р ) КР Жоғары оқу орындарының Қауымдастығы
Алшынбай
Рақышев
АЛШЫНБАЙ РАҚЫШЕВ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
ОҚУЛЫҚ
Түзетілген және толықтырылған
екінші басылым
1-кітап
АЛМАТЫ, 2004
ББК 28. 86 я 73
Р 12
Рақышев А. Р., Қазақстан Республикасынын Үлпық Ғылым
Академиясының академигі, медицина ғылымдарының докторы,
профессор, С. Д. Аспендияров атындағы Қазақ Үлттық мсдицина
университетінің қалыпты анатомия кафедрасының қүрметті мең-
герушісі
Рақышев А. Р.
Р12 Адам анатомиясы. Медициналық жоғары оқу орын-
дарының, сонымен бірге биология пәні оқылатын оқу орын-
дарының студенттеріне арналған оқулық, Алматы, 2004, - 420 бет.
І8В^ 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книга)
І8ВМ5 - 7404-0100-X
Оқулық 4 тараудан тұрады. I тарауда адам денесінің құрылымын зерттейтін
ьылым - анатомияның жалпы міндеті, тарихы жәнс өрлсу жолдары, оның басқа
медицина ғылымдар саласындағы орны жөнінде баяндалады. II тарауда адамның
қаңқасы, ондағы жеке-жеке сүйектер, олардың байланыстары талқыланады.
III тарауда адам денесінің бұлшыкеттері мен олардын атқаратын кызметтері,
IV тарау адамның іш кұрылымындағы асқорыту жүйесі баяндалады.
р 1909000000 - 061 Ю5 94
412(05) - 04
І8В.^ 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книга)
І8ВК 5-7404 -0100-X
ББК 28786 я 73
© Рақышев А., 2004
Жалтаңтамай тілі жүйрік орысқа,
Ең алдымен өз тіліңді дүрыста!
Ана тілдің мәртебесін көтермей,
Қысыр сөзді айта берген дурыс па?
АЛШЫНБАЙ РАҚЫНПЛЫ
ЕКІНШІ БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨЗ
Ең алғашкы “Адам анатомиясы” атты окулыктың бірінші кітабы
шыққаннан бері (Алматы, “Білім”, 1994 ж.), 10 жылдай уакыт өтті. Ол
кез еліміздің тәуелсіздік алып, қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін
алған тарихи бақытты жылдар еді. Сол уақыттағы казақ студент
жастарының өз тіліндегі оқулықты асыға күткеніне орай, кітап аз
таралыммен тығыз уақытта жазылған еді. Ол оқулықка қазір де сұраныс
көп, бірақ табу қиын.
Демек, жастарға казіргі талапқа сай білім беру жолындағы өзіміздің
кәсіби тәжірибелерімізді шыңдау үстінде, кейбір ұсыныс-пікірлерді
еске ала отырып, оқулықты өңдеп, толықтырумен катар, келтірілген
суреттердің көрнектілігін арттырып, қайта шығаруды жөн көрдік.
Бұдан бұрынғы енбектерімізде көрсеткендей термин-атау жасау
мәселелері көп уақытты керек ететінін және белгілі ізденіс
жұмыстарымен байланысты екенін айта отырып, материалдарды талдап
олардың өз орны, мәні бар екенін оқырмандарға таныстыруды жөн
көрдік
Адам анатомиясы барлық медицина ғылымдарынын негізін
қалайтын іргелі пән болғандықтан әрі мұндағы балама-эквивалентті
атаулар қазақтың ғылыми терминдерінің негізін қалайтындықтан аса
жауапкершілікті керек етстіні ешкімді күмәндандырмайды.
Дүние жүзіндегі қолданылатын медицина терминдері ортақ
халықаралық тіл - латын тілінде болды. Мәселен тұңғыш рет 1887 жылы
Германияда көрнекті неміс және басқа елден шыккан оқымыстылардың
катысуымен латын тілінде бірінші анатомия терминдерінің тізімі
жасалды. Ол анатомия терминдерініңтізімі толықтырылып, 1895 жылы
Базел қаласында өткен Германия анатомия конгресінде бекітілді.
Кейінгі 1955, 1965 жылдардағы өткен Халықаралык конгрестерде
атаулар тағы да толықтырылып, әр мемлекеттер өзінің ұлттық
анатомиялық номенклатураларын жасауды ұйғарды.
Кенес үкіметіндегі оқымыстылар (Д. А. Жданов, Ю Н. Копаев) тек
1970 жылы бірінші талпыныс жасап, 1980 жылы Халықаралық анато-
миялық номенклатура латын, орыс тілдерінде басылымнан шыкты, ал
онын түзетілген түрін 1986 жылы С. С. Михайлов шығарды.
Анатомиялык терминдерді жасау қиындығын белгілі орыс ғалымы
академик В В. Куприянов: «Орыстың анатомиялык терминологиясын
КҰРУ, жасау өте киын жұмыс екен Оған жүз жылға созылған уакыт
кеткеніне таңдануға болмайды» деп атап жазды (Отечественная
анатомия на этапах истории, Москва, Медицина, 1981 ж.)
3
Сөйтіп, Кеңес дәуіріндеп озык білім, ғылым салаларындағы
колданылған тіл орыс тілі болса, ол тілдің де ғылыми калыптасып дамуы
ұзак уакытка созылды.
Қазақ даласында медицинадағы ғылым атауларын ұлт тілінде
сөйлетуге ең тұңғыш көңіл бөлген — Халел Досмұхамедов Ол Үлттык
термин жасау жөніндегі пікірін былай көрсетті (1922):
«Аурупа жұрттарының ғылым тілі қылып алған тілі — латын тілі.
Латын тілінде бұл күнде сөйлейтін ел жоқ...
...Латын тілінде сөйлеу я кітап жазу бірден-бірге қалып бара жатса
да, Аурупа ғылымындағы атаулардың (терминдердің) бәрі латынша.
Ғылым ұлғайған сайын латып терминдері де ұлғайып барады Аурупа
жұрты латын сөздерін термин қылып колданғанда бұлжытпай алып
отырған жоқ, әр сөзді әркім өз тіліне бейімдеп, өзгертіп, колданып жүр,
сөзді өзгерткендер әрқайсысы өз тілдерінің заңымен өзгертеді»— деп
жазды
Осы жолдардың авторы кейінгі 40 жыл ішінде анатомиядағы латын,
орыс тілдеріндегі атау-терминдердің қазақ тілінде баламасын табуға көп
еңбектенді. Сонау 1963, 1965 жылдары латын, орыс және қазақ
тілдерінде анатомиялык сөздіктер шығарып, 1994, 1995 жылдары
медициналық жоғары оку орындарының студенттеріне арнап казақ
тілінде екі томдык оқулык жазса, Халықаралық анатомия номен-
клатурасын латын, орыс, казақтілдерінде 2003 жылы баспадан шығарды.
Аталған кітаптарды жазарда кейінгі жылдардағы жаңадан шықкан
еңбектер мен республикамыздағы өткізілген ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары аркау болып медицинадағы Үлттық
ғылым атауларын қалыптастыру мен бірегейлеуде өзінің әсерін тигізді.
Олар. 1) С Д Асфендияров атындағы Қазақ мемлекеттік медицина
университетінде өткен «Медицина білімі — мемлекеттік тіл аясында»
атты I — Республикалық ғылыми-тәжірибелік, оқу-әдістемелік конфе-
ренция, Алматы, 200 ж ; 2) «Медицина білімі — мемлекеттік тіл аясында»
атты II — Республикалык оку-әдістемелік конференция, Алматы, 2001
ж.; 3) Түркістан каласында өткен оқу-әдістемелік бірлестік отырысы,
2003 ж.; 4) «Орысша-қазақша медициналық сөздік», 1 және ІІ-басылым-
дары, Алматы, Атамұра, 1999 ж., Алматы, 2003 ж. (Т Ә. Момынов, А. Р
Ракышев).
Қолданылған латын және қазак тіліндегі анатомиялық атау-
терминдер біздің ұлттық анатомиялык номенклатурадан («Между-
народная анатомическая номенклатура», Асем-Систем, Алматы, 2003 ж ,
Ракышев Алшынбай) алынды.
Окулықтағы берілген материалдар мемлекеттік типтік оку бағдар-
ламаға сәйкес білім беру стандарттары неғізінде медицинадағы барлық
мамандыктарға арналған
Типтік оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Медициналық
Жоғарғы Оқу орындарының оқу-әдістемелік бірлестігінің 18.02 2003
жылғы №5 және Казақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министрлігінін 04 08.2003 жылғы №428 бұйрықтарымен бекітілген
4
Халқымыздың туңгыш оқымысты-
медиктері әрі мемлекет ңайрат-
керлері Аспендияров Санжар
Жапарулы мен Халел Досмухамед-
улының рухына арнаймын!
АВТОР
КІРІСПЕ1
Адам денесінің кұрылымы, қазіргі ғылымдардың дамуына және
медицина институттарында оқитын студенттерге арналған бағдар-
ламаларға сәйкес, бұл оқу кұралы қазақ тілінде тұнғыш рст жазылып
отыр. Кітапта кездесетін латынша, орысша анатомия терминдерінің
қазақша балама - эквиваленттерін табуда алдын ала көп жылдар ізденіс
жұмыстары жүргізілді. Олар автордың (1963, 1966, 1992 жылдары)
ертедс жарық көрген “Латынша - орысша - қазақша терминдердің
сөздігіне” сәйкес алынды. Сонымен қатар бұл жұмыста осы пәннен 35
жылдан аса жоғары оқу орындарында сабақ беру тәжірибесі өзінің
көмегін тигізді десек артық болмас.
Біздің елімізде кейінгі уақытқа дейін қазақ тілінде терминдер
жасалып, кітаптар жазылмағаны қазақ жеріндегі саяси-әлеуметтік т б
жағдайлардың әсері болғаны әркімге белгілі. Міне, сол “тар жол, тайғақ
кешу” жылдарында (1922 жылы Қызылорда, Мәскеу) Халел
Досмұхамедұлының “Адамның тән тірлігі” деген еңбегі жарыққа
шыққан. Онда, автордың айтуынша, адамның денесінің құрылысы мен
физиологиясынан “қысқаша ғана мағлұмат” беріледі. Қазіргі тұрғыдан
қарағанның өзінде, онда көптеген көмескі, жалпылама ұғым беретін
терминдер болғанына қарамастан, бұл еңбекте өте пайдалы әрі құнды
атаулар кездеседі. Әрине, Халел сияқты қазақтың атақты ұлдарының
артқа қалдырған сңбек, ой, пікірлерін дұрыс тексеріп, тарихи мән беру
келешектің ісі.
Кейінп жылдары көмекші оқу құралы ретінде М. М. Юсупованың
‘ Адам анатомиясының практикумы”, Е. Керімбековтың “Адам
1 Адам аиатомиясы, Алматы, 1994 жылы шыкқан бірінші басылымдағы кіріспе
5
анатомиясы” (1988) деген оқу құралдары шықты. Жоғарыда аталған
авторлардың еңбектерін дайындау, шығару барысында біз ксректі
көмек, кеңестер беріп өз үлесімізді қосқан болатынбыз.
Адам анатомиясы медицина ғылымдарының негізін қалайтын іргелі
ғылым болғандықтан, әрі мұндағы балама-эквивалентп атаулар
қазақтың ғылыми терминдерінің негізі болатындықтан жауапкершілікті
керек етеді. Сондыктан осы мәселелерге керекті әдебисттсрді іріктеп,
талдау аркылы олардың белплі үлгісін пайдалануды артық көрмедік.
Мәселен кейінгі жылдарда бүрынғы Совет Одағы көлемінде орыс
тілінде дүние жүзілік деңгейі бар “Адам анатомиясы” атты оқулыктар
шыққанды. Олардың авторлары көрнекті, өз мектептері бар ғалым,
педагог, мамандар. (В. Н Тонков, М. Г. Привес, Н. К. Лысенков, В. И.
Бушкович, М. Р. Сапин) Өте керекті, көрнекті суреттер Тонков пен
Сапиннің кітаптарынан алынса, оқулықтың негізгі мәтінін Привес
кітабына ұқсатуды дүрыс көрдік. Бұл кітап кейінгі 50 жыл ішінде тоғыз
рет қайта басылып, бірнеше шет тілінде шықкан.
Ұсынылып отырған оқулық 4 тараудан тұрады. I тарауда адам
денесінің құрылысын зерттейтін ғылымның - анатомияның жалпы
міндеті, оның басқа медицина ғылымдары саласындағы орны, даму
жолы және кейінгі уақытта қазақ жеріндегі дамып келе жатқан
анатомия кафедралары туралы қысқаша мағлұматтар беріледі. II
тарауда адамның қаңқасы, ондағы жеке-жеке сүйектер, олардың
байланыстары баяндалады. III тарауда адам денесіндегі кездесетін
бұлшықсттср, оның атқаратын қызмсттсрі кслтірілгсн. IV тарау
адамның іш құрылымдарындағы асқорыту жүйесіне арпалған.
Тараулардағы мағлұматтар адамның эволюциялык даму жолындағы
деректеріне және оның жалпы жануарлар дамуындағы ерекшеліктеріне
байланысты жазылған Адамзаттың оте күрделі дене кұрылымдары,
оның туғаннан бастап осіп дамуы, кәрілікке жетіп өшуі және олардың
жыныстық өзгешеліп, кей жағдайлардағы қалыптан тыс ауытқу
жолдары кітаптың тиісті жерлерінде келтіріліп отырады.
Қазіргі еліміздің егемендік алған уақытында, өз тіліміз мемлекеттік
тілге айналған кезде және студенттердің осындай оқулықтарды өте
асыға күтуін еске ала отырып осы кітапты ұсынып отырмыз. Демек, оқу
құралын медицина студенттерінен басқа да жоғары оқу орындарының
студенттсрі мсн оқытушылары, дәрігерлері, ғылыми қызметкерлері, тіл
мамандары пайдалана алады.
6
АНАТОМИЯ - МЕДИЦИНА
ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ІРГЕ ТАСЫ
Адам денесінің пішінін, құрылысы мен атқаратын қызметін және
оны қоршаған ортаға байланысты дамуын зерттейтін ғылымды
анатомия деп атайды
Ескі сипаттамалық анатомия өзінің алдына адам денесі қалай
құрылған деген бір-ақ сұрақ қогіды. Ол тек адам құрылымын сипат-
таумен ғана, оларды атқаратын кызметіне байланыссыз зерттеді де,
организмнің даму заңдарын ашуға ұмтылмады, яғни мстафизикалық
ғылым болды. Ескі сипаттамалық анатомия мақсаты тек сипаттау ғана
болды Қазірде анатомия үшін сипаттау құрылымды зерттеудеп
әдістсрдің біріне айналып отыр.
Қазіргі анатомия фактілерді сипаттап қана қоймай, оларды
қорытындылауға, организмнің қалай құрылғанын айтып қана қоймай,
оның неліктен бұлай құрылганын белплеп организмнің, оның ағзалары
мен жүйелерінің қүрылысы мен даму заңдылықтары қандай екенін
анықтауға тырысады. Онымен қатар ол организмнің ішкі, сондай-ақ
сыртқы байланыстарын зерттейді
Диалектика табиғ аттағынын барлығы өзгереді және дамиды деп
үйретеді. Адам организмі де әлде бір қатып қалған, аяқталған бір
қалыпқа құйылған нәрсе емес, ол пайда болғаннан бастап өлгенге дейін
үнемі өзгеріп отырады. Сонымен қатар, адам түр ретінде жануар
формаларымен туыстық белгілері байкалатын ұзақ эволюцияның өнімі
болып табылады. Сондықтан, анатомия қазіргі ересек адамнын
құрылысын зерттеп қана қоймайды, сонымен бірге тарихи даму
барысында адам организмі қалай қалыптасқанын да зерттейді. Демек,
осы мақсатпен:
1.	Жануарлар эволюциясынын дамуына сойкес адамзаттың осіп
жстілуі - филогенезі (рһуіоп - туыс, ^епе^іа - даму) зерттеледі.
Филогенезді зерттеу үшін түрлі жануарлар мен адамның құрылыстарын
салыстырып зерттейтін салыстырмалы анатомия деректері пайда-
ланылады. Бұл жағдайда эволюцияның козғаушы күштерін және
организмді қоршаған ортаның нақты жағдайларына бейімделудегі
құрылымдық өзгерістерін ашатын эволюциялық морфология принңип-
тері де ескеріледі.
2.	Қоғамның дамуымен байланысты адамзаттың қалыптасуы жәнс
даму үрдісі - антропогенез (апіһгороз - адамзат) зерттеледі Ол үшін
салыстырмалы және эволюциялық морфологиямен қатар, көбіне
антропологияның - адамзат туралы ғылымының деректері пайдала-
нылады.
3.	Индивидтің жеке даму үрдісі - онтогенез (опіһов - особь) оның
бүкіл өмірі бойы: жатырдағы (эмбриогенез) және жатырдан тыс,
постэмбрионалдық немесе постнаталдық (рохі - кейін, паіиз - туған),
7
яғни туғаннан өлгенге дейінгі кезеңдер қарастырылады. Осы мақсатта
эмбриологиялық дамудағы мағлұматтарды (етЬгуоп - ұрық) пайда-
ланады. Онтогенездің соңғы кезеңі жас келіп қартаю-геронтология
(грекше^егои/ох - қарт) ғылымының зерттеу объектісі болып табылады.
Сондай-ақ дене мен оны құраушы ағзалардың шшіні, құрылысы
және жыныстық айырмашылықтары, сол сияқты олардың топо-
графиялық өзара қатынасы ескеріледі. Анатомия адам денесін ішкі
және сыртқы жағдайлардың әсерімен белгілі бір заңдылықтар негізінде
эволюциялық тұтас тұлға ретінде зерттейді Адам организмі құры-
лысын бұлай зерттеу анатомияның эволюциялық белгісі болып
табылады.
Диалектикалық материализм құрылым мен атқаратын қызмет
бірлікте әрі бірімен бірі байланысты болады деп үйретеді. Организмде
белплі бір қызмет атқармайтын құрылым болмайды, сол сиякты
қайсыбір құрылыммен байланыссыз қызметте болмайды. Әрбір ағза
едәуір дәрежеде өзі атқаратын жұмысының өнімі болып табылады.
Сондықтан анатомия организмді және жеке бөліктсрін, ағзаларды
олардың жұмысымен ажырамас байланыста зерттейді, ал бұл оның
функционалдық белгісін құрайды.
Адам анатомиясын зерттеудің барлығы өзіндік жекс мақсат емес,
олар тсория мен практиканың бірлігі принципіне негізделген медицина
мен дене тәрбие ғылымдарына қызмет етеді.
Сипаттамалық, эволюциялық және функционалдық белгілер
бірегей анатомияның әр түрлі жақтары болып табылады. Анатомияның
ен басты белгісі оның әрекеттілігі, яғни жайбарақат көріп-қарау және
организм құрылысын сипаттау емес, адамның қолайлы және үйлесімді
дамуына қажетті бағытта әсер ету жолында осы заңдылықтарды
меңгеру болып табылады.
Адам денесін зерттеудің қиындығынан, оны алдымен жүйелерге
бөліп тексереді Сондықтан жүиелік анатомия деп аталады Орга-
низмді жүйелер бойынша қарастыра отырып, біз талдау әдісін
пайдаланып, оны жасанды түрдс бөлшектейміз. Алайда тірі организмде
денені құрайтын жеке бөлшектер мен элементтер (жүйелер, ағзалар,
тіндер т. б.) оқшау тұрмайды, өздерінің пайда болуы, дамуы және
тіршілік әрекетінде бір-бірімен байланысып түр түзуге катысады
Сондықтан организмді тұтас күйінде түсіну үшін синтез әдісін де
пайдалану керек Анатомиялық білімді синтездеу бүкіл анатомия
курсын өту үрдісінде ағзаның функциямен байланысын ашу және
құрылымды оның сыртқы және ішкі факторлардың әсерімен дамуы
тұрғысынан зерттеу жолымен жүргізіледі. Бұл кезде олардың өзара
қатынасына және әсіресе организмді біртұтас етіп біріктіретін нерв
жүйесінің қызметіне назар аударылады.
Жүйелік анатомиядан басқа дененің түрлі жерлеріндегі ағзалардың
кеңістіктеп ара қатынасын қарастыратын және клиника, әсіресе
8
практикалық хирургия үшін тікелей қолданбалы маңызы бар
(сондықтан, оны хирургиялық анатомия деп те атайды) топографиялық
анатомия да бар.
Дене тәрбиесі институттарында қозғалыстың құрылысын ғана емес,
оның динамикасын да зерттейтін тірек-қимыл аппаратының функ-
ционалдық анатомиясына ерекше назар аударылады, оны динамикалық
анатомия деп атайды. Суретшілер мен мүсіниіілер анатомиядан
дененің сыртқы формалары мен пропорцияларын ғана зерттейді.
Анатомияның аталған түрлері адам денесін әр тұрғыдан зерттейді, оны
өлі және тірі организмде (тірі адам анатомиясы) зерттеуге болады. Тірі
адам анатомиясы, әсіресе, адамды емдеумен айналысатын дәрігерге
өте-мөте қажет. Оның жетістіктері тірі адам организмінің барлық
ағзалары мен жүйелерін түгел дерлік көруге мүмкіндік беретін
рентгенологиялық зерттеу әдістерінің қарқынды дамуына байланысты,
ол қазіргі кездегі анатомияның рентгендік анатомия деп аталатын
ажырамас бөлігі болып табылады. Анатомия ғылымының бұл салалары
адам анатомиясының түрлі аспектілері болып табылады.
Адам тірі материя дамуының ең жоғарғы өнімі болып табылады.
Сондықтан оның құрылысын түсіиу үшін тірі табиғаттың пайда болуы
және дамуы заңдылықтары туралы ғылым ретінде биологиянын
деректерін пайдалану қажет. Адам тірі табиғаттың бөлігі сияқты, оның
құрылысын зерттейтін ғылым, яғни анатомия да биологияның бөлігі
болып табылады.
Организмнің құрылымынтүрі мен атқаратын қызметінің байланысы
тұрғысынан түсіну үшін анатомия организмнің тіршілік әрекеті туралы
ғылым - физиологияның деректерін пайдаланады. “Морфологиялық
және физиологиялық құбылыстар, форма мсн функция біріне-бірі
байланысты” (Маркс К, Энгельс Ф, Шығ., 2-басылымы, 20-том,
620-бет) Анатомия мен физиология сол бір ғана объектіні - тірі жанның
құрылымын, әр тұрғыдан анатомия - тірінің құрылысын, ал физиоло-
гия - оның атқаратын қызметін қарастырады. Медициналық білімнің
әліппесі болып табылатын бұл туыстас екі пәннің өзара қатынасы
осындай
Анатомияның өзі ағзалардың сыртқы ғана емес, ішкі пішіні мен
кұрылымын да микроскоптың көмегімен зерттейді (микроскопиялык,
анатомия). Анатомия тіндердің құрылысы мен даму заңдылықтарын
зерттейтін ғылым - гистология (грекше һу$іо$ - тін), сондай-ақ тіндср
мен ағзаларды құраитын әр түрлі жасушалардың құрылысы, дамуы
және кызметі заңдылықтарын зерттейтін жасуша туралы ғылым -
цитологиямен (грекшс суіоз - жасуша) тығыз байланысты.
Электрондық микроскоптың ойлап табылуымен байланысты тірі
материяның субмикроскопиялық құрылымдарын және тіпті молеку-
лаларын зерттеуге мүмкіндік туды Цитология мен химияның түйіскен
жерінде жаңа ғылым - цитохимия дами бастады Соның нәтижссіндс
9
қазіргі адам организмінің құрылысы түрлі деңгейде зерттеледі: 1)
ағзалар жүйелері мен ағзалар деңгейінде- а) жай көзбен; ә) үлкейткіш
шыны көмегімен; 2) тіндер деңгейінде: а) стереоскопиялық микроскоп
көмегімен (гистотпопография)\ ә) микроскоптың көмегімен (гистоло-
гия)\ 3) жасушалар денгейінде (цитология)'. а) жарықтык микроскоп
көмегімен; ә) электрондық микроскоп көмегімен; 4) тірі материяның
молекулалары деңгсйінде: а) электрондықмикроскоп комегімен; ә) био-
химиялық әдістермен. Анатомия, гистология және цитология зерттелу
деңгейі мен техникасы жағынан қазіргі кезде осылай бөлінеді
Анатомия, гистология, цитология және эмбриология барлығы
қосылып, организмнің пішіні, күрылысы және дамуы туралы
морфология (тогрһе - пішін) деп аталатын жалпы ғылымды кұрайды.
АДАМ ДЕНЕСІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Қазіргі кездегі анагомияда адам денесі қүрылысын зерттеудің түрлі
әдістері бар Зерттеу әдісін таңдап алу зерттеу мақсатына байланысты.
Ең ескі, бірақ әлі де манызын жоғалтпаған, ғылымға ат берген әдіс -
+(грекше апаіетпо - кссу, бұтарлау), препараттау. Бұл әдіс ірі
түзілістердің сыртқы құрылысы мен топографиясын зерттеуде
қолданылады 20-30 есе үлкейткенде көрінетін объектілерді макро-
жәнс микропрепараттағаннан ксйін сипаттап жазуға болады Бұл
әдістін бірнеше түрлері бар су тамшысы астында, су қабаты астында
препараттау Оның түрлі қышқылдармен дәнекер тінді копсытумен,
зерттелетін құрылымдардың (нервтердің, бездердің) таңдап боялуымен,
түтікті жүйелерді (қан тамырларды, өзектерді) боялған массалармен
толтырумен (инъекциялаумен) толықтыруға болады.
Инъекция әдісі, егер инъекниялық масса рентген сәулелерін
түтатын болса, рентгенографиямен, егер арнайы өңдеуден кейін объект
мөлдірленіп, ал инъекцияланған тамырлар мен озектер контрасталып,
лайланатын болса, сәулелендірумен ұштастыра қолданылады. Кейіннен
тіндерді қышқылдарда сріте отырып, тамыр, өзек, қуыстарды
инъекциялау (коррозиялық әдіс) кеңінен қолданылады. Бұныц
нәтижесінде ағзанын (тамыр, нерв және т. б.) басқа анатомиялық
түзілістерге қатысты орналасуын тоңазытып қатырылган дененің
арамен кесілген жерінен зерттейді. Осы аралап кесу әдісін бірінші рет
қолданған Н. И. Пирогов. Егер қалыңдығы микрометрмен өлшенетіндей
кесінді даярлап, оны гистологиялық бояулармен өңдесек, онда мұндай
кесінділерден алынған деректерді тіндік ара қатынастар туралы
мағлұматтармен толықтыруға болады. Бұл әдіс гистотопографиялъщ
деп аталады
Гистологиялық кесінділер мен гистотопограммалар бойынша
зерттелетін түзілістін суретін немесе көлемін алуға болады. Бұл амал
10
графикалъщ немесе пластикалъщ реконструкция болып табылады.
Бірқатар анатомиялық міндеттерді шсшу үшін гистологияльщ және
гистохимияльщ әдістер қолданылады. Бүл жағдайда зерттеу объектісі
жарық микроскоп арқылы зерттеледі.
Жұқалығы соншалық, жарықтық микроскоптан көрінбейтін
құрылымдарды көруге мүмкіндік беретін электрондьщ микроскопия
анатомияға кеңінен енгізілуде. Аз және көп үлкейткенде де зерттеу
объектісінің көлемдік кескінін беретіндей сканирлеуші электрондьщ
микроскопия (объектіні толық біртіндеп бөлшектеп көрсететін) әдісінің
болашағы зор.
Бұл аталған әдістердің барлығы өлген адамның денесін тексергенде
қолданылады. П. Ф. Лесгафт айтуынша, “анатомияны зерттегенде
негізгі объект әр уақытта тірі организм болуы тиіс, ал өлі препарат тірі
организмді тексергендегі деректерге қосымша болуы керек”.
Қазіргі кездеп техника тірі адам денесінің құрылымын терең
зерттеуге әлі де болса мүмкіндік бермейді, мәйітті зерттеу анатомияда
жетекші бағыт болып қалып отыр. Сонымен қатар мәйітті де, адамды да
зерттеу үшін қолданылатын әдістер бар Оларға: рентгенография
(рентген сәулелерін қолданумен байланысты әдіс) және эндоскопия
(арнаулы аспаптардың, мысалы, гастроскоптың, бронхоскоптың және т б.
көмегімен ішкі ағзаларды зерттеу әдіс жатады). Бұл әдістерді
аурулардың диагнозын дәлдеп нақтылау қажет болғанда ғана
қолданады
Рентгенологиялық зерттеудің ең жаңа әдістері мыналар:
1.	Жұмсақ тіндердің (терінің, сіңірлердің, шеміршектердің,
паренхималық ағзалардың және т.б.) рентгендік кескіндерін алуға
мүмкіндік беретін электрорентгенография. Бұл кескіндер әдеттегі
рентгенограммаларда айқындалмайды, өйткені рентген сәулелерін
ұстамайды.
2.	Томография әдісінің көмегімен белгілі жазықтықта жатқан,
рентген сәулелерін ұстайтын кескіндерді алуға болады.
3.	Компъютерлік томография әдісі көптеген томографиялық
кескіндерден жинақталған кескінді теледидар экрандарында көруге
мүмкіндік береді.
4.	Рентгеноденсиметрия - сүйектердегі минерал тұздардың мөл-
шерін организмнің тірі кезінде анықтауға мүмкіндік береді.
Анатомияның көптеген мәселелері жануарларға тәжірибе жасау
арқылы шешіледі. Мұндай эксперименттер жекелеген ағзалардың да,
сондай-ақ тұтас организмнің де құрылысы мен қызметін танып-білуде
қолқабыс тигізеді
11
АНАТОМИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
Анатомия тарихы адам организмі кұрылымы мен дамуына көз-
қараста материализм мен идеализмнін күрес тарихы болып табылады.
Бұл күрес құл иеленупплік дәуірінде таптардың пайда болуынан
басталады
Ертедегі Грецияда Демокриттің материализмі мен әйгілі
“барлыгы агады" {рапіа гһеІ) деген ережені айтқан Гераклдін диалек-
тикасының әсерімен адам организмінің құрылысына материалистік
көзқарас қалыптасады
Мәселен, Грециянын атақты дәрігсрі Гиппократ (б.э.д 460-
377 жж.) организм құрылысының негізін торт түрлі сұйықтык. кан
($ап§иі8), сілекей (рһ1е§та), өт (сһоіе) жәнс қара өт (теіаепа сһоіе)
құрайды деп үйретті. Олардың біреуінің басым болуына адам темпе-
раментінің түрі (сангвиник, флегматик, холерик және меланхолик)
байланысты. Демек, жан қызметінің көрінісінің бірі ретінде адам
темпераменті - дене “сөлдерінің” күйіне байланысты
Гиппократ бойынша, аталған темперамент түрлері адам дене
бітімінің түрлі типтерін дс анықтайды, олар алуан түрлі және дененің
сол “сөлдерінің” өзгеруіне сәйкес өзгере алады.
Организм туралы осындай түсінікке сүйене отырып, Гиппократ
ауруларға да сұйықтардың дұрыс араласпау нәтижесі деп қарады да,
содан келіп емдеу практикасына әр түрлі “сұйық айдағыш” заттарды
енгізеді. Организм кұрылысының гуморалдъщ (һитог - суйьщтьщ)
теориясы осылай пайда болды, бұл теория белгілі бір дәрежеде осы
кезге дейін өз маңызын сақтап отырды да,
осыдан келіп Гиппократты медицинанын
атасы деп есептейді. Гиппократ анатомия-
ны медицинаның ірге тасы деп қарас-
тырып, оны зерттеуге үлкен мән берді.
Материализмнін қарсыласы және көне
идеализмнің өкілі ақсүйектік реакцияның
идеологы Платон (б.э.д. 427-347) бойын-
ша, адам организмін материалдық ағза ми
емес, дененің ен басты үш ағзасында -
мида, жүректе және бауырда орналасқан
“жанның” немесе “пневманың” үш түрі
басқарады. Платонның шәкірті Аристо-
тель (б.з.д. 384-323 жж) өзінің ұстазы
Платонның “жан” туралы идеалистік ілімін
одан әрі дамытты, “жан” әрекетті, тіршілік
.	бастамасы, табиғаттағы барлық нәрсе,
1 - с у р е т.	1
шократ (б.э.д. адамды қоса, жоғары мақсатқа сәйкесті-
460-377)	лікке бағынады деп есептеді. Платоннан
12
өзгеше ол “жан” жөнінде материалистік
көзқарасты, яғни “жан” денемен бірлікте
болады, олетін қасиеті бар және денемен
бірге өледі деп есептеді. Ол бірінші болып
жануарлар денесін салыстыруға және
ұрықты зерттеуге әрекет жасап, салыс-
тырмалы анатомия мен эмбриологияның
бастаушысы болды. Аристотель дінге
кайшы келетін кез-келген жан-жануар тек
жануарлардан шығады (огппе апігпаі ех
аштаіі) деген дұрыс пікір айтты
Ерте Римдегі аса көрнекті философ,
биолог, дәрігер және анатом Клавдий
Гален (б.э д 130-201 жж.) болды. Ол
организмге көзқарастарында, бір жағынан
Платонның идеализмі мен Аристотельдің
теологиясын дамытты, ал екінші жағынан,
организмді зерттеуді материалистік тұр-
ғыдан жүргізді, яғни іс жүзінде эклектик
2 - су рет.
Клавдий Гален (б.э.д
130-201)
болды. Платонның жолын қуушы ретінде ол, организмді үш ағза: вена
тамырларымен таралатын физикалық “пневма” жасап шығаратын
бауыр; артериялар бойынша берілетін тіршілік “пневмасын” жасап
шығаратын жүрек және нервтер бойымен таралатын психикалық
пневманы - ми басқарады деп есептеді.
Аристотельдің теологиялық ережелерін басшылыққа ала отырып,
Гален организмге ең жоғары суретшінің жоспары бойынша ең биік
мақсат үшін жасалған таңғажайып машина деп қарады. Осындай
идеалистік көзкарастармен қатар Галеннің материалистік көзқарастары
да қосарлана жүрді. Ол адам денесі тығыз және сұйық бөліктерден
тұрады деп есептеді.
Галеннің материализмі организмді зерттеуге қалай келуінен де
байқалады. Ол организмді науқас адамдарды бақылау және жануарлар
өліктерін жарып көру арқылы зерттеді. Ол бірінші болып тірі организмді
тіліп, ағзалардың жұмысын бақылау (вивисекция) әдісін қолданып,
эксперименттік медицинаның негізін салушы болды. Бүкіл орта ғасыр бойы
медицинаның негізі Галеннің анатомиясы мен физиологиясы болды
Феодализм дәуірінде (У-ХП ғғ.) медициналық шығармалардан тек
Галсннің еңбсктері таралды, оның өзінде дін иелері материалистік
мәнін сығып алды. Олар жоғары жоспар бойынша адамды яғни
құдайдың жаратуы туралы Галеннің идеалистік және теологиялық
көзқарастарын насихаттауға қамкорлық жасап, оны сынағандарды
қудалап отырды. Галеннің ілімін осылай схоластикалық және догмалық
ілімге айналдырып, шіркеу бүкіл феодализм дәуірі бойында галенизм-
нің үстем болуын қамтамасыз етіп, анатомияның және жалпы медици-
13
3 - су рет.
Әл-Фараби Әбу-Насыр
Мұхаммед бин Тархан
ибн Узлаг (870-950)
наның одан әрі дамуына кедергі жасады
Батыс Европада да осылай болды.
Католицизм әсерінен тысқары болған
Шығыста медицина одан әрі дамыды.
Русь шоқынғаннан кейін, онда право-
славиемен біргс византиялык мәдениет
таралып, көне ғылымнын ең тәуір туын-
дыларын пайдаланған монастырлық меди-
цина пайда болды.
Алғашқы орыс дәрігерлері үшін анато-
мия мен физиология белгісіз автордың
“Аристотельдік проблемалар” деген тақы-
рыппен жазылған трактатында, сондай-ақ
Белозерск монастырының игумені Кирил-
дің ‘Талиново на Иппократа” тақырыбы-
мсн жазылған түсіндірмелерінде, ал ана-
томиялык терминология Иоани Болгар-
скийдің “Шестоднев” атты шығармасында
баяндалды. Дәрігерлік ғылым дамуында
шығыс мұсылмандары да өздерінің көр-
некті үлестерін қосты. Ислам мәдениеті сегіз ғасыр (УІІ-ХУ) бойы
дүниежүзілік ғылымдардың алдыңғы шамшырағы болды.
Әл-Фараби Әбу-Насыр Мүхаммед бин Тархан ибн Узлаг (870-
950) - ұлы ғалым-энциклопедист, ғылымдар тарихында ол “Екінші
мұғалім” ретінде белгілі болды. “Бірінші мұғалім” деп көне дәуір-
дегі Платон, Аристотель сияқты оқымысты философтарды атаған.
Сондықтан да оны екінші Аристотель нсмесе “Шығыстың
Аристотелі” деп атаған. Әл-Фараби Арыс және Сырдария өзендері
қосылысындағы Түркістан каласынан 40 км жердсгі көне түрік қаласы
Отырарда қазақтың қаңлы-кыпшақ руындағы жауынгер отбасында
туылған Қазіргі ғылымның, өнер саласының әр бөлімінде Әл-Фараби
елеулі із қалдырды. Оның жүзден астам шығармалары астрология,
астрономия, математика, логика, музыка, медицина, социология, лин-
гвистика, поэзия, риторика, философия мәселелеріне байланысты
Әл-Фараби “басты ағзалардың бірі - ми жүректін жұмысын,
сезімталдығын, адамның темперамснтін басқарады”, - деп жазған.
Адамның іш құрылысында бауыр мен көкбауыр денеде айналып
жүретін сұйықтық шығарады деген данышпандық ой айтқан.
Абу-Али Ибн Сина немесе Авиценна (980-1037) “Медицина
қағидалары” деген еңбегін жазды, онда Гиппократ, Аристотель және
Галеннен алынған көптеген анатомиялық физиологиялық деректер бар
“Медицина қағидалары” феодализм дәуірінің ең тәуір медициналық
шығармасы болды, XVII ғасырға дейін Шығыс пен Батыстың
дәрігерлері содан оқып, тәлім алды Авиценна Әл-Фарабидің кейінгі
14
4 - сурет.
Абу-Али Ибн Сина
(980-1037)
5 - су рет.
Леонардо да Винчи
(1452-1519)
оқушыларының бірі болған. Ол өзінің “өмір тарихында” былай деп
жазған: “Маған Аристотельдің “Метафизикасы” өте ауыр болды, мен
оны 40 рет оқысам да түсіне алмадым, бір күні Бұхарадағы кітап
базарынан Әл-Фарабидің Аристотель шығармаларына жазған талқы-
лауын тапқанымша...”.
Дамаскілік Ибн-ан-Нафис (ХПІ ғ.) бірінші болып өкпелік қан
айналымын ашты. “Қайта өрлеу дәуірі... алыптарғамұқтаж болған және
ойлау күші..., жан-жақтылығы мен ғылым жағынан алыпгарды
тудырган” дәуір болды (Маркс К., Энгельс Ф. Шығ , 2-басылым,
20-том, 346-бет). Мұндай алыптар анатомияда да пайда болды. Олар
Галеннің схоластикалық анатомиясын бұзып, ғылыми анатомияның
негізін қалады. Бұл зор еңбектің бастаушысы Леонардо да Винчи,
негізін қалаушысы - Везалий және аяқтаушысы - Гарвей болды.
Леонардо да Винчи (1452-1519) суретші ретінде анатомияға
қызығып, одан кейін оған ғылым ретінде әуестенш, алғашкылардын
бірі болып өлген адам денелерін сойып көріп, организм құрылысын
зерттеуде нағыз жаңашыл болды Леонардо да Винчи өз суреттерінде
алғаш рет адам денесінің түрлі ағзаларын дұрыс бейнеледі, адам мен
жануарлар анатомиясының дамуына үлкен үлес қосты, сондай-ақ
пластикалық анатомияның негізін қалады. Леонардо да Винчидің
шығармашылығы А. Везалийдің еңбектеріне дс әсерін тигізді деп
есептеледі.
1422 жылы құрылған ең ескі Венеция университетінде капитализм
дәуіріндегі тұңғыш медицина мектебі (Падуан мектебі) құрылды және
Европадағы бірінші анатомиялық театр салынды (1490 жылы). Падуя
15
6 - с у р е т.
Андрей Везалий
(1514-1564)
топырағында жаңа талап-тілек, сұраныс-
тар жағдайында анатомия реформаторы
Андрей Везалий (1514-1564) туып өсті.
Орта ғасыр ғылымына тән схоластикалық
түсіндіру әдісінін орнына, ол организмді
зерттеуге материалистік тұрғыдан келіп,
объективті бақылау әдісін қолданды.
Мәйіттерді жарып ашуды кеңінен қолдана
отырып, Везалий тұңғыш рет адам
денесінің құрылысын жүйелі зерттеді Бұл
кезде ол Галеннің көптеген қателіктерін
(200-ден астам) батыл әшкерелеп, түзетіп,
осы аркылы сол кезде үстем болып тұрған
галендік анатомияның беделін түсіреді.
Энгельс атап көрсеткендей, ол кезде
үрдістерді зерттеуге кіріспес бұрын алдымен
заттарды зерттеуі керек еді Анатомиядағы
метафизикалық, аналитикалық дәуір осылай
басталып, оның өн бойында сипаттамалық
мәнді көптеген жаңалықтар ашылады Сондыктан, Везалий де жаңа
анатомиялык фактілерді ашып, сипаттауға баса назар аударды. Олар кең
ауқымды және жақсы бсзендірілген “Адам денесінің құрылысы туралы
жеті кітап” деген еңбегінде баяндалды.
Везалийдің кітаптарының жариялануы, бір жағынан, сол кездегі
анатомиялық түсініктерде төңкеріс жасады, екінші жағынан, Галеннің
беделін сақтауға тырысқан кері тартпа анатом галенистердің өршелен-
ген қарсылығын тудырды. Бұл күресте А. Везалий құрбан болды,
бірақ оның ісін шәкірттері мен жолын қуушылар одан әрі дамыта берді.
Мәселен, Габриэль Фаллопий (1523-1562) бірінші рет бірқатар
ағзалардың дамуын және құрылысын толық сипаттады. Оның ашқан
жаңалықтары “Анатомиялық бақылаулар” деген кітабында баян-
далды.
Бартоломео Евстахий (1510-1574) сипаттамалық анатомиядан
басқа Везалий айналыспаған организмдердің даму тарихын да зерттеді.
Оның анатомиялық білімі мен сипаттамалары 1714 жылы басылып
шыққан “Анатомия бойынша басшылық” деген еңбегінде баяндалған.
Везалий, Фаллопий және Евстахий XVI ғасырда сипаттамалық
анатомияның ірге тасын қалады
Медицина мен анатомияның дамуында XVII ғасыр бетбұрыс кезеңі
болды. Бұл жүзжылдықта орта ғасырдың схоластикалық және догмалық
анатомиясын талқандау аяқталып, нағыз ғылыми түсініктердің іргесі
қаланды. Бұл идеялық талқандау қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті
өкілі ағылшын дәрігері, анатом әрі физиологы Вильям Гарвейдің
(1578-1657) есімімен байланысты. Өзінің алдындағы ұлы Везалий
16
сияқты, Гарвей де анатомиядағы идеализммен күресш, организмді
зерттеуге материалистік тұрғыдан, яғни бақылаулар мен тәжірибелерді
пайдалану жолымен келді.
Анатомияны зерттеуде Гарвей құрылымды сипаттаумен шектелмей,
оған тарихи (салыстырмалы анатомия және эмбриология) және
функционалдық тұрғыдан қарады. Ол жануар өзінің онтогенезінде
(жекс дамуында) филогенезді (тарихи дамуды) қайталайды деген
данышпандық болжам айтты. Сөйтіп ол бірінші рет А. О. Ковалевский
дәлелдеп, кейіндеу XIX ғасырда Геккель мен Мюллер тұжырымдаған
биогенетикалық заңды алдын ала болжады. Сондай-ақ Гарвей ксз
келген жан-жануар жұмыртқадан пайда болады (отпе апітаі ех оуо)
деген материалистік қағиданы дінге қарсы қойды Бұл қағида
эмбриологияның одан әрі дамуының ұранына айналды да, Гарвейді
эмбриологияның негізін қалаушы деп санауға тура келді.
Гарвейге дейін қанның айналысы туралы ұғым болған жоқ. Бұл
ұғым бірқатар анатом-материалистер қатысқан галенизммен күресте
пайда болды. Мәселен, Везалий жүректің қарыншалары арасындағы
өткізгіш тесік еместігіне көз жеткізіп, бірінші болып Галеннің қарын-
шааралық тесіктер арқылы қан жүректің оң жактағы жартысынан сол
жақ жартысына өтеді деген түсінігін жоққа шығарды.
Везалийдің шәкірті Реальд Коломбо (1516-1559) кан жүректің оң
жағынан сол жағына жоғарыда айтылған тесік арқылы емес, окпе
қантамырлары арқылы келетінін көрсетті. Испан дәрігері және дін
ғалымы Мигуэль Серветте (1509-1553) өзінің “Христиандықты
қалпына келтіру” деген шығармасында осы туралы жазды. Идеализмнің
жауы ретінде ол күпірлік келтіреді деген айыпқа ұшырап, 1553 жылы
өзінің кітабымен бірге отқа жағылады. Сөйтіп, анатомияның дамуы
шіркеудің беделіне күмән келтірген көптеген озат ғалымдардың
қайғылы тағдырларымен байланысты болды. Коломбо да, Серветте де
араб Ибн-ан-Нафистің ашқан жаңалығын білмеген болу керек.
Всзалийдің басқа бір ізбасары және Гарвейдің ұстазы Иероним
Фабриций (1537-1619) вена қақпақшаларын сипаттап жазды. Бұл
зерттеулер Гарвейдің қан айналымын ашуын әзірледі, ол өзінің
көпжылдық (17 жыл) эксперименттері негізінде Галеннің “пневма”
туралы идеалистік ілімін теріске шығарып, қан айналымының дұрыс
жолын сипаттап берді.
Гарвей оз зерттеулері нәтижелерін “Жануарларда жүрек пен қанның
қозғалысы туралы анатомиялық зерттеу” деген атақты трактатында
баяндап, қан артериялардан аса жіңішке түтікшелср арқылы веналарға
өте отырып, қан тамырлардың тұйык шеңберімен қозғалады деп
дәлелдеді.
Гарвейдің кішкентай ғана кітапшасы мсдицинада бүтіндей бір дәуір
жасады. Бұл кітаптардың жариялануы екі жақты реакция. алдыңғы
катарлы ғалымдар тарапынан тілектестік, ал консерваторлар тарапынан
2—210
17
ашу-ыза тудырды. Ол кездегі ғалымдар қауымы ғылымдағы екі түрлі
идеалистік және материалистік дүниетанымды білдіретін екі партияға -
галендіктер мсн гарвейліктерге бөлінді. Везалий сияқты Гарвсй де
қуғындалып, жалаға ұшырады, бірақ оның материалистік ілімі жеңіп
шықты.
Гарвейдің ашқан жаңалығынан кейін әлі де қанның артериялардан
веналарға калай өтстіні анықталмады, бірақ Гарвей олардың арасында
козге көрінбейтін анастомоздардын болуын болжап айтты да, кейін
микроскопиялык анатомия пайда болған кезде Марчелло Малъпиги
(1628-1694) ол болжамды дәлелдеді.
Мальпиги терінің (мальпиги қабаты), көкбауырдың, бүйректің
(мальпиги денешіктері) және басқа бірқатар ағзалардың микро-
скопиялық құрылысын зерттеуде көптеген жаңалыктар ашты.
Өсімдіктер анатомиясын зерттей келе, Мальпиги Гарвейдің “кез келгсн
жан-жануар жүмыртқадан пайда болады” деген қағидасын кеңейтіп,
“барлық тіршілік жұмырқадан пайда болады” (отпс уіушп ех оуо) деген
қағидаға айналдырды. Гарвей болжап айтқан капиллярларды ашқан
Мальпиги болды. Алайда ол қан артерия капиллярларына алдымен
“аралық кеңістікке” келіп, содан кейін ғана вена капиллярларына
барады дсп ойлады.
Тек бүйректсрдің құрылысын зерттеген А. М. Шумлянский (1748-
1795) ғана қиялдағы “аралық кеңістіктердің” жок екенін және
артериялық, веналық капиллярлардың арасында тікелсй байланыс
барын дәлелдеді. Сөйтіп, А. М. Шумлянский бірінші рет қантамырлар
жүйесі тұйық екенін дәлслдеді, осы арқылы қанайналым шеңберін
түбегейлі тұйыктады. Сонымен, қанайналым туралы түсінік бірқатар
көрнекті ғалымдардың ұжымдық еңбегінің нәтижесі болды. Бұл
қатардың басында тұрған Везалий, соңындағы - Гарвей. Ол скеуінің
аралығындағы уакытта материалистердің идеалистермен күрес дәуірі
жатыр, соның нәтижесінде медицинада схоластикалық галенизм
үзілді-кесілді талқандалды.
Сондықтан, қан айналымының ашылуы анатомия мен физиология
үшін ғана емес, бүкіл биология мен медицина үшін де маңызы зор
болды. Ол жаңа дәуір феодализмінің схоластикалық медицинасының
күні өтіп, капитализмдегі ғылыми медицинаның басталуына жол ашты.
Капитализм дәуірінде XVIII ғасырдағы француз материализмі
қалыптасты Француз материализмі идеализммен, дінмен күресе
отырыи, адам кұдайдың жаратқан псндесі деген пікірді әшкерелей келе,
адамды қоса бүкіл бейорганикалық және органикалық табиғат жалпы
заңдылыққа бағынады деп дәлелдеді. Ол кезде бүкіл ғылымдардың
ішіндегі ең дамығаны механика болғандықтан, жалпы заңдар механика
заңдарымен теңсстірілді де, ал француз материализмі механикалық
материализм болды. Оның өкілдерінің арасында дәрігерлер де болды.
XIX ғасырда метафизикалық көзқараска қарама-қарсы биология мен
18
медицина төңкеріс жасаған және эволюциялық морфологияның бас-
тамасын салған тұтас ілімге (дарвинизм) айналған диалектикалық даму
идеясы канаг жая бастады.
Дарвинизм ғылымы бірнеше рет эмбриология мен салыстырмалы
анатомияның дамуымен әзірленді. Мәсслен, Ресей Ғылым Академия-
сының мүшесі Ф. Волъф (1733-1794) эмбриогенез үрдісінде ағзалар
жаңадан пайда болып, дамитындығын көрсетті. Сондықтан, ол, барлык
ағзалар кішірейген түрде жыныс жасушасында болады деп карайтын
идеалистік преформизм теориясына қарсы материалистік эпигенез
теориясын үсынды Матсриалистік эмбриологияның пионері болып,
осы көзкарасы үшін идсалист-ғылымдар тарапынан қуғындалды.
Француз табиғат зерттеушісі Ламарк (1774-1828) өзінің “Зоология
философиясы” деген еңбегінде бірінші болып қоршаған ортаның
әсерінен организмнің өзгеріске түсетінін жариялады.
Вольфтің эмбриологиялық зерттеулерін жалғастырушы орыс
академигі К. М. Бэр (1792-1876) сүтқоректілер мен адамның тұқым
жасушасын ашты. Ол қазіргі кездегі эмбриологияның негізін құрайтын
организмдердің жеке дамуының басты заңдарын анықтап, ұрық
жапырақшалары туралы ілімді жасады Бұл зерттеулер оған
эмбриологияның атасы дсген даңқ әкелді. Бэр Дарвинге дейін оны
тіршілік үшін күрес туралы қағидасы үшін сынаса да, түрлердін өзгеруі
туралы идеяны ұсынып, “Дарвин ілімін әзірледім” деп есептеді.
Данышпан ағылшын ғалымы Чарльз Дарвин (1809-1882) өзінін
атақты “Түрлердің шығуы” атты еңбегіндс жануарлар дүниесінің
бірлігін дәлелдеп, адамның қазіргі кездегі адамтәрізді маймылдармен
бірге жоғары дамыған маймылдардың қазірде кұрып кетксн түрлерінен
шыққан деген қорытындыға келді
Дарвин ашқан фактілсрдің жиыны мен оның теориясы дарвинизм
деп аталды. Ол адамды құдай жаратты деген діншіл аңызын әшкерелеп,
дінге ойсырата сокқы берді. Сондықтан шіркеу мен кері тартпа ғылым
Батыс Европа мен Америка дарвинизмінің дамуына кедергі жасай
бастады. Озат орыс ғылым-материалистерінің (ағайынды А. О. және
В. О. Ковалевскийлср, И. М. Сеченов, И. И. Мечников, К. А. Тимирязев,
А. Н. Северцев және т. б.) еңбсктерінің арасында дарвинизм Рессйде тез
таралып, өзінің екінші бір отанын тапқандай болды.
А. О. Ковалевскийдің, сондай-ақ К. М. Бэр, Мюллер, Ч. Дарвин және
Геккельдің эмбриологиялық зерттеулері биогенетикалык заңда
(“онтогенез филогенезді қайталайды”) көрініс тапты. Бұл заңды
А. Н Северцев одан әрі тереңдетіп, түзетті. А. Н. Северцев сыртқы орта
факторларының жануарлардың дене құрылысына әсерін көрсстіп,
эволюциялық ілімді анатомияда қолданып, эволюциялық морфология-
ны жасаушы болды. Орыс морфологтары мен эмбриологтарының
еңбектерінде дарвинизм осылай дамыды
19
Марксизм классиктерқ бір жағынан, дарвинизмді әдістемелік
қателіктері үшін сынап, ал екінші жағынан оны XIX ғасырдаіы
жаратылыстанудың аса ірі үш жаңалыктарының бірі деп жоғары
бағалады Тшті Энгельс қоғамдық ғылымдағы Маркстің рөлін табиғат
туралы ғылымдағы Дарвиннің рөлімен салыстырды
Адамның ертедегі маймылдан шыкқандығын дәлелдей отырып,
Дарвин оны биологиялық тұрғыдан ғана түсіндіріп, бұл мәселені
біржақты шешті; оның адамның пайда болуын анықтағаи факторларды
көрсететін мүмкіндігі болмады. Бұл мәселені марксизмнің негізін
қалаушылар К. Маркс пен Ф. Энгельс шсшті Ф Эигельс өзінің
“Маймылдың адамға айналу үрдісіндеп еңбектің рөлі” атты еңбегінде
(1896) адамның қалыптасуының шешуші шарты еңбек құралдарын
пайдалану болғанын, соның арқасында маймылдар үйірі адамдар
коғамына айналғанын, “адамды адам еткен еңбек” екенін дәлелдеді
Адамның пайда болуы туралы еңбек теориясы деп аталған Энгельстің
бұл теориясы қазіргі кездегі озат ғылымнын негізін қалады.
Дарвин ілімі мен Энгельстің еңбек теориясы анатомияның алдын
жарықтандырып, оған жаңа міндеттер қойды мақсатты бағытта өзгерту
үшін адам организмінің құрылысын сипаттап және түсіндіріп қана
қоймай, оның қалыптасу заңдылықтарын зерттеп ашу Отандық озат
анатомияның ең тәуір дәстүрлерін дамытушы кейінгі оқымыстылар,
бұл міндеттерді ойдагыдай шешуге белсенді ат салысуда.
Ресейдегі анатомияның дамуы. Феодалдық Ресейде жеке
медицина мектебі болмады да, медицина монастырларда дамыды, дін
иелері олардың жанынан ауруханалар ашты (монастырлық медицина).
XVII ғасырда медицина басқармасы - Аптекарлық приказ, ал оның
жанынан 1654 жылы бірінші медицина мектебі құрылды Анатомия бұл
мектспте бұрын аталып көрсетілген Везалийдің “Адам денесінің
құрылысы туралы” атты құралымен оқытылды.
XVIII ғасырдың басында Ресейде I Петрдің дәуірі басталды
I Петрдің өзі анатомиямен әуестенді, ол оны Голландияға барған
сапарларында атақты анагом Рюйштан оқып-үйренді. Осы анатомнан ол
анатомиялық препараттар коллекциясын алды, бұлар I Петр жарлығы
бойынша жиналған зағиптармен (“монстырлармен”) бірге Петербургте
тұңғыш жаратылыс-ғылыми музей - “Табиғи заттар кунсткамерасын”
(табиғи сирек заттар музейін) ашуға негіз болды. Бұл препараттардың
біразы қазірге дейін сақталуда
1725 жылы Ресейде Ғылым академиясы құрылып, онда анато-
мияның дамуына берік іргетас қаланды.
Ғылым академиясында данышпан орыс ғалымы әрі Ресейдегі
жаратылыстанудың негізін салушы М. В. Ломоносов жұмыс істеді, ол
материалист болғандықтан, анатомияны бақылау жасау арқылы
зерттеуді насихаттап, сол арқылы оның даму болашағын дұрыс
көрсетті.
20
М В Ломоносовтың шәкірті А. П. Протасов (1724-1796) бірініш
орыс академик-анатомы болды.
Анатомияның дамуына М. В. Ломоносовтың басқа да жолын
қуушылар үлестерін қосты Анатомияны тұңғыш орыс тілінде оқытуды
бастаған К. И. Шепин, М. И. Шейн - бірінші орысша анатомиялық
атластың авторы және орысша анатомиялық номенклатураны
жазушылардың бірі. Сол уақытта анатомиялық орысша атаулардың
жоқтығын айтып, студенттерге дәріс берш оқытудың киындығын өзінің
ресми шағымында М. И Шейн (1744 ж) “Маған орыс тілінде бір дәріс
окығаннан латын тілінде он дәріс оқыған әлдекайда жеңіл” - деп жазды
“Анатомо-физиологический словарь на российском, латинском и
французском языках” (1783) деген атпен анатомия терминдерінің
бірінші орысша сөздігін Н. М. Максимович - Амбодик жасады.
XVIII ғасырда микроскопиялық анатомияның да негізі салына
бастады, ол Ресейде А. М. Шумлянскийдің (1748-1795) есімімен
байланысты болды А М Шумлянский қанайналым туралы дұрыс
түсінік калыптастыруды аяғына дейін жеткізді, сондықтан оның есімі
Гарвей және Мальпиги есімдерімен қатар тұруы тиіс.
XVIII ғасырдағы аса көрнекті революционер, ғалым, жазушы және
философ А. Н. Радищев (1749-1802) адам организмінің құрылысы мен
дамуы жөнінде материалистік көзқарастар айтты, оның бұл пікірлері
сол дәуірдің ең озат философтары - француз материалистердің көз-
қарастарынан да асып түсетін еді. Ол адамды құдай жаратты деген діни
аңызбен және нәсілшілдік теориясымен күресті. А. Н. Радищев
Ч Дарвинге дейін 100 жыл дерлік бұрын адам маймылдан шыққан және
одан айырмашылығы сөз сөйлеуі мен қоғамдық өмір-тіршілік қалпы деп
жазды.
XVIII ғасырдың аралығында 1798
жылы Санкт-Петербург медицина-хирур-
гия академиясы (қазіргі С М. Киров атын-
дағы әскери-медицина академиясы) құрыл-
ды. Академияда құрылған анатомия және
физиология кафедрасын П. А. Загорский
(1764-1846) басқарды, ол орыс тілінде
бірінші анатомия оқулығын жазды және
бірінші орыс анатомия мектебін құрды.
Оның құрметіне алтын медаль құйылып,
П. А. Загорский атындағы сыйлық белгі-
ленді
П. А. Загорскийдің аса көрнекті шәкірті
және кафедра бойынша мұрагері И. В.
Буяльский (1789-1866) болды Ол “Адам
Денесінің қысқаша жалпы анатомиясы”
атты жетекші құралында отандық ғылымда
7 - сурет.
И. В Буяльский
(1789-1866)
21
8 - с у р е т.
Н И. Пирогов
(1810-1881)
алғашқылардың бірі болып адам организмі
құрылысының жалпы заңдарын баяндады
және кейін совет анатомы В. Н. Шевку-
ненко дамытқан дара озгергіштік туралы
ілімнің пионері болды. Өзінін “Анатомия-
лық-хирургиялық кестелер” (1828) деген
шығармасында ол анатомияны хирургия-
мен байланыстырды. Бұл еңбек отандық
анатомияға дүниежүзілік даңқ әкелді.
Хирургияның өсіп келе жатқан қаже-
тіне байланысты жеке ғылым ретінде
хирургиялық немесе топографиялық аиа-
томия дүниеге келді, оның пайда болуы
И. В. Буяльскийдің және әсіресе данышпан
орыс анатомы әрі хирургі Н И Пирогов-
тың ссімдерімен байланысты. Н И. Пиро-
говтың еңбегінің нәтежесінде жалпы
медицина, нақты айтқанда анатомия өзінің
дамуында үлкен қадам жасады.
Н. И. ІІирогов (1810-1881) хирургиялық анатомияның дамуында зор
табысқа жетті. Н. И. Пироговтын “Артериялық ірі тамырлармен
шандырлардың хирургиялық анатомиясы” атты еңбегі оны даңққа
бөледі. Ол анатомияға жаңа зерттеу әдісін - муздатып қатыры.чган
мәйіт денелерін біртіндеп арамен кесу (“мұз анатомиясы”) әдісін
енгізді және осы әдіске сүйеніп “Мұздатып қатырылған адам денесін
үш багытта жарып кесу арқылы иллюстрацияланған топографиялык
анатомия” атласын жазды. Бұлар топографиялық анатомия бойынша
жетекші құралдар болды.
Н. И. Пироговтың бүкіл қызметі медицина мен анатомияның да-
муында бір дәуір болды. Н. И. Пирогов өлгеннен кейін оның денесін Д.
И Выводцев бальзамдады, ал 60 жыл өткеннен кейін совет анатом-
дары (Р. Д. Синельников, А. Н. Максименков жәнс т б.) қайта
бальзамдады.
XIX ғасырдың екінші жартысында медицинада нервизм деп аталған
озат бағыт қалыптасты.
Нервизм дегеніміз - бұл адам организмінін физиологиялық қызмет-
терімен тіршілік әрекеттері үрдістерін реттсуде нерв жүйесінің ең
басым маңыздысы екендігін дәлелдейтш концспсия. “Нервизм”,- деп
көрсетті И. П. Павлов - бұл “нерв жүйесінің әсерін организм қызметінің
мүмкін болғанша көбірек мөлшеріне таратуға тырысатын физиология-
лық бағыт”.
Нервизм идсясы біздің елімізде XVIII ғасырда пайда болып,
отандық медицина дамуының даңғыл жолына айналды 1950 жылы
өткен КСРО ғылым академиясымен Медицина гылымдары академия-
22
сының біріккен сессиясынан кейін нервизм идеясы орынсыз абсолют-
тендіріліп, оның мәшн тек бас ми қыртысының реттеушілік басқару
әсеріне, кортиколизм деп аталатынына әкеліп тіреді. Бұл қисып нервтік
реттеудің ерскше рөлі бар деген көзқарасты тудырды. Бүл бейсыни
көзқарастар баска реттеуші механизмдердің және ең алдымен гуморал-
дык-гормоналдық реттеулердің ролін жете бағаламауға немесе төмен-
детуге әкелді.
Қазірп ксзде нервтік реттелу (оның жетекші бастамасын сактай
отырып) мен гуморалдық-гормоналдық факторлардың өзара әрекет-
тесуі - нейрогуморалдық реттеу туралы түсінікті жалпы жұртшылық
мойындап отыр.
В. А. Бец (1834-1894) ми қыртысының бес қабатынан аса үлкен
пирамидалық жасушаларды (Бец жасушалары) ашты және ми қырты-
сының жасушалык қүрамындағы айырмашылықты байқады. Ол осыған
сүйеніп қыртысты бөлуге жаңа - жасушалық құрылыс принципін енгізіп
ми қыртысының цитоархитсктоникасы туралы ілімнің бастамасын салды.
Ми анатомиясы саласында көп еңбек еткен анатом, Мәскеу
университетінің профессоры Д. Н. Зернов (1843-1917) болды. Ол түрлі
халықтар өкілдерінің миы құрылысында айырмашылық жоқ екенін
дәлелдеп, нәсілшілдікпен күресудің анатомиялық негізін калады.
Ми мен жұлынның анатомиясына аса көрнекті неврапатолог және
психиатр В. М. Бехтерев (1857-1927) зор үлес қосты Ол ми қырты-
сындағы қызметтердің орналасуы туралы ілімді кеңейтіп, рефлектор-
лық теорияны тереңдетіп, нерв ауруларының диагностикасы мен емі
үшін анатомо-физиологиялық негіз жасады.
В. М. Бехтерев өзінің есімімен аталған бірқатар ми орталыктары мен
өткізгіш жолдарды ашып, “Ми мен жұлынның өткізгіш жолдары” деген
үлкен еңбек жазды.
И. П. Павлов физиолог бола тұра, сонымен қатар анатомияға әсіресе
нерв жүйесі анатомиясына коптеген жаңа және құнды үлес қосты. Ол
үлкен ми сыңарларына бүкіл қыртысы соның ішінде қозғалыс аймағы,
қабылдайтын орталықтар жиынтығы екеніп көрсетіп, ми орталығы
және ми қыртысы туралы түсінікті түбегейлі өзгертті. Ол қызметтердің
ми қыртысында белгілі бір жерге шоғырлануы туралы түсінікті едәуір
тереңдетіп, анализатор туралы ұғым енгізіп екі қыртыстық сигнал
жүйесі туралы ілім жасады.
И. П. Павлов ілімі тұтас алғанда Лениндік бейнелеу тсориясы мен
диалектикалық материализм философиясының ғылыми негізі болып
табылады.
В. И. Лениннің“Материализм және эмпириокритицизм (1909)” атты
данышпандық еңбегінің “Лдам мидың көмегімсн ойлай ма?” деген
тарауында бұл теория бойынша миды шындықты бейнелейтін ағза деп
қарастыруға болады; объективті дүние біздің санамызда субъективтік
бейнелер арқылы бейнеленеді.
23
9 - с у р е т.
П. Ф Лесгафт (1837-1909)
шынықтыру арқылы адам
Биологияда К. А. Тимирязев пен И. В.
Мичурин дарвинизмді дамытып, оны орга-
низмдерді түсіндіретін ғылымнан оларды
қайта өзгертетін ғылымға айналдырды.
Эволюниялық ілімнің бұлайша дамуының
әсерінен жекелеген кұрылымдарды, олар-
дың дамуы және функциясына байла-
ныссыз сипаттаумен айналысып, табиғат
пен адамға сырттай қарап, әрекетсіз қаты-
нас жасаған сипаттамалық анатомия
дағдарысқа ұшырай бастады. Оған бірінші
кұйрете соққы берген Н. И. Пироговтан
кейінгі Ресейдің ең ірі анатомы функцио-
налдық анатомияның негізін калаушы
П. Ф. Лесгафт (1837-1909) болды
Организм мен ортаның бірліп идеясына
сүйсне және кейін пайда болған белгілердің
тұқым қуалауын мойындай отырып, ол дене
организміне мақсатты әсер ету мүмкіндігі
туралы қағиданы ұсынып, анатомияны дене тәрбиесі тәжірибесімен
баиланыстырды Ендігі жерде анатомия адам организміне әрекетсіз
сырттай қараудың орнына, белсенді әрекетті сипаттады
П. Ф. Лесгафт экспериментті кеңінен қолданып, сонымен бірге тірі
адам анатомиясын зерттеуді насихаттап, алғашқылардың бірі болып
анатомияда рентген сәулелерін қолданды.
Материалистік философияға, организм мен ортаның, форма мен
функцияның бірлігі идеясына непзделген П Ф Лесгафтың барлық
еңбектері анатомиядағы жана функционалдык бағыттың іргесін қалады.
Өзінің озат көзқарастары үшін П. Ф. Лесгафт өмір бойы кертартпа
элементтермен патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырады.
П Ф. Лесгафт жасаған анатомияның функционалдық бағытын оның
тікелей шәкірттерімен ізбасарлары дамытты Сөйтіп XX ғасырдың
басында ¥лы Қазан социалистік революциясы қарсаңында Россияда
биология мен медицинаның деңгейі барынша жоғары болды. Ана-
томияда функционалдық, қолданбалы, эволюциялық сияқты бірнеше
бағыттар қалыптасты
Қазан революциясы қарсаңында барлығы 13 ғана анатомия
кафедрасы болды. Оларды еліміздің аса ірі анатомдары басқарды,
олардың ішінен' В. М. Тонков (Петроград) Г. М. Иосифов (Томск),
В. П. Воробьев (Харьков), Д. Н. Зернов (Москва) айрықша көзге
түсетін.
КСРО-дағы анатомия. Кеңес дәуіріндегі аса көрнекті анатомы
Украина ССР Ғылым Академиясының академип, Харьков медицина
24
10 - су рет.
В. II Воробьев
(1876-1937)
11 - с у р е т.
В. Н. Топков
(1872-1954)
институтының анатомия кафедрасының профессоры В. П. Воробьев
(1876-1937), адам организмін оның әлеуметтік ортасымен байла-
ныстылығын зерттеді. Ол бинокулярлық лупаны пайдаланып, ағзалар
консгрукциясын зерттеудің стереоморфологиялық әдістемесін жасап,
макро- микроскопиялык, әсіресе шеткі нерв жүйесі анатомиясының
негізін қалады. Ол анатомиядан бірқатар оқулықтар жазып, бес томдык
тұңғыш совет атласын шығарды. Ол Б. И. Збарскиймен бірге кон-
сервілеудің ерекше әдісін жасап, В И. Лениннің денесін бальзам-
дады. В. П. Воробьев совет анатомдары мектебін құрды (В. В Бобин,
Ф. А. Волынский, А. А. Отслин, А. А. Шабадаш және т. б ), Олардың
ішінен Р. Д. Синельников кафедра бойынша оның мұрагері болып, өз
ұстазының бальзамдау және макро-микроскопиялық анатомия сала-
сындағы ісін ойдағыдай дамытты, ол тамаша анатомиялық атлас
шығарды.
В. Н. Тонков (1872-1954), КСРО Медицина Ғылым Академиясы-
ның академигі С. М. Киров атындағы Ленин орденді Әскери медицина
академиясының профессоры қантамыр жүйесін зерттеу үшін тірі
жануарларға эксперимент жасауды қолданып, анатомиядағы экспе-
рименттік бағыттың негізін салушы болды. Ол өзінің шәкірттерімен (А
П. Быстров, Г Ф. Всеволодов, Б. А. Долго-Сабуров, Г. Ф. Иванов, В. В
Колесников, Г. В. Кунцевич, В. В. Курковский, Ф П. Маркизов, А. Г.
Федорова, Ф. В. Судзиловский, С. И. Щелкунов т. б.) бірге кол-
латералды қанайналым туралы ілім жасады. В. Н. Тонков рентген
сәулелері ашылғаннан кейін алғашқылардың бірі болып (1896),
оларды қаңқаны зерттеуге пайдаланды және ол салған жол бойынша
25
12 - су рет.
Б. А. Долго-Сабуров
(1900-1960)
13 - с у р е т.
М. Г. Привес
А. С Золотухин, ал содан кейін М. Г Привес, Д. Г Рохлин рентгена-
натомия деп аталатын анатомияның жаңа саласын жасады
В. Н. Тонков 6 рет басылып шықкан анатомия оқулығын жазып,
кенес анатомдары мектебін құрды, онын ең көрнекті өкілі және
Тонковтың кафедра бойынша мұрагері КСРО Медицина ғылымдары
академиясының мүшс корреспонденті Б. А. Долго-Сабуров (1900-1960)
болды, ол өзінің қызметкерлерімен (В. М. Гординов, В. В Куприянов
және т. б.) бірге ұстазының ісін одан әрі қарай дамытты.
Михаил Григорьевич Привес 1905 жылы туған ғылымға еңбегі
сіңген қайраткер. Ол 40 жыл (1937-1977) И. П. Павлов атындағы
Ленинград медициналық институты анатомия кафедрасының мең-
герушісі болып қызмет атқарды. М. Г. Привес Кеңес уақытында үлкен
анатомдар мектебін құрып өзінің шәкірттерімен бірге әртүрлі
мамандықтар анатомиясы, спорттық, ғарышкерлер және тірі адамның
қан тамырларының анатомиясы атты такырыптарда ғылыми жұмыстар
жүргізді. М.Г. ІІривестің “Адам анатомиясы” оқулығы 5 рет орыс
тілінде басылымнан шықты (соңғысы 1985 ж.).
Василий Васильевич Куприянов 1912 жылы туған, Н. И. Пирогов
атындағы ІІ-ші Мәскеу Медицина институтының анатомия кафед-
расының меңгерушісі, академик, Бүкілодактық анатомия, гистология
және эмбриология қоғамы Президиумының төрағасы, Ксңес одағының
мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
Қантамырларын инъекциясыз зерттеу әдісінің жаңа бағытын құрды.
Ол шәкірттерімен бірге микроциркуляторлық арнаның құрылымына
талдау жасаған. Морфология ғылымының тарихы бойынша ірі маман.
26
14 - су рет.
В. В Куприянов
15 - с у р е т.
Д. А. Жданов (1908-1971)
Оның 1981 жылы шыққан (Г. О Тегевосянцпен бірге) “Отечественная
анатомия на этапах истории” деген кітабында Кеңес Одағындағы
анатомия ғылымының шығу тарихы мен оның дамуы толық баянда-
лады.
В. Н. Шевкуненко (1872-1952) КСРО медицина Ғылым Акаде-
миясының академигі, С М. Киров атындағы Ленин орденді Әскери
медицина академиясының профессоры, Н И Пирогов негізін салған
анатомиядағы қолданбалы бағытты дамытты. Өзінің шәкірттерімен
(Ф И Валькер, С. С Михайлов,А. Н Максименков, А Н. Среселижәне
т.б.) бірге дара өзгергіштіктің ең шеткі формалары туралы ілім жасады
Нерв және вена жүйелерінің ол толық зерттеген варианттары “Шеткі
нерв және вена жүйелсрінің атласында” баяндалады, бұл еңбегі үшін
В. И Шевкуненко мен оның шәкірті және кафедра бойынша мұрагері
А Н. Максименков мемлекеттік сыйлық алды
Г. Н. Иосифов (1870-1933) Томск, одан кейін Воронеж медицина
институтының анатомия профессоры, лимфа жүйесінің анатомиясы
бойынша білімді едәуір кеңейтті. “Лимфа жүйесінің анатомиясы' атты
монографиясы Г. М Иосифовқа дүние жүзілік даңқ әкелш кеңес
анагомиясының жоғары деңгейін көрсетті Г. М. Иосифов анатомдар
мектебін құрды, оның аса көрнекті өкілі КСРО Медицина Ғылым
Академиясының академигі, И М Сеченов атындағы 1 Мәскеудегі
медицина институтының кафедра меңгерушісі Дмитрий Аркадьевич
Жданов (1908-1971) болады.
Д. А. Жданов лимфа жүйесшің функционалдық анатомиясы
боиынша бірқатар ірі монографиялар жариялады, оның іішнде “Кеуде
27
сабауы және дененің басты лимфа кол-
лекторлары мен түйіндерінің анатомиясы”
дсген еңбегі Мемлекеттік сыйлықка ие
болды. Бүл жүмыста көптеген зерттеулер-
дің нәтсжелеріне сүйене отырып, лимфа
жүйесінің басты коллскторларының жасқа
байланысты, дара және дене бітімдік
ерекшеліктері бсрілген. Кейін бұл бағытты
оның шәкірттері дамыта түсті (А В. Бори-
сов, В. Н. Надеждин, М. Р. Сапин және
т.б).
В. Н. Терновский (1888-1976) КСРО
Медицина гылымдарының және Халы-
қаралық медицина тарихы академия-
ларының академигі. Оның еңбектері нерв
жүйесінің анатомиясы бойынша жасалған
. . ,-,ллл	жұмыстарынан басқа, анатомия тарихы
боиынша және Везалии мен Ибн Синаның
еңбектерін орыс тіліне аударуымен белгілі.
Н. К. Лысенков (1865-1941) Одесса университетінің профессоры
адамның қалыпты құрылысын зерттейтін барлық негізгі анатомиялық
пәндерді: қалыпты анатомияны, топографиялық және пластикалық
анатомияны зерттеумен байланысты, бұлар бойынша жетекші құ-
ралдар, оның ішінде “Адамның қалыпты анатомиясын” (В И Бушко-
вичпен бірге, 1932) жазды.
И. Ф. Иваницкий (1895-1969) Москва дене тәрбиесі институтында
анатомия кафедрасын ұйымдастырды, динамикалық және проекциялық
анатомия бойынша кең зерттеулер жүрпзді, спорттық морфологияның
негізін салды, ал оны М. А. Джафаров, Б. А. Никитюк, Ф. В. Судзи-
ловский және т.б. ойдағыдай дамытуда.
Валерий Николаевич Мураш (1900-1977) медицина ғылымдарының
докторы, профессор Иркутск қаласында туылып, Қазан қаласындағы
гимназияны бітіргеннен кейін, 1926 жылы Қазан университетінің
медицина факультетінде оқиды. Университет бітірген соң, Қазан
медицина институтындағы анатомия кафедрасының ассистенті болып
істейді. Онда кафедра меңгерушісі В. Н. Терновскийдің, профессор
А. Н. Миславскийдш жетекшілігімен кандидаттық, докторлык дис-
сертациялар қорғайды.
1944 жылы Қазан институтының кафедра меңгерушісі, емдеу
факультетінің деканы болып көп жылдар еңбек етеді 1962-1967
жылдары В. Н. Мурат Ленинградтағы әскери-медициналық акаде-
мияның анатомия кафедрасының меңгерушісі болып қызмет істейді.
Оның ғылыми-педагогикалық жұмыстары жоғары бағаланып, орден
және медальдармен марапатталып, Татарстанның ғылым қайраткері
28
деген құрметті атақ беріледі. В. Н. Мурат
жетекшілігімен 9 докторлық 23 кандидат-
тық диссертациялар қорғалады.
Кейінгі кеңес дәуіріндегі отандық
анатомия ғылымының дамуы туралы
академик Михаил Романович Сапин 1997
жылы (Мәскеу, Медицина) шыккан Адам
анатомиясы 4-ші басылымындағы “Разви-
тие отечественной анатомии” деген тара-
уында (18 бет) былай деп жазды: “...XX-
ғасырдың ортасынан бастап медицина
ғылымы Академиясының, Мемлекеттік
(Республикалық) ғылым акадсмияларының
академиктері мен мүше-корреспондепт-
тері мен атақты ғалымдар қолбасшылы-
ғымен анатомия саласында бірнешс ғы-
лыми бағытта жұмыс жүргізілудс.
Микроциркуляторлық арнаны зерттеу
17 - сурет.
М. Р. Сапин
нәтижелері В В Куприяновтың, оның қызметкерлері мен шәкірт-
терінің еңбектерінде орын алады. Осы бағыттағы табысты еңбеп үшін
В. В Куприянов 1977 жылы Мемлекеттік сыйлыкпен марапатталады.
Д М. Голуб (Минск қ ) шеткі жүйке жүйесі мен ішкі ағзалардың реин-
нервациясын дамыту еңбегі үшін 1974 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие
болады. Лимфа жүйесінің эксперименттік анатомиясымен Ю. И. Боро-
дин мен оның шәкірттері (Новосибирск қ ) шұғылданады. Жүрек және
оның қан тамырларының функционалдық анатомиясын Н. А. Джава-
хишвили мен оның мектебі (Тбилиси қ.) зерттеуде Ағзалардың биік
тау жағдайына бейімделуін Я. А. Рахимов (Душанбе қ.), нерв-
жүйкелердің құрылысын А. Р. Рақышев (Алматы қ.), веналар,
лимфаның ағзалар мен тіндерден ағып кету жолдары мен иммундык
жүйенің басқа да ағзаларын М. Р. Сапин және I ММИ (1990 жылдан
бастап Мәскеу медицина академиясы - ММА) анатомия кафедрасынын
қызметкерлері зерттеуде...”
Қазаксган Республикасындағы анатомия ғылымының пайда
болуы мен дамуы1. Қазақстанда медицина ғылымының ішінде
морфологияның өсу жолдары, рсспубликадағы медициналық жоғары
оқу орындарының ашылуына байланысты. Ең тұңғыш медицина
институты 1931 жылы Алматыда ашылды. Оның бірінші ректоры
болып қазақ халқының ең адал ұлдарының бірі Санжар Жапарулы
1 “Архив анатомии, гистологии” деген ғылыми журналдың 1972 жылғы 12
номірінде А.Р. Рақышевтің “Қазақстанда морфология ғылымының дамуы” деген
еңбегінде республикамыздағы анатомия, гистология және топографиялық анатомия
ғылымдарының өсу жолдары толығырақ келтірілген.
29
18 - сурет.
С. Ж Аспендияров
(1889-1938)
19 - сурет.
X Досмухамедов
(1883-1939)
Аспендияров (1889-1938) тағайындалады. Ол 1907 жылы Ташкенгтегі
“Реальное училищені” бітіргеннен кейін ІІетроградтағы әскери-
медициналык академияға оқуға түседі 1912 жылы академияны бітір-
геннен соң полк дәрігері ретінде шекаралық соғыстық қорғаныста
жұмыс істейді
1919-1920 жылдары Түркістан аймағының денсаулық халық комис-
сары, 1921-1922 жылдары Мәскеуде ұлт мәселесі бойынша халык
комиссариат кеңесінің коллегия мүшесі болды. Профессор С. Ж. Аспен-
дияров 1927 жылы Мәскеудегі Н. Нариманов атындағы шығыстану
институтының ректоры болып жүмыс атқарады Оның орыс, ағылшын,
неміс, француз және араб тілдерін білгендігі оның көптсген ғылыми
және педагогикалык институттармен араласып қызмст етуіне көмегін
тигізеді. Ол Қазақстандағы педагогикалық және медицина институт-
тарының бірінші ректоры.
1938 жылы жалған жала жабылуы салдарынан репрессияға түсіп,
оны ату жазасына бұйырады. С. Ж. Аспендияровтың мемлекетке,
ғылымға және халық ағарту ісіне жасаған үлкен еңбегі үшін Қазақстан-
ның Министрлер кеңесі 02.01.1996 жылғы қаулысымен Алматының
мемлекеттік медицина институтына оның аты берілді
Халел Досмухамедов (1883-1939), профессор, қоғам қайраткері
1909 жылы Петроградта әскери-медициналық академияны алтын
медалмен бітіреді. Қазак халқының тарихына қатысты көптеген құнды
еңбектер жазады (“Жануарлар”, 1922-1928 жж., үш кітаптан тұратын
“Исатай-Махамбет”, 1925; “Аламан”, 1926; т б ). 1922 жылы “Адамның
тән тірлігі” деген кітабы жарыкка шығады Онда адамның дене
30
20 - с у р е т.
П. О. Исаев (1896-
1962)
21 - с у р е т.
X Н. Бөкейханов
(1889-1966)
құрылымы мен олардың атқаратын қызметі жөнінде тұңғыш рет қазақ
тілінде мағлұматтар беріледі.
1924 жылы Ресей ғылым Академиясының жанындағы аймақтану
орталық бюросының мүше-корреспонденті болып сайланады. 1930
жылдары басқа қазақ интелегенттерімен бірге орынсыз жала жабылу
арқылы Воронежге жер аударылып, артынан 1939 жылы тұтқындалып ату
жазасына бұйырылған. 19 август 1939 жылы түрме ауруханасында
туберкулез ауруынан каза болған.
Қазіргі ең үлкен және алғашқы ғылым, білім ордасы С. Ж.
Аспендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университетінің
қалыпты анатомия кафедрасының тұңғыш меңгерушісі Петр Осипович
Исаев (1896-1962) болды.
Ол Астрахань губерниясында, Зубков деген жерде кедей-шаруа
семьясында туған. 1922 жылы Астрахан мединститутына түсіп, оны
бітіргепнсн кейін Алматыга анатомия кафедрасының меңгерушісі бо-
лып тағайындалды. 1931 жылы профессор атағы беріледі. П. О. Исаев-
тың басшылығымен бұл кафедрада 30 жыл ішінде балалар мен
жасөспірімдер организмінің ерекшеліктері тексеріліп 150-ден астам
ғылыми еңбектер жарияланып, көптегсн кандидаттық диссертация-
лар қорғалды: А. А. Ахундова, К. М. Болдуев, М. Ш Баширов, X. Н.
Бөкейханов, И Н Шушкова, Е. М. Медведева, Г. Д. Скыпниченко, Т. X.
Күлтебаев, В. Букин, В. К. Бровко, Н. Б. Абсалямова, Н С. Сабыралиев,
С. А Архангельский, Е. Н. Дмитриевская, Қ. Ш. Шакенов, Г. П. Исаев,
Г. А. Спешилова, С. Е Киселева, Б. Е Абдрахимов, Б. С Ольшсвский
1962 жылы кафедра меңгерушісі болып медицина ғылымдарының
кандидаты, профессор Хазихан Наушерванүпы Бөкейханов тағайын-
31
22 - су рет.
Сибағатолла Рысқалиұлы
Қарынбаев
(1910-1989)
далды. Ол Батыс Қазакстан облысы
Шунғай деген ауылда көшпелі кедей шаруа
отбасында туды. 1915 жылы Астрахан
каласында фельдшер-акушерлік мектепті,
1930 жылы Астрахандағы мединститутты
бітіреді. 1934 жылы Астрахандағы мед-
институттының анатомия кафедрасы бой-
ынша аспирантураға түседі. Бұл кафедрада
1938 жылдан бастап ассистент, доцент,
профессор болып кызмет аткарады. 1941
жылы “Жаңа туған балалардың қалқанша
және қалқанша қасындағы бездердің
анатомиясьГ' деген такырыпқа кандидат-
тық диссертация қорғайды. 1966 жылдың
31 қазан айында қайтыс болғанына дейін
кафедра менгерді.
1966 жылдан 1975 жылға дейін кафед-
раны медицина ғылымдарыиың кандидаты,
профессор Сибагатолла Рысқалиулы
Қарынбаев (1910-1989) баскарды. Ол Гурьев
қаласына таяу көшиелі малшы отбасында 1910 жылы туылды. С. Р.
Қарынбаев 1929 жылы Астрахан мединститутына түсіп, 1934 жылы
Алматы медицина институтына анатомия кафедрасында аспирант болды.
Отан соғыс жылдарында соғыс дәрігері болып көп сңбек етеді. 1949
жылдан бастап 10 жыл бойы Қазақстанда Дснсаулық сақтау
Министрлігін басқарды. Көп жылдар Алматы медицина институтының
ректоры болып баянды еңбек етті. С. Р. Қарынбаев ғылыми-
педагогикалық жүмыстан басқа көптеген қоғамдық жұмыстар атқарып,
бірнеше рет Қазакстанның және одақтың жоғарғы кеңесінің депутаты
болып сайланды, орден, медальдармен марапатталды. 1975 жылдан
1983 жылға дейін педиатрия факультетінің анатомия кафедрасын
меңгеріп, соңынан профессор-консультант болып қызмет атқарды. Ол
30-дан аса ғылыми еңбек жариялап, қан тамырларының құрылысы-
ның қайта өсіп жетілуі туралы монография қалдырды: “Вопросы
восстановления и новообразования кровеносных сосудов”, Алма-Ата,
Наука, 1970.
1983 жылдан 1999 жылға дейін педиатрия факультетінің анатомия
кафедрасын биология ғылымының докторы профессор Ғалия
Махмудқызы Мусагалиева баскарды. Бұл кафедрада “Балалар
организмінің өсетін ортаға морфофункционалды бейімделуі” такы-
рыбында ғылыми-зерттеу жұмысы жүрпзілді.
Алшынбай Рақышулы Рақышев Алматы медицина институтының
анатомия кафедрасына профессор болып келгеннен (1968 ж.) бастап
ғылыми іздену жұмыстарын жаң-жақты, кеңінен қойып ұйымдастырды.
32
Ол 1969-1977 жылдары институттың оку-тәрбие жөніндегі про-
ректоры болып қызмет атқара жүріп, кафедраны жаңадан ғылыми
ізденіс жұмыстарына керекті жабдыктармен қамтамасыз етіп, инсти-
тутты үздік бағамен бітірген жастарды кафедраға топтастыра білді
1975 жылдан Қазақстан Республикасы Үлттық Ғылым академия-
сының мүше-корреспонденті, медиципа ғылымының докторы, про-
фессор А. Р. Рақышев 1975-1984 жылдары емдеу және стоматология
факультеттерінің анатомия кафедрасын басқарды.
Сол уақыттағы кафедрадағы ғылыми-жұмыстар тақырыбы:
1)	Вегетативтік нерв жүйесінің функционалды құрылымдық ұйым-
дастырылуы;
2)	Шеткі нерв кұрылымдарының зақымданған кездегі регенератив-
тік-қайта жаңару қабілеттерінің жолдары мен ерекшеліктері;
3)	Гелий-неон лазер сәулелерінің нерв және тамыр жүйелеріне әсер
ететін заңдылықтары;
4)	Оқу үрдісіне Қазақ Медицина терминдерін енгізу және оның
гылыми негіздерін дамыту.
Жоғарыда көрсетілген ғылыми тақырыптарды жүргізуде белгілі
нейроморфологиялық әдістермен қатар, тым нәзік жаңа әдістер
23 - с у р е г. Алматы Медицина Институтының қалыпты анатомия
кафедрасының 1970 жылғы қызметкерлсрі.
І-катарда отырғандар: X. М. Аспендияров, Е. П Высочина, В. К. Бровко,
Б. Е. Абдрахимов, С. Р. Карынбаев, А. Р Рақышев, С. Е Киселева,
А А. Ахундова А. С Сақыпбаев
3—210
33
қолданылды (электрофизиология, биофизика, электронды микро-
скопия, гистохимия).
Айтылған мәселелер бойынша 25 докторлық және кандидаттық
диссертациялар қорғалып, монографиялар жарыққа шықты. А. Р. Рақы-
шевтің басшылығымен медицина ғылымдарының докторы гылыми ата-
ғына диссертация қорғаған А. А. Абдрахманов (1992), Ә. А. Идрисов
(1994), Т. М. Досаев (1997), Е. И. Случанко (1997), Г. У. Жанайдарова
(1997) болса, медицина ғылымдарының кандидаты ғылыми атағына
Н. А. Киселева, О. А. Демьянская, В. П. Цой, Б.У. Телеуов, Р. И.
Исмағүлов, Б. 3. Шуйская, М. Н. Омарова, А. А Абдрахманов, Н. Ш.
Мыңжанова, Т. М. Досаев, Б. Ш. Усупбекова, Қ. Е Сисабеков, Р. И.
Исмагулов, О. А. Демьянская, А. А. Кальметьева, Г. С Молдаташева,
Б. Ж. Салимгереева, А В Карамышева, Г. Инсежарова, Д. Ә. Мұрзанова
диссертация қорғады.
Бүл уакыт ішінде А. Р. Рақышевтің 10 монографиясы баспадан
ШЫҚТЫ'
1	Казахско-русско-латинский словарь анатомичсских терминов, I
бөлім, Алматы, 1963 ж.
2.	Казахско-русско-латинский словарь анатомических терминов, II
бөлім, Алматы, 1966ж.
3.	Морфология тазового сплетения, Алматы, 1971 ж.
4.	Анатомиялық сөздік (казакша-орысша-латынша), Алматы, 1992 ж.
6.	Организмнің нәзік құрылымы, Алматы, 1994 ж.
7.	Адам анатомиясы (оқулық) I, II том, Алматы, 1994 ж., 1995 ж.
8.	Халықаралық анатомиялық номенклатура, Алматы, 2003 ж.
9.	Қазакша-орысша медициналық сөздік, Алматы, 1999 ж , 2003 ж.
басылымдары.
10.	“Ағылшынша-қазақша медициналық сөздік”, Алматы, 2003 ж.
Кейінгі екі сөздік профессор Т. Ә. Момыновпен бірге жасалды.
Айтылған ғылыми ізденістер біріншіден - аз зерттелген және
теориялық әрі практикалық мәні бар такырыптарды көтерсе, екінші-
ден - күн тәртібіне қойған жаңа құнды зерттеу жұмыстары еді. Әсіресе,
қазақ тілінің Мемлекеттік дәреже алуына байланысты медицинадағы
ғылыми атау-терминдерді бір ізге түсіріп оны ғылым және оқу-
әдістемелік үрдістеріне кіргізуді көздеп ұлттық тілдің қолдану аясын
кеңейтуге бағытталған еді.
Жоғарыда келтірілгендерге қоса айтатын мәселе, 1968 жылдан
бастап кейінп 15 жыл ішінде Қазакстандағы морфология ғылымының
едәуір көтеріліп дамуымен қатар оның бүкіл одақтық (Кеңес дәуірі
кезінде) және халықаралық деңгейге жеткен кезі еді. Бұл уақыттарда
Қазақстанда көптеген ғылыми конференциялар, симпозиумдар
үйымдастырылып, белгілі ғылым жетістіктерін шетелге де жариялап-
таныстыру жұмыстары да жолға қойылған болатынды. Мәселен, бұл
кездерде Алшынбай Рақышұлынын Қазақстан Республикалық
34
24 - с у р е т. Бүкілодақтық Морфологтар конференциясына
қатысушылардың бір тобы, 1972 ж.
I қатарда: А. Р. Рақышев, А. X. Аушев, Б. М. Жангелов, В. Н. Швалев,
Т. М Масенов, Е. А Дыскин, А М Мурзамадиев, В В. Куприянов
Г Г Шамсеева. Л. С. Кочкина, А Ю Сопильник.
Морфологтар қоғамының төрағасы, Бүкілодақтық анатомдар, гисто-
логтар және эмбриологтар қоғамының Президиум мүшесі және ол
қоғамның бас ғылыми журналының (“Архив анатомии, гистологии и
эмбриолоғии”, Ленинград, Медицина) редакция алқасының мүшесі
болды.
А.Р. Рақышев 1980 жылы Парижде Медицинада Лазер сәулесін
қолданудағы Дүниежүзілік ассоциацияның құрметті президенті болып
сырттай сайланды. Ол көптеген Халықаралық анатомдар конгрес-
терінде (Ленинград, 1970; Токио, 1975, Мексика, 1980, Сингапур, 1996)
қатысқан.
1985-1987 жж. емдеу факультетінің анатомия кафедрасын доцент
Асылхан Сахипбаев басқарса, кейіннен оқу жоспарларының өзгеруі
және педагогикалық жұмыстарға қойылған талапқа және мамандық-
тарға байланысты ерекшелігіне сай анатомия кафедрасы әр деканаттар
бойынша жұмыс атқарылып жатты.
1988 жылдан 2001 жылға дейін біріккен емдеу және педиатрия
кафедраларының кафедрасын профессор А. Р. Рақыіиев басқарса,
педиатрия факультетінің №2 анатомия кафедрасын 2001 жылдан бастап
35
25 - су рет. Дүниежүзілік Анатомдар Конгресіне қатысқан Қазақстандықтар,
Ленинград, 1970 ж
медицина ғылымдарының докторы, профессор Балумарэкан Наскен-
қызы Нурмухамбетова меңгереді.
2003 жылдың 1-қыркүйепнде Қазакстан Республикасы Ұлттық
Ғылыми Академиясының академигі, профессор А. Р. Рақышевқа
университетке сіңірген еңбегі үшін университеттің "Құрметті кафедра
меңгерушісі" деген атақ берілді, №1 емдеу факультетінің анатомия
кафедра меңгерушісі болып, медицина ғылымының докторы, профессор
Журсінхан Есенбекулы Жаныбеков тағайындалды
Жоғары білімді дәрігерлер дайындайтын Республикадағы екінші
орталық 1950 жылы ашылған Қарағанды медицина институты болды.
Анатомия кафедрасының бірінші меңгерушісі профессор М.
М.Тростанецкий (1950-1951), одан соң 3. Г Слободин 1965 жылға
дейін басқарды.
Зиновий Герасимович Слободин медицина ғылымдарының
докторы, профессор 1927 жылы Белорус университетінің медицина
факультетін бітірген. Оның басқаруымен 1 докторлық 12 кандидаттық
диссертациялар қорғалды. Қарағанды медицина институтының анато-
мия кафедрасын 15 жылдай басқарып, өзінщ көптеген ізбасарларын
калдырды. Оның ғылым шыңына шығу жолдары Д. М. Голуб, Б. И
Лаврентьев сықылды үлкен ғалымдардың ықпалымен болды.
36
26 - су рет.
3 Г Слободин
(1904-1965)
27 - с у р е т
Л С Кочкина
(1924-1997)
1965-1968 жылдары кафедраны профессор Б. 3 Эрез, 1969 жылдан
1990 жылға дейін медицина ғылымдарының докторы, профессор
Любовь СергеевнаКочкина баскарды 3. Г. Слободин менЛ. С. Кочкина
өздерінің көптеген оқушылары арқылы автономдық нерв жүйесінің
дамуын, оның жасқа байланысты ерекшеліктерін зерттеп өте бағалы
жұмыстар жүргізді Бұл проблема бойынша көптеген кандидаттык
диссертациялар корғалды: Г Г Шамсеева, А В Вагапова, А Л Попови-
ченко, А. Р Рақышев, Н. А Цыцорина, А X Аушев, Р. Д.Тасболатова,
Ә. О. Омарханов, А. П. Талалуев, А. Н. Чмирюк, X. М. Мукушев, В. Г
Демин, М А Лемеш, Б. Толпаров, Е Шкутина, А. И Эбауэр, Ғ. М.
Амренова, Ж. К Бекішбекова, М. Г. Баймұханов
1991 жылдан бері қазіргі Қарағанды Медицина академиясының
анатомия кафедрасын сол оку орнының түлегі доцент Мухамедия
Ермекүлы Тебенов баскарады.
Ақтөбе медицина институтының анатомия кафедрасының негізін
құраған профессор А. П. Сорокин (1962-1964), доцент Г. В. Стелъ-
ников (1965-1969), профессор Б М. Эрез (1969-1973) 1975 жылдан
профессор К. В. Мельникова, 2000 жылдан доцент Марданов С. Б.,
2000-жылдан медицина ғылымдарының докторы, профессор Турақбай
Жетенулы Үмбетов, кейінгі жылы медицина ғылымдарының докторы,
профессор А. Н. Жумабаева басқарды
Семей медицина институтының бірінші кафедра меңгерушісі
Доцент И. М. Турецкий (1954-1963), соңынан доцент Ф. П. Плякин
(1964-1971), доцент Н. Б Абсалямова (1972-1973), профессор Н. И.
Армякина (1974-1976), профессор Е П Цветов (1977-1978), Ж. М Бай-
37
делдинова (1988-1990), 1991 жылдан бастап 2002 жылға дсйін медицина
ғылымының докторы Журсінхан Есенбекулы Жаныбеков менгерсс,
2002 жылдан медицина ғылымдарының докторы, профессор Муқанов
Қанат Нургазыулы басқарады.
1964 жылы Республикада ашылған медицина жоғарғы оқу орны -
Целиноградтағы медицина институтының бірінші ұйымдастырушысы
жәнс анатомия кафедрасының меңгерушісі доцент Алшынбай
Рақышулы Рақышев болды. 1968 жылдан кейін кафедраны
меңгергендер профессор А. Ю. Сопильник, доцент Т. А. Березовая,
профессор И. С. Ермолова, кейіпгі кезде кафедраны медицина
ғылымдарының докторы, профессор Әшім Болатулы Әубәкіров
басқарады.
Кейінгі 1990 жылдары Шымкент фармацевтік институтының
оңтүстік Медицина академиясына айналуына байланысты ондағы
анатомия кафедрасын ең алғаш доцент А.С.Сақыпбаев басқарса,
кейіннен доцент Красымхан Ермекбайүлы Сисабеков басқарады.
Қожа Ахмет Йассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетіндегі аиатомия кафедрасын ұйымдастырушы (1992-1996)
профессор Алшынбай Рақышулы Рақышев болса, кейіннен анатомия
кафедрасын оның шәкірті доцент Бақтыгүл Шаршекейқызы
Усупбекова басқарды.
Еліміздегі әлеумсттік-экономикалық жағдай талабына сай 1993
жылы Алматыда мемлекеттік қаржыландырудан тыс Қазақстан
медицина институты ұйымдастырылды. Ондағы қалыпты анатомия
кафедрасын ұйымдастырған А. Р. Рақышев болды. 2001 жылдан
анатомия кафедрасының меңгерушісі С.Ж. Аспандияров атындағы
Қазақ Үлттық медицина университетінің түлегі - медицина ғылым-
дарының кандидаты, доцент Багдат Жанабайқызы Сәлімгереева.
38
АДАМ ДЕНЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
ОРГАНИЗМ ЖӘНЕ ОНЫ ҚҮРАЙТЫН ЭЛЕМЕНТТЕР
Анатомияның зерттеу объектісі организм болғандыктан, алдымен
оның құрылымына деген жалпы көзқарасты баяндаймыз. Организмді
түсінуде анатомиядағы материалистік және идеалистік дүниеге
көзқарастың айырмашылығы барынша айқын көрінсді. Механикалык
материализм организмді ағзалардың (Морганьи), тіндсрдің (Биш)
немесе жасушалардың (Вирхов) жай механикалық қосындысы деп
қарастырады. Бұған қарама-қарсы диалсктика бойынша, организм
“сүйек, шеміршек, бүлшықет, тіндер және т. б. механикалық қосын-
дысы” емес (Гегель).
Организм - бұл тарихи қалыптасқан тұтас, үдайы өзгеріп отыратын
өзінің ерекшс құрылымы мен дамуы бар, қоршаған орта мен зат
алмасуға, өсуге және көбеюге қабілетті жүйе. Организм қоршаған
ортаның өзі бейімделген және одан тысқары тіршілік ете алмайтын
белгілі бір жағдайларында ғана өмір сүреді. Қоршаған сыртқы
табиғатпен ұдайы зат алмасу организм өмірінің ең мәнді белгісі болып
табылады. Зат алмасу тоқталса, тіршілік те тоқталады (Ф. Энгельс).
Организм жекелеген дара құрылымдардан - бірыңғай тұтас болып
біріккен ағзалар, тіндер және тіндік элемснттерден тұрады.
Тіршілік эволюциясы үрдісінде алдымен жасушасыз тіршілік
формалары (белокты “монералар”, вирустар және т.б.), содан кейін
жасушалық формалары пайда болды. Құрылыстарының одан әрі
күрделснуі барысында организмдердің жеке бөліктері жекелеген
функцияларды атқаруға ыңғайлана бастайды да, соның арқасында
организм өз тіршілік жағдайларына бейімделеді Осымен байланысты
жасушасыз және жасушалық құрылымдардан осылардың маманданған
жинақтары - тіндер, ағзалар және ақырында, ағзалар жиынтықтары -
жүйелср пайда бола бастайды. Адам денесіндс бұл құрылымдардың
барлығы да кіреді. Жасушалар адам организмінде басқа да барлық
көпжасушалы жануарлардағы сияқты тек тіндер құрамында ғана
тіршілік ете алады
ТШДЕР
Біз бұл жерде тіндер туралы негізгі мағлұматтарды қысқаша
баяндаумен ғана шектелеміз, олар гистология курсында толық беріледі.
Тін - организмнің тарихи қалыптасқан жасушалар мен олардың
туындыларынан тұратын, өзіне тән морфофизиологиялық, биохимия-
лық қасиеттері бар жеке жүйе.
39
Әрбір тін онтогенезде белгілі бір ұрыктық бастамадан дамуымен
және өзіне тән басқа тіндермен өзара қатынасымен, организмдегі
орнымен сипатталады
Тіндер морфологиялық жағынан жасушалардан және жасуша-
аралық заттан құралған. Адам мен жануарлар организмдерінің алуан
түрлі тіндерін төрт топқа біріктіруге болады: 1) шектес тіндер немесе
эпителий (өрмекторы тәрізді жүқа); 2) организмнің ішкі ортасындағы
тіндер немесе дәнекер тін; 3) бұлшықет тіндері; 4) нерв (жүйке) тіні.
Шектес немесе эпителий тіндері сыртқы ортамен шектесетін
беттерде (тері типті эпителий) орналасады, сондай-ақ қуыс ағзалардың
қабырғаларын (ішек типтес эпителий) жәпе дененің тұйық қуыстарын
астарлайды. Тамырларды ішкі жағынан астарлайтын эпителий-
эндотелий деп аталады. Түтікше, қапшық және басқа қүрылымдар
пішіндес эпителий жасушаларының кешендері без (безді эпителий)
түзеді. Эпителилердің негізгі қызметі - жабын болу және секрет
шығару.
Ішкі орта тіндері немесе дәнекер тіндер. Олардың сыртқы ортамен
тікелей байланысы жоқ, касиеттері жағынан алуан түрлі және
атқаратын ортақ қызметі - организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын
сақтау (гомеостаз) негізінде бір топқа біріктірілген. Омыртқалылардың
эволюциясы барысында ішкі орта тіндері түрлі-түрлі бағытта дамыды:
бір топша трофикалық және қорғаныш қызметін атқара бастады (сұйық
тіндер - қан мсн лимфа және қан түзуші тіндер); басқа топша тірек
қызметін атқара бастайды (талшықты дәнекер, шеміршек және сүйек
тіндер). Бұл жіктеуді одан әрі жіктей беруге болады. Айталық,
шеміршектін жасушааралық затының сипаты бойынша гиалинді немесе
шынытәрізді, талшықты немесе фиброзды және серпінді талшықтар
торы бар серпінді болып келеді. Сүйек тіні - беріктігі жағынан темір мен
граниттен бірнеше есе асып түсетін бүкіл организмдеп ең қатты және
мықты тін. Оның бұл қасиеті ізбес қабаттарымен қаныққан жасу-
шааралық затқа байланысты.
Булшьщет тіндері. Функционалдық белгісі - жиырылу қабілеті
бойынша біріктіріледі. Жиырылатын элементтері бірнеше көздердеп
дамиды және құрылыстары әр түрлі болады
Ішектің, песеп шығаратын жолдардың және т.б кабырғаларындағы
бірыңғай салалы (тегіс) бұлшықет тіні еріксіз, баяу жиырылады, ішінде
жіңішке жіпшелері - миофиламенттері бар ұршық тәрізді жасушалардан
түрады. Қаңқалық көлденең-жолақты бұлшықет тіні адамның еркіне
бағынады. Талшықтардың ішінде де көлденең-жолақты миофибрилдер
түріндегі өзіне тән элементтері болады. Олардың жиырылу жыл-
дамдығы аса жоғары Жүректің бұлшықет тіні орналасуы мен
құрылысы жағынан қаңқалық бұлшықет талшықтары фибрилдерінен
өзгешеленетін көлденең-жолақты фибрилдері бар жасушалардан
тұрады. Сонымеп қатар жүрек етінің айырмашылығы - біздің еркімізге
40
бағынбай, бірінші жиырылудан бастап өмір бойы соңғы жиырылуға
дейін тынбастан жұмыс істеуінде Көздің қарашығын тарылтып және
кеңейтетін жасушалары бұлшықет тінінің жеке түрі болып табылады.
Нерв тіні - нерв жасушалары мен қосалқы элементтерден -
нейроглиядан немесе кысқаша глиядан (§1іа грекше - желім) тұрады.
Нерв жасушаларында екі түрлі өсінділер бар. Бір өсінділер тітіркенуді
қабылдаушы аппараттардан жасуша денесіне әкеледі және ағаш
тәрізденіп тармақталады да, сондықтан дендриттер (ёепсігоп, грекше -
ағаш) деп аталады. Басқа өсінділер жасуша денесінен шыгады да, нерв
импульсін қайсыбір әрекет нәтижесін (эффект) беретін эффекторлық
жасушаға өткізеді. Бұл өсінді нейрит деп аталады, ол көп қашықтыққа,
кейде 1 метрден астам ұзындыққа, созылып жатады да, нерв талшы-
ғының біліктік цилиндрін құрайды, сондықтан оны аксон (ахіь, латын-
ша - білік) деп те атайды. Аксон нейроглияның ерекше жасушаларынан
құралған қабықшамен қапталған. Құрылысындағы ұсақ айырмашылық-
тарына қарай - ақ (миелинді) және сур (миеленсіз) талшықтар деп бө-
леді. Нерв жасушасы барлық өсінділері және олардың ұштарындағы
тарамдарымен қоса нейрон (пепгоп, грекше нерв) немесе нейроцит деп
аталады. Нерв тіншің негізгі қасиеттері - тітіркенгіштік және өткізгіштік.
АҒЗАЛАР
Агза (ог§апоп - ағза , орган) - өзіне тән құрылысы мен қызметі бар
тарихи қалыптасқан әр түрлі тіндер жүйесі.
Мәселен, жүректе көлденең-жолақты тін ғана емес, сондай-ақ
дәнекер тіннің әр алуан тұрлері, эндотелий және тегіс салалы бүлшықет
тіндері бар. Алайда, олардың ішінен жүрек бұлшықет тіні басым келеді
де, оның қасиеті жиырылу болғандықтан жүректің құрылысы мен
қызметін анықтайды.
Ағза өзіне ғана тән пішіні, құрылысы, атқаратын қызметі, дамуы
мен организмдегі орны бар біртұтас түзіліс болып табылады.
Кейбір ағзалар өз кезегінде түрлі тіндерден тұратын, құрылымы
жағынан ұқсас көптеген түзілістерден құралған Ағзаның әрбір
осындай бөлігінде осы ағзаға тән қызметті атқаруға қажеттінің барлығы
болады. Мәселен, өкпе ацинусы ағзаның кішкентай бөлігі болып
табылады, алайда онда эпителий, дәнекер тін, қантамырлардың
қабырғаларында тегіс салалы бүлшықет тіні, нерв талшықтары бар.
Ацинуста өкпенің негізгі қызметі газ алмасу іске асырылады. Мұндай
түзілістер ағзаның құрылымдық-функционалдық бірліктері деп
аталады
Ағзалар жүйелері және аппараттар. Организмде бірқатар
функцияларды атқару үшін бір ағза жеткіліксіз болады. Сондықтан
ағзалар жиынтықтары - жүйелер пайда болады.
41
Агзалар жуйесі - бұл өздерінің кұрылысы, атқаратын қызметі және
дамуы жағынан ұқсас, біртекті ағзалардың жиынтығы. Мәселен, сүйек
жүйесі - құрылысы, қызметі және дамуы бірдсй сүйектер жиынтығы,
бұлшықст, тамыр немесе нерв жүйесі туралы да осыны айтуға болады.
Асқорыту ағзаларының, тыс қарастырғанда, бір-бірінен айырма-
шылықтары бар сияқты, бірақ олардың барлығының шығу тегі ортақ,
кұрылыс жоспары және атқаратын қызметтері бірдей; олардың барлығы
анатомиялық жағынан өзара байланысты және топографиялық жағынан
жақын. Сондықтан аскорыту ағзалары да жүйе кұрайды.
Құрылысы мен дамуы бірдей емес жекелеген ағзалар мен ағзалар
жүйелері де ортақ қызметті атқару үшін бірпе алады. Әртекті
ағзалардың мұндай функционалдық бірлестіктерін аппарат деп
атайды. Мәселен, қозғалыс аппаратында сүйек жүйесі, буындар және
бұлшықет жүйесі бар. Белгілі бір функционалдық маңызы бар, мәселеп
нерв жасушасының қабылдайтын құрылымдарды рецепторлы аппарат
деп атайды.
Ағзалар жүйелері мен аппараттардың мынадай түрлері бар:
1.	Тіршілікті сипаттайтын негізгі үрдіс - қоршаған ортамен зат
алмасуды іске асыратын ағзалар Бұл үрдіс қарама-қарсы құбылыс-
тардың - сіңіру, ассимиляция және бөліп шығару, диссимиляцияның
бірлігі болып табылады
Қоректік заттарды, оттегін сіңіруді асқорыту жәнс тынысалу
жүйелсрі қамтамасыз етеді. Алмасу өнімдерін шығаруды несеп ағзалар
жүйесі іскс асырады. Алмасу өнімдерін аскорыту және тынысалу
жүйелері де бөліп шығарады.
2.	Түрдің сақталуын қамтамасыз ететіп ағзалар - көбею ағзаларының
жүйесі немесе жыныс ағзалары.
Несеп және жыныс ағзалары дамуы және құрылысы жағынан өзара
гығыз байланысты, сондықтан оларды несеп-жыныс жүйесі деп
біріктіреді.
3.	Асқорыту және тынысалу жүйслері арқылы қабылданған
материалды бүкіл организмге таратып, ал шығарылуға тиісті заттарды
шығару жүйесіне жеткізетін ағзалар - қанайналым ағзалары - жүрек пен
тамырлар (қан және лимфа тамырлары). Бұлар жүрек-тамыр жүйесін
құрайды.
4	Организмдегі химиялық және барлық үрдістердің реттелуін іске
асыратын ағзалар - ішкі секреция бсздері немесе эндокриндік бсздер.
Асқорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбсю ағзалары, тамырлар мсн
эндокриндік бездср вегетативтік, өсімдіктіц тіршілік агзалары деген
агпен біріктіріледі, өйткені осыларға ұқсас функциялар өсімдіктерде де
кездеседі.
5.	Организмді қозғалыстың көмегімен қоршаған ортаға бейімдейтін
ағзалар тірек-қимыл аппаратын құрайды, ол қозғалыс рычагтарынан -
сүйсктерден (сүйек жүйесі), олардың қосылыстарынан (буындар мен
42
сіңірлерден) және оларды қозғалысқа келтіретін бұлшыкеттерден
(бұлшықет жүйесі) тұрады.
6.	Сыртқы ортадан тітіркенулерді қабылдайтын ағзалар сезім
ағзалары жүйесін құрайды.
7.	Нервтік байланысты іске асырып, барлық агзалардың қызметіп
біртұтас етіп біріктіретін ағзалар нерв жүйесін құрайды, жоғары
дәрежелі нерв қызметі (психика) сонымеп байланысты.
Тірек-қимыл аппараты, сезім ағзалары және нерв жүйесі
анималдық, (апітаі - жануар) жануардың тіріиілік агзалары деген
атпсн біріктіріледі, өйткені козғалу (орын ауыстыру) және нерв қызметі
жануарларға ғана тән де, ал өсімдіктерде кездеспейді деуге болады.
Алайда тұтас организмдегі вегетативтік және анималдық үрдістердің
бірлігін есепке ала отырып, бұлай бөлу салыстырмалы, шартты,
зерттеуге ыңғайлы болу үшін қажет екенін есте сақтау керек.
Терімен жабылған тірек-қимыл аппараты нағыз денені "соманы"
құрады, оның ішінде кеуде және іш қуысы жатады. Демек, “сома”
қуыстардың қабырғасын қүрайды. Бұл қуыстардың ішіндегіні ішкі
агзалар деп атайды. Оларға асқорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбею
және солармен байланысты ішкі секреция бездері (яғни өсімдік
тіршілігі ағзалары) жатады Ішкі ағзаларға және “сомаға” сұйықтарды
өткізетін жолдар, яғни қан мсн лимфаны таситын және тамыр жүйесін
құрайтын, тамырлар мсн тітіркенулерді өткізетін жолдар, яғни бас миы
және жұлынмен бірге нерв жүйесін құрайтын нервтер келеді.
Сұйықтықтар мен тітіркенулерді өткізетін жолдар нейрогуморалдық
реттеудің көмегімен организмді біріктірудің анатомиялық негізін
құрайды. Сондыктан ішкі ағзалар мен “сома” бірегей тұтас организмнің
бөліктері болып табылады және шартты түрде ғана бөлінеді. Осы
айтылғандарға сүйеніп организм құрылымының мынадай схемасын
белгілеуге болады: организм-ағзалар жүйесі-ағза-тін-жасуша-жасу-
шалык элементтер-молекулалар. Осылай боле отырып, жекелеген
ағзалар және жүйслер арасындағы байланыстардың тығыздығы
соншалық, организмде бір жүйені басқа жүйеден анатомиялық жағынан
да, сондай-ақ функционалдык жағынан да оқшаулау мүмкін еместігін
атап көрсету қажет. Алайда көптеген фактілік материалды зерттеуге
ынғайлы болу үшін және тұтас организмнің кұрылысын бірден оқып -
меңгеру мүмкін еместігін ескеріп, дене құрылысын жүйелер бойынша
зерттеу қабылданған, олардың әрқайсысы анатомияның белгілі бір
бөліміне сәйкес келеді: сүйек жүйесі туралы ілім (остеология),
сүйектердің қосылулары туралы (артрология), бұлшықет жүйесі туралы
(миология), ішкі ағзалар туралы (спланхнология), жүрек-тамыр жүиесі
туралы (ангиология), нерв жүйесі туралы (неврология), сезім ағзалары
туралы (эстезиология) және ішкі секрсция бездері туралы (эндо-
кринология)
43
ОРГАНИЗМНІҢ ТҮТАСТЫҒЫ
Организм дегеніміз - өзін-өзі қайталап жасауға, өздігінен дамуға
және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар тірі биологиялық біртүтас жүйе.
Организм түрлік жағынан өзін бірынғай тұтас нәрсе ретінде көрсстеді.
Организмнің тұтастығы, яғни онын бірігуі (интеграциялануы)
1) организмнің барлық бөлшсктерінің (жасуша, тін, ағза, сұйықтар т б.)
қосылуымен; 2) организмнің барлық бөліктерінің: а) оның тамыр-
ларында, қуыстары мен кеңістіктерінде айнала ағып жататын сұйық-
тардың (гуморалдық байланыс, һитог - сұйықтық); ә) организмнің
барлык үрдістсрін реттсйтін нерв жүйесінің көмегі арқылы байла-
иысуымен қамтамасыз етіледі. Әлі нерв жүйесі жоқ қарапайым,
біржасушалы организмдерге (мысалы, амсбалар) байланыстың тек бір
ғана түрі - гуморалдық байланыс тән. Нерв жүйесінің дамуымен
байланысты - гуморалдық және нервтік байланыстар пайда болып,
жануарлардың құрылысы күрделеніп, нерв жүйесі дамыған сайын
“денені меңгеріп”, әрі организмнің барлық үрдістерін, оның ішінде
гуморалдық үрдістерді де өзіне бағындырды. Нәтижесінде нерв
жүйесінің жетекшілік рөлімсн бірыңғай нейрогуморалдық реттелу
кұралды.
Сөйтіп өзінің тарамдары арқылы дененің барлық ағзалары мен
тіндерін торлап өтетін және гуморалдық байланыспен бірге
организмнің бірыңғай тұтас нәрсеге бірігуінің (иптеграцияның)
материалдық анатомиялық субстраты болып табылатын нерв жүйесінің
қызметі арқылы организмнің тұтастығына қол жетеді.
Екіншіден, организмнің тұтастығы оның вегетативтік жәнс
анималдық үрдістерінің бірлігімен қамтамасыз етіледі
Үшіншіден, организмнің тұтастығы рух пен денснің, психика мен
сомалык дененің бірлігінде. Идеализм жанды дербес және таныл-
майтын деп санап, жанды денеден бөледі. Диалектикалық материализм
денеден бөлінген психика жоқ деп есептейді. Психика ойлау қабілеті
бар ең жоғары дамыған және ерекше ұйымдасқан материяның
көрінісі болып табылатын мидың денелік ағзаның қызметі болып
табылады.
Организмдегі элементтердің өзара катынасы, Бүтін дегсніміз -
оны басқа жүйелерден өзгешелейтін ерекше сапасы бар элементтср мен
үрдістердің күрделі жүйесі, бөлік дегеніміз - бұл жүйенің бүтінге
бағынған элементі.
Организм біртұтас нәрсе ретінде оның бөліктерінің (жасушалары,
тіндері, ағзалары) қосындысынан артық Бұл артықтық фило- және
онтогенез үрдістерінде бөліктердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде
пайда болған жаңа сала. Берілген ортада дербес тіршілік етуге
қабілеттілік организмнің ерекше сапасы болып табылады. Мәселен,
біржасушалы организм (мысалы, амеба) дербес тіршілік етуге қабілетті,
44
ал организмнің бөлігі болып табылатын жасуша (мысалы, лейкоцит),
организмнен тысқары тіршілік ете алмайды және қаннан бөлініп
алынса, өледі. Тек белгілі бір жағдайларды қолдан жасағанда ғана
оқшауланған ағзалар мен жасушалар тіршілігін сақтай алады (тіндер
культурасы). Алайда мұндай оқшауланған жасушалардың қызметі тұтас
организм жасушаларының қызметімен бірдей емес, өйткені олар басқа
тіндермен зат алмасудан шығарылып тасталған.
Біртұтас бүтін ретіндс организм өзінің бөліктеріне жетекші рөл
аткарады, барлық ағзалар қызметінің нейрогуморалдық реттелуге
бағынышты болуы соның көрінісі болып табылады. Сондықтан
организмнен оқшауланған ағзалар тұтас организм шеңберінде өздеріне
тән қызметтерді аткара алмайды. Ағзаларды көшіріп қондырудың
қиындығы осымен түсіндіріледі. Ал организм біртұтас нәрсе ретінде
өзінің кейбір бөліктерінен айырылғаннан кейін де тіршілік ете береді,
оған дененің жекелеген ағзалары мен бөліктерін оперативтік жолмен
алып тастайтын хирургиялык практика дәлел бола алады (бір бүйректі
немесс бір жақ өкпені алып тастау, аяқ не қолды кесіп алып тастау және
т.б). Бөліктің бүтінге бағынуы абсолютті емес, өйткені бөліктің
салыстырмалы дербестіп бар. Салыстырмалы дербестігі болғандықтан,
бөлік бүтінге әсер ете алады, оған жекелеген ағзалар ауырған кезде
бүкіл организмнің өзгсруі дәлел бола алады.
Организм және орта. Сыртқы орта организмнің тіршілігін
камтамасыз етеді. Сондықтан организмнің ғылыми анықтамасына
сыртқы орта да кіруі керек.
“Барлық жерде және әр уақытта тіршілік - белгілі бір, бірақ өзгеріп
отыратын құрылыс пен сыртқы әсер факторларының кооперациясынан
құралады” (И. М. Сеченов).
Организм қоршаған тіршілік жағдайлармен тығыз байланысқан.
Организм мен оныңтіршілік ортасы арасындағы шекара салыстырмалы.
Тірі организмде сыртқының ішкіге және керісінше аиналуы, әр уақытта
жүріп жатады. Тамақтың сіңірілуі сырткының ішкіге айналуының
мысалы болып табылады.
Организмнің тіршілік жағдайларымен бірлігі оның қоршаған
табиғатпен зат алмасуы арқасында іске асырылады; зат алмасудың
тоқталуымсн оның тіршілігі де тоқталады. Жануарлар мен адамдарда
зат алмасу нерв жүйесінің жетекшілік рөлі жағдайында нейрогумо-
ралдық реттелу арқылы анықталады, нерв жүйесі “организмді оны
қоршаған ортамен теңдестіретін аса нәзік аспаптық” қызметін
атқарады
Организм мен сыртқы ортаның бірлігі органикалық формалардың
эволюциясының непзін қүрайды. Эволюция үрдісіндс организмдердің
өзгермелі тіршілік жағдайларына бейімделуінің (адаптациясының)
морфологиялық көрінісі ретінде, олардың құрылысының өзгергіштігі
байқалады Адаптация бейімделу жүретін ортаның әсеріне де,
45
сондай-ақ өзгеріп отыратын организмдердің тұқым қуалаушылык және
баска қасиеттеріне де байланысты.
Ортапың өзгеруі қоршаған ортаның озгеріп отыратын жағдай-
ларына ұдайы бейімделген организмнің өзгерулеріне әкеледі.
Керісінше, дамып келе жатқан организмнің әсерімен белгілі бір
дәрежеге дейін оны қоршайтын орта да өзгереді. Жануарлардың
тіршілік жагдайлары олар үшін биологиялық орта құрайды Адам үшін
биологиялық ортадан басқа әлеуметтік ортаның шешуші маңызы бар
Адам тіршілігінің негізгі шарты еңбек болып табылады. Еңбек әрекеті -
адамды қоршаған ортаның аса маңызды факторы. Еңбск үрдістері сол
кәсіп сипатына қарай нерв және бұлшықет жүйелерінің өзіне тән
жұмысына байланысты Кәсіби мамандық организмнің сол мамандыкка
байланысты бөлімдерінің көбірек дамуына әкеледі. Осынын нәти-
жесінде мамандық адам денесі құрылысына белгілі бір әсерін тигізеді.
Адам организмінің қалыпты құрылысының әр түрлі варианттары едәуір
дәрежеде сол адамның жұмысының сипатымен түсіндіріледі.
Жұмыстан басқа адам организміне онын барлық басқа тіршілік
жағдайлары: тамағы, киімі, баспанасы және тұрмыстық жағдайлары
әсер етеді. Әлеумсттік жағдайынан туындаитын адамның психикалық
жай күйінің үлксн маңызы бар Еңбек және тұрмыс жағдайлары
әлеуметтік ортаның мазмұнын құрайды. Әлеуметтік орта адамға үлкен
және жан-жақты әсер етеді.
Қоғамның таптық құрылымы адам организмі дамуында шешуші рөл
атқарады. Қаналушы топтарға жататын адамдардың және отарлық
езгідеп тұтас халықтардың өмірінің ұзақтығы қанаушы топтар
өкілдерінікінен әлдеқайда аз екені мәлім. Моралдық езгі, қайыршылык
пен ауыр еңбек жағдайында өмір сүретін таптар мен тұтас халықтар
нашар тамақтанады, жиі ауырады, мұның өзі олардың ұрпағына әсер
етеді. Айталық, Үндістан ағылшындардың отары болған кезде адам
жасының орташа ұзақтығы 20-30 жылдан асқан жоқ. Үндістан
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана оның халқының орта жасы арта
бастады.
АДАМ ОРГАНИЗМІНІҢ ЖЕКЕ ДАМУЫНДАҒЫ
(Онтогенез) НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
Организмнщ (иидивидтің) дамуы оның жүретін ортасына байла-
нысты Жеке дамуы (онтогенез) бір-бірінен туатын екі үлксн кезеңге
бөлінеді:
7. Қүрсақішілік, пренаталдық кезең, бұл кезеңде жаңадан пайда
болған организм анасының құрсағында дамиды; құрсақішілік кезең
ұрықтанғаннан туғанға дейін созылады.
46
2 Қүрсақтан тыс немесе постнаталдык, кезец, бұл кезеңде жаңа
туған адам өз дамуын ана дснесінен тыс жалғастырады; туғаннан бастап
өлгенге дейін созылады.
Құрсакішілік кезең екі фазадан тұрады. 1) эмбриондьщ фаза,
(алғашқы 2 ай) бұнда ұрықтың (эмбрионның) бастапқы дамуы,
ағзалардың непзі қаланады; 2) феталды фаза (2-9 айлар), бұнда іштегі
бала одан әрі дамиды (Ғеіиь, латынша - іштегі бала).
Адамның ұрықтық дамуы жалпы эмбриология курсында беріледі, ал
бұл тарауда ересек адамның дене қүрылысын түсіну ұшін қажет
барынша қысқаша бастапқы мағлұматтар ғана беріледі. Адам
ұрығының жұмыртқалық жолы мен жатырда дамуы шартты турде бес
кезеңге бөлінеді:
I.	Үрьщтану, зиготаның түзілуі. Аталық жыныс жасуша - спермий
(зрегтшт) аналық жыныс жасушасына жұмыртқаға (оушп) енеді дс,
олар қосылып, жаңа организм - зигота түзеді
2.	Бөлиіектену. Зигота жасушалар - бластомерлерге (Ыазіоз, грек-
ше - ұрық, тего$ бөлік) бөлінеді де, олардың кейбіреулері - эмбри-
областқа топталады, ал баскалары - трофобласт түзеді
Трофобласттың бүртіктері жатырдың шырышты қабына ене өсіп,
онымен бірге баланың жолдасын немесе плацента (ріах, грекше- жалпақ
дене) түзеді.
3.	Гаструлалану, кезснінде бірқабатгы ұрық үшқабатты ұрыққа -
гаструлаға (§а$1ег, грекше - қарын) айналады. Сыртқы қабат - экто-
дерма, ішкі қабат - энтодерма, ал олардың арасындағы ортаңғы кабат -
мезодерма деп аталады.
Гаструлаланудың басқа маңызды нәтижесі - бастамалардың білік-
тік кешенініц пайда болуы, оны
1)	Эктодермадан бөлінетін және дорсалды жағының орта сызыгы
бойында жататын нерв табақшасы (нейроэктодерма) немесе науаша, ол
кейін нерв түтікшесіне - нерв жүйесінің бастамасына айналады;
2)	Оның астында жататын хорда (сһогсіе, грекше - сым),
3)	Одан оңға және сол жағына қарай латералды орналасқан
мезодерма құрайды Біліктік бастамалар кешенінің дорсалды жақта
орналасуы адаммсн бірге барлық хордалыларға тән және олар үшін ең
ескі әрі ортақ белгі болып табылады.
Үрықтың құрылысында осы белгінің пайда болуымен гаструлалану
кезеңі аяқталады Гаструлалану барысында болашақ тіндсрдің басқа да
бастамалары түзіледі
4.	Үрьщ денесініц оқшаулануы. Ұрықтан тыс бөліктерден оқшау-
ланған ұрық, ұзына бойына өсш, бас (краниалды) және құйрықты
(каудалды) ұштары бар цилиндртәрізді түзіліске айналады; бұл кездс
ұрық жапырақшалары қайта құрылады.
47
Сыртқы урық қабаты немесе эктодерма тері эктодермасына
бастама береді, одан тері эпителиі (жабын тін) немесе эпидермис және
оның туындылары - шаш, тырнақ, май, тері және сүт бездері; шырышты
қабықтың жабын эпителиінің бөлігі мен ауыз қуысының бездері; тіс
эмалі; артқы тесіктің көпқабатты эпителиі; зәр шығаратын және ұрық
шығаратын жолдардың эпителиі дамиды.
Нейроэктодермадан орталык және шеткі нерв жүйесінің барлық
бөліктері және ересек адамда нсрв жүйесі мен сезім органдарынын
құрамына енетін түрлі қосалқы эпендималық элементтер (мысалы,
көздің нұрлы қабығының жиырылғыш элсменттері, пигментті эпителий
т.б.) дамиды. һикі урық қабаты немесс энтодерма біртекті емес; оның
алдыңғы бөлігі энтодерма кұрамына екінші рет қайталай енетін және
хорданың алдыңғы табақшасын түзетін эктодермадан, ал барлық қалған
бөлігі ішек энтодермасынан тұрады.
Хорданың алдыңғы табақшасынан ауа жүретін жолдар мен өкпе
эпителиі, ауыз қуысы мен жұтқыншақтың шырышты қабығының едәуір
бөлігі, гипофиздің, қалқанша маңы бездердің, қалқанша бездің тіндері,
сондай-ак өңештің жабын эпителиі мен бездері дамиды.
Ортаңғы ұрық қабаты немесе мезодерма, алғашқы кезде хордадан
оңға және солға қарай метамерлі орналасқан арқа сегменттерінен
немесе сомиттерден (зота, грекше - дене) тұрады, олар сегменттік
аяқшалардың (нефротомдардың) көмегімен мезодерманың спланхно-
томдар немесе бүйір табақшалар деп аталған (зріапсһпа, грекше - ішкі
ағзалар немесе ішек-қарын, өкпе-бауыр) вентралды сегменттелмеген
бөлімдерімен байланысқан. Үрықгың ұзындығы 11 мм-ге жеткенде
дамудың бесінші аптасында сомиттердің ең көп мөлшері 43-44 жұп
болады.
Алғашкы екеуінсн басқа әрбір сомит үш бөлікке жіктеледі:
1) терінің дәнекер тінінің мезенхималық бөлігін қүрайтын дорсо-
латералды - дерматом; 2) қаңқаның шеміршек және сүйек тіндеріне
бастама беретін медиовептралды - склеротом (зсіегоз, грекше - қатты)
және 3) дерматом мен склеротомның арасында орналаскан және каңқа
бұлшықетінің бастамасы болып табылатын бөлік - миотом (туз, грек-
ше - тышқан; туо. грекше - бұлшықетті) (28-сурет).
Кейін миотомдардан дененің бұлшықеті дамиды. Тері табақшасы
тері эктодермасын астарлап, одан терінін дәнекер тінді қабаты дамиды
Склеротомдардан мезенхималық қаңқатекті жасушалар дамиды, олар
нерв түтікшелері мен хорданың айналасына жиналып, омыртқа,
қабырға және омыртқааралык дискілердің бастамасы болып табылады.
Хорданың қалдықтары омыртқааралық дискілерде филогенездік
тұрғыдан өте маңызды іркілдек ядроларға айналады. Склеротомдар
қаңқаның басқа бөлімдерін түзуге де қатысады.
48
28 - с у р е т. Үрық денесінің көлденең кссіндісі (үлгі).
1 - нерв түтікшесі, 2 - хорда, 3 - қолқа, 4 - склеротом,
5 - миотом, 6 - дерматом, 7 - біріншілік ішек, 8 - дене қуысы (целом).
Сегменттік аяқшалардың немесе нефротомдардың (перһгоз грек-
ше - бүйрек) ұрықтық дамуында омыртқалы жануарлар мен адамның
зәр шығару ағзалары дамуының тарихи жолы өте айқын көрінеді
Нефротомдар ұрық денесінің бас жағындағы ұшынан бастап құйрық
ұшына қарай бас, дене және жамбас бөліктерінде орналасып, түрлі
түзілістерге бастама береді.
Спланхнотомдар немесе бүйір табақшалар (мезодерманың сегмент-
телмеген бөлігі), дененің екіншілік қуысын - целом (соеіота, грекше -
қуыс) түзеді, соның нәтижесінде әрбір спланхнотом (оң және сол) екі
жапырақшаға бөлінеді қабырғакасылық немесе париеталды қабат
(рагіез, латынша - қабырға), ол дене кабырғасын астарлайды және
эктодермаға түйісіп жатады (құрсақ қуысы жағынан). Ішкі немесе
висцералды қабат (уіксега, латынша - ішкі ағзалар), ол ішкі ағзалардың
сірлі кабығын қалыптастыруға қатысады. Целом жүрекқап, өкпеқап
және іш қуыстарына бастама береді.
Барлық ұрық қабаттарынан өсінділі жасушалар бөлініп шығып,
ұрық денесі мен ұрықтан тыс бөліктердегі ұрық қабаттары мен ұрықтық
бастамалар арасындағы кеңістіктерді толтырады. Олардың жиынтығы
ұрықтың бүкіл денесінде және одан тыс таралатын ерекше ұрықтық
бастама - мезенхима болып табылады. Генетикалық жағынан бұл
бастама біртекті емес, одан барлық ағзалар құрамына кіретін көптеген
тіндер дамиды.
4—210
49
Алғашқы кезде мезенхима трофикалық қызмет атқарып, қоректік
заттарды ұрықтың түрлі бөліктеріне өткізсе, кейін одан қан мен қан
жасаушы тіндер, лимфа, қантамырлары, лимфа түйіндері, көкбауыр
дамиды.
Склеротомдар мен тері табақшаларының бүрын аталған
туындыларынан басқа мезенхимадан: а) жасушааралық заты мен
жасушаларынын сипаты және мөлшері жағынан өзгешеленетін
талшықты дәнекер тіндер (сіңірлер, буын қапшықтары, шандырлар
және т. б.); ә) шеміршектер мен сүйектер, тегіс салалы бұлшықет пайда
болады
5 Агзалар (органогенез) мен тіндердің (гистогенез) дамуы.
Органогенез - ағзалардың анатомиялық жағынан қалыптасуы. Ол жеке
жүйелер анатомиясын баяндағанда сипатталады Дамып келе жатқан
жасушалар мен тіндердің морфологиялық, физиологиялық және
биохимиялық арнаулы қасиетгерге ие болуы гистологиялық диф-
ференциаңиялану деп аталады, ал ересек организм тініне тән
қасиеттердің даму үрдісі “гистогенез” деген терминмен атау қабыл-
данған Үрықтың дифференциаңиялануымен, яғни ұрық жапырақша-
ларының біршама біртекті жасушалык материалынан барған сайын
ағзалар мен тіндердің әртекті бастамаларының пайда болуымен
қатарласа интеграция, яғни бөліктердің үйлесімді, біртұтас нәрсеге
бірігіп дамуы күшейеді.
Алғашқы кезде бұл бірігу жасушалардың биохимиялық әсері
жолымен іске асырылады, ал кейін біріктіруші қызметті нерв жүйесі
мен оған бағынышты эндокриндік бездер атқарады.
Даму әрі қарай жүрген сайын ұрықта болып жатқан өзгерістер
көбірек, бірақ жалпы алғанда тым баяу қарқынмен оның бөліктерінің
ара қатынастарын анықталып-түрақталған күйге жақындатады.
Үрыктың құрсақта дамуының екі айының соңында басы шамадан тым
үлкен (мидын күшті дамуына байланысты), жамбасы тым кішкене,
аяқтары қысқа болады. ¥рық дамуының 5 айлығында бас іштегі
нәрестенің денесінің жалпы үзындығының !/3 болігін, ал 10 айлығында
1/4 бөлігін кұрайды (29 - сурет).
Құрсақта өсу қарқыны, туғаннан кейінгіге қарағанда әлдеқайда
жоғары болады. Егер зигота, жаңа туған бала және ересек адамның
салмақтарын салыстырагын болсақ, онда жаңа туған нәрестенің
салмағы зиготаның салмағынан 32000000 есе көп екен, ал ересек
адамның салмағы жаңа туған баланың салмағынан 20 - 25 есе ғана асып
түсетінін көреміз Соның өзінде мынаны да ескеру қажет. ұрықтанудан
бала туғанға дейінгі небары 9 ай, ал туғаннан бастап ересек болғанға
дейін шамамен 20 жылдай уақыт өтеді.
Үрықтық бастамалардан пайда болатын ұрық тіндері мен ағзалары
оларда гистологиялық дифференциациялану пайда болысымен арнаулы
қызмет атқаруын бастайды Бұл түрлі ағзалар үшіп түрлі мерзімде
50
1
29 - с у р е т. Дамудың түрлі сатыларындағы ұрық пен ұрық
қабықшаларының орналасуы
а - 2-3 апта; 6-4 апта’ 1 - амнион қуысы; 2 - эмбрион денесі; 3 - сарыуыз
қапшығы; 4 - трофобласт; в - 6 апта; г - 4-5 айлық іштегі нәресте:
1 - эмбрион денесі, 2 - амнион, 3 - сарыуыз қапшыгы; 4 - хорион;
5 - кіндік бауы.
басталады: жалпы алғанда дәл сол кезде ұрықтың одан әрі қарай дамуы
үшін қызмет атқаруы қажег ағзалар ертерек жұмыс істей бастайды
(жүрек-тамыр жүйесі, қан жасаушы тіндер, кейбір эндокриндік бездер
және т. б).
Ұрықтың өзінде түзілетін ағзалармен қатар оның дамуы үшін
косалқы урықтан тыс агзалар зор рөл атқарады 1) хорион, 2) амнион,
3) аллантоис және сарыуыз қапшыгы.
Хорион құрсақтағы нәрестенің сыртқы қабатын түзеді және оны
амниондық және сарыуызды қапшықтармен қоршайды.
Адам плацентасында хорионның бүрлері кең қантамырларына
жатырдың шырышты қабықшасындағы олқыларға (лакуналарға) ене
өседі Мұндай плацента гемохориалды (һаеша, грекше - қан) деп
аталады, бұл атау адам плацентасының гемотрофты сипатын көрсетеді.
51
Плацента құрсақтағы нәрестемен кіндік арқылы қатынасады, кіндіктегі
қантамырлар арқылы қан плацентадан іштегі нәрсстенің дснесіне жәнс
одан әрі қарай ағады.
Плацентасы бар адам мен сүтқоректілер осы белгісі бойынша
плацентасы жоқ және аріасепіаііа тобын құрайтын қарапайым тірі
туатындардан өзгеше ріасспіаііа класс тармағына біріктіріледі.
Амнион (қағанақ) - құрсақтағы нәрестенің ішкі қабаты, сұйықпсн
(қағанақтық) толтырылған көпіршік тәрізді, онда ұрық дамиды,
сондықтан оны сулы қабықша деп атайды, нәресте оның ішінде туғанға
дейін болады. Қағанақ жорғалаушыларда, құстарда, сүтқоректілерде
болады. Олар осы белгісі бойынша атпйа тобына біріктіріледі;
балықтар мен қосмекенділер апатпіа (яғни қағанақ түзбейтін
жануарлар) тобын құрайды.
Қағанақ сұйықтығы заттар алмасуына катысады, құрсақтағы
нәрестені қолайсыз механикалық әсерден қорғайды және туу актісінің
дұрыс жүруіне себебін тигізеді.
Аллантоис немесе несеп қапшығы пішіні жағынан шұжыққа
ұқсайды және аты осыған байланысты алынған (аііапіоуз,
грекше-шұжық), күрделі омыртқалылар мен адамда маңызды рөл
атқарады. Ол зәр шығару қызметімен байланысты, онда алмасу
өнімдері - несеп қышқыл тұздары жиналады.
Адамдарда бұл ұрықтан тыс ағзаның энтодермалық бастамасы
редукцияға ұшырап, бірақ оны қоршаған ұрыктан тыс мезенхимада
кіндік бауы қантамырларына айналатын қантамырлар күшті дамиды.
Филогенездік тегі жағынан кеш дамыған аллантоистық қанайналым
шсңбері ұрықтың зат алмасуын қамтамасыз етеді, аллантоистың кейін
иеленген жаңа маңызы осында.
Сарыуыз қапшыгы жұмыртқаларында сарыуыз түрінде қоректік
заттардың қоры болмайтын барлық жануарларда ұрықтың қоректік
ресурсы рстіндсгі маңызын жоғалтқан. Сарыуызды қапшық қа-
бырғасының мезенхимасында алғашқы қантамырлар пайда болады,
алайда плаценталық жануарлар мен адамда сарыуызды қанайналым
шсңбсрі едәуір редукцияланады.
Адамда сарыуыз қапшығының пайда болуының филогенездік мәні
бар. Атап көрсетілгендей, адам мен адамтәрізді маймылдар үшін
ұрықтан тыс бөліктердің: қағанақ, сарыуыз қапшығы, сондай-ақ
трофобластың тым ертс және күшті дамуы тән болып табылады. Адамда
да барлық басқа жануарларға қарағанда ұрықтан тыс мезодерма күшті
дамиды. Осының арқасында ұрықтың қалыптасуы басталғанға дейін-ақ,
эмбрионның дамуын қамтамасыз ететін ұрықтан тыс құрылымдар
дамиды.
Организмнің курсақтан тыс даму кезеңдері. Нәрестенің туылуын,
оның дамуындағы диалектикалық секіріс деп қарастыруға болады, ол
52
ананың құрсағына тән тұрақты жағдайлары бар бір ортадан сыртқы
дүние факторлары ұдайы өзгсріп отыратын басқа ортаға тап болады.
Зат алмасудың сапасы да, оны іске асыратып ағзалар да өзгереді.
Құрсақтағы кезеңде қоректену мен тынысалу ананың қаны мен
плацента арқылы жүреді (плаценталық қанайналым). Құрсақтан тыс
кезеңде бұл үрдістер жаңа туған баланың асқорыту және тынысалу
ағзалары арқылы атқарылады. Өкпснің іске қосылуы нәтижесінде
плаценталық қанайналым өкпелік қанайналымға ауысады.
Жеке дамудың (онтогенездің) толық циклін екі кезеңгс бөлсді:
1. Құрсақішілік (пренаталды) кезең.
2. Құрсақтан тыс (постнаталды) кезең.
Құрсақішілік кезең екіге бөлінеді:
1. Эмбриондық кезсң (алғашқы 8 апта), бұл кезде дененің ересек
адамға тән ағзалары мен бөліктері қалыптасады.
2. Феталды - құрсақтағы нәрестелік кезең, бұл кездс ол үлкейіп өсіп,
ағзалардың түзілуі аяқталады. Құрсақтан тыс кезеңде (туғаннан кейін)
адам өмірі жас бойынша былай бөлінеді (Педагогика ғылымдары
академиясының мәліметтері бойынша):
1.	Жаңа туған нәрссте
2.	Емшектегі бала
3.	Балғын балалық шақ
4.	Алғашқы балалык шақ
5.	Екінші балалық шақ
6.	Жасөспірім шақ
7.	Жастык шақ
8.	Толысқан шақ:
-	1-10 күн.
-	10 күн-1 жас.
-	1-3 жас.
-	4-7 жас.
-	8-12 жас (ер балалар), 8-11 жас (қыз
балалар).
- 13-16 (ер балалар), 12-15 жас (қыз
балалар).
- 17-21 (бозбалалар), 16-20 жас (бой
жеткендер).
I кезең - 22-35 (ерлер), 21-35 жас (әйелдер);
II кезең 36-60 (ерлер), 36-55 жас (әйелдер);
9.	Тоқтасқан (мосқал тартқан) шақ - 61 -74 (ерлер), 56-74 (әйелдер).
10.	Қарттық шақ - 75-90 (ерлер мен әйелдер).
11.	Ұзақ жасаушылар - 90 жас және одан жоғары жастағылар.
Бүкіл дүниежүзілік дснсаулық сақтау ұйымының жіктелуі бойынша
(1964) қартаю үш сатыға бөлінсді:
1.	Орта жастағылар (45-тен 59 жасқа дейін);
2.	Тоқтасқан жастағылар (60-тан 74 жасқа дсйін);
3.	Қарттар (75 жас және одан үлкен).
53
Адам денесінің пішіні, көлемі,
жыныстық айырмашылықтары
Адам денесі бастан - сариі, мойыннан - соііит, денеден ігипсиз және
екі жұп қол-аяқтан тұрады. Бастың бассүйек күмбезін - ге§іопез/огпісіз
саріііз және бет бөлімін ге%іопез /асіеі, дененің кеуде - іһогах, іш -
аһсіотеп және арқа - сіогзит болімдерін ажыратады.
Кеуде бетінде бағдарлау үшін тік (вертикалды) сызықтар жүргізуге
болады: 1) алдьгңғы орталық сызық - Ипеа тесііапа апіегіог; 2) төс
сызығы - Ііпеа зіегпаііа, төстің жиегімен бойлай жүреді; 3) ортаңғы
бұғана (емізіктік) сызық - Ппеа тесНосіауісикігіз зеи татіііагіз,
емізіктің немссе бұғананың ортасы арқылы жүреді; 4) Нпеа рагазіег-
паііх - төс маңындағы сызық; 5) алдыңғы; 6) ортаңғы және 7) артқы
қолтық сызықтары - Ііпеае ахіііагіх апіегіог, тесііа еі розіегіог, бұлардың
біріншісі мен соңғысы қолтық шұңқырының алдыңғы жоне артқы жиек-
тері, ал ортаңғысы - оның ортасы арқылы өтеді; 8) жауырын сызығы -
Нпеа зсариіагіз жауырынның төменгі бұрышы арқылы жүргізіледі.
Ішкі X қабырғалардың және мықын сүйектерінің екі алдыңғы
жоғарғы біліктсрі арасымен жүргізілетін екі көлденең (горизонталды)
сызықтармен іш бірінің астында бірі жататын үш бөлімге бөлінеді:
ері%а8ігіит (құрсақүсті), те$о%а$ігіит (іштің ортаңғы бөлімі, құрсақ)
және һуро§а$ігіит (құрсақасты). Іштің үш бөлімінің әрқайсысы екі тік
сызықпен тағы да үш екіншілік бөліктерге бөлінеді, соның озінде
ері^азігіит ортаңғы бөлікке ге%іо ері^азігіа (құрсақүсті бөлігі) және екі
бүйір бөлікке, ге^іопез һуроһопсігіасае - сіехіга еі зіпізіга (қабырға асты
бөліктері) бөлінсді. Іштің ортаңғы бөлімі де осындай жолмен ортаңғы
орналасқан кіндік бөлігіне - ге%іо итЫНсаІіз және іштің екі бүйір
бөлігіне - ге^іопез Іаіегаіез (сіехіег еі зіпізіег) бөлінеді. Ақырында,
һуро^азігіит ге%іо риЫса (қасаға бөлімі) және бүйір жақтарында
жататын екі ге^іопез іп§иіпаІез сіехіег еі зіпізіег (шап бөлімдері)
бөліктеріне бөлінеді.
Арқа бөлімдеріне: омыртқа - ге%іо ^егіеһгаііз, жауырын ге^іопез
зсариіагез {сіехіег еі зіпізіег), жауырынасты - ге^іопез зиһзсариіагез
және дельтатәрізді - ге§іо сіеііоісіеа бөлімдері жатады.
Қол-иық - Ъгасһіит, білек - апіеЪгасһіит және қол ұшы - тапиз
болып бөлінеді, қол ұшы - алақан - раіта тапиз, қол ұшының сыртқы -
сіогзит тапиз жәнс саусақтарға - сіі^ііі тапих бөлінеді.
Аяқ өз кезегінде мынадай бөлімдерге бөлінеді: бөксс - ге§іо
%1иіеа1і$, сан -/етиг, сирақ - сгиа жәнс аяқ ұшы - рез. Аяқ ұшы: табан -
ріапіа, аяқ үшының сырты - сіогзит ресііз және бақайларға - сН§іііз ресііз
бөлінеді.
Ересек адамдар (20-60 жас) денесінің орташа үзындығы ерлерде 165
см, әйелдерде - 154 см. Дененің бойлап өсуі ер адамдарда 18-19 жаста,
әйелдерде 16-17 жаста тоқтайды. Кей жағдайларда адамның бойының
54
30 - с у р е т. Адам қаңқасы: 1 - бассүйек, 2 - омыртқа бағанасы, 3 - бұғана,
4 - қабырға, 5 - төс, 6 - тоқпан жілік, 7 - кәрі жілік, 8 - шынтақ жілік,
9 - білезік сүйектері, 10 - алақан сүйектері, 11 - саусақ сүйектер, 12 - мықын
сүйегі, 13 - сегізкөз, 14 - қасаға сүйек, 15 - шонданай сүйек, 16 - ортан жілік,
17 - тізе тобығы, 18 - асықты жілік, 19 - асыкты жілік шыбығы, 20 - тілерсек,
21 - тілерсск сүйектері, 22 - бақайшақтар.
55
31 - с у р е т. Радуан, жанындағы орта
бойдан жоғарырақ жай адам.
Балауыздан (восктан) жасалған тұлғалар
мүражайы, Карловы Вары - Чехия,
август 2002 ж. Фото автордікі.
өсуі айтылған жаспен шек-
телмей 25 жасқа дейін жалғаса
береді, ол көбінссс ішкі
секреция бездері қызметінің
артуына байланысты. Белгілі
еңбектерде дүние жүзіндегі
көптеген қалыптан тыс бойы
ұзын - алыптарды студенттер
жоғарғы курстарда біле жатар
Осы жолдардың авторының өзі
көрген Алматыда туып, өмір
сүрген тым биік адамды айта
кеткені жөн болар. Василий
Увайс, ұлты - шешен, 1950 жыл-
дары физкультура институтын
бітіріп, баскетбол командасын-
да ойнаған Оның бойының
ұзындығы 238 см (толығырақ
мәліметтерді “Караван” газе-
тінде 1992 жылы жариялаған
едім). Ал, 31-суретте шоу-
бизнеспен шұғылданатын Ма-
рокко азаматы - Радуан, бой-
ының ұзындығы 240 см,
салмағы 180 кг, табанының
ұзындығы 60 см.
Дененің пропорциясы жас
пен жынысқа байланысты
Құрсақтағы нәрестенің дамуы
үрдісінде алдымен оның дене-
сінің жоғарғы бөлімдері тезірек өседі, ал туғаннан кейін - төменгі бөлім-
дері жылдам өседі Міне, сондықтан туғаннан кейін бастың биіктігі тек
2 есе, ал тұлғаның үзындығы - 3 есе, қолдікі - 4 есе, аяктікі 5 есе өседі
Дене пропорциясындағы жыныстық айырмашылықтар: әйелдердің
иығы қушықтау да, жамбасы кеңдеу, аяқ-қолдары біршама қысқалау, ал
тұлғасы ұзындау.
Еркекті әйелден айыратын жыныстық белгілер - біріншілік және
екіншілік деп бөлінеді. Біріншілік белгілерге көбею агзалары, ең алды-
мен жынысты анықтайтын жыныс бездері жатады; қалғандары екінші-
лік белгілерді құрайды. Әйелдердің бойы (орташа 12 см) қысқалау,
салмағы төмендеу келеді.
Бізде ересек еркектің салмағы 66 кг, әйелдікі - 59 кг.
Дене салмағының дара ауытқуы орташа шамамен салыстырғанда
18-25 кг болады.
56
Әйелдің кеудесі еркектікінен қысқалау және тарлау, соның
салдарынан және жамбасының көбірек көлбеулігінен әйелдің іші
ұзындау келеді. Еркектс бұлшықет массасының жалпы мөлшері орташа
есеппен оның барлық дене массасының 40%-ын құрайды, ал әйелде бар
болғаны 32%-ын құрайды, соның нәтижесінде әдетте әйелдің күші
еркектікінен аздау Әйелдерде май тіні еркектердікіне қарағанда
молырақ дамыған Әйелдерге тән екінішлік жыныс бслгісі - жақсы
дамыған сүт бездері, бұлар еркектерде бастама түрінде ғана болады
Еркектің терісі қалыңдау, қаттылау және түкті (әсіресе бетте) болып
келеді.
Дене бітімі (конституциясы). Жоғарыда айқындалған “организм”
деген жалпы үғым нақты организм немесе индивидум туралы ұғыммен
байланысты мазмұнды тұтас бсре алмайды, ал анатомияны зерттегенде,
сондай-ақ дәрігер науқасты емдегенде организмді жсте білу керек.
Дене бітімі деп әдетте белгілі бір әлеуметтік табиғи жағдайларда
калыптасатын жәнс организмнің түрлі (соның ішінде патологиялық та)
әсерге реакциясынан көрінетін, нақтылы адамға қатысты дара
физиологиялық және морфологиялық ерекшеліктер жиынтығын
айтамыз. Бұл жиынтықтың негізгі өзегі деп бүрынгы ұрпақтардан
алынған бірқатар тұқым қуалайтын қасиеттер есептелсді. Сондықтан
әрбір индивидум оның дене құрылысынан көрінетін ішкі (тұқым
қуалайтын) және сыртқы (сөздің кең мағынасындағы қоршаған орта)
факторлардың бірлігі болып табылады.
Денесінің сыртқы құрылымына белплі бір ішкі құрылымы сәйкес
келеді. Осындай корреляцияның арқасында дененің сыртқы құры-
лысына қарап ішкі құрылымының ерекшеліктерін елестетуге болады
Дәл диагноз қою үшін сол нақты адамның дене құрылым типін ескеру
маңызды. Дене құрылымының үш типін бөлуге болады.
1.	Биік немесе ортадан биіктеу бойлы, тұлғасы біршама қысқалау,
кеуде шеңбері тарлау, орта немесе қушық иықты, аяқтары ұзын,
жамбасының көлбеу бұрышы кішкене болып келетін долихоморфты -
тип.
2.	Орта немесе ортадан аласалау бойлы, тұлғасы біршама ұзындау,
кеуде шеңбері үлкен, біршама кең иықты, аяқтары қысқа, жамбасының
көлбеу бұрышы үлкен болып келетін брахиморфты - тип.
3.	Мсзоморфты - орта, аралық дене құрылыс типі.
Норма және ауыпщулар. Адам организмі қалыптасу үрдісіндс өзін
қоршаған ортаға бейімделді. Соның нәтижесінде организм мен сырткы
дүниенің нақтылы жағдайлары арасында белгілі бір тепе-теңдік орнады.
Организмнің белгілі бір морфологиялық және функционалдық
ерекшеліктері арқасында орныққан бұл тепе-теңдік норма деп
белгіленеді де, ал соған сәйкесті дене қүрылымы қалыпты деп
ессптеледі. Организмге сыртқы әрі ішкі ортаның әр түрлі факторлары
әсер ететіндіктен, оның және жекелеген ағзалары мен жүйелерінің
57
құрылымы варианттанады, бірақ нормадағы бұл варианттанушылық
ортамсн арадағы қалынтасқан тепс-теңдікті бұза алмайды. Осылайша,
норма дегеніміз - метафизика есептегендей, катып қалған, өзгермейтін
нәрсе емес, ол алуан түрлі және жиынтығында организмнің тұқым
қуалаушылығына да, сондай-ақ сыртқы орта факторларына да
байланысты дара өзгергіштігін кұрайтын көптеген құрылым вари-
анттарынан тұрады. Организмнің және оның жекелеген ағзаларының
құрылымының көптеген түрлері - норма варианттары бар (үагіаііо,
латынша - түрөзгеріс). Вариациялық стагистика бойынша, олар
вариациялық қатар түзеді, оның шет жақтарында дара өзгергіштіктің
шегіне жеткен формалары орналасады (В. Н. Шевкуненко). Демек,
норма (қалыпты) дегеніміз - бұл организмнің түр ретіндеп адамға тән
және биологиялык әрі әлеуметтік функцияларының толық орындалуын
қамтамасыз ететіндей құрылым варианттарының үйлесімді жиынтығы
және құрылымдық белгілерінің ара қатынасы.
Аномалия (апотаіоя, грекше - ұқсас смес) - бұл түрлі дәрежеде
білінетін нормадан ауытқулар. Олардың бірнеше түрі бар, олардың
біреулері бұрыс дамудың нәтижесі болып табылады, бірақ организмнің
ортамен қалыптаскан тепе-теңдігін бұзбайды, демек, функциясына әсер
етпейді. Мысалы, жүректің оң жақта орналасуы (декстрокардия) немесе
ішкі ағзалардың баскаша орналасуы (зііиз үізсегит іпуегзиа). Басқа
аномалиялар кезінде организм немесе жекелеген ағзалардың
қызметтері бұзылады, организмнің ортамен тепе-теңдігі сақталмайды
(мәселен, жарық таңдай) немесе оның тіршілік қабілеті толық жойы-
лады (мәселен, бассүйектің болмауы - акрания, жүректің болмауы -
акардия және т. б). Дамудын мұндай күшті ақаулары зағиптык,
сиқынсыздык (орысша-уродство) деп аталады Анатомия мен
эмбриологияның аномалиялар мен зағинтықтарды зерттейтін саласы
тератология (іегаіоз, грекше - керемет, құбыжық) деп аталады Ол да
патологиялык анатомияға жатады.
АДАМНЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ ОРНЫ
Адамның шығу тегі және оның тірі табиғаттағы орнын анықтау
ертеден материализм мен идеализм арасындағы күрестін себебі болып
келеді
Идеализм түрлі діни сенімдердің формасында адамды ерекше
құдіреттің күші жаратқан деген аңызды уағыздап келеді. Бұған
қарама-қарсы ғылым адамның тірі табиғаттың ұзақ эволюпиясы
нәтижесінде пайда болуы туралы қисынды материалистік түсінік
берді.
Бұл эволюция үрдісінде қарапайым бір және көпжасушалы
организмдерден өсімдіктер мен жануарлардың әр түрлі формалары
58
және адам пайда болды. Адамның жануарлар арасындағы орнын түсіну
үшін жануарлар дүниесінің карапайым формалардан бастап, күрделі
формаларға дейінгі жіктелуіне негізделген оның ата-тегі шежіресін
ескеру қажет. Әр алуан жануарлар организмдері біркатар белгілер
бойынша типтерге бөлінеді, типтің ішінде де күрделі бөлінулер орын
алады. Хордалылар типінің қүрылымын қарастырайық
ХОРДАЛЫЛАР - ТИШ (СНОКИАТА)
А. Бассүйексіздер (Асгапіа); Атрһіохиз Іапсеоіаіик (ланцентик).
Ә. Бассүйектілер (Сгапіоіа) немесе омыртқалылар (Уегіеһаіа); а) қағанағы
жоқтар (Апатпіа) карапайымдылар:
I класс - доцгелек ауыздылар (Сусіозіота); жылаибалықтар, миксиндер;
II класс - балықтар (Різсез): селахиялар (акулалар, скаттар), ганоидтер
(бекіре балықтар), сүйекті балықтар;
III класс - қосмекенділер (АтрһіЬіа): а) құйрықтылар (саламандралар),
құйрықсыздар (бақалар), гимнофиондар (аяқсыздар); ә) қағанағы бар (Атпіоіа)
күрделілер;
IV	класс - жорғалаушылар (Керііііа): крокодилдер, тасбақалар, кесіргкелер,
жыландар;
V	класс - құстар (Аұез);
VI	класс - сүтқоректілер (Маттаііа) Класс тармақтары: клоакалылар;
қалталылар, плаценталылар отрядтары: бунақдснелілер, қолқанаттылар,
шалатістілер, кемірушілер, жыртқыштар, киттәрізділер, приматтар
Зоологиялық жіктелу бойынша адам басқа да барлық омырт-
қалылармен бірге хордалылар типіне жатады, өйткені оның эмбрио-
генезі кезінде кейін кеміп-кішірейетін хорда (арқа жіпшесі) бастамасы
пайда болады. Хордалылар типінің ішінде омыртқалылар тип тарма-
ғына жатады, өйткені оның біліктік қаңқасы - омыртқасы бар.
Омыртқалылар, соның ішінде адам үшін де көптеген ортақ құрылыс
белгілері тән. Адам денесінің қүрылысында көрінетін ең басты
принциптерді немесе заңдылықтарды атап өтейік.
I. Полюстік - түрліше дифференциацияланған дене үштарының
немесе полюстерінің болуы: дененің бас жағында (краниалды жағында)
қоректік заттарды қабылдайтып тссік - оралды полюс (оз, огіз - ауыз), ал
қарама-қарсы, құйрық (каудалды) жағында - аборалды полюс орна-
ласқан.
II. Екі бүйірлі (билатералды) симметрия. дененің екі жартысы
бірдей. Осыған байланысты көпшілік ағзалар жұп-жұптан; олар орта
жазықтыктың жан-жағына қарай орналасады. Кейбір ағзалар - тақ.
Олардың кейбірі дененін орта сызығы бойымен орналасқан, мұндай
ағзаларды симметриялы екі жартыға қақ бөлуге болады. Тақ ағзалардың
кейбірі (жүрек, қарын және т. т.) асимметриялы орналасқан, бірак олар
құрсақта даму кезінде орта сызықта пайда болып кейіннен екінші
қайтара ығысады
59
III Сегменттілік немесе метамерлілік дененің қайсыбір бөлігінің
сегменттерге немесе метамерлерге (тсіа, грекше кейін, тсго$ - бөлік)
ягни ретті, метамерлі, бірінен соң бірі орналасқан және шамамен бірдей
құрылған бөліктерге бөлінуі. Мұндай құрылыс қайсыбір дәрежеде
эволюция барысыпда барлық хордалы жануарлар мен адамда
сақталады.
Адам ұзақ эволюция жолынан өтіп, метамерлік құрылымды бүкіл
денесінде емес, филогенез үрдісінде оның басқа бөліктсрінің дамуына
негіз болған бөлігінде, атап айтқанда, тұлғасында сақтады. Жеке
омыртқа, қабырға, олардың қосылған жсрлері, жеке омыртка мен
қабырға арасында орналасқан тұлға бұлшықеттері, қабырғааралық
тамырлар мен нсрвтер, сондай-ақ жұлынның ссгменттері - осының
барлығы адам организмінің метамерлік құрылымы мен дамуының
көрінісі.
Организмнің жекелеген бөліктерінің арасындағы заңды арақатыпас
корреляция болып табылады. Дарвин оны өсудегі арақатынас заңы дсп
атады. Бұл заңға сәйкес организмнің бір бөліктерінің формалары әр
уақытта басқа бөліктсрдің белгілі бір формаларымен байланысты, ал
олар бір-бірімен ешбір байланыспайтын сияқты көрінеді.
Мәселен, сүтқоректілерде аша тұяқтар, әдетте, күйіс қайыру
үрдісіне бейімделген күрделі қарынның болуына байланысты. Дәл осы
сияқты адамда да - “адам қолының біртіндеп жетілуі, сонымен қатар
жүретін аяқтың дамуы және тік жүруге бейімделуі сөзсіз организмнің
басқа бөліктеріне кері әсерін тигізді” (Маркс К., Энгельс Ф. Шығ.,
2-басылым, 20-том, 488 бет)
Адам омыртқалылардың катарында, олардың ең жоғары класына
-сүтқоректілерге жатады, ал сүтқоректілер төлдерін тірідей туып,
оларды сүтпен қоректендіреді.
Тірідей төлдеу, денс температурасының қоршаған орта (ауа)
температурасының ауытқуына тәуелсіз тұрақтылығы, интенсивті зат
алмасу және ең бастысы - мидың, әсіресе оның қыртысының про-
грессивті дамуы сүтқоректілерге әр алуан тіршілік жағдайларына
бейімделуге көмектесіп, омыртқалылардың төменгі сатыдағы клас-
тарымен бәсекені жеңіп, олардың кеңінен таралуын және одан әрі
эволюциялық даму мүмкіндігін қамтамасыз етті. Сүтқоректілердің
арасында адам плаценталы біркұрсақты класс тармағына (Маттаііа
ріасепіаііа) жатады. Оның тіршілік иссі ретіндегі биологиялық жағы
әлеуметтік факторлардың басым әсерімен антропогенездің соңғы
кезеңінде қалыптасты.
Антропогенез (грекше - апіһгороа - адам, £епе§І8 - пайда болу,
шығу) - адамның эволюциялық тарихи қалыптасу үрдісі Антропогенез
антропология пәнінің арнаулы бөлімін арнаулы бөлімінің пәнін
құрайды. Антропогенездің басты қозғаушы күші - еңбек құралдарын
қоғам болып бірігіп жасау және оны пайдалану.
60
Антропогенездін ертелеу сатыларында табиғи факторлардың
шешуші манызы болып, ал кейін әлеуметтік заңдылықтар басымдық
көрсете бастады. Тек адам ғана қолдан еңбек құралдарын жасап,
абстрактылы ойлау және сөз сөйлеу қабілетінс ие болды.
Адам приматтар отрядына жатады - ргітаіез (латынша ргітаа - туыс,
ргітаіез - алғашқылардың бірі). Ол төрт отряд тармағыпан тұрады:
1. Үзынөкшслілер (Тагзійоідеа). 2. Лемурлар немесе шала маймылдар
(Ьетигоідеа). 3. Тупайлар немесе бунақденелілер (Тираіоідеа). 4. Маймыл
тәрізділер - Рііһесоідеа (грекше рііһесоа - маймыл, еідоз - сыртқы түр) немесе
адам тәрізділер (Апіһгороідеа).
Адам соңғы отряд тармағына - адам тәрізді приматтарға Рііһесоідеа нсмесе
Апіһгороісіеа - жатады, ол екі сексиядан тұрады: 1. Ескі дүниепің кең танау
маймылдары - Ріаіагһіпі. 2 Жаңа дүниенің тар танау маймылдары - Саіагһіш.
Соңғы тар танау маймылдар (Саіагһіпі) секциясының екі жоғары тұкы.мдасы
бар: 1) ит тәрізді приматтар (Супотогрһа); 2) адам тәрізді приматтар
(Апіһготогрһа).
Адам тәрізді приматтар (Апіһготогрһа) жоғары тұқымдасы екі түқымдасты
қамтиды: 1) адам тәрізді маймылдар (ЗітіГдеа); 2) адамдар НотіпіГсіеа
(латынша һотіпіз - адам).
Адамдар тұқымдасы туыстарға, түрлерге және түртармақтарға бөлінеді.
Туыс: а) маймыл-адам (Рііһесапіһгориз); адам (Ното).
Адамның түрлері: 1) гейдельберг адамы (Ното Неісіе1Ьегёеп5І8); 2) неан-
дерталь адамы - алғашқы қауым адамы (Ното ргіті&епіи8) 3) ақылды адам
(Ното заріепз). Ақылды адамның түр тармақтары: қазба және казіргі адам.
Гоминид тұқымдасынын (Нотіпісіеа) басында Ното һаһіііа нағыз
еңбек әрекетін бастаған білікті адам тұрған
Антропологияда антропогенез ұрдісін ұш сатыға бөледі.
1.	Австралопитек типті адамның антропоидты ататектері (оңтұстік
африкалық адамтәрізді маймыл)
2.	Өте ертедегі адамдар (архантроптар) және ертедегі адамдар
(палеоантроптар).
3.	Неоантроптар (қазба және казіргі кездегі адам).
Адамның архантроптар мен палеоантроптар сатысындағы қалып-
тасуы бұл адамдардың биологиялық эволюциясымен байланысты; ал
неоантроптардың пайда болуымен әлеуметтік заңдардың үстемдігі
бекіп, адамның түрлік ерекшеліктері одан әрі елеулі морфологиялық
срскшеліктерге ұшыраған жоқ.
Адамның пайда болуы туралы еңбек теориясы. Ч. Дарвин өзінің
атақты “Түрлердің шығуы” (1859) және “Адамның шығуы” (1871) деген
шығармаларында аса мол жаратылыс - ғылыми материалды пайдаланып
адам мен жануарлардың шығу тегінің бірлігін, адамның қайсыбір кұрып
кетксн адамтәрізді маймылдардан шыққанын дәлелдеді. Сондықтан
адамға өзінің маймылтәрізді ататектерінен берілген көптеген
анатомиялық белгілер кездеседі, олар туралы анатомияның тиісті
бөлімдерінде әңгіме болады. Алайда, адам ең алдымен тікелей еңбек
61
әрекеті және қоғамдық өмірмен, яғни әлеуметтік ортамен байланысты
пайда болған өзінің бүкіл психикалық даму деңгейімен ерекшеленеді.
Адамның адамтәрізді атазектсн шықканын дәлелдеп, Дарвин
антропогенез мәселесін тек биологиялық дәлелдемелер негізінде
біржақты шешті, ол бұл ататектің адамға айналуына себеп болған
шешуші факторларды атап бере алмады.
Ф. Энгельс өзінің атақты “Маймылдын адамға айналуындағы
еңбектің рөлі” атты сңбегінде маймылдың адамға айналуында негізгі
фактор еңбек болғанын көрсетті. Энгельстің айтуынша, адамды адам
еткен еңбек. Энгельс жасаған “адам пайда болуындагы еңбек
теориясының” мәні мынаған ксліп тіреледі: бұдан коптеген жүз
мыңдаған жылдар бұрын, үштік дәуірде, ысгық белдеуде денссін түк
басқан, сақалдары мен сорайған құлақтары бар, үйір-үйірімен
ағаштардың арасында тіршілік еткен аса жоғары дамыған адам тәрізді
маймылдардың тұқымдары тіршілік еткен. Ағаштардың басында
қозғалып жүру әдісі алдыңғы аяқтарынын жаңа қызметінің пайда
болуына себеп болды, олар ағаш бұтақтарын қармап, денелерін бір
ағаштан екінші ағашқа лақтыру (брахиация) қабілетіне ис болды да,
осылайша алдыңғы аяқтары қолға айналды. Содан кейін бұл маймылдар
жер бетіндс жүрген кезде қолдарын пайдаланбай, тік жүруді меңгере
бастайды. Осы арқылы маймылдың адамға айналуы үшін шешуші кадам
жасалды. Қол босап, біртіндеп “...өмірге Рафаэльдің суреттерін,
Торвальдсенің мүсіндсрін, Паганинидің музыкасын сиқыршынын
күшіндей өмірге келтіретіндсй жоғары дамыған сатыға жетті” (Маркс
К , Энгельс Ф. Шығ. 2-басылым, 20-том, 488-бет)
Қол - маймылдардағы қозғалыс мүшесінен адамда еңбек мүшесіне
айналып, енді ол жауларынан қорғану үшін таяқты ұстап немесе
жауларына жеміс немесе тастарды жаудыратын маймылдар сияқты
қоршаған табиғаттың дайын заттарын пайдалану ғана емсс, сонымен
бірге ецбек құралдарын жасау мүмкіндігіне ие болды. Маймылдар
табиғатты оз қажеттеріне бейімдей алмайды, олардың өздері табиғатқа
бейімдследі Адам пішінді маймылдарды эксперименттік зерттеу
негізінде кейбір ғалымдар былай деп есептейді: маймылдар да кейде өте
қарапайым еңбек құралдарын жасай алады. Сондыктан адамның
маймылдан айырмашылығы тек еңбек құралдарын жасау қабілетіндс
емес, оларды жүйелі жасай және пайдалана білу кабілетінде (VII
Халықаралық антропологтар конгресі, 1964)
Адам қолы бұлшыкетінің, сіңірдің, ал кейін сүйектердің біртіндеп
дамуы, сондай-ак нерв жүйесінің дамуы арқасында және сананың
өсуінен еңбек кұралдарын жасау қабілетіне ие болып, адамға солардың
көмегімен қоршаған табиғатты өз қажеттеріне қарай бейімдеуге
мүмкіндік тудырды. Адамның ұдайы еңбек әрекетінің әсерінде бола
отыра, оның қолдары маймыл қолдарынікінен басқа түрге ие болды да,
осыдан келіп “еңбек кұралы ғана емес, оның өніміне” де айналды.
62
Алайда қол нендей бір өзіндік нәрсе емес еді, ол тұтас организм
мүшелерінің біреуі ғана еді де, қолға пайдасы болғанның бүкіл денеге
де пайдасы тиді Қол мен еңбектің дамуымен басталған адамның
табиғатқа үстсмдігі оның ой ©рісін кеңейтіп, ал еңбек қоғам
мүшелерінің топтасуына көмегін тигізді. Сондықтан қалыптасқан
адамдарда бір-біріне бірдеңе айту, қатынас қажеттіп пайда болды. Бұл
қажеттік өзіне ағза жасады: маймылдарда дамыған көмекей біртіндсп
ауыз ағзаларымен бірге сөз сөйлеу ағзаларына айнала өзгеріп, мұның өзі
адам санасының одан әрі ашылуына себеп болды. Еңбек, одан кейін
түсіпікті сөз сөйлеу мидың дамуын жеделдетіп, ол барған сайын адам
миьгна жинала берді. Мидың дамуымен бірге оның ең жақын құралдары
- адамға қоршаған ортада барған сайын жақсы бағдарлауға мүмкіндік
тудыратын сезім ағзаларының дамуы қатар жүрді.
Еңбек пен сөз сөйлеудің адамның дене құрылысына өзара әсер
етуінің бұл үрдісі жүз мындаған жылдарға созылып, соның нәтижесінде
маймыл үйірлерінен адамдардың қоғамы пайда болды. Адамның
эволюциясының бірқатар кезеңдерін - питекантроп, гейдельбсрг адамы,
неандерталдық және қазіргі адам - бастан өткізе отырып, адам орга-
низмі қазіргі тіршілік етуші адамдарға тән жоғарылау қүрылысқа ие
болды. Адамды адам пішінді маймылдардан өзгешелейтін тәндік
белгілерге мыналар жатады:
1)	тік жүру;
2)	қол - еңбек мүшесі;
3)	түсінікті сөз сөйлеу;
4)	ми мен басүйектің жоғары дамуы;
5)	дененің тік қалпына сәйкесті ішкі ағзалардың орналасуы;
6)	терінің түк басуынан арылуы.
Осыған байланысты адамның барлық ағзалары мен жүйелерінің
біркатар тәндік ерекшеліктері бар, олар туралы анатомиялык
материалды баяндағанда тиісті жерлерінде баяндалады
АНАТОМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ1
Анатомияда жалпы қабылданған өзара перпендикуляр жазық-
тықтардың белгілеулері пайдаланылады, бүл жазықтықтар ағзалардың
немесе олардың бөліктерінің кеңістіктегі орнын анықтайды. Мұндай
жазықтықтар үшеу: сагитталды, фронталды және горизонталды. Бұл
1 Анатомия терминдерінін пайда болуы, оның дамуы Мотіуа апаіотіса А. Р.
Ракышевтің анатомия терминдерінің үштілдік сөздігінде (Алматы, Рауан баспасы,
1992) және “Международная анатомическая номенклатура” (Алматы, Асем-Сисіем,
2003) деген кітабында кецірек баяндалады.
63
жазықтыктардың адам денесіне қатынасын айтқанда, оның вертикалды
қалпы алынатынын есте ұстау керек.
Сагитталды жазықтық деп вертикалды жазыктыкты түсінеді, ол
арқылы біз ойша денені тесіп өтетін садак огы бағытында алдынан
артына қарай және үзына бойымен қақ бөлеміз Сагитталды жазықтық
дененің дәл ортасынан медиалды өтеді, оны симметриялы оң және сол
екі жартыға бөледі Вертикалды, бірақ сагитталды жазыктыққа тік
бұрыш жасай өтстін жазықтық, фронталды маңдайға параллелді деп
аталады. Ол денсні алдыңғы және артқы бөлімдерге бөледі. Үшінші,
горизонталды жазықтық сагитталды жазыктыққа да, сондай-ақ
фронталды жазықтыққа да тік бұрыш жасай жүргізіледі. Ол денені
жоғары және төменгі бөлімдерге бөледі.
Бұл жазықтықтарда жекелеген нүктелер мен сызықтардың орын-
дары былай бөлінеді: орта жазықтыққа жақындау орналасқандарын
медиалды, тедіаііз (тейіапит, латынша - ортасы) деп белгілейді, орта
жазықтықтан алыстау жатқандары, латералды (Іаіегіаііз - бүйір) деп
белгілсйді Алдыңғы-артқы бағытта: денснің алдыңғы бетіне жақындау
- алдыцгы, апіегіог немесе вентралды, уеп(га1і8 (үепіег - іш), артқы бетке
жақындау артқы, розіегіог немссе дорсалды, сіогзаііз (догзит - арқа) деп
аталады Вертикалды бағытта' дененің жоғарғы жағына жақындау -
жогаргы, кирегіог, төменгі жағына жақындау - төменгі, іпГепог деп
аталады
Қол-аяқ бөліктеріне катысты “проксималды” және “дисталды
терминдері қолданылады. Проксималды (жақын) - тұлғада қол-аяқтың
басталатын жеріне жақындау бөліктерді, дисталды (алыстағы) -
керісінше, алыстау орналаскан бөліктерді белгілеу үшін қолданылады
Мәселен, колдың шынтағы саусақтарға қарағанда проксималды, ал
саусақтар шынтаққа қарағанда дисталды орналасқан.
“Сыртқы”, ехіегпи$, және “ііикі”, іпіетиз, терминдері көбінесе
дене қуысы немесе тұтас ағзаларға қатысты орналасуды, “ішіне қараи
немесе “сыртына царай ” жатқан деген мәнде қолданылады; “беткеи ',
зирсгҒісіаІіБ және “терец”, ргоГипбиз терминдері тиісінше дененің
немесе ағзаның беткі жағынан “іиамалы тереңдеу” немесе “кобірек
тереңдеу ” орналасқан дегенді белгілеу үшін пайдаланылады.
Шаманың (улкен-кішілігін) білдіретін кәдімгі терминдер: үлкен -
та£пи8, кііиі - рагұиз, үлкендеу - та^ог, кииілеу - тіпог.
Соңғы екі термин - та]ог және тіпог - екі жақын немесе ұқсас
түзілістердің салыстырма шамаларын белгілеу үшін қолданылады.
Мысалы, тоқпан жілікте Шһегсиіит (төмпешік) та]и8 және тіпи$.
Ма^пиз (үлкен) термині шамасы кішілеу басқа ұқсас түзіліс бар
екенін білдірмейді. Мысалы, пегуи$ аигіси!агІ8 та^пиз үлкен құлақ
нерві оның жуандығына қарай осылай аталады, бірақ кіші құлақ нерві
болмайды.
Бірқатар терминдер қысқартылған түрде берілді
64
агі.	- агіісиіаію (буын);
агіі.	- агіісиіаііопез (буындар);
Іід.	- 1І£атепіит (байлам);
1і§£.	- Ііёатепіа (байламдар);
а.	- агіегіа (артерия)
аа.	- агіепае (артериялар);
V.	- уепа (вена);
уұ.	- уепае (веналар);
п.	- псгуи$ (нерв);
пп.	- пегүі (нервтер);
т.	- тизсиіиз (бұлшықет);
тт.	- ти$си1і (бұлшықеттер)
Анатомиялық атаулардың ең алғаш шығуы, кейінгі дамуы ертсден,
көне замандардан басталады Мәселен, анатомия терминдерінің
алғашқы латын тіліндегі тізімі 1887 жылы Гсрманияда шетелдің
көрнскті ғалымдарының катысуымен құрастырылды Бүл тізім
Германия анатомиялык когамының 1895 жылы Базельде өткен
конгресіндс бекітілді (В.К.А.).
1935 жылы Германия анатомиялық қоғамының Иенде өткен съезі
анатомиялық терминдердің жаңа тізімін қабылдады (1 N А - Іепаг
Могпіпа Апаіотіса).
1955 жылы Парижде анатомиялық номенклатураның (Р N А.) жаңа
тізімі бекітілді.
Анатомиялық терминдсрді жетілдіру жұмыстары одан әрі жалғаса
берді. Анатомдар 1965 жылы Висбаденде өткен VIII Халықаралық
конгресі анатомиялық терминдерге мыңнан аса озгертулер мен
толықтырулар енгізді Ол конгресте оған коса, Р.М.А.-ға сәйкес келетін
әр ұлттың анатомиялық номенклатураларын жасау ұсынылды.
Кеңестер одағы ксзінде денсаулық сақтау Министрлігінін ғылыми
кеңесі (1959) Р.М.А. терминдеріне сәйкес тек орыс анатомиялык
номенклатурасы қолданылсын деп қаулы шығарды.
Алғаш рст Р.К.А. терминдерінс сәйкес келетін орыс анатомиялық
терминдсрінің ресми тізімін Д А Жданов пен профессор Ю. Н Копаев
жасады (Халықаралық анатомиялык номенклатура, М , “Медицина”,
1970). Алайда, бұл тізім көптеген сын-ескертпслерге тап болды.
Соңынан анатомдар, гистологтар және эмбриологтардың бүкілодақтық
съезінде орыс анатомиялық номенклатурасы бекітіліп, С С Михай-
ловтың редакциялауымен тек 1980 жылы ғана жарық көрді
Тұңғыш қазақтың анатомиядағы атау-терминдерді ғылыми жолмен
тексеріп, бір жүйеге келтіру мәселелері 1963, 1966 жылдары баспадан
шыққан А. Р. Рақышевтің “Анатомия терминдсрінің қазақша-
орысша латынша сөздігінен” басталады. Содан, осы кейінгі 40 жыл
ішіндегі енбектердің корыгындысы ретінде қазақтың өз ұлттық
5—210
65
анатомия номенклатурасы Халықаралық анатомия номснклатурасымен
сәйкестірілс (латын, орыс тілдерінде) 2003 жылы баспадан шығарылды
(Ракышев Алшынбай, “Международная анатомическая номенклатура”
Алматы, Асем-Систем)
СҮЙЕКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ
ІЛІМ О8ТЕОАКТНКОЕОСІА
Жануарлардың өсімдіктен непзгі айырмашылығы, оның қоршаған
ортаға орын ауыстыра қозғалып бейімделуі болып табылады. Жануар-
лардың жоғары әрекетінің ең басты көрінісі - оның сыртқы дүниеге
жасайтын әрекеті қимыл-козғалыс - оның қаңқалық бұлшықет жүйе-
сінің қызметінің нәтижесі.
Жануарлар дүниесінде қозғалыстың негізп үш түрі болады 1) амеба
тәрізді, жалғанаяқтылар (псевдоподиялар) шығаратын протоплазманың
көмегімен толқынды қозғалу; 2) инфузориялар сияқты кірпікшелер
көмегімен толқынды қозғалу; 3) жануарлардың көпшілігінде кездесетін
арнаулы жиырылғыш бұлшықетті элементтердің көмегімен іске асы-
ратын қозгалыс.
Филогенез үрдісін бейнелей отырып, адам өз денссінде козға-
лыстың осы үш түрін де сақтаған лейкоциттердің амеба тәрізді
қозғалысы, толқынды эпителий кірпікшелерінің тербелісі және бұл-
шықеттер деп аталатын кешендсрге бірігетін арнаулы жасушалық
элементтердің, бұлшықет талшықтарының жиырылуы. Дененің және
оның ағзаларынын бүкіл қозғалысы бұлшыкеттердің жиырылуына
байланысты.
Организмдегі бүкіл бұлшықет висцералды және сомалық болып
бөлінеді. Висцсралды бұлшықет дененің ішінде жататын ішкі ағзалар-
дың қүрамына енеді, ол көбіне тегіс салалы бұлшықет жасупіаларына
және тек бір бөлігі ғана көлденең-жолақты талшықтардан (асқорыту
жолының жоғарғы ұшы, көмекей, жүрек бұлшықеттері) тұрады. Ол іске
асыратын қозғалыстардың барлығы негізінсн ішкі ағзалармсн шектеліп,
бұл кезде дененің өзі кеңістікте қозғалмайды. Тек көлденең жолақты
талшықтардан тұратын сомалык бұлшыкеттер ішіне ішкі ағзалар
орналасқан дене (“сома”) қуыстарының қабырғаларында орналасады,
сондай-ақ қол-аяқтардың негізгі массасын кұрайды Сомалық бұл-
шықеттің міндеті - бүкіл дене мен оның бөліктерінің айнала кеңістікте
орын ауыстыру, қозғалту болып табылады. Бас жақтағы висцералды
бұлшықеттердің шамалы бөлігін қоса сомалық бұлшықеттің бүкіл
жиыны дененің тірек-қимыл аппаратының түзілуіне қатысады, оған
қаңқа мен оның қосылыстары да жатады.
Қозғалыс қызметінен басқа тірек-қимыл аппараты депенің жерге
тірегі қызметін де аткарады, сондықтан да оны тірек-қимыл аппараты
66
деп атайды Сонымен бірге адам организмі жердің тартуы - гравита-
циясы жағдайында туып, дамып, тіршілік ететінін ескеру керек.
Дененің әрбір қозғалысы осы ауырлық күшін жеңу болып табылады
да, тірек-қимыл аппараты сонымен қатар антигравитаңия қызметін де
қоса атқарады. Сондықтан оны антигравитация (жердің тарту күшін
жеңу) аппараты деп те атауға болады
Бүкіл қозғалыс аппаратын пассивті (қаңқа және оның қосылыстары)
және активті (бұлшықеттер) бөлігі деп ажырату заңды. Бұл екі бөлік
қызмсті жағынан өзара тығыз байланысты және бір ғана бастамадан -
мезодермадан дамып жетіледі. Негізінде тірек-қимыл аппараты
мүшелердің үшжүйесінен 1) сүйсктсрден, 2) олардың қосылыстарынан
және 3) бұлшықеттерден түрады.
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
О8ТЕОЕОСІА
Қацқа (зссісіоп, грскше - кептірілген скелег) - механикалық маңызы
бар, мезенхимадан дамитын тығыз түзілістердің жиынтығы болып
табылады. Ол өзара дәнекер, шеміршек немссе сүйек тіндерінің
көмегімен байланысқан жеке сүйектерден тұрады; қаңқа қимыл
аппаратының пассивті бөлімін құрайды.
Қацқаның маңызы. Сүйек жүйесі негізінен механикалық, көбінесе
биологиялық маңызы бар бірқатар қызмет атқарады. Алғаш пайда
болғанда қатты қаңқа организмді зиянды сыртқы әсерлерден қорғау
қызметін атқарды (омыртқасыздардың сыртқы қаңқасы). Ішкі қаңқаның
дамуымен омыртқалыларда ол алғаш жұмсақ тіндер үшін тірек және
арқауға айналды. Қаңқаның жеке бөліктері бұлшықеттердің көмегімен
қозғалысқа келтірілетін рычагтарға айналып, соның салдарынан қаңқа
қимыл-қозғалыстық (локомоторлық) қызметке ие болды. Қаңқаның
атқаратын механикалық қызметі тірек, қорғаныш және қозғалысты іске
асыру қабілетімен сипатталады
Қаңқаның тіректік қызметі жұмсақ тіндер мен мүшелердің
қаңқаның түрлі бөліктеріне бекуі арқылы іске асады. Қозғалыс
жылжымалы буындармен қосылған және нерв жүйесі арқылы бас-
қарылатын бұлшықеттердің көмегімен қозғалысқа кслтірілетін ұзын
және қысқа рычагтар түріндегі сүйектердің құрылысы арқасында
жүзеге асады Ең ақырында, қорғау қызметі жеке сүйектерден сүйек
қуысын, жұлынды қоргайтын омыртқа қуысын, миды қорғайтын ми
сауытын, кеуде қуысының басты ағзаларын (жүрек, өкпе) қорғайтын
кеуде қуысын, түрдің одан әрі сақталуы үшін қажет көбею ағзаларын
Қорғайтын сүйекті орын - жамбас астауын түзу арқылы іске асырылады.
Сүйек жүйесінің биологиялық функциясы қаңқаның зат алмасуға,
әсіресе, минералды алмасуға қатысуына байланысты (қаңқа түрлі
67
минералдык фосфор, кальций, темір жәнс т б тұадардың жиналатын
жері). Зат алмасуға байланысты ауруларды (рахит, т. б.) рентген
сәулесі, радиоактивті изотоптар арқылы диагноз қоюға болады. Бұдан
басқа қаңқа қан жасау функциясында атқарады. Бұл кезде сүйек жәй
ғана жілік майы үшін корғаныш қүндақ қана емес, жілік майы оның
органикалық болігі болып табылады. Жілік майының өзіпше дамуы
және қызметі сүйск затыиың құрылысына әсер етеді де, ал, керісінше,
механикалық факторлар қан жасау функциясына ықпалын тигізеді.
Сондықтан дене жаттыгуларын құрастырганда қаңканың барлық
атқаратын қызметтерініц бірлігін есепке алу қажет.
Қаңқаның дамуы. Барлық омыртқалыларда құрылысының төменгі
сатыларында, сондай-ақ ұрықтың даму кезеңінде ішкі қаңқаның
алғашқы басіамасы мезодермадан пайда болатын арқа жіпшесі - сһогёа
дог8а1І8 болып табылады. Хорда хордалылар типіпің қарапайым өкілі -
ланцетниктің (Аіпрһіохиз Іапсеоіаіиз) тән белгісі болып габылады, оның
қаңқасы денесінің ұзына бойына арқа жағынан созылған арқа жіпшесі
мен оны қоршаған дәнекер тіннсн түрады.
Омыртқалылардың қарапайым түрлерінде (доңгелекауыздылар,
селахиялар), дәнекер тінді хорданың айналасында және басқа жағында
шеміршекті қаңқаға ауысады, оның озі, сүйекті балықтардан бастап
сүтқоректілерді қоса сүйекке айпалады
Сүйектің дамуымен кішкентай ғана қалдықтары (омыртқааралык
дискінің іркілдек ядросы) қалып, хорда жоғалады. Суда омір сүретін
формалар шеміршекті қаңқамен кала алады, өйткені судағы мсха-
никалық ауырлық ауадағыға қарағанда әлдеқайда аз. Тек сүйекті қаңқа
ғана жануарларға судан құрлыққа шығып, өз дснесін жер үстінде
көтеріп, аяғында берік тұруға мүмкіндік берді. Сөйтіп, филогенез
үрдісінде қоршаған ортаға бсйімделу құбылысы ретінде біртіндеп
қаңқаныц үш түрі ауысады. Бұл ауысу адам онтогенезі үрдісінде де
қайталанады, бұл ксзде қаңка дамуының үш сатысы байқалады: 1) дәне-
кер тінді (жарғақты), 2) шеміршекті және 3) сүйекті. Шеке, бас
сүйсктсрі, бст сүйектерінің көбі, дәнекер тін негізінде пайда болады
Басқа сүйектер осы үш даму сатысынан өтеді.
Сүйек - мүше. Сүйек, оя, оз$І8, тірі организмнің мүшссі ретінде
бірнеше тіндерден тұрады, олардың ең бастысы сүйск тіні.
Сүйектердің химиялық қүрамы мен физикалық қасиетніері. Сүйек
заты химиялық заттардың екі түрінен тұрады: органикалық заттар (’/3) -
негізінен оссеин және бейорганикалық заттар ('/3) - негізінен кальций
тұздары, әсіресе фосфорқышқылды ізбес (51,04%). Егер сүйекке
қышқыл ерітінділерімен (азот, тұз және басқа) әсер етсек, ізбес тұздары
еріп кетеді де (бесаісіпаіо), ал органикалық зат ерімей қалып, бірақ
жұмсақ және серпінді күйде сұйектің пішінін сақтайды. Егер сүйекті
күйдіретін болсақ, онда органикалық зат жанып кетіп, ал бей-
органикалық зат сақталып қалады, бірақ өте сынгыш түрде сүйектің
68
пішіні мен қаттылығын сақ-
тайды. Бейорганикалық және
органикалық заттардын тірі
сүйекте аралас болуы оған аса
беріктік пен серпімділік қасиет
береді. Бұған сүйектің жасқа
байланысты өзгеруі де дәлел
болады. Жас балалардың сүйе-
гінде оссеин көбірек болған-
дықтан, олар өте иілгіш және
көп сына бермейді. Керісінше,
қартайғанда, сүйектің құра-
мындагы органикалық және
бейорганикалык заттардың ара-
катынасы өзгеріп, бейорганика-
лык заттар көбейгенде, сүйектің
майысқақтығы кеміп, олар морт
сынгыш келеді, сонын нәтиже-
сінде қарт кісілердс сүйектің
сынуы жиі кездеседі.
32 - с у р е т. Остеоннын кұрылысы
1 - остеон табакпіасы; 2 - остеоциттер
(сүйек жасушасы); 3 - орталық өзек
(остеон өзегі).
Лупамен немесе микро-
скоптың шамалы үлкейтуімсн
көріпетін сүйектің кұрылым-
дық бірлігі остеон (32-сурет),
яғни тамырлары мен нсрвтері
бар орталық өзекті айнала сақиналы орналасқан сүйек табақшалары
жүйесі болып табылады.
Остеондар бір-біріне тығыз жабысып жатпайды, олардың арасы
сүйек аралык табақшаларымен толтырылған. Остеондар жүйесіз емес,
сүйекке түсетін функционалдық жүктемеге сәйкес орналасады: жілікті
сүйектерде сүйектің ұзына бойына параллельді, кемікті сүйектерде -
вертикалды білікке перпсндикулярлы, бас сүйектің жалпақ сүйегінде
сүйек бетіне параллелді және сақиналы (радиалды) орналасады.
Остеондар аралық жасушалармен бірге ішінен (эндост жағынан)
сүиек табакшаларының ішкі кабатымен, ал сыртынан (периост
жағынан) қоршайтын табақшалардың сыртқы қабатымен жабылған
сүйек затының негізгі ортаңғы кабатын түзеді. Сыртқы қабатта сүйек
қабынан сүйек затына тесіп өтетін ерекше жолдар арқылы келетіп қан
тамырлары бар. Мацерацияланған сүйекте көптеген қоректендіруші
тесікшелер (Гогатіпа пи(гісіа) көрінеді Тесік арқылы өтетін қан та-
мырлар сүйектегі зат алмасуды қамтамасыз етеді
Жәй көзбен көрінетін (кесілген жерден немесе рентгенограммада)
сүиектің ірілеу элементтері - сүйек затының аралық шабақтары немесе
трабекулалар остеондардан тұрады. Осы трабекулалар екі текті сүйск
69
33 - су р е т. Сүйектің құрылысы
(үлгі)
1 - яиЬяіапйа 8роп§іо8а (ІгаЬесиІапв);
2 - 8иЬ8іапііа сотрас(а;
3 - сапаііз пиігіепз; 4 - Гог пиіпепз
34 - с у р е т. Кеуекті затта сүйсктік
табақшалардың орналасуы (үлгі). Ортан
жілікпң проксималды шетінің
фронталды жазыктықтағы кесіндісі.
1 - қысагын сызықтар, 2 таріатын
сызықтар
затын құрайды егер трабекулалар тығыз жатса, онда тығыз тұтас зат,
8иЬ§Іап8Іа сотрасіа алынады, ал егер трабекулалар бостау жатса, онда
кеуекті зат, БиЬзіапііа зроп^іоза (33-сурет)
Тығыз және кеуск заттардың таралуы сұйектің функционалдық
жағдайларына байланысты. Тығыз зат негізінен тірек (тіреуіш) және
қозғалыс (рычаг) міндетін орындайтын сұйектер мен олардың
бөліктерінде болады, мысалы, жілік сүйектердің диафиздерінде. Ал
үлксн көлемді жеңілдікпен коса беріктікті сақтау керек болған
жерлердс, мысалы, жілік сүйектердін эпифиздерінде, кеуекті заттар
түзіледі
Кеуекті заттың келденсң шабақтары белгілі бір реттілікпен және
сүйек пен оның бөліпнің функционалдық жағдайларына сәйкес
орналасады Сүйсктер екі жақты әсерге - қысым мен бұлшықеттердің
тарту күшіне ұшырайтындықтан, сүйек шабақтары - қысым мен тарту
күштері түсетін сызыктардың бойымен орналасады (34 сурет) Бұл
күштердің түрлі бағыттарына сәикес әр түрлі сүйектер және олардын
бөліктерінің қүрылысы да әр алуан болады. Бассүйектің жабынды
сүйектерінде (негізінен қорғаныш қызмет аткаратын) кеускті заттың
қаңқаның 3 функциясын атқаратын, оны басқа сүйектерден өзге-
70
іпелейтін срекше сипагы болады. Бұл кеуек зат диплоэ, сііріое (қосарлы),
деп аталады, өйткені ол екі сүйек табақшаларының - сыртқы, Іатта
ехіегпа және ішкі, Іапипа іпіегпа арасында орналасқан бұрыс пішінді
сүйек табақшаларынан гұрады Ішкі табақшаны шынытәрізді, іатіпа
үйгеа, деп те атайды, себебі ол бассүйек зақымданғанда сыртқы
табақшаға қарағанда онай сынады.
Сүйек ұяшықтарында жілік майы - қан жасау және организмді
биологиялық қорғау ағзасы болады Ол сұйектің қорекгенуі мен
дамуына және өсуіне қатысады. Жілік сүйектерде жілік майы осы
сүйектердің қуысында болады, сондықтан оны жілік май қуысы, сауііаз
тебпііагіз деп атайды. Сонымен сүйектің бүкіл ішкі кеңістігі ағза
ретіндегі сүйектің ажырамас бөлігін құрайтын жілік майымен толты-
рылған.
Жілік майы екі түрлі болады: қызыл және сары Қызыл жілік майы,
тебиііа оззіит гиЬга, торлы тіннен тұратын нәзік қызыл масса түрінде
болады, оның тұзақтарында қан жасалуына және сүйек жасалуына
(сүйек құраушылар - остеобласттар, сүйек бұзушы - остеокласттар)
тікелсй қатысты жасушалық элементтер орңаласады Онда жілік
майынан басқа, сүйектің ішкі қабаттарын қоректендіретін қан тамырлар
мен нервтер бар. Қан тамырлар мен қан элементіері жілік майына
қызыл түс береді.
Сары жілік майы, тебиііа О88еит Лауа, негізінен май жасуша-
ларынан гүзілетіндіктен сары түсті болады. Іштегі нәресте мен жаңа
туған балада тек қызыл жілік майы болады. Бала өскен сайын қызыл
жілік майы бірте-біріе сары жілік майымен ауысады да, ересек адамның
жілік сүйектерінің қуыстарында гек сары жілік майы ғана болады.
Сүйек сыртқы жағынан, буын беттерін коспағанда, сүйек қабымен,
репозіеит, жабылған.
Сүйек қабыгы - сүйекті сыртынан қоршаған қызғылт түсті дәнекер
тінді жұқа қабыршақ. Ол екі қабаттан: сыртқы және ипкі сүйек түзуші
қабаттардан тұрады Сүйек кабығы нсрвтер меп қан тамырларға бай,
соның арқасында сүйектің қоректенуі мен қалыңдап өсуіне қатысады
Қоректену көп мөлшерде сүйек қабынан көптеген қоректік тесікшслер
(Ғогатіпа пиіпсіа) аркылы сыртқы тығыз затқа өтетін қан тамырлар
есебінен, ал сүйектің өсуі ішкі, сүйекке жанасып жатқан қабатта
(камбийлі) орналаскан остеобласттар есебінен іске асырылады.
Сүйектің буын беттерін буын шеміршектері, сагіііа^о агіісиіапа, жауып
жатады. Сөйтіп, мүше ретіндегі сүйек ұғымына сүйектің негізгі
массасын кұрайтын сүйек тіні, жілік майы, сүйек қабығы, буын
шеміршегі және көптеген нервтер мен қан тамырлар жатады.
71
СҮЙЕКТІҢ ДАМУЫ
Кез келген сүйектің түзілуі мезенхима тскті жас дәнекер тінді
жасушалар - остеобласттар есебінен жүреді, оларды басты тірск рөлін
атқаратын жасушааралық сүйек заты жасап шығарады. Қаңка
дамуының үш сатысына сәйкес сүйектер дәнекер немесе шеміршек
тіндер негізінде дамиды. Сүйектенудің (остеогенездің) мынадай
түрлерін ажыратады:
1	. Эндесмалды сүйектену (еп - ішкі, деате - байланыстыргыш)
алғашқы, жабынды сүйсктердің дәнекер тіндерінде жүреді
Болашақ сүйектің пішіні бар ұрықтың дәнекер тінінің бслгілі бір
бөлігінде остеобласттардың әрекеті нәтежесінде сүйекті заттыц
араліиықтары (сүйектену нүктесі) пайда болады. Бірінші орталықтан
сүйектену үрдісі сүйскті заттың шет жақтарына қарай үстемелей өсуі
(аппозиция) арқылы сәуле тәрізденіп жан-жаққа таралады. Жабынды
сүйек қалыптасатын дәнекер тіннің беткі қабаттары сүйек қабығы
түрінде қалады, сүйек қабығы жағынан сүйск қалыңдап оседі. Мәселен,
су омырткалыларында (мысалы, сүйекті балықтар) перихондралды
остеогенез арқылы барлық рычактардағы сиякты сң көп ауырлық
түсетіп (сүйектенудің алғашқы ядролары) сүйектің тек ортаңғы бөлігі
сүйектенеді. Мұндай жағдай қосмекенділерділерде де байқалады, бірақ
оларда балықтарға қарағанда сүйектің ортаңғы бөлігінің көбісі
сүйектенеді. Құрлықта тіршілік етуге түпкілікті көшуге байланысты
қаңқаға көбірек функционалдық талаптар қойылады. Ол суға қарағанда
құрлықта қозғалудың қиыдығына және сүйекке көбірек ауырлық
түсуіне байланысты. Сондыктан құрлыкта тіршілік ететін омырт-
қалыларда екінші сүйектену нүктелері пайда болады, олардан бауырмен
жорғалаушылар мен құстарда эндохондралды отеогснсз арқылы
сүйектердің шеткі бөлімдері де сүйектенеді. Сүтқоректілсрде буып-
дасуға қатысатын сүйектердің ұштарында, тіпті дербес сүйсктсну
нүктелері пайда болады. Мұндай рет адам онтогенезінде де сақталады,
онда да сүйсктену функцияға байланысты және сүйектердің ауырлық ен
көп түсетін орталық бөліктерінен басталады.
Мәселен, құрсақта дамудың екіиші айында алғашқы нүктелер пайда
болады, олардан ең көп ауырлық көтерстін сүйектердің негізгі
боліктері, яғни жілік сүйектердің денелері нсмссе диафиздер,
метафиздер және диафиздің ұштары дамиды Олар пери- және
эндохондралды остеогенез арқылы сүйектенеді. Содан кейін туылуға
жақындағанда немесе туғаннан кейіигі алгашқы жылдары екінші
нүктелер пайда болады да, олардан эндохондралды остсогенез арқылы
жілікті сүйектердің буындасуына қатысатын сүйсктердің ұпітары, яғни
эпифиздер түзіледі. Шеміршекті эпифиздің ортасында пайда болған
сүйектену ядросы жайылып өсіп, кеуекті затіан құралған сүйекті
эпифизге айналады. Бастапкы шеміршек тінінен бүкіл өмір бойы буын
72
шеміршегін құрайтын эпифиздің бетінде оның жұқа қабаты ғана
қалады.
2	. Перихондралды сүйектену (регі - айнала, сһопёгоз - шеміршек)
шеміршск қабығының (регісһопсігіит) қатысуымен сүйектің шемір-
шскті бастамаларының сыртқы бстіндс жүреді
Болашақ сүйек пішінді мезенхималык бастама шеміршек тінінсн
тұратын және сүйектің шеміршекті моделі сиякіы “сүйеккс” айналады.
Шеміршекті сыртынан жабатын шеміршек қабығы остеобласттарының
әрекеті нәтежесінде оның бетінде, шеміршек қабығының астында сүйек
тіні пайла болып, ол бірте-бірте шеміршек тінді ығыстырып, тығыз
сүйек затын түзеді.
3	Периосталды сүйектену сүйектің шеміршекті моделінің сүйекті
моделге ауысуымсн шеміршек қабығы сүйек қабыіына айналып
(репозіеит), сүйек тінінін одан әрі қарай өсуі сүйек қабығының
есебінен жүреді. Сондыктан перихондралды және периосталды
остеогенездер бірінен соң бірі жүрсді.
4	Эндохондралды сүйектену (грекше епбо - ішкі, сһопбго8 -
шеміршек) тамырлары бар шеміршек бастамаларының ішінде жүреді.
Сүйектүзуші тін тамырларымен бірге шеміршек қабатына енс отырып,
алдын ала ізбестенген шеміршекті бұзып, сүйектің шеміршектің
моделінің орталығында сүйектену нүктесін түзеді. Эндохондралды
сүйектену үрдісінің орталықтан шетке қарай таралуы кемік сүйек затын
түзуге әкеледі. Шеміршек сүйекке тікелей айналмайды, ол бұзылып,
жаңа сүйек тінімен алмасады.
Сүйек тенудің сипаты мен реті де организмнің қоршаған ортаға
бейімделінуіне байланысты.
Балаларда, жас өспірімдерде, тіиті ерссектерде қосымша сүйектепу
аралшықтары пайда болып, олардан бұлшықеттер мен байла-
ныстырғыштардың бекуінен ауырлык тұсетін сүйектің бөліктері
сүйектенеді, олар апофиздер деп аталады. Мысалы, орган жіліктің
ұршығы немесе тек срссектерде ғана сүйектенетін бсл омыртқалар
өсінділеріндеп қосымша нүктелер.
Сондай-ақ сүйекгің құрылысына байланысты сүйектену сипаты да
оның қызметіне байланысты. Мәселен, негізінен кеуек сүйек затынан
тұратын сүйсктер мен сүйек бөліктері де (омыртқа, төс, білезік жәнс
тілерсек сұйектері, жілік сүйектердің эпифиздері және басқалары)
эндохондралды жолмен сүйектенеді дс, ал әрі кеуек әрі тығыз заттан
құралған сүйектер мен олардың бөліктері (бассүйектің негізі, жілік
сүйектердің диафиздері және т. б ) эндо- және перихондралды сүйек-
тену жолдарымен дамиды.
Адамның бірқатар сүйектері жануарларда жеке болатын сүйек-
тердің қосылуының өнімі болып табылады. Осы косылу үрдісінің
көрінісі ретінде мұндай сүйектердін дамуы мөлшері мен орналасқан
жері жағынан қосылған сүйскгерге сәйкес келепн сүйсктену ошақ-
73
тарының есебінен жүреді. Мәселен, адамның жауырын сүйеп қара-
пайым кұрлықта тіршілік ететін омыртқалылардың иық белдеуіне
қатысатын екі сүйектен (жауырын мен коракоид) дамиды. Осыған
сәйкес жауырындағы негізгі сүйектену ядроларынан басқа оның
түмсық тәрізді өсіндісінде (бүрынғы коракоид) сүйектену ошақтары
пайда болады. Үш сүйектен қосылатын самай сүйегі сүйек ядро-
ларынын үш тобынан сүйектенеді. Сөйтіп, әрбір сүйектің сүйектенуі,
оның филогенезінің функииялық даму үрдісін бейнелейді.
Суйектің өсуі. Организмнің ұзақ уақыт өсуі және ұрықтағы мсн
ақырғы калыптасқан сүйектің көлемі және пішіні арасындағы
айырмашылық соншалық, бүкіл өсу бойында оны қайта құрылуға
мәжбүр етеді, қайта құрылу үрдісінде жаңа остеондар түзілуімен қатар
ескі остеондардың таралып-жойылуы (резорбция) үрдісі жүреді,
олардың қалдықтарын жаңадан түзілген остеондардың арасынаи көруге
болады. Таралып-жойылу сүйектегі ерекше жасушалардың - остео-
класттардың әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Соңғылардың жүмысының нәтижесінде диафиздің бүкіл эндо-
хондралды сүйегі таралып-жойылады да, онда қуыс пайда болады.
Перихондралды сүиек қабаты да таралып, жойылады, бірақ жойылатын
сүйск тінінің орнына сүйек кабығы жағынан оның жаңа қабаттары
түзіледі. Соның нәтижссіндс жас сүйек қалыңдап өседі.
Бүкіл балалық және жасөспірімдік кезеңде эпифиз бен метафиздің
арасында эпифизарлық шеміршек немесе өсу табақшасы деп аталатын
шеміршек қабаты сақталады. Осы шеміршектің есебінен аралық
іпеміршек затын түзетін оның жасушаларының көбеюі арқасында сүйек
ұзына бойына өседі. Кейін жасушалардың осуі тоқтайды, эпифизарлық
шеміршек сүйек тініне орын беріп, метафиз эпифизбен қосылады,
сөйтіп синостоз пайда болады.
Сөйтіп, сүйектің сүйектепуі мен өсуі қарама-қарсы аппозиция,
резорбция жасау және бұзу функцияларын атқаратын остеобласттар
мен остеокласттардың тіршілік әрекеті нәтежесі болып табылады.
Сипатталған даму мен атқаратын қызметіне сәйкес әрбір жілік
сүйектердің мынадай бөліктерін ажыратады.
1.	Сүйектің денесі, диафиз, иегізінен тірек және қорғаныс функция-
сын атқаратын, ересектерде сары жілік майы бар сүйск гүтігі. Түтіктің
қабырғасы тығыз тұтас заттан тұрады, онда сүйек табақшалары бір-
біріне өте жақын орналасып, тығыз масса тузеді.
Диафиздің тығыз заты екі түрлі сүйектенуге сәйкес екі қабатқа
бөлінеді: 1) сырткы қыртысты (согіех - кыртыс) қабат шеміршек қабығы
мен сүйек қабығынан перихондралды сүйектену аркылы пайда болады,
оны қоректендіретІн қан тамырларды да содан алады; 2) ішкі қабат
эндохондралды сүйектену арқылы пайда болады, қоректі жілік майы
тамырларынан алады
74
Эпифизарлық шеміршекке жанасып жатқан диафиздің үштары -
метафиздер. Олар диафизбен бірге дамиды, бірақ сүйектердің ұзына
бойы өсуіне қатысады және кеуек заттан, БиЬзІапһа ьроп^іоза, түрады
2.	Әрбір жілік сүйектің эпифизарлық, шеміршектің басқа жағына
ориаласқан, буындық ұштары эпифиздер деп аталады. Олар да кызыл
жілік майы бар кемік заттан тұрады, бірақ метафиздерден озгеше
эпифиз шеміршепнің ортасында бастамасы каланатын дербес сүйек-
тену нүктесінен эндохондралды жолмен дамиды; олардың сыртында
буын түзуге қатысатын буындық беті болады
3.	Эпифиздің қасына орналасқан сүйек бұдырлары апофиздер,
оларға бұлшықеттер мсн байламдар бекиді.
Апофиздер олардың шеміршепнде дербсс қаланған сүйектену
нүктелерінен эндохондралды жолмен пайда болады және кеуекті заттан
құралған
Жіліктен басқа, бірақ бірнеше сүйектену нүктелерінен дамитын
сүйектерде де осындай бөліктерді ажыратуға болады.
СҮЙЕКТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
Қаңқада мынадай бөліктерді ажыратады: түлға каңқасы (омырт-
қалар, қабырғалар, төс), бас қаңқасы (бассүйек пен бет сүйектері);
қол-аяк сүйектері - иық белдеуі (жауырын, бұғана) жәпе жамбас белдеуі
(жамбас астауы) және қол сүйектері (тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі
жілік және қол ұшы), аяқ сүйектері (ортан жілік, сирақ сүйектері және
аяқ ұшы).
Ересек адамның қаңқасына кіретін жекелеген сүйектердің саны
200-ден асады, олардың 36-40 дененің орта сызығы бойымен орна-
ласқан және тақ, қалғандары - жұп сүйектер.
Сыртқы пішіні жағынан сүйектер ұзын, қыска, жалпақ және аралас
болады (35-сурет)
Алайда Галеннің дәуірінен бастап сүйектерді тек бір ғана белгісі
(сыртқы пішіні) бойынша болу біржакты және ескі сипаттамалық
анатомияның формализмінің мысалы болып табылады. Сүйектсрді
кез-келген анатомиялық жіктсу құрылуға тиісті үш принцип негізінде
ажырату керек: пішіні (құрылысы), қызметі және дамуы. Осы тұрғыдан
сұйсктердің мынадай жіктелуін белгілеуге болады (М. Г. Привес).
I.	Жілік сүйектер. Олар жілік - майлы қуысы бар түтік түзетін
кеуекті және гыгыз заттан тұрады; барлық үш функцияны атқарады
(тірек, қорғаныш, қозғалыс). Олардан ұзын жілік сүиектер (тоқпан жілік
және кәрі жілік, ортан жілік және асықты жілік) тіреуіш, ұзын қозғалыс
рычагтары болып табылады және диафизден басқасының екі эпифизде
эндохондралды сүйектену ошактары болады (биэпифизарлы сүйектер);
қысқа жіліктер (білезік, тілерсек, саусақ, бақай сүйектері) қысқа
75
35 - с у р е т. Сүйсктердің пішіндері.
1 - ұзып (түтікті) сүйек, 2 - жалпақ сүйек, 3 - қысқа (кемікті) сүйек,
4 - қалыптан тыс (аралас) сүйек
қозғалыс рычагтары болып табылады, эпифизде ғана болады (моно-
эпифизарлы сүйсктер).
II.	Кемік сүйектер. Негізінен тығыз заттың жұқа қабатымен
жабылған кемік заттан құралған. Олардың ішінде ұзын кемік сүйектер
(қабырға, гөс) мен қысқа кемік сүйектерді (омыртқа, білезік, тілерсек
сүйектері) ажыратады. Кемік сүйектерге тобық сүйектер, яғни күнжіт
өсімдігінің дәндеріне ұқсас сүйектер жагады, олардың аттары осыдан
шыққан (тізс тобығы, бұршақ пішінді сүйек, қол мен аяктың саусақ,
бақайларының тобық сүйектері); олардың атқаратын кызметі - бұл-
шықеттсрдің жұмысы үшін тетік болу; дамуы - сіңір қабатында
эндохондралды жолмен жүреді. Тобық сүйектер буындардың маңай-
ында орналасады, олардың түзілуіне қатысып, қозғалуына жәрдем-
деседі, бірақ қаңқа сүйектерімен тікелей байланыспаған.
76
III.	Жалпақ сүйектер:
а) бассүйектің жалпақ сүйектері (маңдай және шске сүйектері)
негізінен қорғаныш қызметін атқарады. Олар тығыз заттың екі жұқа
табақшасынан тұрады, олардың арасында диплоэ, сііріое вена
тамырлары үшін өзсктсрі бар кеуек зат болады. Бұл сүйекіер дәнекер
тін нсгізінде дамиды (жабын сүйектер);
ә) иық, жамбас белдеулерінің жалпақ сүйектері (жауырын, жамбас
сүйектері) тірск жәнс қорғаныш кызметін атқарады, негізінен кемік
заттан кұралған; шеміршек тіннен дамиды.
IV.	Аралас сүйектер. Оларға бірнеше бөліктерден қосылазын,
функциялары, құрылысы және дамуы әр түрлі сүйектер (бассүйек
негізін құрайтын сүйектері) жагады. Аралас сүйектсрге ішшара
эндесмалды, ішінара эндохондралды дамитын бұғананы да жаткызуга
болады.
СҮЙЕКТЕРДІ РЕНТГЕНМЕН ТЕКСЕРУ
Мацерацияланған сүйектерді қараганда, олардың тек сыртқы түрі
жөнінде ғана түсінік беріледі; оның ішкі құрылысын зерттеу үшін
аралап кесу керек Рентгенмеи қаңқаны зерттегенде тікелей тірі
адампыц табиғи анатомиялық катынастарын бұзбай-ақ ішкі де, сыртқы
да құрылыстарын анықгауға болады.
Рентгенограммаларда тығыз және кемік заттар айқын көрінеді.
Біріншісі тығыз қабаттың жазықтығына сәйкес айқын қарама-қарсы
(контрасты) көлеңке берсді, ал ксмік зат аймағында көленке тор тәрізді
болады. Жілік сүйектердін эпифиздерінің тығыз заты мен негізінен
кемік заттан кұралған сүйектердін (білезік, тілерсек, омыртка) тығыз
заты кемік затты жиектей жаткан жұқа кабат тәрізді. Бұл жұқа буын
ойыстарында буын бастарына карағанда қалыңдау келеді
Жілік сүйектердің диафиздерінде тығыз заттың қалыңдығы әр
түрлі орта тұсында калыңдау, шеттеріне қарай жіңішкереді. Сонын
өзінде тығыз қабаттың екі көлеңкесі арқасында сүйектің жалпы фоны
көлеңкссінде бір шама жарыкталған түрде жілік қуысы байкалады. Егер
аталған куыс бүкіл ұзына бойына байкалмаса, бұл патологиялық
құбылыстың бар екенін көрсетеді. Диафиздердің тығыз затының
рентгенологиялық күрылымы айқын, тегіс. Байлам мен бұлшықеттердіц
бекитін жерлерінде сүйектену контурлары тегіс емес Диафиздердің
тығыз қабаты фонында қан тамырлар өзектеріне сәйкес келетін жұқа
жарык жолактар байкалады. Олар әдетте қиғаш орналасады: ұзын қол
жіліктерінде шынтақ буынына жақындау және сол бағытта; үзын аяқ
жіліктерінде тізе буынынан әрі қарай және алыстау; қол ұшы мен аяқ
ұшынын қысқа түтікше сүйектерінде нағыз эпифизі жоқ ұшына қарай
және жақындау орналасады. Кемік зат рентгенограммада арасында
77
жарықтары бар сүйек шабақтарынан тұратын тұзақты тор тәрізді Бүл
тордың сипаты сығылу және созылу сызықтарына сәйкес осы бөліктегі
сүйек табақшаларының орналасуына байланысты.
Сүйек жүйесін рентгендік зерттеу шеміршек немесе дәнекер тін
непзінде сүйектену нүктелері пайда болған кезде, қүрсақта дамудың
2-ші айында мүмкін болады.
Сүйектену нүктелерінің пайда болуы рентгенограммада оңай анық-
талады, соның өзінде шеміршек тінмен коршалған бұл нүктелер жеке
сүйек үзіктері сияқты көрінеді Олар сүйектің сыиуы, жарылуы немесе
некрозы (өліеттенуі) туралы қате диагноз қоюға себеп болуы мүмкіп.
Осыған байланысты сүйектену нүктелерін, олардың пайда болу мерзім-
дері мен тәртібін білудің практикалық маңызы зор. Сондықтан сүйектену
барлық тиісті жерлерде мәйіттерді анатомиялық зерттеу деректері емес,
рентгенанатомия (тірі адамды зерттеу) негізінде баяндалады.
Қосалқы сүйектену нүктелері сүйектің негізгі бөлігімен қосыл-
мағанда, олар өмір бойы жеке тұрақсыз немесе қосымша сүйектер
түрінде сақталуы мүмкін. Оларды рентгенограммада байқау диагноз-
дық қатеге себеп болуы мүмкіп.
Барлык негізгі сүйектену нүктелері қаңқа сүйектерінде пубертаттық
кезең деп аталатын жыныстық пісіп-жетілудің басталуына дейін пайда
болады Пубертаттық кезеңнің басталуымен эпифиздердің мета-
физдермен бітісіп осуі, яғни сүйек эпифизін сүйек метафизімен қосатын
синхондроздың синостозға айналуы басталады. Бұл рентгенде эпифизді
метафизден бәлетін эпифиздік шеміршекке сәйкес кслетін мета-
эпифизарлық аймақта жарықтың біртіндеп жоғалуынан білінеді.
Синостоз толық аяқталғанда бүрынғы синхондроздың орнып анықтау
мүмкін болмайды
Суйектердің ңартаюы. Қартайғанда сүйек жүйесі едәуір өзгеріске
ұшырайды. Бір жағынан, сүйек табақшалары санының азайып, сүйектің
босауы (остеопороз) байқалады, екінші жагынан, сүйек өсіндісі
(остеофиттер) түрінде сүйектің артық пайда болуы және буын
шеміршегінде, байламында және сіңірлерінің сүйекке бекитін жерінде
ізбестену жүреді Осыған сәйкес сүйек-буып аппаратының қартаюының
рентгендік суреті мынадай өзгерістерден құралады, оларды патоло-
гиялық белгілер деп түсінбеу керек.
1. Сүйек заты солуына байланысты өзгерістср: 1) остеопороз
(рентгенограммада сүйек молдірлеу көрінеді); 2) буын бастарынын
деформациясы (дөңгелек пішінінің жоғалуы, жиектерінің “мүжілуі”,
“бүрыштар” пайда болуы).
2. Сүйекке жанаскан дәнекер тінді және шеміршекті түзілістерде
ізбестің артық мөлшерде жиналуы; 2) сіңірлердің бекіген жерлерінде
ізбестену әсерінен кедір-бүдырдың көбеюі; 3) сүйек осінділері
байламдардың сүйекке бекитін жерлерінде ізбестенуі салдарынан
тузілетін остеофиттердің болуы.
78
Бұл сипатталган өзгерістер, әсіресе омыртқа мен саусақтарда
айқын байқалады. Қаңқаның баска бөлімдерінде негізгі қартаюдың
үш рентгсндік белгісі байкалады: остеопороз, сүйек кедір-бұды-
рының көбеюі және буын саңылауының тарылуы. Біреулерде
қартаюдың бұл белгілері ерте (20-40 жаста), басқаларда кештеу
(60-70 жаста) білінеді.
Сүйек жүйесінің онтогенезі туралы баяндалған жалпы деректерді
корыта келе, тек мәйіт материялын зерттеуге карағанда рентгенмен
зерттеу қаңқаның дамуын жұмыс ісгеп тұрған кезінде тсреңірек
зерттеуге мүмкіндік береді деуге болады. Соның өзінде бірқатар
қалыпты морфологиялық өзгерістер байкалады: 1) негізгі және
қосымша сүйектену нүктелерінің пайда болуы, 2) олардың бір-бірімен
бітісіп өсуі; 3) сүйектің қарттық инволюциясы.
Сипатталған өзгерістер сүйек жүйесінің жасқа байланысты
қалыпты өзгерістерінің көрінісі болып табылады. Демек, “норма”
дегенді ересек адаммен ғана шектемей, оны қайсыбір бірыңғай тип деп
карастыру керек. Бұл ұғымды барлық жасқа да қолдану қажет.
Сүйектің дамуы қанайналым жүйесіне де тығыз байланысты.
Бірінші сүйектену нүктесінің пайда болуынан бастап синостозданудын
аяғына дейінгі бүкіл сүйектену үрдісі қантамырлардың қатысуымен
жүреді, олар шеміршекке өтіп, оның бұзылып, сүйек тінімен алмасуына
жәрдемдессді. Соның өзінде сүйек табақшалары тиісті қантамыр үшін
орталық өзегі бар остеондар түзе отырып, қантамырларының айна-
ласына белгілі бір ретпен орналасады. Демек, сүйек қантамырлардың
айналасында пайда болады Артериялар мен веналардың жүретін жолы
мен маңайында сүйектерде тамыр өзектері мен жүлгелсрдің түзілуі
осымен түсіндіріледі.
Туғаннан кейін сүйектену мен онын өшуі де қанмен қамтамасыз
етілуге тығыз байланысты. М. Г. ІІривестің зерттеулері көрсетксндей,
сүйектің жас келуіне қарай өзгеруінің қан арнасының тиісті өзге-
рістеріне байланысты бірнеше кезеңдер болады.
Сүйектердің пішіні мен күйіне ішкі ағзалар да әсер етеді, олар үшін
сүйектер өзектер, жүлгелер, шұңқырлар және т б. түзеді. Қаңқа мен
ағзалардын түзілуі эмбрионнан басталады. Олар даму барысында
бір-біріне әсер етеді де, ағзалар мен олар жайғасатын орындар
бір-біріне сәйкестенеді, мысалы, кеуде торы мен өкпе, жа.мбас астауы
мен оның ішіне жайғасқан ағзалар, бассүйек пен ми және т. б. Бүкіл
қаңқаның дамуын осы тұрғыдап қарастыру керек.
79
ҚАҢҚАНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ДАМУЫНА
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
Лдам енбек үрдісінде қол, аяқ, саусақ, бақай және т б. осы сияқты
өзінің табиғи қүралдарын іс-қимылға қосады. Еңбек күралдарын жасау
арқылы ол дененің табиғи мүшелерінің құрылысын өзгерте отырып,
оларды толықтыра, ұзартагын жаңа жасанды құралдар алады және
адамның өзі “... сонымен бір мезгілде өз табиғатын өзгертеді” (Маркс
К., 2-басылым, 23-том, 188-бет). Демек, еңбек үрдістері тұтастай адам
денесіне, сүйек жүйесін коса, оның қозғалыс аппаратына едәуір әсерін
тигізеді.
Қаңқаға бұлшықеттердің жұмысы күшті әсер етеді. Сіңірлердің
бекитін жерлерінде бұдырлар (төмпешік, өсінді, бұдыр), ал бүлшықет
будаларының бекіген жерлерінде тегіс немесе ойыс беттер (шұңкырлар)
түзіледі. Бұлшықет неғүрлым дамыса, олардың бекіген жерлері сүйекте
соғұрлым айқын білінеді. Міне, сондыктан бүлшықетт ң бекуімен
байланысты сүйек бедері балаға қарағанда ересек адамда, әйелге
қарағанда еркек адамда күштірек байкалады.
Бұлшықеттің дене жаттығулары мен кәсіби жұмыс кезіндепдей ұзақ
және жүйелі жиырылуы біртіндеп нерв жүйесінің рефлекстік механизмі
арқылы сүйектегі зат алмасуын өзгертеді, соның салдарынан сүйек
затының жұмыстық гипертрофиясы деп аталатын ұлғаюы байқалады.
Бұл сүйектердің үлкен-кішілігі, пішіні және құрылысының өзгеруіне
ссбсп болады, оны тірі адамдардан рентген арқылы оңай анықтауға
болады.
Дене шынықтырумен айналысагындардың қанкасы онымен шұғыл-
данбайтындарға қарағанда едәуір тәуір дамыған. Дене бітімі мықтылау
балаларда дене бітімі әлсіздеу балаларға қарағанда қаңқа жүйесі әлдеқайда
жақсы жетіледі Тиімді дене жаттығулары, қимылдары арқасында балапың
қаңқасы, кеуде торына қоса барлық бөлімдері жақсы дамып, мұнын озі олардың
ішіне жайғасқан омірлік маңызды ағзалардың (жүрек, өкпе) дамуына қолайлы
әсер етеді Демек, қаңқаның дамуы туралы деректер мектеп гигиенасы үшін өте
маңызды. Дене қимылы әсерімен сүйектердің өзгсруі функционалдык
жағдайлардың нотижесі болып табылады. Бұған мынадай дәлел келтіруге
болады. Егер симметриялы аяқ-қолдарға бірдей жүк түссе онда олардың
сүйектері де екі жағынан бірдей қалыңдайды. Егер оң нсмссс сол қолға немесе
оң не сол аяққа көбірек жүк түссе, онда ауырлық көбірек түскен аяқ не қол
кобірек жуандайды. Демек, сүйек затының дамуы дәрежссінде туа біткен
факторлар (оңқайлық, солақайлық) ғана емес, сонымен бірге гуғаннан кейінгі
адамның бүкіл өмір бойы дене еңбегінің сипаты да шешуші рол атқарады.
Бүл заңдылық физикалық жаттығулар арқылы сүйектердің өсуіне бағдарлы
әсер ете отырып, адам денесінің үйлесімді дамуына көмсгін тигізеді.
Сүйектердің практикалық әсері де, бір жағынан, осында жатыр Сүйектердің
зақымдануларының бітіп-жазылуына комектесетін емдік дене шынықтыру да
осы зацдылыққа непзделген.
Сүйектің форма түзілудегі функңияның рөлінің жарқын мысалына
сынықтан кейінгі патологиялық буынпыңтүзілуі жатады. Сүйек сыныктарының
80
бітіспеуі жағдайында, олардың ұшгары ұзақ уақыт бір-біріне үйкелуі
нәтижесінде бұлшықеттердің жиырылуы әсерімен тепс буын беттері
пішіндер не ие болып, бұрынғы сынған жерде жалған буын (псевдоартроз)
құрады Егер асық ж ліктің болігін басқа, тоқпан немесе ортан жіліктің орнына
қондырсақ, онда ауыстырылып қондырылған сүйек бол гі (трансплантат)
біртіндеп сол қондырған сүйектің құрылысына ие болады Ауыстырылып
қондырылған боліктің архитектоникасы трансплантатқа қойылатын жаңа
функциялық талаптарға сәйкес қайта құрылады.
Қаңқа жүйесінің дара өзгергіштігі биологиялық та, әлеуметтік те
факторларға байланысты. Организм сырткы орта факторларын биологиялық
жағынан қабылдап, ол қаңқаның қайта қүрылуына әкеледі. Сүйек тінінің қайта
құрылуы арқылы өзгеріп отыратын функциялық қажеттіліктерге бейімделу
қабілсті сүйектердің биологиялық өзгергіштігінің себебі, ал жүктеме сипаты,
еңбектің ауыр-жеңілдігі, адамның тұрмыс-тіршілік қалпы және басқа
әлеумегтік сәтгер осы өзгергіштіктің әлеуметтік себептері болып табылады.
Сөйтіп, сұйек дегеніміз өте бір пластикалы мүпіелерін ң бірі, ол ішкі және
сыртқы факторлардың әсерімен едәуір өзгерістерге ұшырайды. Бұл
өзгерістердің көбісі рентген арқылы айкындалады да, сондықтан қанқаның
рентгендік көрінісі бірсыпыра деңгейге организм пршілігін бейнелейтін айна
тәрізді.
Еңбек және тұрмыс жағдайларын есепке ала отырып, сүйектердің
қалыпты құрылымын зерттеудің нормадан тысқары күшті ауырлықтың
салдарынан норманың патологияға ауысуы туралы мәселені шешуде
үлкен маңызы бар Анатомия ғылымының мұндай бағыты түрлі кәсіби
адамдар анатомиясы деп аталады (М. Г. Привес).
Т¥ЛҒА ҚАҢҚАСЫ
Барлық омыртқалыларда тұлғаның тірек-қимыл аппаратының
элементтері сһогба (1ог8а1і$ және нерв түтікшесі жандарында орна-
ласатын дорсалды мезодерманың бірінші сегменттерінен (сомит-
терінен) дамиды Сомиттің медиовентралды бөлігінен пайда болатын
мезенхима (склеротом) хорда айналасында қанқа түзілуге кетеді, ал
бірінші сегменттің ортанғы бөлігі бұлшықеттер түзеді (сомиттің
дорсолатералды бөлігінен дерматом түзіледі) Шеміршек, ал ксйін
сүйек қаңқасы түзілгенде бұлшықеттер (миотомдар) қаңканың қатты
бөліктерінен тірек алады, олар осынын салдарынан бүлшықет
сегменттерімен кезектесе ауыса отырып, метамерлі орналасады.
Әрқайсысы ең жақын екі көрші склеротомдардын жартыларынан пайда
болып, омыртқалар деп аталатын ұзына бойы сегменттер қатарынан
құралатын омыртқа бағанасы - дененің біліктік қаңқасы осындай
принцип бойынша құралған. Төменгі формаларда немесе адам
ұрығының дамуының бас кезінде байқалатындай, өзінің қарапайым
түрінде омыртқа шеміршекті түзілістерден - хорданың дорсалды және
вентралды жақтарында метамерлі орналасатын дене мен невралды
доғадан тұрады
6—210
81
Одан арғы эволюция барысында омыртқалардың жеке элементтері
өсіп келіп, бұл екі түрлі нәтижеге әкеледі: біріншіден, омыртқаның
барлық бөліктерінің қосылып кетуіне және екіншіден, хорданы
ығыстырып, оны омыртқалардың денелерімен ауыстыруға әкеледі.
Омыртқа денелері хорданы айнала қоршай өсіп, оны қысады, соның
нәтижесінде, ол омыртқалар үшін байланыстырушы маңызын жоғал-
тып, омыртқа аралық дискілер ортасындагы сілікпетәрізді ядро (ппсіеиз
риірояив) түрінде сақталып, негізінен жоғалады. Жоғарғы (невралды)
доғалар жұлынды жан-жағынан қамтып, тақ қырлы және жұп буындық
(2 жұп) және көлденең өсінділер түзе отырып, қосылып кетеді Төменгі
(вентралды) доғалар қабырғалар түзеді, олар дененің жалпы қуысын
қамти отырып, бұлшықет сегменттері арасындағы аралықтарда
(миосептерде) орналасады. Омыртқа шеміршек кезеңін өтіп, сүйек-
тенеді, тек омыртқа денелері арасында ғана оларды байланыстыратын
омыртқааралық шеміршек қалады.
Омыртқа бағанасының эволюциясы құрлықтағы тіршілік калпына
ауысуға және дененің жер бетіне қол-аяқтары арқылы қозғалуына
байланысты, оның бөлімдерінің дифференциациялануы жолымен
жүреді. Суда тіршілік ететін жануарларда (балықтарда) дене және
құйрық бөлімдерін ғана ажыратады Балықтарда мойын жоқ, барлық
омыртқалыларда қабырға болады; қозғалмайтын бас тікелей денеге
ауысып, бұл дененің алдыңғы бөлігіне суда қозғалуға қолайлы орнықты
өткізгіш пішін береді. Құрлыққа ауысумен (қосмекенділерден бастап)
бас қозғалу қабілетіне ие болады Осыған байланысты оған жақын
жатқан қабырғалар жоғалып, омыртқалардың көлденең өсінділерінің
қабырға бөлігі түрінде сақталады. Басқа жақын жаткан омыртқалар
мойын омыртқаларына ауысып, омыртқаның мойын бөлімі түзіледі.
Құрлықтағы жануарларда қозғалмалы мойынның пайда болу фактісі
қайтадан суда тіршілік етуге көшкен сүтқоректілерде (мысалы,
киттерде) мойын омыртқалары бітісіп кетіп, мойын жоғалады деуге
болады, ал бас өзінің қозғалғыштығын жоғалтады.
Дамыған қабырғалардың сақталуы омыртка бағанасының қабырға
бөлімінің (кеуде бөлімі деп аталған) бөлінуіне әсерін тигізді, өйткені
қабырғалар тек осы бөлімде ғана сақталып қалып, ал басқа бөлімдерде
олар омыртқалардың көлденең өсінділеріне қосылып кеткен руди-
менттік (калдық) түзілістерге айналады. Кеуде бөлімінің жеке бөлінуіне
төстің дамуын тудырған өкпенің, сондай-ақ қол-аяқтардың дамуы
әсерін тигізді, сонын нәтижесінде омыртқаның кеуде бөлімі кеуде
торының түзілуіне қатысты. Төртаяктылардың артқы аяқтарынын
дамуына байланысты арткы аяқ белдеуі біліктік қаңқамен, екі немесе
одан да көбірек омыртқалармен қосылып, олар бітісе өсіп бір
сегізкөзге айналды. Бұл омыртқаны нығайтып, оның бел және сегізкөз
бөлімдерінің бөлінуіне әкеледі. Сегізкөздің бітісіп-өсуі негізінен
82
денесі тұтасынан артқы аяқтарына сүйенетін жануарларда байқалады
Керісінше, омыртқа баганасының кұйрық бөлімі құйрықтын редук-
циясына (жоғалуына) байланысты кішкентай рудименттік қалдыққа
айналады. Аталған урдістер адам омыртқасының бөлімдерге бөлінуін
және жеке омыртқалар күрылысының түрліше болуын тудырады.
Сүткоректілер қатарында омыртқалыларда омыртқалар саны тым
өзгермелі келеді, бұл эволюцияның жалпы бағытын - қарапайым-
дылардан күрделі жануарларга және адамға қарай олардың санының
азаю ыңғайын көрсетеді. Олардың шығу тегінің ортақ екенін
көрсететін, барлық сүтқоректілердің қатарында мойын омыртқа саны
мойынның үзынды-қысқалылығына қарамастан (мысалы, тышкан мен
жирафта) 7 болса, ал кеуде бөлімінде омыртқа саны сақталған қабырға
санына сәйкес 9 бен 24 арасында өзгеріп отырады. Адамда кеуде
омыртқа саны 12, бірақ олар 11 не 13 болуы да мүмкін. Жануарларда бел
омыртқа саны өзгеріп отырады (2-9), ал адамда сегізкөзбен бітісіп
өсуіне қарай, олар 4-6, көбіне 5-еу болып келеді. Адамда ауыспалы
омыртқалар (дорсолюмбалды (Тһхп), люмбодорсалды (Ьі), люмбо-
сакралды (Ьу) және сакролюмбалды (8і) омыртқалардың арасындағы)
аумағында болатын құбылыстардың ерекше практикалық маңызы бар
XIII (бел) қабырға бар болса, бірінші бел омыртқа XIII кеуде
омыртқаға айналып, ал бел омыртқа тек төртеу болып қалады. Егер XII
кеуде омыртқасында қабырға болмаса, онда ол бел омыртқаға ұқсайды
(люмбализация); бүл жағдайда кеудс омыртқалары он бір, ал бел
омыртқа алтау болады. Егер сегізкөзбен бітісіп өспейтін болса, I
сегізкөз омыртқасы да осындай люмбализацияланады; егер V бел
омыртқа I сегізкөз омыртқасымен бітісіп-өсіп, оған ұқсайтын болса
(сакрализация), онда бел омырқа 4, сегізкөз омыртқасы 6 болады.
Сөйтіп, адамда сегізкөзге дейінгі омыртқа саны 24-ке тең, бірак ол 25-ке
дейін кобейіп, 23-ке дейін азая алады.
Сегізкөзге дейінгі омыртқалардың бұл саны эволюция барысында
олардың санының прогрессивті азаюын айқын көрсетеді және
маймылдарда антропоидтарды қоса, 28-25-тен адамда 24-ке дейін
өзгеріп отырады. Сол сияқты сегізкөз де өзара бітісіп өскен
омыртқалардың түрлі мөлшерінен құралады, соның өзінде маймылдан
адамға қарай аяқ белдеуі буындасатын сегізкөз омыртқаларының
санының көбейетіндігі байқалады (2-ден 5-ке дейін).
Адамда тік жүруге байланысты сегізкөз барынша дамыған және
әдетте ол 5 омыртқадан (сакрализация кезінде) түрады.
Омыртқаның құйымшақ бөлімі құйрықтың ұзындығына қарай
Қатты өзгеріп отырады Адамда құйымшақ омыртқаларының
(құйымшақ) саны 4-ке тең, бірақ 5-тен 1-ге дейін өзгеріп, басқа
жануарлармен салыстырғанда сң аз мөлшерге жетеді. Осының
нәтижесінде адамда омыртқалардың жалпы саны 30-35, көбіне 33
83
болады. Қабырғалар омыртқаның бүкіл өн бойына (жыландарда)
орналасады, алайда олар көбіне кеуде бөлімінде дамиды, ал басқа
бөлімдсрде қабырғалар омыртқалармен қосылып, рудименттік түрде
қалады.
Көбіне сүтқоректілердің қабырғалары омыртқаға екі жерден
буындасады: омыртқалардың денесіне және көлденең өсінділерге.
Қабырғалардың вентралды ұштары тек құрлықта тіршілік ететін
омыртқалылардың оған жанасатын алдыңғы аяқ белдеуінің дамуына
байланысты пайда болатын төске бекиді, сондықтан аяқтарын
жоғалтқан жануарларда, мысалы, жыландарда, төссүйек болмайды.
Құрлықта тіршілік ететін күрделі омыртқалылардың төс қабырға-
лардың вентралды ұштарынан дамиды, олар үрықтық даму бойынша
(адамда екінші айда) өзара жұп кеуде табақшаларына айналып бітеді де,
орта сызығы бойымен тақ сұйекке қосылады.
Адам денесінің қаңқасы дененің тік қалыпта болуына байланысты
өзгерістерге ұшырап, соның нәтижесінде ол төрт аяқтап жүретін басқа
сүткоректілердің қаңқасынан өзгеше келсді. Төрт аяқтап жүретіндерде
омыртқаның мойын бөлімінен басқасы барлык төрт аяғына сүйенетін
жайпақ доға пішінді келеді. Адамда өзгеше статикалық жағдайларға
байланысты омыртқа жоғарғы жағында басты ұстайтын және төменгі
жағында аяқтарын тірек ететін иілген вертикалды жота пішінді Дененің
тік қалпы кеуде торының конфигурациясына да әсер етеді.
Сөйтіп, адам денесі қаңқасының тік жүруге және қолдың еңбек
мүшесі ретінде дамуына байланысты мынадай тән белгілері бар:
1)	алға қарай шығыңқы сүйірленген (рготопіопит) сегізкөз
бөлімінде иілісі бар тік орналасқан омыртқа бағанасы;
2)	омыртқа денелердің жоғарыдан төмен қарай біртіндеп артуы,
олар аяқтармен қосылатын жерде аяқ белдеуі арқылы 5 омыртқадан
тұратын бірегей сүйекке - сегізкөзге айналып бітісіп кетеді;
3)	көлденеңінен көлемді алдыңғы-артқы жағынан тарлау келетін
кеуде торының кең және жалпақ болуы
ОМЫРТҚА БАҒАНАСЫ
Омыртқа бағанасы, соіитпа кегіеЬгаІіз, құрылысы метамерлі және
біріне бірі жалғасып, кыска кеуекті сүйектерге жататын жеке-жеке
сүйекті сегменттерден - омыртқалардан, гегіеһгае, тұрады. Омыртқа
бағанасы дененің тірегі болып табылатын біліктік қаңқа рөлін
атқарады, өзінің өзегіндегі жұлынды қорғайды және дене мен
бассүйектің қимыл-қозғалысына қатысады Омыртқа бағанасының
қалпы мен пішіні адамның тік жүруіне байланысты болады
84
6
36 - с у р е т. Кеуде омыртқасы, ұегІеЬга Іһогасіса.
Л- бүйірлік көрінісі: 1- согриз уегіеЬгае; 2 - Гогеа созГаһз зирепог; 3 - іпсізига
уегіеЬгаІіз зирегіог; 4 - ргосекзиБ агіісиіагіз зирепог; 5 - ргосеззиз Ггапзуегзиз;
6 - ргосезкиз 8ріпо8и$; 7 - ргосеззиз агйсиіагіз іпҒегіог; 8 - іпсізига ұегіеһгаііз
шГегіог; 9 - Ғоұеа созіаііз іпҒегіог; Б - жоғарыдан көрінісі 1 - агсиз ұегіеЬгае;
2 - ргосеззиз Ігапзуегзиз; 3 - Гог. уеПеЬгаІе; 4 - ргосеззиа агіісиіагіз зирегіог;
5 - Іоуеа созіаііз ргосеззиз ігапзуегзі; 6 - ргосезкиз зріпозиз.
Омыртқа бағанасының үш қызметіне сәйкес әрбір омыртқада,
уегіеЬга (грекще - зропбуіо»), мыналар болады (36 - сурет):
1)	алдыңғы жағында орналасқан - денесі, согрих чегіеЪгае, түрінде
қалыңдаған тірек бөлімі;
2)	денеге артқы жағынан екі аяқшамен, ресіісиіі агсиз уегіеЪгае
бекіп, омыртқа тесіпн,/огп?иея уегіеһгаіе, тұйықтайтын доғадан, агсиз
гегіеЬгае; осы омыртқа тесіктерінің жиынтығынан омыртқа баға-
насында омыртқа өзегі, сапаііх уегіеһгаііз, түзіледі, ол онда орналасқан
жүлынды сыртқы зақымданулардан қорғайды. Демек, омыртқа негі-
зінен қорғаныш қызметін атқарады;
3)	доғаларда омыртқалардың қозғалысы үшін қажет тетіктер -
өсінділер болады. Олар доғадан тарайды, ортаңғы сызық бойымен -
қылқанды өсінді, ргосеззиз $ріпо$и$, екі бүйірінен - жұп көлденең
өсінді, ргосемия ігап^ег^ия, жоғары және төмен қарай - жұп буындық
өсінділер, ргосе$$и$ агіісиіагех зирегіогез еі іп/егіоге^. Буындық
өсінділер артқы жағынан жұп тіліктерді, іпсіяигае гегіеһгаіеа иирегіогез
еі іп/егіогез, шектейді, олардан екі омыртқаны байланыстырғанда
нервтер мен жұлын тамырлары үшін омыртқааралық тесіктер,/огаяп>ш
іпіеггегіеЬгаІіа, тузіледі. Буын өсінділері омыртқааралық буындар
түзуге қатысып, оларда омыртқалар қозғалыс жасайды, ал көлденең
Және қылқанды өсінділер омыртқаларды қозғалысқа келтіретін
85
байламдар мен бұлшықеттердің бекуі үппн қажет. Омыртқа баға-
насының түрлі бөлімдерінде омыртқалардың жскелеген бөліктерініц
шамасы мен пішіндері әр түрлі, осыған қарай: мойын омыртқалары (7),
кеуде омыртқалары (12), бел омыртқалары (5), сегізкөз омыртқалары (5)
және құйымшақ омыртқалары (1-5) деп ажыратады. Мойын
омыртқаларында омыртқаның тірек болігі (денесі) шамалы дамыған (I
мойын омыртқаның денссі болмайды), ал дененің төменгі бағытында
омыртқалардың денелері біртіндеп ұлғайып, бел омыртқаларда
барынша үлкен болады; сегізкөз омыртқалары бас, тұлға мен қолдардың
және дененің осы бөліктерінің қаңқасын аяқ белдеуі сүйектсрімен, ал
солар арқылы аяқтармен жалғастырып, біртұтас сегізкөзгс айналады
(“күштің бірігуінде”). Керісінше, адамда жоғалып кеткен құйрықтың
қалдығы болып табылатын құйымшақ омыртқалары, кішкентай сүйекті
түзілістер тәрізді Олардың денесі кшікентай, ал доғасы болмайды.
Омыртқа доғасы қорганыш бөлігі ретінде жұлынның жуандаған
жерлерінде (төменгі мойын, жоғарғы кеуде және жоғарғы бел
омыртқалары) кеңдеу омыртқа тесігін түзеді. Жұлынның II бел омыртқа
деңгейінде аяқталуына байланысты, төменгі бел және сегізкөз
омыртқаларының омыртқа тесігі біртіндеп тарылып, құйымшақта, тіпті
болмайды. Бұлшықеттер мен байламдар бекитін көлденең және сүйір
өсінділср күшті бұлшықеттер бекитіп жерлерде көбірек өскен (бел және
кеуде бөлімдері), ал құйымшақта құйрық бұлшықеттерінің құрып
кетуіне байланысты, бұл өсінділер кішірейіп, қосылып, қүйымшақта
кішкентай қырка түзеді. Сегізкөзде омыртқалардың қосылып-бітісуінің
нәтижесінде, омыртқа бағанасының қозғалмалы бөлімдеріндегі, әсі-
ресе, бел бөлімінде жақсы
дамыған буын өсінділері
жоғалады. Сөйтіп, омыртка
бағанасының құрылысын тү-
сіну үшін омыртқалар мен
олардың жеке бөліктері
бойынша, көп функциялық
жүктеме азайған жерлерде
омыртқа бағанасының кейбір
бөліктерінің редукииялануы
байқалады, мысалы, құйым-
шақ адамда рудименттік тү-
зіліске айналған.
37 - сурет. Мойын омыртқасы, гегіеһга
сеп>ісаІІ5; жоғарыдан көрінісі.
1 - согриз уейеЬгае; 2 - ргосеззиз созіаііз;
3 - ргосе§8и8 (гапБуегБив; 4 - ргосеззиз
агіісиіагіз зирегіог, 5 - ргосеззиз зршозиз;
6 - Гог. ргосеззиз ігапзұегзиз (Гог ігавБУег-
загіит).
Омырткалардың жеке
түрлері.
1.	Мойын омыртқа-
лары, уегіеһгае сегуісаіеа
(37-сурет). Мойын омыртқа-
ларына түсетін (омыртқа
86
бағанасының төмен жатқан бөлімдерімен салыстырғанда) жүктемеге
сәйкес, олардың денелері де кіші болып келеді. Көлденең өсінділер
көлденең өсінді тесіктерінің/дгатштшргосеххих Ігапхгегхаііа, болуымен
сипатталады, олар көлденең өсінділердің кабырға қалдығымен
(рудиментімен), ргосезхих сохіагіих, бітісіп-өсуінен пайда болады. Осы
тесіктер жиынтығынан пайда болатын өзектер, олардан өтетін омыртқа
артериясы мен венасын қорғайды. Көлденен өсінділсрдің ұштарында
аталған екі төмпешік - іиЬег сиіа апіегіиз еі розіегіих түрінде білінеді.
VI омыртқаның алдыңғы томпешіп күшті дамыған, ол - ұйқы төмпешігі,
іиЬегсиІит сагоіісит, деп аталады (ұйқы артериясынан қан кеткен
кезде, осы төмпешікке қанды тоқтату үшін ұйқы артериясын қысып ба-
сады). VI және VII омыртқалардан басқаларында кылканды
өсінділердің ұштары екіге бөлінген. VII омыртқада қылқанды өсінді
үлкен, сондықтан VII мойын омыртқасы уегіеЬга рготіпепз (шығыңқы)
деп аталады, оны тірі адамнан оңай сипап білуге болады, оны диагноз
қою мақсатында омыртқаларды санау үшін пайдаланады.
I және II мойын омыртқалардың пішшдері бассүйекпен буын-
дасуына байланысты ерекше болады. I ауыз омыртқада, аіІа$, дененің
үлкен бөлігі даму барысында II омыртқаға ауысып, соған жабысып өсіп,
тіс, (Іепх, түзеді Осының салдарынан ауыз омыртқада тек алдыңғы доға
қалады, бірақ алдыңғы жағынан тіспен толықтырылған омыртқа тесігі
кеңейеді. Ауыз омыртқаның алдыңғы (агсиз апіепог) және артқы (агсих
роаіегіог) доғалары өзара бүйір массалармен, таааае Іаіегаіез,
қосылған. Олардын әрқайсысының жоғарғы және төменгі беттері
көршілес сүйектермен буындасуға арналған - жоғарғы буын ойығы,
/оуеа агіісиіагіз хирегіог, шүйде сүйегінің сәйкес айдаршығымен
буындасу үшін, ал төменгі буындық ойығы,/огел агіісиіагіз іп/егіог, II
мойын омыртқаның буындық бетімен буындасу үшін қажет.
II мойын омыртқа - біліктік омыртқа, ахіа, (ахш латынша - білік,
демек біліктік), басқа омыртқалардың барлығынан ауыз омыртқаның
денесіне гомологиялы, тіс тәрізді өсіндінің немесе тістің, (Іепз,
болуымен ерекшеленеді (38-сурет)
2.	Кеуде омыртқалары, уегіеЬгае іһогасісае, қабырғалармен
буындасады, сондықтан олар қабырға бастарымен буындасатын және
әрбір омыртқаның денесшде доға негізіне жақын жататын қабырға
Шұңқырларының,Уоғеле созіаіех, болуымен ерекшеленеді.
Әдетте қабырғалар екі көршілес омыртқалармен буындасатын-
ДЫқтан, кеуде омыртқалары денелерінің көбіне екіден жартылай
Қабырғалык шұңқырлары болады. Олардың біреуі - омыртқаның
Жоғарғы жиепнде, /огеа сохіаііз хирегіог, ал екіншісі - томенп жие-
гінде, [о\-еа созіаііз іп/егіог орналасады.
87
38 - с у р е т. А) Бірінші (I) мойын омыртқасы - атлант, аІІаа\ жогарыдан
карағандағы корінісі.
1 - агйснз апіегіог аііапіі»; 2 - тазза ІаГегаІіз аііапііз; 3 - ргосеззиз
с08іа1із; 4 Гогатеп ргосеззиз ігапзуегзиз [Ғог. Тгапзуегаагіит];
5 - ргосеззиз ігапзуегзиз; 6 — зиісиз а уегіеЬгаІіз, 7 - агсиз розіегіог
аііапііз; 8 - ІиЬегсиіит розіегіиз; 9 - Гоуеа [Гасіез] агіісиіагіз зирегіог;
10 - ІиЬегсиІит апіегіи^.
Б) Екінші (II) мойын омырткасы - біліктік омыртқа, ахіх\
артынан қарағандағы көрінісі.
1 - Гасіез агіісиіапз зирегіог; 2 - ргосеззиь Ігапзуегзи»; 3 - Ғог ргосеззив
(гапзүегзиз (ҒогЛгапзуегкіит); 4 - ргосеззик зріпозиз; 5 - бепз (ахік)
I кеуде омыртқасы бұл ережеге бағынбайды, оның жоғарғы
жиегінде I қабырға үшін толық буын шұңқыры, ал төменгі жиегінде II
қабырға үшін жартылай буын шүңқыры болады. Одан кейін X
омыртқада X қабырға үшін тек бір ғана жоғарғы жарты буын шұңқыры,
ал XI және XII омыртқаларда сәйкесті қабырғалармен буындасу үшін
бір-бірден толық шұңқыр болады Сонымен, аталған омыртқаларды
(I, X, XI және XII) бір-бірінен оңай ажыратуға болады. Кеуде омыртқа-
ларының денелері оларға түсетін көптеу жүктемеге сәйкес, мойын
омыртқалары денелерінен үлкен болады. Буын өсінділері фронталды
тұрады. Көлденең өсінділер жан-жаққа және артка қарай бағытталған.
Олардың алдыңғы жағында қабырғалардың төмпешіктерімен буын-
дасатын буындық ойығы, Гоуеа созіаііз ргосеззиз Ігап8Үег8и8, болады.
Соңғы екі омыртқаның (XI және XII) көлденең өсінділерінде бұл
буындық беттері болмайды. Кеуде омыртқаларының қылқанды өсін-
ділері үзын және төмен қарай бағытталған, сондықтан омыртқа баға-
насының кеуде бөлімі ортаңғы бөлігінде бір-біріне жабысып тұрады.
3.	Бел омыртқалары, уегіеЬгае ІитЪаІез, омыртқа бағанасының
жоғарыда жатқан бөлімдеріне карағанда көбірек түсетін жүктемеге
88
сәйкес, денелері үлкен болады
(39-сурет). Қылқанды өсінділері
артқа қарай тура бағытталған,
буын өсінділері сагитталды
орналасқан Көлденең өсінді
озінін көп бөлігінде нағыз
қөлденең өсіндімен барынша
қосылып, бір бөлігі оның негізі
артында кішкене өсінді түрінде
сақталған, косымша деп дұрыс
аталмайтын (ассеххогіих - қо-
сымша, қосылатын) рудименттік
қабырға болып табылады.
4. Сегізкөз омыртқалары,
уегіеЬгае $асгаІе$, жас кезде бір
сүйекке-сегізкөзге (ш- засгит)
бірігіп бітіседі (40-сурет). Сегіз-
көз жоғары қараған негізі, Ьааіз
О58И' засгі және төмен қараған
үшы, арех охііх хасгі, бар үш-
39 - с у р е т. Бел омыртқасы, уегіеЬга
ІитЬаІіз, бүйірінен және жоғарылан
қарағандаыя көрінісі.
1 - согриз уегіеһгае; 2 - ргосеззиз
ігапкуеіъиз; 3 - ргосезкиз агіісиіагіз
Бирегіог; 4 - ргосеззиз зріпозиз; 5 -
ргосезаи» таттіііапз; 6 - ргосеззиз
агіісиіагіз іпРегіог; 7 - ргосезйШ
ассеззогіиз.
40 - с у р е т. Сегізкөз, ох засгит және қүйымшақ, оз соссу&я.
А - алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - Ғогг засгаһа апіегіога, 2 - рагз Іаіегаііз;
3 - ргосеззиз агПсиІагіз зирегіог; 4 - Ьазіз О88І8 засгі; 5 - Ііпеае ігапзуегзае;
6 - арех О88І8 засгі; 7 - оз соссу^із; Б - артынан қарағапдағы көрінісі: 1 - Ғогг.
засгаһа розіегіога; 2 - Гасіез аигісиіапз; 3 - спзіа засгаііз іпіегтебіа; 4 - һіаШз
8асга1і8, 5 - соти соссу^еит, 6 - соти засгаіе; 7 - сгІ8іа 8асга1І8 тебіапа;
8 - Газіез «іогзаііз; 9 - спзіа засгаііз Іаіегаііз; 10 - іиЬегозПаз засгаІІБ
89
бүрыш пішінді болады. Сегізкөз негізінің алдыңғы жиегі соңғы бсл
омыртқаиың денесімен бірге алға қарай шығыңқы мүйіс, рготопіогіит,
түзеді. Сегізкөздің алдыңғы немесе жамбастың бсті,/асіезреігіпа, ойыс
келеді. Онда көлденең сызықтар, Ііпеае ігапхуегхае, омыртқалардың
қосылған жерлері, ал осы сызықтардың үштарында жамбастық сегізкөз
тесіктері, /огатпіпа хасгаііа реічіпа, байқалады. Сегізкөздің дорсалды
бетінде, оларға/огатіпа хасгаііа (Іогхаііа сәйкес келеді Оның бойында
омыртқалардың жеке бөліктерінің қосылуынан түзілген 5 қыр жатады.
Олар қылқанды өсінділердің бітісуінен түзілген - тақ қыр, сгіхіа засгаііз
тесііапа, орта сызық бойында, оның жанынан жоғарғы және төменгі
буындық өсінділердін бітісуінен түзілген - жұп аралық сегізкөз қырлары,
сгізіае хасгаіез іпіегтесііае және олардан латералды көлденең өсінділердің
бітісуінен түзіліен - жұп латералды сегізкөз қырлары, сгіхіае засгаіез
Іаіегаіез. Сегізкөз тесіктерінен сыртка карай көлденең өсінділер мен
сегізкөздің бүйір қабырғаларының қосылуынан түзілген - сегізкөздің
латсралды бөліктері, рагіез Іаіегаіез, жатады. Олардың латералды
жақтарында мықын сүйектерімен буындасуға арналған құлақтәрізді
(аигісиіа) иілген буын бстгерқ/һс/ел аигісиіагез, орналасады.
Олардың әрқайсысынан артқа қарай сегізкөз бүдырмағы, іиЬегохііах
засгаііз (бұлшықеттер мен байламдардың бекитін жері), орналасады.
Сепзкөздің ішінен сегізкөз өзегі, сапаііз засгаігі, өтеді, ол омыртқа
өзегінің жалғасы болып табылады. Адамда құйрықтың жоғалып,
құйрық бұлшықетінін редукциялануынан, сегізкөз омырткаларының
сәйкес бөліктері де редукцияланады. Сондықтан сегізкөз өзегі өзінің
төменгі бөлігінде түйықталмай, сегізкөз саңылауымен, һіаіих засгаііх
(һіаіиз - саңылау), шектеледі
5. Құйымшак омырткалары, үегіеһгае соссууеа, құрып кеткен
құйрықтың қалдығы ретінде рудиментті және орта жаста бір сүйекке,
құйымшаққа, оз соссу^іх, айналып кетеді.
Рентген сәулесімен зертгегенде дені сау адамдардың рентгено-
граммаларында омыртқалар санының варианттары жиі байқалады -
люмбализация - I сегізкөз омыртқасының басқалармен бітісіп-өспей,
оның бел омыртқаға ұқсауы, 4 сегізкөз және 6 бел омыртқаның болуына
әкеледі. Сакрализация - деп, V бел омыртқаның I сегізкөз омырт-
қасымен қосылып, 4 бел және 6 сегізкөз омыртқасының пайда болуын
айтады.
КЕУДЕ ТОРЫ
Қабырғалар, артқы жағынан кеуде омыртқаларымен, ал алдыңғы
жагынан тақ сүйек - төспен қосылып, кеуде торын, сотра%е$ іһогасіз,
түзеді.
Тос. Пішіні жағынан қанжарға ұқсайтын төс, зіегпит үш бөліктен
тұрады: жоғарғы бөлігі - тұтқасы, тапиЬгіит зіегпі, ортаңғы бөлігі -
90
41 - с у р ет. Тос, 5Іетит-, алдынын қарағандағы
көрінісі.
1 - тапиЬгіит зіеті; 2 - согриз яіегпі; 3 - ргосе58и8
хірһоіёеиз; 4 - іпсізига созіаііз VII; 5 - тсізига
со8іа1І8 VI; 6 - іпсізига со8іа1І8 V; 7 - іпсізига созіаііз
IV; 8 - іпсізига совіаііз III; 9 - іпсізига созіаііз II; 10 -
іпсізига созіаііз I; 11 - іпсізига сіауісиіагіз; 12 -
іпсІ8ига іи^иіагіз.
денесі, согриз зіегпі, және төменгі бөлігі -
семсертәрізді өсінді, ргосехзиз хірһоісіеих
(41-сурет). Саптың жоғарғы жиегінде мой-
ындырық тілігі, іпсіхига)и§иІагі5, орналасады;
оның бүйірлерінде әр жағында біреуден
бүғана тілігі, іпсізига сіагісиіагіх, болады, олар
бұғананың төстік шетімен буындасады.
Тұтқаның төменгі жиегі дененің жоғаргы
жиегі өзара алға қарай шығыңқы төс бұрышы,
ап&иіих со^іаіех, деп аталады. Төс денесінің
жисгінде қабырғалық тіліктер, тсіхигае
сохіаіез, жатады, олар II қабырғадан бастап
шеміршекпен буындасады.
Семсертәрізді өсінді түрі жағынан күшті
өзгеріп отырады, тесігі болуы, екіге
тармақталуы, бір жағына қарай майысуы мүмкін және т. б. Төстің
құрылысы өте бай қантамыр торы бар жұмсақ кеуек заттын
молдығымен ерекшеленеді, бүл төс арқылы қан қүюға мүмкіндік
жасайды Төсте кемік майының көп болуы, сәуле ауруын емдеу кезінде
жілік майын ауыстырып салуға мүмкіндік бсреді.
Қабыргалар. Дененің оң және сол бөлігінде 12 қабырғадан болады.
Олардың барлығының артқы шеттері кеуде омыртқаларының
денелерімен қосылады. Жоғарғы 7 қабырға алдыңғы шеттерімен
тікелей төспен қосылады. Бұлар - қара нағыз, қабырғалар, сохіае чегае.
Өздерінің шеміршектері арқылы төске емес, алдыңғы қабырғаның
шеміршегіне қосылатын келесі үш қабырға (VIII, IX және X) сүбе
(жалған) қабырғалар, созіае зригіае деп аталады XI және XII
қабырғалардың алдыңғы шеттері бос жатады, бұлар қозғалмалы
қабырғалар, созіае/Іисіиапіех
Қабырғалар, созіае, жіңішке, иілген табақшалар болып табылады,
олардың артқы, ұзындау бөлігі ұзын кеуекті сүйектерге жататын
сүйектен, о$ созіаіез, ал алдыңғы, кысқалау бөлігі шеміршектен,
сагіііа^о созіаііх, тұрады. Әрбір сүйекті қабырғада арткы және алдыңғы
шеттерін, ал олардың арасында қабырға денесін, согрих созіае,
ажыратады. Артқы шетінде қырмен бөлінген буындық беті бар
91
42 - с у р е т. Бірінші (А) және
екінші (Б) оң қабырғалар, созіае;
жоғарыдан қарағандағы көрінісі.
1 - ап§и1н5 созіае; 2 - шЬегсиіит
совіае; 3 - соііит созіае; 4 - сарш
со5іае; 5 - зиі. а. виЪсІауіае; 6 -
іиЬегсиІит т. всаіепі апіегіогіз; 7
- 5иІ. V. БиЬсІаұіае; 8 - согрив
созіае.
қалыңдау қабырға басы, сариі
созіае, болады, сол арқылы
қабырға омыртқалардың де-
нелерімен буындасады. I, IX
және XII қабырғаларда буын-
дық беті қырмен бөлінбейді.
Қабырға басынан кейін та-
рылған бөлік - қабырға мой-
ынына, соііит соиіае, жатады,
оның жоғарғы жиегімен бі-
рінші және соңғы қабырғада
болмайтын бойлық қыр,
сгі$іа соШ сохіае, өтеді.
Мойынның қабырға денесіне
айналатын жерінде, сәйкесті
омыртқаның колденең өсіндісінің буындық бетімен буындасу үшін,
буындық беті бар қабырға төмпешігі, іиһегсиіит сохіае, орналасқан. XI
және XII қабырғаларда төмпешік болмайды, өйткені бұл қабырғалар
соңғы кеуде омыртқалардың көлденең өсінділерімен буындаспайды.
Қабырға төмпешігінен латералды қабырға иілімі күрт өзгереді де, бүл
жерде қабырға денесінде артқы жағынан қабырға бұрышы, ап^иіш
сохіае, орналасады. I қабырғада ап%иІи$ созіае, төмпешікпен сәйкес
келеді де, ал басқа қабырғаларда төмпешік пен қабырғалық бұрыш
аралығы XI қабырғаға дейін көбейеді, ал XII қабырғада бұрыш
жоғалады. Ортаңғы қабырғалардың ішкі бетінде төменгі бойында
жүлге, $иІси$ соііае, жатады, онымен қабырғааралық тамырлар өтеді.
I қабырғаның жоғарғы бетінде практикалық тұрғыдан маңызды
төмпешік, іиһегсиіит т. зсаіепі апіегіогіх, байқалады, ол алдыңғы
сатылы бұлшықеттің бекитін жері (42-сурет). Осы төмпешіктің артқы
жағынан кішкентай жүлгені, хиісиз а. хиһскгуіае, көруге болады, оған I
қабырға бұғанаасты артериясы орналасады. Төмпешіктің алдында
бұғанаасты венасы үшін басқа, жайпақтау жүлге, зиісиз V. міһсіауіае,
жайғаскан.
Ересек адамдарда алдыңғы рентгенограммаларда барлық 12 жұп
қабырға айқын көрінеді, бұл кезде қабырғалардың алдыңғы бөліктері
92
өзара қиылысып, артқыларына қабаттасады. Бүл қабаттасуларды түсіну
үшін қабырғалардың артқы бөліктері омыртқа бағанасымен
байланысқандығын және қиғаш-төмен қарай және латералды
орналасқанын ескеру керек. Алдыңғы бөліктері төмен қарай кисайган,
бірақ кері бағытта - медиалды. Сүйек тінінің шеміршек тініне айналуы
нәтижесінде қабырғалардың алдыңғы ұштарының көлеңкелері үзілетін
сияқты көрінеді. Рентгенограммаларда қабырғалардың денесіне
қабаттасатын бастары мен мойындары және оларға сәйкес келетін
омыртқалардың көлденең осінділері байқалады. Көлденең осінділердің
жанында, сондай-ақ қабырғалардың төмпешіктері мен олардың
буындасулары көрініп тұрады.
Қабырғалардың даму варианттарынан қосымша қабырғалардың
(VII мойын қабырғасы және I бел қабырғасы) практикалық маңызы
күшті, қабырғалардын XII жұбы рудименттік түзіліс ретінде басқа
қабырғаларға қарағанда күштірек өзгереді. XII қабырғалардың екі
пішінін ажыратады: қылыш тәрізді, үзын қабырғатөмен карай кисайған
және үш қырлы кішкене канжар тәрізді, оның кішкене қысқа қабырғасы
горизонталды орналасқан. XII қабырға болмауы мүмкін.
Тутас кеуде торы. Кеуде торы пішіні жағынан жоғарғы шеті тар, ал
төменгі шеті кеңдеу сопақ екі шеті де қиғаш кесілгендей. Сонымен
қатар кеуде торының овоиды алдынан артқа қарай шамалы қысылған.
Ксуде торында, сотра§е$ іһогасіз, екі тесік немесе апертурасы бар:
жоғарғы, арегіига іһогасіх зирегіог, және төменгі, арегіига іһогасіз
іп/егіог, төменгісі бұлшықетті перде - көкетпен жабылған. Төменгі
апертураны шектейтін қабырғалар доға, агсих сохіаііх, түзеді.
Төменгі апсртураның алдыңғы жиегінде, ап^иіиз іп/газіетаііз,
төсасты бұрышы болады, оның шетінде семсертәрізді өсінді орна-
ласқан. Омыртқа бағанасы орта сызығы бойымен кеуде қуысына
еніңкірейді де, оның жандарына қарай, онымен қабырғалары арасында
кең өкпе жүлгелері, хиісі риітопаіех, пайда болады, оларда өкпенің
артқы жиектері орналасады.
Сүтқоректілерде, горизонталды калыпта жүретіндіктен, ішкі
ағзалар төменгі қабырғаға қысым түсіреді. Кеуде торы ұзын және тар,
соның өзінде вентро-дорсалды шамасы көлденеңінен үлкен. Кеуде торы
қырсүйек түріндей шығыңқы вентралды қабырғасы бар бүйірлері
жағынан қысыңқы болады. Маймылдарда тік жүруге көшуге және
қол-аяктарының аяқ және қолға бөлінуіне байланысты кеуде торы
кеңейіп, қыскарады, алайда вентро-дорсалды шама көлденең шамадан
басым келеді (маймылдык пішін), ақырында толығынан тік жүруге
көшуге байланысты адамда кол, жүру кызметінен босап, үстап тұратын
еңбек мүшесіне айналып, сонын әсерінен кеуде торы оған бекитін
қолдардың тарту күшіне тап болады; ішкі ағзалар енді алдыңғы
қабырғаға айналған вентралды қабырғаға емес, көкеттен дененің
ауырлық сызығы дененің вертикалды қалпы кезінде омыртқа
93
бағанасына жақындайды. Осы айтылғандардың нәтижесінде кеуде торы
жалпайып және кеңейіп, көлденен шама алдынғы арткы шамадан асып
түседі.
Осы филогенез үрдісін бейнелей отырып, кеуде торы онтогенезде де
түрлі пішінгс ие болады Нәресте тұрып, жүріп және қол-аяқтарын
пайдалануды үйреніп, сондай-ақ бүкіл қимыл аппараты мен ішкі
ағзалары өсіп, дамыған сайын оның кеуде торы бірте-бірте көлденең
шамасы басым адамға тән пішінге келе бастайды.
Кеуде торының пішіні мен шамасы да едәуір дара өзгерістерге
(вариацияларға) үшырап отырады, оның себебі нақты адамның тіршілік
қалпы мен мамандығына байланысты оның бұлшықеттері мен өкпесінің
даму дәрежесінен туады Кеуде торына жүрек пен өкпс сияқты тіршілік
үшін аса маңызды аізалар орналасатындықтан жеке адамның денс
дамуын бағалап, ішкі ауруларына диагноз қоюда бүл вариациялардың
үлкен маңызы бар. Әдетте кеуде торының үш пішінін ажыратады;
жалпақ, цилиндрлі жәнс конусты. Бұлшықеттері мен өкпесі жақсы
дамыған адамдардың кеуде торы кеңейіп, бірақ қысқарып, конус
пішінге ие болады, яғни оның төменгі жоғарғы бөлігіне қарағанда
кеңдеу, қабырғалары онша иілмеген ап^иіиз іпГгазіегпаІІБ үлкен.
Мүндай кеуде торы тыныс алу күйінде тұрған сияқты, сондықтан оны
инспираторлық деп атайды. Керісіншс, мускулатурасы мен өкпесі
напіар дамыған адамдардың кеуде торы тар және ұзын, жазық пішінді,
алдыңгы-артқы диаметрінде қатты жайпақтанғандықтан, оның
алдыңғы беті тік дерлік тұрады, қабырғалары тым иілген, ап^иіи»
іпГгакІегпаІш сүйір. Кеуде торы тыныс шығаратын күйде сияқты,
сондықтан оны респираторлық деп атайды. Цилиндрлі пішін сипат-
талған екі пішіннің аралығында болады. Әйелдердің кеуде торы
еркектердікіне қарағанда қысқалау және төменгі бөлімінде тарлау және
жұмырлау Кеуде торының пішініне әлеумегпк жағдайлар да әсерін
тигізеді. Мысалы, дамушы елдердегі жарық аз түсетін үйлерде тұратын
кедейлердің балалары тамақтың аздығынан және күн сәулесінің
жетімсіздіпнен рахитпен (“ағылшын науқасы”) ауырады, бұл жағдайда
кеуде торы “тауық кеудесі” пішініне ие болады алдыңғы-артқы шама
басым болып, төс тауықтың кеудесі сияқты қалыптан тыс шығып
тұрады. Бүкіл өмір бойы аласа орындықта еңкейген күйде отырып,
кеудесін аяқ киім негізіне шеге қағуға тіреніш ретіндс пайдаланатын
етікшілердің кеуде торыныц алдыңгы қабырғасында ойыс пайда
болғандықтан, ол қушық кеудеге айналады (етікшілердің құйғыш-
тәрізді кеудесі). Партада дұрыс отырмағаннан бұлшықеттердің нашар
дамуы нәтижесінде кеудесі ұзын және жазық балалардың кеуде торы
босап тұрған сияқты, ал бұл жүрск пен өкпенің қызметіне теріс әсерін
тигізеді Баланың ауруын болдырмау үшін дене шынықтырумен айна-
лысу керек
94
Кеуде торының ңозгалысы. Қабырғалар төспен бірге біресе
көтеріліп, біресе томен түскен кезде тыныс алу қозғалыстары жасалады.
Тыныс алған кезде қабырғалардың байланыстарын сипаттағанда
айтылған біліктін айналасында кабырғалардың артқы ұштары
айналады, сонын өзінде олардың алдыңгы ұштары кеуде торы
алдыңғы-арткы шамада енкейетіндей болып көтеріледі Айналу
білігінің киғаш бағытты болуынан бір мсзгілдс кабырғалар жан-жаққа
қарай ығысып, сонын нәтижесінде кеуде торынын көлденең шамасы да
үлкейеді. Қабырғалар көтерілгенде шеміршектердін бұрыштық иілім-
дері жазылып, буындарда олармен төс арасында козғалыстар жасалып,
ал содан кейін шеміршектердін өздері созылып, ширатылады.
Бұлшыкеттік актіден болатын тыныс алу біткеннен кейін қабырғалар
төмен түседі де, енді тыныс шығару басталады
БАС ҚАҢҚАСЫ
Бассүйек, сгатит, тек бір бөліпмен ғана тірек-қимыл аппаратына
жатады Ол ең алдымен ми және онымен байланысты сезім мүшелері
жайғасатын орын қызметін атқарады, сонымен қатар ол сыртқа
ашылатын асқорыту және тынысалу жолдарының бастапқы бөлігін
қоршап түрады. Осыған қарай барлық омыртқалыларда бассүйек екі
бөлікке бөлінеді: ми сауыты, пеигосгапіит. және висцералды сауыт,
сгапішп УІ8сега1е. Ми сауытында күмбезін, саіуагіа, және негізін, һа$і$,
ажыратады (43, 44-суреттер).
Адамның ми сауытынын қүрамына мыналар кіреді: тақ шүйде, жүп
шеке, сынатәрізді, маңдай және торлы сүйектер, жұп самай сүйектері.
Висцералды сауыттың құрамына мыналар кіреді жүп жоғарғы
жақсүйек, төменп мұрын қалқаны, бет, мұрын, көзжасы сүйектері және
төменгі жақсүйек, тіласты сүйектері.
Бассуиектің дамуы. Бассүйек бастың қаңқасы ретінде өзінін
дамуында жоғарыда аталған жануар және өсімдік тіршілігінің ағза-
ларымен байланысты
Ми сауыты, ми және сезім мүшелерімен байланыста дамиды.
Миы жоқ жануарлардың ми сауыты да болмайды. Бастама күйдегі
хордалыларда (ланцетик) миды дәнекер тінді қабықша (жарғақты
сауыт) қоршап тұрады.
Балықтарда мидың дамуымен оның айналасында қорғаныш қорап
түзіледі, ол шеміршекті балықтарда (акулатәрізділерде) шеміршек
тінінен (шеміршекті қорап), ал сүйекті балыктарда сүйек тінінен тұрады
(сүйекті бассүйектің түзіле бастауы)
Жануарлардың судан кұрылыкка тіршілік етуге (қосмекенділер)
көшуіне байланысты шеміршек тіні құрылықта тіршілік ету
95
43 - с у р е т. Бассүйек, сгапіипт, алдынан қарағандағы көрінісі.
I - 08 Ггопіаіе; 2 - шЬег ГгогНаіе, 3 - £ІаЬе11а; 4 - агсиз зирегсіһагіз; 5 - Гозза
іетрогаһз; 6 - £ог зиргаогЬііаіе; 7 - рагз огЬііаІіз; 8 - зиі зрһепогу^отаііса;
9, 17-05 ху^отагісит; 10 - арегіига ріпГогтів; 11 - Гог. іпГгаогЬііаІе;
12 - тахіііа; 13 - 5иІ. іпіеппахіПагів; 14 - тапёіЬиІа; 15 - Гог. тепіаіе; 16 - 5Ш
гу£отаіісотахі11агі8; 18 - іівзига огЬііа1І5 іпГегіог; 19 - сапаіів оріісив;
20 - Гі55ига огЬііа1І8 5ирепог; 21 - ргосе88и5 гу£отаііси5 О55І8 Ггопіаіів;
22 - Ііпеа іетрогаііз; 23 - 8иі. согопаіів; 24 - 5Ш. па8отахі11агІ5; 25 - оз па^аіе;
26 - 5Ш. Ггопіопа5а1І5.
96
44 - с у р е т. Бассүйек, сгапіши; бүйірінен қарағандағы көрінісі.
1 - 05 Ггопіаіе; 2 - 05 5рһепоіёа1е (аіа гпа)ог); 3 - 05 па^аіе; 4 - 05 Іасгітаіе;
5-05 гу£отаіісит; 6 - тахіііа; 7 - тапбіһиіа; 8 - ропі5 аси5ііси5 ехіетив;
9 - ргосе55и5 та^іоіёеив; 10 - раг5 5циато5а О55І5 іетрогаіів; 11 - 05 оссірйаіе;
12-05 рагіеіаіе.
жағдайларында қорғаныш, тірек және қозғалыс үшін қажет сүйек
тінімен одан әрі ауыстырылады.
Омыртқалылардың басқа кластарында шеміршек тіні түгелге жуық
сүйек тінімен ауыстырылып, беріктігімен ерекшеленетін сүйекті
бассүйек қалыптасады. Оның жекелеген сүйектерінің дамуы, мысалы,
шеке сүйектің құрылысының біршама қарапайымдылығы және бас-
сүйектің барлық қызметтеріне қатысып, есту, тепе-теңдік (гравитация)
ағзалары жайғасатын орын болып табылатын самай сүйегінің құры-
лыстарының күрделі болуы осымен түсіндіріледі. Құрлықта тіршілік
ететін жануарларда сүйек саны азайып, бірақ олардың құрылысы
күрделенеді, өйткені бірқатар сүйектер бұрынғы дербес сүйекті түзі-
лістердің бітісіп-өсу өнімі болып табылады.
Сүткоректілерде ми сауыты мен висцералды бассүйек өзара бітісіп
кетеді. Адамда ми мен сезім мүшелерінің барынша жақсы дамуымен
7—210
97
байланысты пеигосгапіит шамасы жағынан едәуір үлкейіп, висцералды
бассүйектен басым келеді.
Висцералды бассүйек алғашқы ішектің бас бөлімінің бүйір
қабырғаларында қаусырылған жұп желбезек доғалары материалынан
дамиды. Суда тіршілік ететін қарапайым омыртқалыларда желбезек
доғалары желбезек саңылаулары арасында метамсрлі орналасады,
желбезек саңылаулары арқылы тыныс алу мүшслсрі болып табылатын
желбезектерге өтеді
I және II желбезек доғаларында дорсалды және вентралды
бөліктсрін ажыратады. I доғаның дорсалды бөлігінен жоғарғы жақсүйек
дамиды, ал I доғаның вентралды бөлігі төменгі жақсүйектің дамуына
қатысады. Сондықтан бірінші доғада ргосе§8и$ тахіііагіз және ргосеззих
тап<ііЬи1агі8-ті ажыратады.
Жануарлардың судан қүрлыкқа ауысуына байланысты бірте-бірте
өкпс, яғни ауа типті тыныс алу мүшесі дамып, ал желбезектер маңызын
жоғалтады. Осымен байланысты құрлықтағы омыртқалылар мен адамдар
желбезек қалталары ұрықтық кезеңде ғана сақталып, ал желбсзек
доғаларының материалы бет сүйектерін құруға жұмсалады. Сөйтіп, бас
қаңқасының эволюциясының қозғаушы күштері судан құрлықта тіршілік
етуге ауысу (космекенділер), қүрлықтағы тіршілік жағдайларына
бейімделу (омырталылардың басқа кластары, әсіресе сүтқоректілер)
және ми мен онын құрамдары - сезім мүшелерінің барынша дамуы,
сондай-ақ сөз сөйлеудің (адамда) пайда болуы болып табылады.
Эволюцияның осы бағытын бсйнелей отырып, адам бассүйегі
онтогенездс үш даму сатысынан өтеді: 1) дәнекер тінді, 2) шеміршекті
және 3) сүйекті. Екінші сатының үшіншіге ауысуы, яғни шеміршек
негізінде екінші сүйектердің қалыптасуы адамның бүкіл өмірі бойы
жүреді. Бассүйектің күмбезі (тек миды қорғау қызметін атқаратын)
шеміршек сатысына соқпасан жарғақты бассүйектен дамиды. Бұл жерде
де дәнекер тінінің сүйск тініне ауысуы адамда бүкіл өмір бойы жүрсді.
Сүйектенбеген дәнекер тінінің калдықтары жаңа туған нәрестеде еңбек
және балалар мен ерссектерде жік түрінде бассүйек сүйектері арасында
сақталады (томеннен караңыз). Омыртқа бағанасының жалғасы болып
табылатын ми сауыты бас сомиттерінің склеротомдарынан дамиды,
олар сһогсіа сіогсаііз-тің алдыңғы шетінің айналасында шүйде бөлімінде
3-4 жұп болып басталады.
Склеротомдардың мезенхимасы мидың копіршіктері мен дамып
ксле жатқан сезім мүшелерін қоршап, шеміршек қапшығын (капсула),
сгапіит рптогсііаіе (бастапқы), түзеді, ол омыртқа бағанасындай емес,
сегменттелген күйде қалады. Хорда бассүйекте гипофизге, һурорһузіз,
дейін өтеді, осыдан хордаға қатысы жағынан бассүйекті хордалы және
алғы хордалы бөліктерге бөледі. Алғы хордалы бөлікте гипофиздін
алдыңғы жағынан тағы да шеміршектер жұбы немесе бассүйек
трабекулалары, ігаЬесиІае сгапіі, бастама береді, олар иіс сезу мүшесін
98
қаусырататын шеміршекті мұрын қапшығымен байланысты болады.
Хорданың бүйір жақтарында шеміршекті табақшалар, рагасһогсіаііа
орналасады. Кейін (гаһесиіае сгапіі рагасогбаііа-мен бір шеміршекті
табақшаға қосылып бітісіп өседі, ал рагасһогсіаііа есту мүшесінің
бастамаларын қаусыратын шеміршекті есту қапшықтарымен бітісіп
өседі. Мұрын жәпе есту қапшықтарының арасында бассүйектің әр
жағынан көру мүшесі үшін ойыс пайда болады
Эволюция үрдісінде ірілеу түзілістерге бірігіп - қосылу үрдісін
бейнелей отырып, бассүйек негізіиің сүйектері жеке сүйек түзіліс-
терінен (бұрын жеке-дара болған) пайда болады, олар біріге-қосылып,
аралас сүйектер түзіледі. Бұл туралы бассүйектщ жеке сүйектерін
сипаттағанда айтылады
Желбезек доғаларының шсміршектері де қайта құрылады: жоғаргы
бөлігі (бірінші желбезек немесе жақ доғасының) жоғарғы жақсүйекті
түзуге қатысады. Нақ сол доғаның вентралды шеміршегінде төменгі
жақ сүйек қалыптасады, ол самай - төмеигі жақсүйск буыны арқылы
самай сүйегіне қосылады.
Желбсзск догасының шеміршектерінің қалған бөліктері есту
сүйекшелеріне. балға сүйек пен тоске айналады. Екінші желбезек
доғасының (гноидты) жоғарғы бөлімі үшінші есту сүйегі - үзеңгі сүйекті
түзуге жұмсалады. Бұл үш құлақ сүйскшелерінің бет сүйектеріне
қатысы жоқ және олар бірінші желбезек қалтасынан дамып, ортаңғы
құлақты құрайтын дабыл қуысында орналасады (Есту мүшесі деген
тақырыпты қараңыз). Тіласты доғасының басқа бөлігі тіласты сүйсгін
және 1і&атепіит зіуіоһуоісіеит бірге самай сүйсктің бізтәрізді
өсінділерін құруға жұмсалады
Үшінші желбезек доғасы тіл асты сүйепнің денесінің басқа
бөліктерін және оның улкен мүйіздеріп береді. Басқа желбезек
доғаларынан қаңқаға қатысы жоқ көмекей шсміршектері пайда болады.
Сөйтіп, адам бассүйегінің сүйектерін дамуы жағынан 3 топқа бөлуге
болады.
1	Ми капшығын түзетін сүйектер: а) дәнекер тін негізінде дамитын-
дар - күмбез сүйектері: шеке сүйектері, маңдай, шүйде қабыршағының
жоғарғы бөлігі, самай сүйегінің қабыршағы мен дабылдык бөлігі;
ә) шеміріпек негізінде дамитындар - бассүйек негізі сүйектері:
сынатәрізді (қанаттәрізді өсіндінің медиалды табақшасынан бас-
Қалары), шүйдс сүйектің негіздік және латералды бөліктері, самай
сүйектің қабыршағының төменгі жоне тасты бөліктері
2	. Мұрын қапшығымен байлапыста дамитын сүйектер: а) дәнекер
тін негізінде көзжас, мұрын, желбезек, ә) шеміршек негізінде тор сүйек
және төменгі мұрын қалқаны.
3	Желбезек доғаларынан дамитын сүйектер: а) қозғалмайтын -
Жоғарғы жақсүйек, таңдай сүйск, бетсүйек; ә) қозғалмалы төмснгі
Жақсүйек, тіласты сүйегі және ссту сүйекшелері. Ми қапшығынан
99
дамыған сүйектер ми сауытын құрайды, ал басқа екі бөлімнің торлы
сүйектен баскалары бет сүйектерін түзеді Мидын күшті дамуына
байланысты басқа бөліктерінен жоғары орналасқан бассүйек күмбезі
адамда өте дөңес және дөңгелектенген.
Осы белгісімен адам бассүйеп тек қарапайым сүтқоректілердің ғана
емес, адамтәрізді маймылдардың бассүйектерінен де тым ерекшеленеді,
бассүйек қуысының сиымдылығы оның көрнекті дәлелі бола алады.
Адам бассүйегінің көлемі шамамен 1500 см ғана жстеді. Қазба маймыл
адамның (рйһесапіһгориз) бассүйегінің сиымдылығы 900 см3 -ге жуық
Бассүйек сүйектері
Шүйде сүйек, оз оссірііаіе, әрі бассүйек күмбезіне, әрі оның негізіне
қатыса отырып, бассүйек қорабының артқы және төменгі қабырғаларын
түзеді (45-сурет). Ол (аралас сүйек болғандықтан) осыған сәйкес
45 - с у р е т. Шүйде сүйек, оу оссірііаіе.
А - алдынан және жоғарыдан қарағандағы көрінісі: 1 - зиі. зіпиз 8а§іііаІІ8
зирегіог; 2 - ргоіиЬегапііа оссірііаііз іпіегпа; 3 - сгІ8іа оссірііа1І8 іпіегпа; 4 - 8и1
зіпиз 8І§тоіс1еі; 5 - рагз Ьазііагіз; 6 - іпсізига )и£и1агІ8; 7 - Еог. та^пит; 8 - зиі
8Іпи8 ігап8Үег8і.
Б - артынан және астынан қарағандағы көрінісі: 1 - ргоГиЬегапііа оссірііаІІ8
ехіегпа; 2 - Ііпеа писһаііз зирегіог; 3 - Ііпеа писһаііз іпҒегіог; 4 - сгівіа оссірііаііз
ехіегпа; 5 - £ог. та^пит; 6 - соп<1у1и8 оссірііаііз; 7 - іиЬегсиһіт рһагупцеит;
8 - тіласты озегіне енгізілген сым таяқша, сапаіів һуро£Іо88І.
100
дәнекер тін негізінде жабын сүйек (шүйде қабыршағының жоғарғы
бөлімі) ретінде де, сондай-ак шеміршек негізінде де (сүйектін басқа
бөліктері) сүйектенеді. Ол адамда кейбір жануарларда дербес болатын
бірнеше сүйектердің қосылу нәтежесі болып табылады. Сондықтан ол
тек 3-6 жаста бірыңғай сүйекке айналып, бітісіп кететін жеке-жеке 4
бөліктен тұрады. Үлкен шүйде тесігін, /огатеп та^пит (жұлынның
омыртқа өзегінен бассүйек қуысындағы сопақша миға ауысатын жері)
тұйыктайтын бұл бөлікте мыналар: алдыңғы жағынан - негіздік бөлік,
раг$ Ъа$іІагі8, жанжақтарында - латералды бөліктер - рагіех ІаіегаІе$,
және артқы жағынан - шүйде қабыршағы, іщиата оссірііаііх. Қабыр-
шактың шеке сүйектерінің арасына сыналап өтетін жоғарғы бөлігі жеке
сүйектенеді және көбінесе бүкіл өмір бойы көлденең жікпен бөлініп
тұрады, бұл да кейбір жануарларда дербес шеке сүйегінің, оз рапеіаіе
(адамда да осылай аталады), болуын көрсетеді
Шүйде қабыршағы, хциата оссірііаііх, жабын сүйек ретінде
табақшатәрізді, сырт жағынан дөңес, ал іш жағынан ойыс. Оның сыртқы
бедері бұлшықеттер мен байламдардың бекуіне байланысты. Мәселен,
сыртқы бетінің ортасында сыртқы шүйде шодыры, ргоіиЬегапііа
охзірііаііх ехіегпа (сүйектену нүктесінің пайда болатын жері) орна-
ласады. Осы шодырдан латералды түрде әр жағында бір-бір иілген
сызық жоғарғы желке сызығы, Ппеа писһае хирегіог жүреді. Сәл
жоғарылау онша байқалмайтын - Ііпеа писһае хиргета (ең жоғарғы)
кездеседі. Шүйде шодырынан төмен карай үлкен шүйде тесігінің артқы
жиегіне дейін орта сызық бойымен сыртқы шүйде қыры, сгізіа
оссірііаііх ехіегпа, өтеді Қырдың ортасынан жан-жағына төменгі желке
сызық- тары, Нпеа писһае іп/егіогех, жүреді.
Ішкі беттің бедері мидың пішініне және оның қабаттарының бекуіне
байланысты, соның себебінен бұл бет тік бұрыш жасай қиылысатын екі
қыр арқылы төрт шұңқырға бөлінеді; бұл екі қырқа бірге кресттәрізді
томпақты, етіпепііа сгисі/огтіх, ал олардың киылысқан жерінде ішкі
Шүйде шодырын, ргоіиЪегапііа оссірііаііз іпіегпа, түзеді.
Бойлық кырдың төменгі жартысы сүйірлеу және сгшіа оссірііаііз
іпіегпа деп аталады, жоғарғы жартысы және көлденең қырдың екі
жартысы да (көбіне оң жақ жартысы) жақсы байқалатын: сагитталды,
$иІси$ хіпиз $а£іІіаІІ5 ^ирегіогіз және көлденең, хиісих хіпиз ігапыегхі,
жүлгелерімен қамтылған (осы аттас веналық қойнаулардың жанасқан
іздері).
Латералдық бөліктердің, рагіез Іаіегаіеа, әр қайсысы бассүйектің
омыртка бағанасымен байланысуына катысады, сондықтан олардың
төменгі бетінде шүйде айдаршығы, сопсіуіих оссірііаііх, ауыз омырт-
Қамен буындасатын жср болады Шамамен сопёуіиз оссірііаііз-тің
ортасына жуык сүйек арқылы тіласты өзегі, сапаііх һуроуіохзаііх, өтеді.
Раг8 1аіега1І8-тің жоғарғы бетінде зиісиз хіпиз $і%тоіс!еі (аттас веналық
Қойнаудың ізі) жайғасады
101
Негіздік бөлік, рагз Ьазііагіз, 18 жасқа қарай сынатәрізді сүйекпен
бітісіп-өсіп, бассүйек негізінің ортасында бірыңғай сүйек, 08 Ъазііаге,
түзеді. Осы сүйектің жоғарғы бетінде екі бөліктен қосылған ылди,
сііуіь, орналасады, онда сопақша ми мен ми копірі жатады. Төменгі
бетінде жұтқыншақтық төмпешік, ІиЬегсиІит рһагуп^еит шыгып
тұрады, оған жұтқыншақтың фиброзды кабығы бекиді
Сынагәрізді сүйек
Сынатәрізді сүйек, ох зрһепоісіаіе, үшып бара жаткан көбелекке
ұқсайды, оның аты да осыған байланысты алынған, қанаттәрізді
осінділер (46, 47-суреттер).
Сынатәрізді сүйек жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектсрдің
қосылып-тұтасу өнімі болып табылады, сондықтан одан бірнеше жұп
және тақ сүйектену нүктелері дамиды, олар баланың туу кезінде 3 бөлік
түзеді де, ал бір жасқа толғанда бірігіп-түтасып бір сүйекке айналады.
46 - с урет. Сынатәрізді сүйек, о$ зрһепоісіаіе-, артыиан қарағандагы көрінісі.
1 - аіа тіпог; 2 - сапаііз оріісиз; 3 - 8и1. сһіазтаііз; 4 - Гозза һурорһузіаііз;
5 - (Іогзит зеііае; 6 - ргосезкиз сііпоідеш апіегіог; 7 - іасіеа зегеһгаіів;
8 - ргосеззиз сһпоідеиз розіегіог; 9 - Гог. гоіипһит; 10 - зиі іиһае ашііііогіае;
11 - зріпа О88І8 зрһепоісіаііз; 12 - Гозза 8сарһоі(1еа; 13 - Ғозза ріегу^оійеа;
14 - Іат. Іаіегаііз ргосе88из ріегу^оіСеі; 15 - іпсізига ріегуёоійеа; 16 - зиі. һатиіі
ріегу£оіс1еі; 17 - һатиіиз ріегу^оігіеиз; 18 - Іат те(1іа1І8 ргосеззиз ріегу£оі(іеі;
19 - 8ПІ. сагоіісиз; 20 - ргосеззиз ріегу^оідеиз; 21 - Ііп^иіа ^рһепоійаііз;
22 - сапа1і8 ріегу£оі(іеи8; 23 - согриз; 24 - аіа та)ог; 25 - Ғіззига огЬііаІіз
зирегіог; 26 - ап^иіиз рагіеіаііз.
102
47 - с у рет. Сынатәрізді сүйек, о.ч .чрһепоісіаіе, алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - аіа та]ог; 2 - аіа тіпог; 3 - сапаһз оріісиз; 4 - сопсһа зрһепоніаііз;
5 - арсгшга зігшб зрһепоійаііз; 6 - Пзвига огЬііаІі8 зирегіог; 7 - Гасіез огһііаііз;
8 - іпсізига ріегуцоісіеа; 9 - Іат. тейіаііз ргосе88и8 ріегу^оійеі; 10 - сапаіів
ріегу^оідсиз; 11 - сгізіа зрһепоідаііз; 12 - һатиіи.з ріегуеоіёеиз; 13 - Іат.
Іаіега1і8 ргосеззиз ріегу£оі<іеі; 14 - Ғог. гоіипдит.
Бұл сүйектің мынадай бөліктері болады: 1) дене, согриз, 2) үлкен
қанаттар, аіае таіогез, 3) кіші қанаттар, аіае тіпогез, 4) қанаттәрізді
өсінділср, ргосе88и$ ріегу£окіеи8.
Дененің жоғарғы бетінде орта сызығы бойында түрік ертоқымы,
зеііа іигсіса болады, оның түбінде гипофиз үшін шұңқыр, Го88а
һурорһу^іаііз, жатады Оның алдында ертоқым төмпсшігі, іиЬегсиІшп
зеііае, оның көлденеңінен көру нервтерінің қиылысуы үшін зиісиз
сһіа8гпаіІ8 өтеді, зиісиз сһіазтаііз ұштарында көру өзектері, сапаііз
оріісі, көрініп тұрады, бұлар арқылы көзұясы қуысынан бассүйек
қуысына көру нервтері барады. Түрік ертоқымының артқы жағынан
сүйек табақшасымен, ертокымның арқасымен, (1ог8ит зеііае, шектеледі.
Дененің, бүйір бетінен иілген ұйқы жүлгесі, 8и1си8 сагоііси8, ішкі ұйқы
артериясының ізі өтеді.
Дененің ксңсіріктің артқы қабырғасының қүрамына кіретін
алдыңғы бетінде сынатәрізді қыр, сгіхіа 8рһепоіда1і8, көрінеді, ол
төменгі жағында өре сүйектің қанаттарының арасына еніп тұрады.
Сгізіа 8рһепоіда1І8 алдыңғы жағынан торлы сүйектің перпендикулярлы
табакшасымен байланысады Қырдың жандарында ауалы қуысқа, зіпиз
8рһепоісіа1І8 апаратын тесіктер, арегіигае 8іпи8 8рһепокіа1І8, көрінсді
Ауалы қуыс сынатәрізді сүйектің денесінде орналасады және пердемен,
103
зеріит зіпиит зрһепоідаііит екі жартыға бөлінеді. Осы тесіктер арқылы
ауалы қуыс кеңсірікпен жалғасады.
Жаңа туған нәрестенің ауалы қуысы өте кішкентай, тек 7 жасқа
қарай тез өсе бастайды.
Кіші қанаттар, аіае тіпогез, екі түбірі арқылы сынатәрізді сүйектің
алдыңғы жоғарғы жиегін алға қарай және латералды шығатын үшбұрьпп
пішіні екі жалпақ табақша болып табылады; кіші қанаттардың арасында
бұрын аталған көру өзектері, сапаһз оріісі, жатады. Кіші және үлкен
қанаттардың арасында жоғарғы көз саңылауы, Яззига огһйаіі» зирегіог
орналасады, ол ми сауытынан көзұясы қуысына қарай кетеді.
Үлкен қанаттар, аіае тазогез, дененің бүйір беттерінен латералды
және жоғары қарай шығады. Дененің жанында, Гі88ига огЬііаІіз
зирегіог-дан артқа қарай алдыңғы жағынан қанаттәрізді таңдай
шұңқырына әкелетін дөңгелек тесік, Гогатеп гоШшіит болады, ол үшкіл
нервтің, п. ігі^етіпі екінші тармағының өтуі үшін қажет Үлкен қанат
арткы жағынан сүйір бұрыш түрінде самай сүйектің қабыршағы мен
пирамидасы арасына батыңқырап тұрады. Оның жанында қырлы тесік,
£огатеп зріпозит бар, ол арқылы а. тепіп^ае тедіа өтеді.
Оның алдыңғы жағында едәуір үлкен сопақ тесік, һогатеп оүаіе,
көрінеді, ол арқылы үшкіл нервтің үппнші тармағы өтеді.
Үлкен қанаттардың төрт беті бар: милық беті, Гасіез сегеЬгаІіз, көздік
беті, Ғасіез огЬйаһз, самайлық беті, Ғасіез іетрогаһз, және жогарғы
жақсүйектік беті Гасіез тахіііагіз. Беттердің аттары бассүйектің қай
жақка қарап тұрғанын көрсетеді. Самайлық беті, самай асты қыр, сгізіа
шГгаіетрогаІіз, арқылы самай және қанаттәрізді бөліктерге бөлінген
Канатторізді өсінділер, ргосеззиз ріегу^оісіеі, үлкен қанаттардың
сынатәрізді сүйектің денесімен қосылған жерінен тік төмен қарай
шығады Олардың непзі сагитталды өтетін өзекпен сапаһз ріегу^оідеиз,
торланған, бұл аттас нервтер мен тамырлар отетін жер.
Әрбір өсінді, екі табақшадан - іатіпа тегһаііз және іатіпа Іаіегаііз
тұрады, олардың арасында шұңқыр, Ғозза ріегу&оі(іае түзіледі.
Медиалды табақша астынан ілмек жасай, һатиіиз ріегу§оісіеи$,
иіледі, ілмек арқылы осы табақшадан басталатын т.іепзог ұеіі раіаііпі-
дің (жұмсақ таңдайдын бұлшықеттердің бірі) сіңірі өтеді.
Самай сүйек
Самай сүйегі, оз іетрогаіе, жұп сүйек, құрылысы күрделі, өйткені
қаңқаның барлык 3 қызметін атқарады әрі бассүйектің бүйір қабырғасы
мен негізінің бір бөліпн ғана құрап қоймайды, сонымен бірге онда есту
және тепе-теңдік мүшелері орналасады (48, 49-суреттер) Ол кейбір
жануарларда жеке болатын бірпеше сүйектердің қосылып-тұтасу өнімі
(аралас сүйек) болып табылады да, сондықтан үш бөліктен тұрады:
104
13
48 - сурет. Самай сүйек, о.ч іетрогаіе, оң, сыртынан қарағапдағы көрініск
I - ргосеззпз гуёотаіісиз; 2 - іиЬегсиІит агіісиіаге; 3 - Ғозза таікІіЬиІагіз;
4 -Гі$$ига реігоіутрапіса; 5 - ргосеззих віуіоісіеиз; 6 - раіъ іутрапіса;
7 - рогиз асизіісиз ехіетив; 8 - Гіззига іутрапотазіоідеа; 9 - ргосе$8и$
тазіоійеиз; 10 - Ғог. тазіоійеит; II - зріпа зиргатеаііса; 12 - зиі.
а іетрогаііз тейіае; 13 - рагз Б^иатоза.
49 - с у р е т Самай сүйек, оз іетрогаіе, оң, ішінен қарағандағы көрінісі
1 - еттепііа агсиаіа; 2 - таг§о рагіеіаііб, 3 - іе§теп (утрапі; 4 - зиі. зіпиз
реігозі зирегіогіз; 5 - зиі. зіпиз зі^тоійеі; 6 - Гог. тазіоійеит; 7 - таг^о
оссірііаііз; 8 - арегшга ехіегпа а^иесіисШз ұезііЬиІі; 9 - Го8$а зиЬагсиаіа;
10 - ргосе8$и$ зіуіоісіеиз; 11 - үа£ ргосеззиз зіуіоісіеі; 12 - арегіига ехіегпа
сапаіісиіі сосһіеае; 13 - виі. $іпи8 реігозі іпГегіогіз; 14 - арех рагііз реігозае;
15 - рагз реігоза; 16 - ргосеззиз ху^отасісиз; 17 - таг^о 8рһепоісіа1І8; 18 - Гасіез
розіепог рагіІ8 реіго$ае; 19 - ропіз асизіісиз іпіетиз
105
I) кабыршақты бөлік, рагз з^иашоза; 2) дабыл бөлігі, рага Іутрашса
және 3) тасгы бөлік, рагз рсігоза.
Баланың бір жасында сыртқы есту жолы - қабыршақты бөлік оның
үстінде, тастакты бөлік одан ішке қарай, дабыл бөлігі артынан және
астынан тұйықталып, бір сүйеккс айналып бірігіп-бітіседі. Самай
сүйегінің жеке бөліктерінің қосылып-тұтасуының іздері аралық жік және
саңылаулар түрінде бүкіл өмір бойы сақталады, атап айтқанда: рагз
зциатоза және рагз реігоза, шекарасында, соңғының алдыңғы жоғарғы
бетінде - П8§ига реггозциато^а; төменгі жақсүйек шұңқырының түбінде
Ғі88ига реігозяиатоз төменп жаксүйек шұңқырының түбінде Пззига
Іутрапо8циато8а, ал тастақты бөліктің өсіндісі арқылы Ғі88ига
реіго8^иато8а және Гі88ига реігоіутрапіса (бұл арқылы сһогсіа Іутрат
нерві шығады) болып бөлінеді.
Қабыршақты болік, рагз зциатоза, бассүйектің бүйір беттерін
түзуге қагысады. Ол жабын сүйектерге жатады, яғни дәнекер тін
негізінде сүйектенсді әрі шеті бүгілген тік тұрғап табақша түрінде
құрылысы карапайым, табақшаның бүгілген жиектері шеке сүйектің,
таг§о зциатоза, сәйкесті жиекгеріне балық қабыршақтары сиякты
қаланады, оның аты да осыдан шыккан. Оның ми бетіне, Ғасіе8
сегеһгаіін, мидың іздері, саусактық батыңқылар, ігпрге88іопе8 сһ^іШае,
және а. тепіпёас тесііа-дан жоғары қарай кететін жүлгс байқалады.
Қабыршақтың сыртқы беті тегіс, самай шұңқырын түзуге катысады да,
сондықтан Гасіез Гетрогаііз деп аталады. Одан бет сүйепмен қосылуға
алға қарай кететін бет өсіндісі, ргосеззиз гу§отаііси8 шығады.
Басталатын жерінде бет өсіндісінің екі түбірі бар алдыңғы және арткы,
олардың арасында томенгі жақсүйекпен буындасу үшін қажет шұңқыр,
Ғозза тапсііЬиІагІ8, орналасады (50-сурет). Алдыңғы түбірдің төменгі
бетіпде ауыз катты ашылғанда томенгі жақсүйектің басынан алға қарай
тайып кетуіне кедергі жасайтын буын төмпешігі, ШЬегсиІит агіісиіаге,
жайғасады
Самай сүйегінің дабыл болігі, рагз Іутрапіса сыртқы дыбыс
жолының алдыңғы, төменгі және артқы жиепнің бір бөлігін түзеді, тек
қатты иілген табақшатәрізді.
Сыртқы дыбыс жолы, теа(и8 аси8Гіси8 ехіегпиа, ішке жәнс біршама
алға қарай бағытталған және дабыл қуысына апаратын қысқа өзек
болып табылады
Жаңа туған нәрестеде сыртқы дыбыс жолы әлі қалыптаспаған,
ойткені дабыл бөлігі дабыл жарғағымен тартылып жабылған жартылай
сақина (апиіиз іутрапісиз) болып табылады. Дабыл жарғағының сыртқа
карай осылай тым жақын орналасуынан жаңа туған нәрестелср мен жас
балаларда дабыл қуысының ауруы жиі байқалады.
Тасты болік, рагз реігоза, өзінің сүйек затының беріктігіне қарай
осылай аталған. Оның берік болуы сүйектің бұл бөлігі бассүйектің
негізін құрауға қатысады әрі құрылысы тым нәзік және түрлі
106
50 - с у р е т. Самай сүйек, ох
іетрогаіе, он, астынан
қарағандағы көрінісі:
1 - ІиЬегсиІшп агіісиіаге; 2 - сапаііз
тивсиІоіиЬагіиз; 3 - арех раНіз
реігохае; 4 - сапаіік сагоіісик; 5 -
Го58и1а реігоза; 6 - арегіига ехіегпа
сапаіісиһ сосһіеае; 7 - сапаіісиіиз
тайіоідеиз; 8 - Гозза іи^иіагіз; 9 -
Гог. Біуіотакіоідеит; 10 - киі. а.
оссірііаііз ; 11 - іпсізига тазіокіеа;
12 - ргосеззиз тазГоідеиз; 13 - рагз
іутрапіса; 14 - Гіззига реіго-
(утрапіса; 15 - Гозза тагкІіЬиІагік;
16 - ргосеззиз муіоісіеих.
зақымданулардан мықтап қор-
ғауды қажет ететін есту және
тепе-теңдік мүшелерінің жай-
ғасатын орны болуына бай-
ланысты. Ол шеміршсктен да-
миды. Бұл бөліктін екінші
атауы пирамида, оның негізі
сыртқа қарай, ал төбесі алға
және ішке сынатәрізді сүйекке
қарай бағытталған үшқырлы пирамидатәрізді пішінінс қарай берілгсн.
Пирамиданың үш беті бар: алдыңғы, артқы және төменгі. Алдыңғы
бсті ортаңғы бассүйек шүңқырының түбінің қүрамына кірсді, артқы
бсті артқа қарай және медиалды бағытталып, артқы бассүйек
шұңқырының алдыңғы қабырғасынын бір бөлігін құрайды; төменгі беті
төмен қараған және бассүйек негізінін сыртқы бетінде ғана көрінеді.
Пирамиданың құрылысы күрделі, онда ортаңғы және ішкі құлақ
жайғасады, нерв пен тамырлар өтеді. Пирамиданың алдыңғы бетіндс,
төбесіне жақын жерде, үшкіл нерв (п. ігі£етіпі) түйінінен болған
кішкене батыңқы ойыс, ітрге^зіо іпдетті байкалады. Одан сыртқа
қарай екі жіңшіке жүлге: медиалды зиісиз т. реіго$і та]огІ8, және
латералды, Һіаіи8 сапаііз п. реігозі та]огі8, және латералды, һіаіиз сапаііз
п. реігозі тіпогіз болады. Бүл тесіктерден сыртка қарай доғатәрізді
кырат, етіпепііа агсиаіа, байқалып тұрады, олар жылдам дамитып
лабиринттің, атап айтқанда жоғарғы доғашық қуыстың томпаюынан
гүзіледі. Етіпепііа агсиаіа мен зциата 1етрога1і8 арасындағы сүйектің
беті дабыл қуысының қақпағын түзеді.
Шамамен пирамиданың артқы бетінің ортасында ішкі дыбыс тесігі,
рогиз асизіісиз іпісгпиз, орналасады, ол бет және есту нервтері,
сондай-ақ лабиринттің артериялары мен веналары өтетін ішкі дыбыс
жолыпа, теаіиз асизіісиз іпіегпиз, апарады.
107
Пирамиданың бассүйектің нсгізіне қараған төменгі бетінен
“анатомиялық букет” бұлшықегтсрі (тт. $іу!о£Іо$8и8, 8іу1оһуокіеи8,
8іу1орһагуп£еи8), сондай-ақ байламдар - 1І££. зіуіоһуоібеит және
8іу1отапбіЬи1аге бекитін орын қызметін атқаратын жіңішке үшкір-
ленген бізтәрізді өсінді, ргосе88П8 зіуіоібеиз, шығады. Бізтәрізді
желбезек текті самай сүйегінің бөлігі болып табылады. Ол Іід.
8іу1оһуокіеит-мен бірге тіласты доғасының қалдығы болып табы-
лады.
Бізтәрізді және емізіктәрізді өсінділердің арасында біз-емізік-
тәрізді тесік, іогатеп 8Іу1ота8Іоідеит жатады, ол арқылы п Гасіаііз
шығып, кішкентай артерия кіреді. Бізтәрізді өсіндідеп терең мойын
шүңқыры, іозза зи^иіагіз, медиалды орналасқан. Ғозяа )и£и1агІ8-тен
алдыңғы жағына қарай одан үшкір қырмен бөлінген ұйқы өзегінісе
сыртқы тесіп, Ғогатеп сагоіісит ехіетит жатады.
Пирамиданың үш жиегі бар: алдыңғы, арткы және жоғарғы. Қысқа
алдыңғы жиек қабыршақпен сүйір бұрыш түзеді. Бұл бұрышта дабыл
қуысына әкелетін бүлшықетті құбырлы өзектің тесігі, сапа1І8
тивсиІоіиЬагіш, байқалып тұрады. Бұл өзек пердемен жоғарғы және
төменгі болып екі бөлімге бөліпеді Жоғарғы, кішілеу, жартыөзек,
8етісапа1І8 т. 1еп8огі8 іутрапі, өзіне осы бұлшықсттер орналастырады,
ал теменгі, үлкендеу, 8етісапа1І8 ШЬае аибіііуае ауаны жұтқыншақтан
дабыл қуысына өткізу үшін қажет дыбыс өзепнің сүйекті бөлігі болып
табылады.
Пирамиданың алдыңғы және артқы беттерін бөліп түратын жоғарғы
жиегімен жақсы байқалатын жүлге, 8и1сиз 8Іпи8 реігозі зирепогіз, аттас
веналык синустың ізі өтеді.
Пирамиданың артқы жиегі Го88а ]и£и1агІ8-тен алға қарай шүйде
сүйектің базилярлы бөлігімен қосылып, осы сүйекпен бірге зиісиз зіпиз
реігозі іпГегіогіз - төменгі тастақты веналық синустың ізін түзеді.
Пирамида негізінін сыртқы беті бұлшықеттердің бекитін жері
қызметін атқарады да, оның сыртқы бездері (өсінді, тіліктер, бұдырлық)
осыған байланысты болады. Ол томен қарай емізіктәрізді өсіндіге,
ргоссззи^ шазіоісіеиз, айналып созылады. Оған төс-бұғана-емізіктәрізді
бұлшықет бекиді, ол дененің тік қалпы кезіндсгі басты тепе-теңдік
күйде ұстайды. Сондықтан емізіктәрізді өсінді төртаяқтыларда, тіпті
адамтәрізді маймылдарда да болмайды, ол тік жүруге байланысты тек
адамда ғана дамиды. Емізіктәрізді өсіндінің медиалды жағында терең
емізіктәрізді тілік, шсізига тазГокіае, - т. гіі^азігісиз бекитін жер
болады; одан да гөрі ішке қарай - кішкснтай жүлге, 8и1си8 а. оссірііаііз, -
аттас артерияның ізі жатады.
Емізіктәрізді өсінді негізінің сыртқы бетіндегі тепс үшбұрышты
бөліп көрсетуге болады, ол емізіктәрізді өсіндінің ұяшықтары іріңге
толғанда оперативті көмекке келетін жер болып табылады.
108
Емізіктәрізді өсіндінің ішінде осы ұяшықтар, сеііиіае тазіоідеае,
жатады, бұлар ауалы қуыстар болып табылады. Олар дабыл қуысымен
апігит тазіоідеит арқылы жалғасады. Пирамида негізінің ми беіінде
терең жүлге, зиісиз зіпиз зі^тоійеі, өтеді, ол жерде аттас веналық синус
жатады.
Самай сүйегінің өзектері. Ең ірі өзек сапаһ$ сагоіісиз болып
табылады, ол арқылы ішкі ұйқы артериясы өтеді (51-сурет). Ол өзінің
сыртқы тесігі арқылы пирамиданың төменгі бетінен басталып, жоғары
көтеріледі, содан кейін тік бұрыш жасай иіліп, өзінің ішкі тесігімен
пирамиданың төбесінде сапаіія тизсиІошЬагіиз-тан медиалды ашы-
лады. Бет өзегі, сапаііз Ғасіаііз, рогиз асизйсиз қабатында басталып, одан
өзек алдымен алға және латералды түрде пирамиданың алдыңғы
бетіндегі саңылауларға (һіаіи$) дейін барады, өзек бұл тесіктерде
горизонталды калыпта қала отырып, цепісиіит сапаііз Гасіаііз түзе, тік
бұрыш жасай латералды және артқа қарай, содан кейін төмен қарай
бұрылып, самай сүйегі пирамидасының төменгі бетінде орналасқан
Ғогатеп зіуіотазіоійеит арқылы аяқталады. Сапаіік тизсиіоіиһагіиз
(жоғарыда айтылған).
51 - с у рет. Самай сүйек, ох іетрогаіе, оң (пирамида білігіне параллелді
тік жазықтықтағы кесіндісі).
1 - апіһгит тавіоісіеит; 2 - іе^теп іутрапі; 3 - рготіпепііа сапаііз
зетісігсиіагіб Іаісгаһз; 4 - саұит іутрапі; 5 - ітргеззіо ІгІ£етіпа1і8;
6 - дабыл өзегіне енгізілген сым таяқша, сапаіісиііз іутрһапісиз;
7 - 8етісапаІІ8 іиЬае аисііііуеае; 8 - сапаііз сагоіісиз; 9 - Го88а )и§и1агІ8;
10 - сапаііз Гасіаііз еі Гог зіуіотазіоісіеит; 11 - сеііиіае тазіоіСеае
109
Шеке сүйек
Шеке сүйегі, ол рагіеіаіе, жұп, бассүйектің қақпағының ортаңғы
бөлігін түзеді (52-сурет). Адамда ол басқа барлық жануарлармен
салыстырғанда миының күшті дамуына байланысты барынша жетілген.
Ол негізінен қорғаныш қызметін атқаратын нағыз жабын сүйек болып
табылады. Сондықтан оның құрылысы сырт жағынан дөңсс, іш жағынан
ойыс төртбұрышты табақша түрінде біршама қарапайым келеді. Оның
торт жиегі көрші сүйектермен байланысуға қызмет етеді, атап айтқанда
алдыңғы жиегі - маңдай сүйсгімен, таг&о Ггопіаііз, арткы жиегі -
шүйдемен, таг&о оссірііаііз, медиалды жиегі - басқа жағының аттас
сүйегімен, таг&о за^іИаІіз, және латералды жиегі - самай сүйегінің
қабыршағымен, таг£о зциатозиз. Алғашқы үш жиегі кетіктелген, ал
соңғы жиегі қабыршақты жік түзуге бейімделген.
Төрт бұрьгшының алдынғы медиалдысы - маңдай сүйегімен, ап^иіиз
Ггопіаііз, алдыңғы латералдысы - сынатәрізді сүйекпен, ап^иіик
8рһепоігіа1І£, артқы медиалдысы - шүйдемен, ап^иіи^ оссірйаһз және
артқы латералдысы самай сүйегінің, ап^иіиз та8Іою<іси8, емізіктәрізді
өсіндісінің негізімен байланысады Сыртқы дөңес бетінің бедері
бұлшықсттер мен шандырлардың бекуіне байланысты. Онын ортасында
шеке төмпесі, іиһег рагіеіаіе, (сүйектенудің басталатын жері) шығып
түрады. Одан төмен самай шандырлары мен бұлшықеттеріне арналған
иілген самай сызықтары - Ііпеае іетрогаіез (аирегіог еі іпГегіог) өтеді.
52 - с у р е т. Шеке сүйек, ох рагіеіаіе, оң.
А - сыртқы корінісі. Б - ішкі корінісі. 1 - Гасіез ехіегпа; 2 - ШЬег рагіеіаіе;
3 - Гог. рагіеіаіе; 4 - Ііпеа іетрогаііз зирепог; 5 - Гасіез іпіегпа; 6 - зиі. 8Іпи$
5а£іНа1І8 зирегіогіз; 7 - зиі. 8Іпиз зі^тоідеі; 8 - Ііпеа іетрогаііз іпГегіог.
110
Медиалды жиектін жанында тесік, Гогаіпеп рагіеіаіе (артериялар мен
веналар үшін) кездеседі Ішкі ойыс бетінің, Гасіез іпіегпа, бедері мидың,
әсіресс оның қатты қабығының жанасуына байланысты; ми қатты
қабығынын сүйекке бекитін жерлері медиалды жиектің бойымен өтетін
сагитталды синустың, зіпиз 8а§іПа1І8 зирегюг сондай-ак ап^иіиз
тазіоібеиз аймағында көлденең жүлге, зиісиз $іті8 зі^тоібеі (апас
веналық синустың ізі) түрінде болады. Бұл қабықтың тамырлары бүкіл
ішкі қабырғада тармақталған жүлгелер түрінде іздсрін қалдырған
сияқты көрінеді Зиісия кіпиз 8а&іПа1І8 зирегіог-дың жан-жағында өрмек
қабықшаның іоүеаіае £гапиіаге8 түрінің іздері көрінеді.
Маңдай сүйек
Маңдай сүйек, оа/гопіаіе, тақ, бассүйек күмбезін түзуге қатысады,
дәнекер тіннен дамитын оның жабын сүйсктеріне жатады (53-сурст).
Сонымен қатар ол сезім мүшелерімен байланысқан (иіс сезу және көру).
Ол осы қос кызметіне қарай екі бөлімнен: вертикалды қабыршақтан,
8циата Ггопіаһз, және горизонталды бөлімнен түрады. Соңғы бөлім есту
жәнс иіс сезу мүшелеріне қатынасына сәйкес жұп көз бөлігіне, раг8
огЬііаІіз, және тақ мұрын бөлігіне, раг8 пазаііз, бөлінеді. Нәтижесінде
маңдай сүйегінде 4 бөлікті ажыратады:
53 - сурет. Маңдай сүйек, оз/гопіаіе.
А - алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - зциата Ггопіаііз; 2 - іиЬег Ггопіаіе;
3 - Ііпеа іетрогаіік; 4 - ргосеззиз ху^оіпаіісиз; 5 - агсиз зирегсіііагіз;
6 - рагз пазаііз. Б - артынан және астынан қарағандағы көрінісі: 1 - зиі зіпиз
8а§йіаІІ8 зирегіогіз; 2 - ргосеззиз гуцотаіісиз; 3 - рагз огЬііаһз; 4 - іпсінига
зиргаогЬііаІіз; 5 - арегіига зіпиз Ггопіаііз; 6 - Говза ёіапйиіае Іасгітаііз;
7 - сгівіа Ггопіа1І8.
111
1.	Маңдай қабыршағы, здиата ітопГаІіз, кез келген жабын сүйек
сияқты табақшатәрізді, сырт жағынан дөнес те, іш жағынан ойыс. Ол
тіпті ересек адамда да сыртқы бетінде, Ғасіез ехіегпа байқалатын екі
сүйектену нүктесінен екі маңдай төмпесі, ІиЪега Ггопіаііа, түрінде
сүйектенеді. Бұл төмпелер мидың дамуына байланысты тек адамда ғана
кездеспейді. Олар адамтәрізді маймылдарда ғана емес, тіпті адамның
құрып кеткен формаларында да болмайды. Қабыршақтың төменгі жиегі
көзүсті жиегі, таг£о зиргаогЬііаІіз, деп аталады. Шамамен осы жиектің
ішкі және ортаңғы үштен бір бөліктерінің шекарасында көзүсті тілігі
іпсізига зиргаогЬйаііз (кейде Ғогатеп зиргаогЬііаіе-ге айналады), аттас
артериялар мен нерв өтетін жер орналасқан. Көзүсті жиегінен жоғары
жалғаса үлкен-кішілігі мен ұзындығы тым өзгермелі қыраттар - қасүсті
доғалары, агси$ зирегсіііагез, байқалады, олар медиалды түрде орта
сызық бойымен біршама күшейетін алаңқайға, ^ІаЬеІІа (глабелла),
айналады. Ол қазіргі кездегі адамның бассүйегін қазба адамның
бассүйегімен салыстырғанда тірек пункті болып табылады. Көзүсті
жиегінің сыртқы ұшы бет сүйегімен байланысатын бет өсіндісіне,
ргосеззиз хуёотаіісиз, айнала созылады. Осы өсіндіден жоғары қарай
айқын байқалатын самай сызығы, Ііпеа іетрогаііз шығады, ол
қабыршақтың самайлық бетін, Гасіез іетрогаііз, шектейді. Ішкі бетінде,
Гасіез іпіегпа, орта сызық бойымен артқы жиектен жүлге, зиісиз 8Іпи$
8а£йіа1І8 8ирегіогІ8, өтеді, ол төменгі жағында маңдай қырқасына, сгізіа
Ггопіаііз, айналады. Бұл түзілістер - қатты ми қабығының беку орындары
болып табылады. Орта сызықтың жанында өрмек қабықшаның (мидың
өрмек қабығының өсінділерінің) түйіршіктену (грануляция) шұңқыр-
лары байқалып тұрады.
2	және 3. Көз бөліктері, рагіе8 огЬііаІез, төменгі ойыс бетімен -
көзұясына, жоғары бетімен бассүйек қуысына қараған, ал артқы жиегімен
сынатәрізді сүйекпен байланысқан, горизонталды орналасқан екі табақша.
Жоғарғы ми бетінде мидың іздері - ітргеззіопез <іі^йаіае орналасады.
Төменгі бет, Іасіез огЬііаІіз, көзұясының жоғарғы қабырғасын
құрайды және онда көздің қосалқы тесіктерінің жанасқан іздері болады;
бет өсіндісінде - көзжас безі шұңқыры, Го88а ^іапсіиіае Іасгітаііз, іпсізига
8иргаогЬіГа1І8 жанында - Ғоуеа ІгосЫеагіз және кішкентай қылтанақ,
зріпа ІгосЫеагІ8, бұл жерде көз бұлшықеттерінің сіңірі үшін шеміршекті
шығыршық (ГгосЫеа) бекиді. Көз бөліктерінің екеуі де бір-бірінен тұтас
бассүйекте тор сүйекпен толтырылатын тілікпен, іпсізига еіһтоЫа1І8,
бөлінген.
4.	Кеңсірік (мұрын) бөлігі, рагз пазаііз, орта сызық бойымен тор
ойықтың алдыңғы бөлігін алып жатады; бұл жерде кеңсірік қалқасының
түзілуіне қатысатын сүйір өсіндімен - зріпа пазаііз, аяқталатын
қырқашық байқалады. Қырқашықтың жан-жағында торлы сүйектің
ұяшықтарына жоғарғы қабырға болатын шұңқырлар жатады; олардың
алдыңғы жағында қасүсті доғаларының арт жағында сүйек қабатында
112
орналасқан және үлкен кішілігі тым өзгермелі куыска - маңдай
куысына, 8Іпіі8 Ггопіаііз, келетін тесік бар. Ауасы бар маңдай қуысы
әдетте қалқасымен, зерһіт зіпішт Ғгопіаііит бөлінген. Бірқатар
жагдайларда негізгі маңдай қуыстарының артында немесе араларында
қосымша маңдай қуыстары кездеседі.
Маңдай сүйегі өзінің пішіні жағынан барлық бассүйек сүйектерінің
ішінде адамға барынша тән сүйек болып табылады. Өте ертедегі
адамдардың (адамтәрізді маймылдардікі сияқты) маңдай сүйегі артка
қарай өте еңістеніп, құлама “артқа қарай кететін” маңдай түзген. Көз
қиығының артында ол бірден байқалатын қабыршаққа және көз
бөліктеріне бөлінген. Көзұясының жиегінде бет өсіндісінің біреуінен
екіншісіне дейін тұтас, жуан кішкене қыр өтеді. Қазіргі кездсгі адамда кыр
өте кшіірейіп, одан тек қасүсті доғалары ғана калған. Мидың дамуына
сәйкес қабыршақ тіктеліп, вертикалды калыпка келген, сонымен катар
маңдай төмпешіктері дамып, соның нәтижесінде маңдайдың тайқылығы
жоғалып, дөңсстсніп, бассүйекке өзіпе тән сипат берген.
Торлы сүйек
Торлы сүйек, кеңсірік, ө$ еіһтокіаіе, тақ, көп бөлігі бетті кұрауга
қатысқанмен, әдетте ми сауыты сүйсктеріне қоса сипатталады (54-
сурет). Ол бет сүйектерінің ортасында орналасады, кеңсірік пен
көзұясын түзуге қатыса отырып, олардың көбісімен жанасады және
54 - с у р е т. Торлы сүйек, ох еіһтоісіаіе.
А - артынан қарағандағы көрінісі: 1 - сгізіа §а!1і; 2 - Іат. сгіЬгоза;
3 - Іат. огЬйаІів; 4 - сопсһа пазаііз зирегіог; 5 - Іат. регрегиіісиіагіз;
6 - ІаЬугіпіһиз еіһтоісіаііз, Б - бүйірінен қарағандағы көрінісі: 1 - сгізіа ^аііі;
2 - Іат. огЬііаІіз; 3 - сеііиіаё еіһтоідаіез розіегіогез; 4 - сопсһа пазаііз тесііа;
5 - Іат. регрепсіісиіагіз; 6 - сеііиіае еіһтоісіаіез апіегіогез.
8—210
113
түтас бассүйек те солармен жабылады. Торлы сүйек мұрын қапшы-
ғымеи байланыста шеміршектен дамиды, ауа куыстарын коршайтын
жұқа сүйек табақшаларынан құралған. Торлы сүйектің сүйекті
табақшалары “Т” әрпі түрінде орналасқан, оның вертикалды сызығын
перпендикуляр табакша, Іатіпа рсгрепсіісиіагез, ал горизонталды
сызығын торлы табақша, іагпіпа сгіЬгоза, құрайды. Торлы табақшадан
Іатіпа регрепсіісиіагез-тін жан-жақтарында торлы лабиринттер, ІаЬу-
гіпіһі сіһтоісіа1і8, салбырап тұрады Нәтижесінде торлы сүйекте төрт
бөлікті ажыратуға болады.
1	Ьатша сгіЬгоза - маңдай сүйектің шсіьига еіһтоісіаііз қызметін
атқаратын тікбұрышты табақша. Онда елеуіштәрізді майда тесіктер көп
(аты осыдан шыққан), ол тесіктер арқылы иіс сезу нервінің тармақтары
(30-ға жуық) өтеді. Оның орта сызығы бойымен әтеш айдары, сгіяіа ^аііі
(мидың қатты қабығының бекитін жері) өтеді.
2	. Еатіпа регрепсіісиіагія кеңсірік пердесінің бөлігі болып табылады.
3	және 4. ЬаЬуппіһі сіһтоіда1е8 сырт жағынан көзұясының
медиалды қабырғасын түзетін жұка көз табақшасымен, Іатіпа огЬііаІіз,
бүркелген сүйскті ауа ұяшықтарыиын жұп кешсні болып табылады Көз
табақшасы жоғарғы жиегі аркылы маңдай сүйегінің көз бөлігімен,
алдына қарай - көзжасы сүйекшесімен, арт жағынан - сынатәрізді
сүйекпен және маңдай сүйектің көз өсіндісімен, астыңғы жағынан
жогарғы жақ сүйскпен байланысады; бұл сүиектердің барлығы шеткі
сеііиіае еіһтоиіаіез-терді бүркеп тұрады. Лабиринттердің медиалды
жағында екі мұрын қалқаны - сопсһае пазаіез зирепог е( тесһа орна-
ласады, кейде үшінші мұрын қалканы да - сопсһас пазаііз зиргета
кездеседі.
Қалқандар иілген сүйск табақшалары болып табылады, соның
нәтижесінде оларды жауып тұратын мұрын кілегейлі қабығынын бет
аумағы үлкейеді.
Бет сүйектері
Бет сүйектері, О88а Гасіеі, сезім мүшелері (көру, иіс сезу), сондай-ақ
асқорыту (ауыз қуысы) және тыныс алу (кенсірік) жүйслері орналасу
үшін сүйекті орын-жайлар түзеді, олардын құрылысы осыған байла-
нысты болады. Соның өзінде маймылдың адамға айналу үрдісіне, яғни
еңбектің жетекші рөліне, үстау-үзу қызметінің жақ сүйектерден еңбек
ету мүшесі қолға ауысуына, түсінікті сөз сөйлеудің дамуына, ми мен
оның құрам бөліктері - сезім мүшелерінің дамуына, шайнау
аппаратының жұмысын жеңілдететін қолдан даярланған тамақты
пайдалануға байланысты, бастың жұмсақ бөліктерінде пайда болған
өзгерістер олардың құрылыстарына әсерін тигізді.
114
1
55 - с у р е т. Жоғарғы жақсүйек, тахіііа.
А - сыртқы корінісі 1 - ргосе88и& Ггопіаііз; 2 - сгізіа іасгішаіів апіепог;
3 - таг£о іпГгаогЬііаІіз; 4 - Гасіез апіегіог; 5 - Гог. іпГгаогЬііаІе; 6 - Гозза сапіпа;
7 - іпсізига пазаііз; 8 - ргосе88и$> раіаііпиз; 9 - зрта пазаііз апіегіог; 10 - )и§а
аіуеоіагіа; 11 - ргосезыіз аіуеоіагіа; 12 - ргосеззиз ху^отаіісиа; 13 - Гасіез
огЬпаІіз; 14 - зи|. іпГгаогЬііаііз. Б - ішкі көрінісі. 1 - зиі. Іасптаііз; 2 - сгізіа
еіһтоідаііз; 3 - сгіЫа сопсһаііз; 4 - сгіаіа пазаііз; 5 - сапаііз іпсіаіуиз;
6 - ргосезшз аіуеоіагіз; 7 - Гасіез пазаіів; 8 - һіаіиз тахіііагіз.
Жогаргы жақсүйек, тахіііа, құрылысы күрделі жұп сүйек. Оның
құрылысының күрделі болуы атқаратын қызметінің алуан түрлілігіне
байланысты: сезім мүшелеріне арналған қуыстар - көзұясы мсн
кеңсірік, кеңсірік пен ауыз арасында қалқа түзуге, сондай-ақ шайнау
аппаратының жұмысына қатысады.
Адамда еңбек әрекетіне байланысты ұстау-үзу қызметінің
жақсүйектерден (жануарлардағы сияқты) қолға ауысуы жоғарғы
жақсүйектердің кішіреюінс әкеледі; сонымен бірге адамда түсінікті сөз
сөйлеудің пайда болуы жақсүйектің құрылысын нәзіктендіреді.
Осының барлығы негізінде дамитын жоғарғы жақсүйсктің құрылымын
белгілейді
Жоғарғы жақсүйек дене мен төрт өсіндіден тұрады (55-сурет).
А. Денеде, согриз тахіііае, үлкен ауалы қуыс, зіпиз тахіііагіз
(жоғарғы жақсүйеқуі немесе Гайморов қуысы, осыдан қуыстың
кабынуы - гайморит) бар, ол кең тесігі, һіаіиз тахіПагіз, арқылы
кеңсірікке ашылады. Дененің төрт бетін ажыратады .
Алдыңғы бет, Гасіез апГегіог, қазіргі кездегі адамда тамақты қолдан
Даярлауға байланысты шайнау қызметінің әлсіреуінен ойыстанған, ал
115
неандерталдық адамда жалпақ болған. Ол төменгі жағында ұяшықты
өсіндіге айналады, ол жерде тіс түбірлерінін орнына сәйкес келетін
біркатар ұяшықты томпақтар, ^и§а аКеоІагіа, байкалады. Иттіске сәйкес
кслетін томпақгар басқаларына қарағанында айкындау білінеді. Одан
жоғары және латералды иттіс шұңкыры, (озза сапіпа, орналасқан.
Жақсүйектің жоғарғы жағында алдыңғы беті көздік беттен көзұя
астындағы жиегімен, таг£о іпітаогЬйаІіз, болінеді. Одан төмен көзұя
астындағы тссігі, Гогатеп іпГгаогЬИаІс, байқалып тұрады, ол аркылы
козұясынан аттас нерв пен артерия шығады Алдыңғы беттщ медиалды
шекарасы - мұрын тілігі, іпсізига пазаііз.
Төменгі самайлық бет, Гасіез іпГгаіетрогаІіз, алдыңғы беттен бет
өсіндісі арқылы бөлінген және онда жоғарғы жақсүйектің төмпешігі,
ІиЬег тахіііае, және зиісиз раіаііпия тарг орналасады.
Мұрындық беті, Ғасіез пазаііз, төменгі жағында таңдай өсіндісінің
жоғарғы бетіне айналады. Опда төменгі мүрын калканы сгІ8іа сопсһаііз
үшін кыр байқалады. Маңдай өсіндісінің артында көзжасы жүлгесі,
зиісия іасгітаііз бар, ол көзжасы сүйегі және төменгі калқанмен бірге
көзұясын төменп мұрын жолымен жалғастыратын мұрын көзжасы
өзегіне айналады Одан да артқа қарай 8іпи8 шахіііагіз-ке келетін үлкен
тесік орналасқан.
Тегіс, жалпақ, көздік беті, Гасіез огЬйаІіх, үшбұрыш пішінді Оның
медиалды жиегінде, маңдай өсіндісінің артында көзжас тілігі, іпсікига
Іасгітаһз, жатады, оған көзжасы сүйегі кіреді. Көздік бетінің артқы
жиепнен көзұя асты жүлгесі, зиіси» іпГгаогЬіЫіз, басталады, ол
алдыңғы жағына қарай бұрын аталған Гогатеп іпГгаогЬііаіе арқылы
жоғарғы жақсүйектің алдыңғы бетінде ашылатын сапаііз
іпГгаогЬііа1І8-ке айналады. Көзұя асты өзегінен алдыңғы тістерге
баратын нервгер мен тамырларға арналған ұяшықты өзектер, сапаіеь
аіұеоіагеь, шығады
Ә. Өсінділер: 1 Маңдай өсінді, ргозеззиз/гопіаіія, жоғары көтеріліп,
маңдай сүйегінің рагз паяаііз-імен байланысады. Медиалды бетінде қыр,
сгізіа сіһтоіііаііз, ортаңғы мұрын қалқаныпың бекіген ізі бар.
2. Үяшықты өсіндінің, ргосеххих аһ>еоІагі$, төменгі жиегінде, агсиз
аіуеоіагіз, жоғарғы сегіз тістің тіс ұяшықтары, аіұеоіі бепіаіез бар;
ұяшықтар қалқалармен, 8еріа іпіегаіуеоіагіа, бөлінеді
3. Таңдай өсіндісі, ргосеазиз раіаііпиз, ортаңғы жік арқылы қарсы
жақтың жұп өсіндісімен байланысып, қатты таңдайдың, раіаіит О88еит
үлкен бөлігін түзеді. Ортаңғы жіктің бойымен өсіндінің жоғарғы,
мұрын қуысына қараған жағында өре сүйектің төменгі жиегімен
қосылатын мұрын қыры өтеді. Сгізіа пазаііз-тің алдыңғы ұшына жақын
жерде жоғарғы бетінде күректіс өзегіне, сапаііз іпсізіүнз, баратын тесік
байқалады. Жоғары беті тегіс, ауыз қуысына қараған төменгі беті
кедір-бұдырлы және онда нервтер мен тамырлар үшін бойлық жүлгелер,
116
Б
56 - с у р е т. Таңдай сүйек, ох раіаііпит, оң.
А - сыртынан қарағандағы көрінісі: 1 - ргосейзиз зрһепоісіаііз; 2 - іпсізига
зрһепораіаипа; 3 - ргосеззий огЬііаІіз; 4 - Іатп. регрепсіісиіагіз; 5 - Іат.
һогі/опіаііз; 6 - зиі. раіаііпиз та]ог; 7 - ргосеззиз ругатігіаііз; Б - ішінен
карағандағы көрінісі: 1 - ргосеззи» огЬііаІіа; 2 - іпсізига зрһепораіаііпа;
3 - ргосеззиз зрһепоісіаіі.<>; 4 - ргосеззиз ругатісіаііз; 5 - Іат. һогіхопіаііз;
6 - Іат. регрепсіісиіагіз; 7 - сгізіа сопсһаһз; 8 - сгізіа еіһтоісіаііз.
8иісі раіаііпі, орналаскан. Алдынғы бөлігінен күректіс жігін, зиіига
іпсізіұа, жиі байқауға болады. Ол көптеген жануарларда жеке сүйек (оз
іпіегшахіПаге) түрінде, ал адамда сирек вариант ретінде ғана кездесетін
жоғарғы жақсүйекпен қосылып-бітісіп кеткен күректіс сүйегін, оз
іпсІ8Іуит бөліп тұрады.
4. Бетсүйектік өсінді, ргосеззих гу^отаіісих, бет сүйегімен бай-
ланысып, жуан таяныш түзеді, ол аркылы бет сүйегіне шайнау кезіндегі
қысым беріледі.
Таңдай сүйек, о\ раіаііпит, жұп сүйек, бассүйектегі біркатар
қуыстардың - кеңсірік, ауыз, көзұясы қуыстарының және қанаттәрізді
таңдай шұңқырының түзілуіне қатысады (56-сурет). Осыған байла-
нысты оның құрылысы бір-бірімен тік бұрыш жасай қосылатын және
жоғарғы жақсүйегін толыктырып, екі табақшадан тұратын жұқа сүйек
түрінде болады.
1. Горизонталды табақша, Іатіпа һогігопіаііз, арт жағынан ргосеззи^
ра1аііпи8 тахіііае-ны толықтырып, қатты таңдай, раІаШт О88еит түзеді.
Таңдай сүйектің горизонталды табақшасының төмені і бетінде таңдай-
дың үлкен тесігі, іогатеп раіаііпит та^и8, бар, ол арқылы сапа1і8 раіагі-
пн8 та)ог-дан (төменнен қараңыз) таңдай тамырлары мен нервтері
шығады.
117
2. Перпендикулярлы табақша, Іатіпа регрепсіісиіагіа, іасіез пазаііз
тахіііае-гс жанасып жатады. Оның латералды бетінде жүлге, зиісиз
раіаііпиз ша^ог, өтеді, ол жоғарғы жақсүйектің аттас жүлгесімен бірге
сапаііз ра1а1іпи$ та]ог түзеді.
Медиалды бетінде скі: ортаңғы (сгі^іа еіһтоіёаііз) және төмснгі
(сгІБіа сопсһаііь) мұрын қалқандары үшін екі қыр білінеді. Таңдай
сүйегінде үш өсінді бар. Біреуі, ргозеЕзиз ругатіёаііз, горизонталды
және перпендикулярлы табакшалардың қосылған жерінен артқа карай
және латсралды шығып, тұтас бассүйекте сынатәрізді сүйектің қанат-
тәрізді өсіндісінің тілігін толтырады. Вертикалды бағытта өзекшелер,
сапа1е$ тіпогез, арқылы нервтср мен тамырлар өтеді. Қалған екі өсінді
перпендикуляр табақшаның жоғарғы жиегінен шығыңқырап, ол ойық
сынатәрізді сүйек денесімен қосылып, тесікті, Ғогатеп крһепораіайпит
(аттас тамырлар мен нервтерге арналған), тұйықтайды. Бұл өсінділердің
алдыңғысы көзұясының түбін оның сң арткы бұрышында толықтырады
және сондықтан ргосеззи» Ерһепоідаііх деп аталады.
Төменгімүрын қалқаны, сопсһа пазаііз іпҒегіог, жұп сүйек; ол торлы
сүйектің құрам бөліктері болып табылатын жоғарғы және ортаңғы
қалқандардан өзгеше дербес сүйек болып табылады (57-сурет). Ол
жоғарғы үшы арқылы мұрын қуысының бүйір қабырғасына бекіп,
ортаңғы мұрын жолын гөменгі мұрын жолынан бөліп тұрады. Төменгі
жиегі бос, ал жоғарғы жақсүйектің және таңдай сүйектің сгІ8іа
сопсһа1і8-імен жалғасады.
Мурын сүйегі, 08 пазаіе, өзінің жұптасына жанасып, мұрын негізінде
мұрын арқашығын түзеді. Ол адамда жануарлармен салыстырғанда
нашар дамыған.
Көзжасы сүйегі, 08 Іасгітаіе, жұп сүйек; ол іле-шала жоғарғы жақ-
сүйектің ргосе88П8 Ғгопіаііз артында көзұясының медиалды кабырға-
сынын құрамына енетін жұқа табақша болып табылады (58-сурет). Оның
латералды бетінде көзжас қырқасы сгІ8іа 1асгіта1І8 розіегіог орналасқан
Қырқадан алға қарай көзжас жүлгесі, зиісиз 1асгіта1І8, өтеді, ол жоғарғы
жақсүйектің маңдай өсіндісіндегі жүлгемен бірге көзжас қапшығы
57 - с у р е т. Төмснгі мұрын
қалқаны, сопсһа паааііа іп/егіог,
оң, бүйір беті.
58 - с у р с т. Көзжасы сүйегі,
оа Іасгітпаіе, оң; сыртқы
көрінісі.
118
59 - с у р е т. Өре сүйек, готег, жанынан қарағандағы көрінісі.
I - аіае Уотегі8.
шұңқырын, Гозка кассі Іасгітаһ», түзеді Адамның көзжас сүйегі
адамтәрізді маймылдардікіне ұқсас, бұл олардың адамтәрізділерімен
жақын туыстығының бір дәлелі болып табылады.
Өре суйек, ұотег, тақ сүйек; ол тиісті жер өңдеу кұралына ұксайтын
және мұрынның сүйектері пердесі құрамына енетін бұрыс төрт-
бұрышты табакша болып табылады. Онын арткы жиегі бос және мұрын
қуысының, оны жұтқыншақтын мұрын бөлігімен жалғастыратын, артқы
тесіктерін-хоандарды, сһоапае, бөлетін мұрынның сүйекті пердесінің
артқы жиегі болып табылады (59-сурет).
Бет суиегі, о& ху^отаіісит, жұп, бет сүйектерінің ішіндеп ең
мықтысы, ол өзі арқылы маңдай, самай және жоғарғы жақсүйектерінің
өсінділерін тұтастырып және осы арқылы бассүйегіне қатысты бет
сүйектерін нығайтуға көмектесіп, беттің маңызды архитектуралық
бөлігі болып табылады (60-сурет) Ол сондай-ақ шайнау бұлшықетіне
тірек ретінде қызмет көрсетеді Сүйектердің орналасуына сәйкес, онда
үш бет пен екі өсіндіні бөліп көрсетуге болады. Бүйір бет, /асіез
Іаіегаііз, төртбұрышты жұлдызтәрізді және төмпешік түрінде шамалы
шығып тұрады. Артқы, тегіс бет,
самай шұңқырына қараған және
/асіез іетрогаііх деп аталады;
үшінші бет, көздік беті, Гасіез
огЬііаіІЕ, көзұясы қабырғаларын
түзуге қатысады. Сүйектің жо-
ғарғы өсіндісі, ргосезъиз/гопіаііз,
маңдай сүйегінің бет өсіндісімен
және сынатәрізді сүйектің үлкен
канатымсн байланысады. Лате-
ралды өсінді, ргосеязич Іаіегаііз,
самай сүиегінің бет өсіндісімен
қосылып, бет доғашығын - шай-
нау бұлшықеті басталатын жерді
түзеді.
60 - с у р е т. Бет сүйек,
гуёотаіісит, оң; сыртқы көрінісі.
119
61 - сурет. Төменгі жақсүйек, тпапсІіЬиІа.
А - сыртынан қарағандағы көрінісі (сол жақ жартысы): 1 - ргосеззиз
согопокіеиз; 2 - іпсізига тапдіЬиІае; 3 - г тапдіЬиІае; 4 - ІиЬегозііаз
таззеіегіса; 5 - согрик тагкһЬиІае; 6 - Гог. тепіаіе; 7 - ргоіиЬегапііа тепіаііз.
Б - ішінен қарағандағы көр нісі (оң жақ жартысы): 1 - ргосеззиз согопокіеиз;
2 - Гоұеа ріегу^оідеа; 3 - ргосеззиБ сопсІуІагІБ; 4 - Гог. тапдіЬиІае; 5 - ап^иіиз
тапд Ьиіае; 6 - ІиЬегозііаз ріегу^оідеа; 7 - Ііпеа туіоһуоідеа; 8 - Гоуеа
зиЬтагкііЬиІагіз;
Томенгі жақсуйек, тапдіЬиІа, бассүйектің козғалмалы сүйегі
болып табылады. Ол атқаратын қызметіне (шайнау аппаратының аса
маңызды бөлігі), сондай-ақ пішінін белгілі бір дәрежеде сақтайтын
бірінші желбезек (мандибулалық) доғашықтан дамуына байланысты
таға пішінді болып келеді.
Көптеіен сүтқоректілерді, солардын ішінде карапайым примат-
тарда да, төменгі жақсүйек жұп сүйек болып табылады Осыған сәйксс
адамда да ол екі бастамадан дамиды, олар біртіндеп үлкейіп өсіп,
туғаннан кейін екінші жылы шықшыт бітісіп-өседі, алайда орта сызық
бойымен екі жартынын бітісіп-өсу ізі (зутрһузк тепіаііз) сақталады
Шайнау аппаратының пассив бөлімінсн, яғни шайнау кызметін
атқаратын тістерден және белсенді бөлімінен, яғни бүлшыкеттерден
құрылуына сәйкес төменгі жақсүйек тістері бар горизонталды бөлікке
немесе денеге, согриз тапсһЬиІае және буынын түзуге әрі шайнау
бұшықеттері беку үшін кажет екі вертикалды тармақ түрінде, гаті
тапдіЬиІае, бөлінеді. Бұл горизонталды және вертикалды - екі бөлік те
бұрыш жасай, ап^иіиз тапёіЬиІае, түйіседі Сырткы бетінде бұдырлык,
шЬегозіІаЕ тавзеіегіса, пайда болып шайнау бұлшықеті бекиді
Бұрыштың ішкі бетінде қанаттәрізді бұдырлық, ШЬеговйаз р1егу£оі(1ае,
басқа шайнау бұлшық етінің, т. ріеги^оіііеик теёіаііз бекитін жері
жатады Сондықтан шаинау аппаратының қызметі бүл бұрыштың
120
шамасына әсер етеді. Жаңа туған нәрестелерде ол 150’ жуық,
ересектерде 130’ -110 дейін кішірейеді, ал қартайғанда, тістің түсіп,
шайнау қызметінін әлсіреуіне байланысты, қайтадан үлкейеді. Сондай-
ақ маймылдарды адамтәрізділердің әр алуан түрлерімен салыстырғанда
шайнау қызметінің нашарлауына карай ап^иіих тапсІіЬиІа нін адам-
тәрізді маймылдардағы 90°-тан гейдельберг адамында 95°, неадерталь
адамында 100° және қазіргі кездегі адамда 130°-қа дейін біртіндеп
үлкейетіндігі байқалады.
Төменгі жақсүйек денссінің құрылысы мен бедері тістердің
болуына және онын ауызды түзуге қатысуына байланысты. Мәселен,
дененін жоғарғы бөлігінде, раг§ аіүеоіагіх, тістер орналасақан, соның
себебінен оның жиегінде, агси$ аіүеоіагія, сырткы альвеолды қырат-
тарға, _)и£а аіуеоіапа, сәйкес келетін перделері, керіа аіуеоіапа, бар тіс
альвеолалары, аіуеоіі сіепІаІеБ, жайғасады. Дененің дөңгелектенген
төменгі жиегі массивті, жақсүйек денссінің негізін, Ьазіз тапсІіЬиІае,
түзеді. Қартайып, тіс түскенде, рагз аіұеоіагіз семсді де, бүкіл дене
жіңішкеріп әрі аласарады. Дсненің орта сызығы бойымен симфиздің
қырқашығы үшбұрыш пішінді иекасты қыратына, ргоіиЬегапііа
тепіа!І8-ке айналады, бұндай қыраттың болуы осы кездегі адамға тән
сипат болын табылады. Барлық сүтқоректілердің ішінде тек адамда,
соның өзінде де тек казіргі кездегі адамда ғана иек болады. Адамтәрізді
маймылдарда, питекантроптарда және гейдельберг адамында иек
бұдыры жоқ, жақсүйектің бұл жердегі жиегі кейін қарай иілген.
Неандерталь адамында да иек бұдыры жоқ, алайда төменгі жаксүйектің
сәйкес жиегі тік бұрыш түрінде болады Тек осы кездегі адамдарда ғана
нағыз иек байқалады. Бұл қыраттың жанжағында, әр жағында біреуден
иек төмпешіктері, ІиЬегсиІа тпепіаііа, байқалады. Дененің латералды
бетінде 1 және 2 кіші азу тістері аралығы деңгейінде иек тесігі,уЬглтен
тепіаіе, орналасады. Ол нерв пен тамырлардың өту үшін қажет төменп
жақсүйек өзегінің, сапаііз тапсІіЬиІае, шығар жері болып табылады.
ТиЬегсиІит тепіаіе аймағынан артқа және жоғары қарай қиғаш сызық,
Ііпеа оЫщиа, созылып жатады Ішкі бетте симфиз аймағында екі иек
сүйірі, кріпае тепіаіез - т. £ето£Іо88і-дің сіңірімен бекитін жері шығып
тұрады. Адамтәрізді маймылдарда бұл бұлшықет сіңірімен емес, етті
бөлігімен бекиді де, соның салдарынан қылқанның орнында шұңқыр
пайда болады. Қазба жақсүйектердің қатарында маймылдарға тән т.
ёепіо£ІО88и8-тың етпен бекуінен пайда болған және шығыңқы иекпен
үйлесетін шұңқырдан бастап, иек-тіласты бұлшыкеттерінің сіңір
арқылы бекуінен болған және шығыңқы иекпен ұштасатын қылқан-
ның дамуына дейінгі барлык формалары кездеседі Сөйтіп, т.
ёепіо£ІІо88и8-тің беку тәсілінің етпен бекуден сіңір арқылы бекуге
ауысуына өзгеруі 8рша тепіаііз тершің сіңір арқылы беку тәсілі
түсінікті сөз сөйлеудің дамуына (а1І8 және соған сәйкес иек түзілуіне
121
себеп болады. Тіл бұлшыкеттерінің сіңір арқылы беку тәсілі түсінікті
сөз сөйлеудің дамуына әсерін тигізгенін ескерсек, төменгі жақсүйектің
сүйек бедерінің иек аймағында кайта түрленіп өзгеруі де сөз сөйлеумен
байланысты және таза адамға тән белгі деген қорытындыға келеміз.
8ріпа тепіа1І8-тің жандарында, жақсүйектің төменгі жиегіне жақын
жерде қос құрсақ бұлшыкеттерінің, іоззае <іІ£а5ігісае, бекитін жерлері
байқалып тұрады. Одан әрі артында артқа және жоғары тармаққа қарай
бағытпен жақсүйек-тіласты сызығы, һпае туіоһуоібае, аттас бұлшық-
етінің бекитін жері өтеді (61-сурет).
Жақсүйектің тармағы, гатик тапбіЬиІае, төменгі жақсүйек
денесінің артқы бөлігінен әрбір жағынан жоғары қарай шығады. Оның
ішкі бетінде жоғарыда аталған сапаіів ташііЬи1ае-ге апаратын төменгі
жақсүйек тесігі, /огатеп тапсІіЪиІае, байқалады. Тесіктің ішкі жиегі
төменгі жақсүйектіңтілшесі, Ііп^иіа тапбіЬиІае, түрінде шығып тұрады,
ол жерде 1І£, зрһепотапбіЬиІае бекиді; адамда 1іп£и1а маймылдарға
қарағанда күштірек дамыған. Ьін^иіа артында жақсүйек-тіласты
жүлгесі, киісиз туіоһуоібеиз (нерв пен қантамырлардың ізі) басталып,
төмен және алға қарай кетеді. Жоғарғы жағында төменгі жақсүйектің
тармағы екі өсіндімен аяқталады: алдыңғысы, тәждік, ргосемих
согопоісіеиз (күшті самай бұлшықетінің тартуы әсерінен түзілен), ал
артқы, буын бүртікті өсінді, ргосемиз сопсіуіагіз, төменгі жақсүйектің
самай сүйекпен буындасуына қатысады Екі өсіндінің арасында тілік,
іпсізига тапсііЪиІае түзіледі. Тармақтың ішкі бетінде тәждік өсіндісіне
қарай түпкі үлкен азу тістің альвеолалрының бетінен үрт (жақ, бет)
бұлшықетінің қыры, сгікіа Ьиссіпаіогіа, көтеріледі.
Буын бүртікті өсіндінің кішкене басы, сариі тапсііЬиІае, және
мойны, соііит тапсһЬиІае, болады; мойынның алдыңғы жағында
шұңкыр, Гоұеа ріегу^оісіае (т. ріегу£оіс1еи5 Іаіегаііа бекитін жер)
орналасады.
Төменгі жақсүйектің сипаттамасын қорыта келе, оның пшііні мен
құрылысы осы кездегі адамға тән екенін атап көрсету керек. Жоғарыда
келтірілген факторлар тіс қызметінің әлсіреп, төменгі жақсүйекке
бекитін тіл бұлшықеттерінің күшті әрі нәзік жұмысына байланысты
түсінікті сөз сөйлеу дами бастады. Сондықтан осы бұлшықеттермен
байланысқан төменгі жақсүйектің иекасты аймағы күшті қызмет
атқарып, регресс факторларына төтеп береді де, онда иекасты
қылқандар мен бұдырлар пайда болды. Бұдырдың түзілуіне өсіп бара
жатқан мидың әсері мен ми сауытының көлденең шамасының
үлкеюімен байланысты жақсүйек доғасының кеңеюі де себеп болды
Сөйтіп, адамның төменгі жақсүйегінің пішіні мен құрылысы адамға тән
еңбек ету, түсінікті сөз сөйлеу және мидың дамуы әсерімен қалыптасты.
Тіласты сүйегі, оз һуоісіеит, төменгі жақсүйек пен көмей арасында,
тілдің астында орналасқан (62-сурет). Ол мойында орналасып, екінші
122
62 - с у р е т. Тіласты сүйегі, о$ һуоісіеит.
А - жоғарыдан қарағандағы көрінісі Б - бүйірінен қарағандағы көрінісі.
I - согриь; 2 - согпиа тіпога; 3 - согпиа та]ога.
және үшінші желбезек доғаларынан дамитын болса да, бет сүйектеріне
жатады. Осылай дамуына сәйкес, ол доға пішінді келеді. Ол дснеден,
согрих, және екі жұп: үлкен және кіші, согпиа пицога және согпиа
тіпога, мүйізден тұрады. Тіласты сүйегі, оның кіші мүйіздерінен самай
сүйектің бізтәрізді өсінділеріне баратын екі ұзын фиброзды тартпаның
(1і§. 8іу1оһуоі<іеит) көмегі мен бассүйектін негізі жағына ілінеді.
Тұтас бассүйек
Бассүйектіц сырткы беті. Бассүйектің алдыңғы жағынан
зерттелетін бөлігі (погта Ғасіаііз) жоғарғы жағында маңдай бөлігінен,
екі көзұясынан, олардың арасындағы алмұрттәрізді мұрын тесігінен
тұрады; одан әрі көзұясынан төмен қарай және мүрын тесігінен
латералды жоғарғы тістермен коса жоғарғы жақсүйектің алдыңғы беті
көрінеді (63-сурет) Маңдай сүйегімен де, сондай-ақ жақсүйекпен де
байланысатын бет сүйегі көзүясын латералды тұйықтайды.
Көзұясында көру ағзасы орналасады және ол біршама дөң-
гелектелген төртжақты пирамидаға ұқсайтын батыңғы ойыс болып
табылады (64-сурет) Пирамиданың табаны көзұяның кіретін жеріне,
асіііих огһііаіе, сәйкес келеді, ал ұшы артқа қарай және медиалды
бағытталған. Козұясының медиалды қабырғасы, рагіез тесііаііх,
жоғарғы жақсүйектің маңдай осіндісі, көзжас сүиегі, торлы сүйектің
көзұялық табақшасы және көру өзегінен алға қарай сынатәрізді
сүйектің денесінен түзіледі. Латералды қабырғаның, рагіез Іаіегаііз,
қүрамына бетсүйек пен сынатәрізді сүйектің үлкен қанаттарының
123
63 - с у р ет. Бассүйектің сыртқы негізі, һахіх сгапіі ехіегпа.
1 - ргосекзііБ раіаііпиз шахіііае; 2 - Гог іпсікіүит; 3 - зиі. раіаііпа шесііапа;
4 - §иі. раіаіша ігапкуегка; 5 - сһоапа; 6 - Гіккига огЬііаһз іпГегіог; 7 - агсик
гу^ошаіісиз; 8 - аіа уотегік; 9 - ргосеккик крһепоісіаіік оккік раіаііпі; 10 - Гокка
ріегу^оісіеа, 11 - ргосеккик ріегу^окіеик; 12 - Гог. оуаіе; 13 - Гокка тапсһЬиІагік;
14 - ргосеккик кіуіоісіеик; 15 - рогик асикіісик ехіегпиз; 16 - ргосеккик такіоісіеик;
1 7 - іпсізига такіоідеа; 18 - сопсіуіик оссірііаііз; 19 - Гокка сопдуіагік; 20 - Гог.
та^пит; 21 - Ііпеа писһаіік іпҒегіог; 22 - ргоіиЬегапііа оссірііаіік ехіета;
23 - ІиЬегсиІит рһагуп^еит, 24 - сапаіік сопсіуіагік; 25 - Гог. зи^иіаге; 26 - киі.
оссірііотакіоісіеа; 27 - сапаһк сагоіісик; 28 - Ғог. кіуіотазіоідеит; 29 - Ғог.
Іасегит; 30 - Ғіккига реігоіутрапіса; 31 - Гог. кріпозит; 32 - іиЬегсиІит
агіісиіаге; 33 - киі. крһепокдиатока; 34 - һатиіиз ріегуеоісіеия; 35 - Гог.
раіаііпшп таепиз; 36 - киі. хуёотаіісотахіііагік.
124
көздік беттері кіреді. Жоғарғы
қабырға, рапез зирегіог
немесе көзұясынын төбесі
маңдай сүйегінің көздік бөлігі
мен сынатәрізді сүйектің кіші
канаттарынан құралады; тө-
менгі қабырға немесе түбі,
рагіег іп/егіог, - бетсүйек пен
жоғарғы жақсүйектен, ал арт-
қы жағында - таңдай сүйектің
көзұялық өсіндісінен түзіледі.
Пирамиданын үшында екі
тесік байқалады: латералды -
жоғарғы көзұя саңылауы,
/іззига огЫіаІіз хирегіог, және
медиалды - көру өзсгі, сапаііз
оріісих, екі тесік те козұясын
бассүйек қуысымен жалғас-
тырады. Көзұясының латерал-
ды және төменгі қабырғалары
арасында бұрышта төменгі
көзұя саңылауы, /иіаига
огЫіаІіз іп/егіог, орналасады;
ол өзінің артқы бөлімінде
Гозка рісгубораІаҢпа-ға, ал
алдыңғы бөлімінде - Го8$а
64 - с у р е т. Көзұясы, огЫіа; алдынан
қарағандағы көрінісі.
1 - сапаііз оріісиь; 2 - сгізіа Іасгітаііз
ройіегіог; 3 - Гозза зассі Іасгітаііз; 4 - сгізіа
Іасгітаііз апіегіог; 5 - яиі. іпГгаогЬііаІіз;
6 - ГІ88ига огЬііаІіз тГегоіг; 7 - ргосеязиз
огЬііаІі» О88І5 раіаііпі; 8 - Гіззизга огЬііаһз
зирегіог.
іпГгаіетрогаіін-ке әкеледі. Медиалды
қабырғаның алдыңғы бөлігінде көзжас қабының шұңкыры, /ош хассі
Іасгітаііи, жатады; ол басқа шетімен төменгі мұрын жолына ашылатын
мұрын-козжас өзегіне, сапаііх пазоіасгітаііа, келеді
Алмұрттәрізді мұрын тесігі, арегіига ріпГогтіз пазі, төмендеу және
ішінара көзұялары арасында орналасқан. Алмұрттәрізді тесіктің
төменгі жиепнде орта сызық бойымен алға қарай алдыңғы мұрын
қылқаны, хріпа пазаііз апіегіог, шығып тұрады, ол артқа қарай
мұрынның сүйекті калқасына айналады.
Бассүйекті бүйірінен (погта Іаіегаіів) қарағанда ең алдымен
сызықтары, Ііпеа Іетрогаіез (вирепог еі іпГепог), көзге түседі. Олар т. еі
ГаБсіа іетрогаіез бекитін жерді көрсетеді
Топографиялық тұрғыдан мынадай шұңқырлар ерекше сипаттауды
қажет етеді.
Ғозза іетрогаіія - самай шұңқыры, үсті мен артынан төменгі самай
сызығымен, астынан - сгікіа іетрогаііз және агси& 7у&отаПси$, төменгі
жиегімен алдынан - бстсүйегімен шсктеледі. Ғозяа іетрогаііз самай
бөлшықетімен толып тұрады. Ғо8«а іпГгаСетрога1І8 - самайасты шұң-
125
қыры, самай шүңқырының төмен қарай тікелей жалғасы болып
табылады, орі сынатәрізді сүйектің үлкен қанатының сгІ81а іпГга-
(етрогаһв, олардың арасындағы шскара қызметін атқарады. Сырт
жағынан Гоаза іпҒгаістрогаІіз ішінара төмснп жақсүйектің тармағымен
бүркеледі Ол Ғіззига огЬйаІіз іпҒегіог арқылы көзұясымен, ал Ғізкига
р(егу£отахі11ап$ арқылы қанат-таңдай шұңқырымсн жалғасып қаты-
насады.
Ғо88а ріегу£ораіа<іпа, қанат-таңдай шұңқыры, алдыңғы жағынан
(алдыңғы кабырға) жоғарғы жақсүйск және артқы жағынан (артқы
қабырға) қанат тәрізді осінді арасында орналасқан Таңдай сүйегінің
қанат-таңдай шұнкырын мұрын қуысынан болетін вертикалды
табақшасы, оның медиалды қабырғасы қызметін атқарады.
Қанат-таңдай шұңқырына бес тесік ашылады: 1) медиалды тссік
мұрын қуысына -/огатеп хрһепораіаііпшп, аттас нсрв пен тамырлардың
өтетін жеріпе барады; 2) артқы жоғарғы тесік ортаңғы бассүйек
шұңқырына -/огатеп гоіигиіит барады, ол арқылы бассүйек қуысынан
үшкіл нервтің II тармағы шығады; 3) алдыңғы тесік көзүясына,//ллнга
огһііаііа іп/егіог, барады, нервтер мен тамырлардың өтуіне арналған,
4) төмснгі тесік ауыз қуысына, сапаііх раіаііниз та]ог, барады, ол
жоғарғы жақсүйек пен тандай сүйегінің аттас жүлгесінсн түзіледі және
қанат- таңдай шұңқырының төмен карай құйғыш тәрізді тарылуы болып
табылады, ол шұңқырдан өзек арқылы таңдай нервтері мен тамырлар
өтсді; 5) артқы тесік вегстативтік нервтердің жүретін жолына қарай
(п. сапаііз ріегу^оісіеі) бассүйектің сыртқы негізіне, сапаіізріегууоісіеи.ч
барады (65-сурет).
Бассүйекті үстіңгі жаіынан (погта уегіісаіія) қарағанда оның
күмбезі мсн жіктері көрінеді: шске сүйектерінің медиалды жиектері
арасында сагитталды жік, зиіига за^іііаііа’, маңдай және шеке сүйектері
арасында тәждік жік, зиіига согопаһа, және шеке мен шүйде сүйектері
арасында ламбда тәрізді жік, аиіига Іатһсіоісіеа (гректің "ламбда"
әріпімен ұқсастығына қарай)
Бассүйектің сыртқы нсгізі, Ьаиіх сгапіі ехіегпа, бет (төменгі жак-
сүйексіз) және ми сауыты бөлімдерінің төменгі беттерінен құралады
Бассүйектің сыртқы негізін алдыңғы, ортаңғы және артқы деп үш
бөлімге бөлуге болады.
Алдыңғы бөлім қатты таңдайдан, раіасшп озвеит және жоғаргы
жақсүйектің үяшықтар доғасынан тұрады. Қагты таңдайдың артқы
бөлігінде, оны түзетін жақсүйсктің таңдай өсіндісі мсн таңдай сүйегінің
горизонталды табақшасының қосылған жерінде, көлденең жік, зиіига
ігапхуегха, байқалып тұрады; орта сызықпен қатты таңдайдың жұп
бөліктерін байланыстырып, алдыңғы ұшында Гогаіпеп іпсівіуигп-мен
қосылып кетстін жік, хиіига тесһапа, өтеді. Қатты таңдайдың артқы
бөлігінде, альвсолды доғаның жанында сапаііз раіаһпшп та^ог шығатын
жер болып табылатын/огатеп раіаііпит пициз байқалады; одан да гөрі
126
65 - с у р е т. Қанат-таңдай шүңқыры,/блуу<7 ріегу^ораіаііпа
(бетсүйек және сынатәрізді сүйектің үлкен қанаты болшектеп алынған).
1 - Ғог. гоіигкіит; 2 - Ғог. 8рһепора1аһпит; 3 - сапаііз ріегуёоісіеиз;
4 - сапаііз раіаііпиз та^ог; 5 - Нзвига огЬііаІіз іпГегіог.
артка қарай пирамидалық өсіндінің төменгі бетінде кіші таңдай
өзектсрінің тесіктері орналасқан
Орталық бөлім қатты таңдайдың артқы жиегінен үлксн шүйде
тесіпнін алдыңғы жиегіне дейін созылады Бұл бөлімінің алдынғы
шекарасында тесіктер, сһоапае, орналасқан. Бассүйектің сыртқы
негізінің артқы бөлімшде мойын тесіп,/огап?елгіиуиіаге бар, ол арқылы
IX, X және бассүйек нервтері өтеді одан әрі мойын венасы басталады
Бассүйек непзінің ішкі бетін бассүйекті горизонталды немесе
сагитталды аралап кескеннен кейін ғана қарап көруге болады Ва$і$
сгапіі іпіегпа - бассүйектің ішкі негізі немесе жоғарғы беті үш
шұңқырға бөлінеді, олардың алдыңғысы мен ортаңғысында үлкен ми,
артқысында мишық орналасады (66-сурет). Алдыңғы және ортаңғы
шұңқырлардың шекарасы сынатәрізді сүйектің кіші қанаттарының
артқы жиектері, ортаңғы және артқылардың шекарасы самай сүйектсрі
пирамидаларының жоғарғы жиеп болып табылады.
Алдыңғы бассүйек шүңкыры, /озза сгапи апіегіог, маңдай
сүйегінің көзұялық бөлігі, торлы сүйсктің торлы табақшасы және
сынатәрізді сүйектің кши қанаттарынан түзіледі.
127
66 - с у р ет. Бассүйектің ішкі негізі, Ьа$і$ сгапіі іпіегпа.
1 - рагз огЬііаііБ О88І8 (гопіаііз; 2 - сгізіа £а11і, 3 - !аш. е( Ғогатіпа сгіЬгоза;
4 - сапаііз оріісиз; 5 - £о88а һурорһузіа із; 6 - догйит зсііае; 7 - Ғог гоіипдит;
8 - Ғог оуаіе, 9 - Гог Іасегит; 10 - іог 8рто8ит, 11 - рогиз аси8ііси8 тіегпиз;
12 - іог ^и^иіаге; 13 - сапаііз һуро§1о88а1І8; 14 - ыіі. ІатЬсіоідеа; 15 - сһуиз;
16 - 8и1 зіпиа Ігап8Уег8І; 17 - ргоіиЬегапііа оссірііаііа іпіегпа; 18 - Іог та§пит;
19 - здиата оссірііаііз; 20 - зиі. зіпиз зі^тоійеі; 21 - рагз реігоза оззіз
іетрогаһа; 22 - рагз зциатоза О88І8 іетрогаііз; 23 - аіа та^ог О88І8 зрһепоісіаііа;
24 - аіа тіпог О88І8 8рһепоіда1І8.
128
Ортаңгы бассүйек шүңкыры, /оз$а сгапіі тесііа, алдыңғыға
қарағаида терсңдеу жатады Шүңқырдың ортаңғы бөлп і түрік
ертоқымынан түзіледі. Бүйір бөліктерінің қүрамына сынатәрізді
сүйектің үлкен қанаттары, самай сүйектері рагз Бдиатоза және
пирамидаларының алдыңғы беті кіреді. Ортаңғы шүңқырдың тесіктері:
сапаіія оріісиБ, Ғі8$ига огһйаіів яирегіог, Ғогатеп гоШпсІит, Ғогатеп оұаіе,
Гогатеп Бріпоызт, Гогатеп іасегит.
Аргқы бассүйек шүңқыры, /о8иа сгапіі розіегіог, ен терең және
көлемдісі. Оның құрамына шүйде сүйегі, сынатәрізді сүйек денесінің
артқы бөліктері, самай сүйегінің раіъ реігоза және шеке сүйегінің
төменгі артқы бұрышы енеді Тесіктері: Ғогатеп та^пит, сапаіі»
һуро£Іо8£а1І5, Ғогатеп ]и§и!аге, сапаііз согкіуіапк (кейдс болмайды),
Ғогатеп такіоісіеит (тұрақтылау), рогиз асизіісив шіегпих пирамиданын
артқы бетінде орналасады.
Мүрын куысы, са^ііаз пазі, алдынан алмұрт тәрізді тесікпен,
арсгіига рігіҒогті» ашылады, артқы жагынан жұп тесікгер-хоаналар, оны
жүтқыншак қуысымен жалғастырады (67-сурет). Мұрын қуысы
67 - с у р ет. Бассүйектің бет бөлімішң сагитталды жазыктықіаіы кссіндісі
Мұрын қуысының сүйектік қалкасы; сол жақтан қарағандағы көрінісі
I - Ғог. саесшп, 2 - сгізіа £а11і; 3 - сгізіа зрһепоійаііз; 4 - Гозза һурорһузіаііз;
5 - 8Іпи§ 8рһепок1аІі8, 6 - аіа уотегіз; 7 - ргосеззиз ріегу§оібеи8; 8 - Іат
һогіхоп1а1І8 О88І8 раіаііпі; 9 - ргосеззиз раіаііпиз тахіііае; 10 - күрек тістік
озекке енгізілген сым таяқша, сапаііз іпсізіүия; 11 - уотег; 12 - сопсһа пазаііз
іпГегіог; 13 - Іат. регрепдісиіагіа О88І8 еіһтоісіаііз; 14-08 пазаіе; 15 - зіпиз
Ггопіаііз.
9-210
129
мұрынның сүйекті қалкасы, херіит пахі, арқылы онша симметриялы
емес екі жартыға бөлінеді, өйткені көп жағдайда қалқа қатаң түрде
сагитталды тұрмай, жанына қарай қисаяды. Мұрын қуысының әр
жартысында бес қабырға бар: жоғарғы, төменгі, латералды, медиалды
және артқы қабырғалар
Латералды қабырғаның құрылысы барынша күрделі; оның
құрамына (алдынан артына қарай) мына сүйектер кіреді: мүрын сүйегі,
жоғарғы жақсүйектің денесі мен маңдай осіндісінің мұрындық беті,
көзжас сүйегі, торлы сүйек лабиринті, төменгі калқан, таңдай сүйегінің
перпендикулярлы табақшасы, сынатәрізді сүйектің қанаттәрізді осін-
дісінің медиалды табақшасы.
Мұрынның сүйекті қалқасы, херіит пахі оххеит, мұрын
қуысының әрбір жартысының медиалды қабыргасы сияқты. Ол торлы
сүйектің перпендикулярлы табақшасы, желбезек, жоғарғы жағында
маңдай сүйегінің 8ріпа пазаһз-інен, спвіа зрһепоісіаііз, төменгі жағында
жоғарғы жақсүйек пен таңдай сүйектің спвіае паьаІе8-інен түзілген.
Жоғарғы қабырға маңдай сүйегінің кішкене бөлігі, торлы сүйектің
Іапнпа спЬгоза және ішінара сынатәрізді сүйектен тұрады
Төменгі қабырғанын немесе түбінің құрамына раІаШт о^зеит
құрайтын жоғарғы жақсүйектің таңдайлық өсіндісі мен таңдай
сүйегінің горизонталды табақшасы енеді, оның алдыңғы бөліміпдс
кұрек тіс өзепнің, сапаііх іпсіхі^их, тесігі байқалады.
Мұрын қуысының латералды қабырғасында ішке қарай үш мұрын
қалқаны салбырап тұрады, олар үш жоғарғы, ортаңғы және төменгі
мұрын жолдарын бір-бірінен бөліп тұрады. Жоғарғы мұрын жолы,
теаіих пахі хирегіог, торлы сүйектің жоғарғы және ортаңғы мұрын
қалқандары арасында орналасқан; ол ортаңғы жолдан екі есе қысқа да,
мұрын қуысының ортаңғы бөлімінде ғана орналасады, онымен ыпив
зрһепоісІаІіБ, Гогатеп Брһепораіаііпит жалғасады әрі оған торлы
сүйектің артқы ұяшықтары ашылады. Ортаңғы мүрын жолы, теаіих
пахі тесііих, ортаңғы және төменгі қалқандар арасымен өтеді Оған
ссііиіае еіһтокіаіез апіегіогей еі тесііае және $іпи8 тахіііагік ашылады,
сондай-ақ ортаңғы қалқаннан торлы лабиринттің үлкен копіршігі, ЬиІІа
еіһтоібаІіЕ, латералды батыңқырап тұрады. Виііа алдында және
біршама төмендеу құйғыш, іпҒипсІіЬиІит жатады, ол арқылы ортаңғы
мұрын жолы торлы сүйектің алдыңғы ұяшықтарымсн және маңдаи
қуысымен, 8Іпи& Ітопіа1І8 жалғасады. Суық тиген кездеп қабыну
үрдісінің маңдай қуысына ауысуы (фронтит) осы анатомиялық
байланыстардан болады
Төменгі мұрын жолы, теаіих пахі іп/егіог, төменгі қалқан мен
мұрын қуысының түбі арасынан өтеді (68-сурет). Оның алдыңғы
бөлімінде мұрын көзжас өзегі ашылады, ол арқылы көзжас сұйықтығы
мұрын қуысына келеді. Жылаған кезде мұрыннан сұйықтық көбірек
бөлініп, ал суық тиген кезде “жасаурауы” осымен түсіндіріледі Мұрын
130
68 - с у р е т Бассүйекгің бет болімінің сагитталды жазықгықтағы кесіндісі.
Мүрын қуысының бүйір қабырғасы.
I - сопсһа пазаІІБ тегһа; 2 - сопсһа пазаііз ыірегіог; 3 - сынатәрізді қойнаудың
тесігіне енгізілген сым таяқша, арегіига 8Іпи8 зрһепоісІаІІБ; 4 - сапаііз оріісиз;
5 - догыші зсііае; 6 - 8е11а іигсіса; 7 - зіпиз зрһепоісіаііз; 8 - Гог.
8рһепораІаІіпит; 9 -теаіиз па^аііз зирепог; 10 - Іат Іаіегаііз ргосе88и8
ріегуёокіеі; 11 - Іат. регрепсіісиіагіз О88І8 раіаііпі; 12 - Іат. тесііаііз ргосеззиз
рІегу£оісіеі; 13 - Іат. һогігопіаІІ8 О88І8 раіаііпі; 14 - ргосеззиз аіуеоіагіз
тахіііае; 15 - ргосе^зиз раіайпиз тахіііае; 16 - сапаііз іпсізіуиз;
17 - теаіиз пазаііз іпГепог; 18 - сопсһа паааііз іпГегіог; 19 - ргосеззиз еіһтоісіаііз
сопсһае пазаііз іпҒегіог; 20 - теаШ8 пазаіія тесііиз; 21 - ргосе88и8 Іасгітаііз
сопсһае пазаііз іпГегіогіз; 22 - 08 Іасгітаіе; 23 - ргосеззиз Ггопіа!І8 тахіііае;
24 - 08 пазаіс; 25 - зіпиз Ггопіаііз; 26 - сгізіа Ггопіаһз;
27 - сгізіа £а11і.
131
қалқандары мен мұрын қалқасы арасындағы кеңістік жалпы мұрын
жолы, теаіи^ пазі соттипіз, деп аталады.
Ересек адам бассүйегінің рентгендік кескіні. Бассүйектін
рснтгендік суретіндегі проекциялық қабаттасуларып талдап түсіну үшін
мыналарды ескеру керек: 1) тығыздау сүйекті заттан тұратын бассүйек
пен олардың бөліктері (мысалы, самай сүйегінің тасты бөлігі)
рентгенограммада коюлау көлеңке береді; 2) борпылдақтау заттан
құралған сүйектер мен олардың бөліктері (мысалы, сііріое) ақшылдау
көлсңке берсді; 3) ауа жолдары ақшыл болып көріпеді; 4) рентген
пленкасына жақындау жанасқан бассүйек бөліктері алыстау орна-
ласқандарына қарағанда қаныққан көлеңке береді. Сондықтан алдыңғы
суретте сүйектердің алдыңғы беттері қанықтау көрінеді және керісінше.
Алдыңғы суретте бассүйек пен тістердің қою көлеңкелері,
сондай-ақ ауалы қуыстар орнында ақшыл жерлер көрініп түр.
Бүйір сурстте бассүйск күмбезі мсн бст сүйсктсрінің түрлі бөліктері
көрінеді. Сүйектер жіктермен бөлінген, ол жіктерді диплбидты
веналардың сүйекшелік өзектеріне сәйкес келетін толкын тәрізді
ақшыл жолақтардан ажырата білу керек. Соңғылардың жіктерге тән
тісті сипагы болмайды және басқа бағыттарда орналасады. Жіктер мен
тамырлы өзектердің рентгендік кескіпін білу, оларды бассүйектің
сынып, шытынаған жерлерінен айыра білуге көмектеседі. Шықшыт
буынының “рентгендік буын саңылауы” буынішілік дискіге сәйкес
келетін доға тәрізді ақшыл жолақ түрінде айқын білініп түрады.
Рентгендік зерттеу әдісі бүйірден түсірілген суретте жаксы көрінетін
түрік ертоқымы тірі адамда зерттеудің бірден-бір әдісі болып табылады.
Онда гипофиз, һурорһуыз, орналасатын жер болғандықтан, оныц пішіні
мен шамасына қарап, осы ішкі секреция безінің үлкен-кішілігі туралы
қортынды жасауға болады. Түрік ертоқымынын үш түрін ажыратады: 1)
феталды (эмбриондық) - “жатқан”сопақша түріндегі кішкентай
ертоқым; 2) инфантильды (латынша-іпҒапі бала) - “тұрған” сопақша
түріндегі үлкен; 3) ересек - “жатқан” үлкен сопақша. 8іпи& 8рһепоіс1а1І8
пневматизациясының (ауага толуыныц) да мацызы бар, ол үрдіс 3-4
жастан сынатәрізді сүйектің алдыңғы бөлігінде басталып, қартайғанда
ертоқымның арқалығын қамтиды.
Бассүйектің жасқа байланысты және жыныстық ерекшеліктері.
Жаңа туған нәрестенің бассүйегінде ми сауыты сүйектеріне қарағанда
бет сүйектері біршама кішілеу келеді (69-сурет).
Жаңа туған нәрестенің бассүйегінің басқа ерекшелігі - еңбектері,
/опіісиіі. болады (70-сурет). Олардың бассүйегінде әлі аяқталмаған
сүйектенудін үш сатысынын іздері байқалады. Енбектері, бірінші
жарғақты, сатының қалдықтары болып табылады; олар сүйектенбеген
дәнекер тіннің қалдықтары сакталған, жіктердің қиылысқан жерінде
орналасады. Олардың болуының үлкен функционалдық манызы бар,
себебі бассүйектің шеке сүйектеріне едәуір ығысып жылжуға мүмкіндік
132
69 - су рет. Адам бассүйегінің пішіндері: қысқа (а) және ұзын (б); жоғарыдан
қарағандағы көрінісі
70 - с у р е т. Жаңа іуған нәрестенің бассүйегі; жоғарыдан қарағандагы көрінісі
1 - зиі. ГгопіаіІБ; 2 - іиЬег Ггопіаіе; 3 - Гопіісиіиз рокіегіог; 4 - 08 оссірігаіе;
5 - зиі. ІатЬдоісІеа, 6 - іиЬег рагіеіаіе; 7 - зиі. за^іііаііз; 8 - оз рагіеіаіе,
9 - зиі. согопаііз; 10-08 Ггопіаіе; 11 - Гопіісиіиз апіегіог
10—210
133
береді де, соның арқасында бассүйек толғақ кезінде туу жолының
пішіні мен шамасына бейімделеді. Еңбектердің мынадай түрлерін
ажыратады:
1)	алдыңғы еңбек, /опіісиііх апіепог, ромб пішінді, орта сызық
бойымен төрт жіктің: сагитталды, маңдай және тәжді жіктің екі
жартысының қиылысқан жерінде жатады; 2 жаста өсіп-бітеді;
2)	артқы еңбек, /опіісиіиз розіегіог, үшбүрыш пішінді сагитталды
жіктің артқы ұшында алдындағы екі шеке сүйегі мен шүйде сүйсктің
қабыршағы арасында жатады; туғаннан кейін 2 айда өсіп-бітіп кетеді;
3)	бүйір еңбектері, жұп, әр жағынан екеуден, сонымен бірге
алдыңғысы сынатәрізді, /опіісиіиз зрһепоісіаііз, ал артқысы -
еміпктәрізді, /опіісиіиз тааіоісіеиз, деп аталады Сынатәрізді еңбек
шеке сүйек, маңдай сүйегі, ап£и1и$ хрһепоібаііз, сынатәрізді сүйектің
үлкен қанаты және самай сүйегінің қабыршағының түйісетін жерінде
орналасқан; туғаннан кейін 2-3 айлығында бітпі кетеді Емізгк тәрізді
еңбек шеке сүйегінің ап^иіиа та8Іоідеи8, самай сүйегі пирамидасының
негізі және шүйде сүйектің қабыршағы арасыида орналасқан
Сынатәрізді және емізіктәрізді еңбектер көбгне шала туған (күні
жетпеген) балаларда кездеседі, соның өзінде кейде жетіп туған
балаларда шүйде сңбегі болмайды. Жаңа туған нәрестелерде жіктердін
болмауы жәнс диплоэнің нашар дамуы, бассүйектің сыртқы бетінде
ғана емес, ішкі бетіндегі бедерінің көмескілігі байқалады.
Бассүйектің екінші шеміршектік даму сатысының қалдықтары,
оның негізі сүйектсрінің жекелеген әлі де қосылып кетпеген бөліктері
арасындағы шеміршекті қабатшалар болып табылады, сондықтан олар
жаңа туған нәрестелерде ересектерге қарағанда біршама көптеу
Бассүйектерде ауалы қойнаулар әлі дамымаған. Әлі жүмыс істеи
қоймаған бұлшықеттердің нашар дамыгандығынан түрлі бұлшықет
төмпешіктері, қырлары және сызықтары байқалады. Осы себептен әрі
шайнау қызметінің жоқтығынан жақсүйектер нашар дамыған: ұяшықты
өсінділер жоқ дерлік, төменгі жақсүйек бітісіп-өспеген екі жартыдан
тұрады. Осының салдарынан бет ми сауытымен салыстырғанда онша
алға қарай шығыңқы емес те, оның тек сегізден бір бөлігін ғана
құрайды, ал ересек адамда бұл қатынастар 1:4.
Есейген шақта күмбез сүйектері арасындағы синдесмоздардың
синостоздарға айналуынан бассүйек жіктерінің сүйектенуі байқалады
қартайған кезде бассүйек сүйектері біршама жұқарып әрі жеңілдейді.
Тістер түсіп, жаксүйектердің ұяшықтық жиегінің семуі (атрофиясы)
салдарынан бет қысқарып, төменгі жақсүйек алға қарай шығыңқырап,
сонымен қатар оның тармақтары мен денесі арасындағы бұрыш
үлкейеді. Бассүйектің бұл айтылған жасқа байланысты өзгерістері
рентгендік зерттеу кезінде жақсы айқындалады, бұның диагноз қоюда
үлкен маңызы бар Мәселсн, жаңа туған нәрестенің бассүйеп рент-
генограммасында мыналар айқын көрінеді 1) бірқатар сүйектер - маң-
134
дай, шүйде, төмснгі жақсүйегі - түтастанып бірігіп-өспеген, 2) ауалы
сүйектерде пневматизация (ауаға толу) жоқ; 3) шеке сүйектері арасы,
әсірссе еңбектері аймағында, кең келеді Алдыңғы рентгенограммада
маңдай сүйегін екіге бөлетін зиШга Ггопіаііз орналасқан жерде
ақшылдау, сондай-ақ төменгі жақсүйектің екі жартысының толық
бітісіп-косылмағандығының ізі көрінеді. Артқы рентгенограммада 08
рагіеіаіе мен шүйде кабыршағының төменгі бөлігі, сондай-ақ оның
латсралды бөліктері мен кабыршағы арасында аралықтар көрінеді
Бүйір суретте 8упсһопсІго8І8 зрһепооссірйаһз-ке сәйкес келетін
ақшылдану байқалып тұрады. Рентгенограммаларда көрінетін одан
кейінгі жасқа байланысты өзгерістер мыналар:
1)	Сүйектердің жеке бөліктерінің бітісіп-қосылып тұтастапуы
байқалады, атап айтканда а) төменгі жақсүйсктің екі жартысының
бпісіп-қосылуы (1-2 жаста); ә) зиіига Ғгопіаііз орналасқан жерде маңдай
сүйегінің екі жартысының бітісіп-қосылуы; в) 5упсһопсІго5І8 хрһепо-
оссірііаіі8 түрған жерде шүйде сүйсктің негіздік бөлігінің сынатәрізді
сүйекпен бітісіп-қосылып бірынғай негізп сүйекке (о8 Ьазііаге)
айналуы; осы синостоз басталуымен (18-20 жас) бассүйек негізінің
ұзына бойына өсуі аякталады
2)	Еңбектер жоғалып, типтік тісті контурлары бар жіктер түзіледі
(2-3 жаста)
3)	Сүйектердің ауаға толуы (пневматизациялануы) пайда болып,
дамиды
Рентгендік әдіс сүйектердің дамып келе жатқан ауалы қуыстарын
тірі адамда зерттеудің бірден-бір әдісі болып табылады: а) маңдай
қуысы рентгенограммада бір жастың аяқ ксзінде байқалады да, содан
кейін біртіндеп үлкейеді. Бір жағдайда ол өтс кішкентай да, агси8
вирегсіііагів медиалды кссіндісінің шегінен шықпайды; басқа бір
жағдайларда бүкіл іпагуо 8иргаогЬйа1І5-тің ұзына бойы таралады. Оның
толығынан жоқ болуы да байқалады; ә) торлы сүйектің үяшықтары
алғашқы жылдары-ақ байқалады; б) жоғарғы жақсүйек (гаймор) қуысы
жаңа туған баланың рентгенограммасында шамасы бұршақтай,
созыңкы пішінді, ақшыл жер түрінде көрінеді. Ол тістердің ауысуы
кезеңінде толық дамиды және едәуір дәрежеде өзгергіш келеді, в)
сынатәрізді қойнау туралы жоғарыда айтылды
4)	Тістердің ауысуы және түсуі
Есейген шақта басталатын жіктердің жоғалып, сүйектердің
бір-бірімен бітісіп-қосылуы.
Бассүйектің жыныстык айырмашылыктары. Еркек бассүйегі
орташа алғанда әйел бассүйегінен үлкендеу; оның сиымдылығы ша-
мамен әйел бассүйегі сиымдылығынан 10% үлкендеу, бұл олардың денс
шамаларының айырмашылықтарына байланысты Әйел бассүйегінің
беті тегістеу, өйткені бұлшықеттік бұдырлық онша күшті емес. Әйел
бассүйегінің қасүсті доғалары нашарлау дамыған әрі еркектеріге
135
қарағанда маңдайы тіктеу, ал шекесі жайпақтау. Алайда, кейде
бассүйекте жыныстық белгілер нашар білінетіндіктен, оларға қарап
нақты адамның жынысын айыру мүмкін емес, оның үстіне шамамен
20% жағдайда әйел бассүйегінің сиымдылығы еркек бассүйегінін
орташа сиымдылығынан кем болмайды
Әйел бассүйегінің шамасы сркекпен салыстыра алғанда кішірек
болуы, еркектен миы аздау дамыған дегенді білдірмейді, әйел денесінін
кішілеу шамасы мен оның пропорциясына сәйкес келеді
Бассүйегі туралы ілімдегі (краниология) нәсілшілдік
“теория”
Бассүйектері жақсы сақталатындықтан, құрып кеткен нәсілдер туралы
соған сүйеніп қорытынды жасауға болатын қазба материал болып та-
былады. Бассүйек пішіні жеке адамдарда едәуір озгсргіш келеді. Бассүйек
көрсеткшііне, яғни көлденең диаметрінің бойлык диаметріне пайыздық
қатынасына қарай ми сауытының негізгі үш формасын ажыратады:
1)	қысқа - брахикранды (бассүйектік көрсеткіші 80-нен жоғары);
2)	орташа-мезокранды (79-76);
3)	ұзын-долихокранды (75-тен төмен).
Үзын бассүйек көбірек дамыған ми жайғасатын орын деген
біржақты түсінікке сүйеніп, бірқатар кертартпа ғалымдар түрлі адам
нәсілдерін сипаттайтын “жоғарғы” және “төменп” бассүйек типтсрі
болады деген нәсілшілдік “теорияны” дамыта бастады Әрине,
европалық бассүйектер “жоғарғы”, ал түсті халықтардікі “төменгі”
болып шықты. Айталық, мәселен, бушмендердің бассүйектері (тепс,
биік, кішкене тік маңдайлы) мен австриялықтардың бассүйектерін (өте
бұдырлы, тайқы маңдайлы әрі күшті жақсүйекті) неандерталдықтардың
бассүйектсрімен ұқсас болғандықтан қарапайым деп есептсді Алайда
объективті ғалымдардың зерттеулері көрсеткеніндей, австралиялық
бассүйсктің непзгі белплерінің бірі - ми сауыт бет көрсеткіші бойынша
неандерталдықтардікінен айырмасы болады, ал неандерталдық белгі-
лердің өздері қазіргі кездегі барлық нәсілдерде таралған Мұның ең бір
кызық мысалы - американ палеонтологы Коптың бассүйегі, ол
Шаппель-О-Сеннен табылған неандерталдықтың бассүйегімен керемет
ұқсас болып шықты.
¥лы Отан соғысы қарсаңы мен кейінде гитлерлік Германияның
антропологтары долихоцефалды бассүйек пішіні (непзінен) солтүстік
(нордтық) нәсілге немесе арий нәсіліне тән немістердің басқа
нәсілдерден биологиялық жағынан артықтығын көрсетеді, мұның өзі
немістерге басқа халықтарды жаулап алып, дүние жүзіне үстемдік
қүруға жол береді дегенді дәлелдеуге тырысты Алайда нәсілдік
белгілердің маңызы туралы мәселені дұрыс шешу үшін “нәсіл” мен
136
“ұлт” ұғымдарының ара жігін ажырату керек Нәсіл дегеніміз
табиғи-тарихи катсгория Ол белгілі бір территорияда тұратын адамдар
тобына ортақ, тұқым қуалай берілетін морфологиялық белгілердің
жиынтығымен сипатталады Қазіргі бүкіл адамзат дамудың бір
сатысында тұр, бірақ адамзат тіршілігінің түрлі дәуірлерінде жекелеген
топтардың белгілі бір мекен ортасына байланысты түрлі нәсілдер пайда
болды Бұл жағдайда қоғамның материялдык тіршілік жағдайы, яғни
оның даму жағдайлары үлкен рөл атқарды. Алайда адамдардың барған
сайын тығыз араласып-қүраласуы, олардың араласып, нәсілдер
арасындағы тым көзге ұратын шектсрінін жойылуына әкеледі.
Сондықтан нәсілдерді “жоғары” және “төменгі” деп бөлуге ешқандай
ғылыми деректер жоқ Адам нәсілдері “ұлт”, “тайпа “халық” деген
сияқты әлеуметтік бөліністерінен де өзгеше келеді. Үлт дегеніміз
әлеуметтік категория. Сондықтан саяси, ягни әлеуметтік үстемдік
құруға ұмтылуын нәсілдік, яғни биологиялық белгілермен ешбір
ақтауға болмайды. Анатомиялық фактілер де осыны дәлелдейді.
Мәселен, шетел және совет ғалымдары дәлелдегеніндей, бассүйектің
ұзарған формасы қазіргі барлық нәсілдерде кездеседі Барлық
нәсілдерде ұзын немесе қысқа бассүйектердің, ал кейде неандерталдық
белгілердін болуы қазірп барлық нәсілдердің айырмашылықтарын
емес, керісінше, олардын ұқсастығын, бір тектен — неандерталь
ата-тектен шыққанын дәлелдейді. Сол сияқты барлық нәсілдерде
бастың шеңбері бірдей өзгеріп отырады (53-61), рл бірқатар дарынды
адамдарда (Лейбниц, Кант) біршама кшп (55 см), ал Дантеде тіпті 54 см
болған. Эволюция барысында адам бассүйегінің сиымдылығы орташа
алғанда үздіксіз өсш отырады (питекантропта - 900 см3, ал осы кездегі
адамды - 1500 см ’).
Қазіргі кездегі халықтардын әлеуметтік және мәдени дамуының
түрлі деңгейде болуы биологиялық факторларға (нәсілдік белплерге)
емес, әлеуметтік факторларға байланысты.
1 -кесте
Бассүйектін сыртқы негізінің тесіктері мен олардың кызметі
№	Тесік	Тесік аркылы өтеді		
		артериялар	веналар	нервтер
1	2	3	4	5
1	Сопақ	Ортанғы менинге- алды артерияның қосымша (менин- геалды) тармағы	Сопақ тесіктің веналық өрімі, үңпрлі қойнау мен қанаттөрізді өрім (веналық) қатынастырады	Төменгі жақсүй- ек - нерві үшкіл нервтің үшінші тармағы
137
жалеасы
1	2	3	4	5
2	Қылқанды	Оріаңғы менинге алды - жоғарғы жақсүйек артерия- сының тармағы	Ортаңғы менинге- алды (қанат торізді өрімге құйылады)	Жоғарғы жақсүйектік нервінің менингеалды тармағы
3	Дабыл өзекшесінің төменгі тесігі	Жогарылаған жұт- қыпшак арте- риясының томен- гі дабылдық тармағы		Тіл-жүтқыншақ нервінің дабыл нерві
4	Үйқы- дабыл озекшелері	Ішкі ұйқы артериясының ұйқыдабыл тармағы		Дабыл нерві мен ұйқы ерімінің ұйқы-дабыл тармақтары
5	Сыртқы ұйқы	Ішкі ұйқы		Ішкі үйқы ӨрІМІ
6	Біз- емізіктік	Артқы құлақ артсриясының біз-емізіктік тармагы	Біз-емізіктік (төменгі жақсүйек артындағы венаға құяды)	Бет
7	Дабыл- қабыршақ саңылауы	Жоғарғы жақ- сүйек артериясы- ның тсрең қүлақ артериясы		
8	Тасты- дабыл саңылауы	Жоғарғы жақ- сүйек артерия сының дабылдық тармағы	Төменгі жақсүйек артын дағы вена ның дабылдық құйылымдары	Дабыл ішегі - бет нервінің (VII) іармағы
9	Емізік- тәрізді (өзекше)			Кезбе нервтің (X) құлақтық тармағы
10	Емізіктә- різді	Шуйде артерия- сының менин- гсалды тармағы	Емізіктәрізді шыг аратын (сигматә- різді қойнау мсн шүйде венасын ка тынас тырагын)	
11	Мойынды- рық	Жоғарылаған жұтқыншақ артериясының артқы менин- геалды тармағы	Мойыпдырық	Тіл-жұтқыншақ (IX), кезбе (X), қосымша қабық- тық нервтер, менингеалды тармағы
138
жалгасы
1	2	3	4	5
12	Тіласты нерві өзегі		Тіл асты өзегінің веналық торы (мойындырық венаға құяды	Тіл асты нерві (XII)
13	Айдар- шыктык		Айдаршықтық шығаратын (сигма тәрізді койнауды омыртқалық вена лық өр ммен қаты- настырады	
14	Үлкен шүйде тесігі		Негізгі (базилярлы) веналық өрім	Сопақша ми
ҚОЛ-АЯҚ ҚАҢҚАСЫ
Омыртқалылардың көбінің орын ауыстырып қозғалуы (локомоция),
бірінші кезекте денесін жер бетінен жоғары көтеріп жүретін, құрлықта
тіршілік ететін формаларда барынша дамыған қол-аяқтарға байланысты.
Приматтардың ішінде тек адам ғана денесінің вертикалды білігіне
жалғаса орналасқан, енді төменгіге айналған аяқтарына ғана сүйенш тік
жүреді.
Адамда тік жүруге байланысты жоғаргыда айналған алдыңғы
қолдарды локомоторлық қызметін жоғалтады Адамды жануарлар
дүниесінен бөліп шығаратын еңбек әрекетінің аркасында, олар еңбек
үрдісі кезінде қажстті әр алуан, әрі нәзік козғалыстар орындауға
бейімделген ұстайтын мүшеге айналады Қол - маймылдарда да ұстау
қызметін аткарғанмен, тек адамда ғана қол еңбек мүшесіне айналады.
Осыған орай қол сүйектері аяк сүйектеріне карағанда жұкалау да,
жеңілдеу және оның үстіне, олар өзара өте қозғалмалы буындасулармен
баиланысты. Әсіресе, пронация мен супинация жаксы дамыған
Буындасулардын козғалмалығынан басқа, жоғарғы колдардын
козғалыстарынын еркін болуы едәуір дәрежеде колды шетке карай
ығыстыратын бұғанаға да байланысты. Қол қанкасындағы адамға тән
ерекшелік - бұл дененің тік калпынан пайда болатын иықтың бұралуы
(іогзіо); адамның кеуде торы төрт аякты жануарлардікі сиякты бүйір
жактарынан емес, алдынан артына карай кысынкы болғандыктан,
адамның жауырынынын буындық шұңкыры латералды жакка карай
(төрт аяқты жануарларда шұңқырлары төмен қараған) кеуде торының
артқы бетіне жанасып жатады. Осыған байланысты жауырынмен
139
буындасатын тоқпак жіліктің басының буындық беті осы сүйектің
дисталды эпифизіне 90° бұрыш жасай ішке карай бұрылады.
Әсіресе кол ұшы еңбек әрекстіне жақсы бейімделеді. Білезік
сүйектері азаяды, керісінше, саусактар үзарып, өте қозғалғыш келеді. Бас
бармақ бір жағына ығысып, V саусақты коса барлық саусақтарға
қарама-қарсы (оппозиция) келе алады. Маймылдар мұны жасай алмайды,
олардың кейбіреулері бас бармағын III саусаққа ғана жеткізе алады.
Оның үстіне олардың бас бармағы қысқа. Осындай құрылысының
арқасында адамның қолының ұшы (басы) адам тәрізді маймылдардгкі
сияқты, нәрсені ұстап қана қоймай, оны қаусыра алады, ал бұның жұмыс
кезінде қолдың “ұстау қызметі үшін” үлкен маңызы бар. Адамның
жоғарғы қол-аяғы қүрылысының бұл ерекшеліктері еңбек үрдісі кезгнде
қолдың жетілуі нәтижесінде пайда болды Сондықтан, Энгельс айт-
қандай, қол - еңбек мүшесі және сонымен бірге оның өнімі (нәтижесі).
Адамның аяқтары дененің кеңістікте орын ауыстыра қозғалуы үшін
ғана қызмет етеді, әрі сонымен бірге бүкіл дене салмағы түсетін тіреніш
болып табылады, сондықтан төменгі қол-аяқ сүйектері қалыңдау,
ауырлау және жоғарғы қолға қарағанда олардың араларының қозғал-
ғыштығы едәуір төмен.
Аяқ ұшы дсненің соңғы тірегі ретінде, маймылдарда болатын,
ұстайтын аяқ қызметін жоғалтқан, сондықтан тіреу кезінде ешқандай
рөл атқармайтын бақайлар тым қысқарған Үлкен бақай баскалармен
қатар орналасқан және қолдікі сияқты аса қозғалғыш емес, бірақ басқа
бақайлармен салыстырғанда, оның күшті дамығандығы және табанның
тибиализациялануы байқалады. Аяқ ұшы сершпе тәрізді жүрген,
жүгірген кездегі соққы мен шайқалыстарды жұмсартатын күмбез
пішінге ие болды.
Қол сүйектерінің қаңқасы
Қол сүйектерінгң белдеуі (сіп^иіит тетһгі хирегіогіх) екі жұп
сүйектен түрады: бұғана және жауырын.
Бұғана
Бұғана, сіагісиіа, қолды дене қаңқасымен бекітетін бірден бір сүйек
болып табылады (71-сурет). Онын функционалдық маңызы зор: ол иық
буынын кеуде торынан тиісті қашықтыққа ығыстырады, сөйтіп қолдың
барынша еркін қозғалуын қамтамасыз етеді. Түрлі адам түқым-
дастардың (гоминидтердің) бұғаналарын салыстырғанда, оның
біртіндеп, қазіргі адамда күшейіп бара жатқан еңбек әрекетіне
байланысты барынша дамығанын байқауға болады. Ол денедегі дәнекер
тін (оның ортаңғы бөлігі), қалған бөліп (шеттері) шеміршек негізінде
140
А
71 - сурет. Оң бұғана, сіагісиіа.
А - жоғарыдан қарағандағы көрінісі. Б - астынан қарағандағы көрінісі.
1 - ех1геті(а$ асготіа1і$; 2 - ех1гетііа$ $іегпа1і$; 3 - ітрге$$юп 1І£.
со$іос1ауіси!агі$; 4 - шһегсиіит сопоісіеит еі Ііпеа Ігарегоідеа;
5 - Гасіе$ ағііси1агі$ асготіа!і$.
сүйектенеді, бұл кезде дербес сүйектену нүктесі тек бір ғана (төстік)
эпифизде (моноэпифизарлы) қаланады. Бұғана әрі перихондралды, әрі
эндохондралды түрде сүйектенеді.
Бұғана жіктелу бойынша аралас сүйектерге жатады және дене мен
екі - медиалды және латералды шеттерге бөлінеді. Қалыңдаған медиал-
ды немесе төстік шетінде, ехігетііаз зіегпаііз, төспен буындасуға
арналған ершіктәрізді буындық беті, латералды немесе акромиалды
шеті, ехігетііаз асготіаііз, болады, ол жауырынның акромиалды
өсіндісімен буындасады.
Оның жазық буындық беті - жауырын акромионымен буындасатын
жер; төменгі бетінде төмпешік, іиһегсиіит согопоісіеит (байламдардың
бекіген іздері) жатады. Бұғананың денесі төстікке жақын, медиалды
бөлігі алға қарай дөңес, ал латералды бөлігі артқа қарай дөңес
болатындай етіп иілген.
Сүйектену. Бұғана сүйектену нүктесін басқа барлық сүйектерден
ерте - құрсақта дамудын алтыншы аптасында алады 16-18 жаста оның
төстік шетінде (эпифизде), 20-25 жаста қосылып-бітісіп кететін сүйек
ядросы пайда болады. Сондықтан 16 мен 25 жас аралығындағы адам-
дардың иық белдеуінің рентгенограммаларында бұғананын төстік
шетінде қосылып-бітісіп, жалпақ дискіге айналатын көптеген сүйек-
тену аралшықтарын байқауға болады. Ересек адамның алдыңғы рентге-
нограммасында 8 тәрізді бұғана анық көрінеді. Бұғананың төменгі
бетінде, жауырынның ргосеззиз согасокіеи$ үстінде іиЬегсиІит сого-
поібеит жиі байқалады, ол бұғананың осы аумағында сүйек қабығының
қабынуына ұқсауы мүмкін.
141
Жауырын
Жауырын, хсариіа, ІІ-УП қабырғалар аралығында кеуде торының
артқы бетіне жанасып жатқан жалпақ үшбұрышты сүйек (72-сурет)
Сүйек пішппне қарай, оның үш жисгі ажыратады: омыртқаға қараған
медиалды жиеп, таг%о тесііаііз латералды жисгі таг%о Іаіегаііз, және
жауырын тілігі, іпсізига хсариіае, орналасқан жоғарғы жиек, таг£о
8ирегіог. Аталған жисктер бір-бірімен үш бұрыш астында қосылады,
олардың біреуі төмен қарай бағытталған төменгі бұрыш, ап§и1и8
іпГегіог, ал қалған екеуі жоғарғы, ап^иіиз зирегіог, латералды, ап£и1п8
ІаіегаіІ8, жауырынның жоғарғы жиегінің ұштарында жатады. Латералды
бұрыш сдәуір қалыңдаған және шамалы батыңқы, латералды тұратын
буын тілігімен, салііах &1епоісіа1і$, жабдықталған. Буын шұңқырының
жиегі жауырыннын баска бөлігшен мойны, соііит ясариіае, арқылы
бөлінген Шұңқырдың жоғарғы жисгінің үстінде буын үсті төмпешіп,
(иһегсиіит $ирга§1етоіс1а1е, екі басты бұлшықеттің ұзын басының
сіңірлсрі бекитін жер жатады. Буыи шұнкырының төменгі жиегінде де
осындай төмпсшік, ІиЬегсиІит іп/га^іепоісіаіе, бар, үшбасты иық
72 - с у р е т. Жауырын, исариіа, оң.
А - артынан қарағандағы көрінісі (дорзалді беті): 1 - Го88а зиргазріпаіа;
2 - зріпа зсариіае; 3 - іпсізига зсариіае; 4 - ргосеззи» согасоісіеиз; 5 - асготіоп;
6 - соііит зсариіае; 7 - Гозха іпГгазртаіа. Б - алдынан қарағандағы көрінісі
(қабырғалык беті): 1 - Гасіез агбсиіагіз асготіі; 2 - ргосеззиз согасоісіеиз;
3 - Гозза зиЬБсариІагіз; 4 - саүііаз £Іепоіс1а1І8
142
бұлшықетінің ұзын басы осыдан басталады Жауырыннның жоғарғы
жиегінен буын шұңқырына жақын жерден құстұмсықтәрізді өсінді,
ргосеззих согасоісіеия - бұрынғы коракоид шығады Жауырынның
алдынғы, қабырғаларға караған беті, /асіех сояіаііз, деп аталатын
жалпак батыңқы жер болып табылады, ол жерге т. зирзсариіапз бекиді.
Жауырынның артқы бетінде, /асіех сіог$аһ$, жауырын қылқаны, хріпа
зсариіае, өтеді, ол бүкіл артқы бетті тең емес екі шұңқырға бөледі:
қылқанүсті, Гозза зиргазріпаіа, және қылқанасты, /оаза іп/гаяріпаіа,
шұңқырларына бөледі. 8ріпа зсариіае латералды жаққа қарай созылып,
сауііаБ §1епоіда1І8-тің артынан және жоғарғы жағынан орналасқан иық
өсіндісімен (акромионмен) аяқталады. Онда бұғанамен буындасатын
буындық беті -/асіеа агіісиіагіз асготіі жатады
Жауырын артқы рентгенограммада өзіне тән үш жиегі, бұрышы
және өсінділері бар үш бүрышты түзіліс түрінде көрінеді. Маг^о
зирепог, құстұмсықты өсіндінің негізінде кейде тілікті, іпсізига
зсариіае, байқауға болады, оны қателесіп, сүйектің бұзылу ошағы деп
қалуға болады, әсіресе қартайып, 1і§атепіит ігапзуегзит зсариіае
ізбестенеі ін жағдайда бүл тілік тесікке айналған кезде шатасу оңай.
Сұйектенуі. Туған кезде жауырынның денесі мен қылқаны ғана
сүйек тінінен тұрады Бір жастағы рентгенограммада сүйектену нүктесі
құстүмсықты өсіндіде (синостоз 16-17 жаста), ал 11-18 жаста қосымша
согриз зсариіае, эпифизде (сауііаз §1епоіда1І8, асгошіоп және
апофиздарда (ргосе88И8 согасоібеиз, таг£о тебіа1І8, ап§иһі8 іпГегіог)
пайда болады. Төменгі бұрыш синостоз басталғанға дейін денеден
ақшыл сызықпсн бөлінген сияқты көрінеді, ол сызықты сынған жердің
сызығы екен деп шатастырмау керек Акромион көптеген сүйектену
нүктелеріне сүйектенеді, олардың біреуі дербес сүйек, 08 асготіаіе,
ретінде бүкіл өмір бойы сақталуы мүмкін; оны қателесіп сынған жер деп
калуға болады Жауырынның барлык сүйектену ядроларының толық
синостозы 18-24 жас аралығында аяқталады.
Қолдың еркін бөлігінің қаңқасы
Қолдық еркін бөлігінің қаңқасы (^кеіеіоп тетЬгі зирегіогіз ІіЬегі)
тоқпан жіліктен, білектің екі сүйсгінсн және қол ұшы сүйектерінен
тұрады.
Тоқпан жілік, һитегих, ұзын қозғалыс рычагы болып табылады және
нығыз ұзын жілік сүйек түрінде дамиды (73-сурет). Осы қызметіне
қарай ол диафиз, метафиз, эпифиз және апофиздерден құралады.
Жоғаргы шетінде жауырынның буындық тілігімен буындасатын
шартәрізді басы, сариі һитегі (проксималды эпифиз) болады. Оның
басы басқа сүйектсн анатомиялық мойын, соііит апаіотісит деп
аталатын тар жүлгемен бөлінеді. Анатомиялық мойынмен кейін
143
73 - с у р е т. Тоқпан жілік,
һитегиз, оң.
А - алдынан қарағандағы кө-
рінісі: 1 - соііит апаіотісит;
2 - сарШ һитегі; 3 - сгізіа
ІиЬегсиІі тіпогіз; 4 - соііит
сһігиг£Ісит; 5 - (ог. пиГгісіит;
6 - тагцо тедіаііз, 7 - Гасіез
апіегіог тедіаііз, 8 - Гояза
согопоіёеа; 9 - ерісопдуіиз тесһ -
аііа; 10-Іһгосһіеа; 11 - сарһиішп
һитегі; 12 - ерісошіуіик Іаіе-
гаііз; 13 - Го88а гадіаһз; 14 - Га-
сіез апіегіог Іаіегаііз; 15 - таг^о
1аіега1І8; 16 - іиЬегозі1а8 сіеко-
ідеа; 17 - сгізіа ІиЬегсиһ та]огі8;
18 - 8и1. іпіегіиЬегсиІагі8, 19 - іи-
Ьегсиіит тти8; 20 - ІиЬегсиІит
та]из; Б - артынан қарағандағы
көрінісі: 1 - сариі һитегі; 2 - соі-
Іит апаіотісит, 3 - ІиЬегсиІит
та^из; 4 - соііит сһігиг^ісит;
5 - 8и1. пегуі гадіаііз; 6 - Гасіез
розіегіог; 7 - Гозза оіесгапі; 8 -
ерісопдуіиа Іаіегаііз, 9 - ігосһіеа;
10 - 8иІ. пегуі иіпагіз; 11 - ері-
соп(1уІи8 те<1іа1І8.
іле-шала екі бұлшыкет төмпешігі (апофиздер) орналасады, олардың
улкені, ІиЪегсиІит таіия, латералды, ал екінші, кішілеуі, іиһегсиіит
тіпич, одан сәл алға караи жатады Төмпешіктсрден төмен қарай
сүйекті қырлар (бұлшықеттердің бекуі үшін) шығады: улкен
төмпешіктен - сгізіа іиЬегсиһ та^огіа, ал кіші төмпешіктен - спзіа
ІиЬегсиһ тіпопз
Екі төмпешік пен қырлар арасында жүлге, зиісиз іпіегіиһегсиіагіз
өтеді, онда екібасты бұлшықеттің ұзын басының сіңірі орналасады.
Іле-шала екі төмпешіктен төмен жатқан тоқпан жіліктің диафизбен
шекарада жатқан бөлігі хирургиялық мойын - соіішп сһігиг£Ісшп
(иықтың ең көп сынатын жері) деп аталады. Тоқпан жіліктің денесінің
жоғарғы бөлігі цилиндр пішіндес, төменгі бөлігі айқын үш қырлы
Сүйектің денесінің ортасында, оның латералды бетінде бұдырмақ
(иЬегозііаз сіеһоісіае, бар, оған дельтатәрізді бұлшықет бекиді. Оның
артқы жағында сүйек денесінің артқы бетімен медиалды жақтан
латералды жаққа қарай жайпақ спираль турінде кәрі жілік нервінің
жүлгесі, зиісих пеп>і гагііаііх зеи зиісиз хрігаііз, өтеді.
144
Тоқпан жіліктің кеңейген және біршама алга қарай иілген төменгі
шеті, сопііуіи^ һитегі, жан жағы бұдырлы өсінділермен медиалды жәнс
латералды айдаршық үстімен, ерісогиһііих тесііаііз еі Іаіегаііа,
аяқталады, олар сүйектің медиалды және латералды жиектерінін
жалгасында жатады және бұлшықегтер мен байламдардың бекуі үшін
қажет (апофиздер) Медиалды айдаршық үсті латералдыға күштілеу
жетілген де, әрі оның арткы жағында шынтақ нерві жүлгесі, зиіси.ч п.
иіпагіх, орналасады Айдаршық үсті араларында білек сүйектермен
буындасу үшін қажет буындық беті (дисталды эпифиз) орын алады Ол
екі бөлікке бөлінеді: ортасында тілігі бар көлдснең орналасқан кішкене
жал түріндегі шығыршық, ігосһіеа, медиалды жатады; ол шынтақ
жілікпен буындасу үшін керек және оның тілігімен, іпсізига ігосһіеапз,
қаусырылады. Шығыршықтан жоғары, бір-бірден шұңқыр жатады:
алдынан тәждік шұңқыры, /озяа согопоісіеа, артынан шынтақ өсіндісі
шұңқыры, /о$ха оіесгапі. Бұл шұңқырлардың тереңдіп сондай, оларды
бөлетін сүйекті қалқа көбіне ар жағы көрінетіндей болып жұқарған, ал
кейде тіпті әр жерінен тесілген. Шығыршықтан латералды шар кесіндісі
түрінде буындық беті, токпан жіліктің айдаршығының басы, сарііиіит
һитегі, орналасады, ол кәрі жілікпен буындасу үшін қажет. Алдыңғы
жағынан сарііиіпт үстінде кішкентай кәрі жілік шұоеқыры,/о55п гасһаііч
жайғасады.
Сүйектену. Туатын кезде тоқпан жіліктің проксималды эпифизі әлі
де шеміршектен тұрады, сондыктан жана туған нәрестенің иық буыны
рентгенограммасында тоқпан жіліктің басы байкалмайды дссе де
болады.
Одан әрі бірте-бірте үш нүктенің пайда болуы байқалады:
1)	иык басының медиалды бөлігінде (0-1 жас) (бұл сүйекті ядро жаңа
туған нәрестеде де болуы мүмкін);
2)	тоқпан жілік басының үлкен төмпешігі мен латералды бөлігінде
(2-3 жас);
3)	іиЬегсиіит тіпиз (3-4 жас). Бұл ядролар тоқпан жіліктің бірыңғай
басына айналып (сариі һитеп), 4-6 жаста қосылып бітісіп кетеді, ал
бүкіл проксималды эпифиздің диафизбен синостозы тек 20-23 жаста
аяқталады. Сондықтан балалар мен жасөспірімдердің иық буыны
рентгенограммасында осы жастағыларға сәйкес тоқпан жіліктің
проксималды шығыршығының әлі қосылып-бітіспеген бөліктерін
бір-бірінен бөлетін шеміршек орнында ақшыл жерлер байқалады.
Жасқа байланысты қалыпты белгілер болып табылатын бұл ақшыл
жерлерді тоқпан жіліктің шытынаған немесе сынған жерлерімен
шатастырмау керек.
145
БІЛЕК СҮЙЕКТЕРІ
Білек сүиектсрі ұзын қуысты сүйектерге жатады. Олар сксу шынтақ
жілік, иіпа, медиалды және латералды жағында кәрі жілік, гасііиз,
орналасады. Екі сүйектің де денесі - үш бсті мен үш жиегі бар, үшқырлы
пішінді келеді Бір беті аргқы, екінші беті алдыңғы, ал үшінші беті
гадіі-де латералды, иіпа-да медиалды. Үш жиегінің біреуі өткір. Ол
алдыңғы бетті арткыдан бөліп, көрші сүйек жаққа қараған да, сол арқылы
сүйекаралық кеңістікті шектейді, сондықтан оны таг%о іпіегоззеа деп
атайды Дененің алдыңғы бетіне тамырға аттас өзекке алып баратын
тамырлы тесік, Ғогашеп пиіпсіит (с1іорһу$ео8) жатады. Екі сүйекке де тән
бұл белплерден басқа әрбір сүйектің жеке ерекшеліктері болады
Шынтақ жілік, иіпа. Оның жоғарғы (проксималды) жуан шеті
(эпифиз) екі: артқы, жуандау, шынтак өсіндісіне, оіесгапоп, және алдың-
ғы, кішкене, тәждік өсіндігс, ргосеххих согопоісіеиз, бөлінеді (74-сурет).
12
9	8
Б
74 - с у р е т. Оң шынтақ жілік,
иіпа, және кәрі жілік, гасИиа.
А - алдынан қарағандағы
корінісі: I - оіесгапоп; 2 - ШЬе-
го8Ііа8 иіпае; 3 - таг^о апіегіог
иіпа; 4 - таг^о іпіепжзеиз иіпае;
5 - ргосе85и8 зіуіоідеи» иіпае;
6 - сігситГегеппаІ агіісиіагі»
иіпае; 7 - ргосезйи» «Суіоідеив
гасііі; 8 - Сасіез Іаіегаһз гасііі;
9 - Гасіез апіепог гасһі; 10 -
іиЬегокйаз гасһі; 11 - соііит
гадіі; 12	- сігситГегепііаІ
агіісиіагіз гадіі; 13 - сариі гадіі;
14 - Гоуеа агіісиІагІБ саріііз гасііі;
15 - ргосеззиз согопоідеи»; 16 -
іпсізига ігосһіеагіз Ь - артынан
қарағандагы корінісг 1 - Гоуеа
агіісиіагіз саріііз гасііі.; 2 - сариі
гадіі; 3 - сігситГегепііа соііит
гасііі; 4 - соііит гасііі; 5 - таг^о
ро8іегіог гасііі; 6 - Гасіе£
розіепог; 7 - ргосеззиз зіуіоі-
(1еи§ гасһі; 8 - іпсізига иіпагів
гасһі; 9 - ргосе88и8 зіуіоійеиз
иіпае; 10 - таг^о іпіего88еа; 11 -
таг£о розіегіог иіпае; 12 -
оіесгапоп.
146
Бүл екі өсіндінін арасында токпан жіліктің шығыршығымен буындасуға
арналған шығыршықтык тілік, іпсіхига ігосһіеагіа, жатады. Іпсізига
габіа1і8 кәрі жілік басымен буындасатын жер, ал тәждік өсіндінің
алдыңғы жағында тәждік өсіндінің кәрі жілік жағында кішкентай
бұдырмақ, іиЪегозііаз иіпае, т. Ьгасһіаііз, сіңірдің бекитін жері
орналасады Шынтақ жіліктің төменгі (дисталды) шетінде дөңгелек,
жайпак, төменгі беті бар басы, сариі иіпае (эпифиз), болады, одан
медиалды жағынан біз тәрізді өсінді, ргосезаиа Муіоісіеиа (апофиз)
шығады. Бастыц шеңберінде буындык айналма, сігсит/егепііа
агіісиіагіх, көрші кәрі жілікпен буындасатын жер орналасады.
Кәрі жілік, гасһиа. Кәрі жіліктің дисталды шеті проксималды
шетіне қарағанда қалыңдау Проксималды шеті сарііиіит һитеп-мен
буындасуға арналған жалпақ ойысы бар дөңгелек бас, сариі гасііі
(эпифиз), түзеді. Бас шеңберінің үштен бірін немесе жартысын шынтақ
жіліктің іпсІ8ига гасһаһз-пен буындасатын буындық беті, сігсит/егепііа
агіісиіагіа, алып жатады. Кәрі жілік басы басқа сүйсктен мойнымен,
соііит гасһі, бөлінеді, іле-шала одан төмен алдыңғы білек жағынан
бұдырмақ, іиЪегоаііаа гасііі (апофиз), иықтың екібасты бұлшықеті
бекитін жер бөлініп тұрады Дисталды шетінің (эпифиз) латералды
жиегі созылып бізтәрізді өсіндіге, ргосеааиа аіуіокіеиа (апофиз),
айналады Эпифиздің дисталды шетіндегі буындық бет, Гасіе8 агіісиіапв
сагреа, білезіктің қайыктәрізді және жартыайтәрізді сүйектерімен
буындасу үшін ойыс болып келеді. Кәрі жіліктің дисталды шетінің
медиалды жиегінде кішкене тілік, іпсізига иіпагіа, шынтақ басының
сігситГегепііа агіісиіапз пен буындасатын жері болады
Сүйектену. Тоқпан жіліктің дисталды бөлімі мен білек
сүйектерінің проксималды бөлімдері алты жерде пайда болатын жекс
сүйсктену нүктелерінен дамиды; эпифиздерде (сарііиішп һитегі) - 2
жаста, сариі гасііі - 5-6 жаста, оіесгапоп - 8-11 жаста, ггосһіае - 9-10
жаста және апофиздерде ерісопдуіиз іпесііа1І8 - 6-8 жаста және Іаіепаііз
- 12-13 жаста. Тгосһіае және оіесгапоп-да сүйектену нүктелсрі көп
болады. Сондықтан шынтақ буыны аймағының рентгенограммасында
балалық және жасөспірімдік шақта көптеген сүйек фрагменттері
байқалып, олар қалыпты жағдай мен патология арасындағы саралай
диагноз коюды киындатады. Осыған байланысты шынтақ буыны
аймағының сүйектену ерекшеліктерін міндетті түрде білу керек. 20
жасқа қарай синостоздар басталады. Сүйек ядросы оіесгапі шынтақ
сүйекпен қосылып-біткен жағдайда ересек адамда тұрақсыз сүйек, 08
8е8атоісІеит сиЬйі немесе раіеііа сиЬііі қалуы мүмкін
147
ҚОЛ ¥ШЫ СҮЙЕКТЕРІ
Қол ұшы сүиектері білезік, алақан және саусақтар құрамына кіретін
бунақтардан құралады
Білезік, сагрих, 4 сүйектен екі қатарға орналасқан 8 қысқа кеуек
сүйектердің - О8$а сагрі жиынтығы болып табылады (75-сурет).
Білезіктің проксималды немесе бірінпіі, білекке жақын, қатары егер
бас бармақтан бастап санасак, мына сүйектерден түзілген: қайық-
тәрізді, 05 хсорһокіеит жартыайтәрізді, ох Іипаіит, үшқырлы, од
1
75 - сурет. Оң қол ұшы сүйектері, ома тапиз, сыртқы беті.
1 - Шһегоыіаз рһаіап^із ёізіаііз; 2 - согриз рһаіап^ік; 3 - Ьазіз рһа1ап£І§;
4 - ігосһіеа рһаіапёіз; 5 - О8§а шеіасагрі II - Ү; 6 - Ьазіз теіасаграііз;
7-08 ріБІіогте, 8 - 08 һатаіит, 11 - 08 всароідеит; 12 - о$ сарііаіит;
13-08 ігарегоісіеит; 14 - 08 ігарегіит; 15 - ргосеззиз зіуіоігіеш О88І8
теіасагрі III, 16-08 теіасаграіе 1, 17 - сарішіит; 18 - рһаіапх ргохітаііз;
19 - рһаіапх теёіа; 20 - рһаіапх й 81а1І8
148
ігідиеігит және бұршактәрізді, о$ різі/огте. Алғашкы үш сүйек
бір-бірімен косылып, кәрі жіліктін дисталды шетімен буындасуға
арналған эллипстәрізді, білек жағына карай дөңес буындык бстін
түзеді. Бұршақтәрізді сүйек бұл буындасуға катыспай, жеке үшкырлы
сүйекке қосылып буындасады Бұршақтәрізді сүйек т. Пехог сагрі
иіпагіз сіңірде дамыған дәнтәрізді сүйек болып табылады.
Білсзіктің дисталды, немесе екінші қатары мына сүйекгерден
тұрады: трапеция, о$ ігарегіит, трапециятәрізді, ох ігарегоісіеит, басты,
08 сарііагит, және ілмсктәрізді, ох һатаіит. Сүйектердің бетінде көрші
сүиектермен буындасуға арналған буын фасеткалары болады. Сонымен
катар, білезіктін кеибір сүйектерінің алақан бетінде бұлшықеттер мен
байламдар бекуге арналған төмпешіктср шығыптұрады, атап айтқанда
кайықтәрізді сүйекте-шЬегсиіит О88І8 8сарһоідеі, 08 Ігарехіит-де -
іиЬегсиІит О88І8 ігарехіі және ілмектәрізді сүйекте - ілмек, һатиіиз О88І8
һатаіі (аты осыдан шыккан). Білезік сүйектері жиынтығы кол сырты
жағында дөңес те, алақан жағында науа тәрізді ойыс күмбез сияқты
Корі жілік жағынан білезік жүлгесі, зиісиз сагрі, кайықтәрізді сүиектері
және 08 ігарехішп төмпешіктерінен түзілген дөнеспен, етіпепііа сагрі
гасһаіія, ал шынтақ жілік жағынан һатиіиз О88І8 һатаіі және 08 різіГогте
құрайтын басқа дөңеспен, етіпепііа сагрі иіпагіх, шектелген.
Адам эволюциясы үрдісінде, оның еңбек әрекетіне байланысты
білезік сүйектерінің дамуы алға кетеді Мәселен, неандерталь адамында
бастәрізді сүйектің ұзындығы 20-25 мм, ал қазірп кездегі адамда 28 мм
Сондай-ақ адам тәрізді маймылдармен неандераль адамында біршама
әлсіз білезік сүйектері аймағы нығаяды. Қазіргі кездегі адамда білезік
сүйектері байламдармен берік бекітілген, бұл олардың қозғалғыш-
тығын кемітіп, бірак оның есесіне беріктігін арттырады. Білезік
сүйектерінің біріне тиген соққы басқа сүйектерге тегіс бірдей таралып,
әлсірейді, сондықтан білезіктің сынуы сирек кездеседі
Алақан сүйектері, теіасагрих, бес алакан сүйектерінен, озча
гпеіасаграііа түзіледі, олар типі жағынан бір, нағыз эпифизі бар
(моноэпифиздік сүйектер) қыска қуыс сүйектерге жатады жәнс бас
бармақ жағынан бастап I, II, III және т.с.с. депреттеліп саналады. Әрбір
алақан сүйегі негізінен һахія, диафиз немесе денеден, согриз және
дөңгелсктелген басган, сариі, тұрады. II-V алақан сүйектерінің
негіздерінің проксималды шеттерінде білезіктің екінші қатары
сүиектерімен байланысуға арналған, ал бүйірлерінде бір-бірімен
буындасуға арналған жалпақ буын фасеткалары орналасады. I алақан
сүйегі негізінде 08 ігарехішп-ге буындасатын ертоқым тәрізді буындық
беті болады, бүйір фасеткалар болмайды. II алақан сүйегінін негізі 08
ігарехоніеит-ді қаусыратын бұрыш пішінді тілік түзеді; V алақан
сүйектерінің бастарында проксималды саусақ сүйектерімен буындасуға
арналған дөңес буындық беттері орналасады Бастардың бүйір
жақтарында бүдырлы шұңқырлар - байламдар бекитін жерлер жатады.
11—210
149
Алакан сүйектерінің ншндегі ең қыскасы және сонымен бірге ең жуа-
ны - бас бармақка жататын I сүйек. Ең ұзыны II алақан сүйегі, одан
кейінгі ұзындығы III, IV - V
Саусақ сүйектері, о$$а <1і§ііогит тапи$, кішкентай, нағыз бір
эпифизі (моноэпифизарлы сүйектер) бар, бунақ деп агалатын бірінен
соң бірі орналасқан қысқа қуыс сүйектер. Әрбір саусақ үш бунақтан
тұрады: проксималды бунақ, рһаіапх ргохітаііз, ортанғы бунақ, рһаіапх
тесһа және дисталды бунақ, рһаіапх сһзіаііх. Тек бас бармакта ғана екі —
проксималды және дисталды бунақ болады Ол барлык жануарларда
басқа саусақтарына карағанда нашар дамыған да, тек адамда ғана күшті
жетілген Проксималды бунақтың непзінде сәйкесті алақан сүйектің
жұмыр басымен буындасуға арналған жалғыз буын шұңқыры, ал
ортаңғы және дисталды бунақтарда қырқашықпен бөлінген екі-екіден
жалпақ шұнкырлар болады. Олар ортасында оймасы бар шығыршық
пішінді сәйкесті проксималды жәнс ортаңғы бунақтардың бастарымен
буындасады Бунақтың шетінде бұдырмақ, іиЪегозііаз рһа!ап%і$ сһ$іаІі.$.
Қол ұшының алақан сүйектер - бунақтар және бунақаралық буындар
аймағында сіңірлердің бекіген жерлерінде дәнторізді сүйектер жатады.
Олар бас бармақта тұрақты болады да, ал басқа саусақтарда түрақты
емес.
Сүйектену. Қол ұшы адамнын сүйек жүйесін рентгендік зерттеу
үшін ең қолайлы объект болып табылады Жаңа туған нәрестенің қол
ұшының рентгенограммасынан тіпті кұрсақта даму (2-айдан бастап)
кезінде негізгі сүйектену нүктелерін сүйектердің диафиздерінде көруге
болады. Қуысты сүйектердің эпифиздсрі мен білезік сүйектері әлі де
дамудың шеміршекті сатысында болғандықтан, олар рентгенограммада
көрінбейді. Одан әрі қол ұшы қаңқасының жасқа байланысты мынадай
өзгерістері байқалады.
1 Білезік сүйектері мен қуысты сүйектердің эпифиздерінде
сүйектену нүктелерінің ретімен пайда болуы
Білсзік сүйектерінің сүйектену мерзімдері меи ретін оңай есте сақтау
үшін мына тәсілді пайдалануға болады егер қол ұшы рентгено-
граммасын саусақтарын төмен және кәрі жілік жиегін оңға қарай
алдымызда ұстасақ, онда білезік сүйектерінде сүйектену нүктелерінің
пайда болу реті басты сүйсктен бастап сағат тілінің жүруіне қарай сүйекті
ядросының пайда болу мерзімі, оның қырқаларының саныча сәйкес (3
жыл) келетін ескеру керек, одан әрі сүйектену мерзімін білу үшін әрбір
көрші сүйекке (сағат тілі жүрісімен) біржылдан қосу жеткілікті
Нәтижесінде білезік сүйектерінің сүйектену реті былай болады:
сарііаіит (2 ай), һатаіит (3 ай), ігіциеігит (3 жыл), Іипаіит (4 жыл),
$сарһоіс!еит (5 жыл), ігарехіит еі ігарегоісіеит (5 және 6 жыл).
Кейде жаңа туған баланың рентгенограммасында басты және ілмек
тәрізді сүйектердің сүйекті ядролары байқалуы мүмкін; бүл басқа
белплермен қатар нәрестенің күні жетіп туғандығының белпсі болады.
150
Қыска қуысты сүйектердің нағыз эпифиздерінде сүйектену нүктелері
2-3 жаста пайда болады. Бұл сүйектердің шеттерінде кейде жалған
эпифиздердің (псевдоэпифиздердің) дербес сүйектенуі баиқалады.
Ұзын қуысты сүйектердің дисталды эпифиздерінде сүйектену ядролары
кәрі жілікте 1-2 жаста және шынтак сүйекте 7-8 жаста пайда болады.
Тобық сүйектерде сүйектену нүктелері препубертатты кезеңде,
бұршақтәрізді сүйекте - қыз балаларда 7-12 жаста, ер баларда 10-15
жаста, алақан-бунақ сүйектерде 1 саусақта-кызбалаларда 10-15жаста,
ер балаларда 13-17 жаста пайда болады Кейде тобық сүйекзер жеке
сақталған екі сүйектену нүктесінен, О8$а зезатоісіае Ьірагіііа, дамиды.
II. Қуысты сүйектерде синостоздар еркектерде 19-23 жаста,
әйелдерде 17-21 жаста басталады. Ең соңғы зерттеулер бойынша, бұл
мерзімдер едәуір дәрежедс сртелеу басталатын болған. Сүйектену
мерзімдері мен резтерін білу сүйектену үрдісі бүрмалануы байқалғанда
эндокринді бездер мен организмнің басқа да жүйелерінің ауруларын
анықтауға мүмкіндік береді
III Қол ұшы қаңқасының қартаюы сүйек жүйесінін жалпы қартаю
белгілерімен сипатталады.
Бұл айтылғандардан көптеген сүйектерден тұратын кол ұшы
каңқасы жасқа байланысты едәуір өзгерістерге ұшырайтынын көреміз.
Сондықтан рентгендік зерттеулер кезінде “сүйек” жасын аныктауға
арналған көптеген морфологиялық бөлшектер белгпенеді.
АЯҚ СҮЙЕКТЕРІНІҢ ҚАҢҚАСЫ
Аяқ сүйектерінін белдеуі (сіп%иІит тетһгі іп/егіогіз) екі жұп
жамбас сүйектен тұрады
Жамбас сүйек, ох сохае, жалпақ сүйектерге жатады да, қозғалыс
(сегізкөзбен және ортан жілікпен буындасуға қатынасады), қорғаныш
(жамбас астауы ағзаларын) әрі тірек (дененің жоғарғы бөлігінің
ауырлығын аяқтарға аудару) кызметін атқарады (76-сурет) Соңғы
қызметі басым келеді де, соның өзі жамбас сүйектің құрылысының
күрделі болуына және оның жекелеген үш сүйектен - мыкын, о$ Піит,
касаға, о$ риһіх және шонданай сүйектен, оа іасһіі, косылып түзілуіне
әсер етеді Бұл сүйсктер салмақ ең көп түсетін аумақта, атап айтқанда
ұршық буынының шұқыршағы болып табылатын ұршық ойысында
бітісіп-өседі, осы жерде жамбас белдеуі мен еркін қозғалатын аяқ
буындасады. Мықын сүйегі ұршық тілігінен жоғары, касаға сүйегі -
төмен және алға карай, ал шонданай - төмен артқа карай жатады.
Аталган сүйектер 16 жасқа дейінгілерде бір-бірінен шеміршек
қабатшаларымен бөлінген, олар ересектерде сүйектенеді, яғни
синхондроз синостозға айналады. Осының нәтижесінде үш сүйектен
бүкіл түлға мен басқа тірек үшін қажетті аса берік бір ғана сүйек пайда
151
76 - с у р е т Жамбас сүйек, о.т сохае, оң.
А - сыртқы беті: I - о$ іііит (іііі); 2 - ІаЬіит ехіетит; 3 - Ітеа іпіегтесііа;
4 - ІаЬіит іпіегпит; 5 - зріпа іііаса агйегіог зирегіог; 6 - зріпа іііаса апіеғіог
іпГегіог; 7 - Сасісз Іипаіа; 8 - сгізіа оЬШгаіогіа; 9 - зиі. оЬіигаІогіи»; 10 - іпсізига
асеіаЬиІі; 11 -шЬег ізсһіасіісит; 12 - іпсізига ізсһіаіііса тіпог; 13 - зріпа
ізсһіадіса; 14 - Гозза асеіаһиіі; 15 - іпсізига ізсһіадіса та)ог; 16 - 8ріпа іііаса
розіегіог іпГепог; 17 - §ріпа іііаса рояіегіог зирегіог; Б - ішкі беті: 1 - Ғо88а іііаса;
2 - шЬего8йа8 іііаса; 3 - Гасіез аипсиіапз; 4 - согриз О88І8 ізсһіі; 5 - гати8 О88І8
ізсһіі; 6 - Гог. оЬШгаШт; 7 - гатиз іпГегіог О88І8 риЬіз; 8 - Гасіез зутрһувіаііз;
9 - Шһегсиіит риЬісит; 10 - гатиз зирегіог О88І8 риЬіз; 11 - ресіеп О88І8 риЬІ8;
12 - етіпепііа іІіориЬіса; 13 - ііпеа агсиаіа.
болады. Үршық тілігі, асеіаһиіит, жамбас сүйектің сыртқы жағында
орналасады және ортан жілік басымен буындасуға арналған. ¥ршық
тілігі едәуір терең дөңгелек шұкыршақ пішінді, шеңбер бойымен,
медиалды жағында тілікпен, іпсіхига асеіаЬиІі, үзілетін биік жиекпен
бөлінген. ¥ршық ойығының тегіс буындык беті жартыай,/асіе5 Іипаіа,
пішіндес,/о55а асеіаһиіі деп аталатын ойык ортасы және ойықка жақын
бөлігі бұдырлы болады.
Мықын сүйек, ох іііит, өзінің дене, согрих О85І5 іііі деп аталатын
төменгі қысқа жуан бөлімі арқылы ұршық тілігі аймағында жамбас
сүйектің басқа бөліктерімен қосылып кетсді, оның жоғарғы, кеңейген
және біршама жіңішкелеу бөлігі мықын сүйек қанатын, аіа О55І5 іііі,
түзеді Сүйек бедері непзінде бұлшықсттерге байланысты, олардың
әсерінен сіңір арқылы бекитін жерлерде қыр, сызық және қылқандар, ал
ет арқылы бекитін жерлерде шұңқырлар түзілген. Мәселен, қанаттың
жоғарғы бос жиегі жуандаған, иілген қыр, сгІ5Іа Піаса, оған үш кең іш
бұлшықеттері бекиді Қыр алдынан алдыңғы жоғарғы қылқанмен, 5ріпа
152
іһаса апіегіог зирегіог, ал артынан артқы қылканмен, хріпа іііаса
розіегіог .чирегіог, аяқталады. Бұл қылқандардың әрқайсысынан
төменде қанаттың алдыңғы және артқы жиегінде тағы да бір-бірден
қылқан: .чріпа іііаса апіегіог іп/егіог, және .чріпа іііаса рояіегіог іп/егіог,
болады. Төменгі қылқандар жоғарғылардан тіліктермен бөлінеді.
Алдыңғы томенгі қылқаннан төмен жәнс алға қарай, мыкын сүйектің
қасаға сүйекпен қосылатын жерінде мыкын-қасаға қыры, етіпепһа
ШориЫса, ал артқы төменгі қылканнан төмен қарай терең үлкен
шонданай тілігі, іпсізига ізсһіаіііса та]ог, жатады. Бұл соңғы тілік одан
әрі төменде енді шонданай сүйекте орналасқан шонданай қылқанымен,
хріпа ізсһіасііса, тұйықталады. Мықын сүйегі қанатының ішкі беті тегіс,
сәл ойыстау және дененің тік қалпына карай ішкі ағзаларды ұстап тұру
қажеттігіне байланысты пайда болған мыкын шұңқырын, /о$ха іііаса,
түзеді Бұл шұңқырдан артқа қарай және төмсн кұлақ тәрізді буындық
бет, /асіез агіісиіагіз, сегізкөздің аттас бетімен буындасатын жер, ал
буындық бетінен артқа және жоғары карай сүйекаралық ссгізкөз-
мықын байламдары бекитін бүдырмақ, іиЪегоаііа.ч іііаса орналасады.
Мықын шұңқыры мықын сүйегінің төмен жатқан денесінің ішкі бетінен
Ііпае агсиаіа деп аталатын доға тәрізді иілген жиек арқылы бөлінеді.
Мықын сүйегі қанатының сыртқы бетінде азды-көпті айқындау
бұдырлы сызықтар - бөксе бүлшықеттерінің бекіген іздері (Ііпае ^іиіеае
апіегіог, розіегіог, іпГегіог) байқалады.
Қасаға сүйек, оз риһіа, ұршық ойығына жанасқан қысқа жуандау
денесі, согриз оззіз риЫз, содан кейін бір-біріне бұрыш жасай
орналасқан жоғарғы және төменгі тармактары, гатиз зирегіог және
гатиз іп/егіог оззіз риЫз, болады. Орта сызыққа қараған бұрыштын
бетінде сопақ пішінді бет, /асіез зутрһузіаііз, екінші жақтың қасаға
сүйегімен косылатын жерде орналасады. Осы беттен 2 см-ге латералдау
кішкене қасаға төмпешігі, іиһегсиіит риЫсшп, жатады, одап жоғары
беттің гатиз зирегіог артқы жиегі бойымен қасаға қыры, ресіеп оззіз
риЪіз, созылып жатады. Ол одан әрі артқа қарай жоғарыда сипатталған
мықын сүйегінің Ііпае агсиаіа-сына айналады. Қасаға сүйегі жоғарғы
тармағының төменгі бетінде жүлге, зиісиз оЬіигаіогіих, жапқыш
тамырлар мен нервтің өтетін жері орналасады.
Шонданай сүйегі. Шонданай сүйегінің де, о.ч іхсһіі, қасаға сүйек
сияқты, ұршық ойығы қүрамына енетін денесі, согриз оззіз іхсһіі, және
тармағы, гатих оззіз ізсһіі, болады, бұлар бір-бірімен бұрыш түзеді,
оның төбесі өте қалыңдаған және ол шонданай төмпесі, ІиЪег
ізсһіасіісит, болып табылады. Шонданай сүйегі денесінің артқы
жиегіндс шонданай төмпесінен жоғары қарай үлкен шонданай тілігінен,
іпсізига ізсһіасііса та]ог, шонданай қылқанымен, зріпа ізсһіасііса,
бөлінген кіші шонданай тілігі, іпсізига ізсһіасііса тіпог, орналасқан.
Шонданай сүйегінің тармағы шонданай төмпешігінен шығып, содан
кейін қасаға сүйегінің төменгі тармағымен косылып-бітіседі. Осының
153
себебінен қасаға және шонданай сүйектері өздерінің тармақтарымен
ұршық ойығымен төмсн және медиалды жатқан, бұрыштары доғаланған
үшбұрыш шшінді жапқыш тесікті,/огатеп оЪіигаіит, қоршайды.
Сүйектенуі. Жаңа туған нәрестенің рентген суретінде жамбас
сүйектің рентгенограммада көрінбейтін шеміршекке сәйкес келетін кең
аралықтармен бөлінген барлық үш бөлігі көрінеді. Тек асеіаЬиІит
аймағында, қасаға сүйегі мен шонданай сүйегі аралығында ғана акшыл
жолақ байқалмайды, өйткені аталған сүйектер осы жерде бір-біріне
проекцияланып, пішіні жағынан шаян қысқышына ұқсайтын бірыңгай
сүйекті түзіліс түрінде көрінеді, бұл жағдайда Гогатеп оЫлігаіит әлі де
тұйыкталмаған. 8 жасқа қарай 08 риЬІ8 және 08 ізсһіі тармақтары бір оа
іясһіориЪісит-гъ айнала қосылып-бітіседі, ал 14-16 жаста соңғы сүйек
асехаЬиІит аймағында мықын сүйегімен қосылып-бітісіп, бірегей 08
сохае түзеді. 12-19 жаста бұлшықеттер мсн байламдардың барлық
дерлік бекитін жерлерінде қосымша сүйектену нүктелері пайда болады,
олар 20-25 жаста сүйектің негізп массасымен қосылып-бітісіп кетеді.
Он жасқа қарай жамбастың жыныстық ерекшеліктері біліне бастайды.
Оған дейін жамбас балалық шаққа тән биік құйғыш пішінін сақтайды.
¥ршық тілігі аймағында бассүйектің ендірме сүйектеріне ұқсайтын
қосымша сүйекті түзілістердің қатынасуымен синостоздану үрдісі
жүреді. Егер бұл қосымша сүйектер ұзақ сақталса, онда олар О88а
асеіаЪиІі деп аталады Рентгенограмаларда оларды сынық бөлігі деп
қателесуге болады.
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы (зкеіеіоп тетЪгі іп/егіог ІіЪегі) ортан
жіліктен, екі сирақ сүйегі мен аяқ ұшы сүйектерінен құралады. Бұдан
басқа, санға кішкене дәнтәрізді сүйек-тізе тобығы жанасып тұрады.
Ортан жілік, 05/етогі8, қуысты сүйектердің ішіндсп ең үлкені әрі
жуаны болып табылады (77-сурет). Ол барлық осындай сүйектер сияқты
ұзын қозғалыс рычагы болып табылады. Өзінің дамуына сәйкес оның
диафизі, метафизі, эпифизі және апофизі болады. Ортан жіліктің
жоғарғы (проксималды) шетінде дөңгелек буын басы, сариі /етогІ8
(эпифиз) орналасады, ортасынан біршама томен қарай буын басында
кішкене бұдырлы шұңқыры, /о\’еа сарИІ5 /етогі8 - ортан жілік басы
байламының бекитін жері жатады. Жілік басы сүйектерінің калған
бөліпмен мойын, соііит/етогі8, арқылы қосылады.
Ол ортан жілік денесі білігіне доғал бұрыш (114°-153° жуык) жасай
орналасқан; әйелдердің жамбасы кең болуына байланысты бұл бұрыш
тік бұрышқа жақындайды. Мойынның ортан жіліктің денесіне
ауысатын жерінде ұршық (апофиз) деп аталатын екі сүйекті төмпешік
шығып тұрады. Үлкен ұршық, ігосһапіег та}ог, ортан жілік денесінің
154
2
77 - с у р е т. Ортан жілік, ох/етогіх, оң.
А - алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - Гоұеа саріііз Гетогіз; 2 - соііит Гетогі^;
3 - ерісопсіуіи» тесііаііз; 4 - Гасіез раіе11агІ8; 5 - ерісоікіу1и8 Іаіегаііз; 6 - һпеа
іпіегігосһапіегіса Б - артынан қарағандағы көрінісі. 1 - сариі Гетогіз;
2 - ггосһапіег таіиз; 3 - Го§$а Ігосһапіепса; 4 - сгізіа іпіегігосһапіепса;
5 - іиЬего8Ііа8 ^іиіеа; 6 - Ііпеа азрега; 7 - ІаЬіит тесһаіе; 8 - ІаЬіит Іаіегаіе;
9 - Гасіе8 рорһіеа; 10 - сопсіуіиз Іаіегаііз; 11 - Гозза іпіегсопсіуіат;
12 - сопёуіиз тесііаііз; 13 - ігосһапіег та]ог. В және Г - тізе тобығы:
А - алдынан қарағандағы көрінісі және Б - артынан қарагандағы көрінісі:
I - Ьа8І8 раіеііае; 2 - арех раіеііае; 3 - Гасіе8 агіісиіагіз.
155
жоғарғы аяқталған жері болып табылады. Оның мойынға қараған
медиалды бетінде шұңқыр./олм ігосһапіегіса, орналасқан.
Кіші ұршық, ігосһапіег пипог, мойынның төменгі жиегінде
медиалды жағынан және шамалы артқа қарай жайғасқан. Екі ұршық
бірімен бірі ортан жіліктің артқы жағында қиғаш өтетін қыр сгізіа
іпіегосһапіегіса арқылы, ал алдыңғы бетінде - Ііпае іпіегігосһапіегіса,
арқылы қосылады. Бұл түзілістердің барлығы - үршықтар, қыр, сызық
және шұңқыр бұлшықеттерінің бекуіне арналған.
Ортан жіліктің денесі алға қарай шамалы иілген және
үшқырлы-дөңгелектелген пішінді; оның арт жағында екі - латералды,
ІаЫит Іаіегаіе және медиалды, ІаЫит теЫаІе, еріннен тұратын сан
бұлшықеттері бекитін із, Ііпае азрега (бұдырлы) орналасқан. Екі
ернеудің де проксималды бөліктерінде аттас бұлшықеттер бекіген іздер
болады, латералды ернеуде - іиЪегохііаз §1иіае, мсдиалды ернеуде һпеае
ресііпае. Ернеулер төменде бір-бірінсн ажырай, санның арткы бетінде
тегіс ұшбұрышты тақымдық бсті,/асіез роріііае, шектейді.
Ортан жіліктің төменгі (дисталды) жуандау шеті екі дөңгелек артқа
қайырылған айдаршық, сопсіуіиз тесһаііз және сопсіуіиз Іаіегаііз
(эпифиз) түзеді, олардың медиалдысы латералды айдаршыққа
қарағанда төмен қарай шығыңқылау Алайда шамаларының бұлайша
тең болуына қарамастан, екі айдаршық та бір деңгейде орналасады,
өйтксні ортан жілік табиғи қалпында қиғаш тұрады, сонымен біргс
оның төменгі ұшы жоғарғысына қарағанда ортаңғы сызыққа жақындау
орналасады Айдаршықтардың буындық беттері алдыңғы жағынан
бір-біріне ауысып сагитталды бағытта кішкснс ойыс тізе тобықтык беті,
/асіех раіеііагіз, түзеді, өйткені тізс буыны жазылғанда раіеііа артқы
жағымен оған жанасады. Айдаршықтар арткы және төменгі жақтарында
терең айдаршықаралық шұңқырмен, Го$8а пйегсопсіуіагіз, бөлінеді.
Әрбір айдаршықтың бүйір жағында, буындық беттерінен жоғарылау
бұдырлы төмпешік жатады, ол медиалды айдаршықүсті, ерісопсіуіих
тесһаІІ8, латералды айдаршықүсті, ерісопсіуіиа Іаіегаііз, дсп аталады.
Жаңа туған нәрестенің ортан жілігінің проксималды шетінде сан
диафизі ғана көрінеді, өйткені эпифиз, метафиз және апофиздер
(йгосһапіег тазог еі тіпог) әлі де шеміршекті даму кезеңінде болады.
Одан арғы өзгерістердің рентгендік көрінісі мына айтылғандарға
байланысты; сүйектену нүктелері ортан жілік басында (эпифиз) 1
жасқа, үлкен ұршықта (апофиз) 3-4 жаста және кіші ұршықта 9-14
жаста пайда болады Қосылып-бітісу кері ретпен 17-19 жаста жүреді.
Тізе тобығы, раіеііа, тізе буынының алдынан өтетін төртбасты сан
бұлшықеті сіңірі қабатында бастамасы қалқаннан үлкен тобық сүйек
болып табылады Оның негізі, Ьа$і$ раіеііае жоғарғы кең шеті және
төменгі қылқанды ұшы, арехраіеііае, бар. Артқы бетінде тегіс буындық
беті, /асіез агіісиіагіз, жатады, ол арқылы тізе тобығы ортан жіліктің
аталган/асіез раіеііагі.ч-іне жанасып тұрады.
156
Сирақ сүйектері. Сирақ қаңқасы жуандығы бірдей емес екі ұзын
қуыс сүйектен - асықты жілік пен оның іныбығынан тұрады. Асықты
жілік - медиалды, ал шыбық латералды жатады. Бұл скеуінен тек асықты
жілік қана тізе буыны арқылы ортан жілікпен буындасады Аяқтың
бүкіл тұлға салмағын тірек алаңына берстін вертикалды, механикалық
деп аталатын білігі ортан жілік басының орталығынан тізе буыны
ортасымен сирақты табан буынының ортасына өтеді, әрі ол төменгі
жағында асықты жіліктің бойлық білігімен сәйкес келеді. Сондықтан
асықты жілік бүкіл дене салмағын көтереді де, сол себепті кіші
жіліншікке қарағанда жуандау келеді.
Кейде асықты жілік механикалық біліктен медиалды нсмесе
латералды жаққа қарай кисаяды да, сан мен сирақ арасындағы бұрыш не
сүйірленсді, не доғалданады Бұндай ауытқулар күшті болса онда,
бірінші жағдайда, пішіні “Х”тәрізді, &епи гаі^ит, ал екінші жағдайда
“О” пішінді, %епи гагит, аяқтар түзіледі
Асықты жілік, үлкен жіліншік, ІіЫа. Оның проксималды шеті
(эпифиз) екі айдаршық-медиалды, сопдуіиз тесііаііз және латсралды,
сопсіуіих Іаіегаііа түзеді. Ортан жілікке қараған жақтағы айдаршықтарда
ортан жілікпен буындасуға арналған сәл ойыстау буын алаңдары,/һсіе5
агіісиіагіх зирегіог орналасады. Асықты жілік айдаршықтарының екі
буындық беті де бір-бірінен етіпепііа іпіегсопсіуіагіа деп аталатын
қырмен бөлінеді. Қырдың екі - іиһегсиіит іпіегсопсіуіаге тесііаіе еі
Іаіегаіе - төмпешігі бар. Бұл қыраттың алдыңғы және артқы шеттерінде
бір-бірден шұңкыр жатады, олардын агеа іпіегсопсіуіаггі апіегіог, ал
арткысы агеа іпіегсопсіуіаггі роаіегіог деп аталады (бұл түзілістердің
барлығы буынішілік байламдардың бекуіне арналған). Буындық беттері
жуандау жиекпен коршалған (буын қапшығының, метафизге бекіген
іздері). Жиекпен сәл төмендеу, енді асықты жіліктің алдыңғы бетінде
едәуір қомақты бұдырмак, іиһегогііая ііһіае (апофиз), төртбасты
бөлшықет сіңірінің бекитін жері (тізе тобығының байламы түрінде)
жатады. Латералды айдаршыктың артқы бүйір аймағында кішкене
жайпақ буындық бсті - кіші жіліншік басымсн,/пс/е5 агіісиіаггі/іһиіаггі
буындасатын жер жатады.
Асықты жіліктің денесі үшқырлы пішінді, оның үш жиегі бар:
алдыңғы, таг§о апіегіог, медиалды, таг%о тесііаііа жәнс кіші жіліншік
жаққа қарған, сүйекаралық жарғақтың бекуіне арналған жер латералды
жиек, таг§о іпіегоззае (78-сурет). Үш жиектің арасында үш бет болады:
артқы/асіез розіегіог, медиалды,/асіеа тесһаігі және латералды,/һс/ві'
Іаіегаііз. Медиалды бет пен алдыңғы (ең өткір) жиек тері астында айкын
білініп тұрады. Асықты жіліктің төменгі дисталды шетінін (эпифиз)
медиалды жағында төменде берік өсінді - медиалды толарсақ, таііеоііз
тесііаііа орналасады. Оның арт жағында жайпақ сүйекті жүлгс, аиісих
таііеоіагіа, сіңірдің өтетін ізі бар. Асықты жіліктің төменп шетінде аяқ
үшы сүйектерімен буындасуға арналғап бейімділіктер,/ас/е$ агіісиіагіа
157
78 - с у р е т. Асыкты жілік, НЪіа,
және асықты жілік шыбығы,
]іЬиІа,оқ.
А - алдынан қарағандағы көрі-
нісі: 1 - етіпепііа іпіегсопсіуіагіз;
2 - сопдуіиз тедіаііз; 3 - ТиЬе-
гозііаз ІіЬіае; 4 - Гасіез тедіаііз; 5 -
Гасіез Іаіегаііз; 6 - тагео апіегіог
ІіЬіае; 7 - таг^о іпіегоззеиз ТіЬіас;
8 - таг§о тесііаііз; 9 - ТіЬіа; 10 -
таііеоіиз тедіаііз; 11 - таііеоіив
Іаіегаііз; 12 - ПЬиіа, 13 - таг^о
іпіего£8еи$ ПЬиІае; 14 - таг^о
апіегіог ҒіЬиІае; 15 - Гасіез
тес!іа1і$; 16 - Гасіез Іаіегаііз; 17 -
сариі ГіЬиІае; 18 - арех; 19 -
сопбуіиз тесііаІІБ. Б - артынан
қарағандағы корінісі: 1 - шЬегсиІа
іпіегсопсіуіоісіеа Іаіегаіе еі
тесііаіе; 2 - сопсІуІиБ Іаіегаііз; 3 -
арех; 4 - сарШ ГіЬиІае; 5 - таг^о
іпГегоззеиз ҒіЬиІае; 6 - Гасіез
роБІегіог; 7 - ҒіЬиІа; 8 - Гасіез
ІаіегаІіз; 9 - та11ео!и$ Іаіегаііз; 10 -
Гасіев агіісиіагіз таііеоіі; 11 -
таііеоіи» тедіаһз; 12 - зиі
таііеоіагів; 13 - ІіЬіа; 14 - таг^о
тесііаііз; 15 - таг^о іпіего88еи$
ІіЬіае; 16 - Гасіез розіегіог; 17 -
Ііпеа т. зоіеі; 18 - сопсіуіи^
тесііа1і8.
іп/егіог, және медиалды толарсақтың латералды жағында - [асіех
агіісиіагіх таііеоіі жайғасқан. Асықты жіліктің дисталды шетінің
латералды жиегінде тілік, іпсізига /іЬиІагіх, кіші жіліншікпен
қосылатын жер болады.
Асыкты жілік шыбығы, кіші жілінппк, /іһиіа, (грекше регопе),
шеттері жуандаған жұқа әрі ұзын сүйек болып табылады Жоғарғы
(проксималды) эпифиз жайпақ дөңгелекше буындық беті, /асіез
агіісиіагіа саріііз /іһиіае, арқылы асықты жіліктің латералды
айдаршығы буындасатын кішкене бас, сариі/Ьиіае, түзеді. Осы беттің
сәл артқы және бүйір жағынан жоғары қарай сүйекті бұдыр, бастың
ұшы, арех саріііх /Ьиіае шығып тұрады. Шыбықтың денесі үш жиекті
және өзінің бойлық білігі бойынша сәл-пәл бұратылған сияқты Сүйек
диафизының асықты жілікке қараған және сүйекаралық жарғақтың,
тетЬгапа іпіегоалеа сгигіх, бекуіне арналған жиегі таг^о іпіего^зеа
ретінде белгіленеді
158
Асықты жілік шыбығының төменгі (дисталды) эпифизі жуандап,
тегіс буындық беті, /асіех агіісиіагіа таііеоіі, бар латералды толарсақ,
таііеоіиа Іаіегаііз, түзеді.
Сүйектенуі. Тізе буыны аймағы сүйектенуінің рентгенологиялық
көрінісі сүйектену нүктелерінің ортан жіліктщ дисталды эпифизінде
және ііЬіа-ның проксималды эпифизінде туу алдында немесе туғаннан
кейін көп ұзамай және ҒіЬиІа-ның проксималды эпифизіне 3-5 жаста
пайда болумен анықталады. Жаңа туған нәрестенің рентгенограм-
масында ортан жіліктің дисталды эпифизінің және ііЬіа-ның прокси-
малды эпифизінің сүйекті ядроларының болуы баска симптомдармен
қатар нәрестенің күні жетіп туғандығының белгісі болады.
РаіеІІа бір түзіліскс айнала қосылып-бітіскен (3-5 жаста) бірнеше
сүйектену нүктесінен дамитындығын атап көрсету керек. Олар
қосылып-бітіспеген жағдайда тізе тобығы екі (раіеііа Ьірагіііа) немесе
үш (ігірагіііа) бөлікке бөлінген күйде қалады
ТиЬего§ііа8 ііЬіае сүйектенуінің өзіндік сипаты байкалады, ол қыз
баланың 11-13 жас аралығында, ер балаларда 12-15 жас аралығында
байқалатын көптеген сүйектену нүктелерінен дамиды Барынша
проксималды, яғни тікелей эпифиз жанында пайда болатын сүйекті ядро
тсз онымен қосылып-бітісіп, эпифиз “тұмсықшасын түзсді Одан кейін
эпифизбен бір сүйекті түзіліске косылып-бітісетін басқа сүйектену
ядролары (апофизарлық) паида болады Осыдан кейін 6-9 жылда бұл
сүйекті түзілістің (яғни эпифиз бен апофиздщ) асықты жіліктің
метафиздерімен синостоздануы сан сүйекте 20-24 жаста, ііЬіа-да - 19-24
жаста, ГіЬи1а-да-22-24 жаста басталады
Рентгенограммаларда кейде балтыр бұлшықетінің латералды
басының сіңірінде түзілетін тұрақсыз тобық, раісііа, кездеседі.
АЯҚ ¥ШЫ СҮЙЕКТЕРІ
Аяқ ұшында тілерсек, табан және бақай сүйектері ажыратылады.
Тілерсек, (агхиз, білезік сүйектері сияқты екі қатарға орналасқан
жеті кысқа кеуек сүйектен түзілген Артқы немесе проксималды қатар
екі біршама ірілеу сүйектен - асық және оның астында жатқан өкше
сүйектен құралады Алдыңғы немесе дисталды катар, медиалды және
латералды бөлімдерден тұрады. Медиалды бөлім қайықтәрізді және үш
сынатәрізді сүйектен түзілген Латералды бөлімдс тек бір ғана текше
сүйек жатады Адам денесінің тік қалпына багіланысты аяқ ұшы бүкіл
жоғарғы жатқан дене бөлімінің салмағын көрсетеді, осыған байланысты
жануарлармен салыстырғанда адам аяқ ұшы сүйектершің құрылысында
ерекшеліктер болады (79-сурет).
Мәселен, адам аяқ ұшының басты тірек пунктерінің біршде жатқан
өкше сүйегі барынша үлкейіп, беріктеніп, алдыңғы-арткы бағытта
159
созылған және артқы ұшында өкше төмпешігі, іиЬег саісапеі, түрінде
жуандаған, ұзарган пішінге ие болған.
Асықты жілік сирақ сүйектерімен (жоғарғы жағында) және
қайықтәрізді сүйекпен (алдыңғы жағынан) буындасуға бейімделген,
оның үлкен жәпе буындық беттерінің болуы осыған байланысты.
Тілерсектің үлксн ауырлық көтеретін басқа сүйектері де едәуір
қомақтанып және аяқ ұшының күмбез пішініне бейімделген.
1.	Асық топай сүйек, іаіи.ч, алдыңғы жағында тарылған мойынға,
соііит іаіі айналатын денеден, согрих іаһ тұрады; мойын қайықтәрізді
сүйекпен, /асіез агіісиіагіх пагісиіагіх буындасуға арналған буындық
беті бар сопақ дөңес баспен, сариі іаіі аяқталады Асық сүйек денесінің
жоғарғы жағында сирақ сүйектерімсн буындасуға арналған шығыршық,
ігосһіеа іаіі, орналасады Шығыршықтың жоғарғы буындык беті,/асіеа
хирегіог асықты жіліктің дисталды буындық бетімен буындасатын жер,
алдынан артқа қарай дөңес және фронталды бағытта сәл ойыс. Оның екі
жағында жатқан шығыршықтың екі бүйір буындык беттері, /асіеа
таііеоіагеа тегііаііз еі Іаіегаіі.ч толарсақтармен буындасатын жер болып
табылады. Латсралды толарсаққа арналған буындық беті, /асіез
таііеоіагех Іаіегаііа төменгі жағында асык сүйек денесінсн шығатын
бүйір өсіндісіне,/д-осе.т/5 Іаіегаііх іаіі, иіледі. Шығыршықтың артында
асық сүйек денесінен т. Лехог һаііисіз 1оп§и8 сіңірі өтуге арналған
кшікене жүлгемен бөлінген артқы өсінді, ргосе.чаи.ч розіегіог іаһ,
шығады Асық сүйектің төменгі жағында өкше сүйегімен буындасуға
арналған екі (алдыңғы және артқы) буындық беті болады. Олардың
арасымен терең жүлге, хиісих іаіі өтеді.
2.	Өкше сүйек, саісапеих. Сүйектің жоғарғы жағында асық сүйектің
төменгі буындық беттеріне сәйкес келетін буындық беттер орналасады.
Медиалды жаққа қарай өкше сүйегінің, Бизіепіасиіит іаіі деп аталатын
өсіндісі - асық сүйектің тірегі шығады. Асық сүйектің басын ұстап
түратындықтан, оған сондай ат берілгсн. Өкше сүйегінің алдыңғы
бөлімдеп буын беттері осы сүйектің артқы буындық бетінен жүлге, .чиісия
саісапеі арқылы бөлінген, ол асық сүйектің нақ осындай жүлгесіне
жанасып, онымен бірге аяқ ұшынын сыртында латералды жағынан
ашылатын сүйекті қойнау, хіпих іагхі, түзеді. Өкше сүйегінің латералды
бетінде ұзын жіліншік бұлшықстінің сіңіріне арналған жүлге өтеді. Өкше
сүйегінің тілерсек сүйектері екінші қатарына қараған дисталды жағында
текше сүйекпен буындасуға арналған буындық беті, /асіех агіісиіагіх
сиһоісіеа жатады. Өкше сүйеп денесі арт жағынан бұдырлы төмпе, іиЬег
саісапеі түрінде аяқталады, ал ол табан жағына қарай екі төмпешік -
ргосеххих Іаіегаііх және ргосеххих тесһаііх ІиЬегіх саісапеі түзеді.
3	Қайықтәрізді сүйек, ох пагісиіаге, асык сүйек басы мсн үш
сынатәрізді сүйектердің арасында орналасқан. Оның проксималды
жағында асық сүйекпен қосылуға арналған сопақ ойыс буындык беті
орналасқан. Дисталды беті үш сынатәрізді сүйекпен буындасуға
160
79 - с у р е т. Ляк ұшы сүйектері,
0550 ресііз, жоғарыдан қарағандағы
керінісі.
1 - Іаіиз; 2 - сариі іаіі; 3 - 05
пауісиіаге; 4 - 05 сипеіГоппе Іаіегаіе; 5
- 05 сипеі- Ғогте іпіегтедіит; 6 - оз
сипеіГогте теНіаІе; 7 - 05 те ІаіагБІ
I; 8 - рһа1ап§е5 <1І8іа1І5; 9 - рһаіап^ез
тедіа; 10 - рһаіапцев ргохітаіез; 11 -
іиЬего8Ііа5 О85І5 теіаіаг5а]І5 Ү; 12 - 05
сипоігіеит; 13 - ргосев5и51аіега1І5 іаіі;
14 - саісапеив.
арнадған үш тегіс буындық бетке
бөдінеді Медиадды жағынаіі
және төмен қарай сүйекке тері
аркылы оңай сипап сезілетіп
бүдырлы төмпешік, іиһегозііая
О88І8 па\>ісиІагІ8, шығып тұрады.
Латералды жағында текше сүй-
екке арналған кішкепе буын
алаңы жиі кездеседі.
4. 5. 6. Үш сынатәрізді сүйек,
о88а сипеі/огтіа өздерінің сырт-
қы түріне қарай осылай аталады
және 08 сипеі/огте тесііаіе,
іпіегтесііит еі Іаіегаіе деп бел-
гіленеді. Сүйектердің ішіндегі ең
ірісі - медиалды сүйек, ең кіш-
кентайы, ал латералды сүйек-
орташасы. Сынатәрізді сүйектер-
дің сәйкес беттерінде көрші
сүйектермен буындасуға арнал-
ған буын беттері орналасады.
7. Текше сүйек, 08 сиһоісіеит, аяқ ұшының латералды жиегінде өкше
сүйегі мен IV және V табан сүйектері негізінің арасында жатады.
Осыған орай сәйкесті жерлерде буындык беттері орналасады. Сүйектің
табан жағында киғаш бұдырмақ, іиЪегозііа^ 088І8 сиЬоиІеа шығып
тұрады, оның алдында жүлге, 8иІси8 іепсһть т. регопеі Іоп§і, өтеді
Табан сүйектері, теіаіаг8и8, қысқа моноэпифизарлы қуысты
сүйектерге жататын және қолдағы алақан сүйектеріне ұқсайтын бес
табан сүйектсрінен, О88а теіаіагзаііа, тұрады (79-сурет). Алақан сүйек-
теріндегі сияқты, олардың да проксималды шеті, немесе негізі, Ьа8І8,
ортаңғы бөлігі, немесе денесі, согри8, және дисталды шеті, басы, сариі
болады. Оларды аяқ ұшының медиалды жиегінен бастап санайды. Табан
161
сүйектері өздерінін негіздсрімен тілерсектің дисталды қатары
сүйектеріне I, II және III табан сүйектсрінің әркайсысы сәйкесті
сынатәрізді сүйекпен байланысатындай, ал IV және V табан сүйектері
текше сүйекпен байланысатындай болып буындасады. II табан сүйегінің
негізі онымен буындасатын аралық сынатәрізді сүйектің қысқалығынан
едәуір артқа қарай шығып түрады. Буындык беттерінен басқа табан
сүйектерінің негіздерінің проксималды шегтерінде (тілерсек сүйектерімен
буындасатын жерлерде) қысыңқы бүйірлік беттері - бір-бірімен буында-
сатын жерлер болады. V табан сүйегінің негізінде тек медиалды жағында
ғана IV табан сүйсгіне арналған буын беті болады. Ал ол латералды
жағынан бүдырмақ, іиЬего^ііаз озхіх теіаіагхаііх V, түзеді. I табан сүйегінің
негізінің де табан жаққа қарай шығатын бұдырмағы, іиЬегохііаз оззіз
теіаіагхаііз болады. Бастары бүйір жақтарынан қысылған және алақан
сүйектерінің бастары сияқты, бұлардың жан-жағында байламдардың
бскуінс арналған шұңқырлары болады. I табан сүйегі - ең қысқа әрі жуаны,
II табан сүйегі - ең ұзыны.
Аяқ үшы бақайларының сүйектері, бақайшақтар, рһаІап%е$
сіі^ііогит ресііа (қысқа қуысты моноэпифизарлы сүйектер) қол ұшының
осындай сүйектерінен кішілеу шамаларымен өзгешеленеді. Тек екі
бақайшағы бар I бақайды қоспағанда, бақайлар, саусактар сиякты үш
бақайшақтан тұрады. Дисталды бакайшақтардың шетінде жуандаған
бұдырмағы, іиһегохііах рһаіап^ сііхіаііх, болады, бұл олардың басты
ерекшелігі болып табылады.
Дәнтәрізді сүйектер табан сүйектер-бақайшақтар буындары (I бақай
аймағында тұрақты) мен I бақайдың буынаралық буынында кездеседі.
Сүйектенуі. Аяқ ұшы каңқасы мен сирақ-асык буыны аймағының
жасқа байланысты рентгенологиялық көрінісі сүйектену нүктелерінін
біртіндеп пайда болуына сәйкес келеді: саісапеиз-те құрсақтағы 6 айлық
жаста, іаіиз - 7-8 айлығында, сиЬоідеит - 9 айлықта, сипеіГогте Іаіегаіе -
1 жаста, ІіЬіа дисталды эпифизіндс - 2 жаста (синостоз 20-22 жаста),
қысқа қуысты сүйектер эпифиздерінде - 2-3 жаста (синостоз 20-25
жаста) сипеіГогте тесііаіе-де 2-4 жаста, сипеіГогте іпіегтесііит-де 3-4
жаста, пауісиіаге-де 4-5 жаста пайда болады (2 -кесте). Аяқ ұшы қаңқасы
сүйектенуінің кейбір ерекшеліктерін атап көрсету керек. Өкше
сүйегінің 7-9 жаста пайда болып, оның денесімен 12-15 жаста
бітісіп-өсетін бірнеше сүйектену нүктелерінен дамитын апофизі, ІиЬег
саісапеі, болады, жекелеген сүйекті ядролар ргосеззиз розіегіог іаіі
қайықтәрізді сүйек апофизінде, ШЬегозйа» О88І8 пауісиіагіз V табан
сүйегі апофизіндс, ШЬегозйаз О88І8 теіаіагзі диіпіі байқалады. Бұл
сүйекті ядролары бар кезінде сүйектің сынығы деп қателесуге болады.
Бұл жағынан қыз балаларда 8-12 жаста, ер балаларда И-13 жаста
сүйектенетін I бақайдың тобық сүйектсрін сскеру керек. V бақайда
редукциялану себебінен кейде екі бунақ қана болуы (бифалангия)
байқалады.
162
2-кесте
Туганнан кейін пайда болатын аяк-колдагы сүйектену нүктелері
Сүйек	Сүйектену нүктелерініц найда болатын орындары	Пайда болу кезеңдері	Сүйек денесімен тұтасу кезеңі, жасы
1	2	3	4
Жауырын	Жауырын мойны Қүстұмсық тәрізді	2-ай соңында	3-7
	өсінді	1 жас	15-17
	Иық өсіндісі	15-18 жас	18-19
	Медиалды жиек	15-19 жас	20-21
Бұғана(дене- сінде шемір- шектік кезең болмайды)	Төстік шеті	16-18	20-25
Тоқпан жілік	Басы	1 жас (7 жаты- рішілік даму - 2 жас)	3-7
	Үлкен төмпешік	1-5 жас	3-7
	Кіші төмпешік	1-5 жас	15-25
	Айдаршық басы	1-5 жас	13-21
	Латералды айдаршық	4-18 жас	13-21
	Медиалды айдаршық	4-11 жас	13-21
	Шығыршық	7-16 жас	13-21
Шынтақ жілік	Проксималды эпифиз	7-14 жас	13-20
	Дисталды эпифиз	3-14 жас	15-25
Кәрі жілік	Проксималды эпифиз	2,5-10 жас	13-21
	Дисталды эпифиз	4-9 жас	15-25
Білезік	Басты сүйек Ілмектәрізді сүйек Үшқырлы сүйек Жартыайтәрізді сүйек Қайықтәрізді сүйек Трапециялық сүйек Трапециятәрізді сүйек Бұршақтәрізді сүйек	1 жас 1 жас 6 ай - 7,5 жас 6 ай - 9,5 жас 2,5 - 9 жас 1,5-10 жас 2,5 - 9 жас 6,5 - 16,5 жас	
Алақан сүйектері	Эпифиздер	10 ай - 7 жас	15-25
163
жалеасы
1	2	3	4
Жамбас сүйек	Эпифиздер	5 ай - 7 жас	14-21
	Қыр қылқандар, шон-дапай төмпешігі, қасаға төмпешігі	13-15 жас	20-25
Ортан жілік	Басы Үлкен үршық Кіші ұршық Төменгі эпифиз	1 - 2 жас 1,5-9 жас 6-14 жас құрсақішілік дамудың 6-айы - 1-жастың 3-айы	15-22 14-25 14-22 15-24
Тізе тобығы		2-6 жас	
Асықты жілік	Проксималды эпифиз	7-ай құрсақішілік даму - 7 жас	16-25
Кіші жіліншік	Проксималды эпифиз Дисталды эпифиз	2-6 жас 3 ай - 3 жас	15-25
Тілерсек	Өкше, толарсақ, текше сүйектері	5-6 ай қүрсақішілік даму - 1 жас	
	Өкше сүйегінің төмнешігі	5-12 жас	
	Латералды сынатәрізді сүйек	9 ай құрсақ ішлік даму - 3-5 жас	
	Медиады сынатәрізді сүйек	9 ай құрсақ құрсақішілік - 4 жас	
	Аралық сынатәрізді сүйек	9 ай құрсақішілік даму - 5 жас	
	Қайықтәрізді сүйек	3 ай құрсақшіілік даму - 5 жас	
Табан сүйектері	Эпифиздер	1,5-7 жас	13-22
Бақайшақтар	Эпифиздер	1,5 - 7,5 жас	11-22
164
СҮЙЕКТЕР ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ -
АКТІШОЬОСІА
Сүйектердің алғашқы бітісіп-қосылу пішіні (қарапайым суда
тіршілік ететін омыртқалыларда), олардың дәнекер немесе шеміршек
тіндер арқылы бітісуі болады Алайда сүйектердін мұндай бітісу
тәсілі қозғалыс көлемін шектейді. Қозғалыстың сүйекті рычагтар
арқылы пайда болуы сүйектер арасындаіы тіндер таралып-
жойылуымен саңылаулар мен қуыстар пайда бола бастайды да, соның
нәтижесіндс сүйектердің жаңа түрі-үзілмелі, буындасу пайда
болады. Жануарлар үшін, әсіресе құрлықта тіршілік егуге қажетті,
сүйекті рычагтарға қажетті кең ауқымды қимылдар жасауға
мүмкіндік беретін буындар түзіледі. Сөйтіп, филогенез үрдісінде
сүйектердің косылуының 2 түрі дамиды қозғалыс ауқымы шектеулі
тұтас, үздіксіз (үзіліссіз) қосылу және кейінгі - үзілмелі (үздікті), кең
ауқымды козғалыстар жасауға мүмкіндіктер беретін қосылу.
Жануарлардың қоршаған ортаға буындағы қозғалыстары арқылы
бейімделуінің осы филогенездік үрдісін бейнелей отырып, адам
эмбриогенезінде де сүйектердің қосылып-жалғасуы осы кезеңді
қайталайды. Алғашқы кезде қаңқанын бастамалыры өзара мезенхима
қабатшаларымен үздіксіз байланысқан. Мезенхима дәнекер тінге
айналып, одан сүйектерді байланыстыратын ашіараттар түзіледі.
Егер сүйсктср арасындағы дәнекер тіндік бөліктері тұтас үздіксіз
байланысса-смл«///и/?оз пайда болады. Егер олардың ішінде дәнекер
тіннің таралу жолымен қуыс пайда болса, онда сүйектердің
қосылуының жаңа түрі - қуысты немесе үзілмелі түрі - диартроз пайда
болады.
Сөйтіп, дамуы құрылысы және қызметі боиынша сүйектердің
бір-бірімен қосылуларын екі үлксн топка болуге болады:
I. Үздіксіз (үзіліссіз) қосылыстар - синатроздар (ВҚТА) - дамуы
ертелеу, қызметі жағынан қозғалмайды немесе аз қозғалады.
2. Үздікті (үзілісті) қозгалыстар, буындар - диартроздар (В№А) -
кештеу дамиды және қызметі жағынан қозғалмалы.
Осы пішіндердің арасында ауыспалы - үздіксізден үздіктіге немесе
керісінше пішіні болады Ол нағыз буын құрылысы жоқ кішкене
саңылаудың болуымен сипатталады, осыдан келіп мұндай пішінді
жартылай буын - симфиз, зутрһузіз (ВМА) деп атайды
12—210
165
Сүйек қосылысының жіктелуі
Синартроздар
1
Синдесмоз- Синостоз-
дар	дар
г
Уақытша
симфиз
диартроздар
(буындар)
3
Синхон-
дроздар
3
тұрақты

г-
бір
білікті
буындар
көп
білікті
буындар
“4
тсгіс
екі
білікті
буындар
Шартә-
різді
Цилиндртә-
різді
Шығыр-
шықтә-
різді
табақша тәрізді
Байлам-
дар
I
Мембрана-
лар
жіктері
Эллипстә-
різді
Айдар- ертәрізді
шық
тәрізді
серпінді
байламдар
(синэластоз)
тісті
Қабыр-
шақты
тегіс
Үздіксіз косылыстар - синартроздар
Атап өтілгендей, қаңқа өз дамуында 3 кезеңнен өтеді дәнекер тінді,
шеміршекті және сүйекті Бір кезеңнен басқа кезеңге өту сүйсктер
арасындағы тін өзгерісіне де байланысты болғандықтан, сүйектердің
қосылуы да өз дамуында осы үш кезеңнен өтеді, сондықтан синар-
троздың үш түрін ажыратады (80-сурет):
I. Егер туғаннан кейін сүйектер арасында дәнекер тін калса, онда
сүйектер дәнекер тш арқылы қосылады - агіісиіаіюпез /іһгохае
(латынша-НЬга, талшық), хушіезтозіз (сіезте - байлам) синдесмоз.
II Егер сүйектер аралығында дәнекер тін шеміршек болса, онда
сүйектер шеміршек тпі арқылы байланысады - агіісиіаііопез сагіііа^і-
166
80 - с у р е т. Сүйек қосылыстарынын түрлері (үлгі).
А - буын. Б - синдесмоз. В - синхондроз. Г - симфиз (гемиартроз).
1 - сүйек қабы; 2 - сүйек; 3 - талшықты дәнекер тін; 4 - шеміршек;
5 - синовиалді жарғақ; 6 - фиброзды жарғақ; 7 - буындық шеміршек;
8 - буын қуысы; 9 - қасаға аралық дискідегі саңылау; 10 - қасаға аралық диск.
пеае (латынша-сагіі1а§о, шеміршек), з.зупсһопсігохіз (грекше-сһопсігоз,
шеміршек), синхондроз.
III. Сүйсктср арасында дәнекер тін сүйек тініне ауысса нсмесе алды-
мен шеміршек, содан кейін сүйек тініне (хондралды остеогенезде) ауысса,
онда сүйектер сүйек тіні аркылы косылады - синостоз (зупозіозіз) (ВИА).
Жеке тұлға өмірі бойында сүйектердің қосылу сипаты өзгермей
қалмайды. Сүйектенудің үш кезеңіне сәйкес синдесмоздар синхон-
дроздар мен синостоздарға айналуы мүмкін.
Синдесмоз, агіісиіаііо /іЬгоза, сүйектердің дәнекер тін аркылы
үзіліссіз қосылуы болып табылады.
1.	Егер дәнекер тін сүйектердің үлкен аралықтарын толтырса, онда
мұндай қосылу сүйекаралық жарғақ, тетЪгапа іпіегозяеа, түріне ие
болады, мысалы, білекте немесе сирақтағы сияқты.
2.	Егер аралық дәнекер тін талшықты шоғырлар құрылысына ие
болса, онда фиброзды байламдар, Іі^атепіа (омыртқа бағанасының
байламдары) түзіледі. Кейбір жерлерде (мысалы, омыртқа доғаларының
арасында) байламдар серпінді дәнекер тіннен (8упе1а8ІО8І8 - ВИА)
түрады; олар сарғыш түсті (1і§§. Паұа).
3.	Бассүйек сүйектері арсында аралық дәнекер тін жұқа қабатша
сипатына ие болса, онда жіктер, хиіигае, пайда болады. Үзара қосы-
латын сүйек жиектерінің пішініне қарай жіктерді былайша бөледі:
а)	тісті жік, зиіига зеггаіа, бұл жағдайда бір сүйектің жиегіндегі
тістер басқа сүйек тістері аралықтарына кіріп тұрады (бассүйек
күмбезінің сүйектердің көбісінде осылай).
167
ә) қабыршақты, зиШга «циатоза, бүл жағдайда бір сүйсктің жиегі басқа
сүйектің жисгімен басгырылады (самай және шеке сүйектері арасын-
да).
б)	тегіс, хиіига ріапа - жиектердің жанасуы (бет сүйектерінің
араларында).
Синхондроз, агіісиіаііо сагіііа&пеа, - сүйектердің шсміршек гіні
аркылы үзіліссіз қосылуы және шеміршектің физикалық қасиеттері
аркасында серпінді қосылу болып табылады. Синхондроз кезінде
қимыл аздау және серпімді сипатты болады. Олар шеміршек қабат-
шаларының қалыңдығына байланысты, ол соғұрлым қалың болса,
көбірек козғалғыш келеді.
Шеміршек тінінің (гиалинді немесе фиброзды) қасиеттеріне
қарай:
1) гиалинді синхондроз, мысалы, 1- кабырға мен төссүйек арасында;
2) галшықты синхондроз деп боледі.
Талшықты синхондроз механикалық әсерге кедергі көптеу жерде,
мысалы омыртқа денелері арасында, найда болады. Бұл жерде тал-
шыкты синхондроздар өздсрінің серпімділігі арқасында соққы мен
шайкауларды жұмсартып, буфер рөлін аткарады.
Белгілі мерзімге байланысты синхондроздар былай бөлінеді:
Уақытша сипхондроздар - белгілі бір жасқа дейін ғана болып, одан
кейін синостоздарга алмасады, мысалы, эпифиз бен метафиз арасын-
дағы немесе бір жамбас сүйекке қосылатын жамбас белдсуінің үш
сүйегі арасындағы синхондроздар. Уақытша синхондроздар қаңқа
дамуының скінші кезеңі болып табылады.
Тұрақты синхондроздар - бүкіл өмір бойы болады, мысалы, самай
сүйегі пирамидасы мен сынатәрізді сүйек, пирамида мен шүйдс сүйеп
арасында.
Егер синхондроздың ортасында буындык беттері мен қапшығы бар
нағыз буын қуысы сипаты жоқ тар саңылау түзілсе, онда мұндай
қосылулар үздіксізден үзілістеп (буындарға) өтпелі болады да, симфиз,
зутрһуйх, деп аталады (мысалы, маңдай симфизі, зутрһузіз риЬіса).
Симфиз буындардың редукциясы нәтижесінде үзілісті қосылудан
үздіксіз қосылуға ауысу арқасында түзілуі мүмкін, мысалы, кейбір
омыртқалыларда бірқатар омыртқалардын денелері арасында буын
қуысынан санылау қалады.
Үздікті (үзілісті) қосылыстар, буындар, диартроздар
Буын дегеніміз үздікті (үзілісті), қуысты, қозғалмалы қосылу немесе
буындасу. агіісиіаііо аупогіаііз (грекше агіһгоп - буын, осыдан агіһгііів -
буынның кабынуы). Әрбір буында қосылатын сүйектердің буындық
беттері, буын қапшығы (сүйектердің буындасатын шеттерін муфта
168
сияқты қоршап тұратып) және онын ішінде сүйек арасында жататын
буын қуысы болады.
1.	Буындык беттер, /асіех агіісиіагех, гиалинді, кейде талшыкты,
қалыңдығы 0,2 - 0,5 мм буын шеміршсгін, сагіііауо агіісиіагіз, жабыл-
ған. ¥дайы үйкелу салдарынан буындық шеміршек буындық беттерінің
сырғанауын жеңілдететін жылтырлыққа ие болып, ол шеміршектің
серпімділігінен соққыны жұмсартып, буфер қызметін атқарады. Әдетте
буындық беттер азды-көпті бір-біріне сәйкес келеді (конгруэнтті).
Мәселен, бір суйсктің буындык бсті дөңес (буын басы) келсе, ал басқа
сүйектің буындық беті тиісінше ойыс болады (буындық шұңқыры).
2.	Буын капшығы, сархиіа агіісиіагія, буын қуысын саңылаусыз
қоршай отырып, буындасатын сүйектерге олардың буындық беттерінің
жисгін ала немесе олардан сәл кейіндеу өсіп-бекиді. Ол сырткы
фиброзды жарғақ, тетЬгапа /іЪгоха, мен ішкі синовиалды жарғақтан
тетЬгапа зіпоүіаііз, тұрады. Синовиалды жарғақ буындық бетіне
қараған жағында эндотелий жасушалары қабатымен жабылған, соның
салдарынан тегіс және жылтыр болады. Ол буын қуысына жабысқақ
мөлдір синовиалды сұйықтық - синовияны, зупоуіа, бөледі де, ал ол
буындық беттерінің үйкелісін азайтады Синовиалды жарғақ буыпдық
шеміршектердің жиектерінде аяқталады Ол көбіне синовиалды бүрлер,
уііі хупоуіаіех деп аталатын кішкене өсінділер түзеді Сонымен қатар ол
буын ішіне сыртынан өсіп енетін үлкенді-кішілі синовиалды катпарлар,
ріісае зупоуіаіез, түзеді. Кейде синовиалды қатпарларда оларға
сыртынан өсіп енетін едәуір мөлшерде май жиналады, ондай жағдайда
майлы қатпарлары, рһсае асіірохае, деп аталатын пайда болады, оған
тізе буынының ріісае аіагеа мысал бола алады
Кейде буын қапшығы жұқарған жерлерінде дөңестер немссе
сіңірлерді айнала орналасатын немесе буынға жақын бұлшықеттер
астында - синовиалды қаптар, Ьигзае зупоуіаіех, түзеді. Олар қозғалыс
кезінде сіңірлер мен бұлшықеттердің үйкелісін азайтады
3	Буын куысы, сауііач агіісиіагіз, буындық беттер және
синовиалды жарғақпен шектелген саңылаусыз (герметикалы), кеңістік
болып табылады. Қалыпты жағдайда ол бос қуыс емес, буындық
беттерін ылғалдандырып және майлап, олардың арасындағы үйкелісті
азайтатын синовиалды сұйықтықпен толған. Сонымен қатар сұйық-
тықтардың алмасуында және буындық беттерін іліктестіру арқылы
бекітуде рөл атқарады Ол сондай-ақ беттерінің сығылуы және
соғылуын жұмсартатын буфер кызметін атқарады, өйткені буын-
дардағы қозғалыс - тек сырғанау емес, буындык беттерінің ажырасуы да
болып табылады Буындық беттерінің арасындағы қысым теріс
(атмосфералық қысымнан төмен). Сондықтан олардың ажырасып
кетуіне атмосфералық қысым кедергі жасайды (кейбір аурулар кезіндегі
буындардың атмосфералық қысымды сезгіштігі осымен түсіндіріледі,
ондай науқастар ауа райының өзгеруін болжап айта алады)
169
Буын қапшығы зақымданғанда ауа буын қуысына өтеді, соның
себебінен буындық беттері дереу ажырайды. Әдеттсгі жағдайларда
буындық беттердің ажырасуына қуыстағы теріс қысымнан басқа
байламдар (буын іппндегі және буын сыртындағы) мен сіңірлерінің
қабатында орналасқан дәнтәрізді сүйектері бар бұлшықеттер де кедергі
жасайды. Байламдар мен бұлшықет сіңірлері буынды нығайтатын
қосалқы аппарат болып табылады.
Бірқатар буындарда буындық беттерді толықтыратын қосымша
тетіктер - буын ішіндегі шеміршектер болады; олар талшықты
шеміршек тінінсн тұрады және пішіндері не тұтас шеміршек табақ-
шалары - дисктер, сіізсг агіісиіаг-ея, не тұтас емес, жартыаи тәрізді
иілген, сондықтан менисктер, тепіясі агіісиіаг-ех, (латынша-тепізсиз,
жартыай) деп аталатын түзіліс түрінде, не шеміршек қуысы, ІаЬга
агіісиіагіа (буын ернеулері) түрінде болады. Барлық осы буын ішіндеп
шеміршектер шеңбері бойымен буын қапшығына бітісіп-өседі. Олар
жаңа қызметтік талаптардың нәтижесінде статикалық және динами-
калық жүктеменің күрделеніп, артуына жауап реакция ретінде пайда
болады. Олар бастапқы үздіксіз қосылыстардың шеміршектерінен
дамиды, өздерінде беріктік және серпімділік қасиеттерін ұштастырып,
соққылауға кедергі жасап, буындағы қозғалыстарға көмектеседі.
Буындар биомеханикасы. Тірі адам организмінде буындар үш
түрлі рөл атқарады: 1) олар дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі;
2) дене боліктерінін өзара орын ауыстыруына қатысады; 3) дененін
кеңістіктегі локомопия (орын алмастыру) мүшесі болып табылады.
Эволюция барысында бұлшықет қызметі үшін жағдайлар әртүрлі
болғандықтан, түрлі пішіндер мен қызметтердің буындасуы пайда
болады. Пішіні жағынан буындық беттерін геометриялық айналу
денелерінің кесінділері деп қарастыруға болады: бір білікті айнала
қозғалатын цилиндр ретінде, екі білікті айнала қозғалатын эллипс
ретінде және үш немесе одан да көп біліктерді айнала қозғалатын шар
ретінде.
Буындарда қозғалыс үш негізгі білікті айнала жүреді.
Буындарда мынадай қозғалыс түрлерін ажыратады:
1.	Фронталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-бүгілу (]1ехіо),
яғни буындасатын сүйектер арасындағы бұрыштын кішіреюі жәие
жазылуы (ехіепхіо), яғни осы бұрыштың үлкеюі.
2.	Сагитталды (горизопталды) білікті айнала қозғалу-келтіру
(асісіис(іо), орта жазықтыққа жақындау және әкету (аЬсІисііо), яғни одан
қашықтау.
3.	Вертикалды білікті айнала қозғалу, яғни айналу (гоіаііо)-. ішке
қарай (рг-опаііо) және сыртқа қарай (хиріпаііо).
4.	Шеңбер бойымен қозғалу (сггситсіисію), бұл кезде бір біліктен
екінші білікке ауысу іске асады, соның өзінде сүйектің бір шеті шеңбер
сызады, ал бүкіл сүйек - конус пішінін сызып шығады
170
Буындық беттердің сырғанай қозғалуы мүмкін, сондай-ақ олар
бір-бірінен алыстауы мүмкін, мысалы, саусақтарды созғанда.
Буындардағы қозғалыс көлемі буындасатын беттер шамасының
айырмасына тәуелді. Егер, мысалы, буын шұңқыры ұзына бойы 140°
доға болса, ал басы 210° болса, онда қозғалыс доғасы 70°-қа тең болады.
Буындық беттер аумақтарының айырмасы неғұрлым көп болса,
қозғалыс доғасы (көлемі) соғұрлым үлкен болады және керісінше.
Буындасқан беттер аумақтары айырмасының кішіреюінен басқа
буындардағы қозғалысты кейбір байлам, бұлшықеттер, сүйек өсінділері
сияқты т.б. тежеуіштер шектеуі мүмкін Сүйск және бұлшықеттердің
жүмыс гипертрофиясын тудыратын күшті дене (күш) жүктемесі осы
түзілістердің өсуін тудырып, жылжымалықты шектейтіндіктен, түрлі
спортшыларда спорт түріне қарай буындарда түрліше иілгіштік
(икемділік) байкалады. Мәселен, жеңіл атлетшілерде ауыр атлет-
шілерге қарағанда иық белдеуінін қозғалыс көлемі көптеу болады. Егер
буындарда тежегіш тетіктер өте күшті дамыса, онда олардағы қозғалыс
тым шектелген болады. Ондай буындар қатаң буын деп аталады.
Қозғалыс шамасына қозғалыстардың көп түрлілігін арттыратын
буынішіндегі шеміршектер әсер етеді. Мәселен, буындық беттер пішіні
жағынан екі білікті буындарға жататын шықшыт буынында буыні-
шіндегі дисктін болуынан үш түрлі қозғалыс мүмкін болады.
Байламдардың орналасу заңдылыктары. Буынның жұмысын
бағыттап, ұстап отыратын бекітуші бөлігі байламдар, Іі^ашепіа, болып
табылады; осыдан келіп оларды бағыттаушы және ұстап тұрушы деп
бөледі. Адам денесінде байламдар саны өте көп, сондықтан оларды
жақсы зерттеп, есте сақтау үшін, олардың ортақ орналасу заңды-
лықтарын білу қажет.
Байламдар буындық беттердің қозғалысын берілген буынның бел-
гілі бір айналу білігі айналасында бағыттайды да, сондықтан әрбір
буында оның біліктерінің саны мен орналасу жағдайына қарай таралады.
Байламдар а) берілген айналу білігіне перпендикуляр және ә) негі-
зінен оның шеттері бойынша орналасады.
Олар буынның берілгсн қозғалыс жазықтығында жатады.
Мәселен, саусақаралық бір фронталды айналу біліп бар буында,
бағыттаушы байламдар, оның бүйірлерінде (1І££. соііаіегаііа) верти-
калды орналасады. Екі білікті шынтақ буынында, 1і§£. соііаіегаііа
вертикалды, фронталды білікке перпендикуляр бойымсн жүреді, ал 1і§£.
апиіаге горизонталды, вертикалды білікке перпендикуляр орналасады.
Ақырында, көп білікті ұршық буынында байламдар түрлі бағыттарда
орналасады.
171
Буындардың жіктелуі мен сипаттамасы
Буындарды мынадай принциптер бойынша жіктеуге болады: 1) буын-
дық бсттсрдің саны бойынша; 2) буындық беттердің пішіні бойынша; 3)
қызметі бойынша.
Буындық беттердің саны бойынша былай ажыратады (81-сурет)
1 Тек 2 буындық беті бар қарапайым буын (агі. хйпріех) мысалы,
саусақаралық буындар.
2.	Екіден көп буындасқан
81 - с у р е т. Буындық беттердің түрлері
(үлгі).
А - шығыршықтәрізді буын,
Б - эллипстәрізді буын; В - ерто-
қымтәрізді буын; Г - шартәрізді буын.
беті бар күрделі буын (ан
сотро^ііа), мысалы, шынтак
буыны. Күрделі буын бірнеше
қарапайым буындасудан тұра-
ды, оларда қозғалыс жеке-жеке
жүре алады. Күрделі буында
бірнеше буындасудың болуы
олардың байламдарының ор-
тақтығын қамтамасыз етеді.
3.	Буынды екі камераға (екі
камералы буын) бөлетін буын-
шпндегі шеміршегі бар кеіиен-
ді буын (агі сотріеха). Егер
буынішіндегі шеміршск диск
пішінді болса (мысалы, шық-
шыт буынында), камераға
толық бөлінеді немесе егер
шеміршек жартыай тәрізді
мениск пішінді болса (мысалы,
тізе буынында), камераға то-
лык бөлінбейді.
4	Бірлесе кызмет атқа-
ратын, бірақ бір-бірінен бө-
лек орналасқан буын - үйле-
сімді буын дсп аталады. Мә-
селен, екі шықшыт буындары,
проксималды жәнс дисталды
кәрі-шынтақ жілік буындары
және т. б. осындай буындарға
жатады Үйлесімді буын екі
немесе одан да көп анатомия-
лық жеке буындасудың жиыны
болғандықтан, олар күрделі
және кешенді буындардан өз-
гешеленеді, олардың әрқай-
172
сысы анатомиялық жағынан бірыңғай болып, кызметі жағынан әртүрлі
қосылыстардан түзіледі
Пішіні және қызметі бойынша былай жіктеледі:
Буынның қызметі айнала қозғалыс жасалатын біліктер санымен
анықталады. Айнала қозғалыс жасалатын біліктер мөлшері берілген
буында оның буындасқан беттерінің іпшініне байланысты. Мәсслсн,
буынның цилиндр пішіні тек бір айналу білігі бойында қозғалыс жасауға
мүмкіндік береді. Соның өзінде осы біліктің бағыты цилиндрдің
орналасу білігіне сәйкес келеді, егер цилиндр вертикалді түрса, онда
қозғалыс та вертикалды білікті айнала жасалады (пилиндртәрізді буын),
егер цилиндр горизонталды жатса, опда козғалыс цилиндрдің орналасу
білігіне сәйкес келетін горизонталды біліктердің бірін айнала жасалады,
мысалы, фронталды (шыгыршықтәрізді буын).
Бүған қарама-қарсы буын басының шар тәрізді піппні шардың
радиустарына сәйксс келетін көптеген біліктсрді айнала козғалыс
жасауға мүмкіндік береді (шартәрізді буын)
Демек, біліктердің саны мен буындасқан беттердің пішіні арасында
толык сәйкестік бар: буындық беттердің пішіні буын қозғалыстарынын
сипатын белгілейді және, ксрісінше, берілген буын козғалыстарының
сипаты оның пішінін белгілейді (П. Ф. Лесгафт).
Біз бүл жердс пішін мен қызметтің бірлігі - диалектикалық
принципін көріп отырмыз.
Осы принципке сүйеніп, буындардың мынадай бірыңғай анатомия-
лык-физиологиялык жіктелуіп бслгілеуге болады
Бір білікті буындар. I) Цилиндртәрізді буын, агі. ігосһоісіае. Осы
вертикалды, буындасқан сүйектердің ұзын білігіне параллель білікті
айнала қозғалуды-айналуды, гоіаііо - қамтамасыз етеді, мұндай буын
айналғыш буын деп аталады.
2) Шыгыршьщторізді буын, §іп§1утих (мысалы, саусақтардың
бунақаралық буындасуы). Мұның шығыршық тәрізді буындық беті -
көлдснең жатқан цилиндр, оның ұзын білігі көлденең, фронталды
жазыктыкта, буындасатын сүйектердің ұзын білігіне перпендикуляр
жатады; сондықтан шығыршықтәрізді буында қозғалыс осы фронталды
білікті айнала жасалады (бүгілу және жазылу). Буындасқан беттердегі
бағыттаушы жүлгелер мен бүйірге қарай ығысуды болдырмай, бір
білікті айнала қозғалуға көмектеседі.
Егер бағыттаушы жүлге шығыршықтың білігіне перпендикуляр
емес, біршама бұрыш жасай орналасса, онда оны созғанда винттәрізді
сызық пайда болады Мұндай шығыршықтәрізді буынды винттәрізді
деп қарастырады (мысалы, тоқпан-шынтақ буын). Винттәрізді буын-
дасудағы қозғалыс сиякты болады. Байлам аппаратының орналасу
заңдылыктарына сәйкес цилиндртәрізді буында бағыттаушы байламдар
вертикалды айналу біліпне перпсндикуляр, ал шығыршық тәрізді
буында фронталды білікке псрпендикуляр және оның бүйірлері
173
бойында орналасады Байламдардың бұлай орналасуы сүйектердің
қозғалуына кедергі келтірмей, сол қалпында ұстауға мүмкіндік береді
Екі білікті буындар: 1. Эллипстәрізді буын, агіісиіаііо еИірхоиіае
(мысалы, кәрі жілік-білезік буыны). Буындасқан беттер эллипстің
кесінділері тәрізді: олардың бірі дөңес, екі бағыттагы қисықтығы
бірдей емес сопақ пішінді, екіншісі соған сәйкес ойыс. Олар біріне бірі
перпендикулярлы екі горизонталды білікті айнала қозғалуды қамта-
масыз етеді: фронталды білікті айнала - бугу және жазу, сагитталды
білікті айнала - әкету және әкелу. Эллипстәрізді буындарда байламдар
айналу біліктеріне перпендикуляр, олардың шеттершде орналасады
2. Айдаршықты буын, агіісиіаііо Ъісогиіуіагіа (мысалы, тізе буыны)
Дөңгелек өсінді түріндегі дөцес буын басы бар, пішіні эллипске
жақындайды, ол айдаршық, сопсіуіиз, деп аталады. Айдаршыққа басқа
сүйектің буындасқан бетіндегі ойыс сәйкес келеді, олардың көлемі әр
түрлі болуы мүмкін.
Айдаршық буынды шығыртәрізді буыннан эллипстәрізді буынға
ауыспалы пішін болып табылатын эллипстәрізді пішінді буынның бір
түрі деп қарастыруға болады. Сондықтан оның айналу білігі фронталды
болады.
Шығыртәрізді буыннан айдаршықты буынның өзгешслігі буын-
дасатын беттердің шамасы мен пішіндерінде үлксн айырмашылық
болуында. Осының салдарынан шығыртәрізді буынға қарағанда бұл
буында қозғалыс екі білікті айнала жүруі мүмкін. Ол эллипстәрізді
буыннан буын бастарының санымен өзгешеленеді Айдаршықты
буындарда әруақытта екі айдаршық болады, олар біршама сагитталды
орналасқан, және олар бір қапшықта (мәселен, ортан жіліктің тізе
буынына қатысатын екі айдаршық) немесе ауыз омыртқа-шүйде
буынындағы сияқты түрлі буын қапшықтарында орналасады.
Айдаршық буын басының дұрыс эллипстік конфигурациясы болма-
ғандықтан, екінші осы міндетті түрде нағыз эллипстәрізді буынға тән
горизонталды болмайды; ол вертикалды болуы да мүмкін (тізе буыны).
Егер айдаршықтар әр түрлі буын қапшықтарында орналасса, онда
оның қызметі жағынан эллипстәрізді буынға жақын болады (ауыз
омыртқа-шүйде буыны). Егер айдаршық жақындасқан және бір
қапшықта орналасқан болса, мысалы, тізе буынындағы сияқты, онда
буын басы тұтас алғанда ортасынан бөлінген цилиндрге (шығыршыкка)
ұқсайды. Бұл жағдайда айдаршықгы буын қызметі жағынан шығыр-
шықтәрізді буынға жақын келеді.
3. Ертоқымпіәрізді буын, ап. зеііагіх (мысалы, бас бармақтың
білезік-алақан сүйек буыны) Бұл буын бірінің үстіне бірі “отырған” скі
ертоқымтәрізді буындасқан беттерден құралған, олардың біреуі
екіншісінің ұзына бойымен және көлденсң қозғалады. Осының
арқасында ондағы қозғалыстар өзара перпендикулярлы екі біліктің:
174
фронталды (бүгу және жазу) және сагитталды (әкету, келтіру)
біліктердің айналасында жасалады.
Екі білікті буындарда қозғалыстың бір біліктен басқа білікке
ауысуы, яғни шеңбер бойымен жасалуы мүмкін (сігситсіисйо).
Көп білікті буындар. 1. Шартәрізді буын, агі хрһегоісіае (мысалы,
иық буыны). Буындык беттерінің бірі дөңес, шар тәрізді пішінді буын
басын, ал басқасы тиісінше ойыс буын тілігін түзеді. Теориялық
тұрғыдан қозғалыс шар радиустарына сәйкес келетін көптеген біліктер
айналасында жасалуы мүмкін, бірақ іс жүзінде олардың ішінен әдетте
бір-біріне перпендикулярлы және буын басының ортасында қиылы-
сатын үш негізгі білікті ажыратадьг 1) көлденең (фронталды) білік,
қозғалатын бөлік фронталды жазықтықпен алдына қарай ашық бұрыш
түзгенде оны айнала бүгілу, Лехю, козғалысы жүреді де, ал
бұрышартына қарай ашық болғанда жазылу, ехіепБІо, қозғалысы
жүреді; 2) алдыцгы арпщы (сагипипалды) білік, онын айнала әкету,
аЫисііо, және әкелу, адйисііо, қозғалыстары жасалады; 3) вертикалді
білік, оның айналасында ішке қарай айналу, ргопаію, және сыртка қарай
айналу, зиріпаііо, қозғалыстары. Бір біліктен екінші білікке шенбер
бойынша ауысқан айналма қозғалыс, сігситсіисбо, жасалады. Шар
тәрізді буын - буындардың ішіндегі ең еркін, босы. Қозғалыс шамасы
буындық беттері аудандарының айырмасына байланысты болған-
дықтан, буын шұңқыры мұндай буында буын басымен салыстырғанда
біршама кішілеу келсді. Нағыз шартәрізді буындарда қосалқы бай-
ламдар аз, бұл олардың қозғалыстар еркіндігін анықтайды.
Шар тәрізді буындасудың бір түрі - тостағантәрізді буын, агі.
соіуііса (грекше-соіуіс, тостаған). Оның буын ойысы терең және буын
басының көп бөлігін қамтиды. Осыдан келіп мұндай буындағы козғалыс
нағыз шартәрізді буындағы қозғалысқа қарағанда онша еркін емес;
тостаған тәрізді буын үлгісін ұршық буынынан көруге болады, онда
мұндай құрылыс буынның көбірек беріктігіне септігін тигізеді.
2. Жалпак, (жазык) буындардың, агі. ріапа (мысалы, арі.
шіегуегісЬгаІез) буындық беттері негізінен жалпақ келеді. Оларды
радиусы өте үлкен шардың беті деп қарастыруға болады, сондықтан
оларда қозғалыс барлық үш біліктің айналасында жасалады, бірақ
буындық беттері аудандарының айырмасы өте аз болғандықтан,
қозғалыстар көлемі шамалы болады Көп білікті буындарда баиламдар
буынның барлық жағынан орналасады.
Қатаң буындар - амфиартоздар. Осы атпен буындық беттері
буындасу пішіндері әр түрлі, бірақ басқа белгілері бойынша ұқсас
буындар тобы бөліп көрсетіледі; олардың қысқа, катты тартылған буын
қапшығы және өте мықты, созылмайтын қосалқы аппараты, атап
айтқанда қысқа мықтаушы байламдар бар (мысалы - сегізкөз-мықын
буыны).
175
Осының нәгижесінде буыпдык беттсрі бір-бірінен тығыз жанасып
түйіседі де, мұның өзі қозғалысты қатты шектейді. Осындай коз-
ғалмалы буындасуды қатаң буындар - амфиартроздадар (ВИА) деп
аталады. Қатаң буындар сүйсктер арасындағы соққылар мен шайка-
лыстарды жұмсартады.
Мұндай буындарға жалпақ буындарды да, агТ. ріапа, жатқызуға
болады, олардың беттер көлемі бірдей.
Омыртқалар арасындағы қосылыстар
Омыртқалардың қосылыстары адамда филогенез үрдісінде өтілген
жолды корсетеді. Алғашкы ксзде бұл қосылулар үздіксіз - синартроздар
түрінде болады, олар қаңканың 3 даму сатысына сәйкес алғаш
синдесмоздар сипаты болады, ксйін олармен қатар синхондоздар пайда
болып, ақырында, синостоздар (сегізкөз бөлімінде) пайда болады.
Жануарлар құрылықта тіршілік етуге көшіп, қозғалу тәсілдсрі жетілу
барысында үздікті қосылыстар - диартроздар пайда болады.
Адамтәрізді маймылда тік жүруге ұмтылуға және көбірек
орнықтылықтың қажеттігіне байланысгы омыртқалар арасындағы
буындар қайтадан үздіксгз қосылыстарға - синхондроздарға немесе
симфиздерге айнала бастайды.
Мұндай даму нәтижесінде адамның омыртқа бағанасында қосы-
лыстардың барлық түрлсрі бар: синдесмоздар (көлденең және қыл-
қанды өсінділер арасындағы байламдар), синэластоздар (доғалар
арасындағы байламдар), синхондроздар (бірқатар омыртқалар денелері
арасында), синостоздар (сегізкөз омыртқалары арасында), симфиздер
(бірқатар омыртқалар денелері арасында) және диартроздар (буындык
өсінділер арасында). Бұл косылыстардың барлығы омыртқа баға-
насының метамсрлі дамуына сәйкес сегментті түрде құралған. Жеке
омыртқалар бірыңғай омыртқа бағанасын түзгендікіен, бүкіл омыртка
бағанасының өн бойына созылған және оны бірыңғай түзіліс ретінде
нығайтагын бойлық байламдар пайда болады. Омыртқалардың барлық
қосылыстарын (омыртқаның негізгі екі бөлігіне сәйкес) олардың
денелері жәнс доғалары арасындағы қосылыстар деп бөлуге болады.
Омыртқа денелерінің қосылыстары. Дененің тірегі болып табы-
латын меншікті бағананың озін түзетін омыртка денелері өзара (сондай-
ақ сегізкөзбен де) омыртқа аралық дисктср, сііхсі іпіегуегіеһгаіез деп
аталатын симфиздср арқылы қосылып, байланысады (82, 83-сурет).
Әрбір осындай диск талшықты-шеміршекті табақша болып табылады,
оның шеткі бөліктері дәнекер тінді талшықтардың жиылған
қабаттарынан тұрады. Бұл талшықтар табақшанын беттерінде аса берік
фиброзды сақина, апиіиз /іһгохиз, түзеді, табақшаның ортасында
жүмсақ талшықты шеміршектен тұратын арқа хордасының қалдығы
176
82 - с у р е т. Омыртқалардың
қосылыстары (бел бөлімі, омыртқа өзегі
жаргылай ашылған).
1 - 1і§ ііауит; 2 - һ^ Іоп§ііибіпа1е
розіегіиз; 3 - діясиз ігИеп/еПеЬгаІіз; 4 - Ғог.
іпіегуегіеЬгаІе; 5 - 1і§. 1оп§іішііпа1е
апіегіиз; 6 - агіісиіаііо хуеарорһузіаііз
(агіісиіаііо іпІегУегіеЬгаІіз - ВКА); 7 - 1і§.
іпіегзріпаіе; 8 - 1І£. ыіргазріпаіе.
сілікпетәрізді ядро, писіеих риіроаих,
болады. Бұл ядро күшті қысылған
жәнс ұдайы ксңеюге тырысады (диск-
тің арасымен кесілген жерінде аса
томпайып шығып тұрады); сондықтан
ол серпіндіріп және буфер тәрізді
соққыларды жүмсартып (амортиза-
циялап)тұрады.
Омыртқааралық дисктермен қосылған омыртқа денелерінің тізбегі
алдынан және артынан орта сызық бойымен жүретін екі бойлық байлам
бекиді. Алдыңғы бойлық байлама, Іі%. Іоп^ііисііпаіе апіегіих, омыртқа-
лардың алдыңғы денелері және дисктердің алдыңғы беттерімен ауыз
омыртқаның алдыңғы доғасының төмпешігінен басталып, сүйек
қабығында жоғалады. Бұл байлам омыртқа бағанасының артқа қарай
тым созылып кетуіне кедсргі жасайды. Артқы бойлық байлам, Іі&
Іоп£ііисІіпаІе роМегіиз, II мойын омыртқадан бастап төмен қарай
омыртқа өзегінің ішіпде омыртқа денелерінің арткы беті бойымен
сапаііз 8асга1І8-тің жоғарғы шетіне дейін созылады. Бұл байлам алдыңғы
бойлық байламнын функционалдық
кедергі жасайды.
83-сурет. Омыртқааралық диск
және дога-осінділер (омыртқааралық)
буыиы.
III - IV бел омыртқалар арасындағы
көлденең кесінді; жоғарыдап
қарагандагы корінісі.
1 - агіісиіаііо гу^арорһуыаііз
(ашылған); 2 - 1і§. ІоП£Ііис1іпа1е
розіегіиз; 3 - писіеиз риірозиз; 4 - 1і§.
1оп£Ііи<1іпа1е апіегіиз; 5 - апиІи5
ГіЬгозиз; 6 - 1і§ Паүит (кесілген); 7 -
росеккиз агіісиІагІБ іпГегіог уегіеЬгае
ІитЬаІіз III; 8 - ргосеБзиз агіісиіагіз
зирегіог уегіеЬгае ІитЬаІіа IV; 9 - 1і§.
«иргазріпаіе.
антагонисті бола отырып, иілуге
177
4 3
84 - с у р е т Омыртқа бағанасыпың кеуде
бөлімінің байламдары; артынан қараған-
дағы көрінісі (қабырғалардын артқы
шеттері сақталған).
1 - 1і§ц. іпіегІгапБУегзагіа; 2 - ІІВВ-
соБіоігапБүегзагіа; 3 - 1І£. Биргазріпаіе, 4 - 1і§.
Пауит, 5 - һц. созіоігапзуегзагіит зирепиз;
6 - Іі§. со8(о(гап8Уег8агіит Іаіегаіе
Омыргқа догаларының
қосылыстары. Омыртқалар
бір-бірімен доға арасындағы
және өсінділері арасындағы
буындар мен байламдар ар-
қылы байланысады.
1 Омыртқа доғалары ара-
сындағы байламдар сары
түсті серпімді талшықтардан
тұрады, сондықтан сары бай-
ламдар, Іі%. /Іача, деп
аталады. Олар өздерінің сер-
пімділігінсн доғаларды жа-
қындастыруға тырысады жә-
не омыртқааралық диск-
тердің серпімділігімен қосы-
лып омыртқа бағанасының
түзілуіне және тік жүруге
жәрдемдеседі.
2.	Қылқанды өсінділер
арасындағы байламдар, Іір.
іпіегаріпаііа. Сүйек аралық
байламдардың артқа қарай
тікелей жалғасы дөңгелекше
тартпа (тәжі) түзеді, ол ұзын
қылқанүсті байламы, Іі&.
аиргааріпаіе, түрінде қылқанды өсінділердің төбелерін баса созылады.
Омыртқа бағанасының мойындық бөлімінде қылқанаралық бай-
ламдар қылқанды өсінділердің ұштарынан едәуір шығып түрады да,
сагитталды орналасқан желке байламын, Іі%. писһае, түзеді (84-сурет).
Мойын байламы төртаяқтыларда жақсы жетілген, басты үстап
тұруға көмектеседі. Адамда оның тік жүруіне байланысты ол нашарлау
дамыған, ол қылқанаралық және қылқанүсті байламдармен бірге
омыртқа бағанасы мен бастың тым иілуін тежейді
3.	Көлденең өсінділер арасындағы байламдар, көлденеңаралық
байламдар, Іі%. іпіегігапаүегаагіа, омыртқа бағанасының қарама-қарсы
жаққа қарай бүйір қозғалысын шектейді.
4.	Буын өсінділері арасындағы қосылыстар - доға-өсінділер буын-
дары, агіісиіаііопеа гу^арорһаіаіеа, жалпақ, құрамалы, әрі аз қозға-
лады
Сегізкөз бен құйымпіақ арасындағы қосылыстар. Олар омырт-
қалар арасындағы жоғарыда сипатталған қосылыстарға ұксас, бірақ
құйымшақ омыртқаларының рудименттік күйде болуынан нашар
байқалады. V сегізкөз омыртқасының денесінің күйымшақпен қосы-
178
лысы сегізкөз- қүйымшақ буыны,
агіісиіаію хасгососсууеа. арқылы
іске асады, бүл босану кезінде
қүйымшақтың артка қарай шал-
қаюына мүмкіндік береді. Бұл
қосылыс барлық жағынан бай-
ламдармен нықталған: ІІ£%
часгососсу^еа сепігаіе, сіогааіе
рго/ипсіит, сіогзаіе зирег/ісіаіе е(
Іаіегаіе.
Омыртқа бағанасының бас-
сүйекпен қосылуы. Омыртқа баға-
насынын бассүйекпен қосылуы
шар тәрізді буындағы сияқты үш
білікті айнала қозғалуға мүмкіндік
берстін бірнеше буындардың қо-
сылысы болып табылады.
Ауыз омыртқа-шүйде буыны,
агі. аііапіооссірііаһз, айдар-
шықтыларға жатады; ол шүйде
сүйектің екі айдаршығын, сопсіуіі
85 - сурет Ауыз омыртқа пен біліктік
омыртқа тісіпің арасындағы қосы-
лыстар; жоғарыдан қарағандағы
көрінісі.
1 - Ғасіез агІісиІагІБ розіегіот; 2 - Гоұеа
агіісиіагіз зирегіог аіІапНз; 3 - (іепз
(көлденең кесінді); 4 - Гоұеа сІепІІБ; 5 -
Гасіез агіісиІагІБ апіегіог; 6 - 1і§.
ігап8уег8ит аііапііз.
оссірііаііх, және ауыз омыртқаның
ойыс жоғарғы буын шұңқырларынан, /о^еае агіісиіагех хирегіогез
аііапііа, құрылған (85-сурет). Буындасқан беттердің екі жұбы да жеке
буын қаптарына орналасқап, бірақ бірыңғай үйлесімді буын түзіп
қозғалыс жасайды. Қосалқы байламдар: 1) алдыңғы, тетһгапа аііапіо-
оссірііаііх апіегіог, ауыз омыртқаның алдыңғы доғасы мен шүйде сүйек-
тің арасында тартыла орналасқан; 2) артқы, тетһгапа аііапіооссірііаііз
ровіегіог, ауыз омыртқаның артқы доғасы мен үлкен шүйде тесігі
шеңберінің арасында жатады. Ауыз омыртқа шүйде буынында екі:
фронталды және сагитталды біліктер айналасында қозғалыс жүреді
Біріншісінің айналасында изеу қозғалыстары, яғни басты алға және
артқа ию (келісу бслгісі) қозғалыстары жүреді, ал екінші біліктің
айналасында бас оңға және солға қарай бұрылады Сагитталды біліктін
осылай киғаш орналасу қалпының арқасында бастың бүйір жаққа
қисаюымен бірге оның қарама-қарсы жаққа ептеп бұрылуы іске асады
Ауыз омыртқа мен біліктік омыртқа арасындағы буындар (86-
сурет). Бұл жерде үш буын бар Екі латералды буын, агі. аііапіоахіаіех
Іаіегаіеа, үйлесімді буын құрап, ауыз омыртқаның төменгі буындык
шұңқырлары және біліктік омыртканың солармен жанасатын жоғарғы
буындық шұңқырларынан түзілген. Ортасында тұрған тіс, сіепа ахі$,
ауыз омыртқаның алдыңғы доғасымен және ауыз омыртқаның ла-
тералды массаларының ішкі беттері арасында тартылған көлденең
байламмсн, Іі%. ігапхүегзит аііапііз, қосылған
179
86 - с у р е т. Ауыз омыртқа мен біліктік
омыртка арасындағы орталык байламдар.;
артынан қарағандағы көрінісі (жартылай
үліі). (Ауыз омыртқаның бүйір масса-
ларының деңгейіндегі фронталды жазык-
тықтағы кесіидісі).
1 - 1І£. аіаге; 2, 5 - Газсс. Іоп^іШдіпаІеБ; 3 - о&
оссірііаіе; 4 - ІІ£. арісез депііз; 6 - ахіз; 7 - 1І£.
Ігап8Үег8ит аЙапПз; 8 - тазза Іаіегаііз аііапііз
(кесілген).
Тіс ауыз омыртканың ал-
дыңғы доғасы мен көлденен
байламнан түзілген сүйекті-
фиброзды сақинамен капсы-
рылады, соның нәтижесінде
цилиндрлі айналма буын,
агі. аііапіоахіаііз тесһапа,
пайда болады.
Көлденең байламның
жиектерінен екі фиброзды
буда шығады: біреуі жоғары
қарай, шүйде сүйектің үлкен
тесігінің алдыңғы шеңберіне
қарай, ал екіншісі төменге,
біліктік омыртқа денссінің
артқы бетіне қарай. Бұл екі
шоғыр көлденең байламмен
бірге кресттәрізді байлам,
Н§. сгисі/огте аііапііз, түзе-
ді. Бүл байламның зор қыз-
меттік маңызы бар: бұрын
атап көрсетілгендей, ол, бір жағынан, тіс үшін буындык беті болып
табылады және оның козғалысын бағыттайды, ал екінші жағынан
буынды тайып кетуден сақтайды.
Қосалқы байламдардың қызметін тістің ұшынан шығатын Іі§. арісіз
сіепііх, және оның бүйір беттерінен шүйде сүйеккс қарай шығатын 1і%.
аіагіа, атқарады.
Бүкіл сипатталған байламдық аппарат артқы, омыртқа өзегі жағынан
шүйдс сүйектің ылдиынан шығатын жарғақпен, тетЪгапа іесіогіа,
(омыртқа бағанасының, 1І£. 1оп£Йидіпа1е розіегіиз жалғасы) бүркеледі.
Агі. аііапіоахіаіез-те бірегей текті козғалыс - біліктік омыртқаның
тісі арқылы өтетін вертикалды біліктің айналасында басты айналдыру
(оңға және солға бұру, келіспеу белгісі) іске асырылады, сонымен бірге
басты өсінді айналасында ауыз омыртқамен біргс қозғайды (цилиндрлі
буын). Сонымен бір мезгілде ауыз омыртқамен біліктік омыртқа
арасындағы буындарда козғалыстар іске асады. Тістің ұшы айналмалы
козғалыс кезінде жоғарыда аталған, 1і%. аіагіа арқылы өз қалпында
ұстап, қозғалысты реттеп отырады да, сол арқылы көрші орналасқан
жұлынды шайқалудан сақтайды. Бассүйектің екі мойын омыртқамен
қосылғап жерлеріндегі қозғалыстар шамалы болады. Бастың көбірек
қозғалуы әдетте омыртқа бағанасының бүкіл мойын бөлігінің каты-
суымен іске асырылады.
Тік жүруіне және басты жоғары ұстауына байланысты адамда
бассүйек-омыртқа буындасуы жақсы жетілген.
180
Тұтас омыртка баганасы. Омыртка бағанасы вертикалды
болғанымсн, сагитталды жазықтыкта иілімдер түзіп, тік болып келмейді
(87-сурет). Бүл иілімдер кеуде бөлігінде және сегізкөзде дөңес
жақтарымен артка, ал мойын және бел бөлімдерінде алға қарай
бағытталған. Артқа қарай дөңес иілімдер кифоздер, курһозіз, деп, ал
дөнес жағымен алға қарай бағытталған иілімдер лордоздар, Іог<іо5І8у деп
аталады. Жаңа туған нәрестснің омыртқа бағанасын тік деуге келеді,
оның иілімдері сәл-пәл ғана болады. Бала басын өзі ұстай бастағанда,
мойында иілім пайда болады, бастың салмағының көбі омыртқа
бағанасының алдыңғы жағына түскендіктен ол төменге қарай қисая,
87 - с у р е т. Омыртқа бағанасы, соіитпа ^егіеһгаһь.
А - бүйіріпен қарағандағы керінісі. Б - алдынан қарағандағы көрінісі.
I - мойын бөлімі; II - кеуде бөлімі; III - бел бөлімі; IV - сегізкөз бөлімі;
V - құйымшақ бөлімі; 1,3- мойын және бел лордозы;
2, 4 - кеуде және сегізкөз кифозы.
13—210
181
оны тік ұстау үшін омыртқа бағанасы алға қарай иіледі, бұған баланың
қайталап басын көтеруі және бастың артқы бұлшықеттерін жиыру арқылы
оны осы көтерген қалыпта ұстауға көмегін тигізеді. Осының нәтижесінде
мойын лордозы пайда болады Содан кейін отырған кезде кеуде кифозы
күшейеді, ал бала тұрып, жүруді үйренгеннен кейін негізгі иілім - бел
лордозы пайда болады. Осы кезде аяқтарымен байланысқан жамбас астауы
қисаяды; омыртқа бағанасы вертикалды қальптта қалу үшін бел бөлімінің
иілуі керек, осының арқасында ауырлық орталығы ұршық буынынан артқа
ауысып, нәтижссінде дененің алға қарай еңкеюі болмайды Екі лордоздың
пайда болуы екі кифоздың (кеуде және сегізкөз-құйымшақ) дамуына
себепші болады, бұл адамды жан-жануардан өзгешелейтін дененің
вертикалды қалпы кезінде тепе-теңдікті сақтаумен байланысты.
Осылай иілген омыртка бағанасы өзінің серпімділігі арқасында
серіппелі түрде қарсы әсер ете отырып, бас, қол және денс салмағының
жүгін көтереді Жүктеме көбейгенде омыртқа бағанасының иілімдері
күшейіп, кері жағдайда азаяды Омыртқа бағанасының иілімдері секіру
және жай жүру кезінде болатын сокқылар мен шайқалыстарды омыртқа
бағанасының ұзына бойында жұмсартып, басып отырады; соққының күші
иілімдсрдің қисығын күшейтуге кетеді де, толығынан бассүйек пен ондағы
миға жетпейді. Көрсетілген иілімдерден басқа сагитталды жазықтықта
дөңес жағымен әдетте оңға қарай (сирек жағдайларда солға қараи)
бағытталған әлсіз білінетін иілім байқалады Сколиоз, зкоііохіі;, деп
аталатын бұл бүйірлік майысуы түрліше түсіндіріледі Мәселен,
оқушыларда бұрыс қисая, ұзақ уақыт қозғалмай отырғанда, әсіресе жазу
жазғанда омыртқа бағанасы бүйіріне қарай қатты майысу (мектептік
сколиоз) мүмкін Жұмысы дененің қисаюымен байланысты болатын кейбір
кәсіп түрлері де күшті сколиозға әкелуі мүмкін. Сколиозды болдырмау үішн
тиімді гимнастика жасап отыру қажет.
Қартайғанда омыртқа бағанасы иілімдерін жоғалтады, омыртқа-
аралық дисктер мен омыртқалардың жұқаруы және серпімділігін
жоғалтуынан омыртқа бағанасы алға карай иіліп, улкен бір кеуде
иілімін (қарттық бүкірлік) түзеді, бұл кезде омыртқа бағанасының
ұзындығы едәуір кемиді
Омыртқа бағанасының қозғалысы. Омыртқа бағанасы омыртқа-
аралық дисктер және байламдардың көмегімен икемді және серпімді
вертикалды бағана түзеді, онда екі серпімді жүйе біріне-бірі қарама-
қарсы әсер етеді; шеміршектер - омыртқалардың жақындасуына, ал
байламдар - олардың бір-бірінен алыстауына кедергі жасайды. Омыртқа
бағанасын құрайтын сегменттердің көптігінен жеке омыртқалар ара-
сындағы ұсақ қозғалыстар бір-бірімен қосылып, бүкіл омыртқа бағана-
сы ұшін едәуір қозғалғыштық қабілет береді. Ең қозғалмалы - омыртқа
бағанасының мойын және жоғарғы бел бөліктері, ал аз қозғалмалы -
қабырғалармен байланысатындықтан оның кеуде бөлігі, сегізкөз тіпті
қозғалмайды
182
Омыртқа бағанасында мынадай қозғалыстар мүмкін болады.
1)	фронталды білік айналасында - еңкею, шалқаю,
2)	сагитталды білік айналасында - оңға және солға қисаю,
3)	вертикалды білік айналасында - дененің айналуы (оңға және
солға бұрылу).
Бұдан басқа айналмалы қозғалыс жасалуы, сондай-ақ тиісті
бүлшықеттер жиырылып немесе жазылғанда иілімдердің күшеюі
немесе жазылуы ессбінен омыртқа бағанасының ұзаруы немесе
қысқаруы мүмкін (серіппелі қозғалыстар)
Кеуде торы
Қабырғалар артқы жағынан кеуде омыртқаларымен, алдынан
төспен бірігіп, кеудс торын құрайды (сотра%е$ іһогасіз)
Қабырғалардын төспен қосылуы. Қара (нағыз) 7 қабырғаның
шеміршекті бөліктері симфиздер немесе көбіне жалпақ буындар,
агіісиіаііопез зіегпосозіаіех, арқылы төспен қосылады. I қабырғаның
шеміршегі синхондроз түзе тікелей төспен бітісіп-өссді. Бұл буындар
алдынан және артынан тарамдалған байламдармен, іі§. віегпосоЫаііа
гадіа-ға, бекиді, олар төстің алдыңғы бстінде оның сүйек қабымен бірге
тығыз қабық, тетЪгапа зіегпі, түзеді Сүбе (жалған) қабырғалардың
әрқайсысы (VIII, IX және X) өз шеміршегінің алдыңғы шетімен тығыз
дәнекер тінді бітісу (синдесмоз) арқылы жоғары жатқан шеміршектің
төменгі жиепмен қосылады.
VI, VII, VIII, ал кейде V қабырғалардың шеміршектерінің арасында
агі іпіегсһопсігаіеа деп аталатын буындасулар болады, олардың буын
қапшығы қызметін шеміршек қабығы атқарады.
Қабырғалардың омыртқалармен қосылыстары.
1. Агі сарііів созіае қабырғалардың бастарының буындық беттері
мен кеуде омыртқаларының іоуеае созіаіез құралған (88-сурет). ІІ-ден
Х-ға дейінгі қабырғалардың бастарының буындық беттерінің әрқаи
сысы екі көрші омыртқаның Ғоуеас С08іаІе8-тен терімен буындасады,
соның өзінде қабырға басының қырынан омыртқааралық дискіге қарай
буын қуысын екі бөлімге бөлетін буынішіндегі байлам, 1І£. саріііз созіае
іпіегагіісиіаге өтеді I, XI және XII қабырғалардың буындарында 1і£,
іШгаагіісиІаге болмайды.
2. Агі., со8іоігап8Уег8апае қабырғалардың төмпешіктері мен көл-
дснең өсінділердің қабырғалық шұңқырлары арасында түзіледі. Соңғы
екі қабырғада (XI, XII) бұл буындар болмайды.
Қабырғалардың омыртқалармен жоғарыдағы екі буындасуы да
қабырға мойнының бойымен өтетін айналу білігімен бірыңғай үйлесімді
буын (айналмалы) ретінде әсер етеді.
183
88 - с у р е т. Қабырғалардың омыртқа-
лармен қосылыстары.
1 - ІІ£. сарійк созіае гасііаГит; 2 - 1і£.
1оп£ІІи<ііпа1е апіегіиз; 3 - дізсиз іпіегуег-
іеЬгаІіБ; 4 - 1І£. іпіегігапБҮСгзагіит; 5 -
сокіа; 6 - 1і§. соБІоігапБҮегйагіит; 7 - Гоуеа
соБІаІІБ ргосезвиБ ігапзүегБиБ; 8 - ргоссББиз
агіісиіагіз зирегіог; 9 - Гоұеа собіэііб
Бирегіог
Сөитіп, қабырғалар омырткалар-
мен және төспен қосылыстардың
барлық түрі арқылы қосылады. Бұл
жерде синдесмоздар (түрлі байлам-
дар) мен синхондроздар түріндегі
синартроздар, симфиздер (кейбір
қабырға шеміршектері мен төс ара-
сында) және диартроздар кездеседі.
Омыртқа бағанасындағы осы сияқты байланыстардың барлық түрінің
болуы эволюциясының бағытын көрсетеді және функционалдык бейім-
делу болып табылады (89-сурет).
і
89 - сурет. Кеуде торы, сотра^еа іһогасіз; алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - арсгіиге іһогасіз зирегіог; 2 - ап^иіик іпГга.БіегпаІІБ; 3 - арегіиге іһогасіз тГегіог.
184
Бас сүйектерінің қосылыстары
Бассүйек сүйектері арасындағы қосылыстар непзінен синдесмоздар
болып табылады ересек адамдар бассүйегіндегі жіктер және жаңа туған
нәрестелердің ми сауытындағы сүйекаралық жарғақтар (сңбектері), бұл
бассүйек күмбезінің дәнекср тін негізінде дамуын көрсетеді жәнс оның
қорғаныстық қызметінің басым болуымен байланысты. Самай сүйектің
қабыршағынан басқа бассүйек күмбезі сүйектерінің барлығы дерлік
тісті жіктсрдің, аиіига хеггаіа, көмегімен байланысып қосылады Самай
сүйектің қабыршағы шеке сүйегінің қабыршақты жиегімен қабыршақ-
ты жік, хиіига хдиатоха, арқылы қосылады. Бет сүйектсрі бір-біріне
тегіс жіктермен зиіига ріапа, жанасады. Жіктер бір-бірімен байланы-
сатын екі сүйектің аттарымен бслгіленеді, мәселен, зиіига зрһепоігоп-
іаһз, 8рһепорапе1а1і8 және т.с с
Бассүйек негізінде сүйсктер арасындағы талшықты шеміршсктен
түзілген синхондроздар болады 8упсһопдго8і8 реігооссірііаһз, самай
сүйегінің пирамидасы мен шүйде сүйсктің рагз Ьазііагіз-і арасында,
содан кейін Пззига зрһепореігоза орналасқан жерде 8упсһошіго8І8
8рһепоре(го8а, сынатәрізді сүйектердің торлы сүйскпен байланысқан
жерінде 8упсһопс1го8І8 8рһепоеіһтоіда1І8. Жас кезіндс сынатәрізді
сүйектердің денесі мсн шүйде сүйектің раг8 Ьа8І1агІ8-і арасында
8упсһопсІго8І8 8рһепооссірйа1і8 және шүйде сүйектің төрт бөлігі
арасында синхондроздар кездеседі. Бассүйек негізінің синхондроздары
шсміршек тінінің қалдықтары болып табылады, шеміршек тіні негізінде
бассүйек негізінің сүйектері дамиды, бұл оның тірек, қорғаныс және
қимыл кызметіне баиланысты Кейбір адамдарда тұрақты жіктер мен
синхондроздардан басқа тагы да қосымша, тұрақсыз, атап айтқанда
маңдай немесе метопикалық жік, 8иіига Ғгопіаііз, теіоріса (теіоріоп,
грекше, латынның §1аЬе11а, дсгсн сөзіне сәйкес келеді) маңдай сүйегі
қабыршағының екі жартысы бітісіп-өспегеп 9,3 % мөлшерде кездеседі.
Жіктерде бассүйсктің тұрақты емес сүйектері байкалады сңбек-
тердің сүйектері, О88а Гопіісиіогит және жік сүйектері, О88а зиіигаііа.
Рентгендік зерттеу кезінде осы барлық түрақсыз сүйектер мен жалпы
сүиектердің қосылып-байланысқан жерлерін бассүйектердің зақым-
дануларынан ажырата білу керек.
Бассүйектегі бірдсн-бір диартроз төменгі жақсүйекті бассүйектің
негізімен байлапыстыратын жүп шықшыт буыны болып табылады
Шықшыт буынын, агіісиіаііо іетроготапдіЬиІагіз, самай сүйегінің
Гозза тапдіЬи1агі8 және сариі тапсһЬиІае түзеді (90-сурст) Буындасатын
беттер олардың арасындағы өздерінің жиекіері арқылы буын
қапшығымен бітісіп-өсіп, буын қуысын екі онашаланған бөлімге
ажырататын буын ішіндегі талшықты шеміршекпен, сіізсиз аПісиІагіз
толығады. Буын қапшығы Гозза тапсһЬи1ап8 жиегімен Гвзига
реігоіутрапіса-ға дейін іиЬегсиІит агіісиіаге-ні қаусырып бекиді ал
185
90 - с у р е т. Шықшыт буыпы, агі. ІетроготапсІіЬиІагіх; алдынан қарағандағы
көрінісі (сағитталды жазықтықтағы кесіндісі)
1 - ргосеззиз согопоісІеиБ; 2 - г тапбіЬиІае; 3 - Іі§. зіуІотапдіЬиІаге; 4 - сариі
тапдіЬиІае; 5 - ргосеззиз та8іоіс1еи8; 6 - рогиз асиыісиз ехіетиз; 7 - сарзиіа
агіісиіагіз; 8 - Ғозза тапсііЪиІагІБ; 9 - с1І8си$ агіісиіагіа.
төменгі жағында соііит тапсііЬиІае-ні қамтиды Шықшыт буынында 3
байлам бар, олардан буынның бүйір жағында самай сүйегінің
бетсүйектік өсіндісінсн төменгі жақсүйектің айдаршықты өсіндісінің
мойнына қарай қиғаш келстін 1і£. Іаіегаіе-нің ғана буынға тікелей
қатысы бар, қалған екі байлам (Ііц. зрһепотапсІіЬиІаге еі Іі§.
зіуІотапсһЬиІаге) буыннан қашықтау орналасады да, байлам емес,
төменгі жақсүйектің ілініп тұруына көмектесетін тұзақ түзетін сияқты,
жасанды түрде бөлінетін шандыр бөліктері болып табылады.
Екі шықшыт буыны да бір мезгілде қызмет атқарады да, сондыктан
үйлесімді буын болып табылады. Бұл буын айдаршықты буындасуларға
жатады, алайда буынішіндегі дисктің арқасында, онда үш бағытта
қозғалыс жасалады. Төменгі жақсүйегі мынадай қозғалыстар жасайды:
1) бір мезгілде ауызды ашып, жауып, төменгі жақсүйекті көтеріп-
түсіру; 2) төменгі жақсүйекті алға және артқа қарай жылжыту; 3) бүйір
қимылдары (шайнаған кездегі төменгі жақсүйекті оңға және солға
жылжыту). Бұл қимылдардың біріншісі буынның төменгі бөлімінде,
сіізсиз агіісиІагі8 пен төменгі жақсүйек басынын арасында жасалады
Екінші кимылдар буынның жоғарғы бөлімінде жасалады. Бүйір
қимылдары (үшінші текті) кезінде төменгі жақсүйектің басы дискімен
186
бірге тек бір жағында буын шұңқырынан шығады, ал басқа жағының
басы буын ойысында қалып, вертикалді білік айналасында айналмалы
козғалыс жасайды.
Үш жазықтықта кішкене айналмалы қозғалыстар жасалуы мүмкін.
Иык белдеуі сүйектерінің қосылыстары
1.	Төс-бұғана буыны, агіісиіаію зіегпосіауісиіагіз, бұғананың төстік
шеті мен төстің бұғаналық тілігінен түзіледі (91-сурет) Буын қуысында
буын дискісі, бІ8си$ агіісиіапз, орналасқан Буын қапшығы алды мен
артқы жағынан Іі^ё зіетосіауісиіагіз апіегіиз еі розіегіиз, астыңғы
жағынан - 1і§ со8іосіаүіси1аге (1-қабырғаның шеміршепне) және үстіңп
жағынан Іі^. іпіегсіауісиіаге (бұғаналардың арасында, іпсізига зи§и1агІ8
үстінде) байламдармен бекіген Буын біршама шар тәрізді Алайда,
дисктің арқасында бұл буында қозғалыс үш біліктің айналасында
жасалады; тек қызметі жағынан ғана ол шартәрізді буынға жақын келеді
Басты қимылдар сагитталды (алдыңғы-аргқы) біліктің айналасында -
бұғананы көтеріп-түсіру және вертикалды біліктің - бұғананы алға және
артқа қарай қозғау - айналасында жасалады. Бұл айтылғандардан басқа
қолдарды иык буынында бүгіп, жазғанда қосыла бұғананың өз біліпн
айнала қозғалуы мүмкін Бұғанамен бірге жауырын да қозғалады, демек,
тиісті жақтағы бүкіл иық белдеуі қозғалысқа келеді. Атап айтқанда,
жауырын жоғары және төмен, алға және артка карай қозғалады,
ақырында, жауырын алдыңғы-артқы білігі айналасында бұрыла алады,
соның өзінде оның төменгі бұрышы, колды горизонталды деңгейден
жоғары көтерген кездегі сияқты, сыртқа карай ығысады
91 - с у р е т. Төс-бұғана буыны, агі. мегпосіауісиіагіз; алдынан қарағандағы
көрінісі (оң жағындағы буын ашылған)
1 - сІізсиБ агһсиіагіз; 2 - сарзиіа агіісиіагіз; 3 - 1і§. шіегсіауісиіаге- 4 - 1І£.
Біегпосіауісиіаге апіегіиз; 5 - 1і§. созіосіауісиіаге; 6 - сіаұісиіа; 7 - созіа I;
8 - тапиЬгіит зіегт
187
11
92 - с у р е т Акромион - бұғана буыны, агі. асготіосіагісиіагіг, оң. Жауырын
байламдары.
1 - 1і§. согасоасготіаіе, 2 - Іі§. ігарегоідеит; 3 - 1 £. сопоідеит; 4 - ехігетііак
асготіаІіБ сіауісиіае; 5 - ргосеззиз согасокіеиь; 6 - 1і§. ігапзүегзшп зсариіае
зирсгіиз; 7 - зсариіа; 8 - ІаЬгит ^іепокіаііз; 10 - асготіоп; 11 - агі.
асготіосІауісиіагІБ, Ііц. асготіосіаұісиіаге көрініп тұр
2.	Акромион-бұғана буыны, агіісиіаііо асготіосіаұісиіагіз, өзара
эллипстәрізді беттермен жанасатын жауырын акромионы мен бүға-
наның акромиондық шетін байланыстырады (92-сурет). Эллипстәрізді
беттер көп жағдайда буын дискісімен, бізсиз агіісиіагі», болінген. Буын
қапшығы - 1І£. асготюсіауісиіаге, ал барлық буындар бұғананың
төменгі беті мен ргосезкиз согасоідеив зсариіае арасында тартылған
күшті 1і§. согасосіауісиіаге арқылы күшейтіледі. Борпылдақ шелмаймен
толған байламның ойығында көбінс синовиалды қап жатады.
Ренті сндік буын саңылауы агіісиіаііо асготіосіауісиіапз бұғана мен
жауырынның буындасатын бөліктерінің айқын контурларымен
шектелген, олардың рентгенограммада кортикалды қабаттың өте
жіңішке сызығы болады Бұғананың буындық шеті акромионның
сондай шетінен шамасы жағынан үлкендсу келеді, соған байланысты
бұғананың жоғарғы беті акромионның сондай бегінсн жоғары
орналасады. Бүғана мен акромионның төменгі беттері бір деңгейде
жатады. Сондықтан акромион-бұғана буынындағы калыпты төменгі
беттердің контурына қарап қорытынды жасайды, сондықтан олар бір
деңгейде орналасуы тиіс (буын шала шыққанда немесе тайғанда бұғана
мен акромионнның төменгі беттері әр деңгейде жатады, буын
шеттерінің арасы ұзарады)
188
3.	Жауырын байламдары. Бұғана мен жауырынды байланыстыратын
байлам аппаратынан басқа жауырынның буындарға катысы жок үш
мсншікті байламы бар. Олардың біреуі, 1і§. согасоасготіаіе, күмбез
түрінде иык буыны үстінде акромионнын алдыңғы жиегінен ргосеззиз
согасоісіеиз-ке созылып жатады, екінші байлам, 1І£. Ігап^ұегзит зсариіае
зирегіиз, жауырын тілігі үстінде оны тесікке айналдыра тартылып
жатады жәнс сң соңында, үшінші байлам, ііц. Ігап8Үег8ит зсариіае
іпГсгіиз, әлсіздеу, акромион негізінен жауырын мойыны аркылы
ойықтың артқы жиегіне келеді; оның астынан а. зиргавсариіагіз өтеді.
Иық буыны
Иық буыны, агіісиіаііо һитегі, тоқпан жілікті, ол арқылы бүкіл
қолдың еркін бөлігін иық белдсуімсн, атап айтқанда, жауырынмен
байланыстырады. Буын түзуге қатысатын тоқпан жіліктің басы
шартәрізді (93, 94-суреттер). Онымен буындасатын жауырыннын
буындық ойығы жайпақ шүңқыр болып келеді. Ойық шеңбері бойында
қозғалғыштығын кемітпей, буын ойығы көлемін ұлғайтып, сонымсн
бірге жілік басы қозғалған кездегі соққылар мсн шайқалыстарды
93 - с у р е т. Иық буыны, агі. һитегі;
алдынан қарағандағы
керінісі.
I - 1і&. согасоһитегаіе; 2 - 1І£.
согасоасготіаіе; 3 - ргосеззиз сога-
соігіеиз; 4 - зсариіа; 5 - сарзиіа
агГісиІагіз; 6 - һитегиз; 7 - Іепйо т.
Ьісіріііз Ьгасһіі (сарШ Іоп^ит); 8 - іепсіо
т. зиЬзсариІагіз; 9 - асготіоп.
94 - с у р е т. Иық буыны, агі.
һитегі (фронгалды жазықтықтағы
кесіндісі).
1 - ргосеззиз согасоісіеиБ; 2, 5 - (еп-
сіо т Ьісіріііз Ьгасһіі (сариі Іоп^ит);
3 - саұйак ^іепоісіаііз; 4 - сарзиіа
агіісиіагіз; 6 - ұа^іпа зупоуіаііз
іпІегіиЬегаІіз; 7 - сариі һитегі; 8 - 1 і§.
согасоһитегаіе.
189
жұмсартатын шеміршекті буын ернеуі, Іаіэгшп §1епоісіа1е, жатады. Иық
буынының қапшығы жауырында буын ойығынын сүйекті жиегінс бекіп,
әрі иық басын қаусырып, анатомиялық мойында аяқталады. Иық
буынының қосалқы байламы ретінде құстұмсықты өсінді негізінен
шығатын және буын қапшығына қосылып-өрілетін тығыздау талшық-
тар шоғыры, 1І£. согасоһитегаіе, болады. Жалпы алғанда иык буынында
нағыз байламдар жоқ, ол иық белдеуі бұлшықсттерімен бекиді. Бұл
жағдай бір жағынан дұрыс сияқты, өйткені еңбек ету мүшесі ретіндегі
қолдың қызметі үшін қажет иық белдеуінің кең козғалыс-қимыл
жасауына себебін тигізеді. Екінші жағынан, иық буыпындағы әлсіз
беку, онда буын тайып кетуінің көп болуына себеп болады.
Буын қапшығын ішінен астарлайтын синовиалды қабық буыннан
тыс екі томпақ түзіледі. Олардың біріншісі, уа^іпа 8іпоуіа1І8 іпіегш-
Ьегсиіагіз, 8и1си$ іпіегіиЬегсиІапз-те жататын екібасты бұлшықсттің
үзын басының сіңірін қоршайды, ал басқа томпақ, Ьигва т. 8иЬ8сари1агі8
зиЬіспсІіпеа, т. 8сари1агі8-тің үстіңгі бөлімінің астында орналасқан.
Иық буыны нағыз көпбілікті шартәрізді буындасу ретінде аса
қозғалмалы. Қимыл үш негізп білік айналасында жасалады: фронталды,
сагитталды және вертикалды Сондай-ақ айналмалы қозғалыс та
(циркуляция) жасалады. Фронталды білікті айнала қол бүгіп, жазылады
Сагитталды білікті айнала қол әкетіліп, әкелінеді. Вертикалды білік
айналасында қол сыртқа (супинация) және ішке қарай (пронация)
айналады. Жоғарыда айтылғандай, қолды бүгу және көтеру иық
деңгейіне дейін ғана мүмкін, өйткені одан арғы қимыл буын қапшы-
ғының керілуінен және жауырын акромионы мен 1і&. согасоасготіаіе
түзетін күмбезге тоқпан жіліктін жоғарғы шетінің тірелуімен тежеледі.
Егер қолдың қозғалысы горизонталдыдан жоғары жалғаса беретін
болса, онда бұл қимыл енді иық буынында жасалмайды, бүкіл қол иық
белдеуімен бірге қозғалады, бұл кезде жауырынның төменгі бұрышы
алға және латералды жаққа қарай ығыса бұрылады.
Адам қолы барынша еркін қозғала алады Қолдың босауы адам
эволюциясы үрдісіндегі ең еркін буынға айналады Соның нәтижесінде
біз денеміздегі кез келген жерді қолмен ұстай аламыз және еңбек үрдісі
кезінде қол ұшымен барлық бағытта қимыл жасай аламыз.
Иық буынының артқы рентгенограммасында екі контурымен қос
дөңссті линза пішінді сауйаз §1епокіа1І8 көрінеді, олардың медиалдысы
сауііав £Іепоіда1І8 алдыңғы жартышеңберіне, ал латералдысы оның
артқы жартышеңберіне сәйкес келеді. Рентген суретінің ерекшелік-
терінен медиалды контур қалыңдау және айқындау көрінеді де, соның
себебінсн жарты сақинатәрізді көрініс пайда болады, бұл қалыпта
(норма) белгі болып табылады (“айқын жартысақина белгісі”).
Қартайғанда және кейбір аурулар кезінде латералды контур да айқын
білінеді де, ондай жағдайда сауііаз £Іепоі(1а1І8, қалыпты “жартысақина
белгісі” патологиялық “сақина белгісімен” ауысады.
190
Тоқпан жіліктің басы арткы рентгенограммада өзінің төменгі-
медиалды бөлігінде саұііаз &1епоіс1а1і8-пен қабаттасады. Сауііаз §1епоі-
сіаііз 8сари1ае мен сариі һигпеп арасында иық буынының рентгендік
саңылауы көрінеді.
Иық буынының “Рентгендік буын саңылауы” сауііаз £Іепоіс1а1І8-тің
медиалды (алдыңғы) жиегі мен сариі һитегі-дің айқын контуралары
арасында орналасатын иілген ақшыл түрінде болады. Буынның
шыққанын нсмесе шала тайғанын анықтау үшін, агіісиіаііо һшпегі,
буындық беттсрінің қалыпты ара қатынастар жілік басының томенп
медиалды бөлігінін сауі(а8 £Іспокіа1І8-пен қабаттасуы және оның
төменгі шекарасынан жоғары проекциялануымен сипатталады.
Иык буыны а. сігситПеха һитегі апіегіог, а. сігситПеха һитеп
ро8(сгіог, а. іһогасоасготіа1І8 (а. ахі1ІагІ8-тен) тармақтарынан түзілген
геіе агіісиіаге-ден қоректенеді. Веналық ағын V. ахі11агі8-ке құятын аттас
веналарға құйылады. Лимфа ағыны терең лимфа тамырлары бойымен
посіі Іутрһаһсі ахйіагез-ке күйылады
Шынтақ буыны
Шынтақ буыны, агіісиіаііо сиЬйі.
Шынтақ буынында үш сүйек: тоқпан жіліктің
дисталды шеті жәнс кәрі жілік пен шынтак
жіліктің проксималды шеттері буындасалы
(95-сурет). Буындасатын сүйектер бір
қапшыққа қаусырылған (күрделі буын) үш
буын түзеді: тоқпан-шынтақ жілік буыны,
агі. һитегои1пагІ8, тоқпан-кәрі жілік буыны,
агС. һишегогасііаііз және проксималды
кәрішынтақ жілік буыны, агі. гайіоиІпагІ8
ргохішаіік. Соңғы буын аттас дисталды
буыдасумен бірге қызмет атқара, үйлесімді
буын түзеді.
Токпан-шынтак жілік буынының
беттері шығыршықтәрізді буын болып
табылады (96-сурет). Иық жағынан буын-
дық бетін шығыршық, (госһіеа, түзеді; он-
дағы ойма (бағыттаушы жүлге) шығыршық
білігіне перпендикулярлы емес, біршама
бұрыш жасай орналасады да, соның сал-
дарынан винтті жол пайда болады. Шынтақ
жіліктің іпсізига 1госһ1еагІ8-сі шығыршық-
пен буындасады, тіліктің тоқпан жілік
шығыршығына сәйкес келетін кішкене
қыры болады
95 - с у р е т. Шынтақ
буыны, агі. сиЫіі.ч;
(сагитталды кесіндісі).
1 - һшпегиз; 2 - сауііаз
агйсиіаге; 3	- сарзиіа
агйсиіагіа; 4 - оіесгапоп; 5 -
иіпа, 6 - гасііиБ; 7 - ргосеззиз
согапоісіеиз; 8 - сагЫа^е
айісиіагіз; 9 - ігосһіеа
һитегі
191
96 - с у р е т. ІІІынтак буыны, агі. сиЫііх;
алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - сарзиіа агіісиіагіз; 2 - 1І£. соПаіегаіе
иіпагс, 3 - сһогда оЫіцие, 4 - иіпа; 5 - гасһиз;
6 - іепсіо т. Ьісірііів Ьгасһіі (кесілген); 7-
іі^. апиіаге гасііі; 8 - 1і&. соііаіегаіе гасһаіе;
9 - һитегиз.
Тоқпан-кәрі жілік буыны сарі-
іиіит һитсгі кәрі жілік басындағы
шұңқырмсн буындасуынан түзіледі
де пішіні шартәрізді, бірак іс жүзінде
онда қозғалыс шынтақ буыны үшін
ғана мүмкін екі білік айналасында
жасалады, өйткені ол соңғының
болігі ғана болып табылады және
оның қимылын шектейтін шынтақ
жілікпен байланыскан
Проксималды кәрі-шынтак жі-
лік буыны өзара буындасатын
сігситСегепІіа агіісиіагік гасііі және
іпсіьига гасһаһз иіпае-ден тұрады,
цилиндр пішінді Тоқпан жіліктегі
буын қапшығы арт жағынан шынтақ
шұңқырының үшгсн скі болігін, ал-
дыңғы жағынан тәждік және кәрі
жілік шұңқырларын қаусырып, айдаршық үстілерін бос қалдырады. Ол
иіпае де іпсізига ігосһіеапз-тің жиепне бекиді. Кәрі жілікте мойнына
бскіп, алтыңғы жағынан синовиалды қабықтың томпағын - гесеязиз
8ассііогті8 түзеді. Қапшықтын алдыңғы және артқы жақтары бос, ол
бүйір жақтарында көмекші байламдар бар иіпае жағынан 1І£. соііаіегаіс
иіпаге, кәрі жілік жағынан 1І£. соііаіегаіе гасііаіе, бұлар фронталды
біліктердің шеттерінде және оған перпендикулярлы орналасқан. Ьі§.
соііаіегаіе иіпате тоқпан жіліктің медиалды айдаршық үстінен басталып,
іпсізига ігосһіеагіз иіпае-нің бүкіл мсдиалды жиегіне бекиді. Ьі£
соііаіегаіе гадіаіе тоқпан жіліктің латералды айдаршық үстінен
басталып, кәрі жіліктің басын алдынан және артынан екі аякшасымен
қаусырып, іпсізигае гадіаііз иіпае-ның алдыңғы жәнс артқы жиегіне
бекиді. Екі аякша арасында кәрі жіліктің мойны мен басын қосып,
доғатәрізді оралып өтетін фиброзды талшықтар жатады Бұл талшықтар
1І£. апиіаге гасііі деп аталады. Сақинатәрізді байламның горизонталды
жазықтықта вертикалды аиналу білігіне перпендикуляр орналасуына
баиланысты байлам кәрі жіліктің қозғалысын осы білікті айнала
бағыттап, айналу үшін кедергі келтірмей оны ұстап тұрады.
192
Шынтақ буынындағы қозғалыстар екі түрлі Біріншіден, онда білек
фронталды білік айналасында бүгіліп әрі жазылады. Бұл қозғалыстар
шынтақ жіліктің тоқпан жілік шығыршығымен буындасқан жерінде іске
асады, бұл кезде кәрі жілік те сарііиіит бойымен сырғанай қозғалады
Фронгалды білік айналасында қозғалыс көлемі 140° тең.
Екінші қозғалыс кәрі жіліктің вертикалді білікті айналуы түрінде
тоқпан-кәрі жілік буынында, сондай-ақ проксималды және дисталды
кәрі-шынтақ жілік буындарында жасалады, сөйтіп, бұлар үйлесімді
айналмалы буындар болып табылады. Кәрі жіліктің төменгі шеті қол
ұшымен байланыста болғандықтан, олардың қимылы бір-біріне тәу-
елді Кәрі жілік бұрыш жасай шынтақ жілікті қиып, ал қол ұшы сырт
жағымен алға қараған (қол төмен түсіп түрғанда) козғалысты пронация,
ргопаію, деп атайды Білектің екі сүйегі дс бір-біріне параллель орна-
ласып, ал қол ұшы алақан жағымен алға қарай бұрылатын (пронацияға
қарама-қарсы) қозғалыс супинация, яиріпаііо, деп аталады. Білек
пронациясы мен супинациясы кезіндегі қозғалыс көлемі шамамен 140°.
Жануарларда бастамасы ғана болған білек сүйектерінің пронация
мен супинацияға қабілеті ағашқа өрмелеп, ұстау қызметінің артуына
байланысты приматтарда жетіле түсті, дегенмен тск адамда ғана еңбек
етудің әсерімен ол барынша дамыды.
Шынтақ буыны аймағының рентгенограммаларында тоқпан жілік-
тің дисталды бөлімі мен білек сүйектерінің проксималды бөлімдерінің
бір уақыттық кескіндері алынады Артқы және бүйір суреттерде бұл
бөлімдердің жоғарыда сипатталған барлық бөлшектері көрінеді. Бүйір
суретте (госһіеа мен сарііиіит һитегі бір-біріне қабатгасады да, соның
салдарынан бұл түзілістердің көлеңкелері қабаттасқан дөңгелектер
тәрізді болады. Агіісиіаііо һитегоиіпагіз, агіісиіаііо һитегогадіаІІБ, агі.
гасііоиіпагів ргохітаііз-тердің “рентгендік буындық саңылаулары”
жақсы көрінеді
Артқы рентгенограммада тоқпан-кәрі жілік буыны саңылауы
айырықша айқын білінеді, бүйір суретте ұзына бойы тоқпан шынтақ
жілік буын саңылауы байқалады.
Білек сүйекгерінің қосылыстары
Бұл сүйектср шсттерімен өзара үйлесімді буындасулармен - агі.
гадіоиіпагіз ргохітаііз және агі габюиіпагіз дізіаһз пен байланысқан,
қалған бөліктерінде де олар сүйекаралық жарғақпен қосылады. Агі.
гасііои1пагІ8 ргохітаііз шынтақ буынының қапшығына қамтылған. Агі.
гадіонһіапз дівіаііз шынтак жіліктің басының сігситГегепііа агііси1агІ8
және кәрі жіліктің іпсі^ига иіпапз-інен зүзілсді Бүл буындасудың
түзілуіне сондай-ақ үшбұрыш пішінді, кең негізімсн іпсізига иіпапз-тің
төменгі жиегіне, ал ұшымен шынтақ жіліктің бізтәрізді өсіндісіне
193
97 - с у р е т. Оң білек сүйектерінің қосылысы;
алдынан қарағандағы корінісі
1 - иіпа; 2 - ргосеззиз Біуіоніеи» иіпае, 3 - Лізсиз
агіісиіапз; 4 - ргосейзиз 8(у1он1еи8 гадіі, 5 - тетЬгапа
тіегоззеа апіеЬгаһіі; 6 - гасііиз; 7 - іепйо т Ьісіріііз
Ьгаһіі; 8 -1і§ апиіаге гагііі.
бекіген шеміршек табакша, сіізсиз агіісиіагія,
қатысады Дисталды кәрі-шынтақ жілік буыны
пішіні жағынан вертикалді айналу біліп бар
нилиндрлі буынға жатады және дәл осындай
проксималды буынмсн бірге функционалдық
жағынан бірыңғай үйлесімді буын түзеді.
Сұйекаралық жарғак - тешЬгапа іпіегоз-
зса, білектің бұлшықеттерінің бекитін шынтақ
және кәрі жіліктердің арасындағы фиброзды
жарғақша Оның жоғарғы жағындағы тесіктен
а. іпіегоззеа розіегіог, ал жарғақтың төменгі
жағынан а. іпісго88еа аШегіог өтеді.
Білек сүйектерінің қол үшымен қосы-
лысы. Кәрі жілік-білезік буыны, агі гасііо-
сагреа (97-сурет). Сүтқоректілердің көбінде ол
шығыршық пішіндес Пронация мен супинация
қабілеті пайда болуына қарай шынтақ жілік пен
кәрі жіліктің арасында жеке буыи-дисталды
кәрі-шынтақ жілік буыны агі., гасһоиіпагіз
дІ8іа1і8, дамиды, ол проксималды кәрі-шынтақ
жілік буынымен бірге вертикалды айналу білігі
бар үйлесімді буын түзеді. Бүл үйлесімді
буында кәрі жілік шынтақ жілікті айнала қозғалады, соның салдарынан
кәрі жіліктің дисталды эпифизі едәуір үлкейеді. Керісінше, шынтақ
жіліктің дисталды эпифизінің дамуы кенжелеп, ол кәрі жіліктен
қысқалау болып, бірақ оның есесіне онда арнаулы буын дискісі, сіізсиз
агһси1агІ8, пайда болады. Адам супинация мен пронацияның барынша
үлкен көлеміне байланысты сІІ8си8 агһсиіагіз барынша дамып,
үшбұрышты талшықты-шеміршекті табақша, ҒіЬгосагііІаёО ігіап^иіаге
пішініне ие болады, ол табакша кәрі жіліктің дисталды эпифизімен
бітісіп-өсіп, онымен бірге кәрі жілік-білезік буынының проксималды
бөлімінің буындық ойығын түзеді. Демек, шынтақ жілік кәрі жілік -білезік
буынына тек аталған шеміршскті диск арқылы ғана кірісіп, бұл буындасуға
тікелей қатысы болмайды, сондықтан бұл буынның проксималды бөлімі
білек-білезік буыны емес, кәрі жілік-білезік буыны деп аталады.
Жоғарыда айтылатындарға сәйкес агі.гасііосагреа-ның буындық
оиығын кәрі жіліктің Гасісз агПси1агІ8 және сіізси^ 1гіап§и1агі8, ал бұл
194
буынның буын басын өзара
сүйекаралық байламдармен,
1І£. шісгсагреа, байланысқан
білезік сүйектерінің - 08 зсар-
һокіеит, Іипаіит еі Іпдиеігит-
дердің, проксималды беггерін
түзеді. Буын қатысатын сүйек
санына қарай күрделі, ал
буындық беттерінің піипніне
карай екі айналу білігі (сагит-
талды және фронталды) бар
эллипстәрізді буынға жатады.
Қол ұшы сүйектерінің
косылыстары, аіЧісиІайопез
тапиз 1. Білезіктің орталық
буыны, аП тесііосагреа, білс-
зік сүйектерінің дәнтәрізді
сүйекке жататын бұршақтә-
різді сүйекті қоспағанда бірін-
ші және екінші қатары ара-
сында жатады. Бұл буынның
буын ойығы қызметін білезік
сүйектерінің бірінші қата-
рының дисталды беті атқара-
ды. Білезік сүйектерінің екін-
ші қатарының проксималды
беті буын басын түзеді.
Екі қол ұшы буынының да
(кәрі жілік-білезік және біле-
зіктің орталық) олардың бу-
ындық беттерінің жиектеріне
бекитін дербес буын капшық-
тары бар (98, 99-суреттер) Кәрі жілік-білезік буыны капшығын кәрі
жілік пен шынтақ жілік жағынан мына көмекші баиламдар бекітіп,
нығайтады. кәрі жіліктің бізтәрізді өсіндісінен қайықтәрізді сүйекке
келетін ІІ£. соііаіегаіе сагрі гасііаіе, және шынтақ жіліктің бізтәрізді
өсіндісінен 08 ігідиеігит және 08 рІ8ІГогте-ге қарай созылатын Іі%.
соііаіегаіе сагрі иіпаге. Кәрі жілік-білезік буынының алақан жағында
Іі%. гайіосагреит раітаге орналасады Ол кәрі жіліктің бізтәрізді
өсіндісі мен буындық бетінің жиепнен басталып, бірнеше шоғыр
арқылы 08 8сароі(1еит, Іипаіит, ігідиеігит еі сарііаШт сүйсктеріне
бекиді. Кәрі жілік-білезік буыны қапшығы сырт жағынан кәрі жіліктен
білезіктің бірінші қатарындағы сүйектеріне баратын ІІ£. гайіосагреит
сіогчаіе арқылы нықталынады.
98 - с у р е т. Қол ұшының буындары мен
байламдары (сол кәр жілік - білезік
буыны және алақан сүйектері
арасындағы буындардың фронталды
кесшдісі, үлгі); алдынан қарағандағы
көрінісі.
1 - гасііиз; 2 - агі. гасһосаграһз; 3 - 1і§.
соііаіегаіе сагрі габіаіе; 4	- агі.
тесііосаграііз; 5 - агі іпіегсаграііз; 6 - агі
сагротеіасаграііз; 7 - агі тіегтеіасаграІіБ;
8 - 1і£§. іпіегсаграһа іпіегоззеа; 9 - агііси-
Іаііоп О88І8 ріыГогтіз; 10 - 1і&. соііаіегаіе
сагрі иіпаге; 11 - агі Касііоиіпагіз дізіаііз;
12 - иіпа.
195
22
99 - сурет. Қол ұшының буындары мен байламдары; алдынан
қарағандағы көрінісі.
1 - агі. габіоиіпагіз Лзіаііз; 2 - 1і§. соііаіегаіе сагрі иіпаге; 3 - 1і§. різоһатаіит,
4 - 1І£. різотеіасаграіе; 5 - һатиіиз О88І8 һатаіі; 6 - 1і§£. сагротеіасаграііа
раітагіз; 7 - Іівё- теіасаграііа раітагіа; 8 - 1іё§. теіасаграііа ігапзуегза
ргоГипгіа; 9 - агі. теіасагрорһа1ап§еаІІ8 (ашылған); 10 - ұа^іпа ҒіЬгоза бі^ііогит
тапив (ашылған); 11 - агі. іпіегрһаіап^еаіез (ашылған); 12 - іепсіо т. Пехогіз
дІ£Ііогит ргоҒипбі; 13 - іепбо т. Пехогіз гіі&і1огит БирегГісіаІіз; 14 - 1і§ц.
соііаіегаііа; 15 - агі. сагротеіасаграһк роііісіз; 16 - о§ сарііаішп; 17 - 1І£. сагрі
гасііаіит; 18 - 1І£. соПаіегаІе сагрі гадіаіс; 19 - 1і§. гасһосаграіе раітаге; 20 - оз
Іипаіит; 21 - габіиз; 22 - иіпа.
196
Кәрі жілік-білезік буыны байламдарының сүйектерге бекитін
жерінде зақымданса, сүйектерде иагологиялық озгерістер болады. Агі.
піесііосагреа өзара қатынасын соңғы төрі білезік-алақан буындарында
қамтиды Агі тесііосагреа-дан басқа, білезіктің бір-бірімен сүйек-
аралык байламдары, !і%. іпіегсагреа іпіегоззеа байланысқан жекслеген
сүйектері ксй жсрлерінде өзара бір-біріне караған буындастык бет-
терімен қосылады. Мұндай буындар білезікаралык, агіісиіаііопез
іпіегсагреае, деп аталады.
Білезік аралық буындар көбіне бір сүйектен екінші сүйекке қолдың
сырт жағында, іпіегсагреа ііогяаііа, және алақан жағында көлденсң
өтетін бірқатар қыска байламдармен Іі^. іпіегсагреа раітагіа,
нығайтылады. Бүдан басқа, алақан жағында басты сүйектен көрші
сүйектерге шашырай таралатын будалар, іі%. сагрі гаіііаіит байқалады
Қол ұшы буындарындағы қозғалыс басты сүйсктің басы арқылы өтстін
екі өзара псрпендикуляр біліктер: фронталды білік (бүгу және жазу)
айналасында және сагитталды білік айналасында (әкету жәнс әкелу)
жасалады. Бұл қозғалыстарды айналу бі нктеріне перпендикулярлы
жәнс олардың шеттерінде, атап айтқанда коллатералдылар - фронталды
білік шеттеріндс, қол ұшы сырты мен алакандары - сагитталды білік
шеттерінде орналаскан байламдар тежейді Сондықтан бірінші байлам-
дар сагитталды білікті айнала көтсріп, түсіруді, ал екінші байламдар
фронталды білікті айпала бүгіп, жазуды тсжсйді. Барлык екі білікті
буындардағы сияқты, бұл жерде сігсшпсіисііо болуы мүмкіп, бұл кезде
саусақ шеттері шеңбер жасай қозғалады.
2. Бұршақтәрізді сүйсктің, агі. ояяія різіГогтіз, буыны жеке буын болып
табылады, онда бүршақтәрізді сүйск 08 іпциеігит-мен буындасады.
Бүршақтәрізді сүйектен екі байлам: Іі$. ріноһатаіит ілмск торізді сүйекке
және Іі%. ріхотеіасагреит ІІІ-У алақан сүйсктсрінің негізіпе қарай
шығады Бұл байламдар қабатында аталған дәнтәрізді сүйск орналасқан т
Лехог сагрі иіпагіз сіңірлер нің жалғасы болып табылады.
3 Бүккіш бұлшыкстіср үстағышының геііпасиіит Пехогит, қол
үшы буындарына тікелей каіысы жок. Ол көпірше түрінде етіпепііа
сагрі габіаіік-тен етіпепііа сагрі иіпапь-ке қосылып, өзекке, сапаһз сагрі,
айналдырады. Озекте п. тедіапиз, сондай-ак саусақтарының бүккіш
бұлшықеттері сінірлері өтеді, осыдан байлам гсішасиіит Пехогит деп
аталады.
1. Бі іезік-алақап сүйектер буындары, агН. сагротеіасагреае, білезік
сүйскгсрдің екінші қатары мен алақан сүйектері негіздерінен түзілген
Бас бармақтың бІлезік-алақан сүйек буынынан басқа, бұл буындардың
барлығы жалпақ, сырт жағынан да, алақан жағынан да катты керілген
байламдармсн, 1іё§. сагротеіасагреа догваііа еі раітагіа, бекіген,
сондыкіан олардағы қозғалғыштық өте төмен Оларда ана, не мына
жаққа қарай 5-10°-қа жылжу ғана мүмкін Олар қол үшының негіздік
бөлімін нығайтып, көп буынды бұлшықеттердің - саусақ бүккіштерінің
14—210
197
күшті козғалыстары кезінде алақанның төзімділігін арттыратын қатаң
буындар қатарына жатады. Шынашақтың білезік-алақан сүйек буыны
едәуір козғалғыш V алақан сүйектің негізінің буындық беті ертоқым
тәрізді болғандықтан, шынашақ өте шектеулі колемде ғана бас бармаққа
қарама-қарсы келе алады Қапшықпен қоршалған білезік- алақан сүйектер
буындарының жалпы қуысы білезіктің орталық буынымен және алақан
сүйекаралық буындарымен қатысатын көлденең саңылау пішінді келеді.
Аталған алақан сүйекаралық буындар, агіі. іпіегтеіасагреае, негіздерімен
бір-біріне жанасатын соңғы гәрт алақан сүйектердін арасында жатады, бұл
сүйектердің нсгіздсрінің тереңде буындасатын беттері берік байламдармен,
Іі$£. теіасагреа іпіегоыеа, байланысып-қосылады Алақан сүйскаралық
буындар қапшықтары көлденең өтетін сыртқы және алақандық баилам-
дарымен, 1і§£. гпеіасагреа сіоіъаі а еі раітагіа, иығайтылады
Бас бармақтың білезік алақан сүйек буыны, агі. сагротеіасагрса
роііісія, басқа білезік-алақан сүйектер буындарынан мүлдем оқша-
уланған және кұрылысы мен қозғалгыштығы жағыиан олардан тіпті
өзгеше. Ол 08 ігарехіит мен I алақан сүйегінің негізі арқылы өтетін
сагитталды біліктер айналасында қозғалыс жасауға мүмкіндік береді.
Бүл біліктердщ біріншісінің айналасында оның алақан сүйегімен қоса
бас бармақ бүгіліп, жазылады, бірақ білік толықтай көлденең өтпей-
тіндіктен, саусақ бүгілгсн кезде шынашақ пен басқа саусақтарға қарсы
қойылса, алақан жаққа қарай ығысады. Бұл қозғалыс қарсы қойылу,
орройіііо, деп аталады: кері қозғалыс герозіію деп аталады. Сагитталды
біліктің айналасындағы қозғалыстардың мәні бас бармақты сұқ
саусақтан алыстатып, жақындатуда. Алыстатып, жақындатқан ксздегі
қозғалыс көлемі 45-60° жәнс қарсы қою мен қозғалыс кезіндегі көлемі
37-40° Ьұл айтылғандардан басқа тағы да сігситсіисһо болады Адам
эволюциясы үрдісінде оның еңбек әрекетіне байланысгы I саусақтын
ертоқымтәрізді буыны күшейді Моселен, неандерталь адамында бұл
буын, сірә қысыңқы болған да, сондыктан осы адамға карағанда тек
аздаған козғалыстар жасай алған.
5. Алақан сүйектер-бунақтар буындары, ай. теіасагрорһаіапёсае,
алақан сүйектерінің дөңес бастары мен проксималды бунақтар нспзіндегі
шұңқырлар арасында жатады, пішіні жағынан эллипстәрізділерге
жақындайды. Байлам аппарат алақан сүйектері бастарының шынтақ жілік
пен кәрі жіліктік беттеріндеп шұңқырдан проксималды бунақтар непзінщ
бүйір жақтарына қигаш келетін екі қосалқы байламнан, соііаіегаііа,
тұрады. Алақан жағында талшықты шеміршеп бар жақындау жер, Н§.
раітаге болады. Осы жуандау жермен байланысса, ІІ-ден У-ке дейін
олардың алақан жағынан алақан сүйектерінің басгары арасында
көлденеңінен берік фиброзды байламдар, теіасагреа Ігапзгегза
рго/ипсіа, созылып жатады Алақан-бунақты буындарда қозғалыс екі білік
айналасында жасалады: фронталды білік айналасында бүкіл саусақ
қозғалыс көлемі 90°-100° молшеріпде бүпліп, жазылады және
198
сагитталды білік айналасында саусақ 45°-50°-қа алыстатылып,
жақындатылады. Соңғы қозғалыстар 1ід§. соііаіегаііа босаңсыған кезде
жазылған саусақтармсн ғана мүмкін болады; олар бүгілген кезде
керіледі де, бүйір қозғалыстарына кедергі жасайды. Бұлардан басқа
саусақ едәуір кең көлсмде тагы айналма қозғалыс жасай алады.
6 Бунақтараралық буындар, агі. іпіегрһаіап^еае тапиз, көрші
бунактардың басы мен негізі арасында орналасады, көлденен (фрон-
галды) білік айналасында бүгу, жазылуға мүмкіндік беретін типтік
шығыршықтәрізді буын болып табылады.
Қосалқы байламдар, ІІ£%. соііаіегаііа, буын бүйірлерінен өтеді Қол
ұшының алақан жагынан жасалған рентген суретінде оны түзуге
қатысатын барлық сүйектер мсн олардың бөлшектері көрінеді.
“Рентгендік буын саңылаулары” сәйкесті сүйектердің буын беттері
арасында ақшыл жолақтар түріпде бсйнеленген.
Кәрі жілік-білсзік буынының “рентгендік саңылауы” медиалды
бөлігінде осы жерде орналаскан, рентген сәулелерін тұтпайтын буын
дискісіне (үш бұрышты шеміршекке) сәйкес кеңейген.
Қол ұшы қаңқасының негізгі сүйскгерінен баска, суреттерде
қосымша немесе комплектіден тыс, түрақсыз сүйектер кездеседі: 1 08,
сепігаіе сагрі - жануарлардағы аттас сүйекіің рудименті, о$$а ігарегіпт,
сарііаіпт еі 8сарһок1еит арасында орналасқан; 2. 08 8Іу1оісіеит III
алақан сүйегінің ргосе88П8 зіуіоісіеиз дсрбес дамуы, 3. 08 ігаре/окіеит
зесшкіагіит - 08 ігарегоісіеит-нің екі сссленуі сияқты; 4. оз ігіап^иіаге -
кәрі жіліктің ргосеззиз 8іу1оісІеи8-іпің бітісіп-өспегең бөлігі. Бұл тұрак-
сыз сүйектердің әсерінен диагноз қойғанда қате жіберуге болады.
Жануар ататектерінен өте ертедеп адам тұқымдастарг а (гоминид-
терге) тұқым қуалай берілген қол ұшы қаңқасы адам эволюциясы
үрдіссіпдс еңбектің әсерімен өзгеріске үшырады.
Соның нәтижесінде қазіргі кездеп адамға тән мынадай ерек-
шеліктер пайда болды:
1.	Бас бармақ сүйектерінің абсолютті және салыстырмалы (басқа
саусақтармен салыстырғанда) шамаларының үлкеюі.
2.	Бірінші білезік-алақан сүйск буынының ертоқым тәрізді пішіпі.
3	Бас бармақ басқа саусақтар жазықтығынан алақан бағытында
орын ауыстыруы, соның әсерінен оның баска саусақтарға қарсы қойылу
кабілетінің артуы
4.	Бас бармақпен байланысқан білезік сүйектерінің жоне қайық-
тәрізді сүйектердің сол алақан багытында ығысуы.
5.	Бұл сүйсктсрдің ығысуы салдарынан сіңірлер, нервтер меи
тамырларға арналған, геііпасиіит Лехогит астында орпаласқан науа-
ның тереңдеуі.
6.	II-V саусақтар бунақтарының қысқарып, тіктслуі, бүл қол ұшы мен
оның жекс бөліктерппң әр алуан қозғалыстар жасауына көмепн типзеді.
199
Сүйектер мен буындардың бұл аталган қайта құрылуларымсн қатар
қол ұшының нерв-бұлшықет аппараты да озгереді. Еңбек әрекеті мен
түсінікті сөз сөйлеуге байланысты орталық нерв жүйесінің жалпы
дамуының нәтижесінде қол, әсіресе онын ең басты болігі қол ұшы,
еңбек мүшесі, сипап сезу ағзасына және іпіінара қатынас құралына (кол
қимылдары) айналады.
Жамбас астауы сүйектерінің қосылыстары
Адамда жамбас астауы сүйектерінің қосылыстары бүл сүйсктсрдің
филогенез үрдісінде озгеріп отыратын функционалдық жағдайлармен
байланысты дамуын көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай, төртаякты омырт-
қалылардың горизонталды қалыпта жүреттіндіктен, олардың жамбас
асгауына көп ауырлык түспейді. Адам тік жүруге көшкеннен кейін жамбас
астауы ішкі ағзаларды ұстап-сүйейтін және салмактың тұлғадан аяқтарға
ауысатын жеріне айналып, соның салдарынан оған зор жүк түседі.
Шеміршекпен байланысқан жекелеген сүйсктер бірегсй сүйскті
түзіліске-жамбас сүйскке айналып қосылыи- бітіседі де, синхондроз
сииостозға ауысады. Бірақ қасаға сүйектері араларындағы синхондроз,
синостозға айналмай симфиз болып кетеді (100-сурет).
1	2
100 - с у р е т. Жамбас астау бай.чамдары және ұршық буыны; алдынан
қарағандағы көрінісі.
1 - ұегІеЬга ІитЬаІіз IV; 2 - 1і§. 1оп£ІІис1іпаіе апіегіиз; 3 - 1І£. ПіоІитЬаІе;
4 - Ііу. іп^иіпаіе; 5 - сарзиіа агіісиіагіа; 6 - 1І£. іііоіетогаіе; 7 - тетЬгапе
оЬіигаіогіа; 8 - 8утрһІ8І$ риЬіса; 9 - 1І£. агсиаіит риЬіа; 10 - 1і§. риЬісит
Бирсгіи»; 11 - ігосһапіег та^из; 12 - хріпа іііаса апіегіог; 13 - 1І£. засгоіііасит
уепігаіе.
200
түрі байқалады: синдесмоздар
101 - су р ет. Жамбастын оң болігінін
байламдары; артынан қарағандағы
корінісі.
1 - ргосезхи» Ігапзуегзез ұегІеЬгас ІитЬаІів
IV; 2 - 1і£. іІіоІшпЬаІе; 3 - зрша іііаса
ро81егіог зирегіог; 4 - аіа О88І8 іііит; 5 -
сгІ8іа іііаса; 6 - 1і§. засгоіііасит уепігаіе;
7 - Ғог І8сһіа<іісит та)и8; 8 - 1І£.
§асго8ріпа1с; 9 - Гог. ізсһіадісит тіпиз;
10 - 1і§. засгоШЬегаІе; 11 - шЬег
І8сһіадісит; 12 - ргосе88и8 ҒаІсіҒогтіз 1і&.
засгоШЬегаІе; 13 - 08 соссу^еит; 14 - іі§.
Засгососсу^еит догзаіе 8ирегГісіа1е; 15 -
1І£. 8асгососсу£еит Іаіегаіе; 16 - Ғог.
8асга1іа розіегіога; 17, 18 - 1і§£. засгоіііаса
розіепога; 19 - 1і§. тісгзріпаіс; 20 -
ргосе88и8 8ріпо8П8 уегісЬгае 1итЬа1І8 V.
Қозғалғыштық пен беріктікті
ұіптастыруды қажет ететіндіктен
жамбас пен сегізкоз байламдарымен
бекітілген (синдесмоз) пағыз буын
диартроз түрінде байланысады
Соның нәтижесінде адам жамбас
астауында қаңқа дамуы сатыларын
бейиелейтін барлық қосылыстар
(байламдар) түріпдегі синартроздар,
синхондроздар (олар бітісіп жамбас сүйеі іне айналғаннан кейін),
симфиз (қасаға сүйектерде) және диартроздар (сегізкөз-мықын буыны)
(101-сурст). Жамбас сүйектері арасыпдагы жалпы қозғалғыштық онша
емес (4-10°)
1.	Сегізкоз мықын буыны, агі засгоіііаса қатаң буындар (амфиар-
троз) типінс жатады, сегізкөзбен мықын сүйектерінің өзара жанасатын
құлақша тәрізді буын беттерінен түзілген. Оны бүкіл адам денесінің ең
мықты байламдарына жататын, қысқа шоғырлар түрінде СиЬепо8іІа8 пен
сегізкөз арасында орналасқан 1і§. яасгоіһаса іпІего88еит бекітеді Олар
сегізкөз-мықын буындасуы сегізкөз бен мықын сүйегін байла-
ныстыратын басқа да байламдармен бскітілсді: алдынан Іі^. засгоіііаса
үепігаііа, артынан 1і§. васгоіііаса сіогзаііа, сондай-ақ V бсл омыртқаның
көлденең өсіндісінен сгшіа іііаса-ға қарай тартылған 1і§. іІіоІшпЬаІе.
2.	Қасаға симфизі, Бутрһучз риЬіса, орта сызық бойында
орналасып, екі қасаға сүйегін өзара байланыстырады. Бұл сүйектердін
гиалинді шеміршек қабатымен жабылған бір-біріне қараган Гасіез
8утрһу8Іа1І8 арасында талшықты-шеміршскті табақшаның, сішсиз
іШегриЬіси8, негізі қаланған, онда әдетіе 7 жастан бастап тар
синовиалды саңылау (шалабуын) жатады.
201
Қасаға симфизі тығыз сүйек қабығы және байламдарымен
нығайтылған жоғарғы жиегінде - Іі^. риЬісит зирепиз және төменгі
жиегінде - Іі^. агсиаіит риЬік; соңғы байлам симфиз астындағы
бұрышты, ап^иіиз зирриЬісиз, тегістейді.
3.	Ьі£. засгоІиЬегаІе және ІІ£. засговріпаіе - әр жағыида сегізкөзді
жамбас сүйскпен байланыстыратын екі берік сүйскаралық байламдар:
біріншісі - іиЬег ібсҺіі, екіншісі - зріпа ізсһіасһса-дан шығады .
Бұл сипатталған байламдар жамбас астауының артқы төменгі
бөлімінде сүйек арқауын толықтырып, үлкен және кіші шонданай
тіліктеріп аттас: Ғогашеп іасһіасіісит та]и8 сі тіпиз тесіктеріне
айналдырады
4.	Жапкыш жарғақ, тетЬгапа оЬіигаіопа, - жамбастың Гогатеп
оЬШгаІит-ын жабатын (бұл тесіктің жоғарғы латсралды бұрышынан
басқа) фиброзды табақша. Ол қасаға сүйегінің осы жердегі зиісиз
оЬіигаіогіиз жиектеріне бекіп, бүл науашықты бекіткіш тамырлар мен
нервтің өтуіне арналған аттас өзекке айналдырады.
Түтас жамбас астауы. Екі жамбас сүйектері бір-бірімен жопс
сегізкозбен қосылып, тұлғапың аяқтың еркін бөліі імен байланысуына
арналған - жамбас астауы реКіз, болып табылады, ол екі бөлімнеп
тұрады: жоғарғы кеңдеу бөлімі - үлкен жамбас астауы, реіүіх та]ог,
және төменгі, тарлау бөлімі - кішкене жамбас атауы,реігіз тіпог. Үлкен
жамбас астауы тек бүйір жақтарынан азды-көпті жайылған мықын
сүйектерімен шектеледі. Оның алдыңғы жағында сүйекті қабырға жақ,
ал арт жағында бел омыртқалармен шектелген. Кішкенс жамбастың оны
үлкен жамбастан бөліп тұратын жоғарғы шекарасын рготопіопит
мүйісі, мықын сүйектерінің Ііпса агсиаіае, қасаға сүйектерінің қырлары
мен қасаға симфизінің жоғары жиегіне түзілген шекаралық сызығы,
Ііпеас іегтіпаііз, құрайды. Осылай қоршаған тесік арегіига реіұіз
$ирсгіог деп аталады Кіреберістен төмен қарай кішкенс жамбас
астауының куысы, саұит реіуіз, жатады. Жамбас астау қуысының
қасаға сүйектері мсн олардың өзара байланысуынан түзілген алдыңғы
қабырғасы өте қысқа. Керісінше, қабырға артқы жағынан ұзын және
сегізкөз бен құйымшақтан түрады. Кіші жамбас астауы кабырғасының
бүйір жақтары жамбас сүйектерінің ұршық ойықтарына сәйкес келетін
бөліктерінен, сондай-ақ сегізкөзден соларға қарай шығатын байлам-
дармен біргс шонданай сүйектерінен түзіледі. Жамбас астауының
қуысы төмснгі жағында қасаға және шоиданай сүйектерінің тармақ-
тарымеи, шонданай төмпелерімсн, сегізкөзден шонданай сүйектеріне
баратыи байламдармен және ең соңында, құйымшақпен шектелген
жамбас астауының төмепп тесігімен, арегіига реіұіз іпҒегіог, аяқ-
талады. Акушерлер жамбас астауын циркульмен өлшейді. Үлкен
жамбас астауын өлшегенде үш көлденең өлшемде анықтайды
1)	25-27 см-ге тең екі і>ріпа іііаса апіегіог зирегіог арасындағы
қашықтық - сІІБіапһа (сгізіагит) зріпагит.
202
2)	28-29 см-ге тен екі сгізга іііаса арасындағы қашыктық - сіізіатіа
сгІБІагиш.
3)	30-32 см-ге тең ігосһапіег та]ог арасындағы қашықтық - сіізіапііа
ігосһапіегіса.
Содан кейін сыртқы тура (тік, гүзу) сызық шамасын анықтайды: 4)
20-21 см-ге тең, симфизден бастап соңғы бел омыртка мен 1 сегізкөз
омыртқасы арасындагы ұңғылға дейінгі қашықтық. Жамбас астауының
нағыз тура өлшемін (сопіи§аіа ұега) анықтау үшін сыртқы тура шама
цифрынан 9,5-10 см-ді алып тастайды. Сопда соп)и§аіа уега 8.
£упесо!о£Іса - әдсттс 11-см-ге тең шама алынады.
5)	Мықын сүйектерінің алдыңғы жоғарғы және арткы жоғарғы
қылқандары арасындағы қашыктық (бүйір коньюгатасы) 14,5-15 см-ге
тең.
6)	Кіші жамбас астауына кіреберістің көлденең шамасын анықтау
үшін (13,5-15 см) сіівіапііа спзіагит (29 см) кақ болінеді немесе одан
14-15 см алып тасталады.
7)	Кіші жамбас астауының шығабсрісінің көлдснең шамасын (11 см)
өлшсгенде циркульды шонданай төмпелерінің ішкі жиектеріне койып,
алынган 9,5 см цифрына жүмсақ тіндердің қалыңдығы есебіне 1-1,5 см
қосылады.
8)	Кіші жамбас астауының шығаберісінің тура шамасын (9-10 см)
өлшегенде циркульды құйымшақтың ұшы мен симфиздің төмеіпт
жиегіне орнатып, алынғаи 12-12,5 см шамадан сегізкөз бсн жұмсақ
тіндердің қалыңдығы ссебіне 1,5 см-ді алып тастайды.
Егср кірсбсріс пен шығаберісті қосса, жамбас астауының тура
шамаларының орта түстарын қосып байланыстырсақ, онда жамбас
астауы қуысының ортасынан өтетін, қисық, алға қарай ойыс сызық
түріндегі жамбас астауы білігі (ахіз реІУіз) деп аталатынды аламыз.
Жамбас астауы өзінің табиғи қалпында алға қарай тым қисайған
(іпсііпаііо реіуіз) сопдықтан жамбас астауының кіреберіс жазықтығы,
немесе соп)и§аіа апаіотіса горизонталды жазықтықпен бүрыш түзеді,
ол әйслдерде, еркектерге қарағанда, үлкендеу. Жамбас астауының
қисаюы адам деиесінің тік қалпына байланысты, бұл жамбас тікелей
байланыста болатын омыртқа баганасының иілімінің себебі болып
табылады Жамбас астауының қисаю бұрышының шамасы 75° пен 50°
аралығында өзгеріп отырады. Отырған жағдайда жамбас астуы
горизонталды дерлік орналасады, соның салдарыпан бүрыш тек 7°-қа
тең болады.
Жамбас астауыньгң пішіні мен шамасы (колемі) оның атқаратын
қызметін көрсетеді Дененің бүкіл жоғарғы бөлімінің салмағын
көтермейтін және ішкі ағзалар үшіп таяныш болып табылмайтын
төртаяқты жануарлардың жамбас астауы біршама кішкентай және тар
ұзарған пішінді, кішкснс жамбас астауының алдыңғы артқы өлшемі
басым келсді. Қол мсн аяқтары бар адамтәрізді маймылдардың жамбас
203
астауы кеңдеу әрі қысқалау, бірақ дегенмен алдыңғы артқы өлшем
көлденең өлшемнен басым, соның салдарынан кішкене жамбас
астауына кіреберіс фигурасы жүрекке ұқсайды. Ақырында, тік жүретін
адамның жамбас астауы қысқарып әрі кеңейген, сондықтан еркектерде
екі өлшем де бірдей болады, ал бала көтеру мен туу актілеріне
байланысты ерекше қызмет атқаратын әйелдердің жамбас астауының
көлденең өлшемі алдыңғы артқы өлшемнен басым келеді.
Неандерталдық адамның жамбас астауында адам жамбасының
барлық белгілері бар, бұл олардың денесін тік ұстап, екі аяқпен
жүретінін дәлелдейді, алайда ол осы кездегі адам жамбас астауына
қарағанда біршама тарлау. Бұл эволюция үрдісі адам онтогенезі кезінде
қайталанады құрсақтағы нәрестенің жамбасы төртаяқтыларға тән
қушық пішінді, жаңа туған нәрестенің жамбасы адам тәрізді
маймылдардікіне ұқсайды (маймыл жамбас), ақырында, тік жүруді
үйренгеннен кейін жамбас адамға тән белгілерге ие болады.
Жамбас астауының шсіп-жетілуі кезеңінде жыныстық айырма-
шылықтар күрт көріне бастайды. Олар мынадан байқалады. Әйел
жамбас астауының кіреберісі көлденең-сопақ пішінді, ал еркектікі
қысқалау әрі тегістеу. Әйел мықын сүйектерінің қанаттары жан-жаққа
жайылыңқылау, соның әсерінен еркектердікіне қарағанда қылқандар
мен қырлар арасындағы қашықтық үлкендеу. Әйел жамбас астауының
кіреберісі көлденең-сопақ пішінді, ал еркектікі көбінесе ұзынабойлы-
сопақ пішінді (102-сурет). Еркек жамбас астауының мүйісі әйелдікіне
қарағанда алға қарай шығыңқылау келеді. Еркек сепзкөзі біршама тар
А	Б
102 - с у р е т Еркектің (А) және әйелдің (Б) жамбас астауы, реһйх. Үлкен
жамбас астауы және кіпіі жамбас кіребсріс мөлшерлерінің сызықтары
белгіленген.
I - сіізіапііа сгізіагит; 2 - сііатеіег Ігапзуегка; 3 - сһкіапйа зріпагит; 4 - сопіи^аіе
үега; 5 - сііатеіег оЫі^иа.
204
103-сурет. Әйел жамбас
астауының олшемдері
1 Анатомиялық конъюгата 2. Шын
конъюгата (гинекологиялық) 3. Тік
өлшем (Жамбас астаудан шығыс).
4 Диагоналдық конъюгата
әрі тым ойыстау, ал әйелдікі
біршама кеңдеу және сонымен
бірге жалпақтау Еркектердің
жамбас астауының кіребсрісі
әйелдердікіне қарағанда едәуір
тарлау: әйелдердің шонданай
төмпелері бір-бірінен қашықтау
жатады және құйымшақ онша
алға шығыңқы емес. Қасаға
сүйектерінің төменгі тармақта-
рының тоғысатын жері жақсы
дамыған әйел жамбас астауында доға пішінді, агсиа риЬіз, ал еркектерде
ол сүйір бұрыш, ап^иіиз вирриЬісиз, түзеді Еркектердің кішкене жамбас
астау қуысы айқын құйғыш пішінді, ал әйелдерде құйғыштәрізді пішін
онша байқалмайды әрі олардың жамбас қуысы пішіні жағынан
цилиндрге жақындау. Жамбас астауының жынысқа байланысты
ерекшеліктері туралы айтылғандарды қорыта келе, жалпы алғанда
еркектің жамбас астауы биіктеу әрі қысқалау да, ал әйелдікі аласалау,
бірақ оның есесіне кеңдеу әрі сыйымдылау.
Жамбас астауының артқы рентгенограммаларында жамбас сүйегі
өзінің барлық негізгі бөліктерімен көрінеді. Сгізіа іһаса-ның артқы
бөлігі мен зріпа іііаса розіегіог сегізкөз көлеңкесіне қабаттасады.
Мыкын сүйегі қанатының төменгі бөлігінде көбіне тамырлы өзектерге
сәйкес келетін ақшыл жерлер байқалады, оларды сүйектің бұзылу
ошағы деп шатастырмау керек. Қасаға сүйектері арасында қасаға
симфизінің йізсиз іпіегриЬісик-ке сәйкес келетін енсіздеу ақшыл жолақ
түріндегі “рентгендік саңылауы” орналасады. Саңылау контурлары
онша тепс емес Сепзкөз-мықын буындасуының Ғасіез аигісиіагіз
бір-біріне қабаттасады да, сондықтан буын саңылауы артқы
рентгенограммада күрделі пішінді болады: ол көбіне жоғары жөне
төменде байланысып қосылатын (ромб сияқты) екі иілген ақшыл
жолақтан тұрады.
205
¥ршык буыны
104 - с у р е т. Оң ұршық буыпыиың
байламдары.
1 - мықын - қырлы қапшықтық орналасқан
жері; 2 - буын қапшығының жұқа жері; 3 - 1І£.
риЬоіегпогаІе; 4 - шетЬгапа оЫигаІогіа; 5 -
ШЬег І8сһіа<1ісит; 6 - Ііпеа іпіегігосһапіегіса; 7 -
1і&. іІіоГетогаІс.
тіні жәнс ортан жілік басы байламының
Үршық буыны, агі.
сохас, жамбас сүйек жағы-
нан жартылай шартәрізді
ұршық ойығы, асеІаЬиІшп,
дәлірек айтқанда оның
ортан жіліктің басы
кірстін Гасіез Іипаіа түзеді
(104-сурст) Үршық ой-
ығынын бүкіл жиегімен
талшыкты-шеміршекті ер-
неу, ІаЬгит асеіаһиіаге,
өтеді, ол ойықты одан әрі
тсреңдетеді де, ернеумен
бірге оның тереңдігі
шардың жаргысынап асып
кетеді. Бүл ернеу іпсігшга
асеіаЬиһ үстінде көпіршс
түрінде асыра өгкізіліп,
Іі$. ігапагегзит асеіаһиіі
түзеді. Үршық ойығы тек
Гасіез Іипаіа бойында гиа-
линді буын шеміршегі-
мен жабылған, ал Го88а
асеіаЬиІі борпылдақ май
нсгізімен толған. АсеіаЬи-
Іит-мен буындасатын ортан жілік басының буындық беті жалпы
алғанда шардың үштен екісіне тең келеді. Ол Гоұеа сарііІ8-ті (жілік басы
байламы бекитін жер) қоспағанда, гиалинді шеміршекпен жабылған.
Үршық буыныпың қапшығы үршық ойығының бүкіл шеңбер бойына
бекиді. Буын қапшығы ортан жілікке алдынғы жағында бүкіл Ііпеа
іпіегосһапіегіса бойына, ал арткы жағында медиалды жағына ығыса
ортан жілік бойымен сгшіа іпіегігосһапіепса- ға параллелді бскиді. Буын
капшығының ортан жілікке бекитін сызықтарының осылай орна-
ласуынан жілік мойынының үлкен бөлігі буын қуысында жатады.
Үршық буынының тағы да екі буынішілік байламдары бар: аталып
өткен 1і§. Ігап8ұег8ит асеіаЬиІі және жілік басы байламы, Н$. саріііа
/етогіа. Бүл соңғы байлам негізімен ұршық ойығы жиектерінсн және
ІІ£. ігапзүегзит ассіаЬиІі-ден басталады; төбесі арқылы Гоұеа саріііз
Гетогіз-ке бекиді Жілік басы байламы синовиалды қабығымен жабыл-
ған, ол қабық оған ұршық ойығы түбінен көтеріледі. Бұл синовиалды
қабығы буынға гүсетін соққыларды жұмсартатын серпінді төсем болып
табылады және тамырларды ортан жілік басына өткізеді. Сондықтап
206
105 - с у р е т Жамбас асгауы
сүйектерініц қосылыстары және он
жақ ұршық буыны. (буын қапшы-
ғының бір бөлігі алынып
тасталған). Артынан және бүйірінен
қарағандағы корінісі.
1 - 1І£. іІюІитЬаІе; 2 - Гог. ізсһіасіісит
та]и8; 3 - сарШ О88І8 Ғетогіз; 4 - 1І£.
іІіоҒетогаІе; 5 - гопа огЬісиІагіз; 6 -
1і§. ізсһіоЕетогаІе; 7 - Іог. ізсһіадісит
тіпиз; 8 - һ£. засгоіиЬегаІе; 9 - 1і§.
8асго8ріпа1е.
ортан жілік мойны сынғанда бұл
қабықша сақталса, жілік басы
жансызданбайды.
Үршық буыны шектеулі гипті
шартәрізді буындарга (тостаған-
тәрізді буын) жатады, соыдықтан
шартәрізді буындағыдай өте
алуан түрлі болмаса да, басты үш: фронталды, сагитталды және
вертикалды біліктер төңірсгінде қозғалыстар жасауға мүмкіндік береді.
Айналма қозғалыс, сігсшпсіисһо, жасай алады.
Фронталды білік айналасында аяқ бүгіліп, жазылады. Бұл екі қоз-
ғалыстың сн үлкені - артқы жағынан ортан жілік мойнына бекігілмейтін
фиброзды капшыктың керілу күшінің болмауы арқасында бүгілу. Тізе
бүгілгенде ол бәрінен көп (118-121°), сондықтан барынша бүгілгенде
аяқ ішке жанасуы мүмкін; тізсден жазылған аяқтардың қозғалысы аздау
(84-87°), өйткені оны ортан жіліктің артқы жағындағы бұлшықеттердің
керілуі тежейді (олар тізе бүгілгенде босаңсиды). Алдын ала бүгілген
аяқ тік (вертикалды) қалыпқа дейін жазылады. Одан арғы артқа қарай
қозғалыс тым аз (19° шамасында), өйткені оны керіліп-тартылатын 1І£.
іІюҒеіпогаІе, тежейді; бұған қарамастан аяқты одан әрі жазсақ, бүл
үршық буынында басқа жақтын бүгілуі есебінен болады. Сагитталды
білік төңірегінде аяқ (нсмесе екі аякты да латералды жақтарға карай
әкетіп ажыратканда) ортанғы сызықтан алыстатылады және кері
қозғалыс аркылы жақындатылады. Аяқты талтайту 70-75° -ка дейін
мүмкін. Вертикалды білік тоңірегінде аяк ішке және сыртқа карай
айналады, оның көлемі 90°-қа тең.
Негізгі үш айналу біліктеріне сәйкес буынның сыртқы байламдары
орналасады.
1.	Ьі§. ііеоіетогаіе буынның алдынғы жағында орналасқан. Ол ұшы
арқылы зріпа іііаса апіепог іпҒегюг-ға, ал ксңейген негізі арқылы Ііпеа
іпіегігосһапСегіса-ға бекиді (105-сурет). Ол жазылуды тсжеп тік жүргсн
ксзде дененің артқа құлап кстпеуіне себеп болады. Адамда бүл
207
байламның барынша дамуы осыған байланысты, ол адам денесіндегі
байламдардын ен мықтысы, 300 кг салмаққа төтеп бсрсді.
2	ЬІ£. риЬоГепюгаІе қасаға сүйегінен кішкене ұршыққа қарай созыла
және буын капшығына қосыла орлеп, буынныц медиалды-төменгі
жағында орналасады.
3.	Ід£. іксһюГетогаІе шонданай сүйсгі аймағында буынның артынан
асеіаЬиІит жисгінсн басталып, ортан жілік мойны үстіпен қапшыққа
қосыла өрлей, үлкен ұршықтың жиегінде аяқталады. Ол ортан жіліктің
ішке қарай айналуына кедсргі жасап, іІіоГетогаІс-пің латералды
бөлігімсн бірге түсіруді тежейді.
4.	Дөңгелек аймақ, хопа огЬісиІагіз сипатталган бойлық байлам-
дардың асіында буын қапшығының терең қабаттарынан бастама алған
талшықтар ортан жіліктің мойнын ілмек түрінде қаусырып, зріпа іһаса
апіегіог іпГегіог астында сүйскке бітісіп-өседі. /опа огЬісиІагія-тің
дөңгелсктсне орналасуы ортан жіліктің айнала қозғалуына сәйкес
келеді.
Тірі адамда байламдар шегіне жете керіліп-тартылмайды, өйткені
буын шеңберіндегі бұлшықсгтердің кернеуі оны тежсйді
Байламдардың коптіпнен, ұршық буынының буын беттерінің иық
буынымен салыстырғанда тым қисықтығы меп конгруенттігінен бұл
буынның қозғалысы иык буынына қараганда шектсулі, бұл осы буында
көбірск орнықтылықты кажет ететін аяқтың қызмстіне байланысты.
Буын қозғалысының шектеулілігі меп беріктігінен бүнда иық буынына
қарағанда буынпың тайып кетуі аздау кездеседі.
Түрлі проекцияларда жасалған ұршық буыныпың рентген сурет-
терінде бір мезгілде жамбас сүйегі мен ортан жіліктің кескіні барлық
анатомиялық бөлшектерімен коса алынады.
Буын ойығы рснтгенологиялық түрғыдан түбі және қақпағы дсп
бөлінеді. Ойык түбі медиалды жағынан конустәрізді ақшылмен
(“көзжасы фигурасы”) шсктелген, ол буын ойығыныц қақпағы (Гозяа
асеіаЬиІі-дің жоғарғы жиегі) дөңгелектелген, патологиялық жағдай-
ларда ол сүйірленеді. Рентгенограммада буын басы, сариі Гетопз,
шартәрізді пііпінді және контуры тегіс. Бүған Гоүеа сарііія Гетогіз
жатпайды, онда бұдыр жиекті шүңкыр байқалады: оны сүйектің бұзылу
ошағы деп шатасып қалмау керек. Ортан жіліктің үршықты ойыққа еніп
түрған басы мен асеіаЬиІит арасында “рентгендік буын саңылауы”
айқындалып тұратыны корінеді.
Жыныстық, жаска және деие бітіміне байланысты ерекшеліктер
туралы ой-пікір айтуға келгснде ортан жіліктің мойыны мен диафиз
арасындағы бұрышты есепке алудың маңызы күшті Тірі адамда бұл
бұрышты рснтген сәулесі көмспмен анықтауға болады Ересек ер
адамда ол 13О°-135° аралығында, балаларда үлкендеу, қарттарда
кішілеу, еркектсрге қарағанда, әйелдсрде кішілеу болады
208
Тізе буыны
Тізе буыны, агі. £епи§, буындасулардың ішіндегі ең үлкепі әрі еп
күрделісі болып табылады (106-сурст). Бұл жүргсндс барынша ксн
алымды қозғалыс жасайтын аяктың ең үзын рычагтарыпың (ортан жілік
псн сирақ сүйектерінің) нақ осы жерде буындасатындығына бай-
ланысты. Оны түзуге ортан жіліктің дисталды басы, асықты жіліктің
проксималды шеті жәнетізе тобыгы қатысады. Ортан жілік айдарпіық-
тарының ііЬіа-мен буындасатып буын беттсрі көлденсң жәие сагиттал-
ды бағыттарда дөңссті жәнс эллипстәрізді кесінділері болып табы-
лады.
Ортан жілік айдаршықтарымен буындасатын асықты жіліктің Ғасіех
агіісиіагіз $ирегіог-і екі сәл ойыстанған, гиалинді шеміршекпен
жабылған буын алаңдарынан түрады; бұлар ортан жіліктің айдар-
шықтармен асықты жіліктің буындық беттері арасында жатқан екі
буыпішілік шеміршсктср немесе меиискілер, тепізсия Іаіегаіія еі
тегііаіія, арқылы толығады
Әрбір мениск үшқырлы, жисгі иілген табақша болып табылады.
Оның піеткі жуандау жисгі буын қапшығымен қосылып-бітіскен, ал
буын ішіне қараган өткірленген жиегі бос болады. Латералды мениск
мсдиалдыға қарағанда майысың-
қыраған; медиалды мениск пішіні
жағынан көбіне жарты айға, ал
латералды мениск доңгелекке
үқсайды. Екі мепискінің дс шет-
тері алды жәнс артынан стіпепһа
106-сурет Оң тізе буыны,
агі. £епиа\ алдынан карағандағы
көрінісі. (буын қапшығы алынып,
тізе тобыгы ортап жіліктің төрт
басты бұлшықетінің сіңірімен бірге
төмен тартылған).
1 - 08 Гетогіз; 2 - 1і§. сгисіаіит
ро8Іегіи8; 3 - 1І£. сгисіаіит апіегіиз;
4 - тепІ8си8 тесііаііз; 5 - 1і§.
ігап8Уег8ит ^епиз; 6 - іі§. соііаіегаіе
СіЬіаІе; 7 - Ьигза іпГгараіе11агІ8
ргоГипда; 8 - Ііц. раіеііае; 9 - Гасіез
агіісиІагІ8 раіеііае; 10 - Іепсіо т.
диасігісіріІІ8 Гетогіз; 11 - тетЬгапа
іпіего88еа сгигіз; 12 - ііЬіа; 13 - ГіЬиІа;
14 - 1і§. саріііз ГіЬиІае апіегіиз; 15 -
іі^. соііаіегаіе ГіЬиІаге; 16 - тепізсиз
Іаіегаііз; 17 - сопсіуіиз Іаіегаііз; 18 -
Гасіез раіеііагіз.
209
107 - с у р е т. Тізе буыны, аг(. ^епих;
артынан қарағандағы көрінісі.
1 - Іі§. соііаіегаіе ПЬиІаге; 2 - 1І£.
роріііеит агсиаШт; 3 - т. роріііеиз
(бөлшектеп алынған); 4 - тетЬгапа
іпіего8$еа сгигіз; 5 - терең қаз табан; 6
- 1І£. соііаіегаіе ІіЬіаІе; 7 - Іепйо т.
зетітетЬгапом; 8 - 1і§. роріііеит
оЫідиит.
іпіегсопсіуіагіь-ке бекиді. Алдын-
ғы жақтан екі менискінің ара-
сында Іі$. ігапягегхит £епи$ деп
аталатын фиброзды буда созы-
лып жатады.
Буын қапшығы ортан жілік,
асықты жілік және тізе тобы-
ғының буындық беттерінің жиек-
терінен сәл кейіндеу орналасады
Сондықтан ол ортан жілікте
атдыңғы жағынан Гасіез раііе-
1агі8-ті айналып өтіп, бұлшы-
қеттер мен байламдардың бекуі
үшін айдаршықтар мен айдар-
шықтарүстілердің (оларды ты-
сқары қалдырып) арасымен,
бүйірлсрі бойымен жүреді, ал
артында айдаршықтардың буын-
дық беттерінің жиектеріне дейін
төмен түседі. Бұдан басқа, сино-
вий кабығы ортан жілік пен
санның тортбасты бұлшықсті
арасында созылып жатқан үлкен
қапты, Ьигза хиргараіеііагіь-лл
түзеді.
Кейде Ьигза зиргараіеііапз
тұйықталып, тізе буыны қуысы-
нан оқшаулануы мүмкін. Асықты
жілікте қапшық айдаршықтардың
буындық беттер ніц жиегіне бе-
киді Ол тізе іобығында оның
шеміршекті бетінің жиектеріне
бітісіп-өседі де, соның салда-
рынан, рамкаға қойылғандай,
қапшықтың алдынғы бөліміне кондырылған сияқты болады. Буынның
бүйірлерінде фронталды білікке перпендикуляр өтстін бүйір
байламдар: медиалды жағынан, соііаіегаіе ііһіаіе (санның
срісопбуіиз тесііаһй-інен ІіЬіае жиегіне дейін, қапшық және медиалды
менискімен бітісіп-өсіп) және латералды жагынан, Щ>. соііаіегаіе
/іһиіаге (ерісопсіуіиз ІаіегаІІ8-тен ҒіЬиІае басына дейін), орналасады. Тізе
буыны каншыгынын артқы жағында қапшықтың артқы қабырғасына
бітісетін екі байлам - Щ*. роріііеит агсиаіит жоне Щ>. роріііеит
оЫіриит (т. 8етітетЬгапо8І сіңір нің үш соңғы шогырларының біреуі)
жайғасқан (107-сурет).
210
Тізе буынының алдың-
ғы жағында санның төрт
басты бұлшықет сіңірі
орналасады, ол раісПа-ны
тобық сүйск ретінде қау-
сырып, одан әрі жуан және
бсрік байламға, Іі%. раіеііае,
айналып созылады, бұл бай-
лам тізе үшынан жоғарыдан
төмен карай өтіп, ГиЬего-
8ІІа§ гіЬіас-ге бекиді.
РаіеІІа бүйірлерінде тө-
ртбасты бұлшықет сіңірі-
нін бүйір жағында кеңейгсн
жерлері горизонталды және
, 2 з
108 - сурет. Оң тізе буыны, аг(. ^епиа. Буын
қапшығы және кресттәрізді байлам
(кесілген), сонымен қатар асықты жіліктің
проксималды эпифизі менискісімен бірге
корсетілген
1 - Іі§. раіеііаге; 2 - Ьигза іпГгараіеіІагіз
ргоҒипсіа; 3 - 1І£. Ігап8Усг§ит §епи8; 4 - сарзиіа
агіісиіагіз; 5 - тепізси$ Іаіегаііз; 6 - Іі§.
соііаіегаіе ГіЬиІаге (кесілген); 7 - ІІ£. сгисіаіит
розіегіи»; 8 - тепівсиз тесііаііз (кесілген); 9 -
Іі§. соііаіегаіе ііЬіаІе (кесілген); 10 - 1і§.
сгисіаіит апісгіиз.
вертикалді шоғырлардан
тұратын геііпасиіа раіеііае
Іаісгаіе е( тедіаіе деп ата-
латынды түзеді, вертикалді
шоғырлар ІіЬіае айдаршық-
тарыпа, ал горизонталды
шоғырлар ортан жіліктің
екі ерісошіуіііне бекиді. Бұл
шоғырлар тізе тобығын қоз-
ғалыс кезінде өз қалпында
үстап тұрады.
Сипатталгап буыннан тыс байламдардан басқа тізе буынында екі
буынішілік, кресттәрізді деп аталатын байлам- дар, сгисіаіа %епи$
бар. Олардың бірі - алдыңғы, Іір. сгисіаіит апіегіиз ортан жіліктің
латералды айдаршығының ішкі бетін агеа іпісгсопдуіагіз апіегіог
ҺЬіае-мен жалғастырады. Басқа артқысы, Щ*. сгисіаіит роаіегіиа, ортан
жіліктің медиалды айдаршығының ішкі бетінен асықты жіліктің агеа
іпГегсопёуІагік розіегіог-ына келеді (108-сурст). Қапшықты іштей
астарлайтын синовиалды қабығы буынға батыңқырап түрған крест-
тәрізді байламдарды жауып, буынның алдыңғы қабырғасында тізе
тобығынан төмендсу жерде майлы, қанагтәрізді қатпарларды, ріісае
аіагез түзеді. Бұл катпарлар тізснін әрбір қалпы кезінде аралықтарын
толтыра отырып, буын беттеріне икемделс бейімделеді. Кресттәрізді
байламдар буын қуысын алдыңғы және артқы бөліктергс бөліп, қабыну
кезінде белгілі бір уақытқа дейіп іріңнің бір бөліктен екінші бөлікке
өтуіне кедергі жасайды.
Буынмен көршілес бірпешс синовиалды қаптар орналасады,
олардың кейбіреулері буынмен қатынасады. Тізе тобығының алдыңғы
бетінде саны үшеуге жететіндей каптар кездеседі: тізе тобығы
211
алдындағы тері астылық қап, - Ьигза ргераіеііагіз хиЬсиіапеа, терецдеу
тізе тобығы шандырыпың астындағы кап, - Ьигза ргераіе11агі$ 8иЬҒа-
Бсіаііз, ақырында, тізе тобығы сіңірінің астындағы қап, - Ьшъа
8иЬіепс!іпеа ргераіе11агІ8. Ьі£. раіеііае төменгі бекитін жерінде, осы
байлам мен асықты жілік арасында тұрақты, буынмен қатынаспайтын,
синовиалды қап, - Ьиг8а іпГгараІе11агІ8 ргоГипсіа, бастама алады. Буынның
артқы аймағында каптар барлық дерлік бүлшықеттердің астында
ксздеседі. Тізе буынында бүгу, жазу, айналдыра бұру қимылдарын
жасауға болады. Ол сипаты жағынан айдаршық буын болып табылады.
Тізені жазып тікейтетін кезде менискілер қысылады, 1 і^й- соііаіегаііа еі
сгисіаіа қатты керіледі де, сирақ санмен бірге қозғалмайтын біртүтас
құрылымға айналады. Тізсні бүкксн кезде мснискілср жазылады, ал ІІ£.
соііаісгаііа олардың беку нүктелерінің жақындасуы арқасында босайды,
соның салдарынан тізе бүгілгенде вертикалді білік төңірегінде
айналдыра қозғалту мүмкін болады. Сирақты ішке қарай айналдыр-
ғанда кресттәрізді байламдар қозғалысты тежейді, ал сыртқа қарай
айналдырғанда, керісінше, кресттәрізді байламдар босайды. Бүл
жағдайда қозгалыс бүйір байламдары әссрінсн шсктеледі. Адамның тізе
буыпының қүрылысы мен байламдарының орналасуы оның үзақ уақыт
тік қалыпта болуына мүмкіндік туғызады. Ал маймылдарда тізе буыны
байламдары, керісінше, тік қалыпта тұруды қиындатып, жүресінен
отыруды жеңілдетеді.
Тізе буыны аймағыиың рептгенограммаларында бір уақытга ортан
жіліктің дисталды бөлімінің, сирак сүйектерінің проксималды бөлімінің,
тізс тобыгының, сондай-ақ агі. ііЬіойЬиІагі8 кескіндері алынады. Агі. §епи8
“рентгендік буын саңылауы” адамның бүкіл сүйек-буын аппаратындағы ең
кеңі болып табылады, өйткеиі ол, нағыз анатомиялық буын саңылауы мен
буындық шеміршектерінен басқа, шеміршекті менискілерге де сәйкес
келеді. Рентгенограммада ортан жілікітің дисталды бөлімі мсн сирақ
сүйектерінің проксималды бөлімінің барлық анатомиялық бөлшектерін
ажыратуға болады. Бүйірден түсірілген суреттерде тізе буыны көрінісі
қырынан көрінсді: сол себепті ортан жілік айдаршықтары мен айдар-
шықүстілері және сирақ бір-біріне проекцияланын қабаттасады.
Сирақ сүйектерінің қосылыстары
Екі сирак сүйегі бір-бірімен буын арқылы проксималды, ал дәнекер
тінді бітісіп-өсу (синдесмоз) арқылы дисталды байланысқан. Сүйектер
қалған бөліктерінде де сидесмозбен қосылған.
Асықты жілік пен кіші жіліншіктің проксималды байланысуы, агі.
(іЬіҒіЬиІагіз, ГіЬиІае басының жайпақ буындық бетінің ІіЬіае (агі. ріапа)
латералды айдаріпықтардың осындай бстімсн буындасуы болып
табылады. Екі буын беттерінс бітісе өсстін қатты керілген буын
212
109 - с у р ет. Сирақ - асық буыны,
агі. іаіосгигаііа, асық - өкше- қайық-
тәрізді буын, агі. іаіосаісапеопауі-
сиіагіз (ронталды жазыктыктағы
кесіндісі).
1 - ІіЬіа; 2 - таііеоіиз тейіаііз; 3 -
іаіиз; 4 - раг§ ііЬіосаІсапеа Іі^. тедіаіе
(ПеПоіПеит); 5 - Іі^. іаіосаісапеит
іп(его85еит; 6 - аііісиіаііо зиЬіаІагіз;
7 - саісапеи^; 8 - сарзиіа агіісиіагіз;
9 - таііеоіиз Іаіегаііз; 10 - агіісиіаііо
іаіосгигаііз; 11 - ^угкіезтозіз (агііси-
Іаііо) ІіЬіоҒіЬиІагіз; 12 - тетЬгапа
іпіегоззеа сгигіз; 13 - ГіЬиІа.
қапшығы тығыз байламдармен,
ІІ£%. саріііа /іЬиІае апіегіог еі
роаіегіог нығайтылған. Буын
қуысы 20% жағдайларда тізе
буыпымен қатынаста болады.
Сүйскаралық жарғақ, тетЬ-
гапа іпіегоааеа сгигіа, екі
сүйектің іваг&о іпіего88еа ара-
сында керіліп тұрады. Сүйектер
арасындағы кеңістікті түгелдей
дерлік жауып тұратын сүйекар;
тамырлар мен нервті откізуге арналған тесігі болады.
7 6
жарғақтың жогарғы бөлігінде
Асықты жілік пен асықты жілік шыбығының шеттері вупсіеатозіз
ііЬіоПЬиІагіз синдесмозы арқылы дисталды байлансады. Бүл байланыс
алдынан және артынан латералды толарсақтан асықты жіліктің іпетіне
келетін байламдармен, Іі%. ііЫо/іЬиІагеа апіегіиа еі роаіегіиа нығайтылады.
Білек пен сирақ сүйектерінің байланысуларын салыстырғанда сирак
сүйектерінің өзара байланысуларында аз қозғалғыштыгы көзге түседі,
бұл дененің жоғары орналасқан бөлімі үшін тіреуіш болып табылатын
аяқтың тірек қызметіне байланысты, ал білск сңбек мүшесінің бөлігі
ретінде әр алуан қимыл, қозғалыстар жасай алуы тиіс.
Сирақ сүйектерініц аяқ ушымен .және аяқ ұшы сүйектерінің озара
қосылыстары.
1. Сирақ-асық буыны, агі. іаіосгигаііа, екі сирақ сүйсгінің шанышқы
тәрізді асық сүйектің шыгыршығын, Ігосһіеа, қаусыратын төменгі
шеттерінің буындық бсттерінен түзіледі, және де шығыршықтың Гасіез
агіісиіагіз зирсгіог-ына асықты жіліктің төменгі буындық беті, ал
шығырінықтың бүйір беттеріне толарсақтардың буындық беттерінің
шеміршекті жиегін бойлай бекиді, ал алдыңғы жағынан асықты сүйек
мойынының бір бөлігін қосып алады (109, 110-суреттер). Косалқы
15—210
213
110 - с у р е т. Оң сирақ-асық буынының байламдары (үлгі).
А - сыртынан қарағандағы көрінісі. Б - ішінен қарағандағы көрінісі.
1 - сарзиіа агіісиіагіз; 2 - іі§. іаІоПЬиіаге апіепиз; 3 - 1і§. Ьііигсаіит;
4 - 1і§. саісапеоПЬиІаге; 5 - Ііц. ІаІоГіЬиІаге розіегіи^; 6 - 1і§. тейіаіе
(ёекоійеит).
байламдар буын бүйірлеріне орналасқан және толарсақтан іагзиз көрші
сүйектеріне барады. Медиалды байлам, Іі$. тесііаіе (беііоідсит) грек
әліппесінің дельта әрпіне үқсайтын табақша пішінді; медиалды
толарсақтан шығып, төмен қарай жслпуіш сияқты ажырай үш: асық,
өкше және қайықтәрізді сүйсктеріне барады, латералды байлам
латералды толарсақтан шығып түрлі үш бағытта жүретін үш шоғырдан
тұрады: алға қарай - Іі§. ІаІо/іЬиІаге апіегіиз, төмен қарай - Іі%.
саІсапео/іЬиІаге, және артқа қарай -Іі%. іаІо/іЬиІагероМегіих. Сирақ-аяқ
ұшы буыны құрылысының сипаты жағынан шығыршықтәрізді
буындасу болып табылады (111-сурет) Қозғалыстар асық сүйек
шығыршығы арқылы өтетін фронталды білік айналасында жасалады,
сонымен бірге аяқ ұшы біресе жоғары көтеріледі (жазылу) біресе төмен
түссді (бүгілу) Бұл қозғалыстардың амплитудасы 63°-66°. Бүккен кезде
кішкене бүйір қимылдары жасалуы мүмкін, өйткені бұл қалыпта асық
сүйек блогының тарлау артқы бөлігі сирақ сүйектері айыршасымен
онша қатты қаусырылмайды. Керісінше, жазылған кезде шығыршық
214
111 - с у р е т. Оң аяқ ұшының буындары мен байлам дары
1	- ііЬіа; 2 - 1і§. тедіаіе (деһоібеит); 3 - 1і§. саісапеопаұісиіаге; 4 - 1і§.
саІсапеосиЬоідеит, 5 - 1іц§. сипеопауісиіапа богааііа; 6 - 1і§§. теіаіаіъаііа
іпіего88еа; 7 - һ§£. 1аг8отеіаіаг5а1іа бог8а1І8; 8 - 1і§. сипеосиЬоібеит сіогкаіе,
9 - 1і§. саІсапеосиЬоісіеит сіоіъаіе; 10 - ііц. іаіосаісапеит іаіегаіе;
11	- 1і§. саІсаеойЬиІаге; 12 - таііеоіиз Іаіегаііз; 13 - 1і§. (аІойЬиІаге апіепиз;
14 - 1і§. ІіЬіойЬиІаге апіеііиз; 15 - тетЬгапа іпіегок8еа сгигіз;
16 - та11еокі8 тедіаіе
толарсақтарының айыршасында қатты кысылатындықтан, бұндай
қозғалыстар жасау мүмкін болмайды.
2. Тілерсек сүйектері арасындағы қосылыстарда, агіісиіаііопез
іпіегіагзеае, төрт буынды ажыратады:
А. Асықасты буыны, агі. зиЫаІагіз, жалпы алғанда цилиндр бетінің
кесінділері болып табылатын асық және өкше сүйектерінің артқы
буындық беттерінен түзілген.
Б. Асык-өкше-қайықтәрізді буын, агі. іаіосаісапеопауісиіагіз асық
сүйектің алдында жатады. Ол асық сүйектің шартәрізді басынан, оған
сәйкес келетін буын қапшығынан қүрылады. Буын қапшығын
215
кайықтәрізді сүйек, өкше сүйегінің зизіепіасиіит іаіі-дегі буын тілігі
және зизіепіасиһіт мен о$ пауісиіаге артқы жиегі аралығын толтыратын
1і§. саісапеопауісиіаге ріапіаге жәнс арасында талшықты шсміршек
кабаты бар ҒіЬгосагіі а§о паүісиіапк түзеді Буын қапшығын сырт
жағынан 1і§. іаіопауісиіаге және табан жағынан 1і£. саісапеопаұісиіаге
ріапіаге нығайтылады
Ьүл аталған скі буыи арасыпан сүйекті озек -тілерсек койнауы, зшиз
іагзі, өтеді, онда асық сүйек пен өкше сүйегі арасында созылып жатқан
мықты байлам, 1і§. іаіосаісапеипі іпіегоззеит, орналасады.
В Окше-текше буыны, агі саІсапеосиЬоідеа, өкше және текше
сүйектердің бір-біріне қарсы караған буын беттерінен түзілген. Ол
асықасты және асық-өкше-кайықтәрізді буындасулардың қозғалыс-
тарына катысып, олардың көлемін үлғайтады. Агі. саІсапеосиЬокіеа
көрші агі. іаіопаұісиіаге екеуі бірге көлденең тілерсек буыны, агі. іагкі
ігапзүегза деген жалпы атаумен де сипатталады.
Көлденең буынның агі саІсапеосиЬокіеа мен агі ІаІопаүіси1агі8-ті
жеке-жеке нығайтатын байламдарынан басқа, екі буындасуьа да ортақ,
нракгикалық маңызы күшті тағы бір байламы бар Бұл һ^. ГіЬигсаішп
артқы шеті өкше сүйегінің жоғарғы жиегінен басталып, содан кейін екі
бөлікке бөлінетін, ол бөліктің біреуі, 1і§. саісапеопауісиіаге, қайық-
тәрізді сүйсктің аріқы латералды жиегіне бекитін, ал екішпі бөлігі, Іі&.
саІсапеосиЬоісІеа, текше сүйектің сыртқы бетіне бітісіп-өсетін баилам
Бұл қысқа, бірақ мықты байлам көлденең буынның “кілті” болып
табылады, өйткені аяқ ұшын ажыраіуга арналған опсрация жасағанда
оны кесіп жіберу арқылы гана буын бегтерін бір бірінсн айыруға
болады.
Г. Сына-қайық тәрізді буын, агі. сипеопаұісиіагіз, сынатәрізді
сүйектердін артқы буын алаңдарының кайықтәрізді сүйектің дисталды
буындык бетінің үш тілігімен буындасуы арқылы түзілгсн. Агі
іпіеНаг8еае-дегі қозғалыстарға келетін болсақ, бұл жерде ең алдымен
өкше сүйеп қайықтәрізді сүйекпен және аяқ ұшының алдыңғы үшымен
бірге көлемі 55° мөлшеріндс сагитгалды білік төңірспндс айиала
қозғалады (бұл білік сырт жағында асық сүйек басына еніп, табан
жағынан саісапеиз бүйір бетінен шығып, қиғаш бағытталған). Аяқ ұшы
ішкс қарай айналғанда (пронация) оның латералды жиегі котеріліп, ал
аяқ ұшы сырты медиалды жаққа қарайды, ал сыртқа қарай айналғанда
(супинация), керісінше, медиалды жиеп аяк ұшының сыргы латсралды
жаққа қарата котеріледі. Одан басқа, бұл жерде аяқ ұшының ұшы
ортаңғы сызыктан медиалды және латералды кисайғанда вертикалды
білік айналасында жақындату және алыстату қимылдарын жасауға
болады Ақырыпда, фронталды білік төнірегінде қозғалыстар күрделі
шартәрізді буын болып табылагын агі. іаіосаісапсопаүісиіапз-тс
жасалады Бұл қозғалыстардың барлығы онша емес және әдетте бірге
216
қоса жасалады да, сондықтан супинациямен бір мезгілде аяқ ұшының
алдыңғы бөлігі жақындатылып және шамалы бүгіледқ немесе,
керісінше пронация алшақтату және созылумсн қоса жүреді.
Жалпы алғанда сирақ-асық буыны, агіі. іпіегіаіъеае-мен қоса аяқ
үшына көп білікті буын типі бойынша көптеген қозғалыстар жасауға
мүмкіндік береді
3 Тілсрсек-табан сүйектер буындары, агі. іагзотеіаіагііеае тілер-
сектің екінші қатарындағы сүйектерін табап сүйектерімен байла-
ныстырады. АгП. іагяотеіаіагзеае - нағыз қатаң буындар, олардың аз
қозгалатындығы аяқ ұшы күмбезіне серпімділік бсреді. Жекелеген
буын капшықтарында I табан сүйегі мен медиалды сынагәрізді сүйек, II
және III табан сүйектері текше сүйекпен буындасады. Тілсрсск-табан
сүйектер буыпдары сыртқы, табандық және сүйекаралық байламдар,
Іі§ё Іаг^отсіаіагзеа сіоіъаііа, ріапіагіа сі сітеотеіаіагзеа ітегозвса,
арқылы нығайтылады.
Табан сүйектераралық буындар, агіі. іпіегтеіаіаіъсае, табан сүйек-
тсрнпң бір-біріне қараган бсттерінен түзіледі, олардың буын саңы-
лаулары кобіне агіі. іагзотеіаіаіъсае қуысымен қатысады. Буыпдар
көлденсн өтетін Ііц£. теіаіагзіа доіъаііа, ріапіагіа еі іпіего8$еа арқылы
нығайтылған.
4. Бақай сүйектсрінің қосылыстары.
А. Табан сүйектер-бақайшақтар буындары, агіі теіаіагзорһа-
1ап£еае, табан сүйектерінің бастары мен проксималды бақайшақтардың
пегіздсрі арасында болады, құрылыс сипаты мен байлам аппараты
жағыпан қол ұшының сондай буындасуларына ұқсас. Буындардағы
қозгалыстар жалпы алғанда сәйкесті қол ұшы буындасуларындағы
сияқты, бірақ шектеулілеу. Бақайларды сәл-пәл жанына қарай әкету
кимылын және оған кері қимылды (қайта жақындату) есепке алмасақ,
онда тек бүгу және жазу қозғалыстары ғана жасалады жәпе де, қол
ұшындағы сияқты емес, бұнда жазу бүгуге қарағанда көлсмділеу
жасалады.
А Бақайшақзараралық буындар, агіі іпіегрһаіапёеае редіз өзінің
құрылысы жағынан қол ұшындағы сондай буыпдардан өзгешеленбейді.
Көбіне V бақайда дисталды және ортаңғы бақайшақтар өзара сүйектене
қосылып-бітісіп кстстінін айту керек
Сирақұшы буыны мен аяқ үшы аймағының рентгсн суреттерінде
сирақ сүйектерінің дисталды бөлімі мен барлық аяқ үшы сүйсктерінің
бірмезгілдік кескіндері алынады. Артқы суретте іпсізига ҒіЬиІагіь ііһіае
аймағы бұдыр тәрізді, сондықтан оны үшінші толарсақ - таПеоІиз ісгііиз
деп атайды. Бүл аймаққа ҒіЬиІа дисталды бөлімі қабаттасады да, сол
себспті сүйек сыныіы сияқты болып корінеді.
Түтас аяқ үшы. Аяқ ұшы ссрпімді қозғалғыш күмбез тәрізді
құрылған және сол сияқты қызмет етеді (112-сурет). Адамтәрізді
маймылдарды қоса барлық жануарлардың аяқ ұшының кұрылысы
217
112 - с у р е т. Он аяк ұшының буындары, ап Рес1і$
(сагитталды кесіндісі).
1 - ІіЬіа; 2 - агі іаіосгиғаііз; 3 - Іаһдз; 4 - саісапеиз; 5 - агі ЗиЫаІагіз;
6 - 1і§. (аіосаісапеит іпіегоззсит; 7 - 1і§. ріапіаге 1оп£шп; 8 - сагіі1а£о
агіісиіагіз; 9 - оз зезатоісіеит; 10 - рһаіапх ргохітаііз; 11 - агі.
Меіаіаг8орһа1ап£еа1І8; 12 - 08 теіаіагзаіе I; 13 - агі. Тагзотеіаіагзаііз;
14-08 сипеііогте тесііаіс; 15 - агі сипеопауісиіагіз; 16 - 08 паұісиіаге;
17 - агі. іаіосаісапеопауісиіагіз.
күмбез сияқты емес, бұндай құрылыс тік жүруге байланысты пайда
болғанға ғана тән белгі болып табылады. Аяк ұшының мұндай
құрылысы адамның аяқ ұшына қойылатын жаңа функционалдық
талаптарға сәйкес пайда болды дененің тік қалпына қарай аяқ ұшына
түсетін салмақтың артуы, құрылыс материалын үнемдсу мен бүкіл
құрылымның беріктііімен ұштаса тірек алаңының кішіреюі.
Қатаң буындар арқылы қозғалмайтындай дерлік болып қосылған
аяқ ұшы сүйектсрі комплексі қатты аяқ ұшы негізін құрайды, оның
құрамына 10 сүйек кіредк оз пауісиіаге, О8$а сипеіҒогтіа, 088а теіа-
Іаг8а1іа I, II, III, IV, V.
Байламдардан аяқ ұшы күмбезін бекітуде 1і§. ріапіаге 1оп&ит - ұзын
табандық байлам шешуші роль атқарады Ол өкше сүйегінің төменгі
бетінен басталып, алға қарай созылып, терең талшыктарымен ІиЬего-
8йа8 О88І8 сиЬоібеа-ге және бсткі талшықтармен табан сүйектерінің
негізіне бекиді 8и1си8 О88І8 сиЬоібеі арқылы асып өгіп, үзын табандық
байлам бұл жүлгені т. регопеі 1оп£і сіңірі өтетін сүйекті-фиброзды өзек-
ке айналдырады
218
113 - с у р е т. Аяқ ұшының бойлық кесіндісі (үлгі). Аяқ ұшының ұзына
бойлық күмбезі сызықпсн көрсетілген.
1 - саісапеи^; 2 - Іаіиз; 3 - 08 пауісиіаге; 4 - оз сипеіГогте іпіегтейіит;
5-08 теіаіагзі II; 6 - рһаіап^ез сіі^ііі II
Аяқ ұшының жалпы күмбездік құрылысында бес бойлық күмбез бен
бір көлденең күмбезді ажыратады (113, 114-суреттер). Бойлык күмбез-
дер өкше сүйегінің бір пунктінен басталып, аяқ ұшының бес сәулесіне
сәйкес келетін жоғары қарай
дөңесті радиустар бойынша алға
шашырай ажырасады.
Бірінші (медиалды) күмбез-
дің түзілуінде зизіепіасиіит іаіі
маңызды рөл атқарады. Бойлық
күмбездердің ішіндегі ең ұзыны
әрі биігі - екінші күмбез. Алдың-
114 - с у р е т. Аяқ ұшының
көлденең (тілерсек және табан
сүйектер аймағындағы) кесіндісі
(үлгі). Көлдепең күмбездің бағыты
сызықпен корсетілгсн
А - табан сүйектер буындары
арқылы кесілген: 1 - оз сиЬокІеит;
2, 3,4 - озза сипеіҒогте. Б -1 - V табаи
сүйектер арқылы кесілген: 50° жәпе
45° - аяқ ұшының көлденең күм-
безінің горизонталды жазықтыққа
қатысты иілуі.
219
ғы жагыида параболатәрізді-байланысқан боилық күмбсздер аяқ
ұшының колденең күмбезін түзеді Сүйекті күмбездер оларды түзетін
сүйск, бұлшыкет, шандырлар арқылы пішіпдерін сақтайды, сонымен
бірге бұлшықеттер күмбезді үстап тұратын бслсснді “құлыпшалар”
болып табылады. Атап айытқанда, аяқ ұшының көлденсң күмбезін
табанның байламдары, қиғаш орналасқан т. регопеик Іоп^из, т. ііһіаііз
розіегіог сінірлері және т абдисіог һаііисіз көлденең басы сүйеп
тұрады.
Боилық орналасқан бұлшыкеттер аяк ұшын қыскартады, ал қиғаш
және көлденең орналасқан бұлшықетіер оны ұзартады. Бұлшықет-
сырғыма құлыпшалардың осындай екіжақты әрекеті аяк ұшының
жүрісті серпімді де серпінді ететін күмбезді шшінін сақтайды. Бұл
сипатталған аппарат нашарлағанда күмбез аласарып, табан жалпайып,
құрылысы өзгерш, жалпақтабандылық (тобанаяк) пайда болуы мүмкін
Дегенмен күмбезді (аяқтың үстін) сақтауда пассивті факторлар да
(сүйектер мен байламдар) активті факторлардан (бүлшықеттер) артық
болмаса, кем қызмет атқармайды.
3-кесте
БУЫНДАРДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫСТАРҒА ШОЛУ
Қозғалыс жасалатын буындар мен қацқа бөліктері	Қозғалыс түрлері	Қозгалыс тугызатын бүлшыкеттер
1	2	3
КЕУДЕ омыртқа бағанасы Агіісиіаііопез іпіегүегіеЬгаІсз	Омыртқа бағанасының бүгілуі (екі жақты жиырылғанда)	тт. Іоп^из соііі, іоп^из саріііз, асаіепі, гесіик аЬ(іотіпІ5, оЫідиі аЬсіо- тіпіз, іііоркоай, циасігаіиз ІитЬогит
	Омыртқа бағанасының жазылуы (екі жақты жиырылғанда)	тт. ігарегіик, кріепіиз саріііз еі ссғуісіз, зіегпос- ІеіНотазіоіёеиз, егесіог зріпае, ігап8Уег8О8ріпа1І8
	Жанына қарай иілу (бір жақты жиырылғанда)	тт. ігарегіиз, егесіог 8ріпае, зріепіиз саріііз еі сегұісіз, Іеуаіог зсариіае, Ігап8Үег8О8ріпа1І8, циасіга- іиз ІитЬошт, зіетосіеі- сіотазіоісіеиз, Іопциз соііі,
220
жалгасы
1	2	3
		1оп£и8 саріііз, шш. зсаіепі, оЫідииз іпіегпиз аЫІоті- піз, оЫідииз ехіегпиз аЬёо- тіпів (соңғысы - қарама - қарсы жаққа)
	Айналу (бұралу) (бір жақты жиырылганда)	
		тт. Ігап8Уег8О8ріпа1І8, оЬ- Ііцииз ехіегпиь аЫІотпіз, оЫіцииз тіегпиз аЬсІотіпіз (соңғысы - қарама-қарсы жаққа), тт. зсаіет, зріе- піи8 сегуісіз
КЕУДЕ ТОРЫ Агйсиіайопез сокіоуегісЬгаІез (агіісиіаііо саріііз созіае еі агіісиіаііо со8іоігап8Уег5>апа) және агһсиіаіюпез 8Іегпосо5іа1е8	Дем алу	сііарһгацта, тт. іпіег- со8іа1с8 схіегпі, Іеұаіогез созіагит; лри форсированном вдохе; тт ресіога1е8 та)ог еі тіпог, зеггаіиз апіегіог, зсаіет, зеггаіиз ро8іегіог зирегіог
	Дем шығару	тт. іпіегсо8іа1е8 іпіеті, 8иЬсо8іа1е8, ігапзұегзиз іһо- гасІ8, 8еггаіи8 ро8іегіог іпГсгіог, гесіиз аЫІотіпіз, оЫідиі ехіегпиз еі іпіегпиз аЫІотіпіз, ігап8Уег8и8 аЬ- сіотіпіз, ңиасігаіиз ІитЬо- гит
БАС Агіісиіаііопез аііапіооссірііаіез	Бастың алға қарай иілуі (екі жақты жиырыл- ьанда)	тт. Іоп^из саріііз, гесіи8 саріііз апіегіог, гесіи8 саріііз Іаіегаііз, 8іегпос1еі- (1ота8Іоіс1еи8
Агіісиіаііопез аііапіооссірііаіез	Бастың артқа қарай иілуі (екі жақты жиы- рылғанда)	тт. гесіі саріііз розіегіог та)ог сі тіпог, оЫіцииз саріііз зирегіог, ігарехіиз, 8іегпосІекіота8іоіс1еи8, 8р1сти8 саріііз, 1оп§І88Іти8 сарііІ8,8етІ8ріпа1І8 саріііз
	Бастың жанына қарай иілуі	Сәйкес жақтардың бүк- кііптері мен жазғыштары (жоғарыдағыны қараңыз)
221
эюалгасы
1	2	3
Агіісиіаііопез аііапіоахіаіез тебіапа еі Іаіегак	Бастың бүрылуы (бір жақты жиырылғанда)	тт. зріепіиз саріііз, 1оп£І8- 8Іти8 саріііз, оЫі^ииз сарі- ІІ8 іпГегіог, зіегпосіеісіотаз- іоібеиз (последняя - в про- тивоположную сторону)
ТӨМЕНП ЖАҚСҮЙЕК Агіісиіаііопез іет- роготапбіЬиІагез	Төменгі жақсүйектің төмен түсуі (екі жақты жиырылғанда)	шт. сііразігісиз (уепіег апіегіог), §епіоһуоісіеи8 еі туіоһуоібеиз
	Төменгі жақсүйектің жоғары көтерілуі	тт. іетрогаііз, таззеіег, ріегу£оібеи8 тебіаііз
	Төменгі жақсүйектің алға қозғалуы	тт. ріегубоібеі Іаіегаііз
	Артқа қозғалуы	т. іетрогаіізтің артқы будалары
	Жанына қозғалуы	т. ріегу£оі(1еи8 Іаіегаііз (қарама-қарсы жаққа)
ҚОЛ ИЫҚ БЕЛДЕУІ Агіісиіаііопез зіегпосіаүісиіагіз еі асготіосіаұісиіагіз	Жауырын мен бұғана- ның көтерілуі	тт. ігарегіиз (жоғарғы будалары), Іеүаіог зсариіае
	Жауырын мен бұғана- ның төмен түсуі	тт. ігарегіиз (нижние пучки), зеггаіиз апіегіог, ресіогаііз тіпог, зиЬсіаүіиз
	Иық белдеуінің алға қозғалуы	тт. зеггаіиз апіегіог, ресіогаііз та)ог, ресіогаііз тіпог
	Иық белдеуінің артқа және медиальды жаққа қозғалуы (омыртқаға қарай)	тт. ігарегіиз (средние пучки) Іаііззітиз (Іогзі, гһотһоібеі та)ог еі тіпог
Агіісиіаііопез зіегпосіауісиіагіз еі асготіосіауісиіагіз	Жауырынның сагит- тальды білік бойынша айналуы: а) төменгі бұрышымен латеральды айналу	тт. зеггаіиз апіегіог, іга- регіиз (жоғарғы будалары)
	б) төменгі бұрышымен медиальды айналу (омыртқаға қарай)	тт. гһотЬоібеі та]’ог еі тіпог, ресіогаііз тіпог
222
жалгасы
1	2	3
АгІісиІаГю һитегі	Бүгу	тт Ьісерз Ьгасһіі, согасоЬ- гасһіаІіБ сіеііокіеиз (алдың- ғы будалары), ресіогаііз та]ог
	Жазу	тт Ігісерз Ьгасһп (сариі Іопцит), ёекоісіеиз (заднис пучки), 1аіІ85Іти8 сіогзі, ісгез та)ог, тігазріпаіиз, (егев тіпог
	Иықты әкелу	тт. ресіогаііз та)ог, Іаііз- зітиз ЙОГ8І, ісгез та^ог, іпГгазр паіиз, зиЬзсариІагіз
	Иықты әкету	тт, (іеііоідеия, зиргазріпа- іиз
	Ішке қарай айналу	тт. зиЬзсариІагіз, ресіо- гаіія та)ог, сіеііокіеиз (персдние пучки), 1аіІ8- зітиз сіог8І, іегез та)ог
	Сыртқа қарай айналу	тт. (іеііоісіеия (задние пуч- ки) іпҒгазріпаіиз, іегсз тіпог
Агіісиіаііо сиЬііі	Білсктің бүгілуі	тт Ьісерз Ьгасһіі, Ьгас- һіаіія, Ьгасһюгасһаііз, рго- паіог іегез
	Білектің жазылуы	тт. ігісерз Ьгасһіі, апсопеиз
Агіісиіаііопез гадіо- иіпагіз ргохітаііз сіізіаііз	Ішке қарай айналу	тт. ргопаіог іегез, ргопаіог ^иасігаіиз, Ьгасһіогасііаіія
	Сыртқа қарай айналу (супинация)	тт зир паіог, Ьісерз Ьгасһіі, Ьгасһіогасііаііз
ҚОЛ ҮШЫ Айісиіаііо гасііо- сагреа, аггісиіаііо тедюсагреа	Қол үшының бүгілуі	тт. Нехог сагрі иіпагіз, Пехог сагрі гасііаііз, Псхог (іІ£Ііогит ргоіипсіиз, Пехог роііісіз Іопеив, раітагіз Іоп^из
Агһсиіаііо гаёіо- сагреа, агіісиіаііо тсёіосагреа	Қол ұшыныи жазылуы	тт. ехіепзогез сагрі гасііа- Іе8 Іоп^иа еі Ьғеұіз, ехіепзог сагрі иіпагія, схіепзог <іі£І- іогит ехіепзогез роііісів іоп^из сі Ьгеуіз, ехіепзог ігкіісіб, ехіеп$ог сііцііі тіпіті
223
жалгасы
1	2	3
	Өкелу	тт Пехог сагрі иіпапз, ехіепзог сагрі иіпагіз (бір мезплде жиырылғанда)
	Әкету	тт Ііехог сагрі гас1іа1І8, ехіепзог сагрі гасііаІІ8 Іоп- §и$, ехгепзог сагрі габіаііз Ьгеуі8 (бір мезгілде жиы- рылғанда)
САУСАҚТАР Бас бармақтың қоз- ғалысы Агіісиіаііо сагроте- Гасагреа роііісіз	Әкелу	т. асісіисіог роііісіз
	Әкету	тт. асідисіог роііісіз іоп^из, аЬбисіог роііісіз Ьгеуіз
	Қарама-қарсы қою	Оррозіію: тт орропепз ро1һсІ8, Пехог роііісіз Ьгеүіз Керозіію тт аЬдисіог ро11ісІ8 Іоп^из еі Ьгеуіз, ехіепзог ро1һсі8 Іоп^из, ехіеп8ог роііісіз Ьгеуі8
Агіісиіаііо теіасаг- рорһаіапреа роііісіз	Бүгу	тт. Пехог роііісіз Іоп^из, Пехог роііісіз ЬгеуІ8, асісіис- іог роПісіз
	Жазу	тт ехіепзог роііісіз Іоп- £И8, ехіепзог роііісіз Ьгеүіз
Агіісиіаііо іпіегрһа- Іап^еа роііісіз		т Пехог роііісіз Іоп^из
	Жазу	тт ехіепзог роііісіа 1он§и8
II-V САУСАҚ- ТАРДЫҢ ҚОЗҒА- ЛЫСЫ Агһсиіаііопек теіа- сагрорһаіап^еае	Бүгу	тт Пехог сіІ£Ііогит 8ирегПсіа1і8, Пехог Пі^ііо- гит ргоГипсіиБ, ІитЬгісаІез, Пехог сіі^ііі тіпіті (V сау- сақ үіпін)
	Жазу	тт. ехіепзог сіі^ііогит, ехіепзог іпсіісі8 (II саусақ үшін), ехіеп8ог <1І£Ііі тіпіті (V саусақ үшін)
Агіісиіаііопез іпіег- рһа1ап£еае тапиз	III саусаққа әкелу	т. іпіего88еі ра1таге$
	III саусақтан әкету	тт іпіего88еі сіогваіез, аЬсіисіог сһеііі тіпіті (V саусақ үшін)
224
жалгасы
1	2	3
	Бүгу	тт Пехог сһ^ііогит зирег- Гісіаіів (сгибаиие средней фаланги), Пехог ді^ііогит ргоГипди» (сгибание сред- ней и дистальной фаланг)
	Жазу	тт ехіепзог сіі^ііогит ехіепзог с1І£Ііі тіпіті (донолнитсльно для V пальца), ехіепзог іпсіісіз (для П пальца)
АЯҚ Агіісиіаііо сохае	Бүгу	тт. ПіорБоаз, гесіиз Гето- гІ8, загіогіиз, ресііпеиз, іепзог Газсіае Іаіае (алдыц- ғы будалар)
	Жазу	тт. §1иіси8 тахітиз, Ьіссрз Ғетогіз, зетітет- Ьгапозиз, зет іепбіпозиз
	Әкелу	тт аббисіог та^пиз, асібисіог Іоп^из, асісіисіог Ьгеуіх, ресііпеиз, ^гасіііз
	Әкету	тт. £Іиіеи8 тесііиз, ^іиісиз тіпітиз, іепзог Газсіае іаіае
	Ішке қарай айналу	тт. £Іиіеи8 тесііш, £Іиіеи8 ттітиз (алдыңғы буда лар)
	Сыртка карай айналу	тт. іһорзоаз, загіогіиз, £Іиіеи8 тахіти^, ^іиіеиз тесііиз, §1иіеи8 тіпітиз, циасігаіиз Гетогіз, оЬіиг- аіогіиз ехіегпиз еі іпіегпиз, рігіГогтіз, ^етеііі
Аггісиіаііо ^епия	Бүгу	тт. Ьісерз Гетогіз, зеті- тетЬгапозиз, ветііепсіі- позиз, 8агіогіи8, цгасіііз, роріііеиз, £а8ігоспетіи8, р1апіагІ8
	Жазу	т. циасһісер8 Ғетопз
	Ішке қарай айналу	тт.	зетітстЬгапозиз, 8стііепсііпо8и8, загіогіиз, цгасі1І8, рорһіеи8, ёа8^го- спетіия (мсдиальды басы)
225
жалгасы
1	2	3
	Сыртка карай айналу	тт. Ьісерз Гетогіз, ёа§{го- спетіиз (латеральды басы)
Агіісиіаііо Гаіосги- гаііз, агіісиіаііо (аіо- саісапеопауісиіагіз, аггісиіаію зиһіаіагіз	Бүгу	тт. ігісерз зигае, ііЬіаІіз розіепог, Пехог с1І£Ііогит Іоп^из, Пехог һаііисіз 1оп£и8, рсгопеиз Іопёиз, регопеиз Ьгеуіз
	Жазу	тт. ііЬіаІіз апіегіог, ехіеп- 8ог біцііогит 1оп§и8, ехісп- 8ог һаііисіз Іоп^из
	Ішке қарай бұрап (пронация)әкету	тт. регопеиз 1оп&и8, рего- псиз Ьгеуіз
	Сыртқа қарай бұрап (супинация) аяқ ұшып әкелу	тт. ііЬіа1і8 апіепог, ііЬіаІіз роаіспог, Пехог һаііисіз Іоп£и8, Пехог бі^ііогит Іоп^из
БАҚАЙЛАР Үлкен бақайдың қозғалысы	Бүгу	тт. Пехог һаііисів Іоп^из, Пехог һаііисіз Ьгсұіз, агібисіог һаііисіз (киғаш басы)
Агіісиіаііо теіаіагзорһаіапцеа һаііисіз	Жазу	тт. ехіеп8ог һаііисіз 1оп£и8, ехіепзог һа11исІ8 Ьгеуіз
	Әкелу	т. аббисіог һаііисів
	Әкету	т. аЬбисіог һаііисіз
Агіісиіаііо іпіегрһаіапёеа һаііисіз	Бүгу	т. Пехог һаііисіа Іоп^иа
	Жазу	т. ехіепзог һаІ1исІ8 Іоп^из
ІІ-У бакайлардағы қозғалыс Агіісиіаііопез теіаіаг8орһа1ап£еа	Бүгу	тт. Пехог (іійііогит Іоп^из, диабгаіш ріапіае, Пехог ді^ііогит Ьгеұіз, іпіего88еі,	ІитЬгісаіез, Пехог (ііцііі тіпіті (V бақай үшін)
	Жазу	тт. ехіепзог <1І£Ііогит Іоп^из, ехіепзог сііёііогит Ьгеуіа
	ПІ, IV, V бақайларды II бақайға әкелу	т. іпіего88еі ріапіагез
226
жалгасы
1	2	3
	III, IV бақайларды II бақайдан әкету	тт. іпіеговзеі богзаіез, аЬсІисіог сіі^ііі тіпіті (V бақай үшін)
Агіісиіаііопез іпіегрһа1ап£еае (ІІ-У бақайлар)	Бүгу	тт. Пехог <ІІ£Ііогит Іопциз, Пехог сіі^ііогит Ьгеуіз
АгіісиІаііопеБ іпіегрһаіапйеае (ІІ-Ү бақайлар)	Жазу	тт. ехіепзог с!і§ііогит Іопциз, ехіепзог сіщііогит Ьгеүіз, ІитЬгіса1е8
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ - МҮОЬОСІА
Жалпы миология
Бұлшықеттердің дамуы. Тұлға бұлшықеттері мезодерманың
біріншілік сегменттергс немесе сомиттерге бөлінетін, хорда мен ми
түтігінің бүйірлерінде жатқан дорсалды бөлігінен дамиды. Омыртқа
бағанасын түзеуге кететін склеротом бөлінгеннен кейін сомиттің қалған
дорсомедиалды бөлігі миотом түзеді, оның жасушалары (миобластар)
бойлық бағытта созылып, бір-бірімен қосылып, одан әрі бұлшықет
талшықтарының симпластарына айналады. Миобластардың бір бөлігі
симпластармен қатар жататын ерекше жасушаларға - миосателлиттерге
айналады Миотомдар вентралды бағытта өсіп-ұлғайып, дорсалды және
вентралды бөліктерге бөлінеді (115-сурет). Миотомдардың дорсалды
бөлігінен тұлғанын арқа (дорсалды) бұлшықеттсрі, ал вентралды
бөлігінің тұлғаның алдыңғы және бүйір жақтарында орналасқан және
вентралды деп аталатын бұлшықст пайда болады Әрбір миотомға
(миомерге) аттас жұлын нервісінің (невромердің) тармағы бітісіп-өседі.
Миотомның екі бөлікке бөлінуіне қарай нервтен екі тармақ шығады,
олардың дорсалды (артқы) тармағы миотомның дорсалды бөлігіне, ал
вентралды (алдыңғы) тармағы миотомның вентралды бөліпне кіреді.
Бұл миотомнан пайда болатын барлық бұлшықеттер бір ғана жұлын
нервісімен қамтамасыз етіледі. Көршілес миотомдар бір-бірімен
бітісіп-өсуі мүмкін, бірақ бітісіп-өскен миотомдардың әрқайсысы өзіне
жататын нервті сақтайды. Сондықтан бірнешс миотомнан пайда
болатын бұлшықеттер (мысалы, іштің тік бұлшықеті) бірнеше нервпен
нервтендіріледі. Алғашқы кезде миотомдар әрбір жағында бір-бірінен
көлденең дәнекер тінді қалқалар, туозеріа арқылы бөлінеді.
Бұлшықеттердің бүлайша сегментті орналасуы қарапайым жануарларда
өмір бойы сақта лады. Ал күрделі омыртқалылар мен адамда бұлшық- ет-
227
п
VI
115 - с у р ет. Адам ұрыгының басы мен
денесінің миотомдары.
I - коздің бүліпықеттері дамитын миотомдар;
II - шүііде миотомдары; III - дененің мойын
бөлімінің миотомдары; IV - кеуде бөлі.мінің
миотомдары; V - бел бөлімінің миотомдары;
VI - сегізкөз болімінің миотомдары, VII - құй-
ымшақ бөлімінің миотомдары. Араб цифрла-
рымсн біріншілік сегменттер көрсетілген
тердіц едәуір даралануы
(дифференциялаиуы) нә-
тижесінде сегменттепу
біраз жойылады, деген-
мсн оныц іздері дорсалды
бүлшықетте де (омырт-
қалар арасындағы қыска
бұлшықеттер), сондай- ақ
венралды бұлшықетте де
(қабырғааралық бұлшы-
қетіер мсн ііптің тік бұл-
шықеті) қалады Тұлғада
дамыған бұлшықеттердің
бір бөлігі орнында қалып,
жерглікті, аутохтонды
бұлшықет (аиЮ8-соның
өзі, сһіоп грекшежер)
түзеді. Басқа бөлігі даму
процесінде тұлғадан қол-
аяқтарға ауысады. Мұн-
дай бұлшықеттер трун-
кофугалды (ігипсиз-тұл-
га, Ги^о-қашырамын) деп
аталады. Ақырыпда, бұл-
шықеттердің үшінші то-
бы қолаяктарда пайда
болып, тұлғаға ауысады.
Бұл трункопеталды бұл-
шықсттер (реіо-тырыса-
мын). Нсрвтендіру негі-
зінде әруақытта аутохтонды (яғни, сол жерде дамыған) бүлшықетті осы
жсрге ығысып келген бұлшыкеттер - кслімсектерден ажыратуға болады.
Қол-аяк бұлшықеттері қол-аяқ бастамасы мезенхимасынан түзіліп,
нервтерш иық және бел-сегізкөз түйіндері арқылы жұлын нервтерінің
алдыңғы тармактарынан алады Қарапайым балықтарда (селахий) тұлға
миотомдарынан бұлшықет бүртіктері өсіп шығады, олар жүзу кана-
тының дорсалды жәнс вентралды жақтарына орналасқан скі кабатқа
бөліпеді. Дәл осылайша қүрылыкта тіршілік ететін омыртқалыларда
бұлшықеттер қол-аяк қаңқасының бастамасына алғашқы кезде
дорсалды және вентралды (жазғыш және бүккіш бұлшықеттер)
орналасады. Одан әрі дифференциаланғанда қол бұлшықеттерінің
бастамалары проксималды бағытта да өсіп-ұлғайып (трункопеталды
бүлшықетгср), аутохтонды тұлға бұлшықетін ксудс және арқа жағынан
да жауып тұрады (шпі ресіогаіе4» та)ог еі тіпог, т Іаііззітиз бог8І).
228
Аяқтың бұл алғашқы бұлшықстінен баска, иық белдеуіне тағы да
трункофугалды бұлшықсттер, яғни вентралды бұлшықеттің туын-
дылары қосылады, ол орын ауысып ығысқан тт ігарехіиз жәнс
Біегпосісісіотаяіоісіеия тұлғадан ауысқан тт гһотЬоібсиз, Іеүаіог
8сариІае, зеггаіиз апіегіог, 8иЬс1ауіи8 отоһуоісісиз нықгауға қызмет
етеді.
Жамбас белдеуіне екінші бұлшықеттер дамымайды, өйтксні ол
омыртқа бағанасымен қозғалмайтын болып байланысқан Құрлықта
тіршілік ететін омыртқалылардың, әсіресе олардың күрделі
формаларының, қол-аяқ бұлшықеттерінің күрделі дифференциялануы
әр алуан қозғалыстар жасайтын күрделі рычаггарға айналған қол-аяқ
қызметіне байланысты түсіндіріледі.
Бас бұлшықеттері аздап бас сомиттерінен, ал негізінен жслбезек
доғалары мезодермасынан пайда болады. Қарапайым балықтардың
висцсралдык аппараты тұтас бұлшықег қабатынан (ортақ қысқыш)
тұрады, ол нервтендірілуі жағынан желбезек доғаларының метамерлі
орналасуына сай келетін жеке боліктерге бөлінеді: 1-желбезек
(мандибулалық) доғаға бассүйек нервтерінің V жұбы (үшкіл нерв), 2-
желбезек (гиоидгы) доғасына - VII жүбы (бет нервісі), 3-желбезек
доғасына - IX жұбы (тіл-жұтқыншақ нерві) сәйкес келеді. Ортақ
кысқыштың калған бөлігі X жұптың (кезбе нерв) тармақтарымен
камтамасыз етіледі. Ортақ қысқыштың артында иык белдеуіне бекитін
шоғыр (трапециятәрізді бұлшықет) оңашаланып шығады. Судан
құрлықта тіршілік етуге ауысуға байланысты қарапайым омыртқа-
лыларда суда өмір сүругс бейімделген желбезекпен тыпыс алу
тоқталғаннан кейін, жслбезек аппаратының бұлшықеттері (висце-
ралды) бассүйегінс таралып, ол жерде шайнау және мимика бұл-
шықеттеріне айланған, бірақ қаңқаның желбезек доғаларынан пайда
болған бөліктерімен байланыстарын сақтап қалған. Сондықтан
жақсүйек доғасы мен ауыз түбі бұлшықеттерінен пайда болатын шайнау
бұлшықеттері төменгі жақсүйекке орналасып, бекиді және үшкіл
нервпен (V жұп) нервтендіріледі 2-желбезек догасына сәйкес келетін
бұлшықеттен нсгізінен бет нервісімен (VII жұп) нсрвтендірілетін
мойын мен бастың теріасты бұлшықеті пайда болады.
Ею желбезек доғасының матсриалынан пайда болатын бұл-
шықеттердің қос бекитін жерлері және қос нервтелуі болады, мысалы,
қосқарыншалы бұлшықеттің алдыңғы қарынша төменгі жақсүйкке
(үшкіл нервтен нервтендіріледі), ал артқы қарынша тіласты сүйегіне
(бет нервісінен нервтенеді) бекиді. Құрылықта тіршілік ететін
омыргқалыларда IX және X бассүйек нсрвтері жұптарымен нерв-
тендірілетін висцералды бұлшыкеттің бір бөлігі редукцияланады, бір
бөлігі жұтқыншақ пен көмей бүлшықеттсрін түзуге жұмсалады.
Трапециятәрізді бұлшықет желбезек доғаларымен барлық байла-
ныстарын жоғалтып, тек иық белдеуі бұлшықетіне айналады
16—210
229
Сүткоректілерде одан жеке бөлік ретінде төс-бұғана-емізіктәрізді
бұлшықет бөлініп шығады. Кезбс нервтіц трапециятәрізді бұлшықетті
нервтендіретін артқы тармағы күрделі омыртқалыларда жеке бассүйек
нервісіне - п. ассезогшз айналады. Ми сауыты барлық бөліктері
қозғалмайтын түзіліс болғандықтан, онда бұлшықст дамуын күтуге
болмайды. Сондықтан баста тек бас сомиттерінен түзілген бүлшықеттін
кейбір қалдықтары ғана кездеседі. Олардын катарына құлақалды
миотомдары деп аталатындардан пайда болатын көз бүлшықеттерін
жатқызуға болады (бассүйск нервтерінің III, IV және VI жұптарынан
нервтендіріледі).
Шүйде миотомдары алдыңғы түлға миотомдарымен бірге әдетте
вентралды өсінділер арқылы висцералды қаңқа астында жататын
ерекше желбезекасты немесе тіласты бұлшықеттерін түзеді. Алдыңғы
жағында төменгі жақсүйекке өтетін осы бұлшықеттен құрлықта
тіршілік стстін омыртқалыларда тіл бұлшыкеттері пайда болады Олар
шүйде сомиттерінен паида болуы себепті тек күрделі омыртқалыларда
ғана нағыз бассүйек нервіне айналған тіласты нервін түзетін нерв
талшықтары комплексімен нервтендіріледі. Тіласты бұлшықетінің
қалған бөлігі (тіласты сүйегінен төмен) жұлын нервтерінің алдыңғы
тармактарынан нервтендірілетін вснтралды тұлға бұлшықетінің жал-
ғасы болып табылады Сонымен, бұлшықеттердің орналасуы мен бекуін
түсіну үшін олардың қызметін басқа дамуын да ескеру керек
Бұлшықет - мүше ретінде. Бұлшықет көлденең жолақты бұлшықет
талшықтарынан тұрады. Бір-біріне параллелді жүретін бұл талшыктар
борпылдақ дәнекер тін (епбошу^іит) аркылы бірінші рстті шоғырға
байланысады. Осындай бірнеше бірінші шоғырлар бірігіп, екінші ретті
шоғыр, жоне г.с.с. түзеді Жалпы барлық ретті бұлшықет шоғырлары
бұлшықет қарыншасын түзе, дәнекер-тінді қабықпен - рептузіит
бірігеді. Бұлшықет будалары арасындағы, бұлшықет қарыншасы
ұштарындағы дәнекер тінді қабатшалар бұлшықетінің сіңір бөлігінс
айналады.
Бұлшықет орталық нерв жүйесінен келетін импульстардың әсерінен
жиырылатындыктан, әрбір бұлшыкет онымен нервтер арқылы бай-
ланысқан: “бұлшықет сезімінің” өткізгіші (И. П Павлов бойынша,
қозғалыс анализаторы) болып табылатын афферснтті нсрвтермен және
оған нерв қозуын әкелетін эфферентті нервтермен байланысқан. Одан
басқа, бұлшықеттерге симпатикалық нервтер келеді, солардың әсерінен
тірі организмдердегі бұлшықет үнемі тонус деп аталатын біршама
жиырылу күйінде болады. Бұлшықеттерде өте күшті зат алмасу жүреді,
сонымен байланысты олар қан тамырлармен бай жабдықталған. Қан
тамырлары бұлшықетке онын ішкі бетінен бұлшықет қакпалары деп
аталатын бір немесе бірнеше пунктсн өтеді. Бұлшықет қақпаларына қан
тамырларымен бірге нервтер де еніп, олармен бірге бұлшықет
230
кабатында оның шоғырларына сәйкестене (ұзына бойына және
көлденең)тарамдалады.
Бұлшықетте белсснді жиырылатын бөлігін - қарыншаны және
пассивті, соның көмегімен сүйекке бекитін бөлігін - сіңірді ажыратады.
Сіңір тығыз дәнекер тіннен түрады және қызыл-қоңыр түсті бұлшықет
қарыншасынан тым өзгеше келетін жылгыр ақшыл-алтын түсті Көбіне
сіңірлер бүлшықеттің екі шетінде орналасады. Ол өте қысқа болса,
бұлшықет сүйектен басталатын немесе оған тікелей қарыншасымен
бекитін сияқты көрінеді. Зат алмасу аздау жүретін сіңір бүлшықет
карыншасына қарағанда қан тамырларымен ксмдсу жабдықталады
Сойтіп қаңқа бұлшықеті тек көлденең жолақты бұлшықет тінінен ғана
емес, сонымен бірге дәнекер тіннің әр түрінен (регітузіиш) (сіңір), нерв
тінінен (бұлшықет нервтері), эндотелийден және бірыңғай салалы
бұлшықет талшықтарынан (қантамырлары) тұрады. Алайда көлденең
салалы бүлшықет тіні басым келеді, оның қасиеті (жиырылғыштығы)
бұлшықеттің жиырылу ағзасы ретіндегі қызметін анықтайды. Әрбір
бұлшықет белгілі бір өзіне тән пішіні, құрылысы, қызметі, дамуы және
организмдегі өзіндік жағдайы бар жеке ағза, яғни тұтас түзіліс болып
табылады.
Бұлшықеттердің жұмысы. Бұлшыкеттері жұмысына негіз
болатын бұлшықст тінінің негізгі қасиеті оның жиырылғыштығы болып
табылады.
Бұлшықет жиырылғыштығында қысқарып, бекіген екі нүктс өзара
жакындайды. Бұл екі нүктеден жылжымалы беку пункті, рипсіит тоЬіІе
қозғалмайтын нүкіеге, рипсіит Ғіхит, тартылып, нәтижесінде дененің
сол бөлігі козғалады.
Осылай әрекет ете, бұлшықет белгілі бір күшпен тартады да, жүкті
(мысалы, сүйек салмағын) қозғап, белплі мөлшердегі мсханикалық
жұмысты атқарады. Бұлшықеттің күші оның қүрамына кіретін
бұлшықет талшықтарының санына байланысты жәнс физиологиялық
көлденеңі деп аталатыннын ауданымен, яғни бүлшықеттін барлық
талшықтары өтетін жердің кесіндісінің ауданымен аныкталады.
Жиырылу шамасы бұлшықеттш ұзындығына байланысты. Буындарда
бұлшықеттердің әсерінен қозғалатын сүйектер механикалық тұрғыдан
рычагтар, яғни ауырлықты қозгалтуға арналған қарапайым машиналар
түзетін сиякты.
Бұлшықеттер тірек жерден неғұрлым алыстау бекісе, соғырлым
пайдалы, өйткені рычаг иінінің ұзаруы арқасында олардың күші
толығырақ пайдаланылады (116-сурет). Осы тұрғыдан П.Ф Лесгафт
тірек нүктесінен алыстау бекитін күшті бұлшықеттерді және оған
жақын бекитін етті бұлшықеттерді ажыратады Әрбір бұлшықеттің
басталатын жері - огі^о, және бекитін жері - тзсгію, болады. Дененің
брта сызығы бойымен орналасқан омыртқа бағанасы бүкіл денеге тірек
болатындықтан, бұлшықеттің әдеіте қозғалмайтын нүктеге сәйкес
231
116 - с у р е т Рычаг түрлері
I - тепе-теңдік рычагы. II - күш рычагы. III - жылдамдық рычагы.
А — тірек нүктесі, Б - күш түсу нүктесі, В — қарсы күш нүктесі.
келетін басталатын жері ортаңғы жазықтыққа жақындау, ал қол-
аякгарда тұлғаға жақын орналасқан; бұлшықеттің қозғалмайтын
нүктеге сәйкес келстін бекитін жері ортацғы сызықіан әрірек, ал
қол-аяқтарда тұлғадан әрірек, дисталды жатады. Рипсішп Гіхит мсн
рипсіит тоһііе қозғалмалы нүкте бекітіліп, бекіген нүкте босатылған
жағдайда бір-бірімен орын ауыстыра алады. Мысалы, тік тұрған кезде
іштің тік бұлшыкеттерінің қозғалмалы нүктесі оның жоғарғы шеті
(тұлғаның жоғарғы бөлігін бүгу), ал қолмен көлденең жұмыр білекте
(перекладинада) бүкіл дене асылып тұрғанда төменп шеті қозғалмалы
нүктесі болады (түлғаның төменгі бөлігін бүгу). Кимыл екі
қарама-қарсы бағытта жасалатындықтан (бүгу-жазу, қашықтату-
жақындату, және т б ), қайсыбір білік байланысындағы қозғалыс үшін
232
қарама-қарсы жактарда орналасқан ең кемі екі бұлшықет керек. Озара
қарама-қарсы багытта қимылдайтын мұндай бұлшықеттер анта-
гонистср деп аталады. Әрб р бүгілу кезінде бүккіш бұлшықет қана емес,
міндетті түрде жазғыш бұлшықет те қимылдайды, ол бірпндсп бүккіш
бұлшықетінің ынғайына көшіп, оны тым қатты жиырылудан сақтайды
Сондықтан бұлшыкеттердің антагонизмі (қарама-қарсылығы) қимыл-
дың бірқалыпты және үйлесімділігін камтамасыз етеді. Сөйтіп, әрбір
қозғалыс антагонистер әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Антагонистерден өзгеше, теңдсстірушілері б р бағытта өтсгін
бұлшықеттер агонистер немесе синсргистер деп аталады. Қозғалыс
сипатына және оған қатысатын бұлшықеттсрдің функңионалдық
комбинациясына қараи, бір бұлшыкеттің өзі бірде антаюнист, бірде
синергист регіндс қимылдауы мүмкін
Бұлшықеттердін нақты буынының айпалу білігіне анатомиялық
қатыпасымен анықталатын олардың қарапайым қызметінен басқа тірі
организмдс байқалатын бұлшыкеттердін функционалдық күйінің
өзгеріп отырагынын ескеру қажет. Ол өзгерістер дсне мен оның
бөліктерінің қалпын сақтауға және қозғалғыш аппараіына түсстін
статикалық жүктеменің үнемі озгеріп отыруына байланысты.
Сондықтан бір бұлшықеттің өзі дсненің пемесе қасына әрекет ететін
дснс болігінің қалпына және тиісті қозғалыс актісінің фазасына қарай өз
қызмстін өзгертіп отырады. Мысалы, трапециятәрізді бұлшыкет қолды
горизонталды қалыптан жоғары көтергенде жогары және төменгі
шеттерімен оған түрліше қатысады. Мәселен, колды көтергепде
трапеция тәрізді бүлшықсттің аталган екі бөлігі бұл қимылға бслсене
қатысады, содан кейін (120°-тан жоғары қарай көтергенде) оның
төменгі белсенділігі тоқталады да, ал жоғарғы бөлігінің белсенділігі
қолды вертикалды қалыпқа көтергенше жалғаса береді Қолды
бүккенде, яғни оны алға қарай көтергенде, трапсциятәрізді бұлшық-
еттің төменгі бөлігі онша белсенділік көрсетпейді, ал 120°-тап жогары
көтергенде белсенділігі едәуір артады
Тірі организмнің жекелеген бұлшықсттерінің функционалдық күйі
туралы мұндай тереңдеу және дәлдсу дсректер электромиография
әдісінің көмегімен алынады.
БУЛШЫҚЕТТЕРДІҢ БӨЛШУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.	Денен ң екіжақты симметрия принципі бойынша құрылуына
сәйкес бұлшықеттер жұп болады немесе екі симметриялы жартыдан
тұрады (мысалы, т. Ігарегіпз).
2.	Құрылысы сегментті тұлғада көптеген бұлшықеттер (қабырға-
аралық, омырткалардың кыска бұлшықеттері) сегментті болып келеді
немесе метамерияның іздерін сақтайды (тік іш бұлшықеттері) Іштің
233
жалпақ бүлпіықеттері сүйекті сегменттердің - қабырғалардың редук-
ңиялануы ссбепті сегменттік қабыргааралық бүлшықеттерден тұтас
құрастыруға айнала қосылып-бірігуінен түзілген.
3	Бұлшықст козгалысы екі пункт арасындағы (рипсШт Ғіхит еі
рипсіит тоЬйе) ең төте қашықтық болып табылатын түзу сызық
бойымен жалғасатындықтан, бұлшықеттердің өздері де осы нүктелср
арасындағы ең қысқа қашықтық бойымсн орналасады Сондықтан
бұлшықеттің беку нүктесін, сондай-ақ бұлшықет жиырылғанда
козғалмалы пупкт қозғалмайгын пункте тартылатынын біле отырып,
осы бұлшықст қозғалысының қай жаққа қарай жасалатынын және оның
қызметін әруақытта алдын ала айтуга болады.
4.	Бұлшықеттер буын арқылы асып өтіп, айналу біліктеріне белгілі
бір қатынаста болады, бұлшықегтердің қызметі осыған байланысты.
Көбіне бұлшықеттер өздерінің талшықтары немесе олардың күшін
теңдестіруші арқылы әруақытта буыпдағы өзі айнала қозғалатын білікті
шамамен тік бұрыш жасай айқастырады. Егер фронталды білігі бар
бірбілікті буында бұлшықет вертикалды, яғни білікке перпендикулярлы
жатса, онда ол бүгу қозғалысын, Пехіо (қимылдаушы бөліктер
арасындағы бұрышты кішірейту) жасайды. Егер бұлшықет вертикалды,
бірақ жазғыш жағында жатса, онда ол жазу, ехіепзіо (толык жазылғанда
бұрыштың 180° дейін үлкеюі), қозғалысын жасайды.
Буында басқа горизонталды білік (сагитталды) болған жағдайда екі
бұлшықст - антагонистері күшінің теңестірушісі де осылайша орпа-
ласып, сагиталды білікті буын бүйірлері бойымен айқастыруы керск
(кәрі жілік-білезік буынындағы сияқты). Бұл жағдайда, егер
бұлшықеттер немесе олардың теңдестірушісі саггитталды білікке
перпендикулярлы және одан медиалды жазса, онда олар ортаңғы
сызыққа әкелу, аскіисііо, қозғалысын, егер латералды жатса, онда одан
әкету, аЫисііо, қозғалысын жасайды. Ақырында, егер буында тағы да
вертикалды білік болса, онда бұлшықеттер оны перпендикулярлы
немссе қиғаш қиып өііп, ішке қарай (қол-аяқтарда - ргопаііо) жоне
сыртқа қарай (қол-аяқтарда - зиріпаію) айналу козғалыстарын жасайды.
Сөйтіп, буында қанша айналу білігі барын білсек, қызметі жағынан
қандай бұлшықеттер болатынын және олар буын айналасында қалай
орналасатынын айта аламыз. Бұлшықеттердің айналу біліктсріне сәйкес
орналасуын білудің практикалық маңызы бар. Мысалы, сгср фронталды
біліктің алдында жатқан бүккіш бұлшықетті артқа ауыстырсақ, онда ол
жазған бұлшықет сияқты қызмет агқара бастайды, бұны жансызданған
бұлшықеттердің қызметін толықзыру үшін сіңірлсрді ауыстырып салу
операцияларын жасағанда пайдаланады
Бұлшықеттердіц жіктелуі. Сансыз көп бұлшықеттердің (олар
400-1 е жуык) гпшіні, құрылысы, қызметі және дамуы әр алуан болады
Пішіні жагынан бұлшықеттерді үзын, қысқа және жалпақ деп бөледі.
¥зын бұлшықеттер қозғалыс рычагтарына сәйкес келеді де, сопдықтан
234
117 - сурет. БұлЕііықеттердін түрлері.
А - ұршықтәрізді Б - екі басты. В - екі қарыпшалы. Г - таспатәрізді. Д - қос
қауырсынды. Е - бір қауырсынды.
1 - сарШ; 2 - уепіег; 3 - саида; 4 - аралық сіңір; 5 - іпіегкесііо ііпсііпеа.
көбіне қол-аяқтарда кездеседі. Олар ұршык пішінді, сонымен бірге
олардың ортаңғы бөлігі қарынша, уепісг, бұлшыкеттің басталатын
жеріне сәйкес келетін бір шеті - басы, сариі, ал екінші шеті - кұйрық,
сашіа деп аталады. ¥зын бұлшықеттердің сіңірі - іешіо, ж ңішке таспа
тәрізді болып келеді (117-сурет)
¥зын бұлшықеттер түрлі сүйектсрден бірнеше баспен (көпбасты)
басталады, бұл олардың тірегін күшейтеді. Екібасты, Ьісер8, үшбасты,
ігіссрз және төртбасты, диа<1гісер8, бұлшьгқеттер болады. Әр текті немесе
бірнеше миотомдардан дамыған бұлшықеттер қосылып-тұтасқанда
олардың арасында аралық сіңірлі дәнекерлер, Іпіег8ессюпе8 іепбіпсае
калады. Мұндай бұлшықеттердің (көпкарыншалы) екі (мысалы, ш
(Ііёазігісиз) немесе одан көп (мысалы, т гесіиз аЬсіотіпіз) қарыншалары
болады Бұлшықеттер аякталатын сің рлердің саны да өзгеріп отырады.
Мәселен, кол мсн аяктын бүккіш және жазғыш бұлшықеттерінде
бірнешеден сіңір (4-ке дейін) болады, сол себепті бір бұлшықет
қарыншасының жиырылуы бірден бірнсшс саусаққа козғалу эффектісін
бсріп, сол арқылы бұлшықеттер жұмысын үнемдсп жасауға кол жетеді.
Жалпақ бұлшықеттер нсіізінен тұлғада орналаскан және оның
жалпақ сіңір немесе апоневроз, аропеиго8і8, деп аталатын сінірі болады
Бұлшыкеттсрдің баска пішіндпері де болады: шаршы (т.
циадгаіиз), үшбұрышты (т. Ігіап£и1агІ8), пирамидалық (т ругаткіаііз),
доңгелек (жұмыр) (т іегез), дельтатәрі зді (т. беііоіёеив), тісті (т.
8еггаіи8), камбалатәрізді (т. зоіеиз) және т.б.
235
Талшықтардың атқаратын қызметіне байланысты бағыіы бойынша
талшықтары тік параллелді (т. гесіиз), кигаш (т. оЫідии»), көлденең
(т. Ігап8Үег$и8), дөңгелек (т. огЬісиІагіз) орналасқан бұлшықеттер
болады. Соңғы бұлшықеттер тесікті қоршап тұратын қысқыш немесе
сфинктср түзеді. Егер қиғаш талшықтар сіңіргс бір жағынан
байланысатын болса, онда бір қауырсынды бұлшықет түзіледі.
Талшықтардың сіңірге ерекше қатынасы жартылай сіңірлі (т.
8етііеп<Ііпо8и8) және жартылай жарғақты (т. зетітетЬгапозиз)
бұлшықеттер де байкалады.
Бұлшыкеттер кызметі жағынан бүккіштср (Псхогс^), жазғыштар
(ехіепзогез), әкелушілер (абсіисіогез), әкетушілер (аЬбисіогез),
айналдырушылар (гаіаіогез), ішке (ргопаіогез) және сыртка карай
айналдырушылар (зиріпаіогез) деп бөлінеді.
Бұлшықеттер буындарға (бір, екі немесе бірнешеу) қатынасы
бойынша бір, екі немесе көпбуынды деп аталады. Ұзындау келетін
көпбуынды бұлшықсттер бірбуынды бұлшықеттсргс қарағанда беткей
орналасады. Орналасу жағдайына қарай бұлшықеттер беткей және
терең, сырткы және ішкі, латералды және медиалды деп бөлінеді.
Бұлшықеттердің қосалқы бөліктері. Бұлшықеттердің басты
бөліктері - онын денесі мен сінірінен басқа оның жұмысын жеңілдетстін
қосалкы бейімділіктер болады. Бұлшықеттер тобы (немесе дененің
белігілі бір бөлігінің барлык бұлшықеттер жиынтығы) талшыкты
дәнскср тіннсн түзілген шандырмен (фасниямсн) коршалады.
Шандырлар кұрылымдық және кызметтік ерекшеліктеріне қарай
беткей, терең және ағзалар шандырлары деп бөлінеді. Беткей
(теріасты) шандырлар, /азсіае зирег/ісіаіез 8. зиһсиіапеае терінің
астында жатады. Олар теріасты шелмайынын тығыздалған түрі болып,
сол аумақтың барлык бұлшықеттерін
коршайды. Беткей шандырлар мор-
фологиялық, қызметтік жағынан
теріасты шелмайы, терімен бай-
ланысты және олармен бірге дененің
серпімді тірегін қамтамасыз етеді
(118-сурст).
118-сурет. Иықтың шандырлары.
Алдынан қарағандағы көрінісі.
Жоғарғы үінтен бір бөлігі (бұліпықеттің
шандырлы қынаптары ашылған).
1 - т. Ьісерз Ьгасһіі; 2 - т. Ьгасһіаііз;
3 - зеріит іпіегтизсиіаге Ьгасһіі тейіаіе;
4 - т. ігісерз Ьгасһіі; 5 - зеріит іпіег-
тизсиіаге Ьгасһіі Іаіегаіе; 6 - һитегиз;
7 - Газсіа Ьгасһіі; 8 - Газсіа Ьгасһіі
яирегГісіа 1 і8; 9 - іеіа зиЬсиіапеа; 10 - сиііз.
236
Терец іиандырлар, /аясіае рго/ипсіае, синергист-бұлшыкеттер тобын
(яғни біртектес қызмет аткаратын) немесе әрбір жеке бұлшықетті
(меншікті шандыр, Гаасіа ргоргіа) жабады. Бұлшықеттің меншікті
шандыры зақымдалғанда, бұлшықеттің осы жері томпайып, жарық
түзіледі.
Бұлшықеттердің бір тобын басқа топтан бөліп тұратын
шандырлардан теренге қарай, корші бұлшықет топтарыпың арасыпа
отетін және сүйектерге бекитін өсінділер, бұлшықет аралық қалқалар,
зсріа іпіегтизсиіагіа түзіледі.
Шандырлардыц қыпаптық қүрылысы. Беткей шандыр бүкіл
адам денесі үшін өзіндік біртұтас қынап түзеді. Меншікті шандырлар
жеке бұлшықеттер мен ағзалар үшін қынап құрайды. Шандырлардың
қынаптық құрылыс принципі дененің барлық бөліктерінің (тұлға, бас,
қол-аяқтар) және іш, кеуде, жамбас қуыстары ағзаларының шан-
дырларынатән; әсіресс, қол-аяқ шандырлары құрылысыи Н.И. Пирогов
толық зерттеді.
Қол-аяқтың әрбір бөлімінің бір сүйек (тоқпан жілік және ортан
жілікте) немесе екі сүйек (білек пен сирақта) айналасында орналасқан
бірнеше қынабы немесе шандырлы қаптары болады. Мысалы, тоқпан
жіліктің проксималды болімінде - 7-8, ал дисталды бөліміндс 14
шандырлы қынапты айыруға болады.
Бүкіл қол-аяқ айналасын қоршайтын негізгі қынапты және
бұлшықет топтарын, тамыр және нервтерді қамтитын екінші ретті
қынаптарды ажыратады. Н.И. Пироговтың қол-аяқ шандырларының
қынапты құрылысы туралы теориясының іріңді ісіктердің, қан
құйылғанда қанның таралуын түсінуде, сондай-ақ жергілікті (қынапты)
анестезия үшін маңызы бар.
Шандырлардың қынапты құрылысынан басқа, соңғы кезде тірек
және шсктеуші рөлін атқаратын шандырлы түйіндер туралы түсінік
пайда болды. Тірек рөлі шандырлы түйіндердің сүйек және сүйек
қабығымен байланысынан көрінеді, соның арқасында шандырлар
бұлшықеттердің тарту күшіне жағдай туғызады. Шандырлы түйіндер
тамыр мен нервтердің, бездердің және т.б. қынаптарын нығайтып, қап
және лимфа ағындарына жағдай тудырады.
Шектеуші рөлі мынада: шандырлы түйіндер бір шаидырлы қынапты
басқаларынан бөліп, іріңнің таралуына тосқауыл болады, ал шандырлы
түйіндер бұзылса, ірің ешбір кедергісіз тарала бсреді.
Шандырлар бұлшықеттерді қоршап және бір-бірінен бөліп, олар-
дың бөлек жиырылуына жағдай жасайды. Сөйтіп, шандырлар бұлшық-
еттерді әрі бөледі, әрі байланыстырады.
Агзаларды, жабатын тсрең шандырлар, атап айтканда бұл-
шықеттердің мсншікті шандырлары каңқада бұлшықетаралык калкалар
немесе шандырлы түйіндердің көмегімен бекиді. Тамыр-нерв буда-
ларының қынабы осы шандырлардың қатысуымен құрылады. Аталғап
237
119 - су рет. Сіңірдің қынаптары (үлгі).
А - көлденең кесінді. Б - бойлық кесінді. 1 - Бігаіит ҒіЬговит;
2 - 8іга1ит 8упоұіа1е; 3 - іепдо; 4 - саүит 8упоұіа1е; 5 - тезоіепйіпеит.
түзілістер, қаңқаны созған сияқтанып, ағзалар, бұлшықсттер, нервтер
үшін тірек қызметін атқарады Сондықтан оларды адам дснесінің
жұмсақ қаңқасы деп қарауға болады.
Кейбір қол-аяқ буындары аймағында шандыр қалыңдап, осы жерден
отетін сінірлерден асып өтетін тығыз талшықтардан тұратын сіңірлі
ұстағыш (геһпасиіит) түзсді Осы шандырлы байламдардын астында
фиброзды және сүйекті-фиброзды қынаптар, үа^іпае (іЬгозае іепсһпит,
түзіледі, олар аркылы сіңірлср өтсді. Байламдар және олардың
астындағы фиброзды қынаптар сіңірлсрді сүйектерден алыстатпай өз
калпында ұстап түрады, оның үстіне сіңірлсрдің бүйір жақтарға
ығысуын болдырмай, бұлшықеттердің тарту күшінің дәлірек бағыт-
талуына жағдай жасайды. Фиброзды қынапгың қабырғасын астарлаған
жұқа синовиалды қабык өзек шеттері аймағында сіңірге қарай бүгіліп,
оны айналдыра тұйык синовиалды кынап, уа^іпа §упоүіаІІ8 іепсііпі$,
түзеді. Сиповиалды кабыктың бір бөлігі сіңірді қоршап, онымен
бітісе-осіп, оның висцералды жапыракшасын түзеді. Ал басқа бөлігі
фиброзды қынапты іштей астарлап, онымен бітісе-өсіп, қабырғалык,
париеталды жапырақша түзеді. Виснералды жапырак- шаның
париеталды жапырақшаға ауысқан жерінде сіңір жанында синовиалды
қабык екі еселеніп, сіңір шажырқайын, тезоіепсііпеит, түзеді Онын
қабатында сіңір нервтері мен тамырлары өтеді сондықтан -
тезоіепсііпеит-де орналасқан нервтер мен тамырлар зақымдануынан
сіңір жансызданады Сіңір шажырқайы жіңішке байламдар, ұіпсиіа
іепсііпит, арқылы бекиді (119-сурет). Синовиалды кынап қуысында,
синовиалды қабықтың висцералды және париеталды жапырақшалары
238
арасында синовиге ұқсас бірнеше тамшы сұйық жатады, ол сіңірдің
қынап ішінде сырғанай козғалуын жеңілдетеді.
Бұлшықеттер мен сіңірлер астында әр жсрдс, нсгізінсн олардың
бекитін жерлері қасында орналасқан синовиалды