЕКІЕ8 ТКе епзетЫез о( СаіЬоІіс (Егапсізсап топаэіегу іп Наізапу, Зезоіі СоІІедіатз іп Ог§а апб Ріпзк, СагіГшзіап топазіегу іп Віагога), Огесо-Саіііоііс (Ноіу Зрігіі топазіегу іп МсіеЬзк апсі Вазіііап топазіегіез іп Нгобпа алсі Ог§а), апсі Ойііосіох (Кпіе)ла топазіегу пеаг Огза) топазіегіез о( Ше 1611'1—18т селімгіез м/еге ехса^аіеб Ьу іЬе агсііаеоіодізіз. Мопазіегіез меге зііааіесі іп ІЬе Ьогсіегз о( іо\л/пз апб оіііег зеіііетепіз ог оаізісіе оТ ІЬет. Тііе теіііосіоіоду оііГіе зіосіу оі топазііс агсЫіесіііге із ЬазесІ оп іЬе іпіегсіізсірііпагу апаіузіз оі ^агіоцз зоцгсез: ЬоіЬ агсЬаеоІодісаІ апсі ЫзіогісаІ зіірріе- тепіесі Ьу оіб тарз апсі ітадез. Іп Наізапу, Ргапсізсап топазіегу ТоопсІесІ іп іТіе зесопсі ГіаІГ оТіііе зіхіеепііі сепііігу \л/аз \л/еІІ іл^езіідаіесі. Іп ІЬе гезоіі, ііз Ьыіісіігтд Ызіогу \л/аз геуеаіесі. Іі ілсінсіез ІЬгее регіосіз. ТГіе сіоізіег апсі ІГіе сГшгсГі \л/еге гесопзігосіесі іп ІГіе Тігзі ГіаІТ оТ ібе зе^епіеепіГі сепіогу апсі іп іЬе тіб еідГііеепіГі сепінгу. ТГіе Тоопгіаііопз оТ і\л/о іо\л/егз сіаіілд Ьу біТГегепі регіодз апсі оТ а даііегу \л/ГіісЬ соппесіесі рагіз оТ іГіе сіоізіег \л/еге орепесі іГіеге. СагіГшзіап топазіегу іп Віагога \л/аз іГіе опіу Ьеіопдіпд іо іГіаі Огсіег іп ВеІашз. Везісіез, іі \л/аз опе оТ іГіе гісЬезі апсі гпозі тадпіТісепі зііез оі іГіаі кіпсі. ТЬе ехса^аііопз дауе іГіе е^ісіепсе ІГіаі ііз ЬЫІсІіпд Ызіогу іпсіысіесі іГігее зіадез. Ііз е^егу аде \л/аз сГіагасіегігесі Ьу егесііоп оТ пе\л/ Ьыіісііпдз, іо\л/егз апсі Ьгіск Тепсез, сгеаііоп оТ дагбепз апсі дгеепГюцзез. Еоопсіаііопз апсі оіГіег агсЫіесімгаІ еіетепіз апсі сопзішсііопз, ЬЫІсііпд таіегіаіз \л/еге зіысііесі іп Оезыіі СоІІедіатз іп Ріпзк апсі Огза. Іп іГіе Іаііег пе\л/ топазіегу Ьыіісііпдз зіісГі аз сііпіпд НаІІ апсі а сГшгсГі \л/еге кшпсі. АгсЬаеоІодісаІ іп^езіідаііопз зГюн/есі іЬаі Ноіу Зрігіі Вазіііап топазіегу іп ^ісіеЬзк \л/аз сопзішсіесі іпіо і\л/о зіадез. ТГіе Гоііпсіаііопз оТ зе^егаі Ьыіісііпдз іпсіысііпд іГіе таіп сГшгсГі \л/еге орепесі апсі ііпсіегдгоііпсі раззаде соппесііпд іГіе сГшгсГі апсі оіГіег ЬЫісііпдз \л/аз ігасесі. Ьагде-зсаіе ехса^аііопз \л/еге сопсііісіесі оп іГіе іеггііогу оТ іГіе ОгіГіосіох Кіііеіпа ЕрірГіапу топазіегу \л/ЫсГі \л/аз атопд оТ іГіе Іагдезі геіідіоаз апсі сыііагаі сепігез іп Веіагііз оТ іГіаі ііте. ТГіе сГшгсіі оТ Ноіу Зрігіі ргезен/есі ііІІ іосіау \л/аз сагеТыІІу зііісііесі. СаіГіесІгаІ оТ ЕрірГіапу \л/аз \л/оосіеп ЬЫ егесіесі оп ІГіе зіопе Топпсіаііопз. Нз Ьазетепі \л/аз 2,8 т ЫдГі. ТГіе Тоопбаііопз оТ а даіе\л/ау іо\л/ег \л/ЫсГі \л/аз а ЬеІІ-іо\л/ег іоо іодеібег \л/ііГ\ а Ьгіск Тепсе \л/еге іп^езіідаіесі іп сіеіаіі. ТГіе іомег \л/аз \л/оосіеп ііІІ іГіе еідГііеепіГі сепімгу. А кііп Тог Ьпгпіпд оТ гооТ-ііІез \л/аз Топпсі іп іГіе уагсі. ТГіе агсЫіесімгаІ Ызіогу оТ топазіегіез Ьеіопдіпд іо біТГегепІ сопТеззіопз геТІесіз іЬеіг Ызіогу аз а \л/Гю(е апсі іГіеіг ріасе іп зрігііііаі ІіТе оТ зосіеіу оТіГіе регіосі опсіег зіысіу. 1.5.4. ПАМЯТНМКМ ГРАЖДАНСКОГО СТРОМТЕЛЬСТВА Подразделяются на постройкн обіцественного назначення н дома, прннадле- жаіцне горожанам. Главнымн сооруженнямн былн ратушн, возводнмые в централь- ных частях средневековых городов. Археологнческм нзучалмсь остаткн мннской, могнлевской ратуш, а также подвальные помеідення внтебской, несвнжской ратуш. Результаты проводнмых в рамках реставрацмонных работ нсследованнй памятнн- ков этого тнпа в другнх городах нензвестны. Нмеются некоторые графнческне мате- 526
рмалы, позволяюідне суідественно дополннть наше представленме об этмх обьек- тах. Так, по ратуше в Несвнже суіцествует чертеж конца XVI в., а внешнмй внд Мнн- ской ратушм запечатлен на рнсунке нензвестного художннка XVIII в. Нсследовання внтебской ратушм показалн, что уже в XVII в. ее ннжннй этаж был каменным, хотя на «Чертеже 1664 г.» она мзображена полностью деревянной. Раскрыта раскопкамн большая часть фундаментов н остатков стен строення могнлевской ратушн с прн- мыкавшей к ней по центру башней с парадным входом, возведенной в конце XVII в. Другнм вндом каменных строеннй с конца XVI в. в городах н замках становятся «каменнцы» — пренмуіцественно жмлые постройкн не ннже двух этажей. Пх фнксн- руют пнсьменные нсточннкн в Могнлеве, Мннске, Несвнже. Некоторые такне по- стройкн былм вскрыты археологнческнмн раскопкамн на террнтормн городов, зам- ков. В замках это дворцы (Заславль, Несвнж). На террнтормн городов «каменнцамн» былн строення обіцественного назначенмя (зданме купеческого братства в Могмле- ве) н дома богатых меідан, шляхты. Фундаменты н подвалы такнх домов былн за- фнкснрованы раскопкамн в Могнлеве. В Ммнске нсследованный каменный жнлой дом относнтся к концу XVI в. Он был обнесен каменной оградой. Каменные постройкм жнлого н, возможно, обідественного назначення второй половнны XVII в. прослеже- ны на террнторнн Мнра. Фундаменты каменных построек XVIII в. вскрыты раскопка- мм в Внтебске на улнце Подвннской. Полученные в ходе раскопок матермалы по- зволнлн проследнть развнтне ннтерьера на протяженмн XVI—XVIII вв. в нсследо- ванных постройках, а также установнть характер оформлення мх внешнего внда (оконных проемов н самнх окон, входа, крышн). Археологамм в Беларусн нзучалнсь все тнпы монументальных сооруженнй XIV—XVIII вв. — обороннтельные, культовые, гражданскне. Полученные в результа- те архнтектурно-археологнческнх нсследованнй с учетом сведеннй пмсьменных нс- точннков матерідалы дают основання для обідей реконструкцмн нсторнн монумен- тального зодчества Беларусм данной эпохн. 1.5.4. ТНЕ МОМІІМЕМТ8 ОЕ РІІВЬІС АКСНІТЕСТККЕ Тбе топцтепіэ оГ раЫіс агсЬііесіііге сап Ье сімсіесі іпіо соттііпаі ЬЫІсііпдз апсі ргіуеі Ьоозез. То\л/п ЬаІІз \л/еге ІЬе таіп тыпісіраі ЬЫІсІіпдз апсі іЬеу \меге зііііаіесі іп іЬе сепіге оПо\л/пз. Опіу зе^егаі топотепіз оГ ІЬаі кіпсі Ьа^е Ьееп ргезегуесі ГіІІ іосіау. ТГіе іо\л/п ГіаІІз оГ Міаз\л/І2апсі ^ісіеЬзк аге атопд ІГіет. ІЧе^егіЬеІезз, іГіезе оЬ)есіз Ьа^е сГіапдеб іЬеіг арреагапсе іЬгоодЬ адез апсі агсЬаеоІодізіз ІодеіЬег \л/ііЬ агсЬііесіз \л/еге іо сіо тіісЬ іо гесопзігіісі ІЬеіг Ьыіісііпд Ьізіогу. ТЬе агсЬаеоІодізіз зіасііесі ІЬе гетпапіз оГ іо\л/п ЬаІІз іп Міпзк, МаЬіііоц. ТЬе іт/езіідаіогз іоок іпіо сопзісіегаііоп ІЬе е^ісіепсе оГ іЬе \л/гіііеп зонгсез апсі ісоподгарЬіса! таіегіаі, іоо. ОіііІсіЬаІІз аге кпо\л/п опіу ассогбіпд іо іЬе уугіііеп зоіігсез апсі іа^ет \л/аз сагеГыІІу ехса^аіесі іп МісіеЬзк. Ргмеі Ьгіск Ьоіізез аге атопд іЬе тозі іпіегезііпд зііез поі опіу Гог агсЬаеоІодізіз апсі агсЬііесіз ЬЫ іо Ьізіогіапз аз \л/еІІ Ьесаозе ІЬе ехса^аііопз іЬеге лзесі іо дме гісЬ е^ісіепсе оГ еуегусіау ІіГе оГ іомп-біл/еііегз аі іЬаі ііте. Ассогсііпд іо іЬе \л/гіііеп зоагсез, рг'^еі Ьгіск Ьоозез арреагесі іп ГЬе Іаіе зіхіеепіЬ сепіогу. ТЬе еагііезі оГ іЬет аге тепііопесі іп МаЬіІіоо, Міпзк, ІМіазмг. Аз а шіе, ІЬіз кіпсі оГ Ьоіісііпдз Ьасі імо зіогіез. 8оте оГ ІЬет \л/еге ехса^аіесі іп Веіагозіап іо\л/пз апсі сазііез (раіасез іп іЬе сазііез оГ 2азіаіі]е апсі І\Ііаз\л/і2, Ьоозез іп Кге^а апсі ІЧа^аЬгасіак сазііез). ТЬе Гоапсіаііопз апсі Ьазетепіз оГ ргі^еі Ьоіісііпдз \л/еге Гомпсі іп МаЫІіоіі, ^ісіеЬзк, Міг. А Ьід Ггадтепі оГ а гісЬ іо\л/пзтап’з Ьгіск Ьоозе \л/ііЬ а уагсі \л/аз зіосііесі іп іЬе сепіге оГ Міпзк. А \л/оосіеп ЬоіізеЬоІсі ЬЫІсііпд, а геГіізе ріі апсі а Ггадтепі оГ а Ьгіск-апсі-зіопе Гепсе зерагаііпд і\л/о пеідЬЬоцгіпд уагсіз доі іпіо іЬе Ьогсіегз оГіЬе ехса^аііоп. ТЬе \л/ЬоІе сотріех із сіаіесі Ьу ІЬе Іаіе 16т — ІЬе Гігзі цііагіег 17(Ь сепіогу. ТЬе сіаіа оЬіаіпесі да^е ап оррогіапііу іо гесопзішсі поі опіу іЬе оціег 7Іе\л/ оГ ІЬе ЬЫІсІіпдз Ьоі іЬеіг іпіегіогз, іоо. 527
Раздел 6. МОП4ЛБН14К14. РЕЛ14КТЫ ЯЗЫЧЕСТВА 1.6.1. СЕЛЬСКМЕ МОГМЛЬНЙКН. ОБІЦАЯ ХАРАКТЕРЙСТЙКА. ТМПОЛОГМЯ ПОГРЕБЕНІЛЙ Позднесредневековые сельскме могнльннкн еіде пока нзучены недостаточно. Обідая характернстнка этнх памятннков построена на сведеннях, прнводнмых в на- учной н краеведческой лнтературе конца XIX—XX в. По нмеюідммся данным со- ставлена тмпологня могнльннков XIV—XVIII вв., дается обьясненне местных назва- ннй памятннков в соответствнн с преданмямн н поверьямн. По совокупностм ряда конструктнвных прнзнаков выделяются тнпы могнльннков с языческмм обрядом (земляные курганы, каменные курганы, каменные могнлы) м могнльннков с хрнстн- анскнм обрядом (с надмогольнымн камнямо, каменнымо крестамн, деревяннымн надмогнльямн). В особую группу включены помннальные курганы. Могнльннкн, как правнло, размеідалнсь на возвышенных местах за пределамн поселеннй. Погребення бывают на подстнлках нз досок н бересты, в дубовых колодах, в гробах. Могут сопровождаться рнтуальнымн кострнідамн (углн возле ног), монетамн іа веідамн (глнняные посуда н курнтельные трубкн, ножн). Нногда сохраняются де- талм одежды н украшенмя. Особо ннтересны каменные надмогплья, представленные валунамн со знакамн, рн- сункамм м надпнсямн, а также каменнымм крестамн, которые могут нметь сммволнку. Зесііоп 6. ТНЕ СЕМЕТЕКІЕ8. ЗІІЯУІУАкЗ ОР РА6АМІ8М 1.6.1. ТНЕ СЕМЕТЕЯІЕ8 ІН ТНЕ СОІІНТКУ8ЮЕ. ОЕНЕКАк ОЕ8СЯІРТЮМ. ТНЕ ТУРОСООУ ОЕ ВІІКІАС8 КіігаІ сетеіегіез аге поі зііісііесі \л/еІІ епоіідЬ. ТНеіг депегаі сіезсгірііоп із діуеп оп ііпе Ьазіз оТ ІКе сіаіа Ггот іЬе хлюгкз оГ іЬе 19л—еагіу 20((1 сепііігу. Ассогсііпд (о іЬе е^ісіепсе оЫаіпесі а іуроіоду оГ іЬе 14т—18ш сепііігіез Ьыгіаіз Гіаз Ьееп тасіе. ТКе радап Ьыгіаіз аге сімсіесі іпіо іЬе ГоІІо\л/іпд дгоіірз: зоіі Ьаггохмз, зіопе Ьагго\л/з, зіопе дга^ез. СЬгізііап Ьыгіаіз сооісі Ье хлліН іотЬзіопез, \л/ііЬ зіопе сгоззез, хл/ііЬ \л/оосіеп сопзігпсііопз. КететЬгапсе Ьагго\л/з аге іпсіысіесі іпіо а зерагаіе дгопр. ТКе сетеіегіез \л/еге іізііаііу зііоаіесі оп ІЬе ЬіІІз ооізісіе іЬе зеіііетепіз. Всігіаіз соііісі Ье сіопе оп іЬе Ьесісііпд оГ ріапкз ог оГ ЬігсЬ-Ьагк, іп ЬоІІохл/есі оііі оак Іодз, ог іп соГГіпз. Тгасез оГ гііыаі Гігез (пеаг іЬе Іедз), соіпз ог зоте іЬіпдз (еагіЬеп- \л/аге, зтокіпд рірез, кпі^ез) \л/еге ге^еаіесі іп зоте сазез. Зотеіітез, Ггадтепіз оГ сігеззіпд апсі )е\л/еігу Ьа^е Ьееп ргезен/есі. ТотЬзіопез \л/ііЬ іпзсгірііопз, зідпз, сіга\л/іпдз аге оГ зресіаі іпіегезі. 8іопе сгоззез соаісі Ьеаг зоте зутЬоІз аз хл/еІІ. 1.6.2. ПОГРЕБЕННЯ В ГОРОДАХ Н МЕСТЕЧКАХ Ннформацня об этнх памятннках содержнтся в пнсьменных нсточннках, на городскнх планах, а также ее получают во время археологнческнх нсследованмй культовых обьек- тов. В позднем средневековье на террнторнн городов н местечек одновременно суідест- вовалм могнльннкн разлнчных конфесснй. Надежно датнрованные монетамн могнлы встречаются редко (Заславль, XVII в.), нногда онн попадаются в культурном слое, мар- кнруя средневековые кладбніда, в настояідее время не суідествуюідне м не обозначен- ные на планах. Средн нзвестных городскнх погребальных комплексов выделяются прм- ходскме кладбшда, погребення в храмах. Погребенмя XV—XVI вв. выявлены в дубовых колодах (Гродно, Слуцк), XVII—XVIII вв. — в деревянных гробах (Внтебск, Орша, мона- стырь брнгнток в Гродно). В XVII в. нзвестны саркофагн нз кнрпнча-пальчаткм (Домнннканскнй монастырь в Мннске, Ннкольская церковь в Могнлеве), свннцовые сар- кофагн (Свято-Тронцкнй монастырь в Слуцке). В храмах хоронмлн в особых крнптах м могнльных склепах (Коложская церковь, Логойская церковь, Сынковнчская церковь). 528
Орпентнровка умершнх разлнчна (запад, восток, северо-запад, север н др.). Нногда фпк- снруются следы кострніда, веідевой матернал. 1.6.2. ТНЕ ВІЖІАБ8 ОЕ ТНЕ ТО\Л/№ АЫО 8МАІ_І_ ТО\Л/Ы8 ТКе е^ісіепсез оТ іКіз кіпсі о( зііез аге геЛесіесі іп іізе хмгійеп зоыгсез, іохмпз’ ріапз зо аз сап Ье оЫаіпесі Ітот ІКе агсііаеоіодісаі ехса^аііопз пеаг Ше засгаі оЬ)есіз. Іп ІКе регіосі ыпсіег зііісіу іп Веіагіізіап іо\л/пз апсі зтаІІ іохмпз сетеіегіез о( сііТГегепІ сопТеззіопз ехізіесі. ТКе ЬагіаІ хлд’Нп зоге сіаііпд (ассогсііпд іо іііе соіпз аз а гаіе) аге гаге. Зотеіітез, іКіз кіпсі о( Ьмгіаіз аге теі іп іЬе смііогаі сіерозіі тагкіпд іііе сетеіегіез \л/ЬісЬ сіо поі ехізі по\л/. МііпісіраІ сетеіегіез аге сімсіесі іпіо рагосЬіаІ апсі іЬе Ьыгіаіз іпзісіе іЬе сЬыгсЬез. ТЬе Ьыгіаіз оі іЬе 15т—16т сепіыгіез ге^еаіесі \л/еге тасіе іп ЬоІІо\л/есі оііі оак Іодз (Нгосіпа, ЗІііск) ог іп \л/оосіеп соТГіпз (Х/ісіеЬзк, Огза, Нгосіпа). Іп ІЬе зе^епіеепіЬ сепііігу, загсорЬадазез тасіе оГ Ьгіскз (Міпзк, Нгосіпа, МаЬіІіоы) апсі оГ Іеасі (8Іоск) \л/еге Гоопсі. Іп сЬогсЬез ІЬеге аге Ьогіаіз іп зресіаі сгуріз (Нгосіпа, І_аЬо)зк, Зупка^ісу). ТЬе сіеасі \л/еге огіепіесі іп сІіГГегепі \л/ауз (іо іЬе \л/езі, еазі, погіЬ-\л/езі, погіЬ, еіс.). Зотеіітез, ігасез оГГігез апсі зоте іЬіпдз аге іо Ье Гоііпсі. 1.6.3. АРХЕОПОГМЧЕСКОЕ КЗУЧЕНКЕ ГОРОДСККХ Н СЕПЬСКМХ МОГНЛЬНККОВ Археологмческн нсследованные городскне н сельскне могнльннкн немногочнс- ленны, однако онн дают представленме о сходстве н разлнчнях погребального об- ряда в городе н деревне в одно н то же время. На террнторнн городскнх прнходскнх кладбшд в XIV—XVIII вв. хороннлн в дере- вянных гробах (многда дубовых колодах). Выявленные погребення (посад в Вмтеб- ске, Могнлеве, Слуцке, Орше, Заславле, террнторня замчшда в Городке, Мстнслав- ле) былн сделаны в ямах глубнной от 0,3 до 1,7 м. Как правнло, на большннстве погребенных какне-лнбо веідп отсутствуют, как н сопровождаюідмй мнвентарь. Это свндетельствует о погребенмях рядовых горожан. Представнтелм высшнх сословнй, духовенства былн похоронены в храмах лнбо у нх стен снаружн. Прн ннх найдены ювелнрные украшення, художественно выполненные нательные нконкн, кресты мз цветного н драгоценного металла с разлнчнымн вставкамн, прннадлежностн костю- ма (пряжкн, пуговнцы, накладкн н нашнвкн на пояса, головные уборы н др.). Сельскме могнльннкм рассматрнваемого перпода представлены грунтовымн по- гребеннямн в деревянных гробах с каменнымн оградкамн н надгробьямн (Новый Болецк) лнбо колодах (прн отсутствнн гвоздей). Нногда все еіде хороннлн в подкур- ганных ямах (Крапнвно). Глубнна могнльных ям составляла от 0,3 до 1,5 м (Новый Болецк, Снедмн, Крапнвно). В сельскнх погребеннях, как н в городскнх, сопровож- даюіднй ннвентарь отсутствовал. В погребеннн женіднны с ребенком (Крапнвно) выявлен наконечннк кремневого дротнка (оберег), встречаются монеты — «оболы мертвых» (Снеднн), очень редко нательные кресты, нконкн м друше предметы. Орнентацня погребенных как в городскмх, так н в сельскмх могнльннках головой на запад. Рукм сложены на грудн, нногда вдоль туловтца. В некоторых погребеннях ммеются следы рнтуального огня (Глусск, Крапнвно). Прослежнваются не только соцнальные, но н конфесснональные отлнчня в погребеннях. Особенностью погре- бенмй в храмах является то, что онн не закапывалнсь в ямы, а помеідалнсь в кнр- пнчно-каменные камеры (Фара Внтовта в Гродно, внтебскнй Свято-Духовскнй храм м ДР-)- 1.6.3. ТНЕ АЯСНАЕОІ_О(ЗІСАІ_ 8ТІЮУ ОЕ ТНЕ ТО\ЛМ А№ УІІ_І_А6Е СЕМЕТЕЯІЕ8 МапісіраІ апсі гыгаі сетеіегіез іп^езіідаіес! Ьу агсНаеоІодізіз аге поі піітегоііз. Тііеу, Ьо\л/е^ег, дме ап ісіеа оі ресііііаг Геаіагез оі Ьоііі дгоорз о( зііез. 34 Зак. 3713 529
Оп йіе тйпісіраі сетеіегіез оГ Ше 14^—18^ сепімгіез іііеу Ьогіесі іп н/оосіеп соНіпз (зотеіітез іп іюііо\л/есі оіЛ оак Іодз). Тгіе Ьогіаіз ге^еаіесі (УісіеЬзк, Магііііоіі, 8Іоск, Огза, 2азІаа)е, Нагасіок, Мзсізіаіі) \л/еге тасіе іп ріі 0,3—1,7 т іп сіерііі. ТГіе Ьіігіаіз \л/ііііоііі апу ІГііпдз ргесіотіпаіе. II із, реіТіарз, із а зідп оГ огсііпагу Ьіігіаіз. ТЬе гергезепіаіК/ез оГ ігіе ыррег сіаззез іізесі іо Ье Ьіігіесі іпзісіе ігіе сгііігсГіез ог ]іізі аі іііеіг \л/аІІз. Іп іГііз кіпсі оГ Ьагіаіз )е\л/еІгу> Ьгеазі ісопз, агіізііс сгоззез, еіетепіз оГсігеззіпд (ЬсіскІез, Ьііііопз, Ьеіі ріаіез, еіс.) \л/еге Гоііпсі. КіігаІ сетеіегіез оГ іііаі ііте аге гергезепіесі Ьу іГіе ііпсіегдгоііпсі Ьіігіаіз іп \л/оосіеп соНіпз \л/ііГі зіопе Гепсез апсі іотЬзіопез (І\1о\/у Воіеск) ог іп Ьо11о\л/есі оііі Іодз (ігіеге \л/еге по паііз іп іГіозе сазез). Зотеіітез, іГіеу Ьа^е Ьееп Ьііггіпд іп ігіе рііз ііпсіег іГіе Ьагго\л/з (Кгаріііпа). ТГіе сіеріГі оГігіе дга^е-рііз \л/аз сГіапдіпд Ггот 0,3 іо 1,5 т (ІЧо\/у Воіеск, Зпіесігіп, Кгаріапа). Іп шгаі ЬогіаІз зіірріетепіаі ігііпдз аге аЬзепі. Іп ^егу гаге сазез соіпз, Ьгеазі сгоззез, ісопз апсі зотеіГііпд іп іГіе кіпсі \л/еге теі. Іп іііе ЬпгіаІ оГ а \л/отап \л/ііГі а сГііісі іп Кгаріііпа ігіеге \л/аз а Піпі ііеасі оГ іа^еііп (ап атіііеі). Іп зоте сазез іГіеге \л/еге ігасез оГ гііыаі Гіге (НІіізк, Кгарііта). РесііІіаг Геаіііге оГ Ьыгіаіз іпзісіе сГшгсГіез із іГіаі ігіе сіеасі \л/еге рііі поі іпіо ігіе рііз Ьсіі іпіо зресіаі сгуріз тасіе оГзіопез апсі Ьгіскз (Нгосіпа, Х/ісіеЬзк, Міпзк). 1.6.4. ПОЗДНЕСРЕДНЕВЕКОВЫЕ ЯЗЫЧЕСКМЕ СВЯТНЛНІДА Н КУЛЬТОВЫЕ ОБЬЕКТЫ В позднем средневековье на террнторнн Беларусм пренмуідественно в местах с неславянскнм (прншлым лнбо автохтонным) населеннем функцноннровалн языче- скне святнлшца. Некоторая часть населенмя, в том чнсле н прннявшне креіденне, почнтала валуны м нсточнмкм рек. Археологмческое нсследованне позднесредневековых святнлнід началось срав- ннтельно недавно. Одно нз городпід-святнлнід нзучалось возле д. Верховляны (Берестовнцкмй район). Основано оно еіде в X—XI вв. Плоіцадка городміда днамет- ром 7 м окружена рвом н расположенным с внешней стороны рва валом. Насыпь вала, как показала прорезка, была увелнчена после XII в. На плоідадке выявлены матернковые ямы н найдены фрагменты керамнкм XIV—XV вв. н XVI — начала XVII в. Рядом с городнідем-святнлнідем находятся культовый валун н нсточннк речкн. Еіде одно городніде-святмлніде, называемое местным населеннем «Тарелка», псследовалось у д. Санннкн (Дятловскнй район). Его почтн круглая плоідадка (32x34 м) слегка повышается к краям. В раскопе выявлены следы сгоревшей деревянной конструкцмн. Характерная особенность данного памятннка — отсутствне нскус- ственных земляных укрепленнй н крайняя бедность культурного слоя: на раско- панных 120 кв. м найдено только два фрагмента керамнческой посуды, однн нз которых датмруется XVI в. Раскопкн возле культового валуна Святой (Даждьбогов) камень у д. Креме- нец (Логойскнй район) выявнлн вымостку нз небольшнх камней, на которой найдены разлпчные недатнрованные предметы, а также позднне (XX в.) моне- ты. На верхней плоской поверхностн валуна нмеются овальные н круглые нс- кусственные углублення. Подобные валуны в небольшом колпчестве нзвестны на террнторнн Гродненской н Внтебской областей, нмеются онн в Лнтве, Лат- внн, Эстоннн. Прн шурфовке возле почнтаемого местным населеннем нагроможденмя камен- ных глыб у д. Горка (Дятловскнй район) выявлены фрагменты керамнческой посуды XVI—XVII вв. Прн раскопках возле почнтаемого нсточннка (речка Внльня, прмток Внлмм) най- дены матермалы (преммуідественно фрагменты керамнческой посуды) разлнчных эпох: лепная штрнхованная, гладкая н «облнтая», а также нзготовленная на гончар- ном круге. Время функцноннрованмя данного культового обьекта определяется IV— V—XVI вв. Вблнзм нсточннка ранее лежал Чертов камень, а в окрестностях — еіце несколько культовых камней. Такнм образом, в Беларусн, как н на террпторнн соседннх стран — Укранны, Польшм, Лнтвы іл Латвнн, отдельные языческне святмлніца функцпоннровалн н по- сле офнцнального прннятня хрнстнанства. 530
1.6.4. РАОАЫ 8АМСТІІАКІЕ8 А№ ОВ^ЕСТЗ ОЕ СШ_Т Оп ІЬе іеггііогу оГ Веіагііз, іп іЬе регіосі опсіег зііісіу радап запсГііагіез \л/еге -„"сііопіпд. ТГіеу \л/еге езресіаііу сГіагасіегізііс Іо іЬе ріасез роріііаіесі \л/ііЬ поп-ЗІа^з = .ЛосГіІГіопоаз ог аггмесі). 8оте рагі оГ роріііаііоп апсі ЬаріігесІ атопд ІГіет Ьопоіігесі "сібегз апсі гк/ег зргіпдз. ТГіе агсііаеоіодісаі зіасіу оГ запсімагіез оНГіаі ііте \л/аз зіагіесі поі Іопд адо. Опе оГ :пе ГііІІГогіз-запсіііагіез \л/аз іп^езіідаіесі пеаг іГіе уіііаде оГ \/егГіааІапу (сіізігісі оГ Вегазіа^іса). II \л/аз ГоііпсіесІ іп ІГіе 10ІН—11т сепіогу. Ііз дгоііпсі (7 теіегз іп сііатеіег) \7аз зоггоопсіесі \л/ііЬ а сііісГі апсі а гатрагі Іосаіесі аіопд іГіе оіііег зісіе оГ іГіе сііісГі. ТГіе етЬапктепі оГ а гатрагі, аз іКе зесііоп Каз зЬо\л/п, \л/аз епіагдесі аПег іГіе і\л/еІГІЬ сепіогу. А піітЬег оГ зоЬзоіі рііз апсі Ггадтепіз оГ еагіКеп\л/аге сіаіесі Ьу іКе 14ІЬ—15т апд 16т-еагіу 17ш сепііігіез \л/еге геуеаіесі оп ІКе дгоапсі. ТГіеге аге а Ьоііісіег оГ сыіі апсі а гп/ег зргіпд Ьу ІКе ЬіІІГогі-запсіііагу. Опе тоге ГііІІГогі-запсіпагу саііесі «РІаіе» Ьу іКе ІосаІ сі\л/еііег8 \л/аз зімсііесі пеаг іГіе уіІІаде оГ Заппікі (сіізігісі оГ Огіаііа^а). Ііз аітозі гокпсі дгоітсі (32x34 т) гізез зІідЫІу іо ііз есідез. Іп іГіе ехса^аііоп, іКе ігасез оГ а Ьіігпесі \л/оосіеп сопзігіісііоп \л/еге ЬгоодГіі ооі. ТЬе сЬагасіегізііс Геаіііге оГ іЬіз зііе із іЬе аЬзепсе оГ агііГісіаІ еагіЬеп ГогііГісаііоп апсі ехігете роог сыіісігаі сіерозіі: опіу і\л/о Ггадтепіз оГ еагіЬеп\л/аге опе оГ\л/ЬісЬ сіаііпд Ьу іЬе зіхіеепіЬ сепіагу \л/еге Гоііпсі іЬеге. ТЬе ехса^аііопз пеаг іЬе Ьоыісіег саііесі Ноіу Зіопе (^іііаде оГ Кгатіапес іп іЬе бізігісі оГ І_аЬо]зк) ге^еаіесі а ра^етепі оГ зіопез. ОіГГегепі ІЬіпдз іпсімсііпд соіпз оГ іЬе іу/епііеіЬ сепіагу \л/еге Гоііпсі оп ІЬе ра^етепі. ТЬеге аге о^аі апсі гокпсі агііГісіаІ Ьеерепіпдз оп іЬе ііррег ріаіе зміТасе оГ іЬе Ьопісіег. ТЬіз кіпсі оГ Ьоііісіегз аге кпо\л/п іп Нгосіпа апсі Х/ісіеЬзк гедіопз зо аз іп 1_ііЬі_іапіа, І_аі7іа, апсі Езіопіа. Іп іЬе ехса^аііопз агоапсі а тазз оГ Ьід зіопез Ьопоіігесі Ьу іЬе ІосаІ роріііаііоп пеаг ІЬе ^іііаде оГ Ногка (сіізігісі оГ Огіаііа^а) Ггадтепіз оГ 16т—17ІГ1 сепііігіез еагіЬеп\л/аге \л/еге Гоііпсі. Іп іЬе гезіііі оГ зіосіу оГ ап ЬопоагесІ зргіпд (ІЬе Уііпіа гіуег, ігіЬЫагу оГ іЬе Уіііа) таіегіаіз (роііегу Гог тозі) оГ біГГегепі еросЬз \л/еге ге^еаіеб: Ьапсі-тасіе апсі \л/ЬееІ-тас!е сегатіс уеззеіз. ТЬе регіосі \л/Ьеп ІЬіз оЬ]есі оГ сіііі ехізіесі сап Ье сіеііпесі аз 4!Н—16^ сепііігіез. І\Іоі Гаг Ггот іЬаі зргіпд іЬеге \л/еге а Ое^іІ’з Зіопе апсі зоте тоге зіопез оГ сіііі. ТЬоз, іп Веіагпз аз \л/еІІ аз іп пеідЬЬоіігіпд соопігіез (ІІкгаіпе, Роіапсі, кііЬоапіа, апсі _аМа) радап запсімагіез \л/еге Гопсііопіпд Гаг айег іЬе оГГісіа! асіорііо.п оГ СЬгізііапііу. Часть 2. ВЕІЦЕВОЙ МАТЕРНАЛ: ТЕХНОЛОГНЯ, ТНПОЛОГНЯ, ХРОНОЛОГНЯ Раздел 1. ПРОМЗВОДСТВО ЖЕЛЕЗА. МЕТАЛЛНЧЕСКНЕ МЗДЕЛНЯ 2.1.1. МЕТАЛЛУРГНЯ ЧЕРНЫХ МЕТАЛЛОВ Находкн металлургнческмх шлаков в слоях XIV—XV вв. свндетельствуют о продол- женнн пронзводства железа в городах этого пернода. Но постепенно оно перемеідается блнже к месторожденням сырья. Руднн в сельской местностл фнгурнруют в документах XIV в. По сведенмям архнвов н данным топоннммкн, всего на террнторнн Беларусм нме- лось 208 руден м железных заводов, прнчем это не полные данные. Наряду с частнчно механнзнрованнымм руднямн, работаюіцнмн на водяном прнводе, суідествовалн прнмнтнвные, основанные на ручном сезонном труде. В отлнчпе от механнческнх онн давалп 4—7 пудов крнцы. В конце XVIII в. крупнымн центрамн былм руднм в Горвалн н под Бобруйском. Развнто железоделанне было также в Мозырском м Речпцком поветах. Во второй половнне XVIII в. основывалнсь сравннтельно крупные заводы, част- човладельческне (Вншнево гр. Я. Л. Хрептовнча в Воложннском р-не) н государст- 531
венные нлм королевскме (д. Велмкорыта, Малорнтскнй р-н). В последней былм до- менная, две кнрпмчные, две пудлкінговые печн, шлнфовальная мастерская, меде- плавнльня п две мельннцы. Весь комплекс занммал 20 построек, работало на нем до 130 человек. Железо получалн как двухстаднйным способом, так м старым — прямым восстановленнем нз руды. Чугун не только переделывался на крнцу, но н шел на отлнвку разлнчных мзделнй. В Вншнево доменная печь была высотой до 8 м. За неделю она выдавала до 190 цетнаров (1 цетнар = 74,96 кг) железа. Но многне местные «заводы» XVIII в. нмелн по одному горну м одному механнческому молоту, работаюідему от водяного прмвода. Онн обеспечнвалм местное потребленне, часто в пределах одного нмення. Большннство частных руден былн в аренде у рудннков, а нногда коллектнвно — у крестьян. Такнм образом, пронзошло отделенме металлопромзводяідей отраслн от ме- таллообрабатываюідей, но в сельской местностм оно еіде не было окончательным. На крупных заводах ммела место спецналмзацня труда по процессу. Следует отме- тнть, что качественная сталь по-прежнему нмпортнровалась. Рагі 2. МАТЕКІАЬ ІТЕМ8: ТЕСНМОЬОбУ, ТУРОЬООУ, СНКОМОкОСзУ Зесііоп 1. ІКОМ РКООУСТІОМ. ОВ^ЕСТЗ МАОЕ ОР МЕТАІ_ 2.1.1. ІКОЫ МЕТАІ_І_ІІК(ЗУ Тбе Гіпсііпдз оТ теіаіііігдісаі зіад іп ібе Іауегз оГ іГіе 14т—15т селііігіез дме іЬе еуісіепсе оГ сопііпііаііоп оГ ігоп ргосііісііоп іп іііе іохл/пз оГ ІГіаі регіосі. ТГіе зііез оГ оге ехігасііоп апсі хл/огкіпд іп іГіе гогаі агеаз аге тепііопесі іп іГіе ГопгіеепіГі сепіогу сіосатепіз. Ассогсііпд іо ІГіе хл/гіііеп зоіігсез апсі ІГіе іоропутіс сіаіа іГіеге \меге 208 зііез оГ оге ехігасііоп апсі ууогкіпд апсі оГ зо саііесі «ігоп ріапіз» іп Веіашз. Іі зКооІсі Ье тепііопесі іНаі іЫз іпГогтаііоп із поі сотріеіе. ТодеіГіег хлліН рагііу тесГіапігесі оге ехігасііоп апсі хл/огкіпд сепігез а пшпЬег оГ ргітііК/е опез хл/НГі зеазопаі Гіапсіхл/огк хл/Козе оііірііі сопзіііоіесі Ггот Гоііг іо зе^еп роосіз оГ Ыоот ібеге ехізіесі. Іп іКе Іаіе еідКіеепіК сепііігу, Ногх/аіі апсі ВаЬшізк сіізігісі хл/еге атопд іГіе Ьіддезі оге ргосііісііоп сепігез. Ігоп ргосііісііоп \л/аз \л/еІІ сіе^еіоресі іп Магуг апсі Кесуса сіізігісіз. Іп іГіе зесопсі ГіаІГ оГ іКе еідГііеепіГі сепііігу геіаімеіу Ьід ріапіз арреагесГ ЬоіГі ргі^еі (оГ Т і_. Нгаріо^іс іп Уізпе^а оГ 7аіогуп сіізігісі) апсі зіаіе ог гоуаі (іп іКе ^іііаде оГ 7іаіікагуіа оГ Маіагуіа сіізігісі). Іп іГіе Іаііег іГіеге \л/еге а Ыазі Гіігпасе, і\л/о Ыоотегу, апсі і\л/о рысісііпд Гогпасез, ЬыгпізЫпд (роІізЫпд) апсі а соррег-зтеіііпд хл/огкзКорз, і\л/о тіііз. АІІ іКе сотріех іпсіасіес! 20 ЬЫІсііпдз хл/Кеге 130 регзопз хл/огкесі. ТКеге \л/еге іхл/о теіКосіз оГ ігоп ехігасііоп: ім/о-зіадез іесГтідііе апсі сіігесі гесіцсііоп Ггот ап оге. Сазі ігоп \л/епі поі опіу Гог оЫаіпіпд оГ Ыоот ЬЫ аізо Гог сазііпд оГ сІіГГегепі іЫпдз. Іп 7ізпе7а а Ыазі Гогпасе \л/аз аітозі 8 теіегз іп ГіеідЫ. Іі ргосііісесі іо 190 сеіпагз (1 сеіпаг = 74,96 кд) оГ ігоп а \л/еек. Мапу оГ ІосаІ «ріапіз» оГіГіе еідЫеепіК сепііігу Гіасі опе КеагіГі апсі опе тесКапіс \л/аіег-орегаіесі зІесІде-Гіаттег еасЫ ТКеу зегх/есі ІКе ІосаІ сопзктрііоп, еуеп іп іКе Ьоопсіагіез оГ ІГіе опіу езіаіе. ТГіе тозі оГ ргіуеі зііез оГ оге ехігасііоп апсі \л/огкіпд \л/еге гепіесі Ьу ргоГГеззіопаІз ог, зотеіітез, Ьу реазапіз. ТГіыз, іКе сііГГегепііаііоп Ьеіхл/ееп теіаі ргосіасіпд апсі теіаі ргосеззіпд іоок ріасе. Іп іГіе гцгаі сіізігісіз, Гюхл/е^ег, іЫз ргосезз Ьаз поі ГіпізКесІ. Іі аізо зГіоііісі Ье тепііопесі іКаі зіееі оГ ЫдК дааіііу \л/аз зііІІ ітрогіесі. 2.1.2. ОБРАБОТКА ЧЕРНЫХ МЕТАЛЛОВ XIV—XVIII вв. былм пернодом дальнейшего развкітмя металлообрабатываюідего промзводства. Металлографнческнй аналмз 350 предметов нз раскопок городов. замков, сельскмх поселеннй показал, что в пронзводстве нзделнй мз железа н сталн наряду со старымн в это время нспользуются новые технологлческле прнемы. нз- 532
ме-яется н форма некоторых мзделмй. В областм технологмм наблюдается значн- -е.-ьное сокраоденне нзделнй с наваренной на железную основу стальной рабочей -зстью, крайне редко нспользуется псевдопакетнрованне, зато резко возрастает колнчество цельностальных нзделнй, а на позднем этапе н цельножелезных с ннз- к,імн эксплуатацноннымн качествамн. 2.1.2. ТНЕ РКОСЕ88ІМ6 ОР ІКОН ТНе регіосі о{ іі\е 14ІГ| —18ІГ| сепкігіез ууаз іііе Нте оГ (огіііег сіе^еіортепі о( теіаі- ргосеззіпд. ЗресіаІ іп^еэіідаііоп оТ 350 ііетз ЬгопдНі Тгот ехса^аііопэ оТТоуупз, сазііез, уіііадез Ьаз зЬо\мп іЬаі іп такіпд ргобысіз оТ ігоп апб зіееі сгаТізтеп етріоуеб ЬоіЬ ігасііііопаі апсі пе\л/ іесЬпіцілез. ТЬе зЬаре оТ а псігпЬег оТ іЬіпдз Ьаз Ьееп сЬапдесІ. Іп іЬе Тіеісі оТіесЬпоІоду сопзісіегаЫе гесіпсііоп іп пптЬег оТ ііетз чл/ііЬ \л/еІс!есІ зіееі Ьозіпезз рагі опіо ігоп Ьазе сап Ье поіісесі. Рзепсіо-Таддоііпд \л/аз пзесі гагеіу. Аі іЬе зате ііте, а пптЬег оТ аіі-зіееі ргосіасіз дгеаііу іпсгеазесі аз чл/еІІ аз аІІ-ігоп іЬіпдз оТ тосіезі дпаіііу іп а Іаіег регіосі. 2.1.3. ОРУДЙЯ ТРУДА Н БЫТОВЫЕ ЙЗДЕЛЙЯ. АССОРТНМЕНТ, ТНПОЛОГЙЯ, ХРОНОЛОГНЯ Нзделня нз черных металлов являются основным нсточннком для нзучення продукцнн ремесленннков соответствуюнднх спецнальностей. Все онн подразделя- ются на следуюадне группы. Ремесленные анструментьг. топоры, долота, стамескн, сверла, скобелн, нглы, шнлья, мастеркн, напнльннкн н т. д. Топоры по форме лезвня, соотношенню его шнрнны с длнной всего мзделня, форме н деталям оформлення обуха подразделены на пять основных тнпов. Тнпы I (XII—XVI вв.), II (XV—XVI вв.) н V (XV—XVI) вв.) являлнсь уннверсальнымн н моглм нспользоваться также м в качестве оружня; тнпы III (XV—XVI вв.) м IV (XVII—XVIII вв.) былн нсключнтель- но рабочнмн. Ммеются также топоры ннднвндуальных форм. С XV—XVI вв. у топоров домнннрует уплонденный обух, увелмчмваются обідме размеры, упроадается форма. Шнлья подразделяются на трн тнпа по поперечному сеченню рабочей частн, ко- торая делалась круглой, квадратной нлн ромбнческой. Средн нгл выделяются швейные, сапожные п нспользовавшнеся шорннкамн. Скобелн по форме не отлнчаются от ннструментов предшествуювдей эпохн. Мз- вестны как двуручные, так н одноручные ннструменты. Однотнпнымн былн такне орудня, как долота (втульчатых долот в раскопках не обнаружено), сверла (все спнральные), стамескн. К ремесленным орудмям относят- ся также спецнальные ножм — сапожные н для резьбы по дереву. Прочне орудня представлены еднннчнымн находкамн. Следует особо отметнть комбнннрованные ннструменты: молоткн-гвоздодеры, топоры-гвоздодеры н небольшой молоток-гвоздодер с цельнометаллнческой руко- ятью, с буравчнком на конце. Сельскохозяйственные орудня представлены железнымн сошннкамн двухзубой сохн с аснмметрнчной (тнп I) н снмметрнчной (тнп II) рабочей частью, металлнче- скнмн оковкамн деревянных лопат, косамн, серпамн так называемого русско- лнтовского тнпа, мотыгамн. Промысловые орудня представлены рыболовнымн крючкамн, которые по налн- чню нлн отсутствню бородкн н способу креплення к леске подразделяются на четы- ре тнпа; блеснамн, которые в большннстве своем, как н крючкн, не отлмчаются от нзделнй предшествуюццего временн; втульчатымн м черешковымм одно-, двух- п трехзубымн острогамн. Бытовые азделіія. Средн ннх преобладают ножн уннверсальные, разделяю- ццнеся на две большне группы по тнпу рукояток. Последнне насажнвалнсь на чере- нок лнбо крепнлнсь в вмде накладок заклепкамн к металлмческой основе. Средн уннверсальных ножей XVI—XVIII вв. по нзяндеству отделкм выделяется группа сто- 533
ловых. В XVI н особенно XVII—XVIII вв. распространяются складные ножн, конструк- цня которых прнблнжается к современной. Наряду с местнымн нзделнямн употре- блялнсь н прнвозные, что устанавлнвается по клеймам на клннках. Кресала по форме подразделяются на пять тнпов. Любопытно, что на террнто- рнн Беларусн продолжают мзготавлнваться калачевндные с язычком (до XX в.) н овальные двулезвнйные (по XV в.), которые в Новгороде бытовалн соответственно до конца XII н по XIII в. В рассматрнваемый пернод на террнторнн Беларусн былн распространены цй- лнндрнческнё навесные замкн тнпов В, Г, Д, Е (по новгородской тнпологнн). В XVI— XVII вв. прнменялнсь навесные замкн с откндываюіцейся дужкой н корпусом тре- угольной, квадратной нлн шарообразной формы. С конца XVII в. входят в употреб- ленне замкн вннтовой конструкцнн. Частымн находкамн в слоях XVI—XVII вв. являются металлнческне подковкн для каблука, трехшнпные с высокой (тнп I) нлн ннзкой плоской (тнп II) осн овой. Железные внлкн появляются только в слоях XVII в., все онн двухзубые. Трех- іл че- тырехзубые внлкн употреблялнсь в XVIII в. С XVII в. входят в обмход іл железные ложкн. 2.1.3. ТООЬЗ АМО НООЗЕНОЬО ТНІІЧ65. ЗТАЕЕ, ТУРОЬООУ, 0АТІІЧ6 Ігоп іЬіпдз ге^еаіесі іп іЬе гезіШ оТ ехса^аііопз аге іЬе таіп зонгсе оТ ІЬе зШсіу оТ Ше ЫаскзтііНз’ ргосіпсііоп. АІІ ТЬе Тіпсііпдз аге То Ье сімсіесі іпіо ТЬе ГоІІочл/іпд дгоцрз: СгаПзтеп’з іооіз: ахез, сЫезеІз, сігіііз, зсгарегз, пеесНев, а\л/Із, Тгохл/еіз, Тііез, еіс. Еі^е таіп Турез оТ ахез аге беіегтіпесі. Турев I (12ІГ|—16ІГ| с.), II (15ІГ|—16^ с.) апсі V (15№—17ІГ| с.) гергезепі сіпп/егзаі ахез апсі соЫсІ Ье сюесі ЬоіЬ аз ітріетепіз апсі \л/еаропз; Турез III (15ІГі—16ІГ| с.) апсі IV (17ІГ|—18ІГ| с.) \л/еге ехсіцзмеіу ргоТТеззіопаІ ітріетепіз. ТТіеге аге зоте ріесез оТ іпсімсіоаі зТіарез. 8іпсе іЬе 15ІГ|—16ІГ| сепШгу ТІаііепесі Ьійз Ьесате ргесіотіпапі, ТЬе депегаі зіге оТ ахез іепсіесі іо іпсгеазе апсі ТЬе зТіаре іо зітрІіТу. ТЬе а\л/Із аге сімсіесі іпіо ТЬгее іурез ассогсііпд іо ТЬе зЬаре оТ ТЬе сгозз-зесііоп оТ ІЬе Ьіюіпезз рагі \л/ЫсЬ соцісі Ье госіпсі, зцпаге ог гЬотЫс. Атопд іЬе пеесііез зе\л/іпд, зЬоетакег’з апсі засісііег’з ітріетепіз тау Ье сіізііпдпізЬесі. СЬіезеІз апсі сігіііз Ьад зіапсіагсі Тогтз. ЗресіаІ кіпсіз оТ кпі^ез зсісЬ аз зЬоетакег’з апсі Тог сагл/іпд аге геіаіесі іо іЬе Ьозіпезз ітріетепіз, іоо. Іі зЬоЫсІ Ье поіесі іЬаі іЬеге \л/аз а пцтЬег оТ сотЫпесІ ітріетепіз: Ьаттег— паіІс!га\л/ег, ахе—паіІсіга\л/ег, Ьаттег—паіІсіга\л/ег \л/ііЬ а дітіеі аі іЬе епсі оТ а ЬапсІІе. Адгісаііага! ітріетепіз аге гергезепіесі Ьу ігоп рІоодЬзЬагез оТ а і\л/о-іопдое рІоодЬ \л/ііЬ аззутеігіс (іуре I) ог зутеігіс (іуре II) Ьсізіпезз рагі; Ьу теіаі Ьіпсііпдз оТ \л/оосіеп зрасіе, зсуіЬез, зіскіез оТзо саііесі Рцззіап-ЬііЬцапіап іуре. Ітріетепіз іог іізгііпд \л/еге ТоітсІ оп ЫТТегепі зііез. ЕізЫпд Ьоокз оТ Топг іурез; зрооп Ьаііз; апсі зоскеіесі апсі іапдесі Ьагроопз \л/ііЬ опе, і\л/о ог іЬгее іопдцез аге атопд іЬет. НоіізегіоІсІ ігііпдз. Іп іЬіз дгоі/р кпіуез ргесіотіпаіе аЬзоіоіеІу. ТЬеіг Ьапсііез сооісі Ье зеі оп іЬе ЬаТі ог Ье Тазіепесі іо іЬе теіаі Ьазе іп іЬе зЬаре оТ зігірз \л/ііЬ іЬе Ьеір оТ гі^еіз. ТаЫе-кпі^ез оТ іЬе 16ІГ|—18ІГі сепісігіез \л/еге сІізііпдшзЬесІ Ьу іЬеіг еіедапсе. Іп ТЬе зіхіеепіЬ сепіі/гу, репкпмез арреагесі Ьі/і іЬе тозі рорпіаг іЬеу Ьесате іп іЬе пехі сепіцгіез. ТодеіЬег \л/ііЬ ргосісісіз оТ іЬе ІосаІ сгаіізтеп іЬе ітрогіесі іЬіпдз \л/еге іп соттоп цзаде іоо. ТЬе тагкз оп ІЬе Ыасіез дп/е ТЬе е^ісіепсе оТ ТЬаі. Зіееіз аге сімсіесі іпіо Ті^е іурез ассогсііпд іо іЬеіг зЬаре. Іі із іпіегезііпд іо поіе іЬаі і\л/о оТ і’пет \л/ЫсЬ \л/еге зргеасі іп Мо^догосІ ііІІ ТЬе Іаіе 121Н ог еагіу 13111 сепіцгу сопііпнесі іЬеіг ехізіепсе іп Веіагоз ііІІ іЬе ТіТіеепіЬ сепісігу (о^аі \л/ііЬ і\л/о Ыасіез) апсі е^еп ііІІ ТЬе і\л/епііеіЬ сепіыгу (согіесі ор \л/ііЬ іопдііе). Іп іЬе регіосі і/псіег зінсіу, ЫТТегепі кіпсіз оТ расііоскз \л/еге аррііесі. То іЬе 161Г|—171Г| сепіогіез расііоскз \л/ііЬ Тоісііпд Ьоор апсі ігіапдіе, зцпаге ог зрЬегісаІ іп зЬаре Ьосіу \л/еге сЬагасіегізііс. Іп іЬе епсі оТ іЬе зе^епіеепіЬ сепісігу іЬе Іоскз оТ зрігаі сопзігосііоп арреагесі. 534
пееі-ргоіесіогз аге піітегоііз іп ІНе сціішаі Іауегз о( ІЬаі ііте — хл/ііЬ ІНгее : - і-ег апсі ЬідЬ Ьазе (іуре I) апсі хл/ііЬ Іохл/ Ьазе (іуре II). Гсгкз аге Іо Ье [оопсі іп ІЬе спііогаі Іауег зіпсе ІЬе зе^епіеепіЬ сепіогу. ТЬе еа' е=: сГ ІЬет Ьаб і\л/о Іопд іееіЬ. Іп ІЬе пехі сепііігу, ріесез хл/ііЬ ІЬгее апсі (оог іееіЬ ..е-5 вргеасі. Іп ІЬе зеуепіеепіЬ сепіыгу, ігоп зроопз арреагесі іоо. 2.1.4. ОРУЖНЕ. СНАРЯЖЕННЕ ВСАДННКА Н ВЕРХОВОГО КОНЯ Несмотря на чрезвычайное богатство тнпов н форм вооруження в XIV—XVIII вв. -а -еррнторнн Беларусн, в археологнческнх коллекцнях онн представлены сравнм- _е~=но слабо. Заіцатное снаряженне представлено центральноевропейскнм нлн немецкнм западом н фрагментамн наборных доспехов ременного креплення, «на основе» н -.'па бехтереца, где пластннкн соеднняллсь кольчужным плетеннем. В Дубровно, Орше, в археологнческом комплексе на р. Менка найдены пла- :тпнкн от боевых рукавнц XVI— первой половнны XVII в. для покрытня пальцев. Кпннковое оружне представлено мечамн нз Старых Дорог (тнп ХУа, XIV—XX/ вв.), -шнчевского замка н окрестностей Гродно (оба тнпа ХУІа конца XIV—начала XV в.), -срдамн нз Лнды, Мозыря (вторая половнна XV в.) н Крнчева (XVI в.), перекрестня- мн сабель нз Мннска (конец XVI— начало XVIII в.) н Крнчева (после 1660 г.), кннжа- ламн н боевымм ножамн. Древковое оружне представлено копьямн тнпов I, III А н III В, IV—VI (по классн- фнкацнм А. Н. Кнрпнчннкова), рогатннамн н сулнцамн, а также алебардамн нз Грод- но (вторая половнна XVI в.) н Пннска. Обуховое оружне представлено топорамн, пренмуіцественно уннверсального назначенпя, которые подразделяются на четыре тнпа, бердышамн XVI—XVII вв., левцом XVI в., кнстенямн. Оружне дальнего боя представлено деталямн арбалетов XIV—XV вв., деталямн ручного огнестрельного оружня XVII—XVIII вв., многочнсленнымн наконечннкамн стрел н арбалетных болтов, пулямл н ядрамн. Снаряженне всадннка н верхового коня включает элементы конской збрун н шпоры. Элементы збрун представлены уднламн двух-, реже трехзвенной конструк- цнн (редкнмн являются уднла с псалнямн), подпружнымн пряжкамн, стременамн, которые подразделяются на трн тнпа, прнчем все онн берут начало в XII нлн XIII вв. Шпоры, несмотря на большое нх разнообразне, в целом подразделяются на че- тыре большне группы, которые соответственно датнруются XIII—XIV, XV, XV—XVII вв. (гр. III—IV). 2.1.4. УУЕАРОЫЗ. УУАККІОК’З АМО НІ5 НОК8Е’8 ЕОІЛРМЕНТ ІМоіхл/ПГізіапсііпд ІЬе уагіеіу о( іЬе іурез апсі Тогтз о( агтогу іп Веіашз іп іЬе регіосі оНЬе 14ш—18т сепШгіез ІЬе агсЬаеоІодісаІ соііесііоп іп іЬіз ГіеІсІ із гаіЬег тосіезі. ДеГепзме ецніртепі із гергезепіесі Ьу СепігаІ-Еогореап апсі бегтап Ьеітеіз апсі Ігадтепіз оі агтоогз хл/ііЬ а ЬеІі сіеіасЬтепі, «оп ІЬе Ьазе», апсі оі «ЬекЫег» агтоог іуре хл/ііЬ таіі соппесііоп о( ріаіез. Іп ОоЬгоііпа, Ог§а, оп ІЬе зііе оі агсЬаеоІодісаІ сотріех оп ІЬе Мепка-гмег зсаіе-ііке ріаіез о( агтоог тіНепз Тог соуегіпд о[ йпдегз \л/еге ГоппсІ. ТЬеу аге сіаіесі Ьу ІЬе 16т — Гігзі ЬаІГ оГ 17ш с. ВІаде шеаропз іпсіысіе зууогсіз Ггот 8іагу)а ОагоЫ (іуре ХУа, 14т—15111 с.), ГЬе сазііе оГ Кгусац, Нгосіпа (ЬоГЬ оГіуре ХУІа, Ьогсіег оГ 1іЬе 14ІГ|—15ш с.); «Ьаоз\л/еЬге»- з\л/огсІ5 Ггот Бісіа, Магуг (ГЬе зесопсі ЬаІГ оГ ГЬе 15т репіпгу), апсі Кгуёап (16ІГ| с.), Ггадтепіз оГ заЬгез Ггот Міпзк (епсі оГ ГЬе 16ш — еагіу 18ш с.) апсі Кгусао (аГіег 1660); сіаддегз апсі Ьаіііе-кпіуез. 8баН шеаропз сап Ье сіетопзігаіесі Ьу іЬе Іапсез оГ іурез I, ІІІА, ІІІБ, IV—VI (ассогсііпд іо сіаззііісаііоп оГ А. КігрісЬпіко^), зреагз, іа^еііпз, ЬаІЬегсіз Ггот Нгосіпа (іЬе зесопсі рагі оГ 16т с.) апсі Ріпзк. 535
Ваіі шеаропз аге гергезепіеб Ьу ахез (аі тозі о( а ідпп/егзаі рчгрозе апб бмсіесі іпіо іош іурез), ЬегбісНез оііЬе 16ш—17(М сепіцгіез, зіхіеепіЬ сепіцгу \л/аг-Наттег, апсі \л/аг-сЬаіпз. Міззііе шеаропз іпсіобе сіеіаііз оі сгоззЬоууз оі іЬе 14((1—15т сепіогіез, Напсі Гігеагтз оі ІЬе 171(1—18((1 сепіцгіез, піітегооз Тгадтепіз оі сгоззЬо\л/ агго\л/з, ЬнІІеіз, теіаі ЬаІІз. Н/агпог’е ероіртепі апсі Нагпезз іпсіосіе іНе беіаііз оі Ногзе’з Ьагпезз апсі зріігз, Ьсіскіез, зіігшрз (сімсіесі іпіо ІКгее іурез апб ргезеп/еб іасЮаІІу \л/ііЬопі сНапдез зіпсе іЬе 12111 ог 13™ сепШгіез), гаге ііпсііпдз оі Ьііз. Роііг Іагде дгоіірз аге ЫзііпдцізЬеб іп аІІ атоопіоізрцгз сіаііпд Ьу ІНе 13111—14т с.; 15((1 с.; 15((1—17((1 с. (дгз. III—IV) гезресііуеіу. 2.1.5. ПНТЕЙНОЕ ДЕЛО. КРУПНОГАБАРІ4ТНЫЕ ЛНТЫЕ НЗДЕЛНЯ Развмтме лнтейного дела тормознлось отсутствнем местного сырья. Снтуацня нзменнлась с увелмченнем пронзводства чугуна. Во второй половнне XVI в. основы- ваются людвмсарнн (мастерскне по лнтью чугунных н бронзовых пушек) в Несвпже н, вероятно, Быхове. В XVII в. такне мастерскне былн также в Могнлеве н Слуцке, в XVIII в. — в Уречье. Пушкн нзготавлнвалксь разлнчные — от небольшпх, малого калнбра, до огром- ных «проломных». Многне пушкм, особенно отлнтые в Несвнже, былн богато укра- шены лнтьем н резьбой. Помнмо пушек пзготавлпвалксь церковные н часовые колокола, в том чнсле н ажурные. В спецлальных мастерскнх — гамарнях — отлнвалнсь котлы, деталн для водяных мельннц й т. д. 2.1.5. СА5ТІН6. БАКСЕ-5І2Е0 РКООМСТЮЫ ТКе аЬзепсе оі ІосаІ га\л/ таіегіаіз ітресіесі іііе Ье^еіортепі оі сазііпд сгаіі. ТЬе зіШаііоп Каз сКапдед іп іЬе гезпіі оі сопзісіегаЫе іпсгеазе іп сазі ігоп ргобцсііоп. Іп ібе зесолб рагі оі іЬе зіхіеепіЬ сепіцгу саппоп-сазііпд туогкзКорз («ІлсМзагпі») \л/еге іолпсіесі іп Міаз\л/І2 апсі ргоЬаЫу іп Вуііац. Іп Ше пехі сепіогу іЬе зате кіпсі оі ууогкзіюрз ехізіеб аізо іп МаЫІгсш апсі ЗІцск апсі Іаіег оп — іп Ыгебса. Саппопз \л/еге сазіесі іЬеге оі сазі ігоп апб Ьгопхе. ТЬе зсаіе \маз ^агіесі ігот опез оі зтаІІ-саІіЬге іо ішде «Ьгеакіпд іЬгоцдЬ» саппопз. Мапу оі іЬет, езресіаііу тасіе іп Міазу/іг \меге гісЫу Ьесогаіесі Ьу сазііпд апб сап/іпд. Ехсері саппопз, сНогсЬ апб сіоск ЬеІІз \л/еге ргосЮсесІ іпсілдіпд опез тасіе іп ореп-\л/огк іесЬпіцце. ЗресіаІ \л/огкзЬорз — «Ьататі» — іог такіпд оі сіеіаііз іог \л/аіег тіііз, саЫсігопз, еіс. ехізіесі. 2.1.6. НЗДЕЛНЯ МЗ ЦВЕТНЫХ МЕТАЛЛОВ В XIV—XVIII вв. на террмторнн Беларусм продолжало развмваться пронзводство мзделмй мз цветных металлов. Помммо пмсьменных нсточннков об этом свмдетель- ствуют н находкм лмтейных тмглей н формочкн. Вместе с тем часть нзделнй нмеют явные черты ммпортного пронсхождення. В археологлческнх коллекцнях домнннру- ют предметы хрмстманского культа, украшенмя, деталп одежды. Предметы хростсіанского купьта представлены бронзовой н оловянной нкон- камн XV в. мз Могнлева м Чернмчей, бронзовым кнотцем пз Мстмславля н нательной нконкой Георгня Победоносца пз Славгорода (XVI в.). Концом XIII — началом XIV в. датнруется оловянный змеевмк мз Бреста, на лмцевой стороне которого нзображена Богороднца Знаменне. В Копысм в слое XV—XVI вв. найдена бронзовая формочка для отлмвкн нконкм с мзображенмем Ммханла Архангела. Бронзовые нконкн-медальоны начала XVII в. с мзображеннямп св. Каэтана Тн- енского (аверс) н Святого семейства (реверс), а также Нгнатмя Лойолы (аверс) най- дены соответственно в Гродно н в окрестностях Дзержмнска. Весьма разнообразнымм по форме былм нательные крестмкм, найденные в большом колнчестве в Мстнславле, Могмлеве. 536
• -знколпноны выявлены прн раскопках Мстнславля (XIII—XIV вв., XIV— . = = Грсднс п Внтебска (XIV в.), Заславля н на городтце Курганы у д. Горы :-е_ 1 .—начало XVI в.). Крест-энколпнон XIII—XIV вв. нз Мстнславля, скорее все- -: - з глнняной форме по более ранней моделн. 2д-:стороннне нагрудные кресты конца XV—XVI в. найдены в Внтебске, Друцке д ".блчн Гомельской областл. Онн лдентлчны по составу сплава, техннке нспол- —г-г= оазмерам, сюжетам нзображеннй. Полагают, что моделью для ннх служнлм <остяные н кнпарнсовые кресты, нзготавлнвавшнеся в Тронце-Сергневой “редметы церковной утварн представлены бронзовымн н латуннымн ложечка- м.' для прнчастня, найденнымн в Мннске, Могнлеве, Березе. Однн нз ннх орнамен- -.'оованы н нмеют замысловатую форму, другне ннчем не отлнчаются от обычных ~:жечек. В Заславле блнз реформаторского храма найден небольшой бронзовый коло- • :.-=чнк. вероятно, нспользовавшнйся прн богослуженнн. Каднло XV в. найдено в -сесте. а в Заславле в слое XVIII в. —деталь бронзового панлкадлла нлн большого -сдсвечннка. Накладкн на Евангелне XVII в. найдены в Орше н Могнлеве. Украшеная, пренмуіцественно женскне, в начале рассматрнваемого пернода по зссортнменту мало чем отлнчаются от нзделнй X—XIII вв., но во многом разнятся с -нмн тнпологнческн. Впсочные кольца встречаются довольно редко н только в погребеннях XIV— -ачала XV в. Все трн тнпа серег, распространенных в XIV—XVIII вв., нмеют восточ- ное пронсхожденме. У тюрксклх народов была занмствована м форма булавкл тнпа лпус эйпн», прн помоіцн которой к твердой основе крепнлась ткань женского голов- чого убора. Этн серьгм н булавкм получнлм распространенле н в Прнбалтнке. Под- вескн, которые чаіце всего включалнсь в состав ожерелнй, лмелн прелмуіцественно круглую форму іл несложный солярный орнамент лнбо неслн нзображенне креста. Браслеты найдены только в слоях н комплексах XIV в. Нзготавлнвалнсь дрото- вые крученые, ложнокрученые, влтые, пластннчатые тупоконечные н с расшнрен- нымн трапецневнднымн концамн, а также спнралевндные браслеты. Весьма разнообразны по форме перстнн. Многне тнпы нзделнй XIV в. нзготав- лнвалнсь по древнеруссклм образцам. В XVI—XVII вв. получнлн распространенне узкне пластннчатые перстнн, а в XVII—XVIII вв. перстнн-печаткн. Деталн костюма представлены разнообразнымн пуговнцамн — меднымн, бронзовымн, серебрянымн н серебрянымн с позолотой. Медные н бронзовые пояс- ные пряжкн нмелн круглые, полукруглые, овальные н прямоугольные рамкн. Неко- торые пояса украшалнсь меднымн, серебрянымн, позолоченнымн накладкамн. К орудаям ремесла п промыслов относятся рыболовные крючкм, блесна, швей- ные нглы, наперсткн. Найдена также бронзовая чашечка ювелнрных весов XIV—XV вв. Бытовые весцн представлены накладкой для сундучного замка, кухонной н сто- ловой посудой. К предметам военного снаряженая относнтся оловянная пороховннца XVII в. нз Лндского замка. Найдены также в большом колнчестве пулн н небольшое оловян- ное ядро. Средн нзделнй нз цветных металлов небольшую группу составляют предметы для пнсьма: бронзовый стнль XIII—XIV вв., медное перо XVIII в. Найдены также бронзовые нож для разрезання кннжных лнстов конца XVII — первой половнны XVIII в. н окуляр подзорной трубы XVIII в. 2.1.6. ІТЕМ8 МАОЕ ОР МОЫ-ЕЕККОІІ8 МЕТАБ8 Осігіпд іНе регіосі о( Ніе 14ІІП—18ІГ| сепШгіев, ІНе ргодсісііоп оі ііетз оі поп-іеггоцз теіаіз \л/аз сопііпаіпд іо сіеуеіор іп ВеІагцз. Ехсері ІНе еуісіепсе оі Фе \л/гіііеп зоцгсез, іЫз із сопТігтесі Ьу ІЬе Тіпсііпдз оі сазііпд сгысіЫез апсі тоцісіз. Аі іЬе зате ііте іЬеге І5 а дгоцр оі іЫпдз чл/НісН \л/еге оЫ/іоілзІу ітрогіесі. ТЬе тозі оі агсКаеоІодісаІ агіііасіз оПЬаі кіпсі гергезепі іКе іЫпдз оі СЫізііап сціі, ]е\л/еІгу апсі еіетепіз оі сІоіЫпд. 537
ТНе іЬіпдз о( СЬгізііап спіі іпсіпбе Ьгопге апсі ііп зтаІІ ісопз о( ІЬе йЙеепіЬ сепіілгу (гот МаЬіІіоп апсі Сегпісу, Ьгопге ісоп-сазе ІТот Мзсізіао апсі ап ісоп \л/огп пехі іо зкіп \л/ііЬ ІЬе ітаде о( 81. беогде ІЬе \Л/іппег Ігот ЗІапЬагасІ (16ІГ| с.). Ву ІЬе Іаіе 13ІН ог еагіу 14((1 сепіпгу ІЬе ііп гоппсі тесіаііоп (зо саііесі «гте)е7Ік») Тгот Вгезі із іо Ье баіесі. ТЬеге із ап ітаде оГ босі'з МоіЬег Зідп оп ііз а^егз. Іп Коруз, іп іЬе Іауегз оі (Ье ГіГіеепіЬ — зіхіеепіЬ сепіпгіез а Ьгопге топісі Гог ІЬе ісоп \л/ііЬ МісЬаеІ АгсЬапдеІ \л/аз Гоопсі. Вгазз тесіаіііопз оГ іЬе Іаіе 16т ог еагіу 17((1 сепіогіез Ггот Нгосіпа апсі □гегёупзк аге сіесіісаіесі іо 8і. Саеіап оГТіеп апсі іо Ідпасіцз Ьоіоіа. ТЬе зтаІІ сгоззез \л/огп пехі іо зкіп оГ ^агіопз Гогтз аге \л/еІІ кпо\л/п іп іЬе соііесііоп Ггот МаЬіІіоп апсі Мзсізіап. ТЬе сгоззез-епсоіріопз \л/еге геуеаіесі іп іЬе гезЫі оГ ехсауаііопз іп Мзсізіап (13ІГ|— 14((1 с., 14((1—15((1 с., 15((1 с.), Нгосіпа апб УісеЬзк (14т с.), 2азіап]е апсі оп іЬе ЬіІІГогі оГ КпгЬапу пеаг іЬе ЫІІаде оГ Ногу (іЬе Іаіе 15((1 — еагіу 16((1 сепііігу). ТЬе ііет оГ іЬе іЬігіеепіЬ — ГоцгіеепіЬ сепШгу Ггот Мзсізіао із ргоЬаЫу сазіесі іп а сіау тоЫсі ассогсііпд іо ап еагііег тосіеі. Опе-зісіе Ьгеазі сгоззез оі іЬе Іаіе 15((1—16((1 сепіпгу \л/еге ГоппсІ іп Х/ісеЬзк, Огпск апсі іп іЬе уіііаде оГ НсіЫсу оГ НотеІ гедіоп. ТЬеу аге ісіепіісаі іп іЬе сотрозіііоп оГ аііоуз, іесЬпідпе, сіітепзіопз, ітадез. Зоте зсЬоІагз зпррозе іЬаі оЬ]есіз оГ іЬіз кіпсі \л/еге ітііаііопз оГсагл/есі іп Ьопе ог іп сургезз сгоззез. ТЬе ііетз оГ сЬпгсЬ ыіепзііз аге гергезепіесі Ьу іЬе Ьгопге апсі Ьгазз зроопз Гог соттопіоп кпо\л/п іп Міпзк, МаЬіІіоы, Віагога. Зоте оГ іЬет аге сіесогаіесі апсі Ьа^е а сотріісаіесі Гогт апсі іЬе оіЬегз аге ісіепіісаі іо огсііпагу Іііііе зроопз. Іп 2азІаіі)е, поі Гаг Ггот геГогтаіогу сЬцгсЬ а зтаІІ Ьгопге ЬеІІ \л/аз Гоппсі. РегЬарз, іі \л/аз пзесі іп іЬе Іііпгду. ТЬе ГіГіеепіЬ сепііігу іЬцгіЫе \л/аз ЬгопдЬі опі іп Вгезі апсі іп 2азІап)е іп іЬе Іауег оГіЬе еідЬіеепіЬ сепііігу іЬеге \л/аз а сЬапсіеІіег оГ а Ьід сапсііезііск. Вгаскеіз Гог (Ье бозреГз соуегіпд сіаііпд Ьу ІЬе зеуепіеепіЬ сепісігу аге кпо\л/п іп Огза апсі МаЬіІіоп. ТЬеге із ргасіісаііу по сііГГегепсе іп аззогітепі оГ ]е\л/еІгу оГ іЬе регіосі цпсіег зіысіу апсі іЬе ргеуіопз еросЬ ЬЫ іЬеге із еззепііаі ЫГГегепсе іп іуроіоду. ТетрогаІ гіпдз аге теі гагеіу апсі ехсіпзіуеіу іп іЬе Ьпгіаіз оГ іЬе 14((1 — еагіу 15((1 сепіпгу. ТЬгее іурез оГ еаггіпдз зргеасі іп іЬе 14((1 —18((1 сепіпгіез аге оГ Еазіегп депезіз. 8о аз іЬе Гогт оГ а ріп оГ «рпзз )е)рее» іуре \л/ЬісЬ зіпск сіоіЬ іо іЬе зоіісі Ьазе оГ Ьеасідеаг. АІІ іЬезе еаггіпдз апсі ріпз \л/еге зргеасі іп іЬе Ваіііс Іапсіз іоо. Репсіапіз \л/ЬісЬ \л/еге іпсіпсіесі іпіо іЬе сотрозіііоп оГ пескіасез, аз а гЫе, оГіеп Ьеаг зоіаг огпатепі ог ітаде оГ а сгозз. Вгасеіеіз \л/еге ге^еаіесі опіу іп іЬе Іауегз апсі сотріехез оГ іЬе ГопгіеепіЬ сепіпгу. \Л/іге, і\л/ізіесІ, рзепсіо-і\л/і5іесІ, ІатеІІаг Ыцпі-роіпіесі апсі \л/ііЬ \л/ісіепесі ігарезоісі роіпіз, зрігаі Ьгасеіеіз \л/еге ргосіпсесі аі іЬаі ііте. ТЬе Гогтз Гіпдег-гіпдз \л/еге уагіоцз. Мапу іурез оГ іЬе ГопгіеепіЬ сепіпгу ііетз \л/еге тасіе ассогсііпд іо іЬе затріез оГ іЬе рге^іоцз регіосі. Іп іЬе 16Г(1—18((1 сепіпгіез, пагго\л/ ІатеІІаг Гіпдег-гіпдз \л/еге іп соттоп пзе. Аі іЬаі ііте зідпеі-гіпдз арреагесі. ТЬе еіетепіз оГ сігеззіпд аге гергезепіесі Ьу сІіГГегепі кіпсіз оГ ЬЫіопз тасіе оГ соррег, Ьгопге, зііуег. ЗіІ^ег Ьпііопз соыісі Ье діісіесі. Соррег апсі Ьгопге Ьеіі-Ьпскіез ЬасІ гоппсі, зетісігсіе, о^аі ог дпасігапдЫаг Ггатез. Зоте Ьеііз \л/еге сіесогаіесі \л/ііЬ соррег, зііуег ог діісіесі Ьгаскеіз. ЕізЬіпд Ьоокз, зрооп-Ьаііз, зе\л/іпд пеесііез, іЬітЫез аге ЬгоіідЬі іо іЬе ітріетепіз. А Ьгопге рап оГ)е\л/еІгу зсаіез сап Ье сіаіесі аз еагіу аз іЬе 14((1—15((1 сепіпгу. ТЬіпдз оГ еуегусіау ІіГе аге гергезепіесі Ьу а Ьгаскеі Гог сЬезі Іоск апсі Ьу іЬе кіісЬеп-апс!-іаЫе\л/аге. Зоте оЬ)есіз оГ агтогу апсі \л/аггіог’з едпіртепі \л/еге Гоппсі іоо. ТЬе зе^епіеепіЬ сепіпгу ро\л/сІег-іІазк Ггот іЬе сазііе оГ Ысіа, пцтегопз ЬЫІеіз апсі а ііп зЬоі аге атопд іЬет. ТЬеге із а гаіЬег зтаІІ дгопр оГ іЬіпдз Гог \л/гіііпд апсі геасііпд: а Ьгопге зіуіе оГ іЬе 13((1—14((1 с., соррег реп оГ іЬе 18((1 с., Ьгопге кпіГе Гог сніііпд радез оГ іЬе Ьоокз. Ап оспіаг оГ іЬе еідЬіеепіЬ сепіцгу зру-діазз із ап іпіегезііпд Гіпсііпд, іоо. 538
Раздел 2. МЗДЕЛМЯ НЗ ГЛМНЫ 2.2.1. КЕРАМНЧЕСКАЯ ПОСУДА. АССОРТНМЕНТ, ТМПОЛОГНЯ, ХРОНОЛОГМЯ За последнме десятнлетня белорусскнмн археологамм собрано огромное колн- -ес~зо керамлческого матернала н накоплен определенный опыт по его обработке. .'здан ряд обобідаюіцнх работ, в которых нашлн отраженне разлнчные аспекты нзу- -=-,«я средневековой глнняной посуды: полнвная керамнка (Здановіч, Трусаў, 1993), •с--арство Северо-Восточной Беларусн (Левко, 1992); майолнка (Ганецкая, 1995). В г-сграфнях по отдельным регнонам, городам н замкам спецнальные разделы по- := = ^ены детальному аналнзу керамнческого матернала XIV—XVIII вв.: по Внтебску ~=вко. 1984), Понеманью (Краўцэвіч, 1991; Шаблюк, 1996), Ммру н Мнрскому замку Здановіч, Краўцэвіч, Трусаў, 1994), Заславлю (Заяц, 1995), по Старому замку в Гродно '"сусаў, Собаль, Здановіч, 1993). Значенне находок керамнческой посуды в археологнн переоценнть невозможно. тсрошая сохранность, массовость, перноднческая іл достаточно частая смена форм "судов делает керамнку нанлучшнм датпруюіднм матерналом. Эта особенность -.-нняной посуды основывается на следуюіцнх характернстнках: функцнональное -азначенне сосуда, характер орнаментацнн, технологня обработкн внешней поверх- -:стн нзделня, качество формовочной массы, техннка формовкн, архнтектоннка ::суда, профнлнровка его венчнка. В параграфе рассматрнвается каждый нз ука- ззнных аспектов нсследовання керамнческого матернала XIV—XVIII вв., отмечены -екоторые регнональные разлнчня в облнке керамнческмх сосудов данного пернода. Выясннть основные пранцапы формовка нзделнй возможно в результате внзу- ального аналнза археологнческого матернала: налнчне в определенных местах = мок н отпечатков пальцев мастера, следов заглажнвання н лошення, а также за- •шанны, подсыпкм, клейма нлн следы среза на днньце, тольцнна стенок сосуда п т. д. "лавным нзмененнем в техннке формовкн сосудов в нсследуемый пернод стал пе- зеход к нспользованню ножного гончарного круга, который осуцдествнлся в основ- -ом, как свндетельствует археологнческнй матернал, в первой половнне XVI в. По функцнональному назначенню вся керамнческая посуда траднцмонно делмт- ся на кухонную, столовую, тарную, аптечную, декоратнвную. На протяженнн XIV— XVIII вв. прослежнвается тенденцня к усложненню н все большей днфференцнацнм ассортнмента глнняной посуды. В XIV—XV вв. продолжают бытовать в основном тормы предыдуіцего пернода: горшок, крышка, латка, мнска, кувшнн. Пояаляются -івкоторые новые формы. Уже в XIV в. нзвестны макотеры. В слоях конца XV в. на- -лнают встречаться рынкн. Керамнка XVI—XVIII вв. отлнчается необыкновенно раз- знтым н днфференцнрованным ассортнментом. С XVI в. в шнрокое употребленне входят тарелкн, полумнскн, разлнчные внды сосудов для пнтья, тэрной н декора- -нвной посуды, кухонной утварн. В XVIII в. под влняннем европейского фарфора -сявляется целый ряд новых форм столовой посуды. Для каждой эпохн в рамках нсследуемого пернода определены намболее харак- -ерные в технологнческом, формальном й эстетмческом плане сосуды. Большое место отведено аналнзу эволюцнн форм сосудов (особенно профнлнровке венчн- ков), а также нх орнаментацнн в данный пернод. Особое вннманне уделено горшку <ак основной н самой массовой керамнческой форме. Во второй половнне — конце XIII в. формнруются основные формальные черты ’нпнчного горшка XIV—XV вв. Плечнко становнтся все более выразнтельным н по- отепенно прпобретает ребро. Проявляется тенденцня к уменьшенню высоты шейкн, оосту днаметра горшка по плечнку. Венчнк, как правнло, нмеет несложную профп- лнровку. Наклон венчмка н шейкн варьнруется в значнтельном днапазоне. Стенкн сбычно толстые, неровные, что является результатом формовкн на ручном круге. Нз-за большого колнчества дресвы н крупнозерннстого песка в формовочной массе поверхность сосудов шероховатая, нзлом зерннстый. Часто горшкн этого временн -онаментнровалнсь по плечнку (реже по шейке нлн венчнку) лннейным, волннстым, 539
лннейно-волннстым орнаментом, для восточных регнонов также характерны косые насечкн. В XV в. актнвно формнруется новая архнтектоннка горшка: все больше поднн- мается плечнко, нногда до горнзонтального положенмя, ребрнстость нсчезает, пле- чнко становнтся округлым. Шейка невысокая млн отсутствует вовсе — особенность, которая получнла шнрокую популярность в следуюіцне столетня. В конце XV в. по- являются, пока немногочнсленные, полнвные горшкн. Тнпнчный горшок XVI в. — это сосуд с мягкнмн округлымн очертаннямн прнса- днстых пропорцнй с очень развнтымн плечнкамн, небольшнмн шейкой н простым нлн профнлнрованным венчнком. Заметно увелнчнвается нанбольшнй днаметр горшка. Тенденцня дальнейшего уменьшення шейкн прнвела в результате в ряде слу- чаев к полному ее нсчезновенню. Венчнк становнтся просто завершеннем шаропо- добного тулова. Намбольшее распространенне этот тнп получнл в XVII в., особенно в западных регнонах. В XVII в. в архмтектоннке горшка появляется новый акцент. Тулово прнобретает выразнтельные конусоподобные очертання. Тонкостенный, в редкнх случаях орна- ментнрованный, с одной нлн двумя ручкамн сосуд отлнчается весьма нзяіцнымн пропорцнямн. Днтце по пернметру часто акцентнровано небольшнм карннзнком. В шнрокое употребленне в XVI—XVII вв. входят полнвные горшкн. На первых этапах нх профнлнровка заметно отлнчалась от неполнвных. Для XVI — начала XVII в. характерны сосуды с очень тонкнмн стенкамн, сложнопрофнлнрованным, подчерк- нутым выемкой нлн выступом у основання венчнком, отогнутым наружу. Полнвные горшкн этого временн богато орнаментнровалнсь. На некоторых памятннках, особенно в сельской местностн, горшкн XVII в. нмелн весьма арханческнй внд. Правда, это явленне нельзя счнтать локальной спецнфн- кой, нбо одновременно встречается н очень качественная во всех отношеннях посуда. Во второй половнне XVII—XVIII в. шнроко распространнлнсь горшкн с неболь- шнм, но выразнтельным коленцем внутрн прн переходе шейкн в тулово іл слегка скругленным краем венчнка; горшкн без шейкн с венчнком разлнчной формы; 8-подобные горшкн; а также прнсаднстые без шейкн. В XVIII в. отлнчня в профнлнровке между горшкамн терракотовымн, дымленымн н полнвнымн практнческн нсчезают. Стенкн пх заметно «толстеют». Макотры — сосуды цнлнндрнческой формы, довольно большого днаметра іл средней высоты, шнроко распространенные на протяженнн всего рассматрнваемого пернода. Выделяется несколько тнпов данных сосудов, которые нередко служат основаннем для датмровкн. Ассортнмент кухонной керамнческой посуды включал также латку (форма, переходная между горшком н мнской, нанболее распростра- нена в XVII—XVIII вв.); сковороды (невысокне с очень большнм днаметром); рынка (своеобразные сковороды от мелкнх до очень глубокнх, характерной особенностью которых являются трн часто очень высокне ножкн іл втулка для деревянной встав- ной ручкн), которые былн чрезвычайно популярны по всей Беларусн в XVI іл особен- но XVII вв. (также выделяется ряд тнпов н варнантов данного внда посуды); много- фукцнональнымн сосудамн былн мнскн м кувшнны. Тарелкн, пнвные бокалы, кружкн входнлн в ассортнмент столовой н декоратнвной посуды. Тнпологнн іл декоратнвное оформленне всех перечнсленных вндов керамнческнх сосудов тесно связаны с ілх хронологней. Аналнз керамнческого матермала XIV—XVIII вв. позволяет выделнть трн основ- ные хронологнческне группы; 1) XIV—XV вв.; 2) XVI — первая половнна XVII в.; 3) вторая половнна XVII—XVIII в. Первая характернзуется траднцнонным для предыдуіцего пернода ассортнмен- том. Вместе с тем формнруется н новый тнп горшка, ставшнй нанболее характерным для данного пернода, — ребрнстый горшок с крутымн бокамн. По плечнку часто наноснлся прорезной орнамент в внде несколькнх параллельных лнннй, волн нлн косых насечек. Вся посуда нзготавлнвалась на ручном круге, в тесто добавлялось довольно много дресвы. Отмечены случан нспользовання прнема обварнвання, а в 540
“згнепровье — ангобнровання внешней поверхностн сосудов. В конце XV в. появ- "отся еднннчные нзделня, покрытые прозрачной свннцовой глазурью. Самым важным событнем XVI — первой половнны XVII в. стало распростране- нне ножного гончарного круга, что повлекло нзменення в составе формовочной массы, эткрыло новые возможностн для расшнрення ассортнмента, невероятно обогатн- лмсь технологйн обработкн н декорнровання глнняных нзделнй (вместе с распро- страненнем обварнванмя н ангобнровання появляются техннкн дымлення, глазуро- вання, лоіценмя, карбовкн, нанесення рнсунка штампом, пластнческого декора). Посуда становнтся более прочной н гнгненнчной. Углубляется днфференцнацня оосудов по функцнональному назначенню, необычайно разнообразнымн становятся формы н орнаментнка нзделнй. Актнвную роль в эстетнческом оформленнн начн- нает нграть цвет. С середнны XVII в. явно начннает преобладать чнсто утнлнтарное значенне гончарной посуды. Технологнческне новацнн теперь связываются только с внешннм влняннем (вторая половнна XVII — первая половнна XVIII в.), а со второй половнны XVIII в. н с пронзводством собственного фаянса. Заметно уннфнцнруются формы кухонной н столовой посуды. Этот процесс пронсходнл не только внутрн отдельных вндов по ассортнменту, но н между технологнческнмн группамн (неполнвной, глазу- рованной н дымленой посудой). Зесііоп 2. ОВ^ЕСТ8 МАОЕ ОЕ СЬАТ 2.2.1. ЕАКТНЕМУУАКЕ. А88ОКТМЕМТ, ТУРОЬОСУ, ОАТІЫС □огіпд ІКе Іазі ібгее десасіез Веіагозіап агсКаеоІодізіз даібегеб Іагде соііесііопз о( роКегу апб ассілтЫаіесІ сегіаіп ехрегіепсе іп ІКе зіосіу о( еагібетл/аге. АН іКіз гезсіііесі іп а піітЬег оі \л/огкз \л/КісК геЯесі біЯегепі азресіз о( іп^езіідаііоп оГ роііегу оГ ГКе регіосі опсіег зіобу: діагесі роііегу, еагіКеп\л/аге оГ ібе Могіб-Еазі Веіагоз, тафііса. Іп іііе топодгарКз оп агсбаеоіоду оГ рагіісЫаг сазііез, іо\л/пз апсі гедіопаі дгопрз оГ зііез зресіаі зесііопз оп сіеіаіі апаіузіз оГ роііегу аге іпсісісіесі: УісіеЬзк, Ше Міотап гедіоп, Міг апсі іЬе сазііе оГ Міг, 2азіаы)е, іКе ОІб сазііе оГ Нгосіпа апб зоте оіКегз. ТЬе зідпііісапсе оГ роііегу іп агсбаеоіоду сап Ье Кагсііу оуегезіітаіесі. Ехсіозіуе зіаЬіІііу іп зіогаде іп іЬе зоіі Гог іЬоозапсіз апсі іГюіззапсіз уеагз зо аз регіобісаі апсі Ггецоепі сЬапдіпд оГ Гогтз оГ ^еззеіз таке еагіЬеп\л/аге ап ехсеііепі тазз таіегіаі Гог сіаііпд. ТКіз ресыііаг Гцпсііоп оГ роііегу із ЬазесІ цроп апаіузіз оГ іЬе ГоІІо\л/іпд Геаішез: ді/аіііу оГ сегатіс разіе, ІесКпідііез оГ сопзішсііпд апсі ігеаітепі оГ іКе зцгГасе, Гогт оГ а уеззеі апсі ііз ціііііу, сіесогаііоп тосіе. Еуегу оГ іКе азресіз із апаіугесі іп іКе рагадгарЬ. 8оте гедіопаі ресЫіагіііез аге тепііопеб іоо. ТКе уізііаі іпзресііоп дК/ез ап оррогіітііу іо ге^еаі іЬе таіп іесКпіцоез оГ роііегу ргобцсііоп: ргезепсе іп сегіаіп ріасез оГ а уеззеі оГ рііз, дгооуез, апсі Гіпдег ітргіпіз, оГ ігасез оГ зтооіКіпд апсі роІізКіпд зо аз ГІапдез, запсі, тагкз ог ігасез оГ соіііпд оп іКе Ьоііотз, еіс. ТКе тозі ітрогіапі еуепі іп іКе сегатіс ргосіцсііоп оГ іКаі регіосі \л/аз ігапзіііоп іо ді/іск роііег’з \л/КееІ озаде. Ассогсііпд іо агсКаеоІодісаІ еуібепсе іКіз ргосезз Каз Ьееп доіпд оп сіогіпд іКе Гігзі КаІГоГіКе 16№ сепііігу. Ассогбіпд іо іКе оіііііагіап Гцпсііоп еагіКеп\л/аге із ігабіііопаііу сімсіесі іпіо зе^егаі дгопрз: кіісКеп Ыепзііз, іаЫе\л/аге, сіесогаій/е ііетз, іаге апсі зо саііесі сКетізі’з ^еззеіз. Оогіпд іКе 14ІМ—18!Г1 сепіогіез іКеге \маз а іепбепсу іо а тоге сотріісаіесі апсі ЫГГегепііаіесІ аззогітепі оГ КоозеКоІсІ роііегу. Іп іКе 14т—15ш сепіогіез, іКе Гогтз оГ іКе рге^іооз регіосі таіпіу сопііпоесі іо сігсЫаіе: роі, соуегіпд, Ьо\л/І, )аг. А зресіаі кіпсі оГ уеззеі Гог дгаііпд оГ рорру апсі кпеасііпд сіоыдК (зо саііесі «такоігу») арреагесі ]азі іп іКе ГоцгіеепіК сепіі/гу. Іп іКе ГіПеепіК сепіі/гу Іауегз, зоте тоге пе\у кіпсіз оГ кіісКеп ціепзііз аге теі. Роііегу оГіКе 16ІН—18т сепіцгіез із сіізііпдаізЬесі Ьу ехігетеіу гісК апсі біГГегепііаіесі зіаГГ. Іп ІКіз регіосі, ріаіез ^агіоцз іп зКаре, КаІГ-Ьо\л/Із, пшпегоцз кіпсіз оГ уеззеіз Гог сігіпкіпд, оГ іаге апсі сіесогаіі\/е роііегу \л/еге іп соттоп озаде. Іп іКе 18ш сепіогу, ітсіегіКе іпПоепсе оГ\л/езіегп рогсеіаіп тапу пе\л/ кіпсіз оГіаЫе\л/аге арреагесі. 541
СопзісіегаЫе аКепііоп із ді\/еп іо ІЬе апаіузіз оі е^оІЫіоп оГ Гогтз оГ ^еззеіз (апсі езресіаііу іо іЬеіг тоыіНз’ зЬаре). ТГіе тозі іурісаі (іп іЬе зепзе оГіесЬпідцез, Гогт, апсі десогаііоп) уеззеіз Гог е^егу сепіцгу оГ іГіе регіосі аге сіезсгіЬесІ. А зресіаі аііепііоп із раісі іо іГіе роі аз іГіе Ьазіс апсі іЬе тозі пілтегоілз сегатіс Гогт. □ыгіпд іЬе зесопсі ЬаІГ оГ іЬе іЬігіеепіЬ сепіогу іЬе Ьазіс ГогтаІ Геаіцгез оГ іурісаі Гог іЬе 14гм—15гм сепіілгіез роі Ьауе Ьееп сіе^еіоріпд. ТЬе зЬоЫсІег Ьесотез тоге апсі тоге ехргеззесі деіііпд іп іЬе гезЫі а гіЬ ог зотеіЬіпд іп іЬе кіпсі. А іепбепсу іо гесіысііоп оГ песк’з ЬеідЬі апсі іпсгеазе оГ іЬе тахітілт сііатеіег ге^еаіз еуісіепііу. ТЬе гіт із сізсіаііу зітріе іп ііз сгозз-зесііоп. ТЬе зіоре оГ гіт апсі песк ^агіез іп а сопзідегаЫе гапде. ТЬе \л/аііз аге тозііу ІЬіск апсі гоодЬ. ТЬе соагзе іехіоге оГ іЬе разіе ууііЬ а доосі сіеаі оГ тіпегаі Ьгеакаде Ьасі ап еГГесі оп іЬе Гіпепезз оГіЬе оЫег зіігГасе оГ уеззеіз. ТЬе роіз оГ іЫз регіосі \л/еге оГіеп огпатепіесі аіопд іЬе зЬоЫсІег (ог гагеіу аіопд іЬе песк ог гіт) чл/ііЬ ітргеззесі Ііпез, ууауез, іЬеіг сотЫпаііоп, апсі іп іЬе еазіегп гедіопз а раііет сопзізііпд оГ а го\л/ оГ оЫідое зігокез \л/аз ророіаг епоодЬ. Іп іЬе ГіГіеепіЬ сепіогу, пе\л/ роі’з агсЫіесіопіс етегдез. ТЬе зЬоЫсіег гізез тоге апсі тоге деіііпд еуеп а ЬогігопіаІ розіііоп; Іозез а гіЬ Ьесотіпд гоітсіесі іп зЬаре. ІМеск Ьесотез Іо\л/ ог сіізарреагз аі аІІ. ТЫз Геаіоге \л/іІІ деі ехсІозЬ/е рорЫагііу іп іЬе ГогіЬсо- тіпд сепісігіез. ТЬе ізоіаіесі Гіпсііпдз оГ діагесі роіз зЬоЫсі Ье тепііопесі. ТЬе іурісаі зіхіеепіЬ сепісігу роі із а уеззеі \л/ііЬ Гаіг, гоііпсіесі оЫІіпе; іЫскзеі іп ргорогііопз; \л/ііЬ сіеуеіоресі зЬоЫсіегз апсі Іо\л/ песк. Махіггшт Ыатеіег іпсгеазез. ТЬе іепбепсу оГ гесііісііоп оГ песк’з ЬеідЬі Ьаз Іесі, іп іЬе гезЫі, іо ііз сотріеіе сіізарреагапсе. ІЧіт Ьесотез опіу ап епсііпд оГ а зрЬегісаІ іп зЬаре Ьосіу оГ а роі. ТЬіз іуре іоок ііз тозі зргеасііпд іп іЬе зе^епіеепіЬ сепіогу, езресіаііу іп ІЬе \л/езіегп гедіопз оГіЬе сосіпігу. А пе\л/ ассепі іп іЬе агсЫіесіопіс оГ а роі арреагесі іп іЬе зе^епіеепіЬ сепіпгу. Ііз Ьосіу асдЫгез а сопіс іп зЬаре оміііпе. Іп гаге сазез огпатепіесі, \л/ііЬ іЫп Гіпе \л/аііз, Ьа^іпд опе ог і\л/о Ьапсііез роі із сіізііпдЫзЬесІ Ьу ііз дгасеГЫ ргорогііопз. ТЬе Іо\л/езі рагі із оГіеп зігеззесі Ьу а зтаІІ Іесіде. Іп іЬе 16(Г|—17((1 сепіагіез діагесі роіз Ьесате уегу рорЫаг. ОгідіпаІІу, іЬеу сііГГегесі Ггот цпдіагесі опез ЬоіЬ іп ІЬогоіідЬпезз оГ іЬе разіе апсі іп зЬаре. Атопд іЬе сЬагасіегізііс Геаіцгез оГ діагесі роі оГ іЬаі ііте аге іЬе ГоІІо\л/іпд: уегу іЫп \л/аІІз, сопіс зЬаре оГ іЬе Ьосіу, сотріісаіесі іп сгозз-зесііоп гіт \л/ЬісЬ із зігеззесі Ьу іЬіп дгооуе ог Іесіде аіопд ііз Ьазе апсі із Ьепі оЫ\л/агсі, гісЬ сіесогаііоп. ЗтокесІ роіз \л/ЬісЬ аГіег Гігіпд іп а гесіпсііоп аітозрЬеге Ьесате Ыаск ог сіагк-дгау \л/еге зргеасі іп іЬіз регіосі, іоо. Роіз \л/ііЬ уегу агсЬаіс арреагапсе аге теі іп іЬе Іауегз оГіЬе 16((1—17((1 сепіпгіез оГ зоте зеіііетепіз, езресіаііу іп іЬе соопігузісіе. ТЬіз рЬепотепа із поі іо Ье соппесіесі \л/ііЬ зоте ІосаІ зресіГіс Ьесацзе зісіе Ьу зісіе \л/ііЬ іі ІЬеге аге пцтегооз ріесез оГ регГесі іп аІІ зепзез сегатіс \л/аге. Іп іЬе зесопсі ЬаІГ оГ ІЬе 17((1—18((1 сепііігу роіз \л/ііЬ зтаІІ ЬЫ гаіЬег ехргеззі^е кпее Ггот іпзібе аі іЬе песк’з Ьазе апсі гоппсіесі гіт; іЫскзеі роіз \л/ііЬоЫ песк \л/ііЬ сІіГГегепі іп зЬаре гіт; 3-зЬаресі опез \л/еге зргеаб. Іп іЬе еідЬіеепіЬ сепіпгу, сііГГегепсез іп зЬаре Ьеі\л/ееп цпдіагесі, діагесі апсі зтокесі роіз ГасіоаІІу ЫзарреагесІ. ТЬеіг \л/аІІз Ьесате іЫскег. СІаззіГісаііоп апсі бесогаііопз оГ аІІ іЬе оіЬег кіпсіз оГ кіісЬеп Ыепзііз апсі іаЫе\л/аге аге аззосіаіесі \л/ііЬ баііпд. ТЬезе ргоЫетз аге апаіугесі аз \л/еІІ. 2.2.2. ТЕХНОЛОГНЯ ОБРАБОТКН КЕРАМНЧЕСКМХ НЗДЕЛМЙ Прнемы обработкм кераммческой поверхностм для прндання мзделмям опреде- ленных качественных (твердость, прочность, гнгненнчность) н эстетнческнх свойств отлнчалнсь в рассматрнваемый пернод необычайным разнообразнем — от очень древннх н простых до совершенно новых, требуюіцмх спецнальных навыков н обо- рудовання, Все онн подразделяются на две большне группы: маннпуляцнн только с самнм нзделнем с нспользованнем спецнальных ннструментов н оборудовання, а также покрытне черепка слоем нового веіцества. К первой группе относятся заглажнванме, 542
глянцеванне, обварнванне, дымленне. Перечнсленные операцнн моглн прнменять- ся по отдельностн лнбо в сочетаннн с другнмн. Вторая технологнческая группа включает покрытне ангобамн, прозрачнымн свннцовымн полмвамн, эмалямн. В прннцнпе, почтн все этн прнемы не былн новымн в керамнческом пронзводстве Беларусн, а прнменялнсь мастерамн н в предыдуіцую эпоху, но нсчезлн уже к середнне XIII в. Возрожденме утраченных технологнй про- мзошло в рамках рассматрмваемого пермода под влмяннем европейской кераммкн. Сосуды, покрытые прозрачнымп полпвамо, начннают появляться в городскнх слоях конца XV в., а уже в XVI в. распространяются на всех тнпах поселеннй. Каче- ство, цвет н способы нанесення полнв на поверхность сосудов в определенной ме- ре являются датнруюіцнмн прнзнакамн, поэтому нх необходнмо учнтывать прн ана- лнзе керамнческого матернала. Сочетанне покрытня ангобом н полнвой прнвело к появленню новой технологн- ческой группы — меццомайолнка, которая просуіцествовала, меняясь в определен- ной степенм, до XIX ст. Керамнка с эмалевым покрытнем обьедннена в группу майолнкн. Белорусскне мастера освонлн эту технологню в первой половнне XVI в. Самый ранннй матерпал нзвестен на замках в Внльне п в д. Городок Молодечненского района. Для Беларусн XVI в. характерно сочетанме на одной веіцм обемх только что опмсанных техннк. В 1742 й 1779 гг. в Беларусм появляются мануфактуры по промзводству фаянса. Следуюіцнй важный аспект в пронзводстве глнняной посуды — декорцрованпе, который, в свою очередь, ммеет две стороны — технологнческую н стнлнстнческую. Обратнм вннманне на то, что технологня н эстетнка неразрывно связаны между собой. В пернод XIV—XVIII вв. прнменялнсь следуюіцне техннкм декорнровання: врезыванпе ор- намента по сырой глцне (палочкой, штампнком, колеснком), налепной пластнческцй декор, нспользованне цветных покрытай, в том часле роспась. Каждый нз прнемов мог прнменяться сам по себе лнбо сочетаться с другнм (нлн другнмн). Спецпальное вннманне к роспнсн обусловлено тем, что довольно частое нзме- ненне моды влекло за собой нзмененне в технологнн. В результате, только аналнз техннкн рнсунка дает прекрасные возможностн для датнровкн веіцей. I. Росппсь густымн ангобамц ц эмалямп прн помоіцн трубчатого ннструмента. Выделяется несколько способов заполнення рнсунка. 1. Нанесенне полнв по рельефному орнаменту (XVI—XVIII вв.). 2. Свободная жнвопнсь по черепку, особенно белым (реже корнчневым) анго- бом, в меньшей степенм цветнымн эмалямм (XVI — начало XVII в.). 3. Очертання будуіцего рнсунка прочерчнвалн по сырой глнне, потом по ннм на- носмлм ангобы, полмвы млн эмалн разныхцветов (XVI—XVIII вв.). 4. Роспнсь по нанесенному заранее тугоплавкому контуру. В Беларусн в конце XVI — первой половмне XVII в. большую популярность прмобрел марганцевый контур. II. Роспцсь кцстью по белому фону. Такне нзделня появнлнсь как нмнтацня фа- янса. І/Іспользовалнсь жндкне огнеупорные керамнческне краскн. Данная техннка распространяется уже с середнны (возможно, с 40-х годов) XVII в. В XVIII в. она нс- пользуется н в роспнсн ангобнрованной керамнкн. 2.2.2. ТНЕ 81ІКЕАСЕ ЕІМІ8Н А№ ОЕСОНАТІСЖ ТЕСНМЮІІЕ8 ^агіоіів іесЬпідцев оі ігеаітепі оі сегатіс віігГасе м/еге асіоріесі іп ІНе регіосі ііпсіег зШсІу — (гот гаШег ргітПК/е апсіепі тапірціаііопв Іо аЬвоІіНеІу пем/ апсі сотріісаіесі. ТЬеу м/еге аітесі іо ітрагі сегіаіп ццаііііев (Нагсіпевв, епсііігапсе, Ьудіепіс). АІІ (Ьеу аге бМбесІ іпіо і\но Іагде дгоіірв: ібе ігеаітепів оп а уеввеі НвеІГ хл/іІЬ ібе Ьеір оТ вресіаі Іооіз апсі едшртепі; апсі соуегіпд м/НЬ воте пем/ вііЬвІапсе. ТЬе Гігві дгоіір іпсііісіев втооШіпд, роІівЬіпд, Ьоіііпд, втокіпд (гебіісйоп Гігіпд). ТЬеве ІесЬпідііев соііісі Ье аррііесі ЬоіЬ верагаіеіу апсі іп сотЬіпайоп. ТЬе весопсі Іогт оі віігТасе ЛпівЬ і$ соаііпд \л/іІЬ віірв, діагев, епатеів. II ів ууоПЬ тепііопіпд ІЬаі аітові аІІ ІЬеве іесЬпідііев м/еге поі ііпкпо\л/п іп ройегу ргосііісііоп іп 543
Веіашз. ТЬе агіізапз о( ііче ргеуіоііз еросГі асіоріесі діагіпд, (ог ехатріе, Тгот Вугапііат Ьііі іЬе ігасііііоп \л/аз аЬапсІопесІ ііІІ іЬе тісі іЬігіеепіЬ сепікгу. Ргоскісііоп оТ діахесі апсі епатеіесі роііегу \л/аз геуіуесі спсіег іЬе Еогореап іпТІсепсе іп іЬе Тгатез оТ іЬе регіосі опсіег зііісіу. ІзоІаіесІ Тіпсііпдз оТ діагесі \л/аге арреаг іп іЬе іо\л/пз’ апсі сазііез’ Іауегз оТ іЬе Іаіе ТіТіеепіЬ сепііігу апсі аігеасіу сіагіпд іЬе пехі і\л/о сепііігіез іЬеу Ьесоте а \л/ісІеІу зргеасі рЬепотепоп оп аІІ іЬе кіпсіз оТ зеіііетепіз. Оааіііу, соіоііг апсі теіЬосІз оТ соаііпд соцІЬ зеп/е аз іпсіісаііопз Тог сіаііпд, зо, іЬеу аге іо Ье іакеп іпіо сопзісіегаііоп. СотЬіпаііоп оТ соаііпд \л/ііЬ зіірз апсі діаге Ьаз ІесІ іо арреагапсе оТ а пе\л/ іесЬпоІодісаІ дгоцр — тегго-тарііса \л/ЬісЬ ехізіесі \л/ііЬ сегіаіп сЬапдез ііІІ іЬе піпеіеепіЬ сепіогу. Роііегу \л/ііЬ епатеі соаііпд із геіаіесі іо іЬе дгоіір оТ та)оІіса. Веіашзіап агіізапз тазіегесі іЬіз іесЬпідііе іп іЬе Тігзі ЬаІТоТіЬе зіхіеепіЬ сепіцгу. ТЬе еагііезі ріесез сіаіесі Ьу 1520—20з \л/еге геуеаіесі іп іЬе сазііез оТ Уііпіа апсі Нагасіок (сіізігісі оТ Маіасігеспа). Іі \л/аз сЬагасіегізііс іо ІЬе зіхіеепіЬ сепііігу іо сошЬіпе іЬе і\л/о ІесЬпідцез оп опе ІЬіпд. Іп 1742 апсі 1779, тагшТасіогіез ргосіасіпд Таіепсе ууеге ТоыпсІесІ. ТЬе пехі ітрогіапі азресі оТ роііегу ргосііісііоп із сіесогаііоп \л/ЬісЬ, іп ііігп, іпсііісіез і\л/о тоге ргоЫетз: сіеаііпд \л/ІІЬ сіесогаіме сіезідп апсі іЬозе сіеаііпд \л/ііЬ сіесогаііуе іесЬпідііе. ВоіЬ оТіЬет аге сіозеіу соппесіесі апсі попе соаісі Ье ііпсіегезіітаіесі. Іп іЬе регіосі оТ іЬе 14т—18ш с. іЬе ТоІІо\л/іпд сіесогаіі^е іесЬпідцез \л/еге асіоріесі: іпсізесі ог ргеззесі раііегп (\л/і!Ь а зііск, зіатр, ог а гоііег), асісііііопаі ріазііс сіесогаііоп, арріісаііоп оі соіоіігесі таіегіаіз іо іЬе зцгТасе. Е^егу оТ іЬе теіЬосІз соЫсІ Ье іізесі аіопе ог іп сотЬіпаііоп \л/ііЬ ІЬе оіЬег/оіЬегз. ЗресіаІ аііепііоп із дЬ/еп іо раіпііпд Ьесаозе сЬапдіпд оТ ТазЬіоп \л/аз Тгедцепі епоцдЬ апсі іт/оіуесі сЬапдіпд іп іесЬпоІоду. Іп іЬе гезміі, іЬе апаіузіз оі іЬе тосіе оТ раіпііпд опіу ді^ез ехсеііепі оррогіітіііез Тог іпіегргеіаііоп. I. Раіпііпд \л/ІІЬ іЫск зіірз апсі епатеіз \л/ііЬ іЬе Ьеір оТ ІііЬЫаг іооі. ВеуегаІ теіЬосІз оТ раіпііпд аге сіізііпдцізЬесі: 1. Раіпііпд о^ег геІіеТ сіезідп (16т — 181(1 с.). 2. Егее раіпііпд о^ег іЬе сегатіс зіігТасе (езресіаііу \л/ііЬ зіірз соіоцгесі іп \л/Ьііе ог Ьго\л/п) (16ш—еагіу 17ш с.). 3. ТЬе ооіііпе оі ап ітаде \л/аз іпсізесі апсі іЬеп раіпіесі \л/ііЬ діаге ог епатеіз оі сІіТТегепі соіоіігз (16т—18ІП с.). 4. Раіпііпд оуег іЬіск геТгасіогу оміііпе. Іп Веіашз, ап оміііпе \л/ііЬ тапдапезе рідтепі \л/аз езресіаIІу рорЫаг іп іЬе регіосі оТ іЬе Іаіе 16— Тігзі ЬаІТ оТ іЬе 17(і1 сепіогу. II. Раіпііпд \л/ііЬ \л/еак зтооіЬ-Тігіпд сегатіс соіоцгз рііі \л/ііЬ іЬе Ьеір оТ ЬшзЬ адаіпзі \л/Ьііе ЬаскдгоііпсІ аз а шіе. ЗіісЬ кіпсі оТ роііегу \л/аз іо ітііаіе Таіепсе. ТЬіз іесЬпідце зіагіесі іо зргеасі зіпсе 1640з апсі \л/аз цзесі ііІІ іЬе епсі оТіЬе регіосі цпсіег зііісіу. 2.2.3. НМПОРТ. ПРОЧНЕ БЫТОВЫЕ НЗДЕЛНЯ Керамнческнй нмпорт включает нзделня нз майолнкн, место пронзводства кото- рой связывается с Нталней (мастерскне Урбнны, Деруты) н она датнруется первой половнной XVI в. Ко второй группе относнтся глазурованая белоглнняная посуда с сетчатым орнаментом с террнторнн Польшн, где суіцествовал центр по ее пронз- водству. XVII в. датнруются фрагмент вазы (Дельфт) н белоглнняная декоратнвная тарелка с рельефным мзображеннем городского пейзажа, распнсанная подкрашен- нымн ангобамн. К нмпорту относятся нзделня мз так называемой «каменной массы» XV—XVIII вв. Это «сосуды Якобен», покрытые солянымн глазурямм кубкм, шаровндные кувшмны мз мастерскнх Знгбурга, Фрехена, Ререна, Вестервальда, Кёльна н бутылкн нз Рнгн. Надпнсн по латынм на сосудах XVI в. сочетаются с сюжетамн гравюр «малых не- мецкнх мастеров», однн нз ннх — Ганс Зебальт Бехам. Возможно ммпортное пронсхожденне сосудов с процарапаннымн лнбо нарнсо- ваннымн ангобом знакамн н надпнсямн на нх боковых поверхностях, нногда днніцах. 544
- бытовым пзделням (нх еіце называют мелкнмн керамкческнмн груп- _-- парфюмерные сосудмкн в внде кувшмнчнков, баночек, датнруемые — • . . —XIX вв.; копнлкн, подсвечннкн, лампадкн, детская нгрушечная •::< = (в том чнсле свнстулькн). В городскнх слоях XVII в. встречаются «юстяшкн счет, покрытые зеленой полнвой. 2 : :с .< груплу составляют курнтельные трубкн местного н нмпортного промсхо- '.’ест-ые нзделпя красноглнняные лнбо белоглнняные, могут быть покрыты -ь:.:=м.' н орнаментнрованы. І/Ізготовлялнсь в двусоставных формах. І/Імпортные :---=- = -=.= трубкн подразделяются на раннне белоглнняные лоіценые (конец . — . в голландскне) н позднне красноглнняные лоіденые (XVIII—XIX вв., ту- іе_.- е .' ~е н другне нмпортные трубкн нмеют клейма мастеров на чашечке лнбо 2.2.3. ІМРОКТЕО ІТЕМЗ. ОТНЕК НОНЗЕНОЮ ТНІНОЗ ~~~ --зі т/езіегп Еіігореап ройегу арреагесі іп Веіашв іп іЬе зіхіеепШ сепШгу. Іі = : := =- таіоііса — бізНез Ітот Ше м/огкзізорз о( ІІгЬіпо апсі ОегіКа. ТІіе зесопсі : -: ^з'ез ^ЬіІе-сІау діагесі роНегу Ггот ууезіет РоІапсІ. Іі \л/аз ітрогіесі Ггот іЬе - = і гееліЬ сепіогу апб Гіпбіпдз оГ іЬіз кіпсі аге гаіЬег потегооз. А втаІІ Ггадтепі оГ а .з:е -'от ОеІП (?) апсі а сіесогаііуе сіізЬ \л/огкесІ іп ЬідЬ геІіеГ \л/ііЬ іЬе ітаде оГ з :- -.есіогаі зсепегу аге сіаіесі Ьу ІЬе зе^епіеепіЬ сепіыгу. Зегтап зіопе-\л/аге із \л/іс!еІу гергезепіесі іп іЬе Іауегз оГ іЬе Іаіе 161Ь апсі езресіаііу ' ~ а.пб 18:п сепіогіез. ТЬіз дгоор іпсіосіез раіпіесі сорз апсі )одз Ггот 2ідЬогд, ЕгесЬеп, -е-ет 'Л'езіепл/аІсІ, Кбіп апсі пцтегоііз Ьоіііез Ггот Ріда. Іпзсгірііопз оп іЬе зіхіеепіЬ :8-:сгу уеззеіз зіірріетепіесі іЬе ітадез ассогсііпд іо іЬе епдгауіпдз Ьу іЬе «Уоцпд 2-8-тап Мазіегз» \л/ііЬ Напз 2еЬаІі ВеЬат атопд іЬет. ЭіЬег кіпсіз оГ роііегу ргосінсіз оПеп саііесі «зтаІІ сегатіс дгоіірз» аге гергезепіесі .аззеіз Гог регГіітегу (Іііііе )іідз, роіз сіаіесі Ьу іЬе 16т—17т апсі 18ш—19т сепііігіез), ез-біезііскз, ісоп-Іатрз, топеу-Ьохез, іоу-\л/аге, іоуз, іпк-роіз, діагесі ЬаІІз оГаЬасііз. Зтокіпд рірез Гогт а зерагаіе дгоцр оГ сегатіс ііетз. ТЬеу \л/еге тасіе іп тоііісіз :опзізіеб оГ і\л/о рагіз апсі сіесогаіесі \л/ііЬ ітргіпі огпатепі ог/апсі діагеф ТЬеге \л/еге е^еп тазіегз’ зіатрз оп іЬе зтокіпд рірез. ТЬозе ііетз \л/еге ЬоіЬ сіотезііс апб трогіеб. 2.2.4. СТРОНТЕЛЬНЫЕ МАТЕРНАЛЫ Преобладаюідее значенне в стронтельстве XIV—XVIII вв. несомненно заннмалн прнродные матерналы (лес, камень, глнна), что было обусловлено нх доступностью, относнтельной простотой обработкн н невысокой стонмостью. Карпач. Прн внзуальном аналнзе данной категормм находок важнымн характе- рнстнкамн являются формат нзделнй, цвет, налнчне клейм, знаков н борозд, колн- чество, расположенне, глубнна н способ нанесення последннх. Кнрпнч (тонкнй, называемый плннфой) нзвестен в Беларусн с середнны XI в. І/Іспользовался он для стронтельства храмов, обороннтельных сооруженнй, княже- скнх жнлых палат. Во второй половнне XIII в. в употребленне входнт брусковый, нлн большемерный, кнрпнч. Самымн ранннмн памятннкамн нз такого кнрпнча являются Каменецкая вежа рубежа XIII—XIV вв., Кревскнй замок XIV в., Верхняя церковь на Гродненском детннце. Вне архнтектурных сооруженнй самый ранннй большемер- ный кнрпнч выявлен в слоях второй половнны XIII в. в Бресте м Турове. В XV в. воз- водятся Лндскнй, Гродненскнй замкн, масштабное стронтельство с прнмененнем брускового кнрпнча велось в Новогрудском замке. Такнм образом, во второй поло- внне XIII—XV в. нанболее шнроко кнрпнч нспользовался в культовом н замковом стронтельстве. Прнмененме кмрпнча большого формата (27—30x12—14x7—10 см, а нногда толіднна достнгала н 11—12 см) в определенной степенн ускоряло строн- тельство. Выявлена тенденцня уменьшення толіднны кнрпнча на протяженнн XV в. На постелн кнрпнча XIII—XV вв. появляются борозды, на некоторых экземплярах 35 Зак. 3713 545
продолжают встречаться клейма н знакн. Для готнческнх сводов пронзводнлся спе- цнальный нервюрный кнрпнч. Для XVI—XVIII вв. господствуюіцмм тмпом был клрпмч-пальчатка, получнвшмй такое названме мз-за обязательного прнсутствмя на одной нз постелей борозд, которые моглм быть сделаны н пальцамн мастера. В XVIII в. с появленнем мануфактурного пронзводст- ва онн начннают нсчезать. Прнмерно со второй половнны XVII — начала XVIII в. стано- внтся совершенно очевндной тенденцня уменьшення толіднны кнрпнча, которая в ко- нечном счете достпгает 5—6 см, а нногда 4,5 см. В XVIII в. нзделня данного тнпа снова «толстеют», но прн этом уменьшаются остальные параметры кмрпнча. Черепаца. С XIV в. начннает распространяться новый керамнческнй матернал для покрытня крыш — черепнца. Самые раннне экземпляры, датнруюіцмеся второй половнной XIV в., найдены на Новогрудском детннце. Это масснвные керамнческне нзделмя полукруглой формы толіцмной 2—2,8 см, дллной 50 см м более, с большлм (6—7 см) рогоподобным декоратнвным шнпом. В XVI в. на смену полуцнркульной черепнце прнходнт плоская, которая предназначалась для высокнх готнческнх крыш н прнменялась до конца XVII в. Однн нз концов нмел округлые нлн фнгурные очер- тання. Крепежный шнп прнобретает, как правнло, треугольную в сеченнн форму. Толіцнна черепнцы постепенно уменьшается, достнгая в XVII в. 1 см. Трансформн- руется в это время п крепежный выступ, становясь трапецмевндным нлн прямо- угольным в сеченнн. С конца XVII в. начннает распространяться волннстая нлн так называемая голландская черепнца, которая остается господствуюіцнм тнпом до конца рассматрнваемого пернода. Ее формат довольно большой (прнмерно 40x25 см), толіцлна 1 см, крепежный шнп прямоугольный в сеченнм м невысокнй. Такая чере- пнца соответствовала новой конструкцнн крыш с пологнмм скатамн. Форма коньковой черепнцы на протяженнн всего перкода практнческн не меня- лась. Полуцнркульные нзделня этого тмпа отлнчалнсь только своей толіцнной, ка- чеством формовочной массы н налнчнем декоратнвного шнпа, характерного для черепнцы XV—XVI вв. Стомт отметпть, что со временем колмчество черепнцы в культурном слое за- метно возрастает. В XVII—XVIII вв. эта категорня находок становнтся массовой в слоях городов, замков, монастырей н около культовых зданнй. Сама по себе черепнца служнла украшеннем архнтектурного сооруження, но нспользовалнсь н дополннтельные прнемы для уснлення декоратмвного эффекта — пластнка (налмчне большнх рогоподобных выступов на готнческой черепнце, про- фнлнрованная черепнца) й цвет (керамнческую поверхность нзделкй покрывалн глазурямм разных цветов нлн обжнгалн в восстановнтельной среде). Такне нзделня чередовалн с простымн терракотовымн н гладкнмн, акцентнруя архнтектоннку крышн. Плптка пола. Для покрытня пола нспользовалм обыкновенный кнрпнч (Но- вогрудская церковь XIV в., Сынковнчская церковь XVI в., Домннмканскмй костел на- чала XVII в. в Мннске, фарный костел в Клецке м др.) клм делалн спецнальную плнтку (Мнрскнй, Любчанскнй, Гродненскнй замкн н др.). Плнтка могла быть терра- котовой нлн покрытой глазурямн разных цветов, что позволяло выкладывать не- сложные орнаменты. Несомненно, полнвная плнтка, особенно прн свечах, прндава- ла ннтерьеру необыкновенно парадный внд. Такнм образом, мзученме кераммческого стронтельного матермала дает допол- ннтельные крнтермн для датнровкн культурного слоя, самнх памятнмков архнтекту- ры, а находкн служат необходнмым матерналом для реконструкцнн стронтельной техннкн, внешнего внда архнтектурных комплексов н отдельных зданнй, нх нсторнн. 2.2.4. ВІЛІ.ОІМС МАТЕКІА15 ІМаіогаІ таіегіаіз змсГі аэ м/ооф эіопе апсі сіау м/еге цпсІооЬіеЫу о( та)ог ітрог- Іапсе іп аГГаіг о( Ьоіібіпд іп іЬе регіосі о( ібе 14 18"1 сепінгіеэ. Вгіскз. 8нсЬ аіігіЬіііез аз бітепзіопэ; соіопг; ргеэепсе оі эіатрэ, тагкз ог дгооуез 80 аз Іосаііоп, беріЬ, доапіііу о( ІЬе Іаііег апсі ІЬе ууау іЬеу ууеге рці оп тозі Ье іакеп іпіо сопзісіегаііоп м/ЬіІе іЬе уізоаі апаіузіз оііЬіз саіедогу оі сегатіс ІЬІпдз. 546
Вгіскз арреагесі іп Веіашз іп Міе тісісііе оііЬе еІеуепНі сепЮгу. Оіігіпд Ьл/о Ьмпсігесі уеагз о( іНе ргеуіоііз еросіі ІЬеу \л/еге іЬіп (4—4,5 ст) апсі озесі (ог сопзішсііпд о( сНогсііез аз а гміе апд іп гаге сазез Іог сіеіепзіуе \л/огкз апсі ргіпсез’ сНатЬегз. Іп ІЬе зесопсі НаІ( о( ІЬе іЬігіеепіЬ сепііігу, Іагде-зсаіе Ьгіскз (ог зо саііесі Ьаг Ьгіскз) сате іпіо іЬе іізаде. ТЬе еагііезі тогштепіз тасіе оі зцсЬ кіпсі таіегіаі аге іТіе Том/ег о( Катіапес (Ьгеак оі іЬе 13т—14(П с.), сазііе о( Кгеуа (14ІГ| с.), іТіе СІррег Сішгсіі іп Нгосіпа сііасіеі. Іп іТіе Іауегз оі іТіе зесопсі Ьаіі оі іТіе іТіігіеепіЬ сепЮгіез іп Вгезі апсі Тыгац іііе Іагде-зсаіе Ьгіскз \л/ЫсЬ аге поі соппесіесі ал/ііТі зоте агсТіііесіыгаІ ЬЫІЫпд \л/еге геуеаіесі. Іп іТіе ііііеепіЬ сепііігу, іЬе сазііез оі І_іс(а апсі Нгосіпа \л/еге егесіесі. \Л/ісІе ЬЫІЫпд іоок ріасе аі ІЬе сазііе оі НаУаЬгасІак. Аі іЬаі ііте, Іагде-зсаіе сг Ьаг Ьгіскз ал/ііЬ сіітепзіопз 27—30x12—14x7—10 ст (ог е^еп 11—12 ст іп ІЬІскпезз) ууеге етріоуесі іп іЬе сопзішсііпд оі сЬцгсЬез апсі сазііез. Іп ІЬе 13ш—15ІГ| сепійгіез, зоте Ьгіскз Ьоге зресіаі тагкз апсі зіатрз. Оп опе оі іЬе Ьесіз оі а Ьгіск ресмііаг дгооуез зіагіесі іо арреаг. Еог СЭоіЬіс уаЫііпд зресіаі гіЬ Ьгіскз \л/еге ргосімсесі. ТЬе ргесіотіпапі іуре оі Ьгіскз сіогіпд іЬе регіосі оі ІЬе 16(П—18(Г| сепіогіез \л/еге зо саііесі Ьгіскз-\л/ііЬ-ііпдегз. ТЬеу доі зосЬ а пате Ьесаозе оі оЫідаіогу ргезепсе оі іЬгее ог тоге зресіііс дгоо^ез оп опе оі іЬе Ьгіок’з ЬесІ \л/ЬісЬ сооісі Ье тасіе Ьу іЬе ііпдегз оі а тазіег. Іп іЬе еідЬіеепіЬ сепііігу, іЬеу Ьедап іо сіізарреаг. А іепсіепсу оі гесііісіпд оі Ьгіск’з іЬіскпезз Ьаз Ьееп геуеаіесі іп ІЬе зесопсі ЬаІі оі іЬе 17(Г| — еагіу 18(Г| сепімгу. ТЬіз сіітепзіоп геасЬесІ 5—6 ст аі іЬаі ііте. Іп іЬе еідЬіеепіЬ сепімгу, Ьгіскз Ьесате іЬіскег адаіп Ьыі оіЬег сіітепзіопз сіесгеазесі.- РооШеа арреагесі іп іЬе іоіігіеепіЬ сепііігу. II \л/аз сотріеіеіу пе\л/ сегатіс Ьаіісііпд таіегіаі іог Веіашз аі іЬаі ііте. ТЬе еагііезі затріез іоііпсі іп іЬе сііасіеі оі НауаЬгасІак аге сіаіесі Ьу іЬе зесопсі Ьаіі оі ІЬе іоогіеепіЬ сепіогу. ТЬеу аге зетісігсіе іп зЬаре таззке сегатіс ргосіасіз \л/ііЬ 50 ст апсі тоге іп ІепдіЬ апсі 2—2,8 ст іп ІЬіскпезз. ТЬе ргезепсе оі а Іагде (6—7 ст) сіесогаііуе іопдце із опе оі іЬеіг зресіііс іеаііігез. Іп іЬе зіхіеепіЬ сепімгу, зеті-сігсіе іііез \л/еге сЬапдесІ Ьу ріапе опез іпіепсіесі іог ЬідЬ СЭоіЬіс гооіз. ТЬІз іуре ууаз етріоуесі ііІІ іЬе Іаіе зеуепіеепіЬ сепііігу. Опе оі іЬе епсіз оі зіісЬ іііез ЬасІ гсшпсіесі оі іідіяесі оЫІіпе. ТЬе іазіепіпд іопдце \л/аз аз а шіе ігіапдіе іп зесііоп. ТЬе іііез’ іЬіскпезз \л/аз дгасімаііу гесіосіпд ііІІ 1 ст іп іЬе зеуепіеепіЬ сепШгу. ТЬе іазіепіпд іопдііе \л/аз ігапзіогтесі аі іЬаі ііте, іоо. Іі Ьесате гесіапдЫаг ог ігарегоісі іп зесііоп. Зіпсе ІЬе Іаіе зе^епіеепіЬ сепіыгу, \л/ауе-зЬаресІ іііез зіагіесі іо Ье зргеасі. ТЬІз іуре ргесіотіпаіесі ІІІІ іЬе епсі оі іЬе регіосі ыпсіег зінсіу. ТЬе сіітепзіопз \л/еге Іагде епоцдЬ (40x25x1 ст). ТЬе іазіепіпд іопдые \л/аз зЬогі апсі гесіапдЫаг іп зесііоп. ТЬіз кіпсі оііііез соггезропсіесі іо іЬе пе\л/ сіезідп оі гооі\л/ііЬ Іо\л/ ріісЬез. ТЬе зЬаре оіреак гооііііез Ьаз поі іасШаІІу сЬапдесІ сіпгіпд іЬе регіосі. ТЬе сЬгопоІодісаІ сііііегепііаііоп сап Ье ге^еаіесі опіу іЬгоодЬ ІЬе іЬіскпезз, дааіііу оі сегатіс разіе апсі ІЬгоцдЬ ІЬе ргезепсе оіа десогаіме іопдае \л/ЬісЬ із сЬагасіегізііс іог 15(Г|—16(Г| сепШгіез. Іі із \л/огіЬ тепііопіпд іЬаі іп ІЬе соагзе оііЬе регіос! опсіег зіосіу іЬе рмапіііу оі гооі іііез ЬасІ Ьееп іпсгеазіпд. Іп ІЬе 17((1—18ш сепіцгіез іЬіз саіедогу оі Тіпсііпдз Ьесате тазз опе іп іЬе Іауегз оі іо\л/пз, сазііез, топазіегіез апсі агсшпсі сЬогсЬез. ТЬе іііез ІЬетзеІуез сіесогаіесі іЬе оЫег ^іехл/ оі ап агсЬііесШгаІ Ьміісііпд ЬЫ зоте зресіаі асісііііопаі іесЬпідцез іо зігепдіЬеп іЬе сіесогаііуе еііесі \л/еге асіоріесі — ріазііс еіетепіз іп іЬе зЬаре оі а сіесогаііуе іопдце ог адсііііопаі дгооуез ог сЫііпдз оп іЬе оЫег зпгіасе; апб соіоаг іЬгоіідЬ діагіпд ог ЬагпізЬіпд іп гесіосііоп аітозрЬеге. ЗіісЬ кіпсі оііііез \л/еге аііегпаіесі \л/ІІЬ зітріе опез зігеззіпд іЬе сіезідп оіа іооі. РІоог іііез. ЕІоогз \л/еге ра^есі \л/ііЬ огсііпагу Ьгіскз (сЬіігсЬез іп На^аЬгасІак, 14т с.; ЗупкаУісу, 16ІГ| с., оі Оотіпісапз іп Міпзк, еагіу 17т с.; рагізЬ сЬіігсЬ іп КІеск; еіс.) ог \л/ііЬ зресіаі іііез (іЬе сазііез оі Міг, ІшЬса, Нгосіпа апсі оіЬегз). ТЬе іііез сомісі Ье соуегесі \л/ііЬ ігапзрагепі діагез ог іп зоте сазез \л/ііЬ епатеіз. ТЬе соуегіпд оі сііііегепі соіоіігз да^е ап оррогітпііу іо зеі зітріе огпатепіз. ТЬцз, ІЬе зііісіу оі сегатіс Ьміісііпд таіегіаіз діуез асісііііопаі сгііегіа іо сіаііпд оі соіімгаі сіерозіі, оі агсЬііесіогаІ тогштепіз іЬетзеІ^ез, діуез песеззагу сіаіа іог гесопзішсііоп оі ЬЫІсІіпд ІесЬпідоез, ІЬе оЫег уіе\л/ оі агсЬііесіогаІ сотріехез апсі зерагаіе ЬЫІсІіпдз, оііЬеіг Ьізіогу. 35 547
2.2.5. НЗРАЗЦЫ П МЗРАЗЦОВЫЕ ПЕЧМ Печные нзразцы на террнторпп Беларусн началн нспользоваться с начала XIV в., хотя нзготовленне нх местнымн мастерамн было налажено, вероятно, не ранее се- реднны XIV в. Сначала нзразцовые печн сооружалнсь в феодальных резнденцнях, монастырях, домах шляхты н богатых горожан, а с конца XVI — начала XVII в. онн становятся почтн неотьемлемой частью ннтерьера жнлых н обіцественных помеіде- ннй в городах н местечках. Массовость нзразцов, нзменення пх орнамента делают нх хорошнм датнруюіцмм матерналом. По назначенню н месту в архнтектоннке печн нзразцы подразделяются на стен- ные, карннзные, поясовые, медальоны, коронкн н навершня, покрытня печных сво- дов, базовые н колонкн. По конструктнвным особенностям онн делятся на сосудо- образные, прорезные н коробчатые. Нанболее ранннмн являются сосудообразные нзразцы, которые по соотноше- нню высоты тулова н поперечннка устья в свою очередь делятся на горшкообраз- ные (тнп I) п мнскообразные (тнп II). Этп тнпы разделяются на варнанты по форме устья (круглое, квадратное, прямоугольное, треугольное, тетра- п квадрнфолнйное). Нанболее раннне горшкообразные нзразцы нмелн круглое устье (Полоцк, 1314 г.). Позднне экземпляры этого варнанта датпруются XVI в. І/Ізразцы с квадратным усть- ем нзготавлнвалмсь с конца XIV — начала XV в. по начало XVI в., с квадрнфолнй- ным — во второй половнне XIV — конце XV в., может быть, н в начале XVI в. І/Ізраз- цы с треугольным устьем найдены только в Понеманье, датнруются онн второй по- ловнной XIV—XV в. н XVII в. Еднннчнымн находкамн представлены нзделня с прямоугольным (XVI в.) н тетрафолнйным устьямн. По матерналам Полоцка н Лндского замка прослежено, что со временем высота н днаметр устья нзразцов уменьшалнсь. Однако матерналы раскопок другнх посе- леннй показалн, что это явленне не было всеобіднм. Мнскообразные нзразцы (днаметр устья у ннх больше высоты тулова) с круглы- мн н квадратнымн устьямн нмеют одннаковый пернод бытовання — с XV (скорее всего со второй половнны) по первую половнну XVII в., а в сельской местностн онн употреблялнсь н в более позднее время. Мнскообразные нзразцы с прямоугольным устьем найдены пока только в одном пункте н датнруются XVI—XVII вв. Появленне новых тнпов н варпантов нзразцов не влекло за собой прекраценне пронзводства более ранннх. Нередко 2—3 варнанта сосудообразных нзразцов нспользовалнсь в одной печн. С распространеннем печей, стены которых целнком складывалнсь нз нзразцов, возннкла потребность в стандартнзацнн такнх параметров, как размеры устья п вы- сота тулова. В XVI—XVII вв. внутренняя поверхность некоторых сосудообразных нзразцов покрывалась полнвой. На внутреннюю поверхность днніца нногда нано- снлся несложный орнамент. Реже орнаментнровалась внутренняя поверхность сте- нок (Кревскнй замок) нлн налепным жгутнком украшалось устье (Заславскнй замок). Прорезные азразцы часто рассматрнваются как переходный тнп между сосудо- образнымм н коробчатымн. Онн нмеют горшкообразное тулово, а квадратное устье нх прнкрыто пластнной, орнаментнрованной сквознымн прорезямн. В лнтературе онн нзвестны также как ажурные, решетчатые, пногда к ннм ошнбочно прнменяют термнн «нншевые». Раннне экземпляры датнруются первой половнной XV в. (Полоцк), позднне — концом XV — началом XVI в. (Клецк). Орнамент пластнн пре- нмуідественно геометрнческнй. На одном нз клецкнх нзразцов нзображены людп. Коробчатые нзразцы состоят нз лнцевой пластнны н румпы. Онн под- разделяются на стенные, карннзные н поясовые. Стенные нзразцы по форме, про- порцням н размерам лнцевой пластнны н обрамляюідей ее рамкн, техннке н рнсун- ку орнамента весьма разнообразны. Выделяются 4 основных тнпа стенных нзраз- цов. К тнпу I относятся безрамочные нзразцы с прямоугольнымн, реже квадратнымн пластннамн, на которых в техннке ннзкого нлм высокого рельефа нзображены жн- вотные, людн, мнфнческне чудовніда, растення. Датнруются онн середнной — вто- рой половнной XV — первой половнной XVI в. 548
“нп II представлен немногочнсленнымм большемернымм нзразцамм с вогнутой з.'собразной лнцевой пластнной. В углубленнн помеіцены горельефные нлн ба- сег.ьефные антропоморфные нзображення, что прндает нзразцам сходство с архн- -ектурнымн нншамн со скульптурамн, характернымн для высокой м поздней готнкн. -айдены нзразцы тнпа II в Друе, Мядельском н Городокском замках, где датнруются 23— 40-мм годамн нлм первой половмной XVI в. К тмпу III отнесены нзразцы с снльно эаглубленной плоской лмцевой пластнной — квадратной (варнант 1) нлн прямоугольной (варнант 2). Орнамент геометрнческнй, солярный, растнтельный, сюжетный, геральднческмй, выполнен в техннке ннзкого нлн плоского рельефа. Некоторые нзразцы с реалнстнчнымн детально проработан- нымн нзображеннямн людей в лнтературе получнлн названне «портретные». Датн- руются нзразцы этого тнпа первой половнной — середмной XVI в. В первой половнне XVI в. начннают распространяться н мзразцы тнпа IV — с плоской лнцевой пластнной, орнаментнрованной препмуьцественно плоскмм рель- ефом, а в конце XVII—XVIII в. — н роспнсью. Пластнна квадратная была распро- странена до XVIII в., прямоугольная нзготавлнвалась н позднее. Какнх-лнбо попыток стандартнзацнн размеров пластнны до введення машннной формовкн не наблюда- ется. Одновременно бытовалн от 4 — 5 до 11 варнантов размеров пластпн у прямо- угольных н отдельно — у квадратных нзразцов. Разнымн по форме, шнрнне, высоте н профнлнровке былн н обрамляюьцме пластнны рамкн. Любопытно, что с распространеннем нзразцов с так называемым ковровым орнаментом рамкн на ннх некоторое время сохранялнсь, что препятство- вало целостному воспрмятпю узора. Со второй половмны XVII в. часть мзразцов мз- готавлнвалась без рамкн. В орнаментнке частн нзразцов тнпа IV в XVI в. прослежнвается влнянне нзраз- цов тнпа III. С конца XVI в. получают распространенне нзразцы, орнаментнрованные в техннке плоского рельефа с нзображеннямн цветка нлн букета в вазе, мотнвамн кованного металла, которые нзменялнсь в соответствнн с художественнымм стнля- мм м вкусамм заказчнков. Мзготавлмвалксь также нзразцы с растмтельным, зоо- морфным, геометрнческнм, сюжетным орнаментом. Шнрокое распространенне по- лучнлн в замках, усадьбах н шляхетскнх домах печн с геральднческнмн нзразцамн. С середнны XVII в. распространяются нзразцы с ковровым орнаментом, а с конца XVII—XVIII в. — распнсные. Последнне покрывалнсь геометрнческнм, растнтель- ным орнаментом, нзображеннем пейзажа, сюжетнымн рнсункамн, нанесеннымн ог- неупорнымм краскамм. С конца XVII в. мзготавлмвалмсь также неорнаментнрован- ные нзразцы. Карнызные нзразцы нмелн профнлнрованную лпцевую пластнну н нсполь- зовалнсь для связн между ярусамн в печах со сложной архнтектоннкой. Нзго- товленне нх на террнторнн Беларусн началось в первой половмне — середнне XVI в. Орнаментальный рнсунок на ннх мог быть сплошным, в нзразцах со сложной профмлмровкой каждая часть несет самостоятельный рмсунок. В рас- пнсных нзразцах выделяются от 2 до 7 орнаментальных поясов, разделенных нногда рельефнымн выступамн. Параметры м размеры карннзных нзразцов весьма разнообразные. Поясовые нзразцы служнлм для разделення яруса печн на отдельные горн- зонтальные частн. Пластнны нх плоскне, реже выпуклые, нмеют разлпчные размеры, но шмрмна мх значмтельно меньше длмны. Начало мх нспользованмя относнтся к середнне XVI в., но нанбольшее распространенне прмходнтся на конец XVI — начало XVIII в. В декоре, как н у карннзных нзразцов, мспользуются пренмуіцественно растнтельный орнамент, а также мотнвы кованного металла, растнтельный, геометрнческнй, геральднческмй м сюжетный. Часть нзделнй с конца XVII в. мзготавлнвалась без орнамента. Медальоны, плн панно, украшалм центральную часть поверхностм печм в па- радных помеьценмях дворцов н замков. Найдены только в Заславском н Мнрском замках. Возможно, такое же назначенне нмелм крупноформатные нзразцы с сюжет- ным орнаментом XVII в. нз Могнлева. 549
Перемычка служплн для прмкрытмя шмроккх швов между рядамм мзразцов. Со- стоялн онн нз узкой (до 3—4 см) выгнутой нлн профнлнрованной пластнны н плос- кого крепежного выступа. Для обеспечення бесшовного соедннення граней печн прмменялнсь угловые стенные, карннзные нзразцы н перемычкн. Стенные угловые пзразцы началм пзго- тавлмваться в середнне XVI в., карннзные — с первой половнны XVII в. (ранее со- едннялнсь «на ус» нлн вырезалнсь по лекалу). Верхняя часть печн украшалась коронкамн (входят в употребленме в XV в. вме- сте с прорезнымм мзразцамн). В декоре нх нспользовалнсь растнтельные, гераль- дпческне, геометрмческне, реже — сюжетные мотмвы. Для покрытня свода печн мзготавлнвалмсь выгнутые пластмны, украшенные геометрнческнм орнаментом, покрытые «рыбьей чешуей» лнбо неорнаментнрованные. В печах Беларусм не получнлн распространення базовые нзразцы, колонкн н баляснны. Последнне мзображалнсь нногда на угловых нзразцах. В первой половмне XVI в. у мзразцов тнпа I м IV румпа чаьце всего была круглой, высота румп в тот пернод достнгала 14—18 см, но во второй половнне XVI в. уменьшается до 7,5 —10 см. В последуюьцее время она колеблется от 5 до 9 см, чаіце всего 7—9 см, однако этн нзменення не былн одновременнымн для всей тер- рнторнн Беларусн, поэтому не могут шнроко прнменяться для датнровок. Раннпе нзразцы былн терракотовымн, но уже в первой половнне XVI в. мзготавлнваются зеленополнвные (муравленые) н полнхромные нзделня, однако в пронзводстве по- лнхромных прослежнвается лакуна, прнходяьцаяся на 50-е — начало 80-х годов XVI в. Нзученне белорусскмх нзразцов показывает, что местное промзводство нх по- стоянно пспытывало влмянне, ндуідее нз Центральной н Западной Европы, Бело- русскне мастера успешно освамвалн н творческм развнвалм западные новацнм. Развлтне нзразцов было тесно связано с нзмененнямн конструкцнй цзразцовых печей. Раннне печл былл довольно архакчнымн н отлнчалнсь от простых глнноблт- ных только вставкамн в свод м стены сосудообразных нзразцов, которые былн об- раіцены устьем к внутренней частм печм. Самая ранняя печь (Полоцк, 1314 г.) была сооружена на траднцнонном срубном опечке. Позднее распространяются печн на платформе нз глнны л бнтых кмрппчей. Камнн н бнтые кнрпмчн включалнсь для большей прочностн н в ннжнюю часть печных стен. Печм начала XVI в. нмелн шат- ровую нлн кубнческую со сводчатым верхом форму. Нзразцы вмуровывалнсь усть- ем наружу. В XV в. сооружаются печм, стены кото“рых, за нсключенмем углов, целм- ком складывалнсь лз сосудообразных нзразцов. Печн такой конструкцнм благодаря хорошей теплоотдаче быстро согревалн помеьценне н поэтому прнменялнсь н после распространення печей лз коробчатых лзразцов. І/Іногда нмжннй ярус печн соору- жался нз сосудообразных, а верхнпй — нз коробчатых нзразцов. Такне комбпнпро- ванные печм найдены в Лндском замке, Мозыре, Богоявленском Кутеннском мона- стыре под Оршей. Печн мз коробчатых нзразцов XVI — первой половлны XVII в. сооружалнсь на платформе мз глмны, камней, бптых кнрпнчей н нзразцов. Камеры нзразцов ннжнего яруса н пространство между мх румпамн в XVI — начале XVII в. эаполнялнсь глнной. Зафнкснрованы размеры ннжнего яруса печм конца XVI в. Заславского замка — 2,15x1,53x0,71 м. Верхннй ярус был в плане квадратным (1,28x1,28 м). В профнле печь нмела Б-образную форму. Вторая печь Заславского замка, сооруженная в 1586 г., нмела, судя по длнне платформы, ббльшне размеры н предназначалась для обо- грева смежных помеіценнй. С конца XVI в. распространяются печм квадратные. прямоугольные н круглые в плане с плавным переходом между ярусамн. В середн- не — второй половпне XVII в. размеры печей уменьшаются. Некоторые печн соору- жаются на легкой деревянной основе. Для печей моглн создаваться спецпальные комплекты нзразцов, в которых все элементы печн нмелн сходные орнаментальные сюжеты, нсполненные в одном стн- ле. В другнх нспользовалнсь разные мзразцы не только по декору, но н по разме- рам. В последнем случае мастер-печннк должен был рассчнтать поперечнпк пе-/ так, чтобы ряды разноформатных мзразцов нмелн одмнаковую протяженность 550
2.2.5. ТІЬЕЗ АМО ТІЬЕ ЗТОУЕЗ Іп Веіашз, зіоуе іііез арреагесі іп ІНе еагіу (оогіеепіН сепіогу. ТІіе ІосаІ сгаПзтеп зіагіесі Іо ргодіісе Шет арргохітаіеіу іп ІНе тісі ТоіігІеепІЬ сепіогу. АІ ІНе Ьедіппіпд, ІНе іііе зіоуез ууеге іізесі 1о сопзігіісі іп Ше теосіаі гезісіепсез, топазіегіез, іп іЬе Ьоіізез оГ поЬіІііу апсі поЫе 1о\л/п-сІ\л/еІІег8. 8іпсе іЬе Ьгеак оі ІЬе зіхіеепіЬ апсі зе^епіееЫЬ сепШгіез, ІЬеу Ьа^е Ьесоте аітозі ап іпіедгаі рагі оі іпіегіог оі сІ\л/еІІІпд апсІ .рцЫіс Іосідіпдз іп Тоуупз апсі іп зтаІІ іом/пз. ТЬе (асіз іЬаі ТЬе Тіпсііпдз оі іііез аге гштегоаз апсі іЬаі іЬе сЬапдез іп іЬеіг Гогтз апсі сіесогаііоп \л/еге регіосіісаі таке іЬіз кіпсі оГ агіііасіз уегу зіШаЫе Гог сіаііпд. Ассогсііпд іо іЬеіг ріасе іп іЬе агсЬііесіопісз оГ а зіоуе, іііез аге сімсіесі іп іЬе пехі дгоорз: \л/аІІ; согпісе; дігсііе; тесіаіііопз; сгоўупз; зіоуе ^аЫііпд іііез; Гооіз апд зтаІІ соііітпз. Ассогсііпд іо іЬеіг сопзішсіШе Геаіогез іЬеге аге уеззеі зЬаресІ; соі іЫоіідЬ; апсі Ьох зЬаресІ іііез. УеззеІ зЬаресІ іііез аге ІЬе еагііезі. Ргосеедіпд Ггот іЬе ргорогііоп оГ іЬе Ьоду’з ЬеідЬі апсі іЬе тооіЬ’з \л/ІЫЬ іі із ассеріесі іо сІізііпдЫзЬ роі зЬаресІ (іуре I) апсі Ьо\л/І зЬаресІ (іуре II) іііез. ТЬезе іурез аге зііЬсІмсІесІ іпіо зоте уагіапіз оп іЬе Ьазіз оГ ІЬе тоЫЬ’з зЬаре (сігсіе, здііаге, дчасІгапдЫаг, ігіапдЫаг, апсі гозеііе). ТЬе еагііезі роі зЬаресІ іііез ЬасІ сігсіе тоЫЬ (Роіаск, 1314). І_аіег затріез оГ ІЬаі уагіапі аге сіаіесі Ьу іЬе зіхіеепіЬ сепііігу. ТЬе іііез \л/ііЬ здііаге тоЫЬ Ьауе Ьееп ргосііісіпд Ггот іЬе Ьгеак оГ іЬе ГоогіеепіЬ апсі ГіГіеепіЬ сепіогіез іо іЬе Ьедіппіпд оГ іЬе зіхіеепіЬ сепШгу; іЬе гозеііе тоЫЬ \л/аз сЬагасіегізііс іо іЬе зесопсі рагі оГіЬе 14((1 — Іаіе 15(Г| с. апсі, регЬарз, е^еп іо ІЬе еагіу 16((1 с. ТЬе іііез \л/ііЬ ігіапдЫаг тоЫЬ \л/еге ГоітсІ ехсііізіуеіу іп іЬе Міотап- Ьазіп гедіоп апсі іЬеу аге сіаіесі Ьу іЬе зесопсі ЬаІГ оГ іЬе 14((1—151" с. апсі Ьу ІЬе зе^епіеепіЬ сепііігу. ТЬе Гіпсііпдз оГ опііз \л/ііЬ дііасІгапдЫаг (16І(1 с.) апсі гозеііе тоЫЬз гергезепі ізоіаіесі сазез. ТЬе таіегіаіз Ггот Роіаск апсі Ггот іЬе сазііе оГ Ша ді\/е іЬе е^ісіепсе оГ іЬе іепсіепсу оГ іЬе іііез’ ЬеідЫ апсі тоЫЬз’ сііатеіег іо гесііісе. Но\л/еуег, іЬе агііГасіз Ггот оіЬег зеіііетепіз Ьауе зЬо\л/п іЬаі іЬіз рЬепотепоп \л/аз Таг поі депегаі. Во\л/І зЬаресі іііез (\л/Ьеп іЬе Сіатеіег оГ іЬе тооіЬ із Іагдег іЬап Ьосіу'з ЬеідЫ) \л/ііЬ сігсіе апсі здііаге тоіЬз меге зргеасі сііігіпд ІЬе зате регіосі — Ггот ІЬе ГіГіеепіЬ (ог тауЬе Ггот ІЬе зесопсі ЬаІГ) ііІІ іЬе Гігзі ЬаІТ оГ іЬе зе^епіеепіЬ сепіогу. Іп соапігузісіе, ІЬеу \л/еге іп іізаде е^еп Іаіег. Во\л/І зЬаресІ іііез \л/ііЬ дііасІгапдЫаг тоЫЬ \л/еге ГоітсІ оп іЬе опіу зііе. ТЬеу аге сіаіесі Ьу іЬе 16((1 —17((1 сепіогу. ТЬе Гасі іЬаі пе\л/ іурез апсі уагіапіз оГ іііез арреагесі сіоез поі теап іЬаі ІЬе ргосііісііоп оГ еагііег опез ЬасІ Ьееп сапсеіесі. Моге о^ег, іі \л/аз поі ап ассісіепі \л/Ьеп і\л/о ог іЬгее ^агіапіз оГ ^еззеі зЬаресІ іііез \л/еге мзесі іп ІЬе зате зіо^е. ТЬе зргеасііпд оГ зіоуез \л/ііЬ іЬе \л/аІІз сотріеіеіу тасіе оГ іііез пеесіесі сегіаіп зіапсіагсіігаііоп оГ іііез’ сіітепзіопз (езресіаііу \л/ІЫЬ оГ тоЫЬ апсі ЬеідЫ оГ Ьосіу). Іп іЬе 16((1—17((1 сепіагіез, іЬе іппег зогТасе оГ зоте уеззеі зЬаресІ іііез \л/аз зіагіесі іо соуег \л/ІІЬ діаге. Зотеіітез, іЬеіг Ьоііот Ггот іпзісіе \л/аз сіесогаіесі \л/ііЬ зітріе раііегп. Іп гаге сазез, іЬеге \л/аз ітргіпіесі огпатепі оп іппег зоііасе оГ іЬе Ьосіу (іЬе сазііе оГ Кгеуа) ог тоЫЬ \л/аз сіесогаіесі Ьу а сіау ЬгаісІ зіііск оп ііз гіт (іЬе сазііе оГ7азІао]е). СЫ ІЬгоыдЬ іііез аге оГіеп езіітаіесі аз а ігапзіііопаі іуре Ьеі\л/ееп іЬе ^еззеі зЬаресІ апсі Ьох зЬаресІ опез. ТЬеіг Ьосііез аге роі зЬаресІ апсі ІЬеіг здііаге тоЫЬз аге соуегесі Ьу ріаіез \л/ііЬ іЫоыдЬ орепіпдз. Іп Іііегаіііге, іЬіз кіпсі оГ іііез із кпо\л/п аз ореп- \л/огк ог Іаііісе. Зотеіітез, ІЬе іегт «пісЬе» із цзесі Гог іЬет Ьу тізіаке. ТЬе еагііезі зресітепз сап Ье сіаіесі Ьу ІЬе Гігзі ЬаІГ оГ іЬе 14((1 сепііігу (Роіаск) апсі ІЬе Іаіезі опез геіаіе іо іЬе Ьгеак оГ 15((1—16((1 с. (КІеск). ТЬе раііегп оп іЬе ріаіез із ргесіотіпапііу оГ деотеігіс сЬагасіег. Опе оГіЬе ііетз Ггот КІеск Ьеагз ап ітаде оГ Ьотап Ьеіпдз. \Л/аІІ іііез іп іЬеіг зЬаре, ргорогііопз апсі сіітепзіопз оГ а ріаіе апсі ііз Ггате, іесЬпідііез апсі раііегпз аге уагіоііз. ТЬеге аге Гоцг таіп іурез оГ \л/аІІ іііез. ТЬе Гігзі іпсіі/дез іііез \л/ііЬ гесіапдЫаг ог гагеіу зділаге ріаіе ўуііЬоЫ Ггате сіерісііпд апітаіз; Ьіітап Ьеіпдз; туіЬіс топзіегз ог ріапіз іп ІЬе іесЬпідііез оГ Іо\л/- ог ЫдЬ-геІіеГ. ТЬІз кіпсі оГ іііез \л/аз зргеасі Ьеі\л/ееп іЬе тісі ТіТіеепіЬ апсі тісі зіхіеепіЬ сепііігіез. ТЬе іііез оГ іуре II аге поі пі/тегомз. ТЬеу гергезепі Іагде-зсаіе оЬ]есіз ууЬозе ріаіе із сопса^е іп 551
іЬе зЬаре оТ агсЬ. Іп іНе беерепіпд, апіКгоротогрЫс ітадез іп ЬідЬ геІіеГ ог іп Ьаз-геІіеТ ТесЬпідііез аге ріасесі. ТЬІз таке ТЬет зітііаг іо агсЬііесіогаІ пісНез \л/ііЬ зсіііріцге ііпііз іп іЬет \л/ІзісГ> \л/аз сЬагасіегізііс іо іЬе НідЬ апсі Ьаіе боіЬіс. ТЬе Тіпсііпдз аге кпо\л/п іп □гіца, іп іЬе сазііез оТ МіасІгеІ апсі Нагасіок \л/Ьеге іЬеу аге даіесі аз еагіу аз 1520-40з. Тііез \л/ііЬ ^егу тіісЬ сіеерепед здііаге (уагіапі 1) ог гесіапдціаг (уагіапі 2) ріаіе аге геіаіесі іо іуре III. ТЬеу сап Ьаге огпатепі оТ деотеігіс, аоіаг, ріапі, 5ііЬ]есі ог Ьегаісііс сЬагасіег іп Іо\л/ ог ріаіе геІіеТ. 8оте зресітепз \л/ііЬ геаіізііс ітадез оТ Ьцтап Ьеіпдз тасіе іп сіеіаіі гезеагсЬегз іізесі іо саІІ «рогігаіі» іііез. ТЬіз іуре із сіаіесі Ьу іЬе Гігзі ЬаІТ оТ іЬе зіхіеепіЬ сепііігу. Тііез оТ іуре IV арреагесі аі іЬе зате регіосі. ТЬеу Ьа^е ріаіе \л/ііЬ ріапе зіігТасе сіесогаіесі Тог тозі ўуііЬ ТІаі геІіеТ апсі іп іЬе Іаіе 17ІН—18ш с. \л/ііЬ раіпііпд аз \л/еІІ. ТЬе ріаіе соііісі Ье здоаге (ііІІ іЬе 18ш сепіогу) ог гесіапдіііаг. Гоііг-Тіуе оТе^еп іеп ^агіапіз оТ ріаіез’ сіітепзіопз \л/еге ехізііпд аі іЬе зате ііте. 8о, іі сііТТісіііі іо зреак аЬоііі зіапсіагсіігаііоп ііІІ іЬе іпігосііісіпд оТ тесЬапігесі ргосімсііоп. ТЬе Тгатез оп іЬе ріаіез сосісі Ьа^е сІІТТегепі зЬарез, \л/іс(іЬ, апсі ЬеідЬі. Іі із іпіегезііпд іЬаі \л/ііЬ арреагапсе оТ зо саііесі «сагре(»-раііегп іііез іЬе Тгатез Ьауе Ьееп ргезеп/есі Тог зоте ііте, ІЬоіідЬ, іЬеу ргеуепіесі Тгот регсек/іпд іЬе огпатепі аз а \л/ЬоІе. Зреакіпд аЬоіК іЬе огпатепіаііоп оТ іуре IV іііез \л/е сап сопсіс/сіе ІЬаі іп іЬе зіхіеепіЬ сепііігу іі \л/аз іпТІііепсесІ Ьу сіесогаііоп оТ іуре II. Зіпсе іЬе Іаіе зіхіеепіЬ сеп- імгу іііез хл/ііЬ тоііТз оТ «ТІо\л/егз іп іЬе уазе», «Ьаттегесі теіаі» Ьесате ^егу ророіаг. ТЬе іііез хл/ііЬ ріапі, гоотогрЬіс, деотеігіс, апсі змЬ]есі раііегпз \л/еге потегоаз, іоо. Іп іЬе сазііез, езіаіез апсі Ьоцзез оТ поЬіІііу Ьегаісііс іііез \л/еге \л/ісіеіу зргеасі. Іп іЬе тісі ееуепіеепіЬ сепіогу, іііез \л/ііЬ «сагреі» раііегп арреагесі. Ргосіосііоп о( раіпіесі іііез \л/аз зіагі аі іЬе епд оТ іЬе 17т сепіцгу. ТЬеу \л/еге сіесогаіесі Ьу деотеігіс ог ріапі огпа- тепіз; Ьу Іапсізсарез ог зсепез Тгот е^егусіау Іііе. Іп іЬе Іаіе зеуепіеепіЬ сепімгу іііез ууііЬомі апу ітадез арреагесі. ТЬе ехіегіог ріаіе о( согпісе іііез \л/аз сопіоіігесі апсі зотеіітез ііз сгозз-зесііоп \л/аз ^егу зорЬізіісаіесІ. ТЬІз кіпсі оТ іііез зеп/есі Тог соппесііоп Ьеі\л/ееп іЬе ііегз іп іЬе зіо^е ууііЬ сотріісаіесі агсЬііесіаге. ТЬеіг ргосіцсііоп іп Веіашз зіагіесі іп іЬе Тігзі ЬаІТ оТ іЬе зіхіеепіЬ сепіцгу. Раііегп соііісі Ье іЬе \л/ЬоІе Тог аІІ іЬе мпіі ог зерагаіесі ассогсііпд іо іЬе іііе’з агсЬііесіопісз. Мі/тЬег о( сіесогаііуе гопез оп іЬе раіпіесі согпісез уагіесі Ьеімееп і\л/о апд зеуеп. Іп зоте сазез, іЬеу \л/еге зерагаіесі Ьу зресіа! геІіеТ Іеддез. ТЬе сіітепзіопз оТ согпісе іііез соЫсі Ье сіі^егзе. ТЬе дігсііе іііез \л/еге іпіепсіесі іо зерагаіе а ііег оТ а зіо^е іпіо зоте ЬогігопіаІ рагіз. і_опд ап пагго\л/ ріаіез Ьад ІатеІІаг (іп тозі сазез) ог сопуех зс/гТасе. ТЬіз кіпсі оТ іііез сате іпіо цзаде іп іЬе тісі зіхіеепіЬ сепіогу. Іп іЬе Іаіе 16ІН — еагіу 18ІН с. іЬеу \л/еге езресіаііу ророіаг. Оесогаііоп ЬоіЬ оТіЬе согпісе апсі іЬе дігсііе іііез іпсііісіесі тозііу ріапі раііегп. МоііТз оТ «ЬаттегесІ теіаі», деотеігісаі ог Ьегаісііс сЬагасіег сап Ье теі аз \л/еІІ. Зіпсе іЬе Іаіе зеуепіеепіЬ сепіцгу іііез \лйіЬомі огпатепіаііоп Ьауе Ьееп ргосіцсесі, іоо. МесІаІІіопз сіесогаіесі іЬе сепігаі рагі оТ зцгТасез оТ зіо^ез зііцаіесі іп таіп Іосідіпдз оТ раіасез апсі сазііез. ТЬеу \л/еге ТоопсІ опіу іп іЬе сазііез оТ 7азіаіуе апсі Міг. ТЬе зате Топсііоп ргоЬаЫу ЬасІ Іагде-зсаіе іііез \л/ііЬ зі/Ьіесі рісіцгез Тгот МаЬІГюі/ сіаіесі Ьу іЬе зе^епіеепіЬ сепіі/гу. Сгозз-ріесе іііез \л/еге і/зесі іо соуег \л/ісіе ]оіпіз Ьеі\л/ееп іЬе го\л/з оТ іііез. ТЬеу сопзізіесі оТ а пагго\л/ (іо 3 ст) ріаіе \л/ііЬ ІатеІІаг ог соп^ех зесііоп апсі оТ ІатеІІаг Тазіепіпд Іесіде. Рог а Ьеііег соп]і/псііоп оТ іЬе 51/гТасез оТ зіоуез зресіаі согпег \л/аІІ (зіпсе іЬе тісі 16ш с.); сотісе (зіпсе іЬе Тігзі ЬаІТ оТіЬе 17ш с.); апсі сгозз-ріесе іііез \л/еге ргосіі/сесі. ТЬе цррег рагі оТ а зіоуе \л/аз сіесогаіесі Ьу «сго\л/п» іііез \л/ЬісЬ сате іпіо і/заде аз еагіу аз іп іЬе ГіГіеепіЬ сепіі/гу іодеіЬег \л/ііЬ ореп-\л/огк іііез. ТЬе зіо^е’з ^аіііііпд \л/аз со^егесі Ьу зресіаі соп^ех ріаіез огпатепіесі Ьу «ТізЬ зсаіе» ог ўуііЬоііі апу раііегп аі аІІ. Аі іЬе Ьаск рагі оТ а іііе’з ріаіе іЬеге \л/аз а зресіаі ТІапде Тог Тазіепіпд іпіо зіо^е’з \л/аІІ. Масіе оТ сіау іі \л/аз зЬаресІ оп а роііег’з \л/ЬееІ апсі ІЬеп зіі/ск іо іЬе ріаіе Ьеіоге Тігіпд. ТЬе зЬаре апсі іЬе ЬеідЬі оТ іЬозе ТІапдез іп сіеТіпііе сазез сап зеп/е аз а ЬаскдгоопсІ Тог сіаііпд. 8о, іп іЬе Тігзі ЬаІТ оТ іЬе зіхіеепіЬ сепіі/гу, іЬе іііез оТ іурез I апсі IV ЬасІ гоцпсі ТІапдез хл/ііЬ ЬеідЬі о( 14—18 ст. Оі/гіпд іЬе пехі Тіуе сіесасіез, іЬе ЬеідЬі оТТІапдез \л/аз дгасіоаііу гесіосіпд ііІІ 7,5—10 ст. Іп іЬе пехі регіосі іі \л/аз уагіесі Ьеі\л/ееп 552
Гіуе апсі піпе сепіітеіегз. Но\л/е7ег, іЬаі сіпапде \л/аз поі зупсіігопосіз іог аІІ іЬе гедіопз іЬаі І5 хл/ііу іі саппоі Ье асіоріесі аз а ііпмегеаі сгііегіоп Гог сіаііпд. ТГіе Гігзі іііее іп Веіагсіб \л/еге іеггасоіа опеб Ьіді іп іНе Гігбі ЬаІГ оГ ГЬе 5іхіеепіЬ сепіогу аігеасіу дгееп діагесі апсі роІусЬготе епатеіесі іііее \л/еге ргосіосесі. ТЬе апа1у5І5 оГ Веіагцзіап іііеа 5Ьо\л/5 іЬаі іЬеіг ІосаІ ргосіцсііоп \л/а5 сопбіапііу іпНмепсесі Ьу іЬаі оГ іЬе СепігаІ апсі \Л/е5іегп Есігоре. ТЬе Веіашбіап сгаГібтеп 5ііс- се55ІііІІу тавіегесі апсі сіеуеіоресі іЬе \л/е5іегп Іппо7аііоп5 іп іЬІ5 ГіеІсІ. ТЬе е^оісіііоп оГ іііез \л/а5 сіоееіу соппесіесі \л/ііЬ іЬе сЬапдее іп іЬе соп5ігсісііоп5 оГ іііе 5іо\/е5. ТЬе еагііег 5і07в5 \л/еге гаіЬег агсЬаіс апсі іЬеу сІіГГегесІ Ггот 5ітрІе сіау 5іо\/е5 опіу іп еерагаіе іпбегііопб оГ 7е55еІ 5ЬаресІ іііее іпіо іЬе ^аідіііпд апсі іЬе \л/аІІ5 \л/ііЬ іЬеіг тосііЬб іпзісіе. ТЬе еаПіееі іііе біо^е І5 кпо\л/п іп Роіаск (1413). Іі \л/аз аггапдесі оп а ігасііііопаі іітЬег Ьаветепі. ТЬеп іЬе біо^ее оп ріаііогтв тасіе оГ сіау ог Ьгокеп Ьгіскб Ьедап іо ергеасі. Віопее апсі Ьгіск Ьгеакаде \л/еге іпсісісіесі іпіо іЬе Іо\л/ег рагі5 оГ іЬе \л/аІІ5 іо бігепдіЬеп іЬе \л/ЬоІе сопзішсііоп. ТЬе еагіу ГіГіеепіЬ сепісігу біо^ее \л/еге бЬаресІ іп іЬе Гогт оГ а тагдсіее ог а сыЬе \л/ііЬ ^аідіііпд. Аі іЬаі ііте, іііез \л/еге іпзегіесі \л/ііЬ іЬеіг тоідіЬб оідівісіе. Іп ІЬе ГіГіеепіЬ сепісігу, ІЬе біо^еб тасіе сотріеіеіу оГ 7в55еІ бЬаресІ іііее арреагесі. ТЬе 5іоуе5 оГ іЬаі кіпсі дсііскіу \л/агтесі іЬе Іосідіпдз апсі іЬеу 5ідг\/п/есі е^еп іп іЬе регіосі \л/Ьеп іЬе біо^еб оГ Ьох бЬаресІ іііее \л/еге іп іЬе соттоп сібаде. ТЬеге \л/еге сабее \л/Ьеп іЬе Іо\л/ег ііег \л/а5 тасіе оГ іЬе 7в55е! бЬаресІ іііее апсі іЬе сіррег оГ іЬе Ьох 5ЬаресІ опе5. ВсісЬ біо^еб \л/еге ге^еаіесі Ьу агсЬаеоІодібіб іп іЬе саеііе оГ Ша, іп Магуг апсі іп ІЬе топабіегу оГ Ксііе)па пеаг Огза. ТЬе 5іоуе5 оГ Ьох бЬаресІ іііее оГ іЬе 16,(1 — Гіг5і ЬаІГ 17,(1 с. \л/еге аіео рсіі оп ІЬе рІаіГогтб тасіе оГ сіау, 5іопе5, Ьгіск апсі іііе Ьгеакаде. ТЬе Пітеп5іоп5 оГ а Іо\л/ег ііег оГ іЬе 5ІхіеепіЬ сепісігу біо^е \л/еге ігасесі іп іЬе сабііе оГ 2а8Іасі)е — 2,15x1,53x0,71 т. ТЬе сіррег ііег \л/аб бдсіаге іп бесііоп (1,28x1,28 т). ТЬе ^егіісаі бесііоп оГ іЬаі 5іо^е \л/аб Ь-бЬаресІ. ТЬе оіЬег біо^е оГ іЬе сабііе оГ 2а5Іасі)е сіаіесі Ьу 1586 \л/аб ^егу Іагде іакіпд іп ассосіпі іЬе сіітепбіопб оГ іі5 ріаііогт. Іі ргоЬаЫу \л/аб іо \л/агт і\л/о гоотб. Здсіаге, гесіапдсііаг, апсі гоідпсі іп ЬогігопіаІ бесііоп біо^еб \л/еге сЬагасіегібііс іо іЬе регіосі аГіег іЬе Іаіе біхіеепіЬ сепісігу. Іп іЬе бесопсі ЬаІГ оГ іЬе бе^епіеепіЬ сепііігу, бігеб оГ ГЬе 5іо\/е5 \л/еге гесіідсесі. 8оте оі іЬет \л/еге Ьідііі оп а ІідЬі \л/оосіеп ріаііогт. ВресіаІ ееі оГ іііев соідісі Ье ргосіідсесі Гог а біоуе. ТЬе іііеб оГ аІІ ІЬе еіетепіб \л/еге сіесогаіесі іп опе 5іуіе іЬеп. ОіГГегепі кіпсіз оГ іііеб соЫсІ Ье ідзесі іп опе біо^е, іоо. Зотеіітеб е^еп ІЬе сіітепбіопб оГ ІЬе сіпііе сіісіп’і соіпсісіе. * * * ТЬе еіідсіу оГ роііегу оГ іЬе 14,(1—18(П сепісігіеб Ьаб ЬгоіддЬі іо іЬе сопсісібіоп аЬосіі іЬгее таіп регіосіб іп сегатіс ргосіідсііоп оГ іЬаі ііте: 1) іЬе 14,(1—15((1 с.; 2) іЬе 16((1 — ГЬеГігбі ЬаІГоГіЬе 17,(1 с.; 3) іЬе еесопсі ЬаІГоГіЬе 17,(1—18,(1 с. □ідгіпд іЬе Гігзі опе, ігасііііопаі аебогітепі апсі 5оте роі Гогте оГГЬе рге^іосіб регіосі \л/еге ідеесі. Аі іЬе 5ате ііте, а пе\л/ іуре оГ роі \л/аб сгеаіесі. Іі \л/аб а ^еббеі \л/ііЬ ЬідЬ песк апсі гіЬЬесІ еЬоЫсіег \л/ЬісЬ \л/а5 Ггедідепііу сіесогаіесі \л/ііЬ 5оте іпсібесі рагаііеі 5ігаідЬі Ііпев ог \л/а7е5 ог оЫідсіе вігокеб. ЕагіЬеп\л/аге оГ іЬаі регіосі \л/ав тасіе оп іЬе ЬапсІ роііег’5 \л/ЬееІ, іЬе Ьосіу \л/а5 соагбе, ІЬе разіе \л/ав іпіепбмеіу баіідгаіесі хл/ііЬ тіпегаі Ьгеакаде. 8о саііесі «ЬоіІесІ» роііегу арреагесі, іп іЬе Опіерег гедіоп 7в55еІ5 со^егесі \л/ііЬ \л/Ьііе сіау 5Іір \л/еге бргеасі. Оідгіпд іЬе пехі регіосі іЬе рідіск роііеГб \л/ЬееІ \л/аб асіоріесі. ТЬіб еуепі Ьаб ЬгоіддЬі іо сЬапдеб іп сегатіс рабіе, Ьае орепесі пе\л/ регересімее іп \л/ісІепіпд оГ аббогітепі. ТЬе рааіе Ьаб тсісЬ Гіпег іехісіге. ТЬе гапде оГ сіесогаік/е іесЬпідсіеб Ьаб Ьееп епгісЬесІ (бтокіпд, діагіпд, раіпііпд \л/ііЬ епатеіа, роІіеЬіпд, ітргіпіесі апсі ріазііс сіесогаііоп). ЕагіЬеп\л/аге Ьаб Ьесоте тоге сісігаЫе апсі Ьудіепіс. ТЬе уагіеіу оГ кіісЬеп сііеп5іІ5 діуее іЬе е^ісіепсе аЬосіі іЬе сіе^еіортепі оГ соокегу аі іЬаі ііте. Рогт§ апсі огпатепіб оГ 7в55еІ5 оГ іЬе 16,(1—17,(1 сепіогіеб \л/еге ехігетеіу гісЬ. Соіоідг \л/а5 ріауіпд ап ітрогіапі гоіе іп сіесогаііоп. Ведіппіпд \л/ііЬ іЬе тісі 17,(1 сепісігу іЬе ідіііііагіап Гідпсііоп оГ сегатіс \л/аге іепсіесі іо Ьесоте сіотіпапі. ТЬе ГесЬпоІодісаІ іппо^аііопб \л/еге соппесіесі \л/ііЬ іпГІідепсе апсі Іаіег \л/ііЬ ргосіідсііоп оГ Гаіепсе. ТЬе Гогте оГ 7в55еІ5 \л/еге дгасіідаііу біапсіагсіігесі. Оесогаііоп \л/аб Ьесотіпд тоге апсі тоге роог іп сотрагібоп \л/ііЬ рге^іосіб регіосі. 553
Раздел 3. СТЕКЛЯННЫЕ МЗДЕЛМЯ 2.3.1. ПРОМЗВОДСТВО СТЕКЛЯННЫХ НЗДЕЛНЙ Местное стекольное пронзводство в позднем средневековье по матерналам ар- хеологнн становнтся заметным с XVI в. Пнсьменные нсточннкн подтверждают этот факт, называя местные мастерскне («гуты») под 1547 г. (д. Рыбакн), 1558 г. (Мннск), 1599 г. (м. Шндловец). В XVII в. местная продукцня поставлялась в Русское государ- ство, где пользовалась спросом. Посуду нзготавлнвалн путем свободного выдува- ння, лепкн сложных форм н распнсывалн. В мастерской Любчн прнменялнсь гране- нне, гравнровка, украшенне нзделнй золоченым нлн черненым серебром. В Могн- леве нзготовлялн зеркальное стекло, которое распнсывалось золотом н краскамн. В первой четвертн XVIII в. вознмкают стекольные мануфактуры в Налнбоках, Уречье. Наряду с высокохудожественнымн нзделнямн становнтся шнрокнм пронзводство массовой стеклянной посуды. В основе местного стекольного пронзводства позднего средневековья лежнт со- четанне траднцнй, прншедшнх на террнторню Беларусн в раннем средневековье с востока, н траднцнй, выработанных на западе (в первую очередь германскнх) н прн- внвшнхся в белорусскнх мастерскнх. Об этом свндетельствует сходство ряда нзде- лнй местного пронзводства с нмпортным стеклом. Зесііоп 3. (ЗІ_А88\/УАКЕ 2.3.1. РКОООСТІОМ ОЕ 0ЕА38 ТНІМ68 □отезііс діазз ргосііісііоп іп іНе 14((1—18(Н сепіпгіез Наз Ьееп геЯесіесІ іп агсііаеоіоду зіпсе ІЬе зіхіеепііі сепііяу. ТЬІ5 із сопТігтесІ Ьу ІЬе \л/гіііеп зоогсез \л/Ьеге ІЬе ІосаІ діазз \л/огкзЬорз аге епптегаіесі: ^іііаде оТ РуЬакі (1547); Міпзк (1558); т. ЗусІІауес (1599). ТЬе ее^епіеепіЬ сепШгу ргосііюіз тасіе іп Веіагоз \л/еге ітрогіесі іо Рііззіап Зіаіе \л/Ьеге іЬеу \л/еге рорціаг. Іп ргосііісііоп о( діаз5\л/аге ігее Ыо\л/іпд, тосіеііпд оТ 5орЬі51ісаіесІ Тогтб апсі раіпііпд \л/еге аррііесі. Іп ІшЬса \л/огкбЬор ІЬеу ііеесі спіііпд, епдга^іпд, сіесогаііоп \л/ііЬ діісіесі ог ЫаскепесІ біі^ег. Іп МаЬіІіоп раіпіесі тіггоге \л/еге ргосііісесі. Іп ІЬе еагіу еідМеепіЬ сепіогу, ІЬе Гігеі дІа55 тапііГасіогіеб \л/еге ГоппсІесІ (іп ЫаІіЬокі, ІІгесса). 6ІЭ55 ргосііісііоп ехіепсіесі тоге апсі тоге. Ыоі опіу агіібііс ГЬіпде Ьпі а сопеісІегаЫе атоііпі оГ та55 агГісІеб \л/еге тасіе. Аб агсЬаеоІоду ГебГіГіев, сіотееГіс дІа55 ргосііісГіоп \л/а5 ЬабесІ оп іпГеггеІаГіопе оГ ІосаІ ГгасІіГіопб ебГаЫібЬесІ іп ГЬе рге^іоііб сепГпгіеб апсі оГ \л/е5Гегп (ебресіаііу бегтап) іпГІпепсее іп ГЬаГ ЬгапсЬ \л/ЬісЬ \л/еге асІарГесІ Ьу ГЬе Веіагсібіап сгаГібтеп. 2.3.2. СТЕКЛЯННАЯ ПОСУДА. АССОРТІ4МЕНТ, ТНПОЛОГНЯ, ХРОНОЛОГНЯ. ДРУГНЕ НЗДЕЛНЯ Стеклянная посуда XVI—XVIII вв. значнтельно отлнчается от нзделнй предше- ствуюіцего пернода не только рецептурой стекломассы, но н формамн, ассортнмен- том, Подразделяется на две группы: сосуды для хранення жндкостн н сосуды для пнтья. Внутрн групп выделяются тнпы нзделнй. Средн сосудов для хранення жндко- стей раскопкамн выявлены «кварты», датпруемые XVI—XVII вв., «штофы», отлн- чаюіцнеся от кварт прямымн плечнкамн, налнчпем на ннх клейма н плоскнм днн- іцем, датнруемые XVIII в. К сосудам для хранення жндкостей относятся также бутлн н бутылкн с вогнутым дннідем, высокнм узкмм горлом, нногда на поддоне, н малых размеров аптечная посуда в внде бутылочек н баночек (XVII—XIX вв.). Более ред- кнмн являются фляп/і, флаконы н кувшмны. Сосуды для пнтья делятся на «склянкн» (стаканы), келнхн, скляннцы (флеты), чашп (бокалы). Склянкн нмелн масснвное утоліденное днніце, моглн быть гранены- мн. Скляннцы цнлнндрнческой формы с разнообразнымн налепнымн жгутамн, мог- лн нметь петлеобразный край поддона. Келнхн — сосуды коннческой формы моглн 554
мметь ножку, образованную двумя-тремя «яблокамн» на шнрокой стопе. Многда ножка удлннялась за счет баляснны. Чашн н бокалы моглн нметь ручку, декорнро- ваться налепамн, гравнровкой, роспнсью. Особый внд посуды представляют толсто- стенные стеклянные мнскн с роспнсью, повторяюіцне профнлнровку керамнческнх. В слоях XVI—XVII вв. повсеместно встречается оконное стекло, нмеюідее фор- му днска нлн многоугольннка. Найдены фрагменты внтражей с роспнсью конца XVI в. В целом, к более ранннм нзделням относятся оконное стекло, склянкн, склянн- цы. Келнхн, чашн, бокалы, флягн появляются не ранее конца XVI — первой половн- ны XVII в. Кварты н штофы, кувшнны относятся к XVII—XVIII вв. Бутылкн н аптечная посуда датнруются XVIII—XIX вв. 2.3.2. 6І_А88\Л/АКЕ. А88ОКТМЕНТ, ТУРОБООУ, 0АТІН6. ОТНЕК РКООІІСТ8 ОІа55\л/аге о( ІКе 16ш—18т сепЮгіеб сНГГегесі (гот іііаі оТ Ііте ргеуіосіз регіосі поі опіу іп гесіре оТ дІа55-ра5іе Ьоі іп аббогітепі апсі Тогте оТ іТіе 7е55еІ5. АІІ іТіе таіегіаі оТ ІЬІ5 кіпсі І5 ігасііііопаііу сімсіесі іпіо іхл/о дгосірб: 7е55еІ5 Тог кееріпд Ііцсіісіб апсі ІТюзе Тог сігіпкіпд. ТТіе Тігеі дгосір іпсісісіеб «дцагіб» сіаіесі Ьу іТіе 16(Н—17(Н сепіогіез; еідТііеепіТі сепіогу «5Г1І0Г5» хл/ЬісТі сІіТТегесі Тгот іТіе «цсіагіб» Ьу іТіе Тогт оТ іТіеіг бТюсіІсІегб, а 5іатр, апсі ТІаііепесІ Ьоііот; Ьоіііез оТ уагіосіе ^оісіте; апсі зтаІІ сТіетІ5і’5 Ьоіііев апсі даіііроіе (17((1—19((1 с.). Па5к5 апсі )сід5 аге поі 50 псітегосіз. ТТіе гапде оТ 7в55еІ5 Тог сігіпкіпд І5 тоге хл/ісіе: діаееез, \л/іпе-діа55в5 («кіеІіЫ»), доЫеі5 оі ЫТТегепі кіпсіэ («бкіапісу» апсі «ТІеіу»), ссіре, Ьо\л/І5. ТТіе Гігзі оТ іТіегп \л/еге тэ55іуе суііпсігіс 7е55еІ5 \л/ііН іЬіск Ьоііот, іТіеу сосіісі Ье ссіі. ОоЫеіб («бкіапісу») \л/еге суііпбгісаі уе55еІ5 \л/іііі а ЬгаісІ 5інск а5 а эрігаі агоопсі іТіе Ьосіу. Тііеіг Ьоііот соЫсі Ье сіесогаіесі Ьу 50 саііесі «Іоор» ЬгаісІ. А Ызііпсі Теаіоге оТ \л/іпе-діа55в5 («кіеІіЫ») І5 а 5іатр хл/ТіісЬ кері а сопіс Ьосіу оТіТіе 7е55еІ апсі гебіесі оп а госіпсі Тооі. Ссірз апсі Ьо\л/І5 соііісі Тіауе ТіапсІІеб, сііГТегепі кіпсіб оТ сіесогаііоп. Іп іТіе Іауеге оГ ІТіе 16((1—17((1 сепісігіеа, ІТіеге І5 тіісТі оТ \л/іпсіо\л/-рапе іп іТіе Тогт оТ а сііек, гесіапдіііаг ог роіудоп. Бгадтепіз оТ 5іаіпесІ-дІа55е5 оТ іТіе еіхіеепіТі сепісігу \л/еге Гоопсі, іоо. Іп депегаі, іТіе еагііееі ііете аге гергебепіесі Ьу \л/іпсіо\л/-рапе, діабзеб, доЫеіб. \Л/іпе-дІа55е5, Ьо\л/І5, ссір5, ТІабкб арреагесі іп іТіе Іаіе 16((1— еагіу 17111 сепісігу. «Оііагіб», «5Т1І0І5» апсі )ыд5 аге ііэііаііу сіаіесі Ьу ІТіе 171(1—18((1 сепііігіеб. Раздел 4. КОЖЕВЕННОЕ ДЕЛО Н НЗДЕЛНЯ НЗ КОЖМ 2.4.1. ОБРАБОТКА КОЖН, САПОЖНЫЙ ЙНСТРУМЕНТ, ТЕХНОЛОГНЯ ПОШНВА ОБУВН Мсходным сырьем для кожевенного пронзводства былн шкуры крупного рогато- го скота. Процесс нх выделкн требовал большого колнчества воды н пронсходнл на берегах водоемов, поэтому следы пронзводства кожн в раскопках встречаются ред- ко. О процессе выделкм кожн помнмо пнсьменных нсточннков н этнографнческнх матерналов дают представленне хнмнческнй н фнзнко-механнческнй аналнзы нз- делнй н отходов пронзводства. Сорт вырабатываемой кожн завнсел как от того, шкура какого жнвотного шла в обработку, так н от технологнн процесса. Мсследовання нзделнй нз Внтебска пока- залн высокое качество кожн, повышенный коэффнцнент продуба, прочность верхне- го слоя. Все показателм соответствуют современным стандартам, прннятым для высококачественной юфтевой кожн. О местном нзготовленнн обувн, помнмо отходов пронзводства свндетельст- вуют находкн ножей для раскроя кожн, нгл, шнльев, деревянных колодок н шпанды- рей. Обувь шнлась прн помоідн шпандыря, а обувные колодкн нспользовалнсь только для прндання нзделню нужной формы — обнвкн. 555
На протяженнн XIV—XVIII вв. пронсходят нзменення в конструкціш обувн. С XIV в. для повышення прочностн пяточная часть утоліцается с 0 до 1 см за счет дополннтель- ных пластннок кожн, берестяных прокладок. Позднее нспользуются получнвшне шнрокое распространенне в XVI в. железные трехшнпные подковкн-каблукн, охватывавшне от 1/3 до всей пяткн. С XVII в. получает распространенне твердый каблук. За счет нспользова- ння дополннтельных слоев кожн увелнчнвается также толіцнна подошвы. Твердым ста- новнтся задннк обувн, а верх передней частн делается многослойным. Обувь твердого тнпа ші/ілась на затяжной деревянной колодке. Поэтому реже прнменяется выворотный шов. І/Іспользуются наружный (сандальный), потайной, тачной швы. В многослойных подошвах ннть наружного шва помеіцалась в спецнально сделанный по контуру шва надрез лнбо заіцшцалась густо набнтымн гвоздямн с шнрокой шляпкой. Зесііоп 4. РУККІЕНУ АЫО ІЕАТНЕН ІТЕМ8 2.4.1. ЕІІККІЕКУ, 8НОЕМАКЕК’8 ІМРІ_ЕМЕНТ8, ТЕСНЮІІЕ8 ОЕ 8НОЕМАКІНЗ ТІте саіііе зкіпз зел/есі аз га\л/ таіегіаі (ог Тыггіегу. ТІте ргосезз о{ соггу пеесіесі тіюіт ууаіег зо ІКе зііез оНыггіегу \л/еге вііпаіесі оп ібе Ьапкз оНІте гі^егз апсі Іакез. Тііів із ііте геаеоп хл/Ну іГіе ігасез оі іГііз ГіапсІісгаГі аге гагеіу ге^еаіесі іп ібе ехса^аііопв. Ехсері іГіе \л/гіііеп зоіігсез апсі еіКподгарітіс сіаіа зресіаі сКетісаІ апсі рКузісаІ-апсІ- сКетісаІ іп^ееіідаііопз о( іКе ргосіосіз іКетвеІуее 50 а5 оі \л/азіе ргосііісів дме іКе е^ісіепсе оі іКе ссіггу іесКпіцое. ТКе дгасіе о( ІеаіКег сіерепсіесі ЬоіК оп ІКе кіпсі о( апітаі \л/Коее зкіп \л/аз ііеесі апсі іесКпідііез аррііесі. ТКе апаІу5із оі ІеаіКег ріесез (гот МсеЬзк Каз 5Ко\л/п а КідК дыаіііу оі ІеаіКег — КеідКіепесІ іасіог о( іаппіпд; сІіігаЫІііу оі іКе ыррег Іауег. Іі зКоііісі Ье тепііопесі іЬаі аІІ іКе дііаіііаіме іпсіісез тееі тосіегп 5іапсІагсІ5 асіоріесі Гог КідК дыаіііу ІеаіКег ог 50 саііесі уЫі. ТКе е^ісіепсе оі іКе ІосаІ ргосііісііоп о( (ооі\л/еаг І5 діуеп поі опіу Ьу іКе \л/а5іе ргосііісіб ЬЫ аізо Ьу іКе Тіпсііпде о( кпп/е5 іог сЫііпд оЫ іКе ІеаіКег; пеесііез апсі а\л/І5; \л/оосІеп Ьооі-ігеез апсі 5оте оіКег зресіаі ітріетепіз. ТКе сіезідп оНооі\л/еаг Кав Ьееп ыпсіегдоіпд сКапдез сіыгіпд іКе регіосі оНКе 14т— 18т сепііігіез. Зіпсе іКе ГоцгіеепіК сепіыгу, іКе КееІ рагі Ьесотез іКіскег сіііе іо асісііііопаі ріаіев оі ІеаіКег ог ерасегз оі ЬігсК-Ьагк іо таке іі тоге сІыгаЫе. Ііз іЫскпе55 соЫсІ геасК 1 ст. А Ыі Іаіег, ігоп іКгее-іопдпе 5Кое-КееІ5 епсіобіпд Ггот 1/3 іо аІІ іКе КееІ сате іо сізе. Іп іКе віхіеепіК сепіогу іКеу Ьесате ^егу рорЫаг. Іп іКе ее^епіеепіК сепіыгу, а боіісі КееІ зргеасі. Оые іо іКе асісііііопаі Іауегз оі ІеаіКег іКе зоіе Ьесате іЫскег. ТКе соппіег оі Гооі\л/еаг Ьесотез боіісі апсі іКе пррег Ггопі рагі — тЫіі-Іауег. Еооі\л/еаг оі іКаі кіпсі \л/а5 тасіе оп а сіга\л/ \л/оосіеп Ьооі-ігее іКаі І5 \л/Ку о^егіыгпесі веат \л/а5 іюесі гагеіу. ТКе ооіег; еесгеі, 5ііісКесі веатз \л/еге тозііу ергеасі. Іп іКе сазе \л/ііК тЫіі-Іауег зоіез іКе іКгеасІ оі іКе оЫег зеат \л/аз рЫ іпіо а ересіаі іпсізіоп оп іКе оЫІіпе оі а зоіе ог \л/аз ргоіесіесі Ьу сіепзеіу сігмеп паііз \л/ііГі Іагде Кеасіз. 2.4.2. ОБУВЬ М ПРОЧМЕ МЗДЕЛМЯ Мзготавлнвалнсь следуюіцне внды обувн: башмакч, сапогн, поршнц. Самым распространенным вндом былн башмакн. Выделяются следуюіцне пх тнпы: мягкне высокне, закрываюіцне цднколотку; мягкне ннзкне, оставляюіціле іцнколотку откры- той; твердые с каблуком. Онн закреплялнсь с помоіцью затяжного ремешка, завязок нлн застежек. Башмакн мягкне высокне выходят нз употреблення в основном к кон- цу XIV в. Конструктілвно онн не отлнчалнсь от аналогпчной обувн предшествуюіцего пернода. Ннзкне мягкне башмакн шнлнсь нз несколькнх деталей, реже нз одного куска кожн. У башмаков XV—XVIII вв. колнчество деталей увелнчнвается. Твердый тнп башмака распространяется с XVI в. Сапогн в XIV—XV вв. былн мягкнмн цельнокроенымн лнбо составнымн. Сапогн твердого тнпа с наборным каблуком домнннруют с конца XVI — начала XVII в. В то 556
же время промсходмт увелнченме высоты голентца. По фасону выделяются особые внды сапог, напрнмер «гусарской работы». Деленне этого внда обувн на сапогн н полусапогн, которого прндержнваются многне нсследователн, условно, так как не нмеет четкнх крнтернев. Поршнн не нмелн шнрокого распространення в городах. Выделяются следую- ідне нх тнпы: простые (нзготовленные нз одного куска кожн), составные (мз несколь- кнх, чаіце всего нз двух, кусков) н резные (ажурные), нмеюіцне глубокнй вырез в передней частн. Веяння моды сказывалнсь на белорусской обувн. Поэтому некоторые ее осо- бенностн (напрнмер, форма н длнна носка) могут нспользоваться как хронологнче- скне прнзнакн. Сапожннкн, как следует нз пнсьменных нсточннков, делнлнсь на нзготовнтелей чер- ной (простой), гусарской, нтальянской н сафьяновой обувн. В культурном слое городов преобладает обувь «черная» нлн «работы простой» — башмакн, как правнло, не нмею- іцне орнамента, м сапогн неорнаментнрованные нлн с прнмнтнвным декором. Прочсіе кожаные сізделня представлены ножнамн, футлярамн, рукавнцамн, ко- шелькамн, поясамн. Ножны мзготавлнвалмсь двух тнпов: клнновндные с уступом в месте расшнре- ння н простые, равномерно сужавшнеся к ннзу. Первые моглн быть цельнокроены- мн лнбо составнымн, средн вторых домнннровалн цельнокроеные. Ножны первого тнпа нмелн от 3 до 7 отверстнй для прнвешмвання к поясу н носнлнсь почтн в горн- зонтальном положеннн. Ножны для большнх клннков нногда орнаментнровалнсь тпсненнем. Футляры для нголок, шнльев н другнх мелкнх нзделнй нзготавлнвалнсь нз тон- кой качественной кожн. Рукавнцы с одннм пальцем шнлнсь нз двух кусков кожн. Ко- шелькн нмелн разную форму н закрывалнсь лнбо затяжным ремешком, лмбо крыш- кой с застежкой. 2.4.2. ЕООТУУЕАК АНО ОТНЕК ЕЕАТНЕК РКОООСТЗ □іЯегепі кіпсіз о( кюіхмеаг \л/еге ргобцсеб аі іЬаі Ііте. ЗЬоез \л/еге Ібе тозі ууібезргеасі атопд іііет. АІІ іНе зіюез тау Ье сімсіесі іпіо ібе ТоІІо\л/іпд іурез: зоіі ЬідЬ сіозіпд апкіе; зоіі 1о\л/ поі сіозіпд апкіе; ііагсі \л/ііЬ Ьееіз. 8Коез \л/еге (азіепесі \л/ііН іЬе ііеір оі зтаІІ зігарз; зігіпдз ог Назрз. 8о(і ііідіі зііоез сіізарреагесі (гот соттоп озаде арргохітаіеіу іп іііе Іаіе ІоогіеепіЬ сепШгу. Тііеге \л/а$ по сііііегепсе іп сіезідп оТіЬіе кіпсі о(зіюез іп сотраге \л/ііЬ іЬаі оі іЬе ргеуіопз регіосі. І_о\л/ зоТІ зіюез \л/еге тасіе о( зеуегаі сіеіаііз Ьсіі зотеіітез о( опе ріесе оТ ІеаіНег. Тііе пцтЬег оТ сіеіаііз \л/аз іпсгеазіпд іп іііе соогзе оТ іііе 15111—18111 сепіцгіез. НагсІ іуре зіюез арреагесі іп іЬе зіхіеепііі сепісігу. Вооіз іп іЬе 14(П—15ш сепісігіез \л/еге воіі апсі соі оТ опе ріесе ог сотроопсі. Тііе Ьооіз оТ ЬагсІ іуре \л/ііН сотрозііе ііееіз ргесіотіпаіе зіпсе іНе епсі оТ іііе зіхіеепіЬ ог Ьедіппіпд оі іЬе зе^епіеепіЬ сепісігу. Аі іЬе зате ііте іЬе ЬеідЬі оТ Ьооіз’ іорз іепсіесі іо іпсгеазе. 8оте зресіаі ТазЬіопз оТ Ьооіз ехізіесі, іЬе Ьооів оТ «Ьоззаг \л/огк» Тог ехатріе. 8іісЬ кіпсі оТ Тооі\л/еаг а$ «рогзЬпі» \л/еге поі сЬагасіегізііс іо іо\л/пв. ТЬеу аге сіі^ісіесі іпіо зе^егаі іурез: зітріе (тасіе оТ опе ріесе оТ ІеаіЬег); сотросіпсі ог ссіі оТ зе^егаі (сізсіаііу оТі\л/о) ріесез; апсі ТгеііесІ (ореп-т/огк) \л/ііЬ сіеер поісЬ іп Тгопі. Еооі\л/еаг іп Веіагоз \л/а$ іпНоепсед Ьу ТавНіоп іЬаі із \л/Ьу зоте ресЫіагіііез сап Ье іюесі ав Ьаскдгоопб Тог сіаііпд. ЗНоетакегз а$ Таг а$ іНе \л/гіііеп зоіігсев $Ьо\л/ \л/еге сімсіесі іпіо зе^егаі дгоорз: ргосісісіпд оТ «Ыаск» (зітріе); «Ьсіззаг»; «Ііаііап»; апсі тогоссо Тооі\л/еаг. Іп іЬе ссііісігаі сіерозііз оТ іНе іо\л/пз іНе «Ыаск» (ог «оТ зітріе \л/огк») (ооі\л/еаг ргеботіпаіез — 5Ьоез \л/ііЬосіі огпатепіаііоп аз а шіе апсі Ьооі5 \л/ЬісЬ зотеіітеб соЫсІ Ье ргітііі^еіу сіесогаіесі. ТЬе геві оТ ІеаіНег ІЬіпдз аге гергезепіесі Ьу есаЬЬагсІз; сазез; тіііепз; ргязез; Ьеііз. ТЬеге \л/еге і\л/о іурез оТ зсаЬЬагсІз: \л/есІде-5НаресІ \л/ііЬ а зЬеІТ іп іНе ріасе оі \л/ісіепіпд апб зітріе \л/ііЬ е^еп пагго\л/іпд іо ап епсі. ТЬе Тігзі іуре есаЬЬагбз Ьасі 3—7 557
Іпоіез іо Напд іНет іо ібе Ьеіі аітозі іп іЬе ЬогігопіаІ розіііоп. ЗсаЬЬагсІз Тог Іагде Ыасіез зотеіітез \л/еге сіесогаіесі \л/ііб ітргіпіз. Сазез Тог пеесііез, а\л/І5 апсі оіЬег зтаІІ іЬіпдз \л/еге ргосіосесі Ігот іЬіп ІеаіЬег о{ ЬідЬ доаіііу. Мійепз \л/ііб опе Гіпдег арагі \л/еге ссіі о( і\л/о ріесез оі ІеаіЬег. Рогзез сооісі Ьа^е ЬіГГегепі Гогтз апсі іЬеу \л/еге сіозесі \л/ііЬ іЬе Ьеір оГ зтаІІ зігарз ог со^егз \л/ііГі Ьазрз. Раздел 5. ДЕРЕВО. КОСТЬ. КАМЕНЬ 2.5.1. МЗДЕЛНЯ НЗ ДЕРЕВА Многне нзделня, окружавшне средневекового человека, былн деревяннымн: по- стройкн, настнлы городскнх улнц, орудня труда нлн нх частн, предметы домашнего обнхода н т. д. Мспользовалась древеснна местных пород: сосна, ель, береза, лнпа, дуб, оснна н др. Нзготовленнем нзделнй нз дерева заннмалнсь столяры, бондарн, но многне нзделня (простые орудня труда, бытовые веіцн н т. д.) нзготавлнвалнсь в каждом хозяйстве самостоятельно. Нспользовалн такне прнемы обработкн дерева, как пнленне, резьба, вытачнванне на токарном станке, долбленне. Часть нзделнй орнаментнровалнсь резьбой, реже окрашнвалнсь. Ннструменты представлены то- порамн, сверламн, резцамн, ножамн. Найдены следуюідне орудпя труда сіз дерева: лопаты землеройные с металлн- ческой оковкой н без нее, колотушкн, чесала н трепела для обработкн льна (Гродно, Внтебск, конец XIII — начало XIV в.), веретена, деталн кросен, челнокн для ткачест- ва н плетення, сапожные колодкн цельные (конец XIII — начало XIV в.) н составные (XV—XVI вв.), валькн для глаження н скалкн для раскаткн теста. В Внтебске в слое конца XIII — начала XIV в. найдена рассоха — рабочая часть сохн, нзготовленная нз березового комля, а в слое XIV в. — рогаль от сохн, цеповніце, а также дўбовый пестдля ручной ступы. Рычаг н пест ножной ступы найден в Заславле в слое конца XIII — начала XIV в. В Внтебске п Гродно обнаружены деревянные деталн ручных мельннц: дубовые порхлнцы для регулнровання зазора между жерновамн н сосновый боковой под- шнпннк для штока. Поплавкн для рыболовных снастей в рассматрнваемый пернод делалнсь в внде берестяных свнтков, сплеталнсь нз берестяных полос, свнвалнсь нз несколькнх слоев березовой коры лмбо вырезалнсь нз сосновой коры в внде кружочков с отвер- стмем посереднне. Часты водного транспорта представлены находкамн гребных весел конца XIII — начала XIV в. (Внтебск, Гродно), лодочной скамьн этого же временн н шпангоута XV — начала XVI в. (Внтебск). Наземный замнсій транспорт представлен полозамн саней н копыламн (боковымн стойкамн для кузовов) разной высоты. Судя по ннм, нанболее распро- странены былн санн грузовые уннверсального назначення. Копылы делалнсь двух вндов: с суком-вязом н простые. Деталн летнего колесного транспорта представ- лены находкамн спнцы н обода тележного колеса н дубовымн колеснымн осямн XVII в. мз Вмтебска н Ммнска. Конская упряжь — дугой н клешнямм хомута конца XIII — нача- ла XIV в. нз Внтебска. Найдены деталн бондарных пзделпй — днніда, крышкн, клепкн от бочек разных размеров, кадушек, ведер н т. д. Резная посуда представлена ковшамн, черпакамн, кружкамн, ложкамн. Чашн, мнскн н блюда выточены на токарном станке. Нз бере- сты нзготавлнвалнсь корзмны, короба, сумкн, лубкм. Прочне деревянные нзделня представлены коромыслом, рукояткамн ножей н железных ннструментов. Самшптовые гребнп, характерные для пернода Кневской Русн, найдены в не- большом колнчестве в слое XIV в. Мннска н Внтебска, в последнем однн гребень найден м в слое XVI в. Онн украшены несложным цнркульным н геометрнческнм 558
орнаментом, некоторые нмеют более богатый декор (нзображення грнфонов, другнх фантастмческмх жнвотных). Редкнмн находкамн являются культовые предметы нз дерева. Мконка работы местного мастера Анання, прннадлежаіцая пннскому князю Федору Нвановнчу (1499—1525), нмела размеры 51x66x4 мм. На лнцевой стороне ее сюжет «Премуд- ростн сотворн себе храм», на оборотной — нзображенне святого. Медальон сере- днны XVII в. нз двух оправленных металлом овальных пластннок (23x35 мм) найден на террнторнн Кутеннского монастыря в Орше. Одна пластнна повреждена, на дру- гой нзображенне Оранты (моляіцейся Богоматерн). Нзученне деревянных нзделнй показало, что на протяженнн XIV—XVIII вв. нх форма н технологня нзготовлення не претерпелн суідественных нзмененнй. Зесііоп 5. 77000. ВОМЕ. 8ТОМЕ 2.5.1. 7УОООЕН ОВЗЕСТ5 Мапу іНіпдз хл/НісН вііггосіпсіесі а Ншпап Ьеіпд іп іНе регіосі о[ іНе 14ІН—18т сеп- ііігіез \л/еге тасіе оТ \л/оосі: Ьшісііпдз, зігееі рауетепіз, Іооіз, НосізеІюІсІ агіісіез, еіс. МоосІ оГіНе ІосаІ зресіез \л/аз сізесі Тог іНеіг ргосііісііоп — ріпе, Пг-ігее, ЬігсН, Ііте-ігее, оак, азреп апсі зо оп. Іп іНіз Тіеісі )оіпегз апсі соорегз \л/огкесі ЬсН тапу іНіпдб (бітріе іооіз апд НосібеНоІсі ііете) реоріе ііеесі іо сіо ІНегті5еН/е5. ОіТГегепІ ІесНпідсіеб 5іісН аз 5а\л/іпд, сагл/іпд, ісігпіпд оп а ІаіНе, сНіеееІіпд апсі досідіпд \л/еге аррііесі іп \л/оосі\л/огкіпд. ТНе іооіз аге гергевепіесі Ьу ахез, сігіііа, Ьідгіпб, кпл/е5, сНіевеІб. ТНе ТоІІохл/іпд \л/оос1еп іооів аге кпо\л/п Тгот агсНаеоІоду: врасіеб \л/ііН теіаі Ьіпсііпд ог \л/ііНопі, Ьееііее іізесі Ьу сагрепіегз, сотЬв апсі 5\л/іпдІе5 Гог Ііах ргосеббіпд вріпсНев, сіеіаііз о( Іоот апсі зНііііІез, Ьооі-ігеез \л/НісН соііісі Ье тасіе оі опе ріесе (14іН с.) ог Ье сотроопсі (15ІН—16т с.), гоііегз Гог ргевбіпд апсі гоіііпд ріп5 Гог раеігу. Іп УісіеЬбк, іп іНе Іауегз оГ іНе Іаіе 1301—14т сепііігу іНгее Ггадтепіб оГ рІоіідНз тасіе оГ ЬігсН апсі ап оак резііе Тог Напсі тогіаг \л/еге Госіпсі. А Іе^ег апсі а ребііе Гог Гооі тогіаг \л/еге ЬгосідНі оііі оГ іНе Іауег оГ іНе Іаіе 13т — еагіу 14т сепісігу іп 7а5Іао)е. Іп ^ісіеЬзк апсі Нгосіпа, \л/ообеп оак апсі ріпе сіеіаііз оГ Напс! тіІІ5 \л/еге ге^еаіесі. Поаіз Гог ГізНіпд іаскіев іп ІНе регіос! ііпсіег зіцсіу іізес! іо таке іп іНе вНаре оГ ЬігсН-Ьагк гоііз, ог \л/еа7есі оГ ЬігсН-Ьагк зігірз, ог оГ зе^егаі Іауегб оГ ЬігсН-Ьагк 5е\л/еб іодеіНег, ог іп ІНе 5Наре оГ сігсіеб ссіі осіі оГ ріпе-Ьагк \л/ііН а Ноіе іп іНе сепіге. □еіаііз оГ хл/аіег ^еНісІез аге гергезепіесі Ьу ІНе Ггадтепіб оГ го\л/іпд оагз (еагіу 14т с., 7ісіеЬзк, Нгосіпа), ЬепсН оГ іНе зате ііте апс! а гіЬ оГ а Ьоаі (15т — еагіу 16т с., 7ісіеЬзк). ЗІесіде \л/а5 іНе таіп \л/іпіег ^еНісІе. Іп іНе гебіііі оГ агсНаеоІодісаІ ехса^аііопз, 5ісіе Ьаг оГ іНе Ьосіу апс! гсіппегз Ьеіопдіпд іо зіесідез \л/еге ЬгосідНі осіі. Зсісідіпд Ьу іНозе Гіпсііпдз тііііі-ріігрозе доосіз зіесідеб \л/еге \л/ісіеіу зргеасі. Оеіаііз оГ \л/НееІесІ ^еНісІез іпсісісіе сод апсі гітз оГ сагіз’ \л/НееІз апсі оак зріпсііез оГ іНе \л/НееІз оГ іНе зе^епіеепіН сепісігу Ггот 7ісіеЬзк апсі Міпзк. Іп ^ісіеЬзк еіетепіз оГ Натезз \л/еге Гостс! — а 5НаГі- Ьо\л/ апс! а Ггадтепі оГ а Ногзе’5 соііаг сіаііпд Ьу іНе Іаіе 13 т — еагіу 14т сепісігу. ТНе сіеіаііз оГ соорег’5 ргосііісіз аге гергебепіес! Ьу Ьоііот, со^егіпдз, зіа^ез оГ Ьаггеіб сііТТегепі іп 5іге, іііЬз, Ьсіскеіб, еіс. Сап/есІ сгоскегу іпсісісіез ІасІІеб, зсоорб, тсідз, зроопб. Во\л/Із \л/еге Югпес! оп а ІаіНе. Вабкеіз, Ьохез, Ьадз \л/еге тасіе оГ ЬігсН- Ьагк. ТНеге аге зоте оіНег \л/оосіеп іНіпдз кпо\л/п Ггот ехса^аііопб: уокез, НапЫез Гог кпі\/е5 апсі оіНег іооІ5. Вох-ігее сотЬз \л/НісН \л/еге сНагасіегізііс іо іЬе рге^іооз еросН аге поі піітегоііз іп іНе регіосі опсіег зііісіу. Іп іНе ГоіігіеепіН сепііігу Іауегз іп Міпзк 5оте опііз \л/еге Гоітс! апсі опе сотЬ сотез Ггот іНе зіхіеепіН сепіцгу Іауегз іп 7ісіеЬзк. Ріесее оГ іНіз кіпсі аге пзпаііу огпатепіесі \л/ііН сігсіе апсі деотеігісаі раііегп Ьсіі зоте ііетв Науе а гісНег сіесогаііоп (ітадез оГ дгурНопз апс! оіНег Гапіабііс апітаіб). Моосіеп іНіпдз оГ сідіі аге гаіНег гаге агсНаеоІодісаІ Гіпсііпдз. А зтаІІ ісоп \л/огкесі Ьу іНе іосаі агіізап Апапіа Ьу пате (51x66x4 тт іп зіге) Ьеіопдесі іо ТНеосіог К/апауіс, 559
ргіпсе оТ Ріпзк (1499—1525). Оп іі5 а^егз ІНеге із ап ітаде оп іііете «01 ууізсіот сгеаіе а сішгсіі іо уосігееІТ» апсі оп Ше ге^егзе іііеге І5 ап ітаде о{ а баіпі. Тііе бе^епіеепігі сепісігу тесіаіііоп сопбібііпд о( і\л/о о^аі ріаіее іп теіаі Ьіпсііпд (23x25 тт) \л/а5 ТосіпсІ оп ТТіе іеггііогу оТ Ксііе)па топаеіегу пеаг Огза. Опе оТ іЬе ріаіее І5 аітозі сіатадесі Ьсіі оп іТіе оіііег іТіе ОосІ’б МоіТіег ргауіпд І5 сіерісіесі. Тііе апаіубіб оТ \л/оосІеп агііТасіб \л/ііпе55в5 іііаі бТіареб апсі ргосісісііоп іесТіпідое оТ \л/оосІеп агіісіее ііа^е поі сТіапдесІ ргасіісаііу сіідгіпд ІТіе регіоб оііііе 14 (Н—18((1 сепісігіеб. 2.5.2. ОБРАБОТКА КОСТМ Н І43ДЕЛНЯ НЗ КОСТМ Сырьем для косторезного пронзводства служмлн рога днкмх н домашнмх жнвот- ных, реже — трубчатые костн. Техннка нх обработкн мало чем отлнчалась от прн- меняемой для нзготовлення нзделнй нз дерева (рубка, пнленне, резанне, вытачнва- нне, сверленне, полнрованне). Найдены ннструменты косторезов: спецнапьные ножн, сверло, резец, шнло. Мастерскне выявлены в Мстнславле (XIV—XV вв.) н Внтебске (XVIII в.). Ассортнмент нзделнй довольно шнрокнй: проколкн, прнменявшнеся для нзго- товлення нзделнй нз кожн н коры, нгла, пряслнце, накладкн для рукояток ножей, вмлок м др., пуговмцы простые м орнаментнрованные, прямоугольные гребнм, конькм для катання на льду, шашкн н шахматы. Шашкн нз Внтебска, Клецка, Мстнславля н Лндского замка похожн на современные. Шахматные ладьн найдены в Внтебске (XIII—XIV вв.) н Лндском замке (XIV в.), ферзн (в Внтебске (XVII в.), пешка в Заслав- ском замке (конец XIV — первая половнна XV в.). Деталч оружіія представлены «орехамн» для арбалета (Гродно, XIV в.; Брест, XV в.), частью сложного лука, орнаментнрованной пластнной от колчана (Мстнславль, конец XIII — середнна XV в.). Костяные наконечннкн стрел для охоты найдены в Мстнславле (XV—XVII вв.) н в Мннске (XVI в.), в последнем обнаружен также фрагмент перстня лучннка. Предметы культа. XVI—XVII вв. датнруется кубнк нз Мннска (30x30x30 мм), на гранях которого нзображены сцены евангелнческого цнкла. В Заславле найдена ложечка для прнчастня (XVII—XVIII вв.). Незавершенная нконка — нзделне местного мастера — найдена в Турове (XV— XVI вв.). Ее размер 56x45x5 мм. В верхней частн нзображен Спас Нерукотворный с двумя предстояіднмн, в ннжней — святые Ннколай н Ннкон. Двусторонннй нагрудный крест нз Внтебска (XVI в.) является, скорее всего, ко- пней с так называемых загорскнх крестов. Его размеры 69x41x6,5—8,5 мм. На лн- цевой стороне нзображены сюжеты «Распятне Хрнста», «Успенне Маршн», «Вход Господен в Нерусалнм», «Сошествне в ад», «Преображенне» н «Сошествне Свято- го Духа на апостолов». На оборотной стороне — нзображення Св. Тронцы, святых Ннколая, Сергня, Ннкона н снмволов евангелнстов: ангела, льва, орла, тельца. 2.5.2. ВОМЕ РКОСЕ38ІМВ А№ ІТЕМ8 МАОЕ ОР ВОМЕ Аб а га\л/ таіегіаі іог Ьопе сал/іпд ібе Ьогпз оі \л/іісі апсі сіотебііс апітаіб ог поі 50 оііеп ігіеіг ісіЬсіІаг Ьопее. ТесКпідсіе оііііеіг ргосеббіпд \л/аз ііагсііу сііііегепі іп сотрагібоп \л/іігі іііаі сіеесі іп \л/оосі\лгогкіпд (5а\л/іпд, ссііііпд, іабЬіопіпд, бгііііпд, роІібЫпд). Тгіе іооІ5 оі сап/ег5 \л/еге іосіпсі: бресіаі кпіуез, сігііі, ссііііпд апсі роіізіііпд 1ооІ5. Могкзіюрз оі іііаі кіпсі аге кпо\л/п ігот іііе ехсауаііопз іп Мзсібіаіі (14(Ь—15111 с.) апсі УісіеЬбк (18((1 с.). А гапде оі ргосііісіб І5 гаіііег \л/ісіе іпсісісііпд рстсііеб іог такіпд оЬ)есі5 оі Іеаіііег апсі Ьагк, пеесііе, бріппіпд \л/гіееі, зігірз іог ііапсііез оііііе кпіуез, іогкз, еіс., еітріе апсі огпатепіесі Ьсіііопз, гесіапдсііаг сотЬб, екаіеб іог зкаііпд, сігацдіііз апсі сііе55. □гасідіііз ігот УісіеЬбк, КІеск, Мбсіеіасі апсі ігот іііе саеііе оі 1_ісіа аге зітііаг іо іііе тосіегп опее. Атопд сііе55 Ьгосідііі осіі оі іііе ехса^аііопз іііеге аге сазііеб (УісіеЬбк, 13((1—14І(1 с.; іііе саеііе оі кісіа, 14((1 с.); дсіеепе (УісіеЬбк, 17((1 с.); ра\л/п (ігіе саеііе оі 2а5Іасі)е, Іаіе 14І(1—15( ііаіі 15((1 с.). 560
\Л/еарогі5 аге гергезепіесі Ьу ІЬе еіетепіз о( сго55Ьо\л/5 (Нгосіпа, 14ш с.; Вгезі, 15(Н с.), а рагі о( а сотростсі Ьо\л/, ап огпатепіесі ріаіе о( а цііЬ/ег (Мбсізіэсі, Іаіе 13(Ь— тісі 15((1 с.). Вопе агго\л/ЬеасІ5 (ог Ьстііпд \л/еге Тосіпсі іп Месібіао (15т—17|(1 с.) апсі іп Міпек (16((1 с.), а (гадтепі о( ап агсЬег’5 гіпд \л/а5 іоцпсі іп Міпбк, іоо. А 5таІІ ссіЬе (30x30x30 тт) ігот Міпек сіерісііпд ІЬе есепее о( ІЬе боереГб сусіе І5 сіаіесі Ьу іЬе ііте оНЬе 16((1—17((1 сепіогіеб. Іп 7а5Іао)е, а 5таІІ ерооп іог соттопіоп (17((1—18((1 с.) \л/а5 ЬгосідЫ оЫ. А поп-йпібЬесІ 5таІІ ісоп тасіе Ьу ІЬе ІосаІ таеіег \л/а5 ТосіпсІ іп Тсігао (15((1—16((1 с.). ІІ5 сіітепбіопб аге 56x45x5 тт. ТЬеге аге ітадее оТ ІЬе Зе^іосіг \л/ііЬ і\л/о Гідогее біапсііпд Ьеіоге Ьіт іп іЬе оррег рагі апсі оТ 8і. Ыісоіае апсі 8і. Мікоп іп іі5 Іо\л/ег рагі. Т\л/о-5ІсІе сго55 Тгот \/ісіеЬак (16((1 с.) \л/ііЬ сіітепеіопб 69x41x5—8,5 тт Ьеаге іЬе ітадее оТ «СшсіТіхіоп оТ СЬгіеі», «А55іітрііоп оТ Магу», «Епігу іпіо Зегобаіет», «ТЬе Оеесепі іпіо НеІІ», «ТЬе ТгапеТідогаііоп», «ТЬе Оеесепі оТ Ноіу 6Ьо5і опіо Ароеііеб» оп іі5 а^егб. Оп іЬе ге^егее оТ іЬе ісоп іЬеге аге ітадее оТ Тгіпііу, 8і. Місоіае, 8і. 8егдісі5, 8і. Мікоп, апсі 5утЬоІ5 оТіЬе Е^апдеііеіе: апдеі, Ііоп, еадіе, саІТ. 2.5.3. НЗДЕЛМЯ НЗ КАМНЯ Развмтме камнетесного ремесла в XIV—XVIII вв. во многом стнмулнровалось стронтельством каменных н кнрпнчных зданнй разлнчного назначення. Помммо гру- бо обработанных камней для кладкн стен мзготавлнвалнсь орнаментнрованные порталы дверей, обрамлення окон дворцов н культовых построек, плнткн пола. Та- кне архнтектурные деталн найдены прн раскопках Старого Замка в Гродно (дворец Ст. Баторня), Мнрского замка н в Слуцке. Нз камня мзготавлнвалнсь также жернова ручных мельннц. По форме большнн- ство нх не отлнчаются от нзделнй X—XIII вв., но в слоях XVII—XVIII вв. встречаются также жернова цнлнндрнческой п уплоіценно-цнлнндрнческой формы, последнне более крупные, днаметром до 72 см (Заславль). Распространеннымн находкамн являются точнльные брускн-оселкн. В слое XIV в. в небольшом колнчестве еіце встречаются шнферные (нз овручского сланца) пряс- лнца, завезенные на террнторню Беларусн до 1240 г. Некоторые пряслнца этого временн нзготовлены нз камня местной породы, но онк также немногочнсленны. Во многкх городах н замках в слоях XIV—XVI вв. найдены каменные ядра, пре- нмуіцественно круглые, реже овальные. Днаметр этнх ядер колеблется от 5 до 80 см. В слоях XVI—XVIII вв. на городскнх н сельскнх поселеннях найдены ружейные кремнн. В Внтебске н Мннске найдены нзготовленные нз горного хрусталя пуговнцы XV в. Редкой находкой является курнтельная трубка нз камня мягкой породы (Внтебск, XVII в.). Мзготавлнвалнсь также надгробня, надмогнльные кресты н камнн с мзобра- женмем креста. 2.5.3. 8ТОНЕ САЕ^/ІМС ТНІМС38 МАОЕ ОЕ 8ТОМЕ ТЬе сіе^еіортепі о( віопе сап/іпд іп іЬе 14((1—18((1 сепінгіеб \ма5 іпбрігесі Ьу іЬе іпсгеабіпд Ьсііісііпд апсі 5іопе іодеіЬег \л/ііЬ \л/оосі апсі сіау \л/а5 атопд рорсііаг паісігаі Ьсііісііпд таіегіаіб оі іЬаі ііте. Ехсері госідЫу ргосеббесі 5іопе5 Тог табопгу \люгк огпатепіесі рогіаіб апсі \л/іпсіо\л/ Тгатіпд апсі ТІоог 5ІаЬ5 Тог раіасее апсі сЬсігсЬее \л/еге гпасіе. ТЬоее кіпбе оТ агсЫіесіогаІ еіетепіб \л/еге Тосіпсі іп іЬе ехса^аііопе іп іЬе ОІсІ саеііе оТ Нгосіпа, саеііе оТ Міг, апсі іп 8Ісіск. МіІІ5іопе5 \л/еге атопд іЬе тобі \л/ісіе5ргеасі 5іопе ргосііюіб. ТЬеге І5 по сііТТегепсе іп Тогт Ьеі\л/ееп ІЬе тііібіопеб оТ ІЬе 10((1—13((1 сепіогіеб апсі оТ іЬе регіосі опсіег біосіу. Но\л/е7ег, іп іЬе Іауеге сіаііпд Ьу іЬе 17((1—18((1 сепісігіеб тіІІ5іопе5 оТ суііпсігісаі апсі ТІаііепесІ суііпсігісаі Тогте сап Ье теі. \Л/Ьеі5іопе5 аге аІ50 Тгедсіепі Тіпсііпдб. Іп сіероеііб оТ іЬе ТоогіеепіЬ сепісігу іЬеге аге 5Іаіе еріппіпд \л/ЬееІ5 (тасіе оТ 5Іаіе Тгот Оіігсіс) \л/ЬісЬ Ьа^е Ьееп ЬгосідЬі іо Веіагсіе ]сі5і ЬеТоге 1240. Воі іЬеу аге поі псіітіегоііб. Зоте 36 Зак. 3713 561
зріппіпд \л/ІіееІ5 о{ ігіаі ііте \л/еге тасіе о{ зіопез оі ІосаІ госк Ьсіі ІЬеу аге поі піь тегосіз, іоо. Іп ігіе Іауегз оі 14(Ь—16(П сепісігіез оі тапу іо\л/пз апд сазііез зіопе ЬаІІз (гоопсі ог поі 50 ойеп о^аі) \л/еге (омпсі. ТНеіг сііатеіег із сНапдіпд Ьеі\л/ееп 5 апсі 80 ст. бііп ТІіпіб оТ 16((1—18((1 сепісігіеб сап теі іп Іо\л/П5 апсі шгаі бейіетепіб. Вііііопб тасіе о( госк сгуеіаі Ігот Міпек апсі Х/ісіеЬбк аге сіаіесі Ьу іЬе ЯЙеепіЬ сепісігу. А біопе ріре (МсіеЬбк, 17((1 с.) І5 а ^егу гаге Тіпсііпд. ТотЬбіопеб, дгауе сгоббеб, апсі біопее Ьеагіпд іЬе ітадее о( іЬе сгобб гергевепі іЬе ргосііісііоп оі 5іопе сап/егз аз \л/еІІ. Раздел 6. МАТЕРНАЛЫ НУМНЗМАТНКМ, СФРАГНСТНКМ, МЕТРОЛОГНМ, ПОЛУЧЕННЫЕ ПРМ РАСКОПКАХ 2.6.1. МОНЕТЫ, КЛАДЫ Денежное обраіценне XIV—XVIII вв. на террнторнн Велнкого княжества Лнтов- ского нумнзматамн траднцнонно подразделяется на трп пернода: 1) 1300/05—1492 гг. (пернод пражского гроша); 2) конец XV — середнна XVII в.; 3) вторая половнна XVII — конец XVIII в. Все онн разлнчаются по тнпам монет н денежным снстемам. На періюд пражского гроша прнходнтся 34 клада н 19 еднннчных находок пражскнх грошей (табл. 1,2). В то же время до середнны XV в. обраідалнсь также новгородскне н лнтовскне монеты (до 1365—1373 гг.), серебряные денежные слнткн н нх фракцнн. На нх основе со второй половнны XII в. до 1386—1387 гг. функцнонн- ровала регнональная Полоцко-Внтебская денежно-весовая снстема. Во второй пероод в Внльно был открыт монетный двор, где началн чеканнть свон монеты: денарнй, полгроша н грош. Позже был открыт н монетный двор в Гродно. С 1500—1508 гг. в Велнкое княжество Лнтовское поступалн н польскне де- нежные знакн. Почтн все серебряные н медные монеты ВКЛ н Польшн выявлены в кладах н прн раскопках археологнческмх памятннков Беларусн. В XVI—XVIII вв. нс- пользовалмсь н западноевропейскне монеты почтн всех достоннств. Онн также на- ходнлнсь в внде кладов н во время раскопок. Пнсьменные нсточннкн второй поло- внны XVI в. указывают на первые случан нспользовання в восточных воеводствах русскнх монет, сначала серебряных, а с XVIII в. н медных. Третпй періюд денежного обраіцення характернзуется шнрокнм внедреннем русскнх монет. В XVIII в. нспользовалнсь почтн все номнналы росснйскнх монет, серебряных н медных. Последнне встречаются прн археологнческнх раскопках осо- бенно часто. Монеты ВКЛ н Польшн ходнлн до 30—40-х годов XIX в. Зесііоп 6. ТНЕ МАТЕКІАЕ8 ОЕ ІЧІІМІ8МАТІС8, 8І6ІІ.О6РАРНУ, МЕТРОІ.О6У 2.6.1. СОІМ8, ТКЕА8ЫКЕ8 Соіпаде оі іЬе 14((1—18((1 сепісігіеб іп ігіе бгапсі ОіісЬу оі 1_ііТшапіа І5 ігабіііопаііу сіі^ісіесі іпіо ігігее регіосіб: 1) 1300/05—1492 (ігіе регіосі оі дго5 оі Ргадое); 2) ігіе Іаіе 15((1 — тісі 17((1 с.; 3) ігіе бесопсі ТіаІТ оіігіе 17((1 — Іаіе 18((1 с. Тгіеу аге сіізііпдііізгіесі Ьу сНГГегепі іурев оТ соіпе апсі топеіагу 5у5іет5. ТТіігіу Топг ігеабсігеб апсі піпеіееп еерагаіе дгозез оТ Ргадсіе аге кпо\л/п Тог ігіе Тігеі регіосі. Аі ігіе 5ате ііте, ігіе соіпз оТ Мо^догосі апсі оТ ПіТшапіа \л/еге іп сігссііаііоп ііІІ ігіе тісі ТіТіеепіТі сепісігу (1365—1373) бо аз біі^ег ЬсіІІіопб апсі ігіеіг Тгасііопз. ТТіе Іаііег \л/еге ігіе Ьазіб Тог ігіе гедіопаі РоІаск-апсІЛ/ісіеЬбк топеіагу апсі \л/еідгіі 5у5іет \л/гіісТі \л/а5 Тсіпсііопіпд Тгот ігіе зесопсі ТіаІТ оТ ігіе Ьл/еІТіТі сепісігу іо 1386 —1387. □сігіпд ігіе бесопсі регіосі а тіпі \л/аз орепесі іп ^ііпіа \л/Тіеге сіепагісі5, дгоб апсі гіаІТ- дго5 \л/еге тіпіесі. 8оте ііте Іаіег а тіпі іп Нгосіпа \л/аз орепесі. РоіізТі соіпб \л/еге іп сігссііаііоп іп ігіе СгапсІ Опсгіу оТ І_ііТшапіа біпсе 1500—4508. АІтоеі аІІ соррег апсі зіі^ег соіп5 оТігіе бгапсі Опсгіу апсі оТ РоІапсІ \л/еге ТоппсІ іп ігеабіігее апсі іп ігіе гевсііі оТ 562
ехса^аііопз оп сІіТГегепі зііез іп Веіагыз. Іп іКе регіосі оГ іЬе 16т—18т сепіогіез ІНе \л/езіегп Еогореап соіпз \л/еге аізо озесі. ТНе \л/гііІеп зоогсез оГ Ше зесопсі ЬаІГ оГ Ше зіхіеепіЬ сепіыгу діуе іЬе еуісіепсе оі іЬе Лгзі сазез \л/Ьеп Яоззіап зііуег апсі Іаіег (зіпсе іЬе 18т сепіыгу) соррег соіпз арреагеб іп іЬе еазіегп гедіопз оі Веіагыз. ТЬе іЬігсІ регіосі \л/аз сГіагасіегіхесІ Ьу \л/ісіе ргезепсе оі Кыззіап соіпз. Іп іНе 18ІГ| сепіыгу аітозі аІІ кіпсіз оі зііуег апсі соррег Кыззіап соіпз \л/еге іп сігсыіаііоп. ТЬе Іаііег аге ІЬе тозі гштегоыз іп іЬе сыііыгаі Іауегз оГ іЬаі ііте. ТЬе соіпз оГ іЬе бгапсі ОысГіу оГ ЫіЬыапіа апсі оі РоІапсІ \л/еге іп озаде ііІІ 1830—1840з. 2.6.2. СФРАГНСТНЧЕСКНЙ Н МЕТРОЛОГНЧЕСКНЙ МАТЕРНАЛ Средм археологмческмх находок сфрагсістсіческсій матермал (актовые печатм п пломбы) занммает в колмчественном отношенмм незначнтельную часть. Мзвестны одна каменная формочка для нзготовлення печатн нз Полоцка, две костяные печатн мз Вмтебска н по одной печатм нз Ммнска м Заславля, а также прусская торговая пломба второй половпны XVIII в. нз Мвенца. Метрологсіческсій матернал XIV—XVIII вв. также ограннчен. К этому временн относятся две монетные гмрькм первой половнны XIV в. (Вмтебск, Друцк) н аптечная гнрька XVI—XVII вв. мз Оршн. Выявленный нуммзматнческмй, метрологнческнй н сфрагнстнческнй матермал дает представленме об экономнческом потенцмале земель Беларусм в XIV—XVIII вв. 2.6.2. МАТЕКІАЕ8 ОР ЗІСІЕООКАРНУ АНО МЕТКОЕООУ Зеаіз апсі зіатрз \л/ЬісЬ аге іЬе оЬ)есіз оі зідіІодгарЬу аге Гаг поі потегоыз Тіпсііпдз іп агсЬаеоІоду. Іп Веіагыз \л/е кпо\л/ опіу опе зіопе тоыісі оі зеаі Ггот Роіаск, і\л/о Ьопе зеаіз Ггот МісіеЬзк, і\л/о теіаі зеаіз Ггот 2азіаы)е апсі Міпзк, апсі опе ігасіе зіатр Ггот Мапес. МаіегіаІ оГ теігоіоду оі іЬе регіосі оі іЬе 14т—18т сепіыгіез із ІітііесІ, іоо. Т\л/о топеіагу \л/еідЬіз аге сіаіесі аз еагіу аз іЬе Тігзі ЬаІТ оГ ІЬе ГоыгіеепіЬ сепіыгу (МісіеЬзк, □гыск). А сЬетізі'з \л/еідЬі оГіЬе 16"1—171Г| сепіыгу \л/аз ГоітсІ іп Огза. ТЬе сіаіа оГ потізтаіісз, теігоіоду, апсі зідІіодгарЬу оЫаіпесІ Ьу іЬе агсЬаеоІодізіз діуе іЬе е^ісіепсе оГ есопотіс роіепііаі оГ Веіагозіап Іапсіз іп іЬе регіосі оГ іЬе 14т—18ш сепіогіез. 36*
ЛІТАРАТУРА АВАК. Вмльно, 1887. Т. 16. АВАК. Вмльно, 1908. Т. 33. АЗР. Спб., 1848. Т. 3. Акты, касаюіцмеся города Вілльны. Внльна, 1893. Т. 20. Акты Брестского й Гродненского гродскнх судов с прнсовокупленнем прнвнлегнй на зем- левладенме в Брестской й Кобрмнской экономйях. Вмльна, 1871. Т. 5. Алексеев Л. В. Полоцкая земля в IX—XIII вв. (Очеркм мстормм Северной Белорус- смм). М., 1966. Алексеев Л. В. Мелкое художественное лмтье мз некоторых западнорусскмх земель (кресты іл нконкп Белоруссмм) // СА. 1974. № 3. С. 204—219. Алексеев Л. В. Смоленская земля в IX—XIII вв. М., 1980. АлексеевЛ. В. Проблема становленмя культово-оборонмтельного зодчества Русм в свете раскопок в Мстмславле // РА. 1993. № 4. С. 217—238. Алексеев Л. В. Древнмй Мстаславль в свете археологмм // ГАЗ. 1995. № 6. С. 118—182. Алексеев Л. В. Мстаславскнй детанец в XII—XIV вв. // РА. 1995а. № 3. С. 60—76. Алексеев Л. В. Детанец Мстаславля в XIV—XVII вв. // РА. 2000. № 2. С. 94—113. Альбом Д. М. Струкова // Бібліятэка Віленскага універсітэта. Ф. 78. Малюнкі. Археологнческая хроннка //Археоложческне кзвестая н заметкн. 1896. № 5—6. С. 156—157. Археологпческая хронмка //Археолотаческме мзвестмя й заметкм. 1896. № 7—8. С. 226. Арцмховскнй А. В. К методмке мзучення серпов // Труды секцмн археолотан Россмйской ассоцмацмм научно-мсследовательскмх мнстатутов обьцественных наук. 1928. Т. 4. АС. Вмльно. 1867. Т. 1—4. Афонскмй П. Об одном малонзвестном памятнмке древноста в Мннском кафед- ральном соборе // Ммнскне епархнальные ведомоста. 1887. № 7. С. 205—213. Багласов С. Г., Трусов О. А. Нсторкко-архнтектурные мсследованмя м реставрацмя Лкдского замка // Вопр. архктектуры ЛнтССР. 1981. Т. 7(2). С. 28—39. Баркоўскі С., Скардзіс С. Аб жалезнай прамысловасці на Беларусі // Савецкая краіна. Мн., 1931. № 12. С. 60—72. Б е б р е В. Кожаная обувь в Рнге XIII—XIV вв. // Археолотая іл этнографмя. Рмга, 1983. С. 128—131. Бектннеев Ш. Н. Отчет об археолотаческнх нсследованнях 1982 года (Горецкнй район Моталевской обл.). Мн., 1983 // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 789. Бектмнеев Ш. Н. Весы й гмрькм-разновесы X—XIV вв. нз Белоруссмм // СА. 1987. № 1. С. 231—238. Б е к ц і н е е ў Ш. I. Некаторыя элементы адзення насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў X—XIV ст. // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1990. № 4. С. 93—99. Бектмнеев Ш. Н., Левко О. Н. Средневековые Горы // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі (Новыя матэрыялы і даследаванні). Мн., 1993. С. 8—19. Бектйнеев Ш. Н. Перкоднзацня денежного обраьцення на террмтормм Беларусм с IX в. до Люблннской унйй 1569 г. // ГАЗ. 1994. № 4. С. 3—22. Бектмнеев Ш. П. Слуцкнй клад 1902 года (к мсторнм денежного обраіденмя Велмкого Княжества Лмтовского на рубеже XIV іл XV в.) // ГАЗ. 1996. № 10. С. 80—88. Бектмнеев Ш. П. Татарскме монеты в денежном обраіденмн Велмкого Княжества Лмтовского (XIV в.) // Другая міжнародная практычная канферэнцыя «Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі куль- турамі». Мінск, 19—20траўня 1995 г. Мн., 1996а. Ч. 2. С. 11—16. Бектмнеев Ш. Н. Полоцко-Вмтебская денежно-весовая смстема XIII—XIV вв. // Ііеіцуоз агсііеоіодуа. Уііпіііз, 1999. Т. 18. 3. 153—163. 564
Бектмнеев Ш. Н. Оршанскілй клад// Веды (Мінск, жнівень 2000 г.). № 7 (96). С.4. Бекшта А., Вайшвілайтэ I. Маці Боская з дзіцем Ісусам і святымі Францыскам і Бернардам з Вільнюскага кляштара бернардзінак // Помнікі мастацкай культуры эпохі Адра- джэння. Мн., 1994. С. 75—82. Беларуская кафля. Укл.: Собаль В. Е., Ткачоў М. А., Трусаў А. А., Угрыновіч У. В. Мн., 1984. Беларускі архіў. Мн., 1930. Т. 2—3. Беленькая Д. А., Розанова Л. С. Ножй с клеймамм йз Зарядья // Древностм славян й Русм. М., 1988. С. 18—26. Белецкмй С. В. О рейнской керамнке в Пскове // СА. 1978. № 2. С. 292—294. Белорусспя в эпоху феодалнзма. Мн., 1960. Т. II. Б е х а й м В. Энцілклопедмя оружня. СПб., 1995. Боккаччо Д. Декамерон. М.: Художественная лмтература, 1989. Б о л б а с М. Ф. Развмтне промышленностн в Белоруссмм (1795—1861 гг.). Мн., 1966. Б о х а н Ю. Н. Местечкм верховьев Вмлнн н Неманской Березпны в XV—XVIII вв. (по ар- хеологмческмм м пілсьменным нсточнілкам) //Автореф. ді/іс. ... канд. і/іст. наук. Мн., 1994. Б о х а н Ю. Мсціслаўская салада і верагоднасць ужывання падобных шлемаў у Вялікім княстве Літоўскім // ГАЗ. 1996. № 8. С. 33—39. Б о х а н Ю. М. Пласцінкавыя даспехі ў Вялікім Княстве Літоўскім у другой палове XIV — XVI ст. // ВАНБ. Сер. гум. навук. 1996а. № 4. С. 44—49. Б о х а н Ю. Узбраенне вершнікаў Вялікага княства Літоўскага ў канцы XIV — пачатку XV ст. (па матэрыялах княскіх пячатак) // 3 глыбі вякоў. Наш край. Гістарычна-культуралагічны зборнік. 19966. Вып. 1. С. 236—244. Б о х а н Ю. Кпінковая зброя ў Вялікім княстве Літоўскім у другой палове XIV — канцы XVI ст. // ГАЗ. 1997. № 11. С. 51—70. Б о х а н Ю. Класіфікацыя познесярэднявечных шпор Вялікага Княства Літоўскага другой паловы 14—16 ст. // Гістарычны альманах. Гародня, 1998. № 1. С. 52—61. Б р а і м I. М. Рыбалоўства ў Беларусі (гісторыка-этнаграфічны нарыс). Мн., 1976. Брэжго Б. Замкі Віцебшчыны. Вільня, 1933. Бубенька Т. С., Пазднякоў В. С. Подых незвычайнай эпохі. Кпецкая кафля XVI ста- годдзя // Мастацтва Беларусі. 1991. № 3. С. 33—38. Бубенька Т. С. Жыллё феадальнага Віцебска (па матэрыялах даследаванняў Ніжняга замка) // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн., 1992. С. 46—68. Бубенька Т. С. Падклецце//А і НБ. Мн., 1993. С. 473. Бубенька Т. С., Хмяльніцкая Л. У. Кафля з гербам Агінскіх з Віцебска // ГАЗ. 1994. № 3. С. 115—121. Бубенька Т. С. Крыж XVI ст. з Віцебска // Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі Адраджэння. Мн., 1994а. С. 245—248. Бубенько Т. С. Отчет об археологмческмх раскопках на Нмжнем замке г. Вмтебска в 1981 г. //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. 758. Бубенько Т. С. Отчет об археологмческмх раскопках на Нмжнем замке г. Вмтебска в 1982 г. //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. 817. Бубенько Т. С. Раскопкн окольного города феодального Внтебска // АО 1982 года. М., 1984. С. 348—349. Бубенько Т. С. Нсследованмя в Вмтебске //АО 1983 года. М., 1985. С. 382—383. Бубенько Т. С. Нсследованмя в Внтебске // АО 1984 года. М., 1986. С. 338—339. Бубенько Т. С. Нсследованне Внтебского отряда //АО 1985 года. М., 1987. С. 445—446. Бубенько Т. С. Стеклянная посуда нз Внтебска // Древностн Лілтвы іл Белорусспм. Внльнюс, 1988. С. 125—129. Бубенько Т. С. Кожаная обувь средневекового Вмтебска XII—XVIII вв. (по ма- термалам ілсследованмя Ні/іжнего замка) // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993. С. 127—137. Бубенько Т. С. Отчет об археологмческнх нсследованнях на Нмжнем замке Вмтебска в 1993 г. Мн., 1994 // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1560. Бубенько Т. С. Соцнотопографмческая структура посада средневекового Вмтебска (X — первая половнна XIV вв.) // Тэзісы дакладаў і паведамленняў беларускай дэлегацыі на VI МКСА. Ноўгарад, 26—31 жніўня 1996 г. Мн., 1996. С. 9—11. Бубенько Т. С. Отчет о полевых ілсследованмях внутрм Благовеьценской церквн XII в. в г. Внтебске в 1994 г. Вмтебск, 1997 // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1654. Б у л к м н В. А. Софнйскмй собор в Полоцке (К вопросу о западных апспдах) // Древ- нерусское нскусство. Художественная культура X — первой половмны XIII вв. М., 1988. С. 59—63. 37 Зак. 3713 565
Бу н мн А. В., Саверенская Т. Ф. Нстор^я градостронтельного мскусства. М., 1979. Т. 1. Б э р к П. Народная культура Эўропы ранняга новага часу. Мн., 1999. Бяссонаў С. В. Беларускія мастацкія майстры ў Маскве ў XVII ст. // ВАНБ. Адз. грамад. навук. 1947. № 1. С. 75—81. В а х р о с Н. С. Нанменованме обувн в русском языке. Хельсмнкн, 1959. В. Л. 3 мінуўшчыны (Старасельскі могільнік) // Крывіч. 1924. № 1(7). С. 4—6. Во л к а йте-Ку л м кау ске н е Р. К. Одежда лілтовцев с древнейшкх времен до XVII в. // Древняя одежда народов Восточной Европы. М., 1986. С. 146—171. Воронмн Н. Н. Древнее Гродно // МНА. М., 1954. № 41. В ы с о ц к а я Н. Ф. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва Беларусі XII—XVIII стст. Мн., 1984. В я р г е й В., I о ў А. Выратавальныя раскопкі паселішча Чэрнічы Жыткавіцкага раёна // ГАЗ. 2000. № 15. С. 93—105. ГабрусьТ. В. Сведкі з XVII стагоддзя // Мастацтва. 1993. № 5. С. 64—67. Габрусь Т. В. Новыя звесткі аб грамадзянскіх пабудовах Нясвіжа канца XVI ст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі Адраджэння. Мн., 1994. С. 169—179. Галенчанка Г. Альбом Бернардоні: Новая крыніца па гісторыі архітэктуры і будаўніцтва ў Нясвіжы (канец XVI — пачатак XVII стст.) II Ад Полацка і Нясвіжа да Падуі і Ве- нецьіі. Оа Роіагк е МіезУІ) — а Расіоуа е Уепегіа // Матэрыялы урач. адкрыцця мемарыяльнай дошкі Ф. Скарыне ў Падуанскім ун-це і Першай бел.-італ. навук. канф. Венецыя, кастрычнік 1992 г. Мн„ 1994. С. 79—86. Галкова Т„ Бохан Ю., Лашанкоў М. Выпадак падараваў знаходку // Мас- тацтва. 1994. № 9. С. 12. Галкова Т„ Бохан Ю., Лашанкоў М. I знаходка прамаўляе // Мастацтва. 1995. № 2. С. 20—21. Гальковскнй Н. М. Борьба хрілстнанства с остаткамн язычества в древней Русн. Т. II // Запілскм Московского археологмческого мнстатута. М., 1913. Т. XVIII. С. 59—60. Г а н е ц к а я I., 3 д а н о в і ч Н. Дэкаратыўная кераміка // Час, помнікі, людзі: Тэзісы дакладаў міжнароднай канферэнцыі. Мн., 1993. С. 27—30. Ганецкая Н. В. Основные этапы развіттая майолілкового пронзводства в Беларусн в XII—XVIII вв. // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1994. С. 60—65. Ганецкая I. У. Маёліка на Беларусі ў XI—XVIII стст. Мн., 1995. Ганецкая I. Беларуская маёліка XVI—XVIII стст. // 3 глыбі вякоў. Мн., 1996. Вып. 1. С. 67—88. Ганецкая I. У. Раскопкі ў Маладзечне // ГАЗ. М н., 1996а. № 8. С. 66—84. Ганецкая I., Здановіч Н. Раскопкі старажытнага Слоніма // ГАЗ. Мн., 19966. № 10. С. 112—128. Ганецкая I., ТрусаўА. Раскрыйце свае сэрцы // Мастацтва. 1996в. № 7. С. 74—75. Ганецкая I. Старажытныя могільнікі ў г. Глуску Магілёўскай вобл. // Старажытнасці Бабруйшчыны. Мінск; Бабруйск, 1998. Вып. 2. С. 16—30. Ганецкая I. Замак на Пцічы // Память. Гіст.-дакум. Хроніка Глускага р-на. 1999. С. 55—60. Ганецкая I., ТрусаўА. Вынікі археалагічнага вывучэння «Фары Вітаўта» ў Гродне // Гісторыя Беларусі: новае ў выкладанні. Мн., 1999а. Ч. 2. С. 36—39. Ганецкая I. Раскопкі ў Менску па вул. Энгельса, 1 // ГАЗ. Мн., 2000. № 15. С. 145—152. Гм бя н скн й Н. Г. Граф Антонілй Тмзенгауз іл гродненскпе королевскме мануфактуры // Труды студентов экономмческого отд. Петроградского полнтехнмческого мнстатута. Петроград, 1916. № 19. Гісторыя Беларускай ССР. У 5 т. Мн., 1972. Т. 1. Говорскмй К. Археолотаческне мзысканмя в окрестностях Полоцка // Запілскм нмператорского археолотаческого обіцества. СПб., 1853. Т. V. С. 98—103. Голубеў В. Ф. Сялянскае землеўпаданне і землекарыстанне на Беларусі: XVI—XVIII стст. Мн„ 1992. Г р а ч А. Д. Археолотаческне раскопкм в Ленілнграде. Л„ 1957. Г р е к о в Б. Д. Очеркм по мстормм хозяйства Новгородского Софнйского Дома (XVI—XVII вв.) // Пзбр. труды. М„ 1960. Грм цкевмч А. П. Частновладельческпе города Белоруссіта в XVI—XVII вв. Мн„ 1975. Грязнов В. Коложская Борілсоглебская церковь в г. Гродно // Труды Вмленского отделення Московского Предвармтельного коммтета по устройству в Вмльне IX Археолота- ческого сьезда. Вмльно, 1893. С. 361—371. 566
Гурев мч Ф. Д. Археолоплческая разведка 1955 года в Понеманье // Труды Прмбал- тайской комплексной экспеділціта. М., 1959. Т. 1. С. 233—253. Гуревмч Ф. Д. Древноста Белорусского Понеманья. М.; Л., 1962. Гуревнч Ф. Д. Некоторые ілтогй археологмческого нсследовання детанца древнего Новогрудка // КСНА. 1974. Вып. 139. С. 93—99. Гуревнч Ф. Д„ Н кколаев Н. В„ Паннчева Л. Г. Новогрудская экспеднцмя // АО 1977 года. М„ 1978. С. 411—412. Г у р м н М. Ф. Матерпалы эпохн феодалмзма нз раскопок селпіца Черннчм // Сярэд- невяковыя старажытнасці Беларусі. Мн„ 1993. С. 119—126. Гу р к о в В. С„ Терехнн С. Ф. Бортннчество в Белоруссіта. Мн„ 1980. Г у р ы н М. Ф. Жалезныя вырабы XIV—XVII стст. з Віцебска // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1981. № 5. С. 97—104. Г у р ы н М. Ф. Металаграфічныя даследаванні кавальскай прадукцыі з селішча Чэрнічы Жыткавіцкага раёна // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1986. № 6. С. 66—75. Г у р ы н М. Ф. Кавальская тэхналогія на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVIII стст. // ВАНБ. Сер. грамад. навук. Мн., 1988. № 5. С. 69—77. Гу р ы н М. Ф. Нясвіжскія гарматы // Падарожнік. Наш край. 1997. № 2. С. 4—8. Г у р ы н М. Ф. Сярэднявечнае кавальства Заслаўя // Заслаўскія чытанні 1995 года. Заслаўе, 1997а. С. 43—47. Даль В. Толковый словарь русского языка. М„ 1940. Т. 1—4. Даркевнч В. П„ Соболева Н. А. О датаровке лнтовскнх монет с надпмсью: «ПЕЧАТЬ» // СА. 1973. № 1. С. 83—94. Даўгяла Зм. Стары Мінск // Наш край. 1928. № 3. С. 14. Д а ў г я л а Зм. Магілёўскі купецкі дом у 1681—1685 гг. // Запіскі аддзелу гум. навук. Працы клясы гісторыі. Мн„ 1929. Кн. 8. Т. 3. С. 341—376. Д а ў г я л а Зм. Барысаўскі замак // Працы археолёгічнай камісіі Інбелкульта. Мн., 1930. Т. 2. С. 265—266. ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2757. ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2824. ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2854. ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2885. ДГА Літвы, ф. 1177, воп. 1, № 2928. ДГА Літвы, ф. 1274, воп. 1, № 113. ДГА Літвы, ф. ДА, № 3789. Де Генннн Г. В. Опінсанме Уральскмх іл Снбмрскнх заводов. 1735 г. М„ 1937. Дзянісаў У. М. Мінская ратуша // ПГКБ. 1979. № 3. С. 40—42. Д з я н і с а ў У. М„ П а з н я к 3. С. Мінскі кляштар дамініканцаў // Помнікі мастацкай культуры Беларусі. Мн„ 1988. С. 124—129. Дзярновіч А„ Калнін В. Гісторыка-археалагічныя даследаванні Бярозаўскага кляштара картузаў // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн„ 1992. С. 120—148. Дзярновіч А. І„ ТрусаўА. А„ Чарняўскі I. М. Лёс Крэва. Мн„ 1993. Дзярновіч А. I., Чарняўскі I. М. Мінская сядзіба Ваньковічаў // А і НБ. Мн„ 1993а. С. 432. Договорная грамота князя полоцкого Глеба іл епмскопа полоцкого Грілгормя с лнвонскнм магмстром м г. Рмгой относмтельно порядка торговлм весовымн товарамн (1338—1341 гг.) // Полоцкне грамоты XIII — начала XVI в. М„ 1977. № 4. С. 38—40. Дорошенко В. В. Торговля іл купечество Рілта в XVII веке. Рмга, 1895. Д р а г у н Ю. Н. Соцмально-экономмческое развктае белорусского города в XI—XVIII вв. (по матермалам Оршн) // Автореф. ділс. ... канд. пст. наук. Мн„ 1969. Д у ч м ц Л. В. Обследованме культовых камней н каменных крестов на террілторнй Белоруссмн //АО 1984 года. М„ 1986. С. 341. ДучмцЛ. В„ Шадыро В. Н„ Зайцева О. Е. Работы Западнодвннского отряда // АО 1986 года. М„ 1988. С. 359—361. . Д у ч ы ц Л. У„ 3 а й ц а в а В. Я. Друя ў XIV—XVIII стст. (папярэднія вынікі гісторыка- археалагічнага вывучэння) // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1988а. № 3. Д у ч ы ц Л. У. Да пытання аб познесярэднявечных курганах Паўночнай Беларусі // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1989. №4. С. 77—83. Дучыц Л.У., Квяткоўская А. В. Пахавальныя помнікі наваколіц Падсвілля // ГАЗ. 1994. №4. С. 58—80. Д у ч ы ц Л. Каменныя крыжы на Беларусі // Украіньска хрестологія. Львів, 1996. Д у ч ы ц Л. Курганна-жальнічныя могільнікі на тэрыторыі Полацкай зямлі (Да пастаноўкі пытання) // ГАЗ. Мн„ 1996а. № 10. С. 38—42. 3 7 567
Д у ч ы ц Л. У. Каменныя крыжы // 3 глыбі вякоў. Мн., 1997. Вып. 2. С. 31 —47. Д у ч ы ц Л. Познесярэднявечныя курганы Беларусі // ГАЗ. Мн., 1997а. № 12. С. 77—79. Е г о р о в Ю. Градостроі/ітельство Белоруссмм. М., 1954. Жаврнд М.Ф. Белорусское стекло. Мн., 1969. Жнвопмсная Россмя. Мн., 1882. Т. III. Жучкевнч В. А. Краткнй топоннмнческнй словарь Белоруссмп. Мн., 1974. Жучкевнч В. А. Дорогн п водные путм Белорусснм (мсторнческо-географнческ/е очеркн). Мн., 1977. Завнтневнч В. 3. Формы погребального обряда в могі/ільных курганах Мннскс/ губерннн // Труды IX Археологмческого сьезда. 1893. М., 1895. Т. I. С. 221—235. Загорульскнй Э. М. Открытня в Копысн // Нёман. 1973. № 1. С. 190—191. Загорульскнй Э. М. Возннкновенне Мннска. Мн., 1982. Зайкоўскі Э. Камяні шмат аб чым нам гавораць // Мастацтва Беларусі. 1990. № ' / С. 70—73. 3 а й ц а в а В. Я. Кафля XV—XVII ст. з Друі // ВАНБ. Серыя грамад. навук. 1990. № ' С. 80—86. Зайцава В. Я. Дзісна//А і НБ. Мн., 1993. С. 219—220. 3 а й ц е в а О. Е. Полнвная посуда второй половнны XVI—XVII вв. нз Друп п Дмсны ГАЗ. Мн., 1996. № 10. С. 144—156. Запмскм Внленской Археографнческой коммссмн. Внльно, 1856. Ч. 1. Запмскм невстановленого (Романова) автора про дослідження з етнографіі, топонімік? археологіі на термторні Могнлёвськоі губерніі // Львівськнй гіст. архів, ф. 201, в. 4, спр. 3750, л. 43. 3 а я ц Ю. А. Отчет о полевых нсследованпях 1980 г. заславской группы отряда «Новь . экскурсі/іонный маршрут вокруг Мннска». Мн., 1981 //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 690. Заяц Ю., Ляўко В. Беларуская кафля з выявай чалавека // Мастацтва Беларус 1984. № 3. С. 53—55. 3 а я ц Ю. А. Таямніцы геральдыкі: Датаванне некаторых тыпаў заслаўскай кафлі Мастацтва Беларусі. 1985. № 8. С. 68—71. 3 а я ц Ю. А. Заславль X—XVIII вв.: ІЛсторнко-археологнческнй очерк. Мн., 1987. 3 а я ц Ю. А. Отчет о работе Заславской археологпческой группы в 1988 г. Мн., 1989 Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1143. 3 а я ц Ю. А. Заслаўская кафля. Мн., 1990. 3 а я ц Ю. А. Отчет о раскопках археологмческого комплекса на р. Менка в 1992 год» Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1427. ‘Заяц Ю. А. Керамнческая посуда Заславля X—XVIII вв. // Сярэднявяковыя старажь’- насці Беларусі. Мн., 1993. С. 107—118. 3 а я ц Ю. А. Заславль в эпоху феодалпзма. Мн., 1995. 3 а я ц Ю. А. Новае дасьледваньне па археалёгіі Старога замка ў Горадні // Крыўя. 1996 № 1. С. 97—111. 3 а я ц Ю. А. Оборонмтельные сооруження Менска XI—XIII вв. Мн., 1996а. 3 а я ц Ю. А. Новые археологнческне мсследованмя Заславля // Заслаўскія чытанні 1995 года Заслаўе, 1997. С. 50—56. 3 а я ц Ю. А. О постройке с нзразцовымн печамн возле княжеского терема в Полоцке ГАЗ. Мн„ 1997а. № 12. С. 92—102. 3 а я ц Ю. А. Отчет о раскопках Менковского археологмческого комплекса в 1998 год> Архіў ІГНАН Беларусі, спр. № 1741. Зверуго Я. Г. Археологнческпе работы в Слоннме // Беларускія старажытнасці. М- 1972. С. 248—289. Зверуго Я. Г. Древні/ій Волковыск. Мн., 1975. Зверуго Я. Г. Работы в бассейне Вмлі/ім // АО 1982 года. М., 1984. С. 356—357. ’ Здановіч Н. I. Мірская бытавая кераміка // ПГКБ. 1983. № 3. С. 43—44. Здановмч Н. Н. О некоторых ві/ідах неполнвной посуды окнслнтельного обж/'= Лі/ідского замка (XIV—XVII вв.) //Древнерусское государство м славяне. Мн., 1983а. С. 98—99 Здановнч Н. Н. Средневековое поселеннеЖмровмцы //АО 1982 года. М., 1984. С. 357. 3 д а н о в і ч Н. I., Т р у с а ў А. А. Мсціслаўскі посуд XV—XIX стст. // Помнікі культус=. Новыя адкрыцці. Мн., 1985. С. 195—201. Здановіч Н. Г армонія пластыкі і дэкору // Мастацтва Беларусі. 1986. № 1. С. 57 —6С Здановмч Н. Н. Неполнвная посуда Мнрского замка // Древностн Лнтвс . Белорусснм. Ві/ільнюс, 1988. С. 145—449. 568
Здановіч Н. Хараство старажытнага посуду // Мастацтва Беларусі. 1989. № 8. С. 70 . Здановіч Н., Собаль В. Ляпілі мінскія ганчары // Мастацтва Беларусі. 1990. № 8. С. 73—75. 3 д а н о в і ч Н. I., Т р у с а ў А. А. Беларуская паліваная кераміка XI—XVIII стст. Мн., 1993. Здановіч Н., Сінчук Я. Пячная засланка, што датуецца расейскай манетай // Полацк; Кліўленд, 1993а. № 1(21). С. 4—5. Здановіч Н. I., Краўцэвіч А. К., Трусаў А. А. Матэрыяльная культура Міра і Мірскага замка. Мн., 1994. 3 д а н о в і ч Н. Бытавая кераміка г. Гродна XI—XVIII стагоддзяў // 3 глыбі вякоў. Мн.,' 1996. С. 198—211. Здановіч Н. I. Полацкая кафля канца XVI—XVII ст.//ГАЗ. Мн., 1997. № 12. С. 103—125. Зыбнн Ю. Н. Рецензмя на статью С. А. Нзюмовой // СА. 1956. Вып. 2. С. 284—286. 3 ы бм н Ю. Н. Древнерусская обувь XII—XVI вв. // Технологня легкой промышленностн. 1958. № 4. С. 35—48. Зыбнн Ю. Н. Конструмрованме нзделкй мз кожм. М., 1966. Нванова Г. Н. Рейнская керамнка нз раскопок во Пскове // СА. 1975. № 4. С. 274—276. Нзвестня І/Імператорской археологнческой комнсснм. Прмбавленне к выпуску 52. СПб., 1914. С. 82—83. Нз Слуцкой старнны // Ммнская старнна. Труды Ммнского церковного пстормко-археологн- ческого комнтета. Мн., 1911. Вып. II. С. 153—159. Нзюмова С. А. К нсторнн кожевенного іл сапожного ремесла Новгорода Велмкого // МНА. М., 1959. № 65. Інвентарная кніга Музею імя Ів. Луцкевіча Беларускага Навуковага таварыства. Вільня. Т. I // Спадчына. 1995. № 2. С. 85—111. Н о в О. В. Отчет об археологнческмх раскопках н разведках в Брестской іл Гомельской обл. в 1999 г. //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1794. I о ў А. В. Справаздача аб археалагічных раскопках і разведках ў Брэсцкай і Гомельскай вобл. у 1998 г. // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1731. НЮМ. Внтебск, 1878. Вып. 1. НЮМ. Вмтебск, 1881. Вып. 2. 14ЮМ. Вмтебск, 1887. Вып. 9. НЮМ. Вмтебск, 1894. Вып. 25. Нодковскнй 14. 1/1. Замок в Ммре//Древностн. М., 1915. Т. 6. С. 54—72. Кайгородов Н. Н. Екмманскме древностн (Нз поездок по Вмтебской Белорусспм. Археологнческме заметкн). СПб., 1912. Калядзінскі Л. У. Слуцк // А і НБ. Мн., 1993. С. 576—577. Калядзінскі Л. У. Слуцкі Верхні замак // А і НБ. Мн., 1993а. С. 577. Калядзінскі Л. У. Слуцкі могільнік //А і НБ. Мн., 19936. С. 578. Калядзінскі Л. У. Віцебскі храм Св. Міхаіла // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1995. № 1. С. 59—66. Калядзінскі Л. Верхні замак Слуцка // Беларускі гістарычны часопіс. 1996. № 1. С. 52—57. Калядзінскі Л. Капыль, Кпецк і Слуцк: Новыя старонкі старажытнага летапісу // Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні. Матэр. рэспубл. навук.-практ. канф. Мінск 27 сакавіка 1999 г.: У 2 ч. Мн., 1999. Ч. 2. С. 48—54. К а р г е р М. К. Отчет о работах полоцкой экспедпцпп 1957 г. // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 25. Касьпяровіч М. I. Валатоўкі і звязаныя з імі перажыткі (першапачатковыя вынікі даследавання) // Наш край. 1929. № 6—7. С. 84—89. Каталог предметов музея древностей, состояьцего прн Внленской публмчной бмблнотеке. Внльна, 1885. Каханоўскі Г. А. Першыя крокі гістарычнага краязнаўства ў Беларусі II Нз нстормн кннгм в Белорусснм. Мн., 1976. К а ц а р М. С., Ж а б і н с к а я М. П. Тканіны з старажытных пахаванняў // ПГКБ. 1980. № 2. С. 37—39. Кацер М. С. Народно-прнкладное мскусство Белоруссмм. Мн., 1972. Квмтннцкая Е. Д. Планнровка Гродно в XVI—XVIII вв. // Архмтектурное наследство. 1964. № 17. С. 11—38. Квнтннцкая Е. Д. Архнтектура Росспм, Украмны н Белорусспп XIV — первой поло- вмны XIX вв. // Всеобідая мстормя архнтектуры. М., 1968. Т. 6. С. 453—531. 569
Кв нтн іл цка я Е. Д. Центры городов Белоруссіта в XVI — первой половінне XIX вв. // Архмтектурное наследство. 1983. № 31. С. 28—50. Квятковская А. В. Каменные могінльнінкн Белорусского Понеманья // КСНА. 1986. Вып. 183. С. 32—41. Квяткоўская А. В., Бохан Ю. М. Вясковы жаночы касцюм XI—XVII ст. (Па матэрыялах каменных могільнікаў Беларусі. Спроба рэканструкцыі) // ГАЗ. Мн., 1994. № 4. С. 114—133. Квяткоўская А. Вясковы мужчынскі строй XI—XVII ст. паводле матэрыялаў каменных могільнікаў Беларусі. Спроба рэканструкцыі // Кгуііі. Менск, 1996. С. 57—72. Квятковская А. В. К вопросу о прусах-переселенцах на террмторім Белорусснп в средневековье // ГАЗ. Мн., 1997. № 11. С. 9—14. Квятковская А. Ятвяжскме могмльннкн Беларусн (к. XI—XVII вв.). Вілльнюс, 1998. Кмрпнчнмков А. Н. Древнерусское оружме. Вып. 1. Мечм м саблм XI—XIII вв. М.; Л., 1966. Км р п йч н н ко в А. Н. Древнерусское оружне. Вып. 2. Копья, сулнцы, боевые топоры, кмстенм XI—XIII вв. М.; Л., 1966а. Кй р п мч н н ко в А. Н. Древнмй Орешек. Нстормко-археологмческне очеркн о городе- крепостм в мстоке Невы. Л., 1980. К л е в к о Э. Н. Тенденцмн м проблемы архінтектурно-пространственного форммровання малых городов Белоруссмн // Стронтельство іл архнтектура Белоруссмн. Мн., 1984. № 3. С. 6—10. К л і м а ў М. Ваколіца Полацка: гісторыя ў кантэксце археалагічных крыніц // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Матэр. III Міжнар. навук. канф. 21—23 красавіка 1997 г. Полацк, 1998. С. 147—159. К л і м а ў М. В. Справаздача аб археалагічных даследаваннях на тэрыторыі Полацкага раёна ў 1999 г. //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1827. Коз л о вскй й П. Г. Крестьяне Белоруссм во второй половмне XVII—XVIII вв. (По ма- термалам магнатскмх вотчілн). Мн., 1969. Коледннскнй Л. В. Раскопкн в Вмтебске // АО 1979 года. М., 1980. С. 364—365. Коледннскнй Л., Ткачев М. Строктельная технмка іл стромтельные матерналы средневекового Вмтебска // Проблемы мзученмя древнего домостромтельства в XIII—XIV вв. в северо-западной часта СССР. Рмга, 1983. С. 19—23. Коледннскмй Л. В. Транспортные средства Вктебска XII—XVII вв. // Древноста Лпт- вы н Белоруссмн. Вмльнюс, 1988. С. 119—124. Коледмнскйй Л. В. Верхнмй замок Вмтебска в XI—XVII вв. // Автореф. дйс. ... канд. мст. наук. Мн., 1991. К о л ч іл н Б. А. Техннка обработкм металла в древней Русн. М., 1953. К о л ч іл н Б. А. Железообрабатываюіцее ремесло Новгорода Велілкого // МНА. М.; Л., 1959. № 65. С. 7—120. Колчмн Б. А. Новгородскме древноста. Деревянные мзделмя. М., 1968. Ко п ы сскм й 3. Ю. О ремесленном пронзводстве в городах Белорусснм в XVI — пер- вой половінне XVII в. // Нстормя СССР. 1959. № 3. С. 120—124. Ко п ысскм й 3. Ю. Города Белоруссмм во второй половнне XVI — первой половмне XVII в. //Автореф. дмс. ... докт. мст. наук. Мн., 1967. Коркунов М. Карта военных действінй между русскммн м полякамм в 1579 г. // Журнал мінннстерства народного просвеіценмя. СПб., 1837. № 8. С. 235—249. Коробкм н В. А. Углеженме. Свердловск; Москва, 1948. Коробушкнна Т. Н. Земледелме на террмтормн Белорусснм в X—XIII вв. Мн., 1979. Кравцевмч А. К., Зд ановмч Н. Н. Нсследованмя в Слонмме // АО 1983 года. М., 1985. С. 397. Краснов Ю. А. Раннее земледелме м жмвотноводство в лесной полосе Восточной Европы II тыс. до н. э. — первой полові/іны I тыс. н. э. М., 1971. Краўцэвіч А. Археалагічнае даследванне мястэчак Гальшаны і Любча // ПГКБ. 1987. № 4. С. 26—27. Краўцэвіч А. Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV—XVIII ст. (планіроўка, культурны слой). Мн., 1991. Краўцэвіч А., ТрусаўА. Археалагічнае вывучэнне Лідскага замка // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн., 1992. С. 83—96. Краўцэвіч А. К. Археалагічныя даследаванні ў Ашмянах // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993. С. 40—46. К р а ў ц э в і ч А. К., Я к ш у к Г. М. Стары Мір. 1993а. Краўцэвіч А. Археалагічныя даследаванні Лаўрышаўскага манастыра на Панямонні // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн., 1996. С. 228—236. 570
К р ы в і ц к і А. Л. Рэгіянальная лексіка з паўночнай Віцебшчыны. Народная лексіка. Мн., 1977. К у б е А. Н. Нсторня фаянса. Берлнн, 1923. К у б е А. Н. Нтальянская майолілка XV—XVIII вв. М., 1976. Кукуня В., Кушнярэвіч А. Францысканскі кляштар у Гальшанах // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн., 1996. С. 258—271. Культура средневековой Русіл. Л., 1974. Кустннскйй М. Ф. Надгробный камень над павшнмм в сраженнм 1568 года // Древностіл. Труды Московского археологпческого обідества. М., 1874. Т. IV. С. 82—-83. Кустннскмй М. Нз заметок о курганах Лепельского уезда // Полоцкне Епархмальные ведомостм. 1903. № 7. С. 232—235. Кушнярэвіч А. Францысканскі кляштар у Гальшанах. Некаторыя вынікі археалагічнага вывучэння // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн., 1992. С. 104—119. Кушнярэвіч А. К. Культавае дойлідства Беларусі XIII—XVI стст. (гістарычнае і архітэктурна-археалагічнае даследаванне). Мн., 1993. Левандаускас В. К. Матермалы кладкн іл нх прнмененме в стронтельстве Лілтвы XIII — середнны XVII вв. //Автореф. днс. ... канд. техн. наук. Каунас, 1974. Л евашева В. П. Сельское хозяйство // Труды ГЙМ. 1956. Вып. 32. Л е в к о О. Н. Внтебск XIV—XVIII вв. (по археологмческнм данным) // Автореф. ділс. ... канд. ілст. наук. Л., 1980. 'Левхо О. Н. Вмтебскме пзразцы XIV—XV!!! вв. Мн., 1981. Л е в к о О. Н. Методмка нзученмя позднесредневековой керамнкн Внтебска // Древностм Белорусснн іл Лілтвы. Мн., 1982. С. 129—137. Л е в к о О. Н. Профіллнровка іл орнаментілка керамілкм XII—XV вв. северо-восточной Бе- лоруссіш //Древнерусское государство іл славяне. Мн., 1983. С. 79—81. Л е в ко О. Н. Работы в Вмтебске іл его округе//АО 1981 года. М., 1983а. С. 356. Л е в к о О. Н. Внтебск XIV—XVIII вв.: Стратнграфня, хронологмя, соцнально- ілсторнческая топографмя іл технояогіля проілзводства. Мн., 1984. Л е в к о О. Н. Соцмально-топографнческая іл планнровочная структура белорусского феодального города (по матермалам Вмтебска) // Труды V МКСА. М., 1987. Т. 1. Вып. 2а. С. 147—150. • Л е в к о О. Н. Нсследованмя в Вмтебской областа // АО 1986 года. М., 1988. С. 372—373. Л е в к о О. Н. Нсследовання в Городке Внтебской областм // Археологця іл ілсторіля Пскова н Псковской земліл. Тез. докл. Псков, 1988а. С. 75—77. Л е в к о О. Н. Торговые связн Вктебска в X—XVIII вв. Мн., 1989. Л е в к о О. Н. Средневековое гончарство северо-восточной Беларусм. Мн., 1992. Л е в к о О. Н. Археологмческое нсследованне Оршм // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: Тэз. дакл. канф. Полацк, 1992а. С. 41—42. Л е в к о О. Н. Средневековая Орша іл ее округа (ілсторнко-археологмческілй очерк). Орша, 1993. Л е в к о О. Н. Средневековые погребальные памятнілкм Оршанского Поднепровья // Час, помнікі, людзі (памяці рэпрэсаваных археолагаў): Тэз. дакл. Міжнар. канф. Мн., 1993а. С. 73—75. Л е в к о О. Н. Отчет о полевых мсследованмях на террілторілм г. Орпм в 1995 г. Мн., 1996 // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1579. Л е в к о О. Н. Культовые памятнілкм Оршн к. XVI—XVIII вв. (І/Історілко-археологнческое ілсследованне). Орша, 1996а. Л е в к о О. Н. Мсследованме фундаментов ворот с колокольней в Кутемнском мужском Богоявленском монастыре // Гісторыя Беларусі. Жалезны век і сярэднявечча. Мн., 1997. С. 43—46. Л е в к о О. Н. Отраженне межконфессмональных отношенілй в культовых памятнілках Оршн XVI—XVIII вв. // Заслаўскія чытанні 1995 года. Заслаўе. 1997а. С. 83—89. Л е в к о О. Н. Археологмческое мзученне Дубровенского замка // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Матэрыялы III Міжнар. навук. канф. 21—23 красавіка 1997 г. Полацк, 1998. С. 164—170. Л е в к о О. Н. Новое об ілстормческой топографмм Вмтебска // Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні. Матэрыялы Рэспубл. навук.-практ. канф. 27 сакавіка 1999 г. Мн., 1999. Ч. 2. С. 74—77. Л е в к о О. Н. Формнрованне н развмтне террілторнально-адмілнілстратнвных центров северо-восточной Беларусм в IX—XVIII вв. //Автореф. ділс. ... докт. ілст. наук. Мн., 2000. Л е в к о О. Н. Отчет об археологмческмх ілсследованнях в северо-восточной Беларусп в 2000 г. Мн., 2001 //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1845. Леонтьев А. Е. Классмфілкацмя ножей Сарского городіліца // СА. 1976. № 2. Лілтовская Метрілка. Кнілга запілсей 8. Вілльнюс, 1995. 571
Лозка А. Хто ты, Андрэй Каліна? // ПГКБ. 1986. № 2. С. 15—16. Локотко А. 14. Белорусское народное зодчество: середнна XIX—XX вв. Мн., 1991. Лысенко П. Ф. Города Туровской землін. Мн., 1974. Л ы с е н к о П. Ф. Берестье. Мн., 1985. Л ы с е н к о П. Ф. Открытне Берестья. Мн., 1989. Л ь в о в А. С. Лекснка «Повестм временных лет». М., 1975. Лявонава А. К. Скульптурныя надмагіллі Беларусі канца XVI — першай паловы XVII ст. // Помнікі старажытнабеларускай культуры. Новыя адкрыцці. Мн., 1994. С. 60—65. Ляўданскі А. М. Археолёгічныя раскопкі ў м. Заслаўі Менскай акругі // Запіскі аддзелу гум. навук Інбелкульта. Кн. 5.: Працы катэдры археолёгіі. Т. 1 Менск, 1928. С. 1—92. Ляўданскі А. М. Археолёгічныя досьледы ў Барысаве // Запіскі аддзелу гум. навук. Кн. 11.: Працы археолёгічнай камісіі. Т. 2. Менск, 1930. С. 253—261. Л я ў д а н с к і А. Н. Да гісторыі жалезнага промыслу на Палессі // Працы палесскай экспедыцыі. Вып. 2. Мн., 1933. Л я ў к о В. М. Гандлёвыя сувязі Віцебска XV—XVIII стст. // ПГКБ, 1983. С. 39—41. Л я ў к о В. М. Абутак з культурнага слоя Віцебска XIV—XVIII ст. // Помнікі старажытнабеларускай культуры. Новыя адкрыцці. Мн., 1984а. С. 168—174. Л я ў к о В. М. Замак Езярышча // Помнікі мастацкай культуры Беларусі. Мн., 1989. С. 180—183. Ляўко В. М. Гарадок//А і НБ. Мн., 1993. С. 161. Л я ў к о В. М., Ш а д ы р а В. I. Новы Болецк // А і НБ. Мн., 1993а. С. 464—466. Л я ў к о В. М. Гісторыя Шклоўшчыны па археалагічных і пісьмовых крыніцах (да ся- рэдзіны XVIII ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. 1996. № 2. С. 92—106. Л я ў к о В. М. Друцкі замак // Старажытны Друцк. Мн., 2000. С. 93—111. Малевская М. В. Монументальные сооруженмя Новогрудского детннца XIV—XV вв.: по раскопкам 1968 г. // КСНА. 1973. Вып. 107. Малевская М. В., Шолохова Е. В. Раскопкн культовых сооруженнй Новогрудского детннца XIV—XVII вв. //АО 1973 года. М., 1974. С. 376—377. Малевская М. В., Шолохова Е. В. Раскопкм церковных построек на детннце Новогрудка //АО 1974 года. М., 1975. С. 384. Малевская М. В. Архмтектурный комплекс новогрудского детмнца XIII—XIV вв. // Древнерусское государство н славяне. Мн., 1983. С. 122—125. М а л ь м В. А. Промыслы древнерусской деревнн // Труды ГІ4М. 1956. Вып. 32. Малчанава Л. А. Беларускае сялянскае жыллё феадальнай эпохі // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1956. №4. С. 55—64. Марзалюк I. Да старажытнай гісторыі Магілёва (Узнікненне і этапы засялення) // Магілёўская даўніна. 1994. № 1. С. 34—43. Марзалюк I. Магілёў у XII—XVII стст. Людзі і рэчы. Магілёў, 1998. Маркова А. А. Могмлёвсккй клад дукатов XVI—XVII вв. // Труды Гос. Эрммтажа. Нумнзматнка. № 2. Л., 1961. Т. IV. С. 39—43. М а с ь к о I. Венгерскі дукат у зборы Нацыянальнага музея гісторыі і культуры Беларусі // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мн., 3—5 лютага 1993 года. Ч. 1. С. 71—72. МедведевА. Ф. К нстормн пластмнчатого доспеха на Русн // СА. 1959. № 2. С. 119—134. Мезенка Г. М. Праблемы структурна-граматычнага станаўлення славянскай урбаніміі // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1990. № 1. С. 101—106. М е й е р А. Опнсанне Крнчевского графства і/ілн бывшего староства (1786 г.) // Могнлевская старнна. Могнлев, 1901. Вып. 2. Мелешко В. Н. Очеркм аграрной нсторнн Восточной Белорусснн (вторая половнна XVII—XVIII в.). Мн., 1975. Менскія акты. Менск, 1931. Вып. I (XV—XVIII стст.). Мікіцінскі У., Пяцэвіч Р., Ажэўскі П. Падарож па Случчыне // Наш край. 1928. № 2 (29). С. 42. М н л л е р П. Н. Нз новых данных о матернальной культуре старой Москвы // Московскнй краевед. 1929. Вып. 4 (12). С. 52—59. Мнловндов А. Церковно-археологнческне памятннкн города Пннска (Реферат, прочнтанный на Пмнском археологмческом сьезде 11 августа 1896 года). Мн., 1898. Ммлюченков С. А. Белорусское народное гончарство. Мн., 1984. Мннасян Р. С. Классмфмкацмя серпов Восточной Европы железного века н раннего средневековья // Археологнческнй сборнмк Эрмнтажа. 1978. Вып. 19. Мнтяннн А. Я. Замок в Мнре // Автореф. дмс. ... канд. архнт. Мн., 1954. Ммтяннн А. Я., Чантурня В. А. Выдаюіцнеся памятннкм белорусского зодчества // Стронтельство іл архнтектура Белорусспм. Мн., 1958. Вып. 2. С. 213—238. 572
Мнтяннн А. Я. Обороннтельные сооруження Белорусснн XIII—XVII вв. // Сб. науч. ра- бот Ннстнтута стронтельства н архнтектуры АН БССР. Мн., 1958а. С. 135—168. МнтянннА. Я., Варакснн Н. Н. К вопросу о деревянном замковом стронтельстве в Белорусснн (XVI—XVIII вв.) // Сб. науч. работ Ннстнтута стронтельства н архнтектуры АН БССР. Мн., 1960. Вып. 3. С. 200—209. Ммхайловскмй Е. Археологнческнй очерк Слоннмского уезда Гродненской губер- ннн // Труды Внленского отделення Московского Предварнтельного комнтета по устройству в Внльне IX Археологнческого сьезда. Внльно, 1893. С. 165—186. М о к е е в Г. Я. Черты своеобразня в структурах городов восточных н западных славян // Архнтектурное наследство. 1975. № 23. С. 3—13. Молвыгнн А. Номнналы мелкнх монет в Лнвоннп с середнны XIII до второй половнны XVI в. н некоторые вопросы денежного дела Новгорода н Пскова // Нзвестня АН Эст. ССР. Сер. обідеств. наук. Таллнн, 1963. Т. 12. № 4. С. 379—387. Молчанова Л. А. Очеркн матернальной культуры белорусов XVI—XVIII вв. Мн., 1981. Навнцкас К. Обувь жнтелей г. Внльнюса в XIII—XIV вв. // Нз нсторнн н культуры лнтовского народа. Внльнюс, 1964. Т. 4. С. 189—191. Насовіч I. Слоўнік беларускай мовы. Мн., 1983. НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 1940. НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 1941. НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 2027. НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 2029. НГАБ, КМФ-5, воп. 1, № 2217. НГАБ, ф. 149, воп. 3, № 4. НГАБ, ф. 1824, воп. 1, № 1. Ннкнтнн А. В. Русское кузнечное ремесло XVI—XVII вв. М., 1971. Ннкнфоровскнй Н. Я. Очеркн простонародного жнтья-бытья в Внтебской Белорусснн н опнсанне предметов обнходностн. Внтебск, 1895. Новгородская летопнсь по сннодальному харатейному спнску. СПб., 1888. V Овсянннков О. В. Архнтектурно-декоратнвная керамнка XVI—XVII вв. нз Новогрудка // КСНА. 1969. Вып. 120. С. 122—125. О р л о в С. Н. Остаткн сельскохозяйственного ннвентаря VIII—X вв. нз Старой Ладогн // СА. 1954. Т. 21. С. 343—354. О я т е в а Е. Н. Обувь н другне кожаные нзделня древнего Пскова // Археологнческнй сбооннк документов, относяіцнхся к нсторнн северо-западной Русн. Л., 1962. Вып. 4. С. 77—94. П а з н я к 3. С. Да пытання часу пабудовы касцёла дамініканцаў у Мінску // Сярэд- невяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993. С. 56—59. V П аз н я коў В., Бубенька Т. Подых незвычайнай эпохі: Клецкая кафля XVI ст. // Мастацтва Беларусі. 1991. № 3. С. 33—38. П а н н ч е в а Л. Г. Белорусскне нзразцы XIV—XVII вв. как мсторнческнй нсточннк // Автореф. днс. ... канд. нст. наук. Л., 1980. Паннчева Л. Г. Полоцкая архнтектурно-декоратпвная керамнка XIV—XVII вв. // КСНА, 1980а. Вып. 160. С. 53—59. - Панмчева Л. Г. Нзразцы м нзразцовые печн позднесредневекового Полоцка // СА. 1981. № 3. С. 274—280. Панмчева Л. Г. Хронологня белорусскнх нзразцов XIV—XVII вв. // КСНА. 1984. Вып. 179. С. 70—75. П а н о в а Т. Д. Городской погребальный обряд средневековой Русн (XI—XVI вв.). // Автореф. днс. ... канд. нст. наук. М., 1990. Панофскнй Э. Ренессанс н «ренессансы» в нскусстве Запада. М., 1988. П е х Г. Н. Раскопкм древнего Слоннма //Древностн Белорусснн. Мн., 1966. С. 275—279. Пнсцовая кннга бывшего Пннского староства, составленная по веленню короля Снгнзмунда-Августа в 1561—1566 гг. пннскнм н кобрннскнм старостою Лаврнном Войною. Вмльна, 1874. Пнсцовая кннга Пннского н Клецкого княжеств, составленная пннскнм старостою Станнславом Хвальчевскнм в 1552—1555 гг. Внльна, 1884. П о б о л ь Л. Д. Древностн Белорусснн в музеях Польшн. Мн., 1979. Поздняков В. С. Клецк X—XVIII вв. (нсторня матернальной культуры белорусского феодального города)//Автореф. днс. ... канд. нст. наук. Мн., 1991. П о з н я к 3. С. Раскопкн в Гродненской областн //АО 1983 года. М., 1985. С. 404—405. П о з н я к 3. С. Раскопкн на террнторнн Центральной плоіцадн в Мннске // АО 1985 года. М., 1987. С. 463. 573
Покровскнй Ф. В. Археологмческая карта Ві/іленской губерннм // Труды Внленского отделення Московского Предварнтельного комнтета по устройству в Внльне IX Археоло- гнческого сьезда. М., 1893. С. 1—164. Покровскнй Ф. В. Археологнческая карта Гродненской губерннн // Труды IX архео- логмческого сьезда в Внльне. М., 1893а. Т. 1. Прнложенмя. С. 28, 41,43. Покровскмй Ф. В. Археологнческая карта Гродненской губерннм. Внльно, 1895. Полоцкая ревнзня 1552 г. / К нзд. подготовнл Н. Н. Лаппо. М., 1905. Полоцкке грамоты XIII — начала XVI в. / Сост. А. Л. Хорошкевнч. М., 1978. Вып. 2. Помнікі этнаграфіі. Мн., 1981. Поповмч М. В. Ммровоззренме древнкх славян. Ккев, 1985. Промыслы і рамёствы Беларусі. Мн., 1984. ПСРЛ. М., 1975. Т. 32. ПСРЛ. М., 1980. Т. 35. Рабнновмч М. Г. О древней Москве. Очеркк матернальной культуры н быта горожан в XI—XVI вв. М., 1964. Рабцэвіч В. Н. Манетныя скарбы //А і НБ. Мн., 1993. С. 408—409; карт. Развнтне металлургнн в Украпнской ССР. Кнев, 1980. Раппопорт П. А. Археологмческме к архмтектурные заметкн // КСІ4А. 1963. Вып. 96. Раппопорт П.А., Шолохова Е. В. Дворец в Полоцке // КСІ/1А. 1981. Вып. 164. С. 91—99. РГАДА, ф. 1355, оп.1, ед. хр. 724(1). Опмсанме города Оршм. 1766—1861 гг., л. 1. РДВГА, ф. ВУА, спр. 18840. РДГА, ф. 1350, воп. 312, спр. 89. РІ/1Б. Спб., 1914. Т. 30. Р п е р Я. Г. Феодальное поселенне X—XVI вв. у г. Чаусы в Могнлевском Поднепровье // Вопросы мсторнн. Мн., 1981. Вып. 8. С. 13—19. У Розенфельдт Р. Л. Белорусскне кзразцы // Древностм Восточной Европы. Сб. статей к 70-летню А. П. Смкрнова. М., 1969. С. 168—174. Р о м а н о в Е. Р. По Гродненскому Полесью (мз запмсной кнмжкм археолога) // Запнскм сев.-зап. Отдела І/Імператорского Русского географнческого обідества. Ві/ільно, 1911. Кн. 2. С. 65—74. Р у б ц о в Н. І/1. І/Істормя лнтейного прокзводства в СССР. М., 1962. Ч. 1. Русанова Н. П., Тнмоіцук Б. А. Языческне святнлміда древнкх славян. М., 1993. Р у с а ў П. Маставыя сярэдневяковага Мінска // ПГКБ. 1986. № 4. С. 28—30. Р у с о в П. А. Деревянные сооруження Менска XIII—XVII вв. Мн., 1 992. Р у с а ў П. Даследаванне вадаадвода іезуіцкага калегіума Полацка (па матэрыялах археалагічных раскопак 1997 г.) // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Полацк, 1998. С. 259—261. Русско-белорусскме связм (РБС): Сб. документов (1570—1667 гг.). Мн., 1963. Русско-белорусскне связн: Сб. документов. Мн., 1972. Р ы б а к о в Б. А. Ремесло Древней Русн. М., 1948. Р ы б а к о в Б. А. Русскме датмрованные надпмсм XI—XIV вв. // САН. Е1—44. М., 1964. Р ы б а к о в Б. А. Русскне карты Московнн XV — начала XVI века. М., 1974. Р ы б а к о в Б. А. Язычество древней Русн. М., 1987. Рябцевнч В. Н. Монетные клады XVII м первой четвертк XVIII в. на террнторі/ін Черннгово-Северской землн м восточной Белорусснн // Нумнзматнка н сфрагнстнка. Кнев, 1963. Т. 1. С. 152—202. Рябцевнч В. Н. К вопросу о денежном обраіденнн западнорусскнх земель в XIV—XV вв. // Нумнзматнка н сфрагмстнка. Кнев, 1965. Т. 2. С. 121—134. Рябцевмч В. Н. Монетные клады второй четвертн XVIII — первой половнны XIX в. на террнторнн Черннгово-Северской землн к восточной Белорусснн // Нуміізматнка н сфрагнс- тнка. Кмев, 1974. Т. 5. С. 114—126. Рябцевмч В. Н. Нумнзматнка Беларусн. Мн., 1995. Р ы б н н а Е. А. Раскопкн Готского двора в Новгороде // СА. 1973. № 3. С. 100—107. С а в і н I. К. Раскопкі курганоў у Дарагабугскім і Ельнінскім паветах Смаленскай губерніі // Зап. аддзелу гуманітарных навук. Кн. II. Працы археалагічнай камісіі. Менск, 1930. Т. 2. С. 219—252. Сагановіч Г. Помнік архітэктуры XVII ст. (кляштар Брыгітак у Г родне // Справаздача за 1985 год. Мн., 1986 // Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 918. Сагановіч Г. М. Кавальскія вырабы сярэдневяковага Мсціслава // Помнікі мастацкай культуры Беларусі: Новыя даследаванні. Мн., 1989. С. 183—189. 574
Сагановмч Г. Н. Кузнечное ремесло Белорусснн XIV—XVIII вв. // Автореф. днс. ... канд. нст. наук. Кнев, 1990. хСагановіч Г„ Ганецкая I., ЦерахЛ. Незвычайная сустрэча: Кафля з Гарадоцкага замка (XVI ст.) // Мастацтва. 1992. № 6. С. 34—38. Сагановіч Г. М. Кавальска-слясарскія вырабы з раскопак Крэўскага замка // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993. С. 92—98. Сагановіч Г. М. Войска Вялікага княства Літоўскага ў XVI—XVII ст. Мн., 1994. Сапунов А. П. Внтебская старнна. Внтебск, 1883. Т. 1. Сапунов А. П. Чертеж города Вмтебска 1664 г. Внтебск, 1910. Сванндзе А. А. Обмен н эволюцня средств обраіцення в Швецнн с ХП до начала XVI в. // Среднне века. М., 1976. Т. 40. С. 68—87. С е д о в В. В. Сельскне поселення центральных районов Смоленской землн (VIII—XV вв.). М„ 1960. Седова М.В. Ювелнрные нзделня древнего Новгорода (X—XV вв.). М., 1981. Сементовскмй А. М. Внтебск, статнстмческнй очерк. ПКВГ на 1865 год. СПб., 1865. Сементовскнй А. М. Белорусскне древностн. М., 1890. Семерак Г„ Богман К. Художественная ковка н слесарное нскусство. М., 1982. Семенов С. А. О назначеннн «коньков» м костей с нарезкамм нз Саркела-Белой Вежн // МІ/ІА. М.; Л„ 1954. № 75. С. 353—361. Сербнна Г. Н. Крестьянская железоделательная промышленность центральной Росснн XVI — первой половмны XIX в. Л., 1978. Сергачоў С. А. Драўляныя званіцы // ПГКБ. 1981. № 4. С. 32. Сергнна Т. В. Раскопкн в окольном городе в 1978—1979 гг. // Археологнческое нзученме Пскова. М., 1983. С. 81—104. Скрнпченко Т. С. Обмен н местное пронзводство в средневековых городах Белорусснн (по матермалам стеклянных браслетов) // Труды V МКСА. М., 1987. Т. 3. Вып. 16. С. 67—72. Слюнькова Н. Н. Архнтектура городов Верхнего Прнднепровья XVII — середнны XIX вв. Мн„ 1992. Слюнькова I. М. Малавядомая карта верхняга цячэння Заходняй Дзвіны XVI ст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі Адраджэння. Мн„ 1994. С. 179—184. С о б а л ь В. Е. Цікавая знаходка // ПГКБ. 1980. № 2. С. 29—30. Соболь В. Е. О хронологнн культурного слоя Мннска позднесредневекового пернода // Древнерусское государство н славяне. Мн„ 1983. С. 75—76. С о б о л ь В. Е. Работы в Мннске // АО 1982 года. М„ 1984. С. 370. С о б а л ь В. Е„ У г р ы н о в і ч У. В. Кафля Мінска XV—XVIII ст. // Помнікі старажытнабеларускай культуры: Новыя адкрыцці. Мн„ 1984. С. 162—168. С о б а л ь В. Е„ Я н і ц к а я М. М. Шкляны посуд Мінска XII—XIX стст. // Помнікі старажытнабеларускай культуры: Новыя адкрыцці. Мн„ 1984а. С. 83—91. С о б а л ь В. Е„ Т а р а с а ў С. В. Абутак сярэднявечнага Мінска // ПГКБ. 1985. № 4. С. 34—36. С о б а л ь В. Е„ Т к а ч о ў М. А„ Т р у с а ў А. А„ У г р ы н о в і ч У. В. Беларуская кафля. Мн„ 1989. С о б а л ь В. Традыцыя кавальства і металаапрацоўкі сярэдневяковага Менска // 3 глыбі вякоў. Наш край. Мн„ 1992. С. 68—82. С о б о л ь В. Е. Мннск XIV—XVIII вв. (по матерналам археологнческого нзучення) // Ав- тореф. днс. ... канд. нст. наук. Л„ 1988. С о б о л ь В. Е. Основные этапы заселення террнторнн феодального Мннска // Древностн Лмтвы н Белорусснн. Вмльнюс, 1988а. С. 115—118. Соболь В. Е. О застройке Мннска в XIV—XVIII вв. // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн„ 1993. С. 47—55. Сорокнн А. Н. Благоустройство усадеб в древнем Новгороде // Нсторнческая археологня. Траднцнн н перспектнвы. М„ 1998. С. 248—276. Сташкевіч А„ Трусаў А. Дрыготкія водблескі даўніны: Мсціслаўскае шкло канца XVI — першай паловы XVIII стст.// Мастацтва Беларусі. 1989. № 4. С. 64—69. Сташкевіч А., Дзярновіч А. Госця або пані? // Мастацтва Беларусі. 1991. № 12. С. 67—69. Сташкевіч А. Б. Рэнесансавае шкло ў замках Беларусі // Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі Адраджэння. Мн„ 1994. С. 137—143. С у п р у н В. Р. Загадкі слонімскіх замкаў // ПГКБ. 1986. № 2. С. 18—20. Сотннкова М. П. Нз нсторнн обраіцення русскнх серебряных платежных слнтков в XIV—XV вв. (Дело Федора Жеребца) // СА. 1957. № 3. С. 54—59. 575
Такнбаева С. С. Тайны небесной глазурн. Алма-Ата, 1987. Тарасов С. В. Технологмя н ннструментарнй сапожного ремесла Полоцка н Мннска (XI—XVIII вв.) // Памятнпкн наукн н техннкн 1987—1988 гг. М., 1989. С. 164—175. Тарасов С. В. Нсторнко-топографнческая структура Полоцка IX—XVII вв. // Автореф. днс. ... канд. нст. наук. Мн., 1992. Т а р а с а ў С. В., М і л ю ц і н У. М. Помнік дробнай пластыкі з Полацка // Полоцкій летопнсець. Полоцк, 1993. № 1(2). С. 39—41. Тарасаў С. В. Сацыяльна-гістарычная тапаграфія Полацка X—XVII стст. // ГАЗ. Мн., 1997. № 12. С. 231—240. Тарасаў С. В. Полацк IX—XVII стст. Гісторыя і тапаграфія. Мн., 1998. Т н т о в В. С. Народные деревообрабатываюідне промыслы Белорусснн (1917—1941). Этнографнческне очеркн бондарного промысла н нзготовленне транспортных средств. Мн., 1976. Тнхомнров М. Н. Спнсок русскнх городов дальннх н блнжннх // Русское летопнсанне. М., 1979. С. 83—137. Т к а ч о ў М. А. Лідскі замак // ПГКБ. 1971. № 2. С. 13—18. Т к а ч о ў М. А. Вежы валынскага тыпу і іх распаўсюджванне на Беларусі // Беларускія старажытнасці. Мн., 1972. С. 312—323. Т к а ч е в М. А. Отчет о полевых нсследованмях сезона 1973 года // Архіў ІГ НАН Бе- ларусі, спр. № 445. Т к а ч о ў М. А. Замкі Беларусі. Мн., 1977. Т к а ч о ў М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII ст. Мн., 1978. Т к а ч е в М. А., КоролевА. Н. Работы Днепро-Двннского отряда // АО 1977 года. М., 1978а. С. 429. Т к а ч о ў М. А. Справаздача аб палявых даследаваннях за 1981 г. // Архіў ІГ НАН Бела- русі, спр. № 778. Ткачоў М., Калядзінскі Л. Твор дробнай пластыкі XV—XVI стагоддзяў з Віцебска // Мастацтва Беларусі. 1983. № 6. С. 57. Т к а ч е в М. А. Замкн Белорусснп. Мн., 1987. Ткачев М. А., Коледннскнй Л. В., Бубенько Т. С. Средневековый Внтебск // Труды V МКСА. М.,1987а. С. 80—89. Т к а ч е в М. А. Археологмческнй отчет о проведеннм археологнческнх раскопок на террнторнн б. Успенского Кармелнтского костела в г. Мстнславле. Мн., 1988 //Архіў ІГ НАН Бе- ларусі, спр. № 10226. Кн. II. Т к а ч е в М. А., Т р у с о в О. А. Нсторнческне н архнтектурно-археологнческне нссле- довання Кревского замка// Вопросы архмтектуры Лнтовской ССР. Внльнюс, 1988а. С. 3—23. Ткачев М. А., Колядннскнй Л. В. Постройкн древнего Внтебска XII—XVII вв. // Древнерусскнй город: Матерналы Всесоюзной археологнческой конференцнн, посвяіценной 1500-летню Кнева. Кнев, 1989. С. 123—126. Т к а ч о ў М. А. Замкі і людзі. Мн., 1991. Т к а ч о ў М. А., Т р у с а ў А. А. Лідскі замак // А і НБ. 1993. С. 368—369. Т к а ч о ў М. А., Б у б е н ь к а Т. С. Да пытання аб каменных умацаваннях Дольнага замка Віцебска // ГАЗ. Мн., 1993а. № 2. Ч. 2. С. 153—161. Т к а ч о ў М. А. Мядзельскі замак // А і НБ. 19936. С. 450. Ткачоў М. А., Мяцельскі А. А. Зброя і рыштунак вершніка з раскопак Крычава // Гістарычна-археалагічны зборнік № 4. Мн., 1994. С. 187—200. Труды девятого археологнческого сьезда в Ві/ільне 1893 г. М., 1895. Т. 1. Т р у с а ў А. А. Архітэктурна-археалагічнае даследаванне Лідскага замка // ПГКБ. 1979. № 4. С. 18. Т р у с а ў А. А. Археалагічнае вывучэнне помнікаў беларускай манументальнай архі- тэктуры XIII—XVIII ст. // ВАНБ. Сер. грамад. навук. 1980. № 6. С. 88—89. Т р у с а ў А. А. Археалагічнае даследаванне Мірскага замка // ПГКБ. 1980а. № 4. С. 33—34. Т р у с а ў А. А., У г р ы н о в і ч У. В. Беларуская паліхромная кафля (XVI—XVII стст.) // ПГКБ. 1983. № 4. С. 21—22. Т р у с а ў А. А. Кафля Мірскага замка // Помнікі старажытнабеларускай культуры: Новыя адкрыцці. Мн., 1984. С. 157—162. ТрусаўА. А., Л я ш ке в і ч А. Шкло Мірскага замка (XVI—XVIII стст.) // ПГКБ, 1984а. № 3. С. 42—43. Т р у с а ў А. А., Б а р а в ы Р. В. Помнікі старажытнага Мсціслаўля. Мн., 1985. Трусаў А., Чарняўскі I. Керамічныя падлогі ў інтэр'ерах помнікаў дойлідства беларускага сярэдневякоўя //Помнікі культуры. Новыя адкрыцці. Мн., 1985а. С. 190—194. ТрусаўА. А., Краўцэвіч А. К., Сагановіч Г. М. Металічныя вырабы Лідскага і Мірскага замкаў // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1987. № 4. С. 73—83. 576
Т р у с а ў А. А. Выкарыстанне каменю ў беларускім мураваным дойлідстве // І/Із нсторнм наукн н техннкн Белорусснн. Мн., 1988. С. 203—204. Т р у с а ў А. Мсціслаўская кастарэзная майстэрня // ПГКБ. 1989. № 1. С. 18—19. Т р у с а ў А. А., У г р ы н о в і ч У. В. Тыпалогія і храналогія лідскай кафлі // Помнікі мастацкай культуры Беларусі: Новыя даследаванні. Мн., 1989а. С. 194—202. Т р у с а ў А. А., Т к а ч о ў М. А., М я ц е л ь с к і А. А. Некаторыя вынікі археалагічнага вывучэння акольнага горада Мсціслава XII—XVIII стст. // ВАНБ. 1990. № 2. Т р у с а ў А. Вобраз спрадвечны і вечны // Мастацтва Беларусі. 1991 .№10. С. 64—66. Т р у с а ў А. Антрапаморфныя выявы на беларускай кафлі XV—XVIII ст. // 3 глыбі вякоў. Мн., 1992. С. 97—104. Т р у с а ў А. А. Беларускае кафлярства. Мн., 1993. Трусаў А. А., Здановіч Н. Н. Новае пра старажытны Мазыр (па матэрыялах археалагічных даследаванняў 1981—1984 гг.) // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993а. С. 20—32. ТрусаўА. А., СобальВ. Е., Здановіч Н. I. Стары замак у Гродна XI—XVIII стст. Мн., 19936. Т р у с а ў А. Матэрыяльная культура Крэўскага замка // 3 глыбі вякоў. Мн., 1996. Вып. 1. С. 212—227. Трусов О. А. К вопросу о методнке архнтектурно-археологнческого нзучення фортн- фнкацмонных сооруженнй Белорусснн // Археологнческне мсследовання в нсторнческнх цент- рах городов Лптовской ССР: Тез. Науч.-практ. конф. Внльнюс, 1981. С. 65—66. Т р у с о в О. А. Археологнческнй отчет о проведеннн раскопок в Кревском замке н д. Крево Сморгонского района в нюле 1985 г. //Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 943. • Трусов О. А. Белорусская черепнца XIV—XVIII вв.//СА. 1986. № 3. С. 186—191. Трусов О. А., Чернявскнй Н. М., Кравцевнч А. К. Архнтектурно-архео- логнческое нзученне Мнрского замка н г. п. Мнр // СА. 1986а. № 4. С. 216—235. Т р у с о в О. А. Памятнмкн монументального зодчества Белорусснн XI—XVII вв. Мн., 1988. V Трусов О. А. Мстнславскне нзразцы // Памятннкн культуры: Новые открытня. Мн., 1990. С. 334—340. Туронак Ю. Фармаваньне сеткі рыма-каталіцкіх парафіяў у Беларусі (1387—1781 г.) // Беларускі гістарычны агляд. 1995. Том 2, сшытак 2. С. 173—194. Угрыновіч У., Собаль В. Сувеніры стагоддзяў // Мастацтва Беларусі. 1984. № 10. С. 67—71. Федарака Б. I. Помнікі старасветчыны ў Мазыршчыне // Наш край. 1926. № 4—5 (7—8). С. 51—52. Федоренко П. К. «Рудні» XVI—XIX вв. на террнторнн СССР // Нсторнческне запнскн. М., 1956. Т. 57. С. 210—231. Федоренко П. К. Руднн левобережной Укранны в XVII—XVIII вв. М., 1960. Ф у р с о в М. В. Курганные раскопкн в пята уездах Могнлёвской губернмн в 1892 году // Труды IX Археологнческого сьезда в Вмльно. 1893. М., 1895. Т. 1. С. 236—245. X а д ы к а Т. В. Графічныя лісты Багуслава Радзівіла // ПГКБ. 1973. № 2. С. 43—45. Хмяльніцкая Л. У. 3 гісторыі Віцебскага Базыльянскага кляштара // ГАЗ. 1994. № 4. С. 201—216. ЦДГАСА, ф. 389, спр. 582. Ц і ш к і н I. Храм на рынку ў Віцебску// Віцебскі сшытак. 1996. № 2. С. 54—56. Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Літвы, ф. 388, воп. 1, спр. 398, л. 5 адв.; спр. 491, л.18; спр. 375, л. 7 адв. Ц о й С у - Б і н. Усходнія ўплывы жаночых галаўных убораў усходніх славян (X—XIX стст.) // ВНАНБ. Сер. гуман. навук. 1998. № 1. С. 96—103. Чарняўская Л. А., Чарняўскі І.М. Нясвіж. 3 мінулага//ПГКБ, 1988. № 1. С. 21—24. Чарняўская Л.А., Чарняўскі I. М. Нясвіж. // А і НБ. 1993. С. 468. Чарняўскі I. Замак у Гальшанах // ПГКБ. 1983. № 3. С. 41—43. Чарняўскі I., Босак Г. Пінскі калегіум // ПГКБ. 1984. № 3. С. 24—25. Чарняўскі I., Саітгарэева С. Замак у Любчы // ПГКБ. 1984а. № 4. С. 30—32. Чарняўскі I., Цішкін I. Віцебская ратуша. // ПГКБ. 1987. № 2. С. 17—20. Чарняўскі I. М. Грамадзянскае мураванае дойлідства Беларусі ў XII—XV ст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі. Мн., 1989. С. 110—113. Чарняўскі I. М. Развіццё палацава-замкавых комплексаў Беларусі ў канцы XV—XVII ст. // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993. С. 66—73. Ш а б л ю к В. Раскопкі на Кальвінаўцы // ПГКБ. 1986. № 4. С. 22—23. Ш а б л ю к В. В. Феодальная усадьба XVI—XVIII вв. у д. Мочулнно // Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі. Мн., 1993. С. 33—39. 577
Ш а б л ю к В. Тыпалагічныя асаблівасці селішчаў Заходняй Беларусі XVI—XVII стст. Н Час, помнікі, людзі. Памяці рэпрэсаваных археолагаў. Мн., 1993а. С. 132—134. Ш а б л ю к В. У. Гістарычная тапаграфія і планіроўка мястэчак верхняга Панямоння Н ГАЗ. 1994. № 3. С. 237—247. Ш а б л ю к В. Забудова прынёманскіх мястэчак у 16—18 стст. // ГАЗ. 1995а. № 6. С. 242—256. Ш а б л ю к В. У. Сельскія паселішчы Верхняга Панямоння XIV—XVIII стст. Мн., 1996. Ш а б л ю к В. У. Паселішча XVI—XVIII стст. каля в. Сямёнавічы // 3 глыбі вякоў. Мн., 1996а. Вып. 1. С. 250—258. Ш а б л ю к В. Справаздача аб археалагічных даследаваннях у мястэчках Івянец і Койданава Мінскай вобласці ў 1995 годзе. Мінск, 19966//Архіў ІГ НАН Беларусі, спр. № 1592. Шелковнмков Б.А. Русское художественное стекло. Л., 1969. Ш н о р е 3. Д. Погребенмя жальннчного тнпа на северо-востоке Лнтвы // Нзвестмя АН Латвнйской ССР. Рнга, 1980. С. 38—54. Шовкопляс А. М. Некоторые данные о косторезном ремесле в древнем Кневе // КСІ/1А АН УССР. 1954. Вып. 3. Шорм н П. А. Московскнй клад Новгородскнх денежных слнтков // Труды Гос. І/Історн- ческого музея. Нумнзматмческнй сборннк. Ч. 5. Вып. 1. М., 1977. Вып. 49. С. 181—192. Ш т ы х а ў Г. В. Гарбарнае рамяство старажытнага Полацка // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. Мн., 1961. № 3. С. 63—73. Ш т ы х а ў Г. В. Там, дзе пачынаўся горад // ПГКБ. 1974. № 2. С. 27—30. Ш т ы х о в Г. В. Древннй Полоцк (IX—XIII вв.). Мн., 1975. Ш т ы х о в Г. В. Города Полоцкой землн (IX—XIII вв.). Мн., 1978. Ш т ы х о в Г. В., 3 а я ц Ю. А., П о з н я к 3. С. Нсследованмя в Мннске н его округе // АО 1986 года. М., 1988. С. 386—389. Ш т ы х а ў Г. В. Выраб старабеларускай дробнай пластыкі // Помнікі мастацкай культуры Беларусі. Новыя даследаванні. Мн., 1989. С. 172—173. Ш т ы х а ў Г. В. Гарады Паўночнай і Цэнтральнай Беларусі // Археалогія Беларусі: У 4 т. Мн., 2000. Т. 3. С. 171—229. Ш у т К. П. Обувь древнего Ммнска // Матерналы IX конференцмн молодых ученых. Мн., 1956. С. 76—78. Ш у т а ў С. С., У л а ш ч ы к М. М. Археалагічныя разведкі на Ніжняй Свіслачы ўлетку 1926 года // Запіскі аддзелу гуман. навук. Кн. 11. Працы археолёгічнай камісіі. Мн., 1930. Т. 2. С. 105—120. Шчакаціхін М. Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва. Мн., 1993. Ш ы н к е в і ч А. М. Аршаншчына; спадчына мінулага. Орша, 1997. Я к і м о в і ч Ю. А. Драўляныя замкі Беларусі XVI—XVIII стст. // Помнікі мастацкай куль- туры Беларусі: Новыя даследаванні. Мн., 1989. С. 120—124. Я км мов н ч Ю. А. Зодчество Белорусснн XVI — середнны XVII в. Справочное пособне. Мн.,1991. ; Яніцкая М. М. Беларускае мастацкае шкло. Мн., 1977. \ Я н і ц к а я М. М. Вытокі шкларобства Беларусі. Мн., 1980. Яніцкая М. М., Сташкевіч А. Б. Мсціслаўскае шкло XVI—XIX стст. // Помнікі культуры: Новыя адкрыцці. Мн., 1985. С. 83—93 Ястребмцкая А. Л. Западноевропейскнй город в среднне века // Вопросы нсторнн. 1978. №4. С. 96—113. Ястребмцкая А. Л. Малые города как проблема сравнятельно-нсторяческого мзучення европейского средневековья // Среднне века. М., 1988. Вып. 51. С. 58—79. АСА0, АК, сіг. XXV, пг. 457. АІехапс1го\л/іс2 8. Оріз гаЬіісіо\л/у тіазіесгка ІшЬсга пасі Міетпет г 1664 г. // Км/аг- іаіпік Ьізіогіі кміімгу таіегіаіпе). \Л/агзга\л/а, 1962. Мг 3—4. 8. 625—636. В а 6 е с к і К. І_цсі\л/і8аг8і\л/о І_\л/6\л/зкіе га 2удггшпіа I. І_\л/6\л/; \Л/агз2а\л/а; Кгако\л/, 1921. Ве гзоііп М. 0а\л/па гЬго)о\л/піа кзідхді Яа6гі\л/І116\л/ \л/ Міезчуіегш \Л/агзга\л/а, 1904. Вгеп52іе)п М. 2агуз сіге]6\л/ ІіісІ\л/І8аг8і\л/а па гіетіасЬ Ь. \Л/іеІкіедо кзі$8І\л/а І_ііе\л/зкіедо. \Л/іІпо, 1924. В г й к п е г А. ЕпсукІореФа зіагороізка. \Л/агзга\л/а. 1939. Т. 1 —2. СЬагІезіоп, ЯоЬегі 3. Мазіегріесез оі діазз. Не\л/ Уогк, 1980. С о іі е п 0.Н., Н е з з С. Ьоокіпд аі Ешореап Сегатісз: А дшсіе іо іесГіпісаІ іегтз . 1993. Сотеіом/зкі \Л/І. Маіегіаіу сіо сІ2іе)6м/ гоіпісім/а м/ Роізсе м/ XVI і уу XVII \міеко \Л/агзга\л/а, 1876. Оіігсгеюбкі 2. Зіагу гатек \л/ Сгобпіе м/ х\л/іеііе \л/укораіізк, сіокопапусіі \л/ ІаіасН 1937—1938. Сгобпо, 1939. 578
□ 2 і к а з 1_. \/іІпіааз апіуегзіеіо іагііогі)05 агсііеоіодіпіаі гасііпіаі // Міігіе)аі іг ратіпкіаі. 7іІпіоз, 1984. № 6. 8. 45—56. Е Ь е г I е І_. 2г6с11а сіо рогпапіа іесііпоіодіі кго]о і згусіа згесіпіоіл/іесгпедо оЬшл/іа \л/аг- $га\л/5кіедо // Клл/агіаіпік Ніеіогіі Коііогу Маіегіаіпе). 1984. № 2. 8. 202—204. С е п у з 3. КІаірёсІоз Кокііаі іг ]□ датуЬа XVI—XVII атгіаіе // Агсііііекіогоз ратіпкіаі. ^ііпіоа, 1984. С I о д е г 2. Епсукіоресііа зіагороізка ііііаігоіл/апа. \Л/агага\л/а, 1978. Т. 2. С 1 о д е г 2. Іп\л/епіагге гіісііотозсі сіото\л/усіі \л/ 6а\л/пусіі \л/іекас!і па І_іі\л/іе. \Л/аг5га\л/а, 1896. С I о 5 е к М. Міесге згосіко\л/оеагоре]5кіе 2 X—XV уу. \Л/аг52а\л/а, 1984. С 6 г 5 к і К. Ніаіогіа агіуіеді роіекіе). \Л/аг5га\л/а, 1902. С □ г і I е г К. КоЬоіу копаепл/аіогекіе па догге 2атко\л/е] \л/ Мо\л/одгосіко (аргаіл/огсіапіе одбіпе)//Осіігопа гаЬуіко\л/. \Л/аг5га\л/а, 1930/31.2. 1—4. 8. 181—188. Запко\л/5кі С 2. Ро\л/іаі Оегтіапзкі. Сг. 2. Кгако\л/, 1897. Зааіе\л/іс2 2. Зііісііа іііеіогусгпо-еіподгаіісгпе пасі ко\л/аІ5і\л/ет \л/іе)5кіт \л/ \Л/іеІкороІ5се. Рогпап, 1963. Зосіко\л/зкі 3. Сгосіпо уусгезпозгесіпіоіл/іесгпе \л/ й\л/іеііе ргас \л/укораііако\л/усіі, сіокопапусіі па Кг6Іе\л/акіт 2аткіі \л/ Сгосіпіе \л/ Іаіасіі 1932 і 1933 // РггедІ^Ь Нізіогусгпо- \л/о]5ко\л/у. \Л/аг52а\л/а, 1934. Т. 7. 2. 1.8. 99—115. Оосіко\л/зкі І_. 8\л/ізіупіа \л/аго\л/па па Коіогу \л/ Сгосіпіе (\Л/ 5\л/іеіІе Ьасіагі агііі\л/аІпусіі і агсііеоіодісгпусіі, сіокопапусіі \л/ 1935 г.). Сгосіпо, 1936. Ка1ата)8ка-8аеесІ М. Рогігеіу і гаЬуікі кеі^і ОІеІко\л/ісго\л/ \л/ ЗІоскш Іп\л/епіагугас)а Лбгеіа 8тоііп5кіедо 2 1904 ш \Л/агага\л/а, 1996. К і е г 5 п о \л/ 5 к і К. Ма)сіа\л/піе)52е топеіу Іііе\л/5кіе // \Л/іасІото8Сі тітігтаіусгпе. \Л/аг52а\л/а, 1984. № 3—4 (109—110). 8. 129—175. К о р і с к і Е. Каіаіод росІ5іа\л/о\л/усіі іуро\л/ топеі і Ьапкпоі6\л/ роіакісіі огаг гіет Ыеіогусгпіе 2 Роізк^ 2\л/ід2апусіі. \Л/аг52а\л/а, 1974 (Т. I, сг. 1). 1976 (Т. II.). 1977 (Т. III). К г о р р е 3. Сагпсаг5і\л/о \л/аг52а\л/5кіе \л/ \л/іекасіі XIV—XV. \Л/гос1а\л/; \Л/аг5га\л/а; Кгакб\л/; Ссіагіек, 1967. К г іі р р е 3. Сагпсаг5і\л/о р6гпозгес1піо\л/іес2пе. \Л/госІа\л/; \Л/агага\л/а; Кгако\л/; Ссіагіак, 1981. К о I а \Л/. Згкісе о тапЫакііігасіі \л/ Роіасе XVIII \л/іеко. \Л/аг52а\л/а, 1956. Т. 1. Сг. 1—2. І_ о г е п і 5 8. Коп5ег\л/ада гшп гатко\л/ \л/ \Л/ІІегі52С2угпіе і Моууодгосісгугпіе // Осіігопа гаЬуік6\л/ агііікі. \Л/аг52а\л/а, 1930/31.2. 1—4. С. 161—179. М а і о I і 5 К. Іаіогіпаі актепіе. ^ііпіое, 1990. Міко1а)сгук А. Ыасгупіа сіаіо\л/апе акагЬаті топеі XIV—XVIII \л/. № гіетіасіі Роізкісіі. \Л/госІа\л/; \Л/аг52а\л/а; Кгако\л/; Ссіагіак, 1977. О I 5 2 і у п а - \Л/ і I с 2 у гі 5 к і 3. Мііііагіа Ьуіедо тіігешт еіагохуіпозсі \л/ \Л/ІІпіе // Вгогі і Ьапл/а. К.У. 1938. Мг. 11—12. О 5 і гі 5 к і 3. Оріаапіе роіакісіі хеіага ГаЬгук. \Л/агага\л/а, 1782. Р I е і п е г К. Оіе Тесітік сіег Зсіітіесіе іт тіііеіаііегіісііеп Ргад // Агсііаеоіодіса Ргадепеіа. 1991.М11. Роіакіе 52к1о сіо ро!о\л/у 19 \л/іекш \Л/гос!а\лі; \Л/аг52а\л/а; Кгако\л/; Ссіагіек, 1974. Росііаізка 3. РгасІ копіа гусегекіедо \л/ окгееіе згесіпіо\л/іес2а па іегепіе Роізкі // Магеаіпісі\л/о \л/о)ако\л/е. \Л/агага\л/а, 1989. Т. 4. Реіпіо55 К І_ііс1о\л/е ко\л/аІ5і\л/о агіу5іусгпе \л/ Роіасе. \Л/агага\л/а, 1983. Ре\л/іегі5ка \Л/. Міааіа і тіаеіесгка \л/ рб1поспо-\л/5сііосіпіе) Роіасе. \Л/іІпо, 1938. 8 с іі □ і 2 А. Оеоіесііее І_еЬеп іт XIV опсі XV. Заіігііопсіегі. Ргад; \Л/іеп; Ьеіргід, 1892. Т.1. Зіпісііоок I., 2аіісеуа О. Зігау соіп-ГіпсІ5 іо іііе 16-20 сепіогу (оп ехатріе оі аоте Веіаша 5Ііе5). ВеІзк-РосІІазкі, 1998. 27 р.; 9 іаЫ. ЗІоуупік іегтіпоіодісгпу згііік рі?кпусіі. \Л/агаха\л/а,1969. 8\л/і$іо51а\л/5кі \Л/. Зіггетіопа §гесіпіо\л/іес2пе 2 гіет Роізкі. Еосіг, 1990. 8рга\л/огс1апіе \л/о)е\л/6сІ5кіедо котііеііі іісгсгепіа кгоіа Зіеіапа Ваіогедо 2 ргас па Зіагут 2аткіі \л/ Сгобпіе (1933—1937). Сгосіпо, 1938. 8 1 а п к о 8 3. РштЗІЗкіа каріпупо XIV—XVI а. Сеіехіее сіігЬіпііі теіаіодгаііпё апаіігё // І_іеііі705 Т8Р Мокаііі акабетуое сІагЬаі. А еегуа. 2(47). 1974. 8 і о сі п і с к а 3. Раті^сі зіагедо с\л/епіагга Сгосігіегіекіедо // Огіеппік кгезо\л/у. Сгосіпо. 1. XI. 1934. 8. 1—4. 8гокіе\л/іс2 \Л/. \Л/укораІІ5ко \л/ Шгкіет ро\л/іесіе // Тудосіпік ііііаіго\л/а пу. 1885. Т. 5. Мг 113. 8гакіе\л/іс2 \Л/. Степіаггуеко 52кіеіеіо\л/е \л/ Вагікіегкасіі росі Насггі \л/ ро\л/іесіе Ысігкіт дііЬегпіі \Л/ІІегіакіе) // РггедШ агсііеоіодісгпу. 1921. К. 2—13. 2е52. 1—2. 579
Зіутіеіедаісг М. Вогсіе і ууіойс Вогсіаіізка // Ніетіа ккігка. Ша, 1939, кууіесеп-таі. Ы 4—5. 8. 105—117. Тіігпаіі I. Роізкіе 5к6гпісІ\л/о // Оззоііпеот, 1983. Т. 24. № 36. Тузгкіеіл/ісг К. іЛ/іасіотозс ііізіогусгпа о хаткасіі, ІлогосіузгсхасЬ і окорізкасіл зіагохуіпусЬ па 1_іі\л/іе і Кцзі І_ііе\л/зкіе] // Тека \Л/іІепзка, 1856, № 6.5/03—137. Ту$2кіе\л/ісг К. ІЛ/іІца і ]еі Ьгхеді. Огехпо, 1871. ІІгЬапауііііііз V. Ьіеіоуш радопуЬё іг ]о$ геіікіаі XIII—XVI а. Нотапііагіпіо токзіы згіііез Ізіогцоз Кгурііез ЬаЬіІ. Оакіаго Ьізегіасцоз іегёз. Уііпіоз, 1993. ^ііпіаііз хетцііпез ріііез гйтаі. Уііпіоз, 1989. ^оІкаііе-КцІікаіазкіепе К Ропіоз ріііакаіпіз. Уііпіыз, 1974. \Л/о]сіесЬо\л/зкі 3. Зіагу гатек \л/ Сгосіпіе !! Віоіеіуп Ьізіогіі згШкі і кііііцгу. \Л/агз2а\л/а, 1938. 2.6. 8.119—270. \Л/ у г о Ь і з 2 А. 8гкіо \л/ Роізсе об XIV сіо XVII \л/іекм. \Л/госІа\л/; \Л/агзга\л/а; Кгак6\л/, 1968. Худцізкі 2 6. Зіага Ьгоп ’й' роІзкісЬ гЬіогасіі. \Л/агзга\л/а, 1982.
СПІС СКАРАЧЭННЯУ АВАК — Акты, мздаваемые Вмленской археографнческой коммссмей для раз- бора древннх актов АЗР — Акты, относяіднеся к нсторнн Западной Росснн, собранные м нзданные Археографмческой коммссмей А і НБ — Археалогія і нумізматыка Беларусі АО — Археологнческне открытня АС — Археографмческнй сборннк документов, относяіцнхся к нсторнн Северо- Западной Русн, нздаваемый прн управленнн Вмленского учебного округа ВАНБ (ВНАНБ) — Весці Акадэміі навук (Нацыянальнай Акадэміі навук) Беларусі ГАЗ — Пстарычна-археалагічны зборнік ІГ НАН Беларусі — Інстытут гісторыі Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі ДГА Літвы — Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы КСкІА — Краткне сообіцення кінстнтута археологнн АН СССР МНА — Матерналы н нсследовання по археологмн СССР МКСА — Міжнародны кангрэс славянскай археалогіі НГАБ — Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ПГКБ — Помнікі гісторыі і культуры Беларусі ПКВГ — Памятная кннга Внтебской губернмн ПСРЛ — Полное собранне русскмх летопнсей РА — Россмйская археологмя РБС — Русско-белорусскне связп. Сборннк документов РГАДА — Росснйскмй государственный архнв древннх актов РГкІА в Санкт-Петербурге — Росснйскмй государственный нсторнческнй архнв в Санкт-Петербурге РДАСА — Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў РДВГА — Расійскі дзяржаўны ваенна-гістарычны архіў РДГА — Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў РНБ — Русская нсторнческая бнблмотека СА — Советская археологня САН — Свод археологмческнх нсточннков Труды ГНМ — Труды Государственного нстормческого музея (Россня) АСАО — АгсНіхл/ыт С16\л/пу Асі Оа\л/пусІі
Паказальнік імёнаў А Агінскі Караль Сымон, князь, падкаморы ві- цебскі 43 Агінскі, князь 15 Агінскі Міхал Казімір, князь, гетман польны ВКЛ 304 Акінчыц Р. М., беларускі археолаг 322 Алелькавічы, магнацкі род 131 Альгерд, вялікі князь ВКЛ у 1345—1377 гг. 25, 76,110 Альтдорфер Альбрэхт, нямецкі мастак 330 Аляксандр Ягелончык, польскі кароль у 1492—1506 гг., вялікі князь ВКЛ у 1501 — 1506 гг. 125, 316, 380, 383 Аляксееў Л. В., рускі археолаг 20, 101, 132 Аляксей Міхайлавіч, цар Маскоўскай дзяржа- вы ў 1645—1676 гг. 30, 100, 134, 384 Апанас, майстар-будаўнік 118 Асіньскі Ю., польскі гісторык 250, 255 Аскіркі, магнацкі род 285 Астрожскі К., князь, гетман ВКЛ 127 Астрожскія, князі 355 Аўгуст II Моцны, кароль Рэчы Паспалітай у 1697—1732 гг. 383 Аўгуст III, кароль Рэчы Паспалітай у 1733— 1763 гг. 137 Аўсянікаў Міхна, полацкі мешчанін 67 Аяцева А., рускі этнограф 358 Б Бакачыо Дж., італьянскі паэт эпохі Адраджэн- ня 66 Баторый Стэфан, кароль Рэчы Паспалітай і вялікі князь ВКЛ у 1576—1586 гг. 96, 102, 319, 340, 348, 375, 383 Бекцінееў Ш. I., беларускі археолаг 10, 99 Белазор, архіепіскап полацкі 110 Бернардоні Дж. М., італьянскі архітэктар 117 Бехам Ганс Зебальт, нямецкі гравёр 313 Бохан Ю. М., беларускі гісторык 8, 9 Брэжго Б. Р., беларускі гісторыкбб Брэй Ёрг Старэйшы, нямецкі мастак 330 Бубенька Т. С., беларускі археолаг 9, 15, 19, 51, 100, 285, 361, 362 Булкін В. А., рускі археолаг 17, 18, 105 В Вайцяхоўскі Я., польскі археолаг 73, 77 Валовіч Міхал, магнат 348 Ваньковіч В., беларускі мастак 120 Варонін М. М., рускі археолаг 76 Васіль Іванавіч, цар Маскоўскай дзяржавы (7—1533) 384 Вацлаў II, кароль Чэхіі ў 1298—1305 гг. 379, 380 Вацлаў IV, кароль Чэхіі ў 1378—1419 гг. 379, 380,383 Вёнзам Антон, нямецкі мастак 330 Вітаўт, вялікі князь ВКЛ у 1392—1430 гг. 27, 68, 96, 380 Г Габрусь Т. В., беларускі гісторык архітэктуры 117 Гаворскі К., рускі гісторык і археолаг 126 Гадуноў Барыс, цар Маскоўскай дзяржавы ў 1598—1605 гг. 384 Галенчанка Г. Я., беларускі гісторык 117 Галіцына А. А., княгіня 131 Ганецкая I. У., беларускі археолаг 8, 9, 10, 73, 83, 98, 290, 311, 312 Ганна Іаанаўна, руская імператрыца ў 1730— 1741 гг. 137, 384 Ганусаў Кашпір, майстар 283, 284 Гарш, аўстрыец, кіраўнік металургічнага за- вода пад Брэстам 252 Гедзімін, вялікі князь ВКЛ у 1316—1341 гг. 76 Георг Падэбрад, кароль Чэхіі ў 1458—1471 г. 379 Герман, ліцейшчык 283 Глосэк М., польскі гісторык 280 Глябовіч Крысціна Барбара, жонка К. П. Я. Сапегі 348 Глябовіч Эльжбета, жонка М. Валовіча 348 Глябовіч Ян, кашталян мінскі, вялікі падскарбі літоўскі 80, 348 Граковіч Леанід, віцебскі шляхціц385 Грушэцкі А., польскі гісторык 73 Гурэвіч Ф. Д., рускі археолаг 22, 77, 96, 97 Густаў II Адольф Ваза, кароль Швецыі ў 1621—1632 гг. 137 Д Дадэн Ван, інжынер-фартыфікатар 70 Дарафеевіч Габрыэль, людвісар 284 Даркевіч В. П., рускі археолаг 380 Даўгяла Зм. I., беларускі гісторьік 66, 73 582
Драгун Ю. I., беларускі археолаг і гісторык 18, 25 Друцкі-Сакалінскі Іеранім, князь 106 Друцкія-Горскія, князі 99 Дубінскі С. А., беларускі археолаг 21 Дурчэўскі 3., польскі археолаг 76 Дучыц Л. У., беларускі археолаг 9, 22 Дэмбавецкі А. С., польскі гісторык 106 Е Есіпава Марыя, шляхцянка 130 Ё Ёдкоўскі Ю., польскі археолаг 73, 76, 78, 102 Ж Жахоўскі Кіпрыян, архіепіскап полацкі 110 Жучкевіч В. А., беларускі гісторык 250 Жыгімонт (Сігізмунд) II Аўгуст, кароль Польшчы і вялікі князь ВКЛ у 1548—1572 гг. 125, 131, 137, 251,383 Жыгімонт (Сігізмунд) III Ваза, кароль Рэчы Паспалітай і вялікі князь ВКЛ у 1587—1632 гг. 118, 133, 337, 349 3 Завітневіч У., беларускі гісторык 128 Загарульскі Э. М., беларускі археолаг 16, 21, 32, 99, 377 Зайкоўскі Э. М., беларускі археолаг 22 Зайцава В. Я., беларускі археолаг 22 Заслаўская Ганна, маці Яна Глябовіча 80 Заяц Ю. А., беларускі археолаг 8—10, 19, 63, 73, 79, 105, 134, 297, 386 Звяруга Я. Г., беларускі археолаг 23, 74, 95 Здановіч Н. I., беларускі археолаг 9, 18, 22, 298, 305, 306 I Іван IV, цар Маскоўскай дзяржавы ў 1547— 1584 гг. 100, 384 Ігнат, майстар-будаўнік 118 Ізюмава К., рускі археолаг 358 К Каваленя А. Дз., беларускі археолагб Кавалеры Баптыста 100 Казімір, кароль Польшчы ў 1440—1492 гг., вялікі князь ВКЛ у 1447—1492 гг. 381 Казімір III Вялікі, кароль Польшчы ў 1333— 1370 гг. 382 Калядзінскі Л. У., беларускі археолаг 21, 22, 51,352 Каргер М. К., рускі археолаг, гісторык архітэк- туры 17, 26 Карл, герцаг Карынціі 382 Карл I (IV), кароль Чэхіі ў 1346—1378 гг. 379 Карл II, кароль Шатландыі ў 1632—1642 гг. 384 Карл XII, кароль Швецыі ў 1697—1718 гг. 99, 137 Карл X Густаў, кароль Швецыі ў 1654—1660 гг. 125 Кацар М. С., беларускі этнограф і гісторык мастацтва 135, 308 Кацярына II, руская імператрыца ў 1762— 1796 гг. 138, 384 Квітніцкая А. Д., беларускі гісторык архітэк- туры 73, 116 Кірпічнікаў А. Н., рускі археолаг261, 279, 280 Клімаў М. В., беларускі археолаг 9 Колчын Б. А., рускі археолаг 261, 264, 268, 270, 273 Кранах Лукас Старэйшы, нямецкі мастак 330 Кратоўская Катарына, жонка Я. Глябовіча 348 Краўцэвіч А. К., беларускі археолаг 22, 23, 66, 73, 74, 76, 78, 121,339, 385 Ксаверы Францішак, місіянер 288 Кудзельскі А. В., беларускі геолаг 142 Кушнярэвіч А. М., беларускі археолаг 9, 94, 101, 102, 103 Л Ластоўскі Вацлаў, беларускі гісторык 128 Лізавета Пятроўна, руская імператрыца ў 1741—1761 гг. 137, 384 Лысенка П. Ф., беларускі археолаг 21 Людовік Манін, дож Венецыянскай рэспублікі 383 Лянкоўскі I., аршанскі стараста 113 Ляўданскі А. М., беларускі археолаг 17, 21 Ляўко В. М., беларускі археолаг 7, 9, 10, 15, 16, 18, 25, 51, 52, 73, 82, 94, 99, 105, 110, 112—115, 121, 124, 130, 136, 290—294, 298,325, 361, 384,386 Ляўкоў Э. А., беларускі геолаг 140 М Магіла Пятро, мітрапаліт Кіеўскі 114 Мазепа, гетман 99 Макоўскі Т., беларускі гравёр 44, 117 Малеўская (Малеўская-Малевіч) М. У., рускі археолаг 7, 77, 78, 96, 102, 119 Малчанава Л., беларускі этнограф 358 Мальм В. А., рускі археолаг267 Марзалюк I. А., беларускі археолаг 20, 120 Маркоўскі Ф., польскі гісторык архітэктуры 73 Матвей (Маціас), кароль Венгрыі ў 1458— 1490 гг. 383 Мёрк Густаў, майстар 285 Мікалай, людвісар 284 Мірскі Себасцьян, браслаўскі земскі суддзя 284 Мітрафанаў А. Р., беларускі археолаг 17 Міхаіл Фёдаравіч, цар Маскоўскай дзяржавы ў 1613—1645 гг. 137, 384 Міцянін А. Я., беларускі гісторык архітэктуры 73 Мольтцфельд Герман, нямецкі майстар 283 Мурад III Ібн-Сулейман, султан Асманскай імперыі ў XVI ст. 382 Мялешка В. I., беларускі гісторык 252 Мяцельскі А. А., беларускі археолаг 21 583
н Надольскі А., польскі гісторык 280 Налівайка Севярын, казак 285 Нікан, патрыярх Маскоўскі 115 Нонхарт П., галандзец, архітэктар 70 О Остэндорфер Міхаэль, нямецкі майстар 330 П Павел I, рускі імператар 107 Пазняк 3. С., беларускі археолаг 8, 9, 104 Пазднякоў В. С., беларускі археолаг 19 Пакрышкін П. П., рускі гісторык мастацтва 130 Палецкі Марцін, віленскі шляхціц 349 Палубінскія, магнацкі род 285 Палубінскі Аляксандр, князь, маршалак ВКЛ 97 Панічава Л. Г., беларускі археолаг 9, 18, 321— 323, 338, 343 Панятоўскі Станіслаў Аўгуст, кароль Рэчы Паспалітай у 1764—1795 гг. 251, 252, 284, 286 Патт Амбросій Іаганнэс, майстар 285 Пахалавіцкі С., сакратар каралеўскай канцы- лярыі100 Пацы, магнацкі род 285 Пеліпарыа Нікола, кераміст з Урбіна 311 Пешка Я., беларускі мастак 118 Пётр I, рускі цар у 1682—1721 гг. і імператар у 1721—1725 гг. 137, 384 Пётр, слесар 283 Побаль Л. Д., беларускі археолаг 18 Р Радзівіл Караль Станіслаў, Пане Каханку, князь, канцлер ВКЛ 285 Радзівіл Мікалай Крыштаф Сіротка, князь, троцкі ваявода 117, 132, 283 Радзівіл Мікалай Чорны, князь, канцлер ВКЛ 283 Радзівіл Міхал Казімір, гетман польны ВКЛ 304 Радзівіл Соф’я Юр’еўна, княгіня 131 Радзівілы, князі 31, 32, 67, 121, 131, 284, 349, 352 Рапапорт П. А., рускі археолаг, гісторык архітэктуры 18, 108 Ромбалтавічы, сялянскі род 141 Рубцоў М. М., рускі гісторык 284 Русаў П. А., беларускі археолаг 17, 51 Рыер Я. Р., беларускі археолаг 20 С Сабескі Ян, кароль Рэчы Паспалітай у 1676— 1696 гг. 112, 383 Сагановіч Г. М., беларускі гісторык 8, 9, 73, 83 Сакалінскі, князь 105, 106 Саламярэцкая Алена, жонка Багдана Стэт- кевіча-Засвірскага 130 Сангушка Сымон Самуэль, віцебскі ваявода 385 Сапега Казімір Леў, магнат 99, 116 Сапега Казімір Павел Ян, магнат 348 Сапега Павел Стэфан, падканцлер ВКЛ 108, 132 Сапегі, магнацкі род 108, 116, 285 Сапуноў А. П., беларускі гісторык 100 Семянтоўскі А. М., беларускі гісторык 108 Сергачоў С. А., беларускі гісторык архітэк- туры 102 Сігізмунд (Жыгімонт) III Ваза, кароль Рэчы Паспалітай і вялікі князь ВКЛ у 1587—1632 гг. 118, 133, 337, 349 Сігізмунд Люксембургскі, кароль Венгрыі ў 1384—1437 гг. 382 Сінчук I. I., беларускі археолаг20, 23 Скарга Пётр, рэлігійны і палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай 327 Скарына Іван, шляхціц 67 Слюнькова I. М., беларускі гісторык архі- тэктуры 100, 106 Собалева Н. А., расійскі нумізмат і гераль- дыст 380 Собаль В. Е., беларускі археолаг 8, 9, 16, 17, 29, 278, 290, 320 Собаль Спірыдон, заснавальнік друкарні Ку- цеінскага манастыра 115 Старасцін У., беларускі архітэктар-рэстаўра- тар 77 Струкаў Д., беларускі мастак 114, 127 Стрыйкоўскі М., польскі храніст 127 Стэткевіч-Засвірскі Багдан Вільгельмавіч, падкаморы, заснавальнік Куцеінскага ма- настыра 114, 131 Сцяпан, злотнік 283 Сцяпанавіч Еска, полацкі мешчанін 67 Т Талстой Пётр, рускі стольнік 119 Тарасаў С. В., беларускі археолаг 9, 17, 18, 26 Тарасенка В. Р., беларускі археолаг 16, 17 Ткачоў М. А., беларускі археолаг 7—9, 15, 20—22, 31, 66—69, 71, 73—78, 81—83, 94—97, 99, 100, 105 Токель М., ксёндз 109 Трусаў А. А., беларускі археолаг 7, 9, 20, 23, 73—76, 78, 94, 95, 97, 102, 118, 306, 315, 317, 320— 325, 328 Труцевіч I., ігумен Куцеінскага манастыра 115 Тызенгаўз Антоні, граф 251— 253, 286 Тышкевіч К., граф, беларускі археолагб, 125 Тышкевіч Я., граф, беларускі археолаг 131 Тышкевічы, магнацкі род 131 У Угрыновіч У. В., беларускі гісторык мастацтва 9, 320, 323 Уладзімір Альгердавіч, сын вялікага князя ВКЛ Альгерда, князь кіеўскі, капыльскі і слуцкі 250 584
Уладзіслаў II, кароль Чэхіі ў 1471—1516 гг. 379 Уладзіслаў IV Ваза, кароль польскі і вялікі князь ВКЛ у 1632—1648 гг. 337 Ульянія, жонка Альгерда 110 Ф Фердынанд I Аўстрыйскі, эрцгерцаг Аўстрыі і кароль Чэхіі ў 1526—1564 гг. 379 Феска, майстар-будаўнік 118 Фрыдрых II Вялікі, прускі кароль у 1740—1786 гг. 386 Фрыдрых III, імператар 46 X Хадкевіч Ян, магнат285 Хломада, цясляр 283 Хмяльніцкі Багдан, гетман 284 Храптовіч Я. Л., граф, падканцлер ВКЛ 253, 285 Хрысціна Аўгуста Ваза, каралева Швецыі ў 1632—1654 гг. 137 Ц Цімашчук Д. А., украінскі археолаг 139 Цішкін I. А., беларускі археолаг 108, 112, 130, 134 Цюндт М., гравёр 77 Ч Чарлестон Роберт, англійскі гісторык мастац- тва 351 Чарняўскі I. М., беларускі археолаг 8, 9, 20, 23, 68, 75, 76, 78, 95, 108, 114, 115, 118, 120 Ш Шаблюк В. У., беларускі археолаг 9, 296, 386 Шобер, іншаземец, кіраўнік металургічнага завода пад Брэстам 252 Штыхаў Г. В., беларускі археолаг 15, 17, 19, 79, 102, 289, 294 Шчакаціхін М., беларускі гісторык мастацтва 76 Шынкевіч А. М., беларускі гісторык 127 Ю Юрка, людвісар 284 Я Якімовіч Ю. А., беларускі гісторык архітэк- туры 73 Ян II Казімір Ваза, кароль польскі і вялікі князь ВКЛ у 1649—1668 гг. 131, 137, 278 Ян III Сабескі — гл. Сабескі Ян Ян Люксембургскі, кароль Чэхіі ў 1310—1346 гг. 379 Яніцкая М. М., беларускі гісторык мастацтва 9, 350, 351, 355 38 Зак. 3713
Геаграфічны паказальнік А Азяры, в. Брэсцкага раёна Брэсцкай вобласці 135 Альшанка, р. 253 Антаполле, в. Смалявіцкага раёна Мінскай вобласці 254 Аршанскі павет 60 Аршанскі раён Віцебскай вобласці 124, 127, 136 Аршыца, р. 25, 106, 112, 113 Асіповіцкі раён Магілёўскай вобласці 125, 130 Астравец, раённы цэнтр Гродзенскай воб- ласці 54 Астрашыцкі Гарадок, в. Мінскага раёна Мінскай вобласці 71 Аўгустова, в. Лепельскага раёна Віцебскай вобласці126 Аўстрыя 384 Ашмянец, в. Смаргонскага раёна Гродзен- скай вобласці 125 Ашмянскі павет 56, 253 Ашмянскі раён Гродзенскай вобласці 127, 141, 380 Ашмяны, раённы цэнтр Гродзенскай вобл. 7, 22, 23, 55, 335 Б Бабёр, р. 253 Бабруйск, раённы цэнтр Магілёўскай во- бласці 384 Бабруйскі раён Магілёўскай вобласці 125 Бабруйшчына, в. Глыбоцкага раёна Віцеб- скай вобласці 127 Багемія 351,352 Баранавічы, в. Бабруйскага раёна Магі- лёўскай вобласці 125 Барань, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 54 Баркі, в. Клічаўскага раёна Магілёўскай воб- ласці 128 Барысаў, раённы цэнтр Мінскай вобл. 8 Беларусь 5—7, 9, 13, 15—17, 21, 22, 28, 30, 31, 33, 35, 36, 39, 40, 46, 48, 52, 53, 57, 58, 61, 66, 68, 70, 73, 85—91, 94, 95, 101, 103, 114, 116—120, 122, 124, 125, 129, 130, 138, 139, 141, 250, 251, 253—272, 274— 276, 280, 282, 283, 285, 287, 288, 289, 291, 292, 296, 299—304, 306—313, 315, 316, 319, 321, 322, 326, 328, 330, 331, 333, 338, 339, 341, 342, 344, 345, 349—355, 366, 370, 372, 375, 378—380, 382—386, 494, 496 Беліца, в. Лідскага раёна Гродзенскай во- бласці 56, 60, 135 Беніца, в. Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці 54 Берагоўцы, в. Шчучынскага раёна Гродзенскай вобласці 293 Беразіно, в. Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці 54 Беразіно, раённы цэнтр Мінскай вобласці 54, 127 Берасцейскі павет 58 Бешанковіцкі раён Віцебскай вобласці 124, 127 Брагін, раённы цэнтр Гомельскай вобласці 8, 71 Брандэнбург, маркграфства 384 Браслаў, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 7, 54, 259, 379 Браўншвейг, горад у Германіі 384 Брзст, горад, абласны цэнтр 33, 38—44, 46, 48, 55, 135, 250, 251, 256, 257, 265, 278, 280, 281, 285, 288, 290—293, 316, 357, 366, 374, 378 Брэсцкая вобласць 135, 378, 379 Буг, р. 253 Буда-Кашалёўскі раён Гомельскай вобласці 125, 289 Будслаў, в. Мядзельскага раёна Мінскай вобласці 54 Буковічы, в. Уздзенскага раёна Мінскай вобласці 88 Бусяж, в. Івацэвіцкага раёна Брэсцкай воб- ласці 58 Быхаў, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 69,70,284, 285 Бяздзедавічы, в. Полацкага раёна Віцебскай вобласці 130 Бяздоннае, воз. 126 Бялавічы, в. Мастоўскага раёна Гродзенскай вобласці 126 Бяроза, раённы цэнтр Брэсцкай вобласці 116, 267,290 Бяртоўшчына, в. Міёрскага раёна Віцебскай вобласці 141 586
Бярэзіна (Дняпроўская), р. 126 Бярэзіна (Нёманская), р. 253, 255 Бярэзінскі р-н Мінскай вобласці 126, 127 В Валатоўка, в. Міёрскага раёна Віцебскай вобласці 125 Валожын, раённы цэнтр Мінскай вобласці 54, 57, 59, 127 Валожынскі раён Мінскай вобласці 256, 283, 385 Варняны, в. Астравецкага раёна Гродзенскай вобласці 54 Варонічы, в. Зэльвенскага раёна Гродзенскай вобласці 141 Варшава, горад, сталіца Польшчы 253, 283, 360 Варэнічы, в. Полацкага раёна Віцебскай во- бласці 141 Васілевічы, в. Слонімскага раёна Гродзен- скай вобласці 125, 280 Васілеўшчына, вёска Дзяржынскага раёна Мінскай вобласці 124 Васілінкі, в. Слуцкага раёна Мінскай вобласці 125 Ваўкавыск, раённы цэнтр Гродзенскай вобласці 22, 23, 27, 250, 256, 291,379, 380 Ваўкавыскі раён Гродзенскай вобласці 91, 127, 135, 317, 325 Ваўча, в. Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці 126 Веляшковічы, в. Лёзненскага раёна Віцебскай вобласці 135 Венгрыя 255, 262, 348, 384 Вендараж, в. Магілёўскага раёна Магілёўскай вобласці 128 Венецыя, горад у Італіі 311, 352, 384 Вензаўшчына, в. Шчучынскага раёна Гро- дзенскай вобласці 279, 291, 292, 379, 380 Версака, в. Шальчынінкайскага раёна Літвы 141 Верхаўляны, в. Бераставіцкага раёна Гро- дзенскай вобласці139 Вестэрвальд, горад у Германіі 313 Ветрына, г. п. Полацкага раёна Віцебскай вобласці 128 Візантыя 5 Вілейка, раённы цэнтр Мінскай вобласці 54 Вілейскі раён Мінскай вобласці 127 Вілія, р. 125, 126, 141, 142 Вільня, горад, сталіца Літоўскай рэспублікі 35, 70, 73, 129, 131, 307, 314, 333, 341, 349, 360, 383 Вільня, р. 141, 142 Вісла, р. 253 Вітунічы, в. Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці 127 Віхра, р. 277 Віцебск, горад, абласны цэнтр 7—9, 15, 16, 24, 25, 28, 29, 30, 33—49, 51—53, 67, 100, 102, 107, 108, 110, 118, 121, 129—132, 134, 250, 256—260, 265, 267, 268, 271, 3 <3 * 274, 279, 282, 284—287, 289—296, 298, 311—315, 318, 319, 322, 325, 331, 334, 335, 338, 340, 341, 343, 352—358, 360, 361, 366—374, 376—379, 385, 386, 494, 495 Віцебская вобласць 136, 292, 378, 379 Віцьба, р. 15, 25, 28, 30, 46, 53 Вішнева, в. Валожынскага раёна Мінскай вобласці 253—256, 283 Вішчын, в. Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці 352 Вокана, в. Лепельскага раёна Віцебскай во- бласці 128 Волга, р. 270 Волма, в. Дзяржынскага раёна Мінскай воб- ласці 57 Воранаўскі раён Гродзенскай вобласці 141, 280,380 Вугляны, в. Смаргонскага раёна Гродзенскай вобласці 125 Высокае, в. Камянецкага раёна Брэсцкай воб- ласці 72 Вязьма, горад у Расіі 349 Вязынь, в. Вілейскага раёна Мінскай вобласці 54 Вялікае княства Літоўскае 5, 24, 27, 33, 34, 49, 66, 80, 86, 91, 93, 124, 132, 137, 141, 253, 266, 277, 283, 285, 330, 337, 344, 349, 378, 380, 382—384, 386 Вялікарыта, в. Маларыцкага раёна Брэсцкай вобласці 251 Вялікая Міцькаўшчына, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 127 Вялікія Таронкавічы, в. Лепельскага раёна Віцебскай вобласці 129 Вялікія Шылавічы (Шылавічы), в. Слонімскага раёна Гродзенскай вобласці 349 Вята, в. Міёрскага раёна Віцебскай вобласці 127 Г Гавязна, в. Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці 56 Гайна, в. Лагойскага раёна Мінскай вобласці 130, 141 Гайцюнішкі, в. Воранаўскага раёна Гро- дзенскай вобласці 70 Галандыя 313 Галубічы, в. Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці 128 Гальшанскі замак 70, 72, 303, 319, 335 Гальшаны, в. Ашмянскага раёна Гродзенскай вобласці 8, 56, 64, 71, 108, 110, 132, 299, 342,378, 380 Гамбург, горад у Германіі 384 Гановер, горад у Германіі 384 Гаравец, в. Барысаўскага раёна Мінскай во- бласці 126 Гарадзец, в. Кобрынскага раёна Брэсцкай вобласці 56, 58 Гарадзішча, в. Дзяржынскага раёна Мінскай вобласці 89 587
Гарадзішча, в. Мінскага раёна Мінскай во- бласці 8, 63, 64 Гарадная, в. Столінскага раёна Брэсцкай вобласці 88 Гараднічанка, р. 77 Гарадня, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 127 Гарадок (Пячкоўскі Гарадок), в. Маладзечан- скага раёна Мінскай вобласці 54—56, 72, 74, 307, 328 Гарадок, населены пункт ва Украіне 140 Гарадок, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 132 Гарадоцкі раён Віцебскай вобласці 127, 136 Г ацькаўшчына, в. Аршанскага раёна Ві- цебскай вобласці 127 Гендзікі, в. Полацкага раёна Віцебскай во- бласці 87 Гданьск, горад у Польшчы 35 Геранёны, в. Іўеўскага раёна Гродзенскай вобласці 8, 72 Германія 36, 39, 46, 89, 268, 269, 312, 320, 348, 383 Глебава Рудня, в. Бабруйскага раёна Магілёўскай вобласці 251 Глінка, в. Петрыкаўскага раёна Гомельскай вобласці 251 Глуск, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 8, 9, 285 Глускі замак 74, 83, 97, 134, 275, 297, 302, 303, 317, 319, 342 Глускі раён Магілёўскай вобласці 124 Глыбокае, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 56 Глыбоцкі раён Віцебскай вобласці 124, 126, 127 Гнілы Кут, свяцілішча ў Падоллі, Украіна 140 Гомель, горад, абласны цэнтр 33, 34, 265, 271, 278 Гомельская вобласць 137, 378, 379 Гомля, воз. 87 Горацкі раён Магілёўскай вобласці 127, 289, 378, 379 Горваль, в. Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці 8, 251 Горка, в. Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобласці 141 Горкі, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 378 Горская Слабада, в. Горацкага раёна Ма- гілёўскай вобласці 127 Горы, в. Горацкага раёна Магілёўскай во- бласці 99, 127, 285, 289, 298 Горы, в. Чашніцкага раёна Віцебскай воб- ласці 8, 124 Гразівецкая Рудня, в. Нараўлянскага раёна Гомельскай вобласці 286 Гродзенская вобласць 91, 317, 378, 379 Гродзенскі замак 69 Гродзенскі павет 60, 90, 285 Гродна, горад, абласны цэнтр 7, 8, 22, 27, 30, 33, 35, 36, 37, 39, 40—43, 46, 47, 49, 55, 67, 68, 70, 73, 75, 96, 102, 103, 108, 122, 130—133, 253, 264, 266, 271, 278, 279, 281, 282, 285, 287, 289, 291, 296, 298, 299, 313, 314, 316—319, 321, 322, 329, 330, 334, 338, 340—342, 345, 348, 349, 353, 354, 356, 366—370, 373, 374, 376, 379, 383, 494 д Давыд-Гарадок, г. п. Столінскага раёна Брэсц- кай вобласці 71 Дакудава, в. Лідскага раёна Гродзенскай вобласці 56 Дамашкавічы, в. Докшыцкага раёна Віцеб- скай вобласці 127 Данія 384 Данкішкі, в. Воранаўскага раёна Гродзенскай вобласці 280 Дзвіна (Заходняя Дзвіна), р. 26, 53, 110, 125 Дзедзелавічы, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 126 Дзеляцічы, в. Навагрудскага раёна Гродзен- скай вобласці 57 Дзераўная, в. Слонімскага раёна Гродзенскай вобласці 56, 58 Дзераўная, в. Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці 56, 58, 91 Дзераўно, в. Лагойскага раёна Мінскай во- бласці 129 Дзівін, в. Кобрынскага раёна Брэсцкай воб- ласці 54, 56, 58, 60 Дзісна, в. Міёрскага раёна Віцебскай во- бласці 7, 21,22, 31,280, 343 Дзямідаўка, в. Дзямідаў Нараўлянскага раёна Гомельскай вобласці 251 Дзяржынск (Койданава), раённы цэнтр Мін- скай вобласці 8, 322 Дэяржынскі раён Мінскай вобласці 89, 124, 288 Дзярноўка, р. 70 Дзярэчын, в. Зэльвенскага раёна Гродзен- скай вобласці 54, 57 Дзятлава, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 127 Дзятлава, раённы цэнтр Гродзенскай воб- ласці 58, 60 Дзятлаўскі раён Гродзенскай вобласці 139, 140,141 Днепр, р. 25, 55, 70, 82, 83, 100, 114, 127 Докшыцкі раён Віцебскай вобласці 124, 126 Домжарыцы, в. Лепельскага раёна Віцебскай вобласці 126, 127 Доўгае, воз. 125 Друскінінкі, в. Шальчынінкайскага раёна Літ- вы 141 Друцк, в. Талачынскага раёна Віцебскай во- бласці 7, 8, 71, 100, 278, 281, 289, 294, 352, 378, 379 Друя, в. Браслаўскага раёна Віцебскай во- бласці 7, 21, 22, 44, 54, 328, 329, 331, 334, 335, 344, 345 Дрыколле, в. Віцебскага раёна Віцебскай вобласці 127 588
Дрысвяты, в. Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці 279, 281 Дубраўка, в. Гарадоцкага раёна Віцебскай вобласці 127 Дубровенка, р. 82, 83 Дубровенскі замак 71, 74, 82, 293, 313, 322, 373 Дуброўна, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 7, 8, 13, 31, 55, 56, 61, 82, 101, 278, 279, 294, 323, 324, 335, 336, 343, 353—355, 373 Дэльфт, горад у Галандыі 312 Дэрута, горад у Італіі 311 Е Езярышча, г. п. Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці 8, 99, 298, 322 Еўропа 265, 269, 271, 275, 281, 308, 309, 311, 352 Езярышчанскі замак 71,74, 82 Ж Жарнасекава, в. Бешанковіцкага раёна Ві- цебскай вобласці124 Жлобін, раённы цэнтр Гомельскай вобласці 71,285 Жырмуны, в. Воранаўскага раёна Гродзен- скай вобласці 56 Жыровічы, в. Слонімскага раёна Гродзенскай вобласці 57, 60 Жыткавіцкі раён Гомельскай вобласці 89, 287 3 Забалоцце, в. Ушацкага раёна Віцебскай вобласці125 Забашаўка, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 254 Забор’е, в. Глыбоцкага раёна Віцебскай во- бласці 125 Загальская Рудня, в. Хойніцкага раёна Го- мельскай вобласці 251 Задабрычча, в. Чэрвеньскага раёна Мінскай вобласці 254 Задвор’е, в. Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці 91 Зальцбург, горад у Аўстрыі 313, 384 Запліссе, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 254 Засвір, в. Мядзельскага раёна Мінскай воб- ласці 130 Заслаўе (летапісны Ізяслаў), г. п. Мінскага раёна Мінскай вобласці 7—9, 18, 19, 27, 71, 72, 80, 105, 130, 131, 133, 134, 256, 262, 263, 265, 282, 289, 290, 293, 296, 298, 299, 302, 313, 319, 324, 330, 331, 333, 335, 336, 348, 353—355, 368, 370, 375, 376, 382, 385, 386, 495 Заслаўскі замак 8, 67, 73, 79, 80, 97, 322— 326, 330, 332, 333, 338, 341—343, 346, 348, 374, 376 Заходняя Еўропа 5, 46, 66, 68, 70, 73, 270, 288, 314, 338, 344, 351, 358 Зацемень, в. Валожынскага раёна Мінскай вобласці 128 Здзітава, в. Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці 322, 323, 346 Здзяцел, гл. г. Дзятлава 58 Зігбург, горад у Германіі 313 Злучаныя Нідэрландскія Правінцыі 384 Зубішкі, в. Шальчынінкайскага раёна Літвы 141 Зубрэвічы, в. Аршанскага райна Віцебскай вобласці 54 Зэльва, раённы цэнтр Гродзенскай вобласці 58, 60 Зэльвенскі раён Гродзенскай вобласці 87, 88, 91, 292 Зябкі, в. Глыбоцкага раёна Віцебскай во- бласці 124 Зялёнка, в. Глускага раёна Магілёўскай во- бласці 124 I Івянец, г. п. Валожынскага раёна Мінскай вобласці 58, 61,385 Ігумен (Чэрвень), цяпер раённы цэнтр Мін- скай вобласці 54 Іказнь, в. Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці 8, 70, 71,74, 334 Ільжа, горад у Польшчы 89, 92, 311 Ілья, в. Вілейскага раёна Мінскай вобласці 54, 58, 59, 60, 122 Індура, в. Гродзенскага раёна Гродзенскай вобласці 285 Індыя 288 Інфлянты 383 Іспанія 384 Італія 307—309, 311 Іўе, раённы цэнтр Гродзенскай вобласці 60, 103 Ішкалдзь, в. Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці 57, 275, 317 К Кавалеўшчына, в. Астравецкага раёна Гро- дзенскай вобласці 91 Казечкі, в. Аршанскага раёна Віцебскай воб- ласці 127 Каменка, р. 74, 75 Камень, в. Лепельскага раёна Віцебскай воб- ласці 126, 256 Кампэн, горад у Нідэрландах 382 Камянецкі раён Брэсцкай вобласці 135 Капыль, раённы цэнтр Мінскай вобласці 7, 21, 22, 41, 266, 286 Каралін, в., цяпер ускраіна г. Пінска Брэсцкай вобласці 72 Каргаўды, в. Воранаўскага раёна Гродзен- скай вобласці141 Карынція, герцагства ў Аўстрыйскай імперыі 382 Карэлічы, раённы цэнтр Гродзенскай воб- ласці 56, 58, 60 589
Касценяты, в. Ашмянскага раёна Гродзен- скай вобласці 127 Касцянёва, в. Шчучынскага раёна Гродзен- скай вобласці 127 Каўнас, горад у Літве 314 Кведлібург, горад у Германіі 384 Кемяны, в. Ашмянскага раёна Гродзенскай вобласці 141 Кёльн, горад у Германіі 313, 384 Кіеў, горад, сталіца Украіны 36 Кіеўская Русь 5, 23, 48, 71, 76, 90 Кіраўскі раён Магілёўскай вобласці 127, 129 Кішы, в. Глыбоцкага раёна Віцебскай воб- ласці 127 Клайпеда, горад у Літве 333, 335 Клепачы, в. Слонімскага раёна Гродзенскай вобласці 290 Клецк, раённы цэнтр Мінскай вобласці 7, 8, 19, 20, 24, 26, 27, 33, 34, 44, 67, 71, 257, 319, 324, 326, 329, 330, 335, 344, 345, 374 Клецкі раён Мінскай вобласці 129 Клічаўскі раён Магілёўскай вобласці 128 Князь-возера, воз. 128 Кобрын, раённы цэнтр Брэсцкай вобласці 251 Койданава, цяпер г. Дзяржынск Мінскай воб- ласці 56, 58, 62 Копысь, г. п. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 31,99, 287, 298, 328, 335, 355 Косава, г. Івацэвіцкага раёна Брэсцкай воб- ласці 55, 57, 60, 135 Крайск, в. Лагойскага раёна Мінскай вобласці 54, 57,59 Кракаў, горад у Польшчы 350 Крамянец, в. Лагойскага раёна Мінскай во- бласці 124, 141 Крапіўна, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 124, 136 Краснае Сяло, цяпер г. п. Краснае Ма- ладзечанскага раёна Мінскай вобласці 54, 57 Красны Бор, населены пункт у Польшчы 253 Круглае, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 58, 60, 61 Крывец, в. Лепельскага раёна Віцебскай во- бласці 125 Крывічы, в. Мядзельскага раёна Мінскай вобласці 55—57, 59 Крычаў, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 7, 257, 258, 260, 267, 270, 271, 273, 280— 282, 285, 295, 322, 323, 329, 340, 343, 379, 382 Крэва, в. Смаргонскага раёна Гродзенскай вобласці 73, 256, 314, 322 Крэвянка, р. 75 Крэўскі замак 8, 68, 75, 76, 95, 271, 272, 275, 299, 312, 316, 318, 321—323, 326, 335, 340, 352 Кузьмаўшчына, в. Браслаўскага раёна Ві- цебскай вобласці125 Куклі, в. Воранаўскага раёна Гродзенскай' вобласці 291,292, 380 Куранец, в. Вілейскага раёна Мінскай воб- ласці 54, 59 Куцеінка, р. 114 Л Лагішын, г. п. Пінскага раёна Брэсцкай воб- ласці 54 Лагойск, раённы цэнтр Мінскай вобласці 71, 124 Лагойскі раён Мінскай вобласці 125, 129, 130 Ланкішкі, урочышча каля в. Нача Воранаў- скага раёна Гродзенскай вобласці 279 Латвія 141, 266, 270, 271,274, 276 Латыголь, в. Вілейскага раёна Мінскай во- бласці 127 Лаўрышава, в. Навагрудскага раёна Гродзен- скай вобласці 366 Лебедзева, в. Маладзечанскага раёна Мін- скай вобласці 54, 55, 57—60, 63, 316 Лебедзеў, гл. в. Лебедзева Леніна (б. Раманава), в. Слуцкага раёна Мін- скай вобласці 256, 257 Лепельскі раён Віцебскай вобласці 129 Ліда, раённы цэнтр Гродзенскай вобласці 7, 22, 23, 73, 256, 258, 260, 278, 282, 298, 354,376 Лідзея, р. 74, 75 Лідскі замак 68, 74, 75, 95, 257, 265, 267, 271, 273, 276, 281, 294—296, 298, 299, 311, 313, 316—318, 320, 321—323, 325, 326, 329, 330, 333, 335, 342—344, 346, 354, 373,374, 376 Лідскі раён Гродзенскай вобласці 135, 379, 380 Лідскі павет 56, 60 Ліппе, графства ў Германіі 384 Літва 141, 142, 260—262, 266, 268, 271, 275, 276,291,300, 301,314, 331,382 Лозы, вёска Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці 135 Лондан, горад, сталіца Вялікабрытаніі 351, 352 Лоск, в. Валожынскага раёна Мінскай воб- ласці 8, 56, 57, 59, 64, 71,282, 341 Лужкі, в. Шаркаўшчынскага раёна Віцебскай вобласці 128 Лукомль, в. Чашніцкага раёна Віцебскай во- бласці 127 Лунна, в. Мастоўскага раёна Гродзенскай вобласці 58 Лучна, в. Полацкага раёна Віцебскай воб- ласці 91, 92, 265, 280, 312, 313 Лынтупы, г. п. Пастаўскага раёна Віцебскай вобласці 60 Львоў, горад, абласны цэнтр Украіны 118 Любанскі раён Мінскай вобласці 136 Любань, раённы цэнтр Мінскай вобласці 60 Любча, г. п. Навагрудскага раёна Гродзен- скай вобласці 8, 54—56, 58, 62—64, 98, 299 Любчанскі замак 69, 74, 303, 319 590
Лядавічы, в. Івацэвіцкага раёна Брэсцкай вобласці 135 Ляхавічы, раённы цэнтр Брэсцкай вобласці 285 Ляхавіцкі замак 68, 72 М Магілёў, горад, абласны цэнтр 7, 8, 20, 24, 25, 30, 33, 34, 39, 47, 48, 53, 100, 118, 120, 131, 132, 280, 282, 284, 285, 287, 289, 290, 292, 293, 314—316, 326, 332, 335, 336, 338, 341, 343, 354, 355, 373, 494, 495 Магілёўская вобласць 289, 378, 379 Магільна, цяпер п. Нёман Уздзенскага раёна Мінскай вобласці 57 Магільнае (Магільная), в. Уздзенскага раёна Мінскай вобласці 55, 60, 293 Мазыр, раённы цэнтр Гомельскай вобласці 7, 21, 135, 251, 278, 280, 282, 298, 322, 330, 333, 346, 353, 355 Мазырскі павет 251 Маладзечанскі раён Мінскай вобласці 307, 328 Маладзечна, раённы цэнтр Мінскай вобласці 8, 9, 54, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 282, 298, 299, 301 Маладзечанскі замак 71, 81, 108, 330, 332, 342 Маларыцкі раён Брэсцкай вобласці 251, 283, 286, 316 Маргавіца, в. Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці 126 Маркава, в. Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці 54, 57 Маскавічы, в. Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці 259, 281 Масква, сталіца Расійскай Федэрацыі 101, 284—286, 289, 294, 314, 349 Маскоўская дзяржава 6, 34, 60, 86, 262, 270, 349, 382 Масты, раённы цэнтр Гродзенскай вобласці 54, 60, 61 Махірава, в. Полацкага раёна Віцебскай воб- ласці 141 Мачуліна, в. Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці 91,93, 256, 325, 339, 341 Маяк, в. Бабруйскага раёна Магілёўскай во- бласці 125 Менка, р. 264, 278, 293 Міёрскі раён Віцебскай вобласці 125—127, 141,284 Міжземнамор’е 309 Мікалаева, зараз в. Мікалаеўшчына Стаўб- цоўскага раёна Мінскай вобласці 56, 280 Міндэн, горад у Германіі 384 Мінеўшчына, в. Ваўкавыскага раёна Гродзен- скай вобласці 127 Мінск, горад, сталіца Беларусі, абласны цэнтр 7, 8, 16, 17, 24, 26, 27, 29, 30, 33— 42, 46, 47—53, 63, 104, 105, 118, 120—122, 129, 132, 134, 250, 256, 257, 259, 267, 269, 271—273, 278, 279, 281, 282, 286, 287, 290—294, 299, 311—313, 315, 316, 318, 319, 328—331, 333—336, 343, 345, 353— 355, 357—361, 363, 366, 368, 369, 370, 371,373, 374, 376—379, 382, 385, 494, 495 Мінская вобласць 378, 379, 385 Мінская губерня 350 Мінскі раён Мінскай вобласці 330, 380 Мір, г. п. Карэліцкага раёна Гродзенскай воб- ласці 8, 13, 22, 23, 30, 31, 37, 61, 64, 100, 117, 121, 256, 280, 282, 285, 286, 296, 316, 322, 323, 326, 331, 335, 341, 345, 346, 354, 385 Мірскі замак 6, 8, 53, 69, 72, 73, 78, 97, 257, 271, 272, 283, 286, 294—296, 299, 302, 303, 313, 317—319, 324, 330, 333, 334, 336, 340, 341, 343, 353, 354, 373, 375, 376 Міхалова, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 254 Млыны, в. Камянецкага раёна Брэсцкай во- бласці 135 Моталь, в. Іванаўскага раёна Брэсцкай воб- ласці 54, 56, 60 Мсціслаў, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 7, 8, 20, 31, 40, 42, 43, 45, 46, 48, 49, 101, 132, 250, 256, 260, 269, 270, 271, 273, 276, 277, 279, 280—282, 285—289, 294, 298— 300, 302—304, 314, 317, 319, 321, 322, 334, 336, 338, 340, 343, 352, 354, 355, 372—374, 382, 494 Мураванка, в. Шчучынскага раёна Гродзен- скай вобласці 130 Мыш, в. Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці 71 Мядзел, раённы цэнтр Мінскай вобласці 8, 56, 57, 64 Мядзельскі замак 68, 69, 70, 74, 81, 328, 329, 344 Мядзельскі раён Мінскай вобласці 130, 135 Мястра, воз. 70, 81 Н Навагрудак, раённы цэнтр Гродзенскай воб- ласці 7, 22, 27, 30, 73, 77, 108, 282, 322, 335 Навагрудскі замак 69, 77, 96, 97, 103, 316, 318, 340 Навагрудскі павет 56, 285 Навасёлкі, в. Ваўкавыскага раёна Гродзен- скай вобласці 91,256 Навасёлкі, в. Зэльвенскага раёна Гродзен- скай вобласці 87, 88, 91,92, 292, 293 Налібокі, в. Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці 350 Нараў, р. 253 Нарушова, в. Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці 124 Нача, в. Воранаўскага раёна Гродзенскай вобласці 380 Нача, р. 126 Нёман, р. 69, 77, 253, 356 Нідэрланды 352, 384 591
Нісімкавічы, в. Чачэрскага раёна Гомельскай вобласці 250, 256 Новая Рудня, в. Ельскага раёна Гомельскай вобласці 251 Новы Болецк, в. Гарадоцкага раёна Віцеб- скай вобласці 136, 291,292 Новы Двор, в. Шчучынскага раёна Гродзен- скай вобласці 55, 58, 60 Новы Свержань, в. Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці 54, 58, 60, 103, 304 Новыя Арловічы, в. Слонімскага раёна Гро- дзенскай вобласці125 Новыя Грамыкі, в. Веткаўскага раёна Го- мельскай вобласці 256 Ноўгарад, горад у Расіі 39, 53, 264, 270, 273, 294, 312, 358 Няміга, р. 49 Нясвіж, раённы цэнтр Мінскай вобласці 7, 13, 22, 23, 30, 31, 47, 117, 131, 283, 284, 316, 317, 377 О Орша, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 8, 9, 13, 18, 24, 25, 30, 49, 94, 99, 105, 106, 110, 111, 113, 114, 130, 133, 278, 282, 285, 290, 291, 295, 296, 306, 308, 312, 314, 315, 325, 326, 331, 332, 336, 340, 346, 352,-354, 377, 384, 386, 494 П Паволжа, рэгіён Расіі 90 Падваранцы, в. Лідскага раёна Гродзенскай вобласці 378, 380 Падгор'е, в. Мінскага раёна Мінскай вобласці 380 Падзвінне, рэгіён Беларусі 9, 24, 87, 90, 301, 305, 334, 337, 380 Падзітва, в. Воранаўскага раёна Гродзенскай вобласці 141 Падняпроўе, рэгіён Беларусі 9, 20, 24, 300, 301, 303, 305, 310, 339 Палата, р. 26 Палашкі, в. Воранаўскага раёна Гродзенскай вобласці141 Палессе, рэгіён Беларусі 9, 21,87, 88, 301 Панямонне, рэгіён Беларусі 8, 9, 22, 23, 27, 28, 30, 86, 90, 124, 126, 291, 293, 294, 296, 312, 313, 322, 333, 337, 339, 350, 374, 376 Пасожжа, рэгіён Беларусі 20, 339 Паставы, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 54, 59, 61 Пачаліца, р. 127 Пачапава, хутар у Мядзельскім раёне Мін- скай вобласці 91 Перавоз, в. Глыбоцкага раёна Віцебскай воб- ласці 126 Першамайск, в. Салігорскага раёна Мінскай вобласці 286 Пескі, в. Мастоўскага раёна Гродзенскай воб- ласці 55 Петрыкаўскі раён Гомельскай вобласці 128, 137,380 Піна, р. 30 Пінск, раённы цэнтр Брзсцкай вобласці 30, 116, 117, 130, 251,279, 284, 335, 379 Пішчалава, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 127 Полацк, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 7, 8, 9, 17, 18, 24, 26, 28, 30, 33, 35, 44, 46, 49, 51, 100, 101, 126—128, 130, 250, 256, 284, 285, 312, 314, 316, 321, 322—324, 326, 328, 334—336, 340, 341, 343—346, 352, 354, 357, 366, 370, 380, 494 Полацкі раён Віцебскай вобласці 87, 91, 92, 130, 141 Польшча 39, 89, 250, 253, 261, 263, 268—270, 274, 275, 281, 300, 301, 320, 330, 331, 337, 348, 349, 359, 360, 384, 386, 496 Поразава, м. Свіслацкага раёна Гродзенскай вобласці 58 Пружаны, раённы цэнтр Брэсцкай вобласці 58 Прусія, герцагства, з 1701 г. каралеўства 93, 383 Прыбалтыка 6, 35, 36, 39, 88, 90, 93, 137, 261, 262, 274, 360, 383, 386 Прыбар, в. Буда-Кашалёўскага раёна Го- мельскай вобласці125 Прыпяць, р. 21 Пскоў, горад у Расіі 294, 358 Пузелі, в. Воранаўскага раёна Гродзенскай вобласці 279 Пухавічы, в. Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці 128 Пціч, р. 83, 97 Пярэдняя Азія 351 Пясочная, в. Капыльскага раёна Мінскай воб- ласці 54, 58, 60 Пясчаная Рудня, в. Светлагорскага раёна Гомельскай вобласці 251 Пячкоўскі Гарадок, цяпер в. Гарадок Мала- дзечанскага раёна Мінскай вобласці 8, 54—56, 59, 60 Р Рагозіна, в. Аршанскага раёна Віцебскай воб- ласці 127 Радашковічы, г. п. Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці 55, 56, 62, 71 Радзікаў, горад у Польшчы 142 Радом, горад у Польшчы 253 Ражанка, в. Шчучынскага раёна Гродзенскай вобласці 55, 57, 60 Ракаў, в. Валожынскага раёна Мінскай воб- ласці 54, 58, 61, 71,269 Расія 5, 30, 88, 138, 255, 274, 350, 384, 386, 496 Росцевічы, в. Зэльвенскага раёна Гродзен- скай вобласці 88, 250, 256 Рось, в. Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці 54 Рось, р. 58 Рубяжэвічы, в. Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці 54, 57, 62 592
Руда, паселішча Маларыцкага раёна Брэсц- кай вобласці 283, 286 Ружаны, в. Пружанскага раёна Брэсцкай воб- ласці 68, 128 Рыга, сталіца Латвійскай Рэспублікі 35, 313, 360 Рым, сталіца Італіі 100 Рытаў, в. Брагінскага раёна Гомельскай вобласці 251 Рэйн, р. 312 Рэйтлінг, горад у Германіі 46 Рэрэн, горад у Германіі 312 Рэч Паспалітая 5, 30, 33, 61, 68, 86, 93, 116, 137, 255, 383, 384 Рэчыца, раённы цэнтр Гомельскай вобласці 258, 259 С Саксонія 352 Санкт-Пецярбург, горад у Расіі 21, 101, 112, 352,353 Саннікі, в. Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобласці 139, 140 Сваяцічы, зараз населены пункт з такой наз- вай адсутнічае, але ён знаходзіўся ў ме- жах Нясвіжскага раёна Мінскай вобласці 56 Свідна, в. Лагойскага раёна Мінскай вобласці 254 Свіслач, в. Асіповіцкага раёна Магілёўскай вобласці 55—57, 59, 130, 352 Свіслач, р. 17, 81 Селішча, в. Лагойскага раёна Мінскай во- бласці 125 Сілезія, рэгіён Германіі 384 Сіняўка, в. Клецкага раёна Мінскай вобласці 129 Скандынавія 39, 496 Скідзель, г. п. Гродзенскага раёна Гродзен- скай вобласці 60 Слабада, в. Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці 127 Слабодка, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 254 Слабодка, в. Мазырскага раёна Гомельскай вобласці 379 Слаўгарад, раённы цэнтр Магілёўскай воб- ласці 8, 287 Слонім, раённы цэнтр Гродзенскай вобласці 7, 22, 23, 27, 30, 44, 46, 130, 298, 299, 301, 302,311 Слонімскі павет 60 Слонімскі раён Гродзенскай вобласці 125 Слуцк, раённы цэнтр Мінскай вобласці 7—9, 13, 21, 33, 35, 46, 48, 51, 71, 130—133, 256, 258, 259, 260, 285, 293, 294, 370, 373, 376, 377 Случ, р. 48 Смаленск, горад у Расіі 300, 349 Смалявічы, раённы цэнтр Мінскай вобласці 54 Смаляны, в. Аршанскага раёна Віцебскай вобласці 8, 54, 69, 70 Смаляры, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 126 Смаргонь, раённы цэнтр Мінскай вобласці 60 Смедзін, летапісны горад, гл. Снядзін Смятанічы, в. Петрыкаўскага раёна Гомель- скай вобласці 380 Снядзін, в. Петрыкаўскага раёна Гомельскай вобласці 137, 138 Сокарава, в. Бешанковіцкага раёна Віцебскай вобласці 127 Сосна, р. 254 Спігальшчына, в. Міёрскага раёна Віцебскай вобласці 126 Сталовічы, в. Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці 54 Станькава, в. Дзярэчынскага раёна Мінскай вобласці 54, 58 Старобін, в. Салігорскага раёна Мінскай вобласці 58 Старое Сяло, в. Мінскага раёна Мінскай вобласці 57 Стары Быхаў, гл. Быхаў Стары Мядзел, гл. Мядзел Старынкі, в. Вілейскага раёна Мінскай воб- ласці 56 Старыя Дарогі, раённы цэнтр Мінскай воб- ласці 54, 59, 278 Старыя Юрковічы, в. Любанскага раёна Мінскай вобласці 136 Стаўбцоўскі раён Мінскай вобласці 91 Стоўбцы, раённы цэнтр Мінскай вобласці 54, 58, 62 Стража, в. Кіраўскага раёна Магілёўскай во- бласці127—129 Стражава, в. Дубровенскага раёна Віцебскай вобласці 127 Стрэшын, г. п. Жлобінскага раёна Гомель- скай вобласці 71,285 Студзянец, в. Горацкага раёна Магілёўскай вобласці 378 Суботнікі, г. п. Іўеўскага раёна Гродзенскай вобласці 64 Сураж, г. п. Віцебскага раёна Віцебскай воб- ласці 8, 99, 101,271, 335 Сямёнавічы, в. Уздзенскага раёна Мінскай вобласці 88, 89, 93, 256, 280, 291, 298, 299 Сярэдняя Азія 308 Т Талачын, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 64,285 Талькаўшчына, в. Слонімскага раёна Гро- дзенскай вобласці 291 Тарту, горад у Эстоніі 141 Торунь, горад у Польшчы 271 Тракай (Трокі), замак у Літве 314 Трансільванія 384 Тула, горад у Расіі 349 Тур, горад у Францыі 379 593
Тураў, г. п. Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці 71,316, 375 У Удалёўская Рудня, в. Лоеўскага раёна Го- мельскай вобласці 251 Узда, раённы цэнтр Мінскай вобласці 54, 62 Уздзенскі раён Мінскай вобласці 88, 93, 280 Украіна 34, 88, 118 Урал, горы 253 Урбіна, горад у Італіі 311 Урэчча, г. п. Любанскага раёна Мінскай воб- ласці 284, 350 Усходняя Еўропа 13, 50, 124, 257, 265, 269, 270, 276, 280, 281 Уша, р. 81 Ф Фаэнца, горад у Італіі 311 Фівы, горад у Егіпце 334 Фларэнцыя, горад у Італіі 311,384 Францыя 378, 384 Фрэхен, горад у Германіі 313 X Харчычы, в. Бярэзінскага раёна Мінскай во- бласці 126 Хаўхоліца, в. Барысаўскага раёна Мінскай вобласці 126 Хведавічы, в. Мядзельскага раёна Мінскай вобласці 135 Хімнае, в. Асіповіцкага раёна Магілёўскай вобласці 125 Хоўхла (Хоўхля), цяпер в. Холхлава Ма- ладзечанскага раёна Мінскай вобласці 54, 56 Ц Цвер, горад у Расіі 349 Целяханы, в. Івацэвіцкага раёна Брэсцкай вобласці 304 Цэнтральная Еўропа 5, 13, 257, 274, 344, 348 Цэрын, в. Карэліцкага раёна Гродзенскай вобласці 54 Цярэсін, в. Бярэзінскага раёна Мінскай воб- ласці 127 Цяцерын 71 Ч Чавусы, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 60,250 Чамяры, в. Міёрскага раёна Віцебскай воб- ласці 125 Чарніца, р. 81 Чачэрск, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 8, 118, 263, 278, 279, 316 Чашнікі, раённы цэнтр Віцебскай вобласці 58, 61 Чурылава, в. Міёрскага раёна Віцебскай во- бласці 125 Чырвонае, воз. 128 Чэрнічы, в. Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці 250, 256, 259, 280 Чэрнічы, в. Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці 89, 287 Чэхаславакія 262 Чэхія 320, 348, 378, 379, 384 Ш Шаркаўшчынскі раён Віцебскай вобласці 128 Шатландыя 384 Швейцарыя 384 Швецыя 255, 383 Шклоў, раённы цэнтр Магілёўскай вобласці 13, 54, 55, 279, 282, 285, 298, 317 Шляхцянка, р. 75 Шпакоўшчына, в. Полацкага раёна Віцебскай вобласці 126 Шчара, р. 27 Шчорсы, в. Навагрудскага раёна Гродзенскай вобласці 68 Шчучынскі раён Гродзенскай вобласці 127, 130, 279, 379, 380 Шыбкі, в. Вілейскага раёна Мінскай вобласці 129 Шыдлавец, цяпер Вялікія Шылавічы Слонім- скага раёна Гродзенскай вобласці Э Эйшышкі, в. Шальчынінкайскага раёна Літвы 141 Эльзас 384 Эстонія 141 Эстэргом, горад у Венгрыі 330 Ю Юравічы, в. Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобласці 141 Юрмчыкі, в. Шальчынінкайскага раёна Літвы 141 Я Японія 288 Ярэмічы, в. Карэліцкага раёна Гродзенскай вобласці 54, 58 594
ЗМЕСТ Уступ (Ю. А. Заяц).....................................................................5 Частка 1. ПАСЕЛІШЧЫ I МОПЛЬНІКІ Раздзел 1 ГАРАДЫ 1.1.1. Функцыянальнае прызначэнне, тыпы гарадоў. Археалагічнае вывучэнне (В. М. Ляўко).12 1.1.2. Тэрытарыяльна-планіровачнае развіццё (В. М. Ляўко, С. В. Тарасаў)...............24 1.1.3. Масавае жыллё і гаспадарчыя пабудовы (Л. У. Калядзінскі)........................32 1.1.4. Камунальныя збудаванні (77. У. Калядзінскі, В. М. Ляўко).......................46 Раздзел 2 МЯСТЭЧКІ 1.2.1. Агульная характарыстыка мястэчак. Тыпы планіроўкі (Ю. М. Бохан, В. У. Шаблюк) .54 1.2.2. Асаблівасці матэрыяльнай культуры мястэчак (Ю. М. Бохан, Ю. А. Заяц)...........62 Раздзел 3 ЗАМКІ (Ю. А. Заяц) 1.3.1. Паняцце «замак», тыпы замкаў...................................................66 1.3.2. Археалагічнае вывучэнне замкаў.................................................72 Раздзел 4 ВЯСКОВЫЯ ПАСЕЛІШЧЫ 1.4.1. Вясковыя паселішчы, сістэма рассялення (В. У. Шаблюк, М. В. Клімаў)............85 1.4.2. Вясковая матэрыяльная культура (В. У. Шаблюк)...................................87 1.4.3. Неўмацаваныя феадальныя сядзібы (В. У. Шаблюк, М. В. Клімаў)....................90 Раздзел 5 МАНУМЕНТАЛЬНАЕ ДОЙЛІДСТВА 1.5.1. Архітэктура абарончых аб'ектаў (I. У. Ганецкая, В. М. Ляўко)....................95 1.5.2. Гарадскія культавыя аб’екты (В. М. Ляўко, I. У. Ганецкая).....................101 1.5.3. Манастырскія комплексы (В. М. Ляўко)..........................................108 1.5.4. Помнікі грамадзянскага дойлідства (В. М. Ляўко, I. У. Ганецкая).................117 595
Раздзел 6 МОГІЛЬНІКІ. РЭЛІКТЫ ЯЗЫЧНІЦТВА 1.6.1. Вясковыя могільнікі. Агульная харакгарыстыка. Тыпалогія пахаванняў (Л. У. Дучыц)....124 1.6.2. Пахаванні ў гарадах і мястэчках (Л. У. Дучыц).........................129 1.6.3. Археалагічнае вывучэнне гарадскіх і вясковых могільнікаў (Л. У. Дучыц, А. В. Іоў, В. М. Ляўко).................................................................132 1.6.4. Познесярэдневяковыя язычніцкія свяцілішчы і культавыя аб’екты (Э. М. Зайкоўскі).....139 Частка 2. РЭЧАВЫ МАТЭРЫЯЛ: ТЭХНАЛОГІЯ, ТЫПАЛОГІЯ, ХРАНАЛОГІЯ Раздзел 1 ВЫТВОРЧАСЦЬ ЖАЛЕЗА. МЕТАЛІЧНЫЯ ВЫРАБЫ 2.1.1. Металургія чорных металаў (М. Ф. Гурын).............................................250 2.1.2. Апрацоўка чорных металаў (М. Ф. Гурын)..............................................256 2.1.3. Прылады працы і побытавыя рэчы. Асартымент, тыпалогія, храналогія (Г. М. Сагановіч).260 2.1.4. Зброя. Рыштунак вершніка і верхавога каня (Ю. М. Бохан)...............277 2.1.5. Ліцейная справа. Вялікапамерныя літыя вырабы (М. Ф. Гурын)............282 2.1.6. Вырабы з каляровага металу (Л. У. Калядзінскі)........................287 Раздзел 2 ВЫРАБЫ 3 ГЛІНЫ 2.2.1. Керамічны посуд. Асартымент, тыпалогія, храналогія (і. У. Ганецкая).................296 2.2.2. Тэхналогія апрацоўкі керамічных вырабаў (I. У. Ганецкая)..............306 2.2.3. Імпарт. Іншыя побытавыя рэчы (В. М. Ляўко)............................311 2.2.4. Будаўнічыя матэрыялы (I. У. Ганецкая)...............................................315 2.2.5. Кафля і кафляныя печы (Ю. А. Заяц)..................................................319 Раздзел 3 ШКЛЯНЫЯ ВЫРАБЫ 2.3.1. Вытворчасць шкляных вырабаў (В. М. Ляўко, Т. С. Скрыпчанка)...........349 2.3.2. Шкляны посуд. Асартымент, тыпалогія, храналогія. Іншыя вырабы (В. М. Ляўко).........352 Раздзел 4 ГАРБАРСТВА I СКУРАНЫЯ ВЫРАБЫГС. В. Тарасаў) 2.4.1. Апрацоўка скуры, шавецкі інструмент, тэхналогія пашыву абутку.........356 2.4.2. Абутак і іншыя вырабы.................................................359 Раздзел 5 ДРЭВА. КОСЦЬ. КАМЕНЬ (Л. У. Калядзінскі) 2.5.1. Драўляныя вырабы......................................................366 2.5.2. Апрацоўка косці і касцяныя вырабы.....................................372 2.5.3. Вырабы з каменю.......................................................375 596
Раздзел 6 МАТЭРЫЯЛЫ НУМІЗМАТЫКІ, СФРАГІСТЫКІ, МЕТРАЛОГІІ, ЗДАБЫТЫЯЎ РАСКОПКАХГШ. /. Бекцінееў) 2.6.1. Манеты, скарбы.........................................................378 2.6.2. Матэрыялы сфрагістыкі і метралогіі.....................................385 Заключэнне (В. М. Ляўко)......................................................494 Рэзюме (на рускай і англійскай мовах).........................................498 Літаратура....................................................................564 Спіс скарачэнняў..............................................................581 Паказальнік імёнаў............................................................582 Геаграфічны паказальнік...................................................... 586
Навуковае выданне Ляўко Вольга Мікалаеўна Ганецкая Ірына Уладзіміраўна Заяц Юрый Афанасьевіч і інш. АРХЕАЛОГІЯ БЕЛАРУСІ У чатырох тамах Т.4 Помнікі XIV—XVIII стст. Рэдактар Г. А. Баранава Мастак Л. М. Гэманаў Мастацкі рэдактар В. А. Жахавец Тэхнічны рэдактар Т. В. Лецьен Падпісана ў друк 10.12.2001 г. Фармат 70x1001/іе- Папера афсетная. Гарнітура Арыял Кур. Афсетны друк. Ум. друк. арк. 48,75. Ум. фарб.-адб. 49,25. Ул.-выд. арк. 47,07. Тыраж 1400 экз. Заказ 3713. Падаткавая льгота — Агульнадзяржаўны класіфікатар Рэспублікі Беларусь АКРБ 007-98, ч. 1; 22.11.20.600. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецгва «Беларуская навука». ЛВ № 13 ад 31.12.97 г. 220141. Мінск, Купрэвіча, 18. Рэспубліканскае унітарнае паліграфічнае прадпрыемства «Баранавіцкая ўзбуйненая друкарня». 225320. Баранавічы, Савецкая, 80.
Археалогія Беларусі. У 4 т. Т. 4. Помнікі XIV—XVIII стст. / В. М. Ляўко, А87 М. Ф. Гурын, Ю. А. Заяц і інш.; Пад рэд. В. М. Ляўко і інш. — Мн.: «Бела- руская навука», 2001. — 597 с.: іл. І8ВМ 985-08-0366-5. Чацвёрты том «Археалогіі Беларусі» — заключны, прысвечаны даследаванню помнікаўХІУ—XVIII стст. на тэрыторыі Беларусі, якія адлюстроўваюць развіццё гарадоў, мястэчак, замкаў, вясковых паселішчаў, манументальнага дойлідства і могільнікаў у дадзены перыяд. На падставе археалагічных матэрыялаў, здабытых на працягу апошніх 30 гадоў, упершыню робіцца абагульненне ключавых пытанняў развіцця розных тыпаў паселішчаў на тэрыторыі Беларусі на працягу XIV—XVIII стст. Асвятляюцца асноўныя катэгорыі рэ- чавага матэрыялу, які адлюстроўвае ўзровень і характар развіцця матэрыяльнай і ду- хоўнай культуры насельніцтва ў гэты перыяд. Вызначаецца месца помнікаў Беларусі XIV—XVIII стст. сярод сумежных тэрыторый Еўропы. Прызначаецца для навукоўцаў, выкладчыкаў і студэнтаў, настаўнікаў і краязнаўцаў, усіх, хто цікавіцца сярэднявеччам Беларусі. УДК 902/904(476) ББК 63.4(4Бем)
І/Іздательство «БЕЛОРУССКАЯ НАУКА» предлагает кнсігу Белорусское Поозерье: язык н духовная культура / А. М. Мезенко, А. В. Русецкнй, Л. М. Вардомацкнй, В. М. Генкнн, Е. Н. Горегляд п др.; Под ред. А. М. Мезенко, А. В. Русецкого. — Мн.: Белорусская наука, 2001, —214 с. Коллекгнвная монографня посвяідена нсследованню взанмосвязн н взанмодействмя языка м культуры одного пз крупнейшнх регнонов республнкм — Белорусского Поозерья. Она охватывает разные ас- пекты функцноннровання языка н духовной культуры в регмоне: нсто- рню нзучення народной лексмкн, траднцнн художественной культуры, вопросы ономастнкм, особенностн дналекгного слова, персоналнн. Для фнлологов шнрокого профнля. Адрес аздательства 220141, г. Мпнск, ул. Купревнча, 18. Тел. 263-23-27