Text
Ә.Б. ӘУБӘКІРОВ, Ү.Ж. ЖҮМАБАЕВ, Т.М. ДОСАЕВ,
Ф.М. СҮЛЕЙМЕНОВА, Қ. Е. СИСАБЕКОВ, М.З. ПІАЙДАРОВ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
(Ішкі мүшелер жүйесі және эндокринді бездер)
АТЛАС
2- том
Жалпы редакциясын басқарған
Қазақстанның Еңбек сіңірген қдйраткері,
профессор А. А. Идрисов
Астана
“Фолиант” баспасы
2006
ББК 52.5 я 6
А24
Казақстан Республикасының денсаулық сақтау министрлігінің
оқу-әдістемелік кеңесі студечттерге оқу қуралы ретінде усынған
Пікір жазғандар:
Ахметов Ж.Б.- С. Асфендияров атындағы КдзҰМУ патологиялык анатомия кафедрасының
профессоры;
Алмабаев Ы.А. - С. Асфендияров атындағы КдзҰМУ топографиялық анатомия мен опера-
тивті хирургия кафедрасының профессоры медицина ғылымдарының докторы.
Авторлар: Ә.Б. Әубәкіров - м.ғ.д., профессор ҚазММА (Астана), Ү.Ж. Жұмабаев-м.ғ.к. КдзҰ-
МУ (Алматы), Т.М. Досаев - м.ғ.д., профессор ҚазҰМУ (Алматы), Ф.М. Сүлейменова — доцент
ҚазММА (Астана), Қ.Е. Сисабеков - м.ғ.д., профессор (Шымкент), М.З. Шайдаров - м.ғ.д (Ас-
тана).
Жалпы редакциясын басқарған Қазакстанның Еңбек сіңірген қайраткері, профессор
А.А. Идрисов
Адам анатомиясы (Атлас). Ішкі мүшелер жүйесі меи эндокринді бездер. 2- том. - Астана:
«Фолиант» баспасы, 2007. — 252-6.
І8В^ 9965-35—144—9
Атластың екінші томы ішкі мүшелер туралы ілім мен эндокринді бездер тарауларын қамти-
ды. Атластың мәтіні Ресей Федерациясының морфологтар Ассоциациясының рұқсатымен
(2004) Р.Д. Синельников (1989) атласынан алынған кейбір суретгермен және Қазақ мемле-
кеттік медицина академиясының адам анатомия кафедрасы қызметкерлері дайындаған табиғи
препараттардың фотосуреттерімен толықтырылған.
Атластағы терминдер халықаралық анатомиялық номенклатураға («Тегтіпо1о§іа Апаіотіса». —
Москва: ёіедицина 2003; А.Р. Рахишев «Международная анатомическая номенклатура», Алма-
Аты, 2003; Т.А. Муминов, А.Р. Рахишев «Медициналык сөздік», Алматы, 2003; М.А. Ахметов
«Медицина терминдерінің сөздігі». — «Сөздік-Словарь», 2005) сәйкес берілген.
«Адам анатомия атласы» медициналық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған
және дәрігерлерге нұсқау ретінде қолдануға болады.
4107010000
А-------------
00(05)-07
18В^ 9965-35-144-9
ББК52.5я6
© Ә.Б. Әубәкіров, Ү.Ж. Жұмабаев, Т.М.Досаев,
Ф.М. Сүлейменова, Қ.Е. Сисабеков, М.З. Шайдаров, 2007
© «Фолиант» баспасы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
Ішкі мүшелер қабырғаларының жалпы қүрылысы..........................................4
I тарау
АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ (8Ү8ТЕМАВІСЕ8ТОКШМ)
Ауыз қуысы, сагит огіз..............................................................9
Таңдай, раіаіит
Тщ Нп%иа (^іоззиз).................................................................17
Ауыз бездері, ^іапсіиіае огіз......................................................22
Тістер, сіепіез
Жұтқыншақ, рһагупх.................................................................36
Бадамшалар, іопзіііае............................................................. 44
Оңеш, езорһа^из
Іш (құрсақ) қуысы, сауит аһсіотіпіз................................................47
Асқазган, уепігісиіиз (§азіег).....................................................47
Жіңішке ішек, іпіезііпит іепие (епіегоз).......................................... 57
Он екі елі ішек, сіиосіепит........................................................57
Аш ішек пен мықын ішек іе]пит, ііеит............................................ 63
Жіңішке ішек қабырғаларының құрылысы...............................................63
Тоқ ішек, іпіезііпит сгаззит (соіоп)............................................. 66
Тік ішек, гесіит (ргосіоз)....................................................................................71
Бауыр, һераг.......................................................................74
Өтқуық, уезіса /еііеа (ЫІІіагіз)...................................................83
Ұйқыбез, рапсгеаз..................................................................87
Ішастар, регііопеит............................................................................................93
II тарау
ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ (8Ү8ТЕМАКЕ8РІКАТОКШМ)
Сыртқы мұрын, пазиз ехіегпиз........................................................................ПЗ
Мұрын қуысы, са^ит пазі...........................................................115
Көмей, Іагупх
Кеңірдек, ігасһеа.................................................................143
Бронхтар, һгопсһі.................................................................145
Өкпе, риіто.......................................................................145
Өкпеқап, ріеига...................................................................167
Көкірекаралық, тесһазііпит........................................................171
з
III тарау
НЕСЕП ЖЫНЫС ЖҮЙЕСІ (8Ү8ТЕМА ШОСЕМТАЬЕ)
Несеп жыныс жүйесінің жалпы сипаттамасы.....................................................174
Бүйрек, геп
Несепағар, игеіег..............................................................................................186
Несепқуық, уезіса игіпагіа...............................................................................189
Жыныс мүшелері. Еркек жыныс мүшелері, ог%апа ^епііаііа тазсиііпа...........................191
Еркек ішкі жыныс мүшелері. Аталық без, іезііз...............................................192
Шәует шығаратын түтік, сІисіи8 сіе/егепз..........................................................199
Шәует қуықшалары, ерісІісІутІ8.........................................................................201
Қуықасты безі, ргозіаіа....................................................................................202
Буылтық-несеп шығаратын өзек безі, ^іапсіиіа ЬиІЬоигеіһгаІіз.......................204
Еркек сыртқы жыныс мүшелері. Еркек жыныс мүшесі, репіз........................204
Еркек несеп шығаратын өзегі, игеіһга тазсиііпа.............................................210
¥ма, зсгоіит
Аталық бездің ұмаға түсу процесі және оның қабықтары........................................214
Шәует шылбыры, /ипісиіиз зрегтаіісиз........................................................214
Аналық без, огуапа $етіаІіа/етіпіпа іпіегпа, о^агіит :..............................214
Аналық без қосалқысы, ероорһогоп............................................................217
Жатыр, иіегиз...................................................................................................219
Жатыр түтіғі, іиЬа иіегіпа..................................................................222
Қынап, ^а^іпа
Әйелдердің сыртқы жыныс мүшелері, ог§апа %етіаІіа/етіпіпа ехіегпа..........................228
Әйел несеп шығаратын өзегі, игеіһга /етіпіпа...............................................229
Шат (бүтаралық), регіпеит..................................................................230
IV тарау
ЭНДОКРИНДІБЕЗДЕР (СЬА^ПІІЬАЕ Е^ООСКЖАЕ)
Қалқанша без, ^іапсіиіа іһугоісіеа......................................................................239
Қалқанша жанындағы бездер, %1апс1и1ае рагаіһугоісіеае......................................241
Ұйқыбезінің эндокринді бөлігі, рагз епсіосгіпарапсгеаііз....................................243
Бүйрекүсті безі, ^іапсіиіа зиргагепаііз....................................................243
Гипофиз, һурорһізіз........................................................................246
Томпақ дене, согриз ріпеаіе................................................................247
Айырша без, іһутиз.........................................................................248
Параганглилер, рага§ап£Ііі.................................................................251
4
КІРІСПЕ
Мүшелер жүйесі, қүрылысы мен топо-
графиялык орналасуына карай бірнеше топ-
тарға бөлінеді: паренхиматозды, түтіктәрізді
немесе қуысты мүшелер тобына.
-Паренхиматозды мүшелерге: бауыр,
ұйқы безі, өкпе т.б. мүшелер жатады. Құры-
лысы: дәнекер тінді негізден (стромадан)
және ерекшеленген жасушалар тобынан
тұрады.
-Куысты мүшелерге: өңеш, асказан, жі-
ңішке және ток ішек, кеңірдек, несепкуық,
несепағар т.б. жатады. Қуысты мүшелер
тобы сыртқы пішініне және аткаратын қыз-
метіне қарамастан құрылысы біртекті 4
қабыктан: ішкі шырышты, шырышасты
негізі, бұлшықеттік және дәнекерлі (адвен-
тициалді) немесе сірлі қабықтан тұрады.
Ішкі мүпіелер кабырғаларынын
жалпы құрылысы:
- Шырышты кабык, іипіса тисоза,
ас корыту, тыныс алу, несеп жыныс мүше-
лерінің ішкі қабығы. Шырышты кабыктың
куыска караған беті әртүрлі эпителийлермен
көмкерілген:
- Көпқабатты жалпак эпителиймен
ауыз куысының, жұтқыншақтың, өңештің
және тік ішектін төменгі бөлігінің шырыш-
ты қабығы көмкерілген;
- Ауыспалы эпителиймсн несепағар жол-
дары көмксрілген;
- Біркабатты цилиндртәрізді эпителий-
мен: асқазанның, ток ішектің шырышты
кабығы көмкерілген.
- Біркабатты призматәрізді эпителиймен
кеңірдектің, аш ішектің шырышты кабығы
көмкерілген.
I. Шырышты кабықтың құрылысы:
1. Ішкі мүшелердің ішкі шырышты қабы-
ғының эпителийі іркілдеген дәнекер тІн
түрінде орналаскан. Лимфа түйіншелері мен
артерия, вена және лимфа торлары шырыш-
ты қабықтың меншікті табакшасының, Іаті-
па ргоргіа тисозае, бетінде орналасқан. Қыз-
меті: ішкі мүшелерді сьіртқы ортадан келген
қозулардан қорғау.
2. Шырышты кабыктын бұлшықеттік та-
бақшасы, Іатіпа тиасиіапа тисохае, ол шы-
рышты кабыктың терен қабығында, шы-
рышты қабық пен шырышасты негізінің ара-
лығында орналасқан. Қызметі: шырышты
қабықтың қатпарланып козғалмалы болуын
реттеу.
3. Ш ырышты кабықтың бездері санда-
рына байланысты бір және көп жасушалы
бездерден тұрады:
а) Бір жасушалы бездер, шырышты
қабықтың эпителийі мен шырышты қабық-
тың аралығында орналаскан бокалтәрізді
бездерден тұрады. Қызметі: секрет бөлу.
ә) Көп жасушалы бездер, ол шырышты
қабық пен шырышасты негіздің аралығын-
да өз алдына дербес орналасқан бездерден
тұрады. Мысалы: ауыз қуысының сілекей
бездері.
Көп жасушалы бездер сыртқы пішініне
қарай: а) карапайым түтікті; ә) ұяшықты; б)
ұяшықты-түтікті бездерге бөлінеді.
Түтікті бездерді сыртқы секреция бездері,
олар бөліп шығаратын сұйыктыкты секрет
деп атаса, түтігі жоқ бездерді ішкі секреция
бездері, ал олар бөліп шығаратын заттарды
гормон деп атайды.
Көп жасушалы ірі бездер дәнекер тіндер
аркылы шектелген, аралығында кантамыр-
лар мен нервтер орналаскан бөліктерден,
ІоЬиіі, бөліктердің өздері майда бөлшектер-
ден және бойынан сұйықтығын бөліп шы-
ғарушы бездін түтігінен, сіисіии $1ап<іи1ае,
тұрады.
II. Шырышасты негізі, іеіазиһтисоза,
қуысты немесе түтіктәрІзді мүшелердің
екінші қабығы. Шырышасты негізден, шы-
рышты қабықтың бұлшыкеттік табакшасы
арқылы, іатіпа тизсиіагіь тисоза, шектелген.
Шырышасты негіздің арқасында шырышты
кабық жылжымалы келеді. Түтіктәрізді
мүшелерде шырышасты негізі нашар дамы-
ған, бұлшықеттік кабыкпен бірігіп орнала-
сады.
III. Бұлшықеттікқабығы, іипісатизсиіагіз,
шырышасты негіздің сыртында орналас-кан.
Ол ас корыту жүйесінің бастапқы бөлігі:
(ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңештің жоғарғы
бөлігі) және тік ішектің аналды тесігінің
сыртқы кыскыш бұлшықеті ерікті көлденең-
жолақты бұлшыксттерден құралса, қалған
мүшелердің бұлшыкетті қабығы еріксіз бір-
5
ыңғай-салалы бұлшыкеттерден тұрады.
Ішкі мүшелердің бұлшыкеттік кабығы шы-
рышасты негіздің астында: сырткы бойлық
қабат, зігаіит Іоп%Ііи<ііпаІе, пен Ішінде
дөңгелек қабаттан, зігаіит сігсиіаге, тұрады.
Қызметі: ас корыту жүйесінің түтікшесі ар-
қылы асты араластырып, дисталді бағытта
өткізсе, тыныс алу жүйесінің бұлшыкеттік
кабығы ауаның тыныс алу жолдары аркы-
лы еркін өтуін қамтамасыз ету. Нессп жол-
дарының бұлшықеттік кабығының кыз-
меті: несепті несеп жолдары арқылы сырт-
ка карай бағыттау.
ІУДәнекерлі (адвентициалді) кабығы,
іипіса а^епііііа, немесе кейбір мүшелердің
сірлі кабығы, іипіса зегоза, ас қорыту, тыныс
алу және несеп жыныс мүшелерінің сыртқы
кабығын құрауға катысады.
I ТАРАУ
АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ
8Ү8ТЕМА ОІСЕ8ТОКШМ
} Е50рҺа£Ц8
Нераг
Эиосіепипі
Аррепсііх
ұегпн/огпіі.ч
Уеаіса
Ғеііеа
Соіоп
ахсепгіепх
Уаіұа
ііеосаесаіій
Саесит
ҒІехига соІІ
гіех/га
біапгіиіа рагоііа
РаІаШт тоііе
Рһагупх
Еіп§иа
Саұит огіз
ЬаЬіит ІпҒегіиз
М, зрһіпсіег руіогі
Оисіиз сһо!е<1осһи$
(Зіапдиіа зиЫіп§иа1із :
біапгіиіа
зиЪтапдіЪиІагік
РаІаШт гіигит
Оепз
ЬаЬіит зирегіиз
Неит
КесШт
Уепігіспіиз
(бавіег)
Рапсгеаз
ЭисШя
|Ғ рапсгеаіісиз
Ғіехига
диойепо]еІипа1І5
Ғіехига
соіі зІпізіга
5е)ипит
Соіоп
сісзсегиісгь
Соіол
ігапзүегаит
Соіоп $І£тоі<Іеит
М. $рһіпс(егапі ехіетий
I -сурст Ас корьпу жүііесі
ЬТАРАУ
АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Ас қорыту жүйесінің бірінші бөлімі бетте
ауызсаңылауымен, гіта огіз, ашылатын ауыз
•қуысы, сауит огіз, болып табылады. Ауыз
қуысынан кейін: аран қылтасы, ізіһтиз /аи-
сіипг, жүтқыншақ, рһагупх, өнеш, езорһа^из,
асқазан, уепігісиіиз (^азіег), жіңішке ішек,
іпіезііпит іепие, ток ішек, іпіезііпит сгаззит,
артқы өтіспен, апиз, аяқталады (№1, 2-су-
рет). Сонымен катар ас қорыту жүйесіне сіле-
кей бездері, бауыр, һераг, және ұйқыбез,
рапсгеаз, жатады.
Ауыз куысы
Ауыз қуысы, сачит огіз, топографиялық
орналасуына және атқаратын қызметіне
қарай ауыз кіреберісі, чезііЬиІит огіз, мен
меншікті ауыз куысына, сауит огіз ргоргіа,
бөлінеді. (№3, 4, 5 суреттерді қараныз)
Ауыз кіреберісінің қабырғалары: сырткы
қабырғасын жоғарғы және төменгі еріндер:
ІаЫитзирегіогеііп/егіог; бүйір қабырғаларын-
ұрт, Ьисса\ ішкі қабырғасын жоғарғы және
төменгі жаксүйектерінің ұяшыктық өсін-
2-72
9
Л. Лс қорыту жүйесінің қүрылысы.
1, Қатты таңдаи
2 Жүмсактаңдай жәнетілніігі
.1. Ауыз кіреберісі
4. Ауы1 куысы
5. Тіл
(> Комеіі какпашығы
7. Дауыс бжіамы жәие комеіі
8. Кеңірдек
9. Оңөкпе
10. Ои екі елі іііісктін жоғарғы белігі
Iі. Клкпа
12. Қакпялық үңгір
1.1 Жұткыншақтың мүрындыкбөлігі
14. Ауыздық жрткыншактын тісіері
15. Жүтқыншактын ауыздык бнлігі
16. Жртқыншақтың хвмейлік бвлігі
17, Өңеш (кеуде бвлігі)
18. Сол жақ басты бропх
|9. Сол жак өкпе
20. Өнештін және журектін ічггік белігі
21. Аскатан күмбезі
22. Аскатан денесі
21. Үііқыбеі
24. Келдснен жиек ішек
25. Сигматәрілді жнек ішск
26. Ашы ішек
27. Снгматәрішіі жнек ішек
28 Тік ішек
29 Бауыр
30. Отқуык
31. Он екі елі іиіек
32. Жоғары.іагаи жиек ішек
33. Мықын іінек
34. Күрттәрһді осінді
I. Раіаі ипі сіигипі
2. Раіаішп піоііе еі ітііа
3. 'АгыіЬвһіт огі.ч
4. Сатипі оггі
5. Цпвііа
6. Ерівіоііід
7. ЬІй. Уосаіс еі Іагупх
8. Тгасһса
Ч, Риііпо 4ех(.
11). ОиоРепит - рагт вир.
11. Руіопіх
12. Апгпші руіогісит
13, Рагз паааіій рІіагуііЁІ.і
|4. Оепй олііій рһагуіівЬ
15. Рзгт огзііь рһаіупаіз
16. Раг> Іагуп£еа рһагупвіл
|7. ОеюрһаЁНі - раг? іһогасіса
|8. ВгоіісГпк рппсіраііі гін.
19. Риіто яіп.
20. Оевдрһа£іі5 рагз аһсіотіпаііі с( сагхііа
21. РипіЗшійаБІгісші
22 Согриз ваіігіснпі
23. Рапсгеад
24 СоІоіИгап5Үегвдпі
25. Соіоп лівпюігіеит
26. Зсіііпнпі
27. Соіоп 5Іёпюігіеит
28. Иесгит
29. Нераг
30 ЗАгкіса Геііеа
31. Оискіепит
32. Соіоп авдешІепЕ
33. Иіит
34. Аррепбіх уеппіГогтіі
В. Лс қорьггу жүйесі мүшелерінщжалпы қүрылысы.
(асқазанға дейін)
2-сурет.
10
Тшііса тисоза 1іп#иае
М.1оп£ІШс1іпа1І8 зирегіог і РаІаШт
। дигит
8ерШт
пазі
М.ігапзұегзиз Ііп^иае
біапсіиіа 1іп#иа1І8
апіегіог
ЬаЬііип зирегіиз
Кіта огІ8
ЬаЬіит іпіегіиз -
М.£епіо£ІО88и8
МапсІіЬиІа
М.£епіоһуоіс1еи8
М.туіоһуоісіеиз-------
Ріаіузта
Согриз О88І8 һуоідеі
ЬІ£.һуоерІ£Іоиісит
ЬІ£.іһугоһуоіс1еит тесііапит
Сагіііа£О Іһугоісіеа
Аропеиго8І8 1іп#иае
Р1іса 8а1ріпеора1аііпа_ ТоГи8 Іеұаіогиз
Озііит рһагуп^еит Шһае аидігіұае
г- Ғотіх рһагуп&І8
Топі8 Шһапиз
ТопзіІІа рһагуп^еа
I гВигза рһагуп^еа
I I ' Аропеиго8І8 раіаііпае
Сгуріае іоп8і11аге8
Ғоззиіае іопзіііагез
Раіаііпит тоііе
(ұеіит раіаііпит)
Ғогатеп сесит
1т&иае
Цуиіа раіаііпа
ЭисШз
іһуго§1О88а1І8
Рһагупх
ЕрІ£ІОІІІ8
СаЛіІа^о сгісоісіеа
- Езорһа^из
Ьагупх
3-сурет. Ауыз кіреберісі және ауыз куысы
ділері, тістер, тістердің кызыл иектері, §іп$і-
уае, кұрайды (№6 суретті караңыз). Жоғарғы
және төменгі еріннің косылған жері ауыз
дәнекерін, соттімигае ІаЫогит, кұрайды.
Ауыз кіреберісі сырткы ортамен жоғарғы ерін
мен төменгі еріннің аралығындағы ауыз
тесігі, гіта огі$ арқылы қатысады.
Ауыз кіреберісініңсыртқы кабырғасының
терең кабаты жоғарғы және төменгі ерін-
дерді, ұрзтың қабырғаларын құраушы ымдау
бұлшықеттерінен тұрады. Сырткы беті тері-
мен қапталып, кіреберістіңішкі бетіне өткен
кезде, ауыз қуысының шырышты қабығы
көпқабатты эпителиймен капталған шы-
рышты қабығына жалғасады. Ауыз кіре-
берісіңің шырышты қабығы жоғарғы ерін мен
төменгі еріннің ішкі бетін астарлай өтіп, ерін-
дердің жоғарғы, төменгі күмбездерін және
жүгеншелерін, {гепиіит ІаЫі зирегіогіз еі
іп/егіогі$, құрап, одан әрі тістердің сыртқы,
ішкі кызылиекті,£/и£7У« кұрап, меншіктіауыз
қуысының шырышты кабығына жалғасады.
Кіреберістің сырткы бетінің терісі мен шы-
рышты қабықтың аралығындағы бөлік
еріннің жиектік немесе аралық бөлігі, рагз
іпіегтееііа, деп аталынады. Сыртқы беті
мүйізденбеген көпқабатты эпителиймен жа-
уып орналасқан. Бұл бөліктің терең кабаты
н
15
16
17
18
19
20
21
1 Мурын куысьі
3. Қатты таңдай
3. Жоғарғы ерін және
ауытдың шеңбер бағытта
орналаскан бұлшықеті.
4. Ауыт куысынын
кіреберісі
5, Күрек тістері
6. Темеш іерін ауытынын
иіенбер бағытында
орпалзсқан бұліпықеті.
7. Тэмснгі жак
X. Иектіл бұлшықеті
9. Иек тіласты бұлшықеті
10. Екікарыншалы
бүлірыкеггін алаынгы
карыншасы.
11. Жақ-тіласты бұліііыкеті
12. Тіласты еүііек
13. мүрын жутқыніпак
бплігі
14. Жұмсак таңдай және
тілш ік
15. Ауы і-жұтқыншак бөлігі
16. Тіл түбірі жанетіл
бадамшіісы
17 Көмей-жүтқыниіак
бе.чігі
IX. Камеіі какпзшығы
|9. Ожау-бебешік катпары
20. Онеш
21. Кемей
1 Сауііая паяі
2 . І^һіипі ііигипі
.1. Ідһіиіп м.ірегш5 еі т.
огһісніагһ огіл
4. \іаііһііі рш огі5
5. Оепіеі шсізіуі
6. Еаһіипі іпГегіикеі ш.
огЬісиіагі! огія
7. МапгііЬиІа
X. М. ұепіоұіомиа
9. М. веніоһуоііеп
1(1. Мянегаін. ш. сііеаііігісі
11. М. шуІоһуоігіепк
12. Оя һуоігіеит
13. Рагі пззаііз рһагуп^із
|4. Раіаіит пюііе еі итгііа
15. Рагз ОПІІІ5 рһигупціз
16. Топыііа Ііпвиаіій еі іаіііх
|іп$пас
17. Рзг Іагуіщеа рһагуіщіа
IX. Ерібіоіііі
19. Рііса агуеріеіініса
20. Оексірііаущ
21. Еагупх
Ауыз куысыныцжәне жұгқыншактыц сагиталдікесіндісі
Ауыз куысыныц күмбез бүлшықеттері (үстіцгі көрінісі)
Ауыз диафрагмасы (төменгі корінісі). Негізі кесілген
I Кіші мүиі і және гілаеты сүііек ленесі
2. Тіл және тіл.істы бү.чшықет
< Тпменп жпк бутактары жоне томенп алиеолярлык нерп
4 Цек-тіл.ісіы бүлшыксті
V Цек-тіл бұлшықеи
6 Ьі і-ііласты бұлшыкеті
7 Жак-тіласты бүлшыкеті
X. Ем қарыншалы бұашықеттіц алдынгы карыншисы
С1 Гіласіы сүгіек
ііі, ТаысШ'1 жақ
11. Екі карііішншіы бүлщыкеттін цралык сінірі
I. Спгпи іпіпіьеі согрпьоіііь һуоігкі
2. М. һуоеіокчііі.
3. Маигііһиіа еі г.аі^еоіагік іій
4. М. ұепіоһуоігісня
5 М. £епіо£Іігы>іі$
6. М. ііуіиһуоігіеич
7. М. шуіиһуоіііеік
X. М. ііі$а$1 гісыі - тешеі агі(.
9. Ок Ііуоіііеііпі
|(1. МапіІіЬііІэ
Н Тепгіо т. і!іва(.ігісі
4-сурет.
12
зирепог
РаІаШш сіигит
РаІаШт тоііе
Висса
Ізіһтиз Іаисішп
Ьаһіит іпіегіиз
Оуиіараіагіпа
Сотіззига
ІаЬіогит
Рһііігит
ТиЪегсиІит
ІаЪіі зирегіогіз
ЬаЪіит зирегіиз '
Карһе раіагі
Оогзит Ііп^иае
Агсиз депіаііз
іпіегіог
Агсиз
раіаіорһагупзеиз
Топзіііа раіагіпа
Агсиз
ра1аІ0£І058и&
Агсиз депіаііз
5-сурет. Ауыз қуысы, сауцт огҚ және аран тссігі, і$(һти$ Ғаисіит, алдынгы көрінісі
түйіршіктеліп, ерінді қысқан кезде айкын
байкалатын дәнскер тіннен тұрады. Ауыз
кіреберісінің шырышасты негізі кіші сілекей
бездерден тұрады. Бұл бездер топография-
лықорналасуына қарай: ерін, ұрт және үлкен
азулық бездерден тұрады. Негізгі кызметі
сілексй боліп шығару. Сонымен катар, ауыз
кіреберісі11ін жогарғы күмбезінің маңында
екінші азу тістің тұсында шықшыт түтігінің
тесігі, сіисіиз рагоіШеих, орналасқан.
Қызылиек, £Іп$іга, ауыз қуысының шы-
рышты қабығыныңтуындысы. Қызылиектің
ұілы, денесі бар және тістін мойыны мен
қызылиектін аралығында қызылиектік қал-
ташалар орналасқан. Қызылиектің терен
қабаты дәнскср тіндерден және өте бай қан-
тамырлар мен нервтерден тұрады. Қызыл-
иектің кызметі: тістердің тіректік, қорға-
ныштық қызметін атқару.
Ұрт, һисса, ауыз кіреберісінің сырткы
бүйір қабырғасын кұрауға қатысады. Ұрттың
терен қабығы ұрт бұлшыкетінен, т. Ьис-
сіпаіог, сыртқы беті терімен, ішкі беті көпқа-
батты эпителиймен қапталған шырышты
қабыктан тұрады. Ұрттың шырышты қабығы
мен шырышасты негізінің аралығында жас
нәрестелерде ұртмай орналасқан. Ауыз кіре-
берісі, меншікті ауыз куысымен тістердің
аралык саңылаулары арқылы жалғасады.
Ауызқуысыныңменшіктібөлігі,сагит огіх
ргоргіа, ол жоғарғы жағынан жұмсак және
қатты тандаймен, төменгі жағынан ауыз
13
Ғгепиіиш ІаЪіі зирегіогіз
Вогзиш 1іп&иае -------
Рііса ҒішЬгіаіа------1
Сотшіззига-------1
ІаЬіогит
Ғасіез іпГегіог 1
1іп&иае
Рііса 8иЫіп&иа1І8
Сагипсиіа .
8иЫіп£иа1І8
Ғгепиішп ІаЬіі //
іпіегіогіз 1
№£— Слп£Іүа
СИапдиІа 1іп&иа1І8
апіегіог
и^Елғ. V
ВЦуг- Маг^о 1іп&иае
\.1іп&иа1І8
М.1оп£ІШдіпа1І8
ЧВ іпҒегіог
£І;'г ” Ғгепиіит Ііпёиае
Сіапдиіа зиЫіп^иаІіз
Ғ ’ Висіиз 8иЬтапсііЬи1агІ8
Слп§іүа
б сурет. Ауыз кіреберісі, жоғарғы көрінісі (тіл арқашығыньщ шырышты қабығы)
қуысының диафрагмасын құраушы төменгі
жак—тіласты бұлшықетімен, бүйірінен тістер
мен кызылиектің аралығында орналасқан
қуыспен шектеледі. (№4, 5 суреттер).
Ауыз куысының құрамы: тіл мен тістер,
бадамшалар және ауыз қуысының сілекей
бездері (№ 6 суретті қараңыз).
Таңдай
Тандай, ра/аіит, (№7 сурет) құрылысы-
на және атқаратын қызметіне қарай сүйектік
таңдайдан немесе қатты тандайдан, раіашт
омеит $еи гіигит, және жұмсақ таңдайдан,
раіаіит тоііе, тұрады:
-қатты тандай немесе сүйектік тандай, ол
жоғарғы жақсүйектің таңдайлық өсіндісі,
ргосеззизраіаііпиа, мен тандай сүйегінің гори-
зонталді табақшасынан, /атіпа һогіъопіа/іх,
тұрады.
-жұмсақ таңдай, раіаіит тоііе, жұмсақ
тандай артында төмен бағытталған тілшік-
тен, иуиіа, бүйір қапталында алдыңғы таң-
дай-тіл доғасынан, агсиз раіаіоріоыих, артқы
тандай— жұтқыншақдоғасынан, агсизраіаіо-
рһагупкеиз, тұрады. Таңдай доғашықтары-
ның аралығында тандай бадамшаларының
шұңкыршалары, /оззиіае іопзіііагез, аралы-
ғында таңдай бадамшалары, іопзіііае
раіагіпае, орналаскан.
14
М.ігапзуегзиз Ііп^иае
[іпТегсіепТаІіз]
8и1сиз £Іп£Іуа1і8
М.ЬиссіпаСог
Ьаһіит зирегіиз
Ріісае раіаііпае ігапзуегзае
А.раіагіпа та]ог
М.һиссіпаіог .
Ғогатеп раіаііпит
та]из
Висіиз рагоіісІеиз
ТепсІо тЛеп80гІ8
ұеіі раІаПпі —
М.іеұаіог уеіі раіаііпі
Рагз Ьиссорһагуп£еа
т.соп8ігісІогІ8
рһагуп£І8 зирегіогіз
М .раіаіорһагуп^еиз
М.ра1аіо£ІО88и8
Агсиз ра1аі0£І088Ц8
ТопзіІІа раіаііпа
М.1оп£Іһісіта1І8 зирегіог
Ізіһтиз Гаисіит
М.1оп£ІіисІта1І8 іпҒегіог
Раріііа іпсізіүа
1 Тшііса тисоза раіагі сіигі
ОІапсІиІа раіагіпае
РаріПа рагоіісіеа
Маг£О £Іп&іуа1І8
Типіса тисоза
һиссае
Карһе ріегу§отапсІіһи1агІ8
М.раіаіорһагуп^еиз
М.ра1а(о§І088и8
М.8ІуІ0£І088и8
М.иұиіае
г'' Аропеигозіз Ііп^иае
" М.1оп£Іһкііпа1І8 зирегіог
' М.уегііса1І8 Ііп^иае
8ерһіт Ііп^иае
7-сурет. Тандай және аран бұлшыкеттері, шт. раіаііпі еі Гаисіит (шырышты қабыктын және таңдай без-
дерінін онжағынын үлкен бөлігі алыныптасталынған)
Жүмсак тандайдың терең қабаты көлде-
нең жолақты немесе ерікті бұлшыкеттерден
және дәнекер тінді табақшадан тұрады. Таң-
дайдың бұлшықеттері жұмсак тандай пер-
десінің негізін құрап, тамақты жұтқаннан
кейін, жұмсақ таңдайды төмен тартып,
жұткыншактың мұрындық бөлігін ашып,
мұрын куысынан тазаланып, жылынып, ыл-
ғалдалған ауаны тыныс алу мүшелеріне
карай бағыттаушы бұлшыкетгерден тұрады.
Жұмсақтандайдыңбұлшықетгері.
I. Таңдай пердесін көтеруші бұлшықеттср:
а) Тандай пердесін көтеретін бұлшықет,
т. Іекаіог уеііраіаііпі, ол есту түтігінің (Евста-
хий атты) шеміршектік бөлігінің сыртқы те-
сігінен, оміит шЬае аи&ііуае, басталып, төмен
қарай бағыт алып, жұмсак тандайдың фиб-
розды табақшасына жалғасады. ҚызметІ: та-
мақты жұтқан кезде жұмсақ тандайды, раіа-
іит тоііе, көтеріп, жұтқыншақтың мұрын-
дық бөлігін жауып, есту түтігінің сыртқы
тесігін, оміит шЬае аигііііүае, бітеп, дабыл
куысындағы қысымды арттырады. (8-сурет)
ә) Тандай пердесін керетін бұлшықет, т.
гепзог уеіі раіаііпі, ол да есту түтігінің шемір-
шектік бөлігінен басталып, төмен бағытта
сынатәрізді сүйектің медиалді табакшасы-
15
— М.іепзог үеіі раіаііпі
— М.іеүаіог үеіі раіаііпі
— Наишіиз ріегу£оідеи8
М.ра1аіо£Іо88и8
М.иұиіае
М.раіаіорһагуп£еи8
8-сурет. Жұмсақтаңдайдыңбұлшықеттері (сызба)
ның ілмегін, һатиіиз ріегууоісіеиз, сыртынан
орай өтіп, жұмсақ таңдайдың фиброзды
қабығына жалғасады. Қызметі: жұтқан кезде
тамақты жұтқыншақтын мұрындық бөлігіне
өткізбеу қызметін атқарады.
б) Тілшік бұлшықеті, т. ауиіае, сыртқы
пішіні сопактәрізді, ұзындығы орта есеппен
23-37 мм-дей так бұлшықет (№8 сурет). Ол
катты таңдайдын артқы мұрын өсіндісінен,
зріпа пазаііз розіегіог, және жұмсақтандайдың
алоневроз табакшасынан бастал ып,
тілшіктің ұшына барып бекиді. Қызметі:
тілшікті көтерумен қатар, жиырылу кезінде
кысқарту қызметін аткарады.
2. Таңдай пердесін төмен түсіруші бұл
шықеттер:
а) Таңдай—тіл бұлшыкеті, т. раіаіо^іоззиз
ұзындығы 23-33 мм-дей, тандай—тіл доға
шығының терең қабатында орналаскан. О.
жұмсақ таңдайдың фиброзды қабығынаі
басталып, тіл түбінің маңында тілді
меншікті көлденең бұлшықетіне жалғасадь
Қызметі: жиырылған кезде тандай пердссі
төмен түсіреді, бұл кезде агсиз раіаго&оззь
керіліп, жұтқыншақ тесігі тарылады.
ә) Таңдай - жұтқыншак бұлшықеті, п
раіаіорһагуп^еиз, таңдай-жұтқыншақ доғг
шығының терең қабатында орналасқан. Б\
16
бұлшықеттің ұзындығы бассүйектің сырткы
пішініне байланысты өзгермелі болып ке-
леді. Ол жұмсақтандайдың фиброзды табак-
шасынан басталып, жұтканшақтың бойлық
бұлшықет кдбатын кұрауға қатысады. Қыз-
меті: жиырылған кезде жұтқыншактың өту
жолын тарылтып, таңдай пердесін төмен
тартып, ауаның тыныс алу жолына карай
өтуій қамтамасыз етеді.
Жұмсақ таңдайдың шырышты қабығы-
ның, гипіса тисоза, мұрын қуысына қараған
беті кірпікшелі эпителиймен капталған, ауыз
қуысына қараған беті көпқабатты эпителий-
мен көмкерілген. Шырышты қабықтың
күрек тіс жанындағы бөлігі күрек тістің
бүртігін, раріііа іпсійуае, және күрек тіс жа-
нындағы шырышты қабықтың 3-4 қатпар-
ларын, ріісае раіаііпае ігапыегхае, құрайды.
Ауыз қуысының артқы қабырғасы жоқ,
ондааран, /аисез, орналасқан.
Аран жоғарғы жағынан жұмсақтаңдайдың
тілшігімен, бүйірінен таңдай доғаларымен
(алдыңғы таңдай-тіл, артқы таңдай-жұтқын-
шақ) және төменгі жағынан тіл түбімен шек-
теледі.
Негізгі қызметі: ауыз қуысында езіліп,
сілекей сөлдері арқылы шыланып, жартылай
химиялық ыдырау процесінен өткен тамақ-
ты жұтқыншақтың ауыздық бөлігіне, рагз
огаііз, өткізу.
Таңдайдың қанмен қамтамасыз етілуі:
Таңдайды сыртқы ұйкы артериясының,
а. сагоііз ехіегпа, тармақтары: бет артериясы—
а./асіаііз, жоғарғы жақсүйек артериясы — а.
тахіііагіз, жоғарылаған жұтқыншақ артерия-
сы, а. рһагупуеа ахсепсіепх, қандандырады.
Таңдайдан венаның ағысы аттас веналар
аркылы бет венасына, ч./асіаііз, ағады.
Лимфаның ағысы төменгі жақсүйектік
және иектік лимфа түйіндеріне, посіі
ІутрһаіісізиЬтапсГіЬиІаги еі зиЬтепіаІіз, бағыт-
талады.
Нервтенуі — бұлшықеттері кезбе нервпен,
п. сауи^, таңдай пердесін керетін бұлшыкет,
т. іепхогуеііраіаііпі, Үжұптың Ш қимыл тар-
мағымен.
Тіл
Тіл, Ііп&иа, (грекше ^іозза) бұлшықетті
мүше. Ол ауыз куысының төменгі қабырға-
сына жақын тіласты безі, ^іапсіиіае зиЫіп-
Зиаііз, мен жақ—тіл астылық бұлшыкеттің,
т. туіоһуоісіеиз, үстінде орналасқан. Тіл ауыз
куысының сілекей бездерінің секреті аркы-
лы ұнтақгалған, шыланған тамакты жұтыну
актісі кезінде аран арқылы жұтқыншаққа
өткізіп, сөйлеу және тамактың дәмін анық-
тайтын күрделі мүше (№9 суретті караңыз).
Тілдің ұшы, арех ііпуиае, денесі, согриз ііп&иае,
және түбі, гасііх Ііпуиае, ажыратылады. Тіл
түбі денесінен бұрыш құрап орналасқан ше-
қаралық сала арқылы, зиісих гегтіпаііз, шек-
телген. Тілдің дорзалді беті немесе тіл арқа-
шығы, догзит Ііп^иае, мен бүйір жиектері
және төменгі беті ажыратылады.
Тілдің сыртқы беті көпқабатты эпителий-
мен қапталған шырышты қабықтан тұрады.
Тіл арқашығының шырышты қабығы сырт-
қы бетін жауып, астың дәмін анықтайтын,
жалпы сезімдерді және ыстық, суық сезім-
дерді қабылдайтын бірнеше бүртіктерден
тұрады.
Тілдің шырышты қабығының бүртікгері:
І.Тілдің жіптәрізді және конустәрізді
бүртіктері, раріііае/ііі/огтез еі раріііае сопісае,
тілдің бүкіл дорзалді бетін жауып, тіл ұшы-
нан түбіне дейінгі аралықта орналасқан.
Тілдіңдорзалді бетінің немесеаркашығының
бархыттәрізді болып келуі осы бүртіктерге
байланысты. Жіптәрізді және конустәрізді
бүртіктердің негізгі қызметі: жалпы сезім-
дерді (жанасу, сипап- сезу, ыстық-суық, ауру
және кысым) кабылдау.
2. Саңырауқұлактәрізді бүртіктер, раріііае
/ипуі/огтел, (№9, 10 суреттерді караңыз),
тілдің бүйірбеттерінде, арқашығында шашы-
ранды түрде, тіл ұшында топталып орналас-
кан. Мұндай бүртіктердің кызыл түсті болып
келуі кан тамырлар капиллярларының бет-
кей орналасуына байланысты. Қызметі: та-
мактың тәтті және кышқыл дәмін анықтау.
3. Науашықтәрізді бүртіктер, раріііае
уаііаіае, бүртіктердің жалпы саны 7 - 12-дей,
олар тіл түбінің маңында шекаралықсаланың
алдында бұрыш құрап орналасқан. Науа-
шықтәрізді бүртіктердің көлденең ені 2-3
мм- дей. Бүртіктердің ұшында дәм сезгіш ре-
цепторлар орналасқан. Қызметі: дәмді сезу.
4. Жапырақтәрізді бүртіктер, раріііае
/оііаіае, олар тілдің бүйір қабырғаларында ор-
наласқан. Қызметі: тұзды, тәтті сезімдерді
кабылдау.
17
Кіта £ІоШ<1І5
Рііса ^осаііз
Рііса ұеЫІЬиІагіх
Рііса агуерІ£Іоиіса
Ері^ІоШ»
Сгуріае (оп^іііагех
РаріІІае ІепһГогтез
РаріІІае ГіІіГогтез
Рагз розікиісаіі$
Рагк рге$и1са1І8
РаріІІае Гоііаіае
Іпсіздіга ішегагуіепоісіеа
ТиЬегсиІшп сотісиіаіиш
ТиЬегсиІшп сипеіГогте
Кесейхих рігіГогтіз
Үаііесиіа срі^ІоШса
Согриз Ііпциае
- 8и1си$ тебіапи$ Ііпциае
Арех Ііп^иае
" Ғогаіпеп сесит Ііп&иае
Зиісик Іегтіпаіік
Раріііае уаііаіае
Раріііае ГипйіГогтея
Рііса £ІО88оерІ£Іо(1іса
Іаіегаіія
Ғоззиіае юпкіііагек ---
ТопзіІІа раіаііпа
РІіса £Іок8оерІ£ІоИіса
тесііапа
Касііх Ііп^иае
Топзіііа Ііп^иае
Топяіііа раіаііпа
ҒоІІісиІі Ііп@иаІІ8
Оогяит ІІп^иае
Раріііае сопісае ~
9-сурет. Тіл, жоғарғы көрінісі (тіл аркашығынын шырышты кабығы)
Тілдін шырышты кабығы тіл түбіне карай
өтіп, көпқабатты эпителинмен капталған
шырышты-кабықка жалғасады. Тіл түбінін
шырышты кабығын күрап, көмейдің бөбеш-
ігіне, ері^іоіііх, карай өтіл, ортаңғы тіл —
бөбсшік қатпары н, рііса кІох$оерІ£ІоШса тесііа-
па, және латералді тіл — бөбешік катпарый,
рііса %Іо.ч!іоерІ8ІоПіса Іаіекаііз. аралығында ор-
наласқан қорғаныш қызметін аткаратын тіл-
бөбешік калтасын кұрайды.
Тілдін төменгі бетінің шырышты қабығы
бүрыш кұрап орналаскан шашактәрізді екі
қатпарды құрайлы. Шашактәрізді қатпарлар,
тіл ұшында бұрыш қүрай түйісіп, ауыз
қуысыныңтүбінде алшактай өтіп, аралығын-
да тіл жүгеншігін,/гепиіит Ііп%ііае, кұрайды.
Тіл жүгеншігініңтөменгі бөлігІніңбүйір кап-
талында, тіласты бүртігі, сагиясиіа ^иЫіп-
&иаііз, орналасқан. (№6, 14 суретті караныз).
Бұл бүртіктің арткы бүйір капталында, тіла-
сты сілекей безінің меншікті түтіктері ашы-
латын тіласты қатпары, рііса аиЫіпзиаііз, ор-
наласқан.
Тіл бүлшықетгері.
Тіл бұлшыкеттері, тихсиіі Ііп$иае, көл-
денең-жолакты ерікті бұлшыксттсрден тұра-
ды (№ 11,12 суреттерді қараңыз).
18
36
к
Бастыңтәждік Кесіндісі
(томенгі жаксүйектің екінгні азу тісі деңгейінде)
Бастың тәждік кесіндісі
(МР томограмма)
22. Жоіаргы с.іпігіііыі к,оипау
2.3 Үлксіі м11 ор.ц іи
24 Жогарғы тік жоці- жоіарғы
к;іб:ікіі>і кптсрспн (гүліиықстіср
25. Кеі .ілм.ісы меп коіжае бе ч
26. Тпмеип тік бүліііі.ікеН
17 Бегсуиек
26. Жоіарі ы <как сунсі цііп кой11;іуги
24. Гомсніі мурын к.тлкшіы
36 Клпы ганд.ііі
31 Ғі.і;іііі жиіаркц боплык бу.ішыкеті
32 Гіл.іін еірішіык фибробіы кітлкасы
.33 I ні;і,и іосіеңгі боЛлыК Гіү.ниыксті
.34 I сімеіііі жа ксу і іек;іс і ы һе и
35 'іомсііі і жақсуііск
36 Бассұііск күмисл
.37 Бас мііыңі.иі м.ііи.ш улесі д.ніс
отсш ліілары
34. Ке і.ііц ,і:пер.с'ііси жиііс Мс.тишікіі
пк бу.іиіыкетгсрі
39 Ұ р п і .і к бу.'1 ш ы қет
40 Гсі.ЧіП нсргик;іііьлі аоііс коддсіісіі
ііүлшыкегіері
4 | Кіші ііту тістер II
42. Иек-тіласты булшыкеттері
43. ТсріаегЫ булшьікеті
44. Кіі.іүчдык Жонс керу пертіісрі
45 Жінг.іріліійуртікггр
4о Сокыр тссік
4 7 Ггідіп іүтЗірі < і еііі іі бапимшііеът)
4К Тінийіі ъшілі-шігісы
49. Каиен какпиіііі.иіліын піүцкі.іры
5|) К1ІМСІ1 КІрсбсрІІЛ
51. Т1ЛЛІ1І ОртіСІЫК жүліссі
54 Саиыраук.улактәріыі бүртіктер
53. Жапырактәргли бүртіктер
54. Науишыкіурі і;іі бүртіктер
55. Термііііал.гі жуліс
56. КомсЙ кашііыгы
57 Гі ііісты сунсгіііін ү.ткгп муін>і
22. (ііітцк міуітт.іііь чіірегюг
23. Гзк ссігһіі
24. М. гссіііі .‘шр. сі пі. Іеіатог р.ііребг.іе
мірегюг
>5. Втііһит оспіі сі ^іпіісіііід Іасгіпіліо
26 . М гестіік іпГсгічг
27 (Қ /іуоіпдпсиь
26. Хіпіі.1. іпихііілггь
29. Сопсіта шелің іііісгц.г
30. Роһтіиін (ЫһСиіті
31 М Іопуіішһіліііі.Іціви.іе
.12. Бсрішл Ьіівпііс
.31. М Іопігііікііпліі', іиіег
34. Сіі. мібпіліцііһііһіііь
35 МапгііЬиІп
36. Ечгціх сгаші
."7, І.оһір, Ггг.птаіп. еі еііМа ^аіһ
34. Міп. гееіі осиіі Іпі. еі ціеіі
39 М һііеспіаіог
4І|. Мгіі ч-гпегіін еі Iпіцчеегчік ІіпуШіе
41. ІЗспч ргегтюііігіч
42. М. цсіііойіһьмһ
43. Ріатуміш
44. N гірпіаіітіісіік
45. Раріііа ГИіігтіпііі,
46. Ғоіпгпсп с.іссіип
47 К.кііх Іігіуиае
4Х 1оп5і11іі риіаііпае
49 Уаһесніа ері£Іоіпс.і
50 ЧһыіЬиіипт Іагупвіі
51. һтіісш. іпссііаіпі.ч іііі^ііііі:
52 РаріІІііе ГііпуіГсігггтсь
53 Рарііідс (оііаі.и'
54. РаріНае уаііаіае
55. Хнісиі; істтітіһлііь
56. Еірііііоіііі
57 СііГПіі ІТІІ1І1Г ОЫ.І5 ҺуііііІСІ
Тілдін жогарғы беті
жәпе жүтқыпшактың кіреберіс тесігі
10-сурст.
19
М.раІаГо^і О85И8
РаІаГііт сіигипі
Раіайіт тоііе
М.СОП8(ГІС(ОГ
рһагуп&І8 іпГегіог
Ргосеззиз 8іу Іоіііеин
М.С0П8ІГІСІ0Г
рһагуп£І8 8ирегіог
Еій.5іу1оһуоі(іеит
М.8іуІорһагуп§еив
М.8ГуІ0£І088и8
М.С0П8ІГІС10Г
рһагуп£Із тесііііз
М.һуо&ІО88и8
М.сҺ0П(ІГ0£І058и8 -
МетЬгапа і
іһугоһуоібеа “1
Сагіііа^о іһугоісіеа
08 һуоІсіеит
ЕійДһугоһуоідеит тесііапит
МатііЬиІа
М.£епіо£ІО88и8
М.1оп£Йи<ііпа1І8 іпіегіог
I І-сурет. Тілдіңбұлшықетгері, бүйір корінісі
Топографиялык орналасуына карай тіл
бұлшыкеттері скелеттік және меншікті бұл-
шықеттсрге бөлінеді.
Тіллің бүлшықеггсрі:
1. Біз-тіласты бұлшыкеті’, т. зіуіозіомия, са-
май сүйектің бізтәрізді өсіндісінен басталып,
тіл түбінін маңында тілдің меншікті жоғарғы
және төменгі бойлык бүлшыкеттеріне жалғ-
асады. Кызметі: тілді жоғары және арткатар-
ту.
2. Тіласты-тіл бұлшыкеті, /п. һуокіомих,
тіласты сүйегінін денесінеп және үлкен, кіші
мүйіздерінен басталып, тілгс карай өтіп,
тілдің көлдеһек бүлшыкетіне жалғасады.
Қызметі: тілді төмен және артка қарай тарту.
3. И е к—т іл аст ы бұл ш ы қе т і, т. &епіо£Іоюиз,
ол төменгі жаксүйектің иектік кылқанынан,
зріпа тепіаііз, басталып, тілдік меншікті вер-
тикалді бұлшыкетіне жалғасады. Қызметі:
тілді төмен және алға қарай тарту.
Тілдің меншікті бүлшықеттері:
1. Тілдің жоғарғы бойлык бүлшыкеті, т.
Іоп&ііисііпаііх зирегіог, тілдің біз-тіласты
бұлшықетінің тікелсй жалғасы. Бұлшықет
тіл түбінің маңынан басталып, бойлай алға
қарай өтіл, тіл ұшындағы фасциялдык қа-
20
Арехііп^иае -
., ... М.£епіо§1о$«ш$
8ергшп 1іп$иас
Типіса тисоза Ііп^иае --
М.ігапзүегхих Ііп§иае •
М.£епіое; Іокяих
.. М.һуо£Іо$кия
М.һуо£>ІО55и5
Сііапбиіа 1іп&иа1І5 апіегіог
М.1оп£НибіпаІІ5 іпіегіог
М.£епіоһуоІ<іеіі5
М.(тап8Үег5и5 1іп§иае
М.сһопбго§1о5.чи5
Рагк сһоікігорһагупцеа
т.сопйігісіогіз
рһагуп^ІБ тебіі
М.8ІуІ0§І055иЯ
Соти та^ия '
О85І5 һуоібеі
Согрш» О55І5 һуоібеі
' Соти тіпик озмз һуоІбеі
М.туіоһуоібеий
12-сурет. ТІлдІн(іұлшықеттерІ,төменгі көрінісі
быкқа барып бекиді. Қызметі: тілді кысқар-
тып, тіл ұшын жоғары көтеру.
2. Тілдін төменгі бойлық бұлшықеті, т.
іоп&іисііпаііа іп/егіог, бұл бұлшыкетте біз—тіл-
асты бұлшықетінің тікелен жалғасы. Ол тіл
түбінін манындағы фасциялдық кабыктан
басталып, тіл ұшына карай алға карай өтіп,
тіл ұшындағы фасциялдық қабықка барып
бекиді. Қызметі: тілді кыскартып, арқашы-
ғын жоғары котеріп, тіл ұшын төмен түсіру.
Біржакты жиырылғанда тілді бүйір жағына
тартады.
3. Тілдін көлденен бұлшықеті, іп. ігапх-
мгхих ііприае, ол тілдін тіласты — тіл бұлшык-
етінің бүйір қапталында орналасқан фасци-
ялдыктінге барып бекиді. Қызметі: тілдін
көлдснең енін кішірейту.
4. Тілдің вертикалді бұлшыкеті, т. уегіісаНа
Іінкиае, тілдің бүйір болігінде орналасын,
тілді жалпайтады.
Тілдің қанмен қамтамасызстілуі
Тіл сырткы ұйқы артериясының тармағы
тіл артериясымен, а. ііпдиаііз, канмен кам-
тамасыз етіледі.
Тілден веналык кан тіл венасына, ғ. Ипдиа-
ііх, ол ішкі мойындырык венаға, ғ. іи^иіагіа
іпіегпа, ағады.
21
Ратз
зирегйсіаіія
Рагй ргоҒипсіа
М.һиссіпаіог
СИапсІиІа
рагоіІсІеа
СИапИиІа рагоіік ассекзогіа
Эисіш рагоііИеш
Ғазсіа таззеіегіса
ҒазсІа рагоііИеа •
СИапсІиІае шоіагез
СИапсІиІае Ьиссаіех
СИапсІиІае Іаһіаіез
ОисЕик киһтапсііһиіагіз
Сапшсиіа 8иЫіп§иа1І8
Эисіиз 5иЫіп§иа1І8 та]ог
Эисіш 8иЫіп§иа1І8 тіпогез
МапсІіһиІа
М.таззеіег ~'
МапсІіһиІа -----
М.Иі^аяігісиз
(уепіег розіегіог)
М.8іу1оһуоісІеи5
СИапИиІа
зиһтапйіһиіагіз
Ьаһіит кирегіиз
Ьіп§иа
. СИапИиІа 1іп§иаІІ8 аліегіог
ғ-4— ЬаһІит іпҒегіиз
М.£епіо§1о88и5
М.сІі§а8ігіси8 (ұепіег апіегіог)
СИапсІиІа киЫіп§иа1І8
М.туіоһуоісіеиз
13-сурет. Ауыз қуысыныңсілекейбездері
Лимфаның ағысы төменгі жаксүйек ас-
тындағы, иектік, латералді терең мойындык
лимфа түйіндеріне бағытталады.
Тіл денесінен — төменгі жаксүйек астын-
дағы лимфа түйініне, пп. Іутрһаіісі хиһтап-
сііһиіагез;
Тіл түбінен-жұткыншақ артындағы лим-
фа түйініне- п. іутрһаіісих геігорһагуп&еиз, (тіл
ісігінде), түйінді екі жакты алып тастау ке-
рек, себебі қиылыс).
Тіл нервтері бірнеше қайнар көздерінен
қалыптасады. Тілдің бұлшықеттсрін, тілас-
ты нерві, п. һуро^Іозхиз, (XII жүгі нерв); нерв-
тендіреді.
Тілдің шырышты кабығының алдыңғы
үштен екі бөлігі (жалпы сезім) тіл нервісімен,
п. Нпдиаііз, (Ү жұп үшкіл нервтің -3 тармағы-
ның), арткы үштен бірі IX жұп тілжүткын-
шак нерв талшыктарымен, тіл түбінің шы-
рышты қабығы X жүп кезбе нервтің жоғарғы
көмей нервімен; алдыңғы үштен екі бөлігі
(дәм сезу) VII жұп бет нервісінің дабыл
ішегінің, сһогсІа іутрапі, талшыктары кұра-
мында тіл нервімен нервтендіріледі.
Ауыз бездері.
Ауыз бездері, от, көлімінежәне
аткаратын кызметіне байланысты үлкен
22
ОисШь
$иЫіп£иаІе$.
тіпогея
Уеіит раіаііпит (раіаііпит тоііе)
Агсик раІаЮ£Іо$5Ш>
, Рііса ‘іетііипагій
Ғонха яіргаіоп.чіііап;;
ТопзіІІа раіайпа
ҒокчиІІае
ЮпзіПагея
. ІЛиІа (т.цуиіае)
Сагипсиіа
ииЫіпциаІіу
Сгіапсһііае раіаііпас
Раіаііпит Нигит
ОисПп;
$иЫіп£иа1І5 таіог
М.£епіо§1о88и!>
СІапНиІа .чиЫіп^иаІік
Ріар/йта
□исіиа киЬтагкііЬиІагім
М.туІоһуоІйеив
Агсия ра1аіорһагуп£еик
- РІІса ігіап^иіаги
М.1іп£иаІі&
М.ра1аіо£ІО8Ь‘их
- М.кіуіоуіо^ьиа
ЕріцІоШз
ІЧ.ҺуроёІовзия
- А.ііпциаіік
Сіапсіиіа
ішЬтагкііЬиІагій
Согри.ч 088Іи һуоідеі
М.§епіоһуоі<іеи£
14-сурет. Ауыз куысыныңкіші жәі-іе үлкен сілексй бездері (ішкі көріністері)
және кіші сілекей бездері болып бөлінеді
(№13 суретті қараңыз).
Ауыз куысының кіші сілекей бездері.#/«я-
сіиіае хаііұагіае тіпогех, шырышасты негіздің
тсрең кабатында орналаскан. Көлемі 1-5 мм
шамасындай. Топографпялық орналасуына
карай: ерін бсздеріне, ^Іапсіиіае іаЫаіеа, урт
бездсріне, ^іапсіиіае һиссаіез, үлкен азулык
бездерге, ^іапсіиіае тоіаге, тандай бездеріне,
&ІапсІиІае раіаііпае, тіл бездеріне, ^іапсіиіае
Ііпзиаіех, бәлінеді.
Ауызкуысынын кіші сілексй бездері бөліп
шыгаратын секрсттің кұрамына карай: сірлі,
шырышты және аралас бездердсн тұрады.
Сірлі бездерге: тіл түбінің безі, шырышты
бездерге: тіл ұшындағы және тандай безі жа-
тады. Аралас бездерге: ерін, ұрт және үлкен
азулық бездер жатады.
Ауыз қуысының үлкен бездері, ^іапсіиіае
ьаііеагіае таіогез, ауыз куысынан тыс орна-
ласкан үш жұп: шыкшыт, тіласты, төменгі
жаксүйек асты бездерден тұрады. (№14 су-
регті караңыз).
І.Ш ы кшыт Ьсз\,ёІапсІиІарагоік, ауыз куы-
сының үлкен сілекей бездерінің ішіндегі сн
ірі без (13, 14 сурсттерді караңыз). Сырткы
пішіні үшбұрыштәрізді, салмағы 20-30 г,
ұзындығы 3-5 см, қалыңдығы 2-3 мм-дей.
23
Сыртқы беті фасциялдық қабықпен қаптал-
ған. Бездіңтүтігі бетсүйектік доғаның бойы-
нан 1 см төмен, горизонталді бағытта
меншікті шайнау бұлшықеттің, т. таззеіег,
сыртқы бетін жанай алға кдрай бағыт алып,
одан әрі ұрт бұлшықетін, т. Ьиссіпаіог, тесіп
өтіп, жоғарғы екінші азу тістің тұсында ауыз
қуысының кіреберіс бөлігіне ашылады.
Құрылысы жағынан шықшыт без күрделі
ұяшықты, бөлетін секретіне байланысты
сірлі типті бездерге жатады.
Шықшыт бездің, ^іатіиІа рагоіісіеа, қан-
мен қамтамасыз етілуі- шықшыт без тармақ-
тары, гг. рагоіісіеі, арқылы (беткей самай ар-
териясының, а. іетрогаііз хирег/ісіаііз, тар-
мағы).
Венаның ағысы-төменгі жақсүйек артын-
дағы венаға, г. геіготапсііһиіагіи, ағады.
Лимфаның ағысы- беткей және терең
шықшыттық лимфа түйіндеріне, іпп. рагоіі-
сіеа 8ире(/ісіаІІ8 еі рго/ипсіа, бағытталады.
Шықшытбездің нервтенуі: сезім — құлак-
самай нервісінің тармағы, шықшыт без тар-
мақтарымен, гг. рагоіісіеі п. аигісиіагіз іет-
рогаііз;
Эфферентті парасимпатикалық- п. заііуа-
іогііі8 іп/егіог-д&н преганглионарлықталшық-
тар — ^ап^ііоп оіісит-ға барып үзіліп, постган-
глионарлық талшықтар п. аигісиіоіетрогаііз-
тің құрамында безге барады.
Эфферентті симпатикалық- сыртқы ұйқы
артериясынын маңындағы өрімнен нервте-
неді.
2. Тіласты безі, §іапс!иіа 8иЫіп$иаіі$,
көлемі шағын келген, сырткы пішіні сопак-
ша немесе үшбұрыштәрізді, шырышты без-
дерге жатады (№13 суретті қараңыз). Без
меншікті ауыз куысының шырышты қабығы
мсн төменгі жақ—тіласты бұлшықетінің, т.
туіоһуоісіеиз аралығында, сыртқы беті фиб-
розды кабыкпен қапталып, ауыз қуысының
түбінде орналасқан. Тіласты безінің үлкен
(негізгі) және кіші түтіктері ажыратылады:
- бездің үлкен түтігі, сіисіиз $иЫіп&иаИ$
таіог, төменгі жақсүйек асты сілекей бездің
түтігімен бірігіп, тілдің тіласты бүртігіне,
сагипсиіа $иЫ'т&иаіі8, ашылады;
- бездің кіші түтіктері, сіисіиз $иЫІп&иаіі$
тіпогез, ұсак, тіласты бүртігініңбүйір капталында
орналасқан майда тұтіктер аркылы ашылады.
Қызметі: шырышты тіпті секрет бөлу.
Тіл асты бездің қанмен
камтамасыз етілуі:
Безді тіл артериясының тармағы тіласты
артериялары, аа. зиЫіп^иаіез (а. ііпуиаііс),
және иекасты артериялары аа. зиЬтепіаІез
(а. /асіаігі), қандандырады.
Веналық қан аттас веналар арқылы ағады.
Лимфа тамырлары төменгі жақсүйек ас-
тындағы және иекасты лимфа түйіндеріне
ағады.
Нервтенуі: парасимпатикалық VII жұп бет
нервінің дабыл ішегі аркылы, сһогсіа іутрапі,
және төменгі жақсүйек астындағы өрім,
уапуііоп зиЬтагиііЬиІаге;
симпатикалық - сыртқы ұйқы артерия-
сының маңындағы өрімнен нервтенеді.
3. Төменгі жақсүйек асты сілекей безі,
^ІапсІиіа аиЬтапсііЬиіаггі, құрылысы жағынан
күрделі ұяшықты-түтікті бездерге жатады.
Без мойын аймағының төменгі жақсүйек
асты үшбұрышында орналасқан. Төменгі
жақсүйек асты бездің сыртқы беті жұқа фиб-
розды тінмен және мойынның теріасты
бұлшықетімен, т. ріаіуата, жабылған, жоға-
рғы шеті жақсүйек-тіласты бұлшықетімен,
т. туіоһуоісІеиз, шектелген. Бездің түтігі,
сіисіиз зиЬтапсНЬиІаггі, немесе вартонов атты
түтігі алға және жоғары өтіп, жақсүйек —
тіласты бұшықетін тесіп өтіп, одан әрі тілас-
ты сілекей безінің аралығымен өтіп, тіласты
безінің үлкен түтігімен бірігіп, тіласты
жүгеншігінің, /гепиіит ІІп^иае, бүйір капта-
лында орналасқан тіласты бүртігіне,
сагипсиіа зиЫіп^иаііз, ашылады(№14 суретті
қараңыз).
Төменгі жақсүйек асты безінің, канмен
камтамасыз етілуі бет артериясының без тар-
мактары, гг. кіапсіиіагез а./асіаігі, арқылы.
Веналық қан аттас веналарға ағады.
Бездің лимфа тамырлары төменгі жақ-
сүйек астындағы түйіндерге, һт. зиЬтагиИ-
Ьиіагеу ағады.
Нервтенуі: парасимпатикалық VII жұп бет
нервінің дабыл ішегі арқылы, сһогсіа іутрапі,
және төменгі жақсүйек астындағы өрім,
уапуііоп $иЬтапс1іЬиІаге;
симпатикалық — сыртқы ұйкы артерия-
сының маңындағы өрімнен нервтенеді.
Тістер.
Тістер, сіепіез, (№15, 16 суреттерді кара-
ңыз) шайнау және сөйлеу аппаратының
24
Вепіез шоіагез І,ІП
Іи^а аіүеоіагіа
Оепіек ргетпоіагез І,ІІ
МапдіЬиІа
Раг8 аІуеоІагІБ
тапіііһиіае
Ргосезаиа аіүеоіагів
тахіііае
Бепз сапіпив
Вепз ІПСІ8ІУІ
(Іаіегаііа еі тедіаііа)
Оеп8 іпсІ8Іұи8 тейіаііа
Веп8 іпсіаіуиа Іаіегаііа
Оепа сапіпиа
Веп8 тоіагіа ІП
(Деп8 аегоііпиз)
Веп8 тоіагіа II
Вепа тоіагіа I
Оеп8 ргетоіагіа II
Эепв ргетоіагіз I
15-сурет. ЖоғарғыжәнетөменгіжақсүйектердінтұрактытІстері, сІегИез регтапіез
негізгі бөлігі болып саналады. Барлықтістер
құрылысы жағынан бірдей болып келеді. Тіс
сауытынан, согопа сіепііз, мойнынан, сегсіх
(соііит) (іепііх, және түбірінен, гасііх (іепііх,
түрады (№17 сурет).
Тістердің кұрылысы:
Тіс сауыты, согопа сіепііщ қызылиектен,
$іп£Іуа, жоғары орналасқан. Тіс сауытының
тілдік^ех\,/асіер Пп^иаііз, кіреберістік беіі,/<?с/сл'
уехііһиіат (/асіаіі^, түйісу бетҚ/гс/е? сопіасіиз,
алдыңғы (медиалді) беті, артқы (дисталді) беті
және қдбысу беті,/с7с/в5 оссіизаііз, ажыратыла-
ды (№17, 18, 19 суретгерді кдраңыз).
1. Тістүбірі, гасііх(іеніір сыртқы пішіні ко-
нустәрізді, жоғарғы жақсүйек пен төменгі
жақсүйектің ұяшықтық өсінділерінде, аіуеоіі
(іепіаіех орналаскан. Әрбір тістің 1-3 түбір-
лері ажыратылады. Тіс түбірінің үшында, арех
гасіісіа, тіс үшыньщ тесігі, /огатеп арісіу (іепііх,
болады.
2. Тіс мойыны, соііит (іепііз, тіс сауыты
мен түбірінің аралығындағы бөлік (№17 су-
рет). Сыртқы беті тістің қызылиегінің шы-
рышты қабығымен қапталған. Қызылиекпен
тіс мойнының аралығында калташалар ор-
наласқан. Тіс сауытының ішінде шағын кел-
ген тіс сауыт қуысы, саұііаз согопа/із, орна-
4-72
25
ласқан. Қуыстістүбіріне қарай өтіп, жіңішке-
леу келе, тіс түбірінің өзегіне, сапаііз гасіісю
сіепііз, жалғасып, тіс ұшынын тесігімен,
/огатеп арісіз сіепіі^, аяқталады. Тіс қуысының
ішінде тісті қандандырушы тамырлар мен
нервтерге бай жұмсак заты, риіра сіепііа, ор-
наласкан.
Тіс затының қүрылысы:
I. Тіс кіреукесі, эмаль;
2. Дентин;
3. Цемент.
Тіс сауытының сыртқы беті эмальмен
(кіреуке), епатеіит, қапталған, түбірінің ма-
ңындығы бөлігі цементпен, сетепіит гіепііз,
қапталган.
Дентин, сіепііпит, тіс қуысының сыртқы
бетін коршап орналасқан бастапқы тін бо-
лып саналады. Дентин құрылысы жағынан
сүйектің ірі талшықты тіндеріне ұксас жасу-
шасыз, өте катты тіндерден тұрады. Ден-
тиннің құрылысы: негізгі заттың шеткі бөлігі
одонтобласт жасушаларынан, ішінде өте жиі
орналаскан дентин өзекшелерінен, сапаіісиіі
сіепіаііз, тұрады. Бір мм? дентиннің ішінде
75000 дентин өзекшелері орналаскан. Ден-
тин сауыттың тұсында түбіріне қарағанда
қалыңдау, ішіндегі дентин өзекшесі барлық
тістерде бірдей орналаспаған. Мысалы:
күрек тісте азу тістерге қарағанда 1-2 есе
көбірек орналасқан. Дентиннің негізгі заты
дентин өзекшесінің аралығында орналасқан.
Тіс сауытының сыртқы беті көгілдір кел-
ген кіреукемсн немесе эмальмен, епатеіит,
капталған. Кіреуке (эмаль) кіреукелік при-
змалардан, ргізтаіа асіатапііпа, және олар-
дың аралығында орналасқан жабысқақ при-
зма аралық заттардан тұрады. Кіреукенің
калындығы барлық тістерде бірдей емес, ол
тістерде 0,01 мм-ден 1,7 мм аралығында,
әсіресе тістің мойнында, сауытының маңын-
да қалындау. Кіреукенің сыртқы беті кышқ-
ылдарға төзімді, өте берік кіреуке кабығы-
мен, сиіісиіа сіепііз, қапталған.
Тіс түбірінің сырткы беті цементпен,
сетепіит, көмкерілген. Тіс цементінің ара-
лық өзекшелері мен қоректендіруші қанта-
мырлары жоқ. Тіс цементі жанында орналас-
қан периодонт аркылы коректендіріледі.
Тістүбірініңфиксациялықаппараты.
Жоғарғы жақсүйек пен төменгі жақсүйек-
тің үяшықтық шұңқырларында, тіс түбірлері
айналасында орналасқан дәнекер тінді тал-
шықтар арқылы фиксацияланған. Тіс түбір-
лерінің жанында орналаскан іркілдеген дәне-
кер тіндер және олардың жасушалық эле-
менттері бірлесіп, тіс түбірінің қабығын не-
месе периодонтты, регіосіопііит, құрайды.
Бұл жағдайда тіс түбірінің периодонты тіс
түбірінің сүйектік қабығының, регіозіеит,
қызметін атқарады. Сүйекаралық байланыс-
тың мұндай түрін «қағу», ^отрһозіз, деп атай-
ды. Тіс түбірінің фиксациялық аппараты үш
элементтен: жоғарғы жаксүйек пен төменгі
жақсүйектің ұяшыктық шұңқырларынан,
периодонттан және цементтен түрады. Пе-
риодонт, жоғарғы жақсүйек пен төменгі жақ-
сүйектің ұяшықтық шұңқырлары мен тіс це-
ментінің ішінде орналасқан дәнекер тінді
жарғақ болып саналады. Периодонттың
қалыңдығы тіс түбірінің барлық жерінде
бірдей емес. Тіс мойнының тұсында перио-
донттың қалындығы- 0,17-0,19 мм, тіс
түбірінің ортаңғы бөлігінде- 0,08-0,14 мм, тіс
түбірінің ұшында- 0,16-0,19 мм- дей. Тіс
түбірінің шайнау кезіндегі ауытқуы, сол пе-
риодонттық саңылаудың көлеміне байла-
нысты. Жоғарғы жақсүйек тістерінің перио-
донттық саңылауы төменгі жақсүйектің пе-
риодонттық саңылауына қарағанда кең. Жо-
ғарғы жақсүйек тістерінің қозғалмалы келуі
сол себепті. Сонымен қатар, тіс түбірінің
ұяшыктық шұңқырларынын фиксацияла-
нуы: тіс—кызылиектік, тіс—ұяшықтық және
тіс аралық топтап орналасқан дәнекер тінді
талшықтарға немесе байламдарға байланы-
сты (№20 суретті қараңыз).
Тіс жалпы пішініне және атқаратын қыз-
метіне қарай: күрек, ит, кіші азу және үлкен
азу тістерге бөлінеді (№21 суретті қараңыз).
Тістердің сыртқы пішіндерінің әртүрлі бо-
лып келуі эволюциялық даму кезінде, сырт-
кы ортада өмір сүріп, алуан түрлі қоректі зат-
тармен қоректенуіне тікелей байланысты.
Мысалы: күрек тістер тамақты тістеу үшін
керек; ит тістер қорғаныштык кызмет атка-
ру; кіші және үлкен азутістер шайнау, ұнтак-
тау кызметін атқарады. Тістер эмбрионалдық
дамуына байланысты сүт тістер, сіепіез
сіесісіиі, және тұрақты тістерге, сіепіеа
регтапепіез, бөлінеді. Жоғарғы жақсүйек пен
төменгі жақсүйектің тұрақты тістері тістердің
ұяшықтық шұңқырларында екі қатар сим-
метриялық орналасқан 16-тістен тұрады
26
Ауыз куысы (ішкі корінісі).
I. Мсдишші канатгорпаі
бұлшыкет
2. Оп тіласты бүртіх
3. Твмснгі жакаеты
бсзініцтүтігі
4. Тіласты бсл
5. Тілдік нерв
6. Тіл;к.ты нсрв (XII жұп)
7. Жіік-тілаеіы
бұлшықеті
8. Иск-тіласты бүліііыксті
'). Екі қарыніннлы
£>ұ л і іі і д қетті ң алл і.і нғы
кдрыниіасы.
|(І. Томснгі альвсоллрлык
нсрв
11. Дабыл ішсп
12. Iшкі уйқы нртсриясы
!3. Шыкшығ беаі
14. Сына-Теменгі жақ
сүйектін жалғамисы
15. Ксібс нерпі (X жұп)
16. Тіл жүтқыншцқ нсрві
17. Сампігдын беткейліх
жәнс жопірыязпін
жүтқынша қ артсриясы
18. Бі і-тіласты бұлшықеті
19. Екі клрыншалы
бұлшыксггін арі кы
карыишасы
20. Бетксіілік зртсрия
21. Томсцгі жақсүйекііс-
тЫ бе ЗІ
22. Сырткы ұіікы
артериясы
23. Тілдік артерця
24.0ртзі!ғыбұлшыкст)ін
қысқышы
25. Біз-тілаеты жалғами
26. Тілаеты бүлшыкет
27. Тсрсң тілдік артерпя
28. Комеіі қакпашығы
29. Тіласты сүііск
30. Ұртгық бұлшыкет
I. М. ріһсгуеоібсаь теО
2. СагопсіЯа хиһіі пеиаіі.',
бсх(.
3. Оіісіив
ыіһта іцііЬііііі ғІ5
4. 61. 5ііЫіп£ішііі,
5. N. Іілұивііь
6. N. һуроуһлйць
7. М. ліуіоһуоккік
N. М. кепіііһу<іі<1еш;
9 , М, бІЁаіігісия - успісг
;іт.
10 .N. аіұеоіагік іпГ.
11 .Сһогсіа іутрап і
12 .Л. саго!,!. ііц.
13 .61. рагаіісіеа
14 . Ілр .хрһс поіты псі і һ іі Ьі ге
15 .N. тазііБ X
ІЬ.Г'4. ЕІоиорһагуписнх
IX
І7.Л, іетроғаііь шреіі'.
с! а. рһағуп^еа
а£сс нсіепл
ІК.М. діуіовіозйш;
19.М. бі§зыгісиз УСІІІСГ
рой(
20. Л. ГасіаІІЕ
21.61. виЬлғапОІЬаіапь
22 .Л. санньех!.
23 .Л. Ііпциаііь
24 .М. сопыгісіоғ
рһнгупвеих тсгііііь
25.ІДВ- муіоһуокісит
26.М.һуовІоиік
27.Л.рғо£ Ііп^иае
28,ЕрщІоціх
29.Оь һуокіеит
30. М. Һпссіпаіог
31. Ьіпзііа
32,Магк1іһиІа
33 ПисШн ві. (Һугоіііеае
34.М. ніа&хсіііг
ЗЗ.Спгпч пііцин омгі
һуоіОеі сісхі. еі. хіп.
Үлкен сілекей бездерінін, кесіндіеі. Төменгі жаксүйектің
сол бөлігіпің жартысы және үрттық бүлшықет алынып
тасталынған, ауыз қуысы көрініп тұр.
(төменгі бүйір көрінісі)
16-сурет.
Ауыз қуысына катыс гы үлкеп сілікен бездерінің
орналасуы
27
Ғогатеп арісіз сіепіік
Епашеіит
17-сурет. А- Біртүбірлі, тұракты тістер. Б- Екітүбірлі,жапырактытістер
(№22 суретті караңыз). Тістердің әрбір катары
симметриялықорналаскан 2 күрек, 1 ит, 2 кіші
азу тіс, 3 үлкен азу тістерден түрады. Тістердің
біржағындағы бөлігін санмен белгілейтін бол-
сак: 2,1,2,3 деп белгілінеді, әрбір сан тістердің
санын көрсетеді. Тістердің сан түрінде белгі-
ленген түрі тістердің формуласы деп аталады.
Ересек адамдардың түрақты тістерінің жалпы
формуласы былай белгіленеді:
3212 2123
3212 2123
Тістердің бүл формуласында горизонталді
сызықтың жоғарғы бөлігінде жоғарғы жақ-
сүйектің тістері белгіленсе, төменде төменгі
жақсүйектің тістері, оң және сол жақ болып
бөлінеді (№23, 24, 25 суреттерді кдраңыз).
Сүт тістердің, гіепгез (іесісіиі, түракты
тістерден айырмашылығы: жалпы саны-20,
кіреукенің түсі көгілдір келген. Сыртқы
пішіні мен кұрылысы жағынан тұрақты
тістерден айырмашылығы жоқ. Көлемі
түрақты тістерге қарағанда екі есе кішілеу. Тіс
сауыты тіс түбіріне қарағанда үлкендеу, тіс
түбірлері кысқалау келіп алшақтау орналас-
қан. Сүт тістердің шығу мерзімі жас нәресте-
лерде 5-7 ай шамасында шығып, 2-2,5 жас
аралығында 20- тіске дейін толық шығып
28
Ғогатеп Іпсійіуит
1.7-8
2.8-9
4.10-11
5.10-12
6.6-8
8.17-21
8и1сі раіаііпі
Эеп8 іпсІкІуиз тесііаііз
Маг£о іпсізіұик
Оеп8 іпсізіуиз Іаіегаіік
Оеп8 сапігшз
7.12-13
Ғасіек сопіасіш
3.11-12
Ргосеззш раіаіігшз
тахіііае
Оеп8 ргетоіагіез I
Оепк ргетоіагіек II
Оепз тоіагія 1
Ғасіез тазіісаіогіа
Оеп8 тоіагіз II
Ғогатеп раіаііпит таря
Оеп8 тоіагіа II1
(сІепз зегоіігшй)
Зиіига раіаііпа ігапзуегза
Зиіига раіаііпа тесІіапа
Ғогатеп раіаііпит тігшз
Ьатіпа һогігопіаііз озкіз раіаііпі
18-сурет. Жоғарғы жақсүйектІңтұракты тістері
(сандарментістердің шығу жылдары белгіленген)
бітеді (№26 сурет). Қалыпты жағдайда сүт
тістердің шығу кезені жас нәрестелерде 6-7
ай мерзім кезінен басталып, 3 жасаралығын-
да аякталынады. Сүт тістердің шығу кезеңі:
алдымен күрек тістер, одан әрі алдыңғы
үлкен азутістер, иттістер, ең соңында екінші
үлкен азу тістер шығады. Үш жастан бастап
жеті жасқа дейінгі аралыкта сүт тістер кезде-
седі. Бұл кезең «тыныштық кезеңі» деп ата-
лынады.
Сүттістердіңжалпы формуласы:
Сүт тістерде: кіші азу тістер мен үлкен
үшінші азу тістер болмайды. Сүт тістердің
түракты тістерге алмасуы 7-8 жастан баста-
лып, 17-21 жаста аяқталынады. Үшінші
үлкен азу тіс немесе акыл тіс 17-26 жас ара-
лығында қалыптасады (№ 1 кестені қараңыз).
Тістер сыртқы пішіні мен түбірінің санына
және аткаратын қызметі не карай бірнеше топ
тістерге бөлінеді.
2012 2102
2012 2102
Күрек тіс, (іепіез іпсізіуі (№23, 24, 25, 26
суреттерді қараңыз). Сауытының сыртқы
пішіні қашауға немесе күрекке ұқсап орна-
ласқандықтан күрек тіс деп аталуы сол се-
29
8.12-26
Маг£о іпсікіүиз
Ғасіек 1іп£иа1І8
7.11-13
Веп8 тоіагіз III
(деп8 8егоііпи8)
Ғасіез үе8ііЬи1агІ8
(Гасіаііз)
6.5-7.
5.11-12
Ғасіез такіісаіогіа
4.9-12 -
3.9-10 '
2.7-8
1.6-7
Веп8 тпоІагІБ I
Веп8 ргетоіагіз II
Веп8 ргетоіагіа I
Ғасіеа үезііЬиІагіа (ІаЬіаІіа) Оепз іпсіаіүиз тебіаііз
Оеп8 сапіпиа
~ Вепз тпоІагІБ II
19-сурст. Төмснгі жақсүйектіңтұрақты тістері, жоғарғы көрінІсі
(сандармен тістердің шығу жылдары бслгілснген)
бепті. Жоғарғы жаксүйек күрек тістері сау-
ытының көлемі төменгі тістің күрек тІстер-
іне карағанда үл кендеу, түбірі дара,
түбірінің сыртқы пішіні конустәрізді бо-
лып, бүйір беттері қысыңқылау келген.
Күрек тіс, медиалді және латералді орна-
ласқан екі тістен түрады.
Ит тістіп. сіепіез сапіпі, сауыты үшкір ко-
нустәрізді болып, түбірі ұзын және бүйІр
беттері кысыңқы (№23, 24 суреттерді қара-
ңыз). Томепгі нт тістсрдің түбірлері жоға-
рғы ит тістердің түбірлеріне карағанда
қысқа және ұштары айыртәрізді болып ке-
луімен қатар, қос түбірдсн тұрады. Ит
тістердің қызметі: қорғаныштық немесе
жырту қызметін атқару.
Кіші азу тістер, (Іепіеи ргетоіагез, ит
тістердің артқы қапталында орналасқан екі
тістен тұрады (№24, 25 суреттерді қараңыз).
Сауытынын түйісу беттерінің сырткы пішіні
сопақша немесе доғатәрізді орналасқан. Са-
уытының биіктігі ит тістер сауытының биік-
тігіне қарағанда едәуір төмен. Бірінші
төмпешік кіші азу тісі сауытының қабысу бе-
тінде пішіні конустәрізді, екіншісі ауыз
қуысының кіреберіс бөлігіне жақын орнала-
сқан. Қос төмпешектің негізгі қызметі асты
уатып ұнтақтау, езу.
30
Оепіез ргегпоіагек
8іпи8 тахіііагік
Әепіез тоіагез
Сапаііз тапсІіЬиІагіз ч.
Ғогатеп тепіаіе
Оепіез тоіагез
Ғасіек уезііһиіагік .
(ЬиссаІІз)
Эепз сапіпиз зирегіог
Оепз іпсізіұиз яирегіог
Іаіегаіі^
Оепз іпсіяіүш зирегіог
теНіаІІз
Ғасіез уекііЬиІагіз
(ҒасіаІІз)
Оеп8 Іпсізіуиз іпГспог
тегііаіік
Оепз іпсізіүш іпГегіог
Іаіегаіь
Оепз сапіпш іпҒегіог
Оепіек ргетоіагез
20-сурет. Жоғаргы жәнетөменгі жаксүйектістері,тұракты, оң (сыртқы көрІнісі)
Үлкен азу тістер (молярлар), сіепіез тоіагех,
кіші азу тістің артында орналаскан 3 тістер-
ден тұрады. Көлемі алдынан артына карай
кішілеу орналасқан. Соңғы үшінші азу тіс ор-
таша есеппен 17-18 жас шамасында шығып,
өмірге қалыптасуына байланысты и‘акыл тіс”,
сіепз зегогіпиз, деп аталынады. Ерекшеліктері:
төменгі жақсуйектің азу тістері сауытының
сыртқы пішіні шаршытәрізді, қабысу беттері
бір — бірімен кресттәрізді айқасқан салалар
аркылы төрт төмпешікке бөлінген. Алдыңғы
және арткы кос түбірлерден тұрады. Жоғарғы
жақ-сүйектің үлкен азу тістерінің ерекшілік-
тері: сауытының сыртқы пішіні ромбтәрізді.
Сауытының кабысу беттері “Н” әрпіне ұксап
орналасқан салалар аркылы бірнеше төмпе-
шіктерге бөлінген. Жоғарғы азутістертұбірінің
жалпы саны үшеу: екеуі ауыз куысының кіре-
беріс бөлігінежақын орналасса, үшіншісітілге
жақын орналаскан (№24 сурет). Қызметі: та-
макты ұнтақтау, езу.
Жоғарғы жаксүйек пен төменгі жаксүй-
ектің тістерінің өзара беттесуі “тістесу” неме-
се оклюзия деп аталады.
Қалыпты жағдайда:
-жоғарғы жақсүйектің ұяшықтық доғасы
төменгі жаксүйектің ұяшықтық доғасына
31
Ғасіек гпедіаііз
Ғасіез Ііп^иаІІ.ч
Оепх іпсікіүиз
іпіепог іаісгаііз
Оеп8 іпсізіүиз
іпҒегіог тедіаііз
Оепз іпсіяіұиз вирегіог
тедіаііз (
Ргосеззиз раіайпик тахіііае ^еП8 сапіпив зирегіог
[)спіе8 ргетоіагез
Оепіез тоіагез
Сапаіія гпапдіЬиІагій
Оепіез тоіагез
[)спіс8 ргегпоіагез
Оеп$ сапіпиз іпҒегіог
Оеп8 іпсіхіүиз вирегіог іаіегаііз I
Ғогатеп
тапдіЬиІае
21 -сурет. Жоғарғы жәнетөменгі жақсүйек тістері түрақты, оң (ішкі көрінісі)
(АльвеолярлықөсІндінің ішкі табақшасы алынып тасталынған, төменгі жақсуйекөзегі
кесіліп көрсетілген.)
қарағанда көлемді болуына байланысты, жо-
ғарғы жаксүйектің күрек тістері ерінге қарай
ауытқып орналасса, төменгі жақсүйектің
тістері керісінше, тілге қарай жақын орнала-
сады;
-жоғарғы жақсүйектің үлкен азу тістерінің
тілдік төмпешегі төменгі жақсүйек азу
тістерінің тілдік төмпешегі мен ұрттык
төмпешегінің аралық саласына дәлме — дәл
келуі тиіс.
-жоғарғы жақсүйек тістердіңтөменгі жақ-
сүйек тістерге сәйкес келмеуіне байланысты,
бір тістің шайнау беті мен жанасуы сол се-
бепті.
Жоғарғы жақсүйек пен төменгі жақсүйек
тістердің өзара жанасушы тістері антагонист
тістер деп аталады. Антагонисттістер, “негізі”
және “жанама” антагонист тістер болып екі
топқа бөлінеді. Антагонист бір тісті патоло-
гиялық жағдайда жұлу, қарама — қарсы жа-
ғындағы антагонисттістің ауытқуына әкеледі,
Тістесудің физиологиялық және патологи-
ялық түрлері ажыратылады, Физиологиялық
тістесуде: беттің сыртқы әлпеті, шайнау және
сөйлеу қабілеттілігі өзгермейді. Сонымен
қатар, физиологиялық тістесудің: орто-гна-
тия, прогения, бипрогнатия және тік тістесу
түрлері ажыратылады.
32
I. Күрск тістер 1
2. Күрек іісгер II
.1. Иттістср
4. Кіші ;иу тістср I
5. Кіілі изу тістср II
6. Үлксн аіу тіс I
7. Үлксіі азу гіс 11
Я. Үлкеч азу пс III
9. Буын томпсшііі
II). Трмеіііі жақсүііеііпі11 шунқыры
11. Томеніі жақсүйеітнін Яасы
12. АііДііршыктык всінді
!. Оспь ІПСІІІТІІЬ 1
2. 00115 пісіыуиз II
2. 0еп5 саніпия
4. 0спІе5 ргетиіагея I
5. Осніск ргстоіап; 11
6. Оспіет токігеь I
7. Оенісь ілЫппХ 11
8> 0спШ5 шоіагек І|І
9. ТііЬсгеиІит акісиіагс
ІЛ. Ғшааі гпнщііһиіагіч
11, СарШ іпапсіІЬиIас
12. Ргое. сгнпіуізгіі
№22 сурет.
№ I кссте. Тістік катардың кестесі. Уақытша және тұрақты тістердің шығуы (С. Рес бойынша, А. Кренкеге
сәйкес келеді)
Бірінші реттік тіс қатарі
(уақытша тістер)_______
1 .Орталық күрек тіс
2.Бүйір күрек тіс______
З.Иттіс________________
4.Бірінші үлкен азу тіс
З.Екінші үлкен азу тіс
Екінші реттік тіс қатар
(түрақгы тістер)
1 .Орталық күрек тіс
2 .Бүйір күрек тіс____
З.Иттіс
зз
ППікні
! 2 3 4 5 6 7 8
1 - Вепз іпсІ8Іүи§ тедіаііз
2 - Веп8 іпсізіұш ІаГегаІіз
3 - Всп8 сапіпиз
4 - Вепз ргето1агІ8 1
5 - І.)епч ргетоіагіз II
6 - Оеп8 тоіагіз I
7 - Оеп8 то1агІ8 II
8 - Оепз тоіагіз III
(депз зегоііпиз)
23-сурет. Тұрақты тістср, оң.
А. Жоғарғы жак.сүйектің тістері, тілдік беті
Б. Төменгі жақсүйектін тістері, тілдік беті
-Ортогнатиялық тістесу түрінде — жоғарғы
жақсүйектің күрек тістері төменгі жақсүй-
ектің күрек тістерін шамалы жауып орнала-
сады.
-Прогениялык тістесу түріңде — керісінше,
төменгі жақсүйектің күректістері жоғарғы жақ-
сүйектің күрек тістерін жауып орналасады.
-Бипрогнатия деп - жоғарғы жақ сүйек пен
төменгі жаксүйектің тістері алға қарай еңкіш-
теу келіп қоймай, жоғарғы тістер төменгі
тістерді алдынан жауып орналасады.
-ТІк тістесуде — жоғарғы күрек тістер мен
төменгі күрек тістердің кескіш беттері бір -
бірімен беттесіп оналасады.
Патологиялықтістесудің: ашық, жабықжәне
айқасқан түрлері ажыратылады.
-Патологиялық тістесудің «ашық түрінде» —
-тістесу кезінде жоғарғы күрек тістер мен
төменгі күрек тістердің аралығында азды
көпті саңылау болғанымен күрек тістер бір —
бірімен жанаспайды.
-Тістесудің «жабықтүрінде», жоғарғы жақ-
сүйектің күрек тістері төменгі жақсүйектің
күрек тістерін толық жауып орналасады.
-Патологиялық тістесудің «айқасқан»
түрінде күрек тістер калыпты жағдайда ор-
наласып қоймай, төменгі жақсүйектің азу
тістерінің шайнау төмпешектері жоғарғы азу
34
1 2 3 4 5 6 7 8
1 - Вепв іпсійіунз тесііаіі?
2 - Веп5 іпсізіуііз Іаіегаіій
3 - Вепз сапіпик
4 - Эепз ргетоіагіз I
5 - Оеп5 ргетоіагік II
6 - Веп5 тоіагі^ I
7 - Веп5 тоІагІ5 II
8 - Веп5 тоіагіз III (ёеп5 5егогіпи5)
24-сурет. Тұрақтытістер, оң.
А. Жоғарғы жақтынтістері, медиальдікбеті
Б. Төменгі жақтыңтістері, медиальдік беті
тістерінін шайнау төмпешектерінің сыртын-
да орналасқан.
Тістердің қалыпты жағдайдан
тыс ауытқуы.
-Көршілес тістер бір — бірімен орнын
ауыстырып орналасуы мүмкін.
-Тістер, жактық доғадан алшақ, сүйектік
таңдайдың немесе ауыз қуысының кіреберіс
бөлігіне жақындап, ауытқып орналасуы бай-
қалады.
-Кейбір кезде, тістер мұрын қуысында не-
месе жоғарғы жақсүйек қойнауының ішінде
немесе қатты таңдайдың маңында шығуы
мүмкін.
-Үлкен азу тістер түбірлерінің саны,
қалыпты жағдайдан тыс артығырақ немесе
кем болып кездесуі жиі байқалады.
Тістердін қанмен қамтамасыз етідуі:
Тістерді (жоғарғы жақсүйек тістерін) жо-
ғарғы жақсүйек артериясының, а. тахіііат,
тармақтары артқы жоғарғы ұяшықтар арте-
риялары, аа. а/еео/аге^ шрегіогез роМегіогез;
Алдыңғы тістерді - көзұяасты артериясы-
ның, а. іп/гаогЫіаіІ8, тармақтары — алдыңғы
35
в
А-Вепгез реппапепіей піахіііагій сіехіег
В-Эепіея реппапепіея тапЛЬиІагіз сіехіег
І(Ң1»Н
8
7
6
5
4
2
3
1 - Вепк іпсізіүик тегііаіік
2 - Веп§ іпсізіүиБ тесііаіік
3 - Е>еіі!> сапіпик
4 - Вепз ргетоіагік I
5 - Вепк ргетоіагіх II
6 - Вепз тоіагіз 1
7 - Веп§ тоіагІ8 II
8 - Вепз тоіагіз ІІІ
(сіепй зсгоЬпиз)
25-сурет. Тұракты тістер, оң.
А. Жоғарғы жактыңтістері.
Б. Төменгі жақтыңтістері.
жоғарғы ұяшық артериясы, аа. аічеоіагез
зирегіогез апіегіогез;
Төменгі жаксүйек тістсрін төменгі жакс-
үйек артериясынын тармағы—төменгі ұяшык
артериясы, а. аічеоіаггі іп/егіог, канмен кам-
тамасыз етеді.
Веналық қан аттас веналар арқылы бет ве-
насына, у./асіаііз, ағады.
Лимфаның ағысы — төменгі жақсүйек ас-
тындағы, иектік және терең мойындықлим-
фа түйіндеріне ағады..
Нервтенуі — жоғарғы тістер — жоғарғы
ұяшықтар нервімен — пп. аічеоіагеззирегіогез,
(V жұптың 2 тармағы);
Төменгі тістер — төменгі ұяшықтар нерві
— пп. аічеоіагез іп/егіогез, (V жұптың 3 тар-
мағы) нервтендіріледі.
Жұтқыншақ
Жұтқыншақ, рһагупх, мойын мен бастың
маңында орналасқан сыртқы пішіні ко-
нустәрізді келген ас корыту жүйесі мен ты-
ныс алу жүйесініңбастапқы бөлігі. (№27 су-
ретті қараңыз). Жұтқыншак топографиялық
орналасуына карай: мұрындык бөлікке, рагъ
пазаііз, ауыздық бөлікке, рагъ огаііз, және
көмейлік бөлікке рагз Іагуп&еа, бөлінеді.
36
1
Жас бассүйек қаңқасының уақытша тістерІ. Жоға-
рғы және төменгі жақсүйектердің ішіндегі өз қалта-
ларында дамып келе жатқан тұрақты тістер көрініп
тұр.
!. Тұракты күрск тістср
2. Түрақі ы ігт тістер
3. Кіші а іу тісіср
4. Үлкен тістер I
5. Үлксн азу тістср 11
6. Иек тістер
Уакытша және түрақгы тістердің салыстырмасы.
Баланың жоғаргы және төменгі жақсүйектерінің үяшық-
тық доғасының енін салыстырындар. Уакытша тістер
тұракты тістерге жакын орналасқан. Шыгып келе
жаткан үшінші азу тістсріне назар аударыңыздар.
12 3 4 5 6 7 Ө
\ I VI V1 <
Жоғарғы жақсүйегінің (жоғарғы қатар) және томенгі жақсүйегінің (томенгі қатар) ұяшықты
бөлігінің тістері алынып тас талынған, зістердің алдынғы беткейі.
26-сурет. Тістердін дамуы
37
ҮезІіЬиІит огіз
М.£епіо£ІО58и8
Сауііаз огІк
ргоргіа
Сагіііа^о сгісоісіеа
Сауііаз Іагуп^із '
Саұііаз Іһугеоідеа
Еаорһа^из
Тгасһеа
27-сурет. Жуткыншаккуысы/оңжағы, ішкі корінісі/
Зіпик Ггопіаііа
Сопсһа пазаііх
піедіа
Сопсһа пакаііз
іпГегіог
М.^епіоһуоісіеиа
М.піуіоһуоідеиз
Согриз 088 І 5 һуоісіеІ
РаІаіигп сіишпі
Уеіит раіаііпит
‘і Сопсһа пайаііз кирегіог
I Сопсһа пазаіія киргета
Арегіига зіпиз зрһепоісіаіія
8іпиз крһепоісіаііз
Ғотіх рһагуп£І5
РІіса 5а1ріп£ора1аііпа
Озгіит рһагуп^еит
{іиЬае аисііііүае
Топзіііа рһагуп^еа
Вигза рһагуп§еа1і8
- кесекзиз рһагуп^еиа
ІЛА— Тотш ГиЬагіиз
Тогиз ІесаіогіиБ
Агсиз аНапііз
Рагз пакаііз рһагупйія
Рііса зетііипагіз
Рііса 8а1ріп§орһагуп§еа
Ғокяа зиргаіопяіПагІБ
Еұиіа раіаііпае
Агсиз раІаіО£ІО88и8
Топзіііа раіаііпа
Рііса !гІап£иІагІ8
Агсиз раіаіорһагуп^еиз
Рагз огаііз рһагуп§і8
Еріёіогііз
Рагз Іагупиеа рһагуп^із
Жұтқыншақтыңтопографиясы:
Жұткыншақбассүйектін негізінен басталып,
VI - мойын омырткдсының тұсында өңешке,
еаорһауау жалғасады. Артқы кабырғасы мойын
омырткдларымен, бұйір кабырғасы: мойын ма-
ңында орналаскан ірі кантамырлармен және
кезбе нервпен, п.сауиу шектеседі, алдыңғы ка-
бырғасы: хоан тссігі, сһоапа, аркылы мұрын ку-
ысымен, аран, іхіһтиу[аисіит, арқылы ауыз ку-
ысымен, алмүрт тәрізді қалта арқылы, гесеааиа
рігі/огтіа, аркылы комеймен шекгеседі.
Жұтқыншақтың мұрындық бөлігі, рага па-
ааііа, ол бассүйектің негізінен жұмсақ таңдайға
дейінгі аралыкта орналаскдн.
Қабырғалары:
-Жоғарғы қабырғасы: сынатәрізді сүйек
пен шүйде сүйегінің төменгі бетімен шекте-
леді.
-Артқы кабырғасы: І-ІІ мойыномыртқасы-
мен және жұтқыншақ бадамшасымен, іопаіііа
рһагупуеаһа, шектеледі.
-Алдыңғы қабырғасы жоқ, хоан тесігі арқ-
ылы мұрын қуысымен байланысады.
-Бүйір қабырғасында: түтік буылтығы, іогиа
іиЬагіиа және есту түтігінің сыртқы тесігі, оаііит
рһагуп&еит іиЬае аисШіуае, сыртқы есту түтігі
мен тандай пердесінің аралығында түтік ба-
дамшасы, іопгіііа іиЬагіа, айқын байқалады.
38
Сһоапае
Ы.үа@и8
Ү.]и§и1агІ8 іпіета
А.сагоііх іпіегпа
Рагз па$а1І8 рһагуп^із "
Ыұиіа раіаііпа
8еріит пазі
Рііса 8а1ріпворһагуп§еа
Рагз ога1І8 рһагуп@І8
Ері^ІоПіз
Рагз 1агуп@еа рһагуп@І8
АдіШ8 Іагупвіз
Рііса п.1агуп§еІ
Кесе88и8 рігіҒогтіз
Топі8 ГиЬагіиз
СІІУиз
Кесекзик рһагуп§еи8
Кадіх Ііп^иае
Рііса агуері§1оіііса
Тшііса тисоза езорһа@і
Езорһа§и$ -
Тгасһеа
М.зіуіоһуоідеиз
Озііит рһагуп^еит іиЬае
аидіііұае
“ Үеіит раіаііпит
Агсиз раіаіорһагуп^еиз
~ Топ8І11а раіаііпа
28-сурет.
Жутқыншақкуысы, ішкі көрінісі (жұтқыншақтыңартқы қабырғасы ашылып көрсетілген, шырышты қабық
алынып тасталынған)
-Төменгі қабырғасы жоқ, жұгқыншактың
ауыздык бөлігіне жалғасады.
Жұтқыншақтың ауыздық бөлігі, рагз огаііз,
ол жұмсақ тандай мсн көмей бөбешігінің,
ері§1огііх, аралығында орналасқан (№28 сурет).
Қабырғалары:
-Алдынғы кабырғасы жоқ, аран,/ш<х?> ар-
қылы меншікті ауыз қуысымен, са^ит огіз
ргоргіа, байланысады.
-Артқы қабырғасы бірінші, екінші мойын
омырткаларымен шектеледі.
-Жоғарғы, төменгі қабырғалары жоқ, се-
бебі жұтқыншақтың мұрындык және
көмейлік бөліктеріне жалғасады.
Жұтқыншақтын көмейлік бөлігі, рагз
іагупуеа, ол көмей кақпағының тұсынан бас-
талып, УІ-мойын омыртқасының тұсында
өнештің мойындык бөлігіне жалғасады,
Қабырғалары:
-Алдыңғы қабырғасы көмеймен шектес-
кендіктен жұтқыншақтың көмейлік бөлігі
деп аталынады. Мұнда жұтқыншақтын
алмұрт-тәрізді орналасқан қалтасы, гесеззиз
рігі/огтіз, айкын байқалады (№28 сурет).
-Жоғарғы және төменгі кабырғалары жоқ,
ол жоғарыда жұтқыншақтың ауыздық бөлі-
іне жалғасса, төменгі бөлігі алтыншы мойын
омыртқанын тұсында өңешке жалғасады.
39
М.ріегу£оі<іеи8 тедіаііз
М.иүиіае
М.8аІріп£орһагуп£еи8
Сһоапае
М.іеұаіог ұеіі
раіаііпі
М.ріегу£окІеи8
Іаіегаііх
М.іеұаіог ұеіі раіайпі
ЕрІ£ІОЙІ5
М.агуіепоідеиз оЫіцииз
М.агуіепокіеш Ггап8Уег8и8
Сагіііа^о сгісоігіеа
М.сгІсоагуіепоІсіеиз розіегіот
Типіса иіизсиіагік е$орһа@і
Кадіх 1іп£иае —3
М.іепзог үеіі раіагіпі
М.дІ^азігІсиз
(ұетег рояіегіог)
' М.51у1орһагуп§еи8
М.зіуіоһуоісіеиз
Сіапйиіае раіаһпае
ТопзіПа раіайпа
М.раІаіорһагуп§еіі8—і
М.8(у1орһагуп£еи8
АдіШ8 1агуп§І8
1псІ8ига іпіегагуіепоідса
29-сурст. Жұтқыішіакбұ^ішықеттері, ішкі корінісі (арткы кабырғасы ашылып көрсстілген)
Жұткыншак қабырғаларының
құрылысы.
Жүтқыншақ кабырғалары: шырышты,
бұлшықеттік және сыртқы дәнекер тінді
қабаттан тұрады.
-Шырышты кабығының, іипіса тисоза
рһагуп&із, мұрындық бөлігі кірпікшелі эпите-
лиймен. ауыздық және көмейлік боліктері
көпкабатты эпителиймен қапталған. Жұт-
қыншақтын шырышты кабығы нашар даму-
ына байланысты катпарлар түзбсйлі, шы-
рьшіты бсздерге оте бай.
-Жұткыншақтың бұлшықеттік кабығы:
бойлық және дөңгелек кабат көлденең жо-
лакты бұлшықсттерден тұрады (№29, 30 су-
реттерді караңыз).
1. Жұтқыншактың бойлық кабат бұлшық-
еттері: (№29 сурет)
а) Бізжұтқыншақ бұлшықеті, т. аіуіорһа-
гупуеиу ол самай сүйектің бізтәрізді өсінді-
сінен, ргосе^их хіуіоісіеиз, басталып, жұтқын-
шактын бойлык кабат бұлшықет қабығын
құрайды. Қызметі: тамақты жұтқаннан кейін
жұтқыншақты қалыпты деңгейге әкелу.
ә) Таңдай — жұтқыншак бұлшыкеті, т.
раіаіорһагуп^еиз, ол жұмсак таңдайдың фиб-
розды қабықшасынан басталып, таңдай — тіл
доғашыгынын, агсиз раіаіо^іоззиз, бойымен
40
0исШ8 рагоіісіси.ч
Ьатіпа Іаіегаііз ргосеззиз ріегу^оісіеі
Натиіиз ріегу^оісіеиз
М. іеп8ог уеіі раіаііпі
М. Іеұаіог ұеіі раіагіпі
Ғазсіа рһагуп£оЬа8І1агІ8
ТиЬег тахіііае
Рагз сгісорһагуп^еа
т.сопкігісгогія
рһагуп£і8 тГегіогіь
М.ху£отагіси8 та)ог
М.Ьиссіпаіог
М .сгісоіһугоісісіь
Тгасһеа
Е$орһа£Щі
Рагк рісгу£орһагуп£еа
т.сопкігісіогіз рһагуп£І8 яіір.
М.СОП5ІГІСІОГ рҺагуП£І8 зир.
Карһе рГегу£отапсііЬиІагі>;
Рагя туіорһагуп^еа т.соп8іпсіогі$
рһагуп£І8 8ирегіогІ8
М. зіу Іорһагуп£еи8
М.сопзігісіог рһагуп£І8 тедіив
Рагз сһопсігорһагуп£еа
Рагз сегаіорһагүпуеа т.сопбігісіогік
рһагуп£І8 тедіі
Ьатіпа ргеүегіеЬгаІіз
МетЬгапа гһугоһуоібеа
Раг8 Іһугорһагуп£еа
т.соп8ігісіог рһагуп£І8
іпіегіогів
М.СОП8ІГІСІОГ рһагуп£І8
іпГегіог
М.8ІуІ0£І088и8
М,<іерге88ог
ап£и1і огіз
- М.туіоһуоіііеиз
М.ҺуО£ІО88П8
М.ііІ£а8гііси8
(ұепіег апіегіог)
С0фи8 О88І8 һу оісіеі
ЕІ£.іһугоһуоі(ісит тегііапит
СагШа£О іһугоігіеа
30-сурет. Жұткыншакбұлшықеттері (он көрінісі)
өтіп, тілдің көлденең бұлшықетіне жалғасады.
Қызметі: тамақты жұтқаннан кейін жұмсақ
тандайды төмен тартып, ауаны мұрын қуысы-
нан көмейге қарай еркін өткізу,
2.Жұтқыншақтың дөңгелек қабаты немесе
қысқыш бұлшықетгері.
Бұл топ бұлшықеттері үш жұп бұлшықет-
терден тұрады (№31, 32 суреттерді қараңыз).
а) Жұтқыншақтың жоғарғы қысқыш
бұлшықеті, т. сопзігісіог рһагуп§іх ьирегіог, ол
сынатәрізді сүйектің қанатты өсіңдісінің меди-
алді табақшасының артқы жиегінен, оның
ілмегінен, һатиіиз ріегууоісіеиу және төменгі
жактіласты сызықшасынан, ііпеа туіоһуоісіеа,
тілдің түбінен басталып, жұтқыншақтың
бүйір қабырғасынан орай артқы қапталына
қарай өтіп, қарсы жағындағы бөлігімен өзара
айқасып, жұтқыншақ бұлшыкетінің тігісін,
гарһе рһагуп%і$, құрайды. Қызметі: тамақты
қысып, жұтқыншақтың аралық қысқыш
бұлшықетіне қарай өткізу.
ә) Жұтқыншактың ортаңғы қысқыш
бұлшықеті, т. сопзіісіог рһагупргі тесііиу ол
тіласты сүйегінің үлкен және кіші мүйізінен
басталып, “желпуіш” тәрізденіп, жоғарғы
қысқыш бұлшықеттің төменгі бөлігін жауып,
жұтқыншақтың артқы бетінде жұтқыншақ-
тың тігісін құрап аяқталады. Қызметі:
6-72
41
ТиЬег тахіііае
М.ІСП8ОГ
ұеіі раіаііпі -
Ьатіпа Іаіегаііх
ргосеззик ріегу^оіаеі
Ехорһа^и».
Карһе р!егу£отапс1ІЬи1агІ8
/ М.дуІоеІо88іы
/ М.Ьиссіпаіог
Махіііа
М.сгісоіһугеоіПеіі.ч (рагз гееіа)
М.сгІсойіугеокіеия (рагя оЫі^иа)
Сапііа^о сгісоіПеа
р Ьіпциа
М.Іоп^йисІІпаІ Ік
~ іпіегіог
I- М.£епіо£Іо8хи8
А- МагкііЬиІа
М.іесаіог сеіі раіаііпі •—*
М.сопхігисіог рһагуп«ія
яірегіог <:
М.кіуіорһагуп^еих .
Ьі^.МуІоһуоісІеит
М.һуо§1оххи8
Рагх сһопсігорһагупйеа пі.сопхігісіогІБ
рһагуп£І8 тесішх -
М.сопзігісіог рһагуп§І8 тесішх —
Рап» сегаіорһагуп£еи.ч т.соіЫгісіогіа
рһагуп£Іь тесіш.ч і
МетЬгапа (һугеоһуоісіеа
Рагз іһугорһагуп^еа
т.соіЫгісіогі
рһагуп^і» іпГсгіогіа
М.СОП8ІГІСІОГ
рһагупеіх ІпГегіог
Тепсіо
сгісоеюрһацеих
М.^епіоһуоісіеих
С)к һуоійеит
* М.іһугеоһуоійеих
Сагіі1а§о (һугеоИеа
жүзіктәргзді шеміршектің оүиір каптадынан
макты жұтқанда ауыз қуысын мұрын куысы-
басталады. Бұлшыкет талшыктары, ортаңғы
бұл ш ы қетті и төме н гі бөд і гін жау ы п.
жұткыншактык тігісті кұрайды. Қызмсті:
жұткыншактың ауыздык болігінен тамакты
оңешке жылжыту.
-Жұткыншактыи ләнекер тінді кабығы,
пспіси асіуепгігіа. жұткыншыктын сырткы
кабыгы болып саналады.
нан бөліп тұрушы, қызметі өте срекшс бейі-
мдеуші механизмдерге тікелен байланысты.
Жұтыну ксзінде тіл тамакты таңдайға
карай жылжытып қоймай. тіл түбі бөбешікті,
ері^іогііз, томен карай басып, көмейдің кіре-
беріс тесігін, асШиз Іагупяіз, жауып, тамакты
аранға карай итереді. Осы кезде, жұмсактаң-
дайдыи псрлесі котеруш і және керуші
басталады. Ьұлшыкет талшыктары, ортаңғы
бүлшыкеттіи төменгі бөлігін жауып.
жұткыншактык гігісті кұрайды. Қызметі:
жұткыншактың ауыздык болігінен тамакты
әңешке жылжыту.
-Жүткыншактын дәнекер тінді кабығы,
шпіса асіуепгігіа, жұткыншыктың сыртқы
кабығы болып саналады.
нан бөліп тұрушы, қызметі өте ерекше бсиі-
мдеуші механизмдерге тікелей байланысты.
Жұтыну кезінде тіл тамакты таңдайға
карай жылжытып қоймай. тіл түбі бөбешікті,
ері&Іоігіз, томен карай басып, көмейдің кіре-
беріс тесігін, асіішз Іагуп^із, жауып, тамакты
аранға карай итереді. Осы кезде, жұмсактаң-
дайдын пердесі котеруші және ксруші
42
32-сурет. Жұткыншактыц булшыкегтсрі (арткы көрінісі)
бүлшыкеттерінің козу әсерінен жұткыншак-
тың мұрын куысына өтнеуін камтамаеыз
етіп, аран тесігі аркылы тамакты жұтқын-
шакка карай өтуінс ықпал етеді. Жұтқыншак-
тың қыскыш бұлшыкеттерінін жиырылу әсе-
рінен тамак. одан әрі жылжып, өнешке ба-
ғыт алады.
Жұтқыншақтың қанмен
қамтамасыз етілу і:
Жұтқыншақты жоғарылаған жұтқыншак
артериясы, (сыртқы ұйқы артериясының
тармағы) а. рһагун^еа ахсенсіепз, жұткыншак-
тык тармактар. (калқанша-мойын сабауы-
ның тармағы) гг. рһагуп^еаіез; ( бет артерия
сының тармағы, жоғарылаған таңдай арте
риясынан) /т. рһагуп^еаіез, канмен камтама
сыз етеді.
Жұтқыншактан веналык қан жұткынша
өрімі, ріехизрһагуп&еиз, кейін жұткыншак вс
налары, тт. рһагуп^еі, аркылы іпікі мойьп
дырык венасына, ғ. уи^иіагіз ітегпа, ағады.
Жұткыншактын лимфа тамырлары жұ'
қыншак артындағы және латераллі тере
(ішкі мойындырык) лимфа түйіндеріһ
ашылады.
Жұткыншактың нервтенуі IX ж'
тілжұтқыншак нервінің, п. ^Іоззорһагуп^еиз,
Жұтқыншақтың қанмен
қамтамасыз стілу і:
Жұтқыншакты жоғарылаған жұтқыншак
артериясы, (сыртқы үйқы артериясының
тармағы) а. рһагуп&еа азсепсіепз, жұткыншақ-
тык тармактар, (калқанша-мойын сабауы-
дырық венасына, V. уи^иіагіз іпгегпа, ағады.
Жұткыншактың лимфа тамырлары жұ'
қыншақ артындағы және латералді тере
(ішкі мойындырык) лимфа түйіндеріғ
ашылады.
Жұткыншақтың нервтенуі IX ж'
тілжүткыншак нервінің, п.§1оззорһагуп§еиз.
43
жұп кезбе нервтІң, п. тармақтарымен
және де көмей-жұткыншак тармактарымен,
гг. Іаіуп&орһагуп&еі, нервтендіріледі,
Бадамшалары.
Бадамшалары, іопгіііа, лимфоэпителиалді
тіндерден тұрады.
Ауыз куысынын бадамшаларына: тандай,
тіл, жұтқыншақ және түтік бадамшалары жа-
тады. Бұл бадамшалар бір — біріне өте жақын
іргелесорналасып, Пирогов— Вальдейератты
лимфоэпителиалді сақинаны кұрайды.
-Тандай бадамшасы, іопгіііараіаііпа, (№ 28,
29 суретгерді қараңыз) жұп бадамша, бадам-
шалар шұңкырында, /оззиіае іопгіііагез, орна-
ласқан. Алдынғы қабырғасы тандай — тіл до-
ғашығымен, агсих раІаіо£Іо55и$, артқы қабыр-
ғасы тандай-жұткыншақ доғашығымен, агсих
раІаіорһагуп£еи$, сыртқы қабырғасы жұткын-
шақтың жоғарғы кысқыш бұлшықетімен т.
сопхііаогрһагупу/аирегіог, және ішкі ұйқы ар-
териясымен а.сагоігі іпіегпа, шектеседі.
-Тіл бадамшасы, іопзШа Ііп^иаігі, ол тіл түбі
мен көмей бөбешігінін, ері^іоіігі, аралығында
орналасқан жұп бадамша (№9 сурет).
-Түтік бадамшасы, іопгіііа іиЬагіа, ол есту
түтігінің жұтқыншақтың тесігі мен тандай
пердесінің аралығында орналасқан жұп ба-
дамша (№27, 28 суреттерді қараңыз).
-Жұткыншак бадамшасы, іопзіііа рһауп-
уеаііу жұткыншактың мұрындық бөлігінін
жоғарғы кабырғасының арткы қабырғаға
өткен жерінде орналасқан (№27 сурет).
Сонымен қатар, бадамшалар иммундык
жүйенін шеттік бөлігіне жатады.
Өңеш.
Өңеш, ехорһазих, жұтқыншақпен асқазан-
ның аралығында, алдынан артына қарай
қабысып орналасқан, ұзындығы 25-30см
түтіктәрізді мүше. Өңеш топографиялык ор-
наласуына карай: мойындык бөлікке, рагз
сеггісаііз, кеуделікбөлікке^рш^гЛогас/са, және
кұрсақтык бөлікке, рагз аЬгіотіпаІгі, бөлінеді
(№33 суретті караңыз).
Өңештін топографиясы.
-Өңештің мойындык бөлігі, рагз сегчісаііз,
ол УІ-мойын омыртқа мен ІІ-кеуде омырт-
калардың аралығында орналасқан (№34 су-
ретті қараңыз). Өнештің бұл бөлігінің ал-
дыңғы беті кеңірдекпен, бүйір капталы жал-
пы ұйкы артериямен, а. сагоііз соттипіз және
кайырылма көмей нервімен, п. Іагуп^еиз
гесиғгепз, шектеседі.
-Өңештің кеуделік бөл ігінін, рагх іһогасіса,
топографиялық орналасуы өте күрделі:
а) Өңештің жоғарғы 1/3 бөлігінің артқы
беті —кеңірдектің сол жағының артқы беті-
мен, сол қайырылма көмей нервімен, п.
Іагуп&еиз гесиггепз зіпімег, және сол жалпы
ұйқы артериямен шектеседі; оң беті: көкіре-
карал ық өкпеқап пен, ріеига тесііазііпаіһ; арт-
қы беті омыртқа бағанасымен шектескен.
ә) Өңештіңортаңғыбөлігініңалдыңғы беті:
IV —кеуде омыртканың тұсында кеңірдектің
айырығымен, Ы/игсаііо ігасһеае, және сол ба-
сты бронхпен шектеседі; арткы беті: кеуде
түтігімен, <іисіи$ іһогасісиз', сол төменгі беті:
колқанын кеуделік бөлігімен, рагз іһогасіса
аогіа; оң беті: оң кезбе нервпен, п. \-ауиу және
сыңар венамен, у. арууо.у шектескен.
б) Өңештің төменгі бөлігінің артында
және оң жағында колка, аогіа; алдында жү-
реккап, регісапііит; сол кезбе нерв, п. уа§из
зіпізіга; артында жартылай сыңар венамен,
ғ. һетуа%у$о!>, шектеседі.
-Өңештің кұрсақтық бөлігінің, рагз
аМотіпаІҺ алдыңғы және бүйір беттері ішас-
тармен жабылып орналасқан; алдыңғы және
оң беті бауырдын сол бөлігімен; сол беті көк-
бауырдың жоғарғы ұшымен шектескен.
Өңештін құрылысы:
Өңештің мойындық бөлігі кеңірдекпен
жанасуына байланысты, оның өту жолы
көлденең саңылаутүрінде, кеуде бөлігініңөту
жолы дөңгелек жұлдызтәрізді болып келген.
Өңештің кабырғасы ас корыту жүйесініңтіке-
лей жалғасы болғандыктан, кабырғалары-
ның құрылысы: шырышты, шырышасты,
бұлшыкеттік және сыртқы дәнекер тінді
кабатган тұрады.
-Шырышты кабығы, іипіса тисоза, ол
жұткыншақтың шырышты кабығының тіке-
лей жалғасы. Шырышты қабығы калыңдау
болып келуімен қатар бұлшыкеттік қабығы
да жаксы дамыған. Шырышты қабығының
куысқа караған беті көпқабатты эпителий-
мен қапталған. Шырышты кабыкпен шыры-
шасты негізінде өңеш бездері, ^іатіиіае езо-
рһа^еае, мен даралынып орналаскан көпте-
ген лимфа түйіндері болады.
44
33-сурет. Өңеш. (алдыңғы көрінісі)
-Шырышасты негізі, іеіа аиһппісоьа, жак-
сы дамыған. Шырышасты негізі аралығыи-
да қангамыр өрімдері мен нервтер орналаск-
ан іркілдеген жылжымалы дәнекер тіннен
түралы. Шырышасты негізініп жаксы даму-
ыиа байланысты, өпештің ішкі бетінде бой-
лык катпарлар түзіледі. Бұл шырышты кат-
парлар, өпештің көлденсн кесіндісінде
жұлдыч-гәрізді болып келеді. Шырышасты
нсгізінің әсерінен шырышты кабыгы жыл-
жымалы ксліп, тамактын өңеш аркылы өтуін
жеңілдетсді.
-Өңсштің бұлшыкеттік кабыгы, піпіса
тиіісиіагіх, сырткы бойлык, яігашт Іоп^ііисіі-
ааіе, және деңгелек, зігашт сігсиіаге, кабат-
тан тұрады. Кұрылысы жағынан өңештін
жоғарғы бөлігінің бұлшыксттік кабыгы
колденең-жолакты ерікті еттік кабаттан
тұрады, ортаңғы бөлігінле — аралас (көлдс-
нең — жолакты бірыкғай салалы мускулату-
раға алмасады), төменгі бөлігі бірыңғай са-
лалы бұлшыкеттік кабатган тұрады.
Өнештін канмсп қамтамасыз етілуі.
Өнештің мойындык бөлігі төменгі кал-
канша артериясының тармағы, (а. іһугоісіеа
іп/егіог) өнсштік тармактармен. /т. еаорһа^еі,
кеуделік бөлігін кеуде қолқасының тармағы,
45
көріністерін байкауға болмайды. Сол үшін,
наукаска ұшыраған аурулардың дерт түрін
аныктау «контрасты затты» қолдану аркы-
лы жүргізіледі. «Контрасты зат» салмағы жо-
ғары суға аз еритін сульфат барий тұздары-
нан тұратын қоймалжың сұйыктық. Бұл
«контрасты зат» рентген сәулелерін тұтып,
рентген экрандарында немесе пленкаларда
сол мүшелердің қуысына сәйкес келетін
көлеңкелерді береді. Рентгеноскопия мен
рентгенографияның көмегімен контрасты
массаның козғаласын бақылай отырып,
бүкіл ас қорыту жүйесінің жолын, олардың
патологиялык озгерістерін айқын көруге бо-
лады.
Өңештің оту жолын рентген сәулесі арқы-
лы тексеру үшін, он жактық емшек пен сол
жақтық жауырындык қалыпта зерттелІнеді.
Өңешті рентген сәулелері арқылы зерггеу ке-
зінде, өңештің өту жолының патологиялык
жағдайда ісікке ұшырауына байланысты кез-
десетін кысыңқыларды немесе тарылған
жерлерін анықтауға болады.
Өңештің анатомиялық тарылулары.
-Жұткыншақтық тарылу, жұткыншақтын
өңешке өткен жерінде (6 мойын омыртқасы
деңгейінде) орналасқан.
-Бронхтық тарылу, кеңірдектің бифурка-
циясының тұсында немесе өңештің сол жақ-
тық бронхпен (5 кеуде омырткасы деңгейін-
де) шектескен жерінде орналасқан.
-Көкеттік тарылу, өңештің көкеттін
өңештік тесігінен өтетін жерінде орналаск-
ан.
Өңештің физиологиялық тарылулары.
-Қолқалық тарылу, өңештің қолқа доға-
сымен жанасқан жерінде орналасқан.
-Кардиалді тарылу, өңештің асказанға
өтетін жерінде орналаскан. Бұл тарылулар
тірі адамдарда ғана айкын байкалады.
Іш (құрсақ) куысы
Іш (кұрсақ) куысы, сачііаз аһсіоттаігі, не-
месе гректің құрсақ, Іарага, деген сөзінен
алынған. Лапаротомия операция кезінде
кұрсакты жару деген мағынаны білдіреді.
Іш қуысының жоғарғы қабырғасы көкет-
пен, алдыңғы бүйір кабырғасы іш бұлшықет-
терімен, артқы қабырғасы бел омыртқалар-
мен және үлкен бел бұлшыкетімен, т. рзоаз
та]ог, шаршы бұлшықетімен, т. &иасІгаіи:
ІитЬогит, шектеледі. Жамбас астау қуысыш
келсек, саүііаз реічіх, артқы кабырғась
сегізкөз сүйегінің алдыңғы бетімен жәнс
алмұртгәрізді бұлшыкетпен, т. рігі/оті$-, ал-
дыңғы және бүйір кабырғалары жамбас
сүйегімен және ішкі жапкыш бұлшыкетпен
т. оһіигаіогіиз іпіегпиз, және оның фасциял-
дык қабыкшасымен шектеледі. Төменг
кабырғасы тік ішекті көтеруші бұлшыкет,
тт. Іеуаіогез апі, пен кұйымшак бұлшықет-
терімен, тт. соссууеі, шектеледі. Іш қуысь
мен жамбас астау куысының ішкі беті тұйык
фасциялдык қабықшамен жабылған.
Фасциялдык қабықша, топографиялык
орналасуына қарай мүшелердің бетін жауыг
орналаскан мүшелердің атымен аталады. Со-
нымен катар, іш қуысындағы мүшелердін
куысқа караған беті, қозғалыс кезіндегі үйке-
лесті жеңілдету үшін сірлі кабыкпен немесе
ішастармен, регііопеит, жабылған.
Іш куысының арткы кабырғасында орна-
ласқан мүшелер көпшілік жағдайда даму ке-
зінде, ішастардың астынан кұрсақ қуысына
қарай ығысып, ішастарды өзімен бірге тар-
тып: жалғамаларды, И&атепіит; қатпарлар-
ды, ріісае; шұңқырларды./о^е; шажырқай-
ларды, тезепіегіит еі тезосоіоп; үлкен және
кіші шарбырларды, отепіит та]из еі тіпиз,
қаптарды, һигза; және т.б. ішастардың туын-
дыларын құрайды. Ішастардың әрбір туын-
дылары, ішастарды жекелеп талдаған кезде
толық баяндалады (ішастарды қараңыз).
Асқазан.
Асқазан немесе карын, уепігісиіиззеиуамег,
өңеш пен он екі елі ішектің аралығында кал-
татәрізді кеңейген ас корыту жүйесінің ірі
тұлғалы мүшесі болып саналады. Асказанда
өңеш аркылы келген тамак одан әрі асқазан
сөлінің құрамындағы ферменттер, белоктар,
майлар аркылы араластырылып, тамак бот-
касына айналады (№35 суретті қараңыз).
Асқазанның құрылысы.
Асқазанның алға және жоғары қарай ба-
ғытталған алдыңғы қабырғасы, рагіезапіегіог;
және артқы кабырғасы, рагіез розіегіог ажы-
ратылады. Сонымен қатар, асқазанның ал-
дыңғы және артқы қабырғасынын түйіскен
жерінде жоғары және оң жакка карай ба-
47
35-суреғ. Асказап, ои скі елі ішек (асқазанныңалдынғы кабырғасы)
гытталған асказаннын. кіші иіні, сингагига
уепігісіііі тіпог; төмен және сол жакка қарай
иіліп, үзындау келген асказанның үлкен иіні,
сигсаіига үенігісиіі та]оі\ ажыратылады.
Топографнялык орналасуына карай:
өыештін асқазанға ашылатын жсрі кардиалді
бөлігі, ракч сагсііаса; кардиаллі бөлігініи сол
жағында доңестсу орналаскан асказан
күмбезі, йіпсіих ,чеи /огпіх ұепігісиіі; денесі,
сокрих уенігісиіі, томен жәнс он жакка карай
бағытталып жіңішкелеу келген (какпалық)
пилорнкалык болігі, раг.ч руіогіса, ажыраты-
лады. Пилорикалык бөлігі: кіреберіс немесе
қакпалык үпгірге, апігит руіогісит, және пи-
лорикалык бөліктін өзегіне, сапаігі руіогісит,
бөлінеді. Пилорикалык бөліктің он екі елі
ішек пен шектескен жерінде дөңгслек какна,
руіогих, орналаскан. Ол, асказан мен он екі елі
ішектің аралық шекарасы болып саналады.
Асказаннын сыртқы пішіні, өлшемі адам-
ның дене бітіміне, ішкен тамактың мөлшер-
іне байланысты өзгермелі келеді. Ересек
адамдарда орташа тойып ішкен асказанның
ұзындығы 24-26 см, асказанның үлкен иіні
мен кіші иінінін аралык кашыктығы 10-12
см, алдыңғы кабырғасы мен арткы қабырға-
сының арткы кашыктығы 18-20 см тең.
48
1. Уепігісиіи^
2. Өиосіегшт
3. XII 08 сокіаіе
1. Асказан
2. Он екі елі ішек
3. XII кабырға сүйегі
36-сурст. Асказанның скелетопиясы
Асқазанның топографиясы:
-Асказанның скелетопиясы: асказан
күрсақ үсті аймақта, 5/6 бөлігі орталык сы-
зыктың сол жағында орналасады. Асказан-
ның кардиалді тесігі, охііит сакііасит омыр-
тқа бағанасынын сол жағында, VII қабырға-
ның шеміршектік бөлігінің артында, төстің
бүйір капталынан 2,5-Зсм қашыктыкта ор-
наласқан. Асказан кумбезі, /огпіх уепігісиіі,
сол емшектік сызыкта У-кабырғанын
төменгі жиегінің тұсында орналаскан. Аска-
занның пилорикалық бөлігі XII кеуде
омырткасы мен І-бел омыртканың аралы-
ғында орналаскан (36-суретті қараңыз).
-Асқазанның синтопиясы: асқазанның ал-
дынғы беті: бауырдың сол үлесінін төменгі бе-
тімен және сол көкеттің күмбезімен шектеседі.
Асказаннын арткы беті: сол бүйректің жо-
ғарғы ұшымен және сол бүйрекүсті безбен,
көкбауырмен, ұйкыбездің алдыңғы бетімен
шектеседі.
Асказанның үлкен иінінін төменгі бөлігі:
ток ішектің көлденең жиек ішек бөлігімен
шектеседі. (№37-сурет)
Асқазан қабырғаларының құрылысы.
Асқазан кабырғалары: шырышты, шыры-
шасты, бұлшықеттік, дәнекер тінді немесе
сыртқы сірлі қабықтардан (ішастар) тұрады.
7-12
49
4
Рагіе^
\ епіпеіііі
ромсгіог
X
А - Алдынгы беті
1, Ьауьгр
2.К«кеі
З.Ігп г ін аалыңгы кабі.ірпісы
В - Арікы бс і і
4.Кокбауыр
З.Сол бүйрекүсті безі
б.Сол бүіірек
7.Үіікыбез
КЖиек ішск
37-сурет. Асқазанпын синтопиясы
-Асқазаннын ішкі бсті шырышты кабық-
пен, іипіса тисоаа, көмкерілгсн. Шырышты
кабығынын ішкі бсті акшыл кызыл түсті.
Қу ы с ка ка ра ға н бе т і б і р ка батт ы ц и -
линдртәрізлі эпнтелиймсн комкерілгсн.
Аска-заннын бұл кабыгының калындыгы
0,5-2,5см -деіі. Шырышты кабығының құра-
мынлағы бұлшықеттік табагыныи, Іатіпа
тихсиіагіх тисохае, әссрінен шырышты
кабыктын бстінде әртүрлі бағытта орналас-
кан катпарлар, рИсае%аыгісае, түзіледі (№38,
39 сурсттер), Асказанның шырышты қабы-
ғының қуыска қараған бстіндегі катпарлар,
барлыкболіктсрінде біркслкі болып орналас-
паған. Кіші ніннің ішкі бетінле бойлық орна-
ласса, калған белігінде озгермслі түрдс әртүрі
бағытта орналасқан. Сонымен катар, бұл кат-
парларасказаннан он екі елі ішеккс өтер жерде
донгелек орналаскан шырышты жапқышты,
уаіуиіа руіогіса, кұрайды.
Шырышты кабыктың куысқа караған беті-
нле, көлемі I -6 мм шағын көтеріңкі немесе І'ас-
казан аіімағы" орназаскан. Асказан бетін-де 35
млн. шамасындан асказан бездері түтіктерінің
тесіктері псмесе шұнкыршалары, /оъеоіае
$а$гісае айқын байқалады. Асқазан бездері то-
пографиялық орналасуына карай: кардиалді,
күмбездік жәнс пилорикалык болып бөлінеді.
50
Типіса шизсиіагіз езорһа^і
Ғипбиз ұепігісиіагіз
/
Типіса гтшсоза езорһа§і
Одшш сагсііасит
Рагз сагсііаса
Ріісае тисозае ^азігісае
М.зрһіпсіег руіогісиз Сапаііз үепігісиіагіз !
К Атриііа ХжЯ
... » \‘ОиД биоПепі ЖИ
<\ЩСЛ\У\Аи1 I
^у^^^^в^ЛРагя руіогіса !
Іпсізига сагбіаса уепігісиіі
ҚуэРИсае зазГгісае
^0- Типіса тисоза уепігісиі
К0- Теіа зиЬтисоза үепігісиі
Типіса тизсиіагіх уепігісиіі
Іпсізига ап^иіагіз
38-сурет. Асказанның шырышты қабығы
Асказанның бездері 3 түрлі жасушадан
түрады:
а) негізгі
б) қосымша
в) жабушы
Осы жасушалар 3 типті бсздер күрайды:
-Кардиалді, қарапайым түтікті бездер,
шырышты кабықтың меншікті қабатында
орналасады. Олар сілекейге үқсас секрет
бөледі, белоктарды ыдыратушы ферментди-
пептидаза, көмірсутегін ыдыратушы глико-
летикалық фермент, және түз кышқылын
нейтралдаушы секрет бөледі.
Күмбездік бездер, тармакталған түтік
пішіндес. Олар негізгі, косымша, жабушы
жасушалардан түзіледі: негізгі пепсин жән<
жабушы клеткалар тұз қышқылы, қосымш;
жасушалар секрет бөледі.
Пилорикалык бездер, тармакталған, пеп
син және сілекейлі секрет бөледі. Тәулігін
1,5 -3 литрге жуық асказан сөлі бөлінеді.
-Асқазанның шырышасты негізі, іеЬ
зиЬтисоза, іркілдеген дәнекер тін, қантамыр
лар мен лимфа тамырларға және нерв торла
рына өте бай, жылжымалы қалын қабат бо
лып саналады. Қызметі: асқазаннын шы
рышты қабығының бетіндегі қатпарлардь
кұрау және тамактын асқазан аркылы жыл
жуын қамтамасыз етеді.
51
9
Лсказан (аддынғы керінісі)
Асказанньщ арткы кабығыпың шырышты каоыі ы
(алдыңғы көрінісі)
I ОнеШ
2. Жүректік гі.ТіК
1 Жчхткіік Гю'іік
4 Лск:іліі1111:11 кіші >нш
і Кпкіід кыскыиты
6 ЬүрТ.ІШІЫК II цк
1 Кіікіілжік нпр
N кикіы-дык Гіиііік
ЛсКіікііі кумГтеи
10 Ал.к.1 игііныіі •> ікі іі оіііі
I I Аскіі іші пенссі
I ; АСКДІіІІІ К.ІІ I ІЫіріі.ІІЧ.І
I ; Аск:і і;іи ітзегг
14 Жүрекин чіі К;ірынтп;н.ы
I і Көке'1
і(і. От,еі:ітін іыпк 6« ті(і
1" ікіуііір
IН Жүрекі ік болік
1'1 К.ІКНН о.іепніп Гю;ііі і
20 Лскін.ін іенсс;
21 Кічіпеііеіі *.тіск ішск
22. Жііныке іі;іск
21 Окпе
?4, Аска ын к^мГх’ и
2' Кігкспін0с,'і (іягігі
2(і (іүіірскүсі і йе и
2? К.ікб.іуыр ііеядсы
2К ҰііКъіпсіі
I Ілорііпетіъ
2 Ігк |Ч|Г,| С.1Ыі:іе;і
3 іАігх СІІГГІІ.ТСН
4 ("ціттинги ЕКІТІІ.І ПТІІТіН
5 РуІі>г;.к /ш '.ріііпсііч р\ Іпгі/
(і ІГІ4. ІМІГ.І фіуіІІ.ИіТ.
7 ЛіНгтіт руІшісінн
К |';пт руіопс.і
Ч ! тщііііі гк”ік
10 С(ІП'.|іиг,і еи-ІІ іс4 1гі.1|сч
I I Стігри"- ірімтістігіт
I 2, Рііерс іриіпсііе
1.7. Г.тііініІ1. ірЫГК-ік
14. \'еггіпсіі1иіі Осхі.соЫІ;
15 I )і;ірһ і иіргіі!
|(і Р.ігкиһіЬтпныІІ! гчіріі.і^і
II * * 4 * 6 7 * * 10 * * * 14 * * * * * 20 21 Нераг
[К ['пін стидігіга
10 Г.ігх рг.іеруһігіса
20 С огрик ірЫгісіиіі
21 Соіоп і гп 11ы?р;11 п>
2>. [ПІС5ІІІІИ1П ІСГІІІС
2’ Рцііііо
24 [ ііікііе; ракігіеік
25 Оіпрііт.іуг»,! - р.і^ IііПіітііг
2(, СІІ т,;ірі:иен;і1г,
27 5. Ііегііііі>
2£і Кіпспчіх
>') Жоіаріы іил*і,тркзнлмк,іргермл және цец;т 24 А еі к теыгпісггса мір
т0 Омы і Кгіир.еіык-іііск Зо. і)ічсііі, іпісі\еііеЬг;і!і5
Іін куысыныц со.і жартысыкыц жоғарғы болігінің
парасагита.гі,іі кесіндісі,
ортацғы жазыктықган 3,5 см датералді орналаскан
39-сурет. Асқазан.
Типіса ти8си1ап& еворһа^і
Бігаіит Іопціпкііпаіе
Оиогіеппт (раг^ кирегіог)
БігаШт сігсиіаге
40-сурет. Асказлшьщ б^лшыкепі кабығы жэпс он екі елі ішск (серозды кабыкшіынын піспалынғаи)
-Асказанның бүлшыкеттік кабығы. іипіса
тимиіаггі. бойлык, доңгелек және киғаш ор-
на.часкан кабаттардан. қызметі жағынан
еріксіз. бірыңғай салалы бұлшыкетгерден тұра-
ды ( №40. 41.42 сурст).
а) Асказанның бонлық кабаты, аіғаіит
Іоп^ііисііпаіе. ол өнештін бойлык кабатының
тікелей жалғасы болып саналады. Бұл бұлшы-
ксттік кабат асказанның кіші иіні мсн үлкен
иінінің терен кабатында бойлай орналаскан,
сонымсн катар асказаниың пилорикалык
болігіндс жаксы дамыган.
б) Асказанның дөнгелек кабаты, мгаінт
агсиіаге. ол да өнсштің донгелек кабатынын
тікелей жалғасы болып саналалы. Бұл сттік
кабат асказан мен он скі слІ ішсктің тұсында
жаксы дамып. асказаннын пилорикалык
боліпиің кыскышын, т. .<ірІіінсіеғ руіогі,
кұрайды. Қызмсті: тамактың асказаннан он
екі слі Ішскке карай өтуін реттеу.
в) Асқазанның киғаш кабаты. /іһгае .чеи
.чігаіит оЫідиит, асказанның ж\ректік
бөлігінің маңынан ілмсктәрі.зденін баста-
лып. асказанныіі алдыңгы жәнс арткы кабы-
рғасының бойымен томен бағытта өтіп.
үлкен иіннін бойында бір-бірімен озара айк-
асып аякталады. Қызметі: асказаннын үлкен
иіні мсн кіші нінінің аралығын жакындатып.
53
В — Асказан бүлшыкеттік талшыктарынын
бағыты (сызба)
А - Асқазаннынбұлшыкетгік кабығы.
Арткы қабырғасыныл ішкі бегксйі
(шырышты кабыкжәне шырышасты нсгізІ
алыныіі тасталынған)
41-сурет.
тамакты қысып, төмен отуін қамтамасыз
етеді.
-Асказанның сырткы беті (сірлі кабык) ас
корыту кезіндегі қозғалысты жеңілдету үшін
ііпастармен, регііопеит гі.чсегаіе барлык жа-
гынан жабылған немссе интраперитонеалді
орналаскан.
Асқазашіың канмен қамтамасыз етілуі.
Асқазаннын кіші иінін сол асқазап артери-
ясы, а. $амгісагіпіхіга, (қүрсақ сабауыныңтар-
магы), мен он асқазан артериясы, а. ^ахігіса
(Іехіга. (мсншікті бауыр артериясының тар-
мағы); үлксн иінін оңасқазан-іиарбыартерня-
сы, а. &аМгоерірІоіса сіехіга, (асқазан он екі ішек
артериясының тармағы), және сол асқазан-
шарбы артериясы, а. камгоеріріоіса япімга, асқ-
азан түбін — кысқа асқазан артериялары, аа.
Кайгісае һгеұех, (екеуі де кокбауыр артериясы-
ның тармақтары) қанмен камтамасыз етіледі.
Асқазанның кіші және үлкен иіндсрітүсын-
да асқазан жәнс асқазан - шарбы артериялары
озара анастомоз күрып, асқазан айналасында
артериялық сақина түзеді, одан асказан қабы-
рғасына көптегсн тармактар тарайды.
Асқазан қабырғасынан всналык қан арте-
риялармен қосарланып жүретін аттас вена-
лар арқылы қакпа венасына ашылады.
54
Лска запііыц бұлшықеттік қабыгы, Лсказаннын бүлніықеттік қабыгы,
сырткы кабат (бүйір каріііісі) ортацгы қабат (бүйір корінісі)
1 . Оңеіғі 'іііл ікбадіг г/
2 Ж', рек11к і і.іік
3 Асһл і.іц іі і,і іг лцісктік ботіп
1 ІПІІГ.І ык М|й;і I
? Асмі мііііык кіші ііиі;
<> Гі>, рыіІІІ |.|К 11'ЦҺ
7 Аск.и.ііші.ш к.ікісі. ।ык 11гі11111 ;іи11:с.к-к к;ібіігы
К Ғ'V1111ыкеп111 к;>і.иа;іы к Ыі. кі.ііп
') -'іСК.ЙМИ һ.Ү'IІК’'!I
|Іі Л,Кгі ңііі .ишссчіің ,ішііе'и.-к к.ихіты
I I ЬшіЛЫК Кііімі
IАі к,і йніц.щ ү.і,ке11 ІІ1111
(.1 Ьі>іі.'і ы к Кгій.ң /де11ерсгі ;і!.к;і .. кііқц.і йоліг іие/
14. Кіікіы іыкЛо.іцһ
|5 Кіінии ъггцң.ікі.ір
I Ос.иірішңь
2 ігхіыіі;і мшіііісіі
і і':іг>г імгіііпг.!
4 . ‘інигіігі іі>Пу11,і;Iіішіе
5 < 'іІГМІІІІГТІ }.’г|ЧІІіе,| І11ПЦИ
6 іти;ічіи;і .ичгиіагік
/.Ігиііпіі <и..и|=ие ргііііе-. рі!<ч'іі.,іі-
>> М.'.рііітіііи руііщ
Ч ГіІГКІІіеда.11 |'1т 111.
III 'ііііНііііі сігсііі.іге согроііч ц.ЫГіСі
і! ‘>11гіііиіі Іоіі.еііін111і;іІс
|2. ('ігісінііі;, |і;кіги.:і ;тМ|<іі
ІЗ Мгцііцл 1,111е111гД11і.і|е
14 І',ігч рукшиі
!? ГйЬг.іе иһІі|/ііІіс
Лсқазанныцбүлшықеггік кабығы,
ішкі қабат (бүйір қерінісі)
42-сурсг.
55
43-Л сурст. Асказанныңрентген корінісі. (А. Л, Идрисовбойынша)
Асқазаннын лимфа тамырлары асқазан-
ның жоғарғы бояімінен, кіші иіні мен кар-
дмалді бөлігінсн —карлиалык лимфа сакина-
сына, асказанпың төмснгі бөлііі мен үлкен
иінінен — какпа үсті, какпа астындағы және
кақпа артындағы түйіндерге ашылады,
Асказапнын нсрвтснуі (асказан өрімін
р/е.хиа }>амгісич, калыптастыруда) кезбе және
сммпатикалык нсрвтермен жүреді. Алдынғы
кезбс сабауы асқазанның алдынғы кабырға-
еында. арткы кезбе сабауы — асқазаннын ар-
гкы кабырғасын та тармақталады. Асказанға
симпатикалык талшыктар күреак сабауынан
кследі.
Асқазанның рентгенанатомиясы.
Асказаннын тірі адамдарда бұлшыксттік
кабығының жиырылуына жәнс тамақпен
толык толуына байланысты орналасу орны
мен сырткы пішіні өте өзгсрмслі келеді. Сон-
дыктан, тірі адам асказанының даму белгі-
леріне жәпс типологиялык түр ерекшеліктс-
рінс байланысты 3 типті рентген түрлері
ажыратылады.
-Адам денесінін брахиморфты түрінде ас-
казаннынеырткы пішіні "мүйізтүріндс” кез-
дсседі ( №43—А, 43-В суреттерді караңыз).
-Мезаморфты типті адамдарда, асказан-
ның сырткы рентгенологиялык сырткы
56
I-һсраг
2-$рһіпсісг
рҮІОГІС!
З-Гилсіііх
уепігісиіі
43-В сурет. Аеказаііпыіі рснтген корінісі. (А. А. Илрисон боііылша)
пішіні "кармақ" тәрізлсніп келген. Ренггс-
иологиялыкасказанның мұшіай түрінде. ас-
казаннын денесі всртикалді жағдайда орна-
ласып, төмснгі пилорикалык бөлігі шүғыл
бүрыш құрап, омыртка бағапасынын он жа-
ғында өрлсмс багытта орналаскан.
- Адамдардың дол ихоморфты ти пті
түріпдс, асказаниын рентгснологиялык
сырткы пішіні ' іііұлык” тәрізденіп келген.
Жіцішке ішск
Жіңішкс ішек, іпіеуііпнт іепие, ас корыту
жүііесі мүшелерінІн ішіндегі асказан мен ток
ішсктіи аралығында орналаскан ең үзын
бөлігі ( №44. 45 сурет). Жіңішке ішектің үзын-
дығы 2.2-4.4 м.. ерлердс үзындау әйелдеріе
карағаида, олген адамдарда (мәйіттерде) үзын-
дыгы 5-6 м-ге жетеді.
Жіңішкс ішек топографиялык.орналасуы-
па және аткаратын кызмстіне карай шартты
түрде: он скі елі ішскке, аш және мыкын ішек-
тсрге бөлінеді.
Он екі елі ішек
Он екі слі ішек, ііиосіепиіп, жіңішке ішсктің
бастапқы бөлігі. Ұзындығы тірі аламдарда 17-
21 см. мәйіттердс 25-30 см. Сыртқы пішіні
өзгсрмелі болып келсді. Топографиялық ор-
>7
Іш қуысы.
Ііп қуысы. Шажыркай коріпетіпдей жіцішке ішек піетке ығыстырылғаіі.
1. Оц <ікііс
2 Кокеі
' іһіу Ы р;ц.| 11 (ЧХі К1 .Ір. І.ІІ
-I. Аііі ііцек
5. Ммкын-ст>хі,;р ішск
к;н гіары
(і. Қургюрплі ОСГІІДГІІІГІ
шаж і.і [>к;і ІІ ы
7. Кнмторііп «сіггДі
іі . Чыкып ііпек
‘т. Сокыр пііск
|і> Журсккнп
I і Ссмссрійрі VII есічлі
І2 . Кііішрһі іюнті і.і
I 3 Іі.пі.ір.іии сол ’1.ісі'і
І4 Лскаі.рі
15 Кил'іенеіі аііск іпгек
16 Оіі ем с.и іыіі ііііск нг-ггмі
! 7 Оц екі с.н ппскгтн иъісһі і
к;пікірі>і
1 К. Жініпікс іщск
ииіжы рка Һ і.і
|Ч Сі>.ч Гіупрек
2<1 Томсімсіеіі Апек пігск
2 I Со.І А<>К ЖіііЦіі.і чіііКЫІі
ІҢЦ'К ііріСрІ1Н-'І.ІрЫ
22 Мүіііс
23 С III м;н^риДі жііск
ІІІіСКі 111 III;ІАІ.ірКРІІI-
24 Сигмагэріиг жпск ііііек
2іі Тік ііііск
2т> Аін гшеъ
27 Плріісі;сімг ішіісііір
Колдеііен жііек щкікгііі
111 и ж і.і ркаиі.і
24. О>( екі е:һ ішехтці
*і>111 Р> 1,1 КІіТ ПІІрЫ
10. Оц екі елі гшекі ін
ка.І І.ісг.і
ІІ. Оц ек. елі циекгінарік.ы
жогиріы ка; піеы
52 Жог<іры;іа>;пі жпек
ігпектің бііс. іасііасі.і
33 . М т.ікыіі- ч>кыр іиіск
какгіиі г.г
34 Мі.ікі.іп-еокыр іігіек
кекгнці.іиі.ін жүіснішіг
35 Күрт гррнлі оспітішііг
тесі; ।
36 М і.іКі.і іі - жііск .тр і еріпісы
37 . Курттнрі і;іі осішн жщц-
КҰР 1'1 РрІ.іЛI ОСІІіЛІГГрІ
.ір і сриік ы
;к. ТКоіарг.ілл іііі Ацек ііцск
I Ріііітп, <!с\1
2 Оі.ірііі.ікаііа
3 . і.і^. ГаІсіГоіпіе Ііср.іік
4 .ТгрІІПІіП
5 . і'|іі'іі іііосаесаіік
6 Мемтіірреікһл'
7 Лррерил >'еііііітрігіш.
К ІКаіін
4 Сассіііті
ТР Репі.агсііікн
11. Рг.іс \ і р|ю Уеі!>
12 Лгсі>с сіжІ;іІр
11- I <>|гір мп.іісраіік
(4 Гцімеі
I > С. ііліі
іі, І-кк.ца
іііюсіеіи ігт |іі п и I іч
I 7 1'Іісіт иіі.іііеи.іһс 1111
I Гі Мечс।ііепіи11
14. Кер міі.
2(1 (.ііТті ііексеікісіь
21 Л. 11іас<і сопіііі111'.।һ '.ііі.
22 Ріоғпігтііііпііііт
23 . МекініиІРИ
М[ІІП< >1СІСІІІІІ
24 СоІОіі іі^иаііііеиіп
25 . Несніііі
26 Зс}ііцііііі
27 . Регіі (.треі । ір р.ішч.ііе
25 Мемктікін ігапсі.еікііііі
24. РІіса <Ііиі<2сгіиІк ніір
3<). Кес. гіінкТсиіііы чір.
31. Ксс. гс(р><2ік>^ея,іІі.,>
ТІІр.
.<2. Таеіпа Ііһста сі.іоіпь
іікселііегііі1,
33 Удііа іісіісассаіі’.
34. Гі-спрҺіп; еаіе.іс
ІІСОС.іСС.ІІіа
35. Окііінр аррсіаТісск
'егптіКггіпік
'(>. А іісшоііс.і
>7, Аррси^ік есгрцІіТіПтіс
СІ п ..іррсгғііісііі.іш
1К, СЫіПі алгеікТсіі'.
Оп екі е.й ішек жәпе аш ішек иілімлері.
Мыкын жопе сокыр ішектсрінін какпағы (аллыңғы корініс)
Сокыр іінек және мыкын ішектің іерминалді болігі ашылып
корсегілген.
44-сурет,
5Х
45-сурет. Жшішкс ішск, іпгезгіішт іепис
наласуына қарай: жоғарғы, төмендеген, го-
ризонталді (төменгі) және жоғарылаған
бөліктерге бөлінеді.
Он екі елі ішектің сырткы пішінінс және
орналасуыпа карай үш түрі ажыратылады:
-“Тағатәрізді" түрінде он скі елі ішектін
барлық бөліктері сақталған.
-“Ілмектәрізді" иіліп орналасқан түрі он
екі слі ішек иіндсрінің шүғыл иіліп орналас-
кан жағдайда байкалады. Он екі елі ішектің
сырткы пішінінің бұл түріндс төмендеген
және жоғарылаған боліктері сакталады.
-“Иілгсн ілмектәрізді" түрінде он екі елі
ішектін жогарғы және төменгі горнзонталді
боліктсрі сакталады. Он екі елі ішектің сырт-
кы пішінінің өзгермслі және козғалмалы бо-
лып келуі сырткы бетін жауып орналаскан
фнксаниялық ішастардың жалғамаларына
және дамуына тәуслді,
Он скі елі ішектің дамуына және орнала-
суына карай 3 варианты ажыратылады:
-“57/7/5 іпуегаиа рагііаііа диодет\ он екі елі
ішсктін қалыпты жағдайда орналасуы,
-“йиодепит пюһПе" он екі елі ішектің бүл
түрінде ұзындау келіп қозғалмалы орналасады.
-'Чпиепііо диодепі", бүл жағдайда он екі елі
ішектің төмендеген бөлігі төмен қарай, одан
59
Ғоііісиіі Іутрііаіісі аі^геиаіі
А — Жіцішке Ішектін шырышты кабыгы.
Мы кын ішектіп лпмфа тү.йлістсрі (псйсров тагашыгы)
46-сурет,
әрі жоғарылаған болігі сол жакка карай отіп,
П” әрпіне үксас орналаскан.
Он екі елі ішсктіңтопографиясы
Он скі елі ішсктін жогаргы болігі, рагх
һогітопіаііх аирегіог, ас қазан н ы ң п илорі і кал ы к
болігінін тікслей жалғасы. Ол, ХІІ-ші ксудс
омырткасыиын түсынла асказанның пнло-
рикалык кыскышының. т.арһіп.чіег руіогі,
түсынан басталып, омыртка бағанасының он
жагына қарай отелі. Одан әрі гөмеп карай
иіліп. он екі елі ішектің жоғарғы пілімін,
/Іехига (Іиосіепі млрсгіог, қүрап. томендеген
бөлігіне. рагхгіехсеіиіеп.^ке жалғасады. Он екі
слі ішектің жоғарғы бсті бауырдың шаршы
үлесімен, Іоһнз сріадгаіи^, және откуыктын
мойнымен шектессді. Бүл боліктін төмеиг
бсті, үйкыбез басымсн, жоғарғы иілімі.г/7ех'пк7
сіиосіепі анрегіог, сол бүйреклсн, бүйрскүсті
безімсн шектеседі. Асказаннын тікелей жал-
гасы болғанлыктан ішастармен барлык жа-
гынан жауып орналаскан,
-Он екі елі ішектін төмеидсген болігі. раса
сіеасеіиіепа, ішектің жоғарғы бөлігінін жал-
гасы, Ол, XII- кеудс мсн І-бел омыртқала-
рынын аралығында орналасып. ішектің
томсі-ігі нілімін, /Іе.хига сіноііепііп/егіог, кұрап,
он скі елі ішектің төменгі горизонталді
60
Ме^епіегішіі
Тілііса
47-сурет. А - ЖінІшкс ішектің шырышты кабығынын катпарлары
бо.тігіне жаліасады. Алдынғы беті: гоқ
ішектін көлденсң жиек ішегімен. мелиаллі
бсті: үіікыбездің басымсн. сариі рапсгеаігі,
ііісктсседі. Ішастармен аллынғы жағынан
жауып орналаскан.
- С)н екі елі ішекіін төменгі горизонталді
іболігі. рапһоггіоніаііи іп/егіог, ои екі елі ішектің
томе нгі і нл І м і не н. (Іехига сһіаіІеііі іп/сгіог, бас -
талыгі, горизонталды багытта III —бел омыр-
іканың түсында он екі елі ішсктің жоғарыла-
ган болігінс, раг.ч аасепсіепа, жалгасады, Ішас-
тармсн аллыңгы жағынан жауын орналаскан.
- Он екі слі ішсктің жоғарылаған болігі,
длгА (і.чсешіеих бүл болік, 111- бел о.мыртканыіт
түсында томенгі горизонталлі боліктен бас-
талып, II- бел омыртканын сол жақбетінің
тусынла шұғыл төмен карай иіліп. он екі елі
- аш ішектік иілімді,./?ел'»т сіііосіеіюіе/іішіһ,
кұрап. жінішке ішсктін аш, олан әрі мыкын
бәлігіне. ііііеміпипі Іепиете.чепІегіаІе, жалғаса-
лы. Ішастармен тек алдыңғы бсті жауып ор-
наласкан.
Он екі с;іі ішектің
канмен камтамасызетілуі.
Он скі елі ішекті алдынгы жәнс арткы жо-
ғаргы үйкыбсз-он екі елі ішск артериялары,
аа. рапсгеаіісосһиніепаііа яірегіогех апіегіог еі
61
Бүрлер
НІырыінгһі
кабыктын
бұлшыкетіі
табағы
Бүлшыкеттік
қ.ібьік
Бүрлер
Сіриі қабық
—।---- Бұрлер
НІырыппы
кабык
Шырышасты негіті
Шогырланға
лимфа түйінпіелері
(пейср гағашығы)
Бүлшыкеттік
кабық
Сірлі кабык
Майлы тін
Сірлі қабык
ІІІырышты
кабыктып
бүлшыкетгік
табағы
Бүлшықеттік
қабык
(Ішкі дөшелек
жане сыргкы
бойлык кабаг)
Қантамырлар
Бүлшыке гтік-----
жасуіпаііың ядросы
Лимфа капшіяры
Дәнекерлі тін
Эпителий ----
47-сурет. Б - Жіңішке ішектін шырышты
қабығының катпарлары.
Г истологиялықпрепараттар
(Я. Я. Маульбойынша).
62
/лЖ77(7/'(;ісказаіі-он екі елі ішекартериясының
тармактары) және төменгі ұйкыбез-он екі елі
ішек артериясы, а. рапсгеаіісосіиосіепаігі іп/егіог,
(жоғарғы шажырқай артериясынын тармағы)
қанмен камтамасыз етіліп, өзара анастомоз
кұрын, он екі елі ішектің қабырғасына он екі
елі ішск тармактарын гг. сіиосіепаіех, береді,
Он екі елі ішектен веналық кан аттас вена-
лар арқылы кақпа венасынын құйылымда-
рына ашылады.
Он екі елі ішек лимфа тамырлары ұйкы-
без-он екі слі ішек, шажырқайлык (жоғарғы),
кұрсақ және бел лимфа түйіндеріне бағытта-
лады.
Он екі елі ішекті кезбе нервтін жәие асқа-
зан, бауыр және жоғарғы шажырқай
өрімдерінің тік тармактары нервтендіреді.
Аш ішек пен мықын ішек.
Аш ішек пен мыкын ішек, іпіехііпит іепие
техепіегіаіе, деп аталынады. Жінішке ішектің
бұл бөліктері, он екі елі ішек - аш ішек иілімі,
/іехига сіиосіепо/еіипаііз, мен мыкын — соқыр
ішсктікбұрышына, ап&ііиз Цеосаесаіе, дейінгі
аралыкта орналасқан. Ішастармен интрапе-
ритонеалді жабылған. Шажыркайлар, тезеп-
іегіит, аркылы іш қуысынын артқы кабырға-
сына барып бекітілген. Жіңішке ішектің аш
бөлігі, іе/іпит, деп аталуы, тамак көпке дейін
тұракталмай мыкын бөлігіне, ііеит, өтіп,
қалыпты жағдайда бос орналасуына байла-
нысты.
Мыкын ішек, ііеит, ол жамбас сүйектін
мыкын бөлігіне жақын орналасқан. Жіңішке
ішектінаш бөлігі мен мыкын бөлігініңаралық
межелік шекарасы жоқ. Мықын ішек жуаи,
кабырғасы калың, шырышты кабығы канта-
мырлар мсн лимфа тамырларына өте бай.
Жінішке ішектің шажыркайлы белігі не-
месе аш ішек пен мықын ішек іш куысының,
те$о§ахігіит, мен һуро^ааігіит, аймағында ор-
наласқан. Жоғарыда ток ішектін көлдснен
жиск ішегімен, бүйір қапталы тоқ ішектің
жоғарылаган және төмендеген жиек ішск-
терінің аралығында орналасқан. Мықын
ішектіп томенгі бөлігі жамбас қуысына карай
бағытталып орналасқап. Мыкын ішектің
гөмен бөлігінде, мықын — соқыр ішек бұры-
шыпан 1 м қашықтықта, мыкын ішектің ша-
жыркайыныи бекитін қабырғасының кара-
ма-карсы бетіндс, ұзындығы 5-7 см. мықын
ішсктін өсіндісі, сііуегіісиіит МекеіІі, кезде-
седі. Ол, эмбрионалдықдаму кезінде уыздык
түтік арнасының қалдығы болып саналады.
Жіңішке ішек
қабыріал арыньпі кұрылысы.
-Шырышты қабығы, ТипІса тисоза, кан-
дандырушы қантамырлардың каркынды
түрде орналасуына байланысты, он скі елі
ішек пен мықын ішектің шырышты қабығы
бозғылт кызғылт болып кследі (№46, 47 су-
реттерді караныз). Шырышты кабыктын
куыска қараған беті біркабатты цилиндр-
тәрізді эпителиймен капталған. Шырышты
кабыктың баркыттәрізді болып кслуі, шы-
рышты кабықтын бстін жауып орналасқан 30
млн шамасындай бурлсрге, ғ//// іпіеміпаіе,
байланысты. Бүрлердің негізі: дәнекер
тіндерден, бірыңғай-салалы бұлшықст тал-
шықтарынан және кантамырлар мен лимфа
тамырларынын капилярлык торларынан
тұрады. Қызметі: қорытылған коректік
нәрлерді қантамырлар мен лимфа тамырла-
ры аркылы организмге сініру.
Сонымен қатар, түрлі патогендік микроб-
тарға қарсы күресу үшін 15 мыңдай лимфа
түйіншелерінен тұрады. Жінішке ішсктің
шырышты қабығының бетінде дараланған,
шоғырланған лимфа түйіншелері бар.
- Дараланған лимфа түйіншслері,/оііісиһ
Іутрһаіісі яоіііагіі, жіңішке ішектің шырыш-
ты қабығының бетінде біркелкі орналаскан .
- Шоғырланған лимфа түйіншелері,
/оНісиІі Іутрһаіісі ау^геуаіі, немесе “пейеров”
атты лимфатикалық тоғашық, мықын
ішектің шырышты кабығының бетінде топ-
талып орналаскан 20-30 лимфа түйіншелер-
інен тұрады (№46-А суретті караңыз).
-Жіңішкс ішектің шырышасты негізі, іеіа
зиЬтисоха, іркілденген дәнекер тіндерден.
қантамырлар мен лимфа капилярлар торла-
рынан және ішектік бездердсн тұрады
Жіңішкс ішектің шырышасты негізінін
жаксы дамуына байланысты, ішкі бетіндс
дөңгелек, ріісае сігсиіагеа, және бойлык қат-
парлар болады. Сонымен катар, он екі сл
ішектің бастапкы бөлігі мен төмендегеғ
бөлігінің медиалді қабырғасында бойлык
қатпарлар, ріісае Іоп^ііисііпаігі сіиосіепі, да кез-
деседі. Бұл катпарлар он екі елі ішсктің ме-
диалді қабырғасында орналаскан үлкен жәш
кіші бүртіктсрден тұрады:
63
Отепішп таіиь Тепіа ІіЬега
48-сурст. Іш куысьшын мүшслері (алдынғы корініс).
Үлкен шарбы, колдененжнск ішек жогары котсрілген
а) он екі елі ішсктің үлкен бүртігі. раріііа
ііиосіені піа]ог, немссс Фатеров бүртІгІ, ол
үйкыбсз түтігі мен жалпы өт түтігінін бірігіп
косылуынап күралады.
о) он екі елі ішсктін кіші бүртігі. раріИа
(Іиосіепі тіног. ол үйкыбездің косалкы
түтіннсн куржнан. Доңгелек кагнарлардың
жалпы с.іны (Д()-лсй. Катпарларлын бніктігі
шамамсн лі. \;ыкын ішегіие бағытталған
сайын аласалау' болып кследі. Шырыіпты
катпарлардын нсгі й шырышасты негіздін
ләнскср тіігісрііісіі гұрады.
-Жінішкс ішскгін бүлшыксгіік кабығы.
шпіеа /іні.чсиіапе. боилык жәнс лонгелек ор-
наласқан еріксіз. бірыңғай салалы бұлшыкет-
тсрден тұрады:
а) жі ңіш ке іше ктің доңгелек кабат ы, мгаіит
сігсиіаге, бойлык кабатка карағанда жаксы да-
мыған. Денгелск кабдтон екі елі ішсктінүлкен
бүртігінін кыскыш бұлшыкетін, т. арһіпсіег
раріПа еһюсіепі пиуог, күрауга катысып, мыкын
ішсктіңсокыр ішсккеотетін жсрінде. мыкын-
сокыр Ішек какпағын, еаіеаііеосаесаіі^ күрауға
катысады. Қыскыш бұлшыкеттің неі ізгі кыз-
мсті: от пен үйкыбезі солініңон екі елі ішсктің
қуысына отуін, ал какпактың кызметі та.мак
боткасының мыкын іиіектен сокыр ішеккс
өтуін реггеу.
64
I. Кокс [
2 Клііыріа лоііісі.і
<. Кі>Л.іСИС>| іКНСК ІЦІСК
4 Жогпрьы.іі.Пі лііск иііск
5 Ғм>е тіісп.і
(і ЖіНіШқе МІ4КЫІІ ІЧІСК
2. Соқыр ішск
N Ь;іуыргічіI ор.ікіоріліі йаіі.иімі.і
Ч Ьцуі.ір
|() Аск.іТіііі
11 Дск:і ин - *нск ііцск г>ічі.т;імм
I 2. Жіііі шке - ;іш іівсқ
13 Сш шіі.ірі і.іі жііск инск
14 Курпорі СІІ осііиі
15 . Мьікын нцек
і(> Күрітиріяі осншінні шажырк.тйы
I?. Жнск ТІІІСМіН ІИІІАЫРК.ІІІ һг.
I [)і;ір|іғ:і£ііі;і
2. Лгсеіь сочиііь
> Соіоіі Іг.ііімеіміт
4. (Лтіоп ,і\ссг,Зсііһ
5. Тсііі.і ІіЬсГіі
Ь ІІІІСҺІІІЦІІІІ ІСтіііС - ІІСЯІН
7. С.іссппі
К I іЕ. іііісііоіте ііср.іііс
0. Нерағ
I н. С і.|і,1ег
II і щ. ріыгосіііісшті
і2. Інісміпчпі (г-гіис - іС|ііш.ііп
11 Стіічіі мсIІИ,ИІС11111
І4. Аррспсіік <сггпіТогптік
15 Лешч
I (• М с чікі рре і і і і і \
17. Моеіііеіпііп
1н! куысынын мүіпелері (үлкен шарбы алынып тасталынғаіі)
Жоғарылагаі! жиек іікек, сокыр ішек және
күртгәрһді осінді.
Қүртгәрізді осііідіііің орналасу варианттары.
а- соқыр ііпек арты, һ~ жиск ішек мяны.
с- мыкын ішек арты, (1- мыкын ішекалды,
е- еокыр ішек асіы.
49-сурст.
65
ә) жіңішке ішектің бойлык кабаты, зігаіит
Іоп&ііисііпаіе, біркелкі орналасып дөңгелек
қабатка қарағанда нашар дамыған. Жіңішке
Ішектің бойлык кабатының қызметі: тамақ
ботқасынын кұрамындағы сұйықтық пен
жіңішке ішскте қорытылмаған тамақ ботка-
сын ток ішекке қарай өткізу.
-Жіңішке ішектің бөліктерінің қозғалысы,
сырткы беттерін жауып орналаскан ішастар-
дың түр ерекшеліктеріне тікелей байланыс-
ты. Он екі елі ішектің жоғарғы бөлігі және аш,
мыкын ішек ішастармен интрапернтонеалді,
он екі елі ішектің калған бөліктері экстрапе-
ритонеалді жағдайда орналасқан.
Аш және мыкын ішектердің канмен қам-
тамасыз етілуі.
Жіңішкс ішектің шажырқайлы бөлігі жо-
ғарғы шажырқайлық артериясының тармак-
тары; 15-20 жіңішке ішек артерияларымен,
аа, іпіехііпаІе$, қанмен қамтамасыз етіледі.
Веналық кан аттас веналар арқылы қакпа
венасына ағады.
Лимфа тамырлары жоғарғы шажырқай-
лық лимфа түйіндеріне, ал мыкын ішегінің
төменгі бөлімінен-мыкын-жиек ішек түйін-
деріне бағытталады.
Нервтенуі кезбе нервтің тармақтары мен
жоғарғы шажырқайлыкөріммен (симпатика-
лық нервтер) жүреді.
Тоқ ішек
Тоқ ішек, іпіеміпит сгамит, ас қорыту
жүйесінің сонғы бөлігі. Мұнда, ас корыту
процесі аякталып, нәжіске айналдырылып,
тік ішектің аналді тесігіне қарай бағыттала-
ды (№48,49, 50 суреттер). Тоқішек іш қуысы
мен жамбас астау қуысының аралығында ор-
наласкан, ұзындығы 1 м-ден 1,65 м-дей. Ток
ішектін өту жолының көлденең ені 5-8 см, тік
ішекте 4 см-дей.
Тоқ ішектің ерекшеліктері:
-Тоқ ішектің көлемі, жіңішке ішектің
көлеміне карағанда жуандау.
-Ток ішектін сыртқы бетінде, бұлшы-
қеттік кабығының жинакталып орналасу
нәтижесінде түзілген үш таспасы, іепіае соіі,
орналасқан (50-А сурет):
а) шажыркайлық таспа, іепіа тезосоііса,
ол тоқішектін көлденең жиек ішегі мен сиг-
матәрізді жиек ішектің шажыркайлары-
ның, тезосоіоп, бекитін жерлеріне сәйкес
орналаскан.
ә) шарбылық таспа, іепіа отепіаііх, таспа
үлкен шарбынын, отепіит та]и$, бекитін
жері болып саналғандықтан, шарбылыктас-
па деп аталады. Ол ток ішектіңжоғарылаған,
төмендеген және көлденең жиек ішектерінің
алдыңғы бетінде орналасқан.
б) бос таспа, іепіа НЬега, ол тоқ ішектің со-
қыр ішек пен жоғарылаған жиек ішектің ал-
дыңғы бетінен өтеді және тоқ ішектің көлде-
нең жиек ішектің өз білігі айналасында бұры-
луына байланысты артқы бетке өтеді.
-Қампаймаларының, һаизігае соіі, болуы,
олардың болуы біріншіден ток ішектің бой-
лык кабатының біркелкі орналаспай жинақ-
талынып, топталып орналасуына байланы-
сты болса, екіншіден таспалардын ұзынды-
ғына тоқ ішек бөліктерінің сәйкес келмеуіне
байланысты (№50-А суретті қараңыз).
- Шарбылық өсінділер, аррепсіісез ерір-
іоісае, тоқ ішектің шарбылык таспасы, іепіа
отепіаііх, мен бос таспаның, іепіа ИЬега, ара-
лығында кездеседі (№50-А суретті қараңыз).
Топографиялык орналасуына және атқа-
ратын кызметіне қарай токішек: сокыр ішек-
ке және онын құрттәрізді өсіндісіне, жоға-
рылаған, көлденең, төмендеген, сигматәрізді
жиек ішектерге және тік ішекке бөлінеді.
-Сокыр ішек, саесит, ток Ішектін баста-
пқы кеңейген бөлігі (№51 сурет). Ол оң мы-
кын шұңкыры,/<жо іііаса сіехіга, мен оң мы-
кын сүйегі кырының, сгізіа іііаса сіехіга, ара-
лығында орналасқан. Алдыңғы беті іштің ал-
дыңғы қабырғасымен; артқы кабырғасы оң
мыкын шүңкырымен және үлкен бел бұлшы-
кетімен, т . рхоаз та]ог, шектеседі. Ішастар-
мен интраперитонеалді жағдайда жауып ор-
наласқан, шажырқайы жоқ.
Ересек адамдарда сокыр ішектің орнала-
су орны өте өзгермелі келеді. Оның мықын
сүйегі кырының тұсында немесе кіші жам-
бас қуысына жақын орналасуы жиі байқала-
ды. Соқыр ішектін ұзындығы қалыпты жағ-
дайда 6-8 см, көлденең ені 7-7,5 см. Соқыр
ішектін артқы медиалді бетінде тоқ ішек тас-
паларының тұйіскен жерінде соқыр ішектің
кұрттәрізді өсіндісі, аррепсііх уегті/огтіз, ор-
наласқан. Ұзындығы 2-20 см шамасындай,
орташа ұзындығы 8,6 см, көлденең ені 0,5-
1,0 см. Ішастармен интраперитонеалді жағ-
дайда орналасқан, шажыркайы бар.
Құрттәрізді өсіндінін, аррепсііх чегті/огтіз,
орналасу орны: біріншіден өсіндінің ұзын-
66
Ріісае аетііипагей соіі
50-Асурет. Ток ішек, іпіезііпит сгаззит (көлденен жиек ішектің кесіндісі)
50- В сурет. I шектін рентгсн көрінісі
67
Мезоаррепдіх
51-сурет. Сокыр ішск, саесит және құртгәрізді өсінді, аррепсііх уегтіГоггпһ, арткы көрінісІ.
дығына байланысты, екіншіден топография-
лық орналасуына тәуелді. Ол, он мыкын
шұнқырынан төмен немесе жоғары орналасуы
мүмкін. Құртгәрізді өсінді 40-45 % жағдайда
төмен карай бағытталып орналасса, 17-20 %
латсралді бағытта, 13 % жоғары бағытта ор-
наласуы байқалады.
Жіңішке ішектің мықын бөлігі сокыр
ішектің ішінде орналаскан мыкын -сокыр
ішек немесе (баугиниев атты) какпак, ға/ға
Ніосаесаііз, арқылы өзара ұштаскан (№51,
52- А суреттер). Бұл какпақ, горизонталді
бағытга сокыр ішектің ішіне карай өтіп, бір —
бірімен өзара беттесіп, «құйғыш» тәрізденіп
орналасқан жоғарғы және төменгі қатпарлар-
дан тұрады. Қатпарлардың сокыр ішекке
қараған жиектері өзара бірігіп, тарлау келген
тесігін, оМіит іііосаесаііз, какпақтың терең
қабатында дөңгелек қабаты мықын — соқыр
ішек кыскыш бұлшыкетін, т.зрһіпсіег
іііосаесаііа, кұрап, нәжістің кері бағыттаөтуі-
не кедергі жасайды.
-ТоқІшектіңжоғарылаған жиекішегі, соіоп
азсепсіепз, соқыр ішсктің тікелей жалғасы
(№49 сурет). Ұзындығы 15-20 см. Топогра-
фиясы: он мықын сүйегі кырының, сгіМа
іііаса сіехіга, тұсында^соқыр ішектен баста-
лып, бауырдың оң үлесінің тұсында жиек
68
Тепіа ІіЬега
52-сурет, Л - Соқыр ішек, күрттәріздІ есініді және жоғарылаған жнек ішек, аллыиғы көрінісі (қабырга
болігі алынып тас талған), сассппі, аррепсііх ұепп ііоппіж соіоп авссіібспк.
і шскті ң оң и іл і м і н. /Іехига соіі сіех/га, құрап,
ток ішектің колденсн жиск ішегінс. соіоп
іган.чұег.чит, жал-ғасаяы. Артқы беті: белдің
шаршы бұлшықеті-мен, т. циасігаіих ІитЬо-
гит, және іштін көляенең булшыкстімеи, т.
Гганасегаиа аЬсіотіпі.ч. шектссксн; алдыңғы
беті. іш куысынын алдынғы қабырғасымен
шектеседі.
- Тоқ ішектін колденең жнек ішегі, соіоп
іганасегаит, ток ішектің жоғарылаған жиек
ішектін тікелей жалгаеы. Ток ішектің көлдс-
нсң жиек ііііегі, тоқ ішектіи оң иілімі мен сол
иілімінің аралығында көлдсиен бағытта,
доиес жагы тәмсн қарай иіліп орналаскан.
Ұзындығы 30 83 см, орташа ұзындығы 50 см.
Ток ішсктің орналасуы адамныңдене бітіміне.
жасына, бойына байланысты озгермслі кс-
леді. Балаларда қысқалау, брахиморфты адам-
дарда тоқ ішектің бұл бөлігі көлденсң бағытта
орналаскан. Ал лолихоморфты адамдарда
томен багытталып. кінлікке дсйін ауыткып
орналасуы мүмкін.
Ішастармен интраперитонеаллі жағдайда
жауып орналасқан. Тоқ ішсктін көлденсң
жнек Ішегінін жогарғы беті: асказанмеи, бау-
ырдьш оң үлесімен және көкбауырмсн шек-
теседі; төменгі беті: аш ішекпен: арткы бегі
ұйкыбезбен жәнеон екі слі ішскпен шектессді.
Һ9
ПІырышты кабыктың
эпителиі--------
Криптолар ---—-------
Шырышты кабыктын
тпителиі
Лимфа
түйіншслері
Каитамырлар
Шырышты кабыктың
бұлшықетгі табағы------
Шырышасты
НСГІІІ-----
Ьулшықеттік
қабык -----
Сірлі
' кабык
Криптолар
Сірлі кабыктың
меншікті табағы
Шырыиггы
қабыктың
бұлшыкетті
табағы
Лимфа
түйішпелері
Кантамырлар
52-сурет. в - Тоқ ішектіңшырышты қабығының гистологиялык корінісі
(Е. Е. Азанбасв бойынша)
-Ток ішектіңтөмендеген жиек ішегі, соіоп
сіезсеп сіеп5, ж не к і ш е кті н с ол и іл і м і н е н, /Іехига
соіі зіпіхіга, басталып, сол мыкын сүйегі
шұңкырынын тұсында тоқ ішсктін «сиг-
матәрізді» бөлігіне жалғасады. Ұзындығы 12-
15 см.
Алдынгы бсті іш қуысының алдыңғы бет-
імен; оң жақ беті аш жәнс мықын ішекпен;
солжакбсті іш куысынын бүйірбетімен шек-
іеседі. Ішастармен мезоперитонеалді жағ-
дайда жауып орналаскан.
- Тоқішектіңсигматәрізді жиек ішегі, соіоп
зі^тоісіешп, ток ішектін төмендеген жиек
ішегінің тікслсй жалғасы. Ұзындыгы сресек
адамдарда 15-67 см; сыртқы пішіні, ұзынды-
гы өзгермелі келген. Ішастармен интрапери-
тонеалді жағдайда жауып орналасқан. Сиг-
матәрізді ішек шажырқайының арқасында
өте козғалмалы.
Тоқ ішск қабырғалары ньгң кұрылысы:
-Сырткы сірлі қабык, оның астында бір-
ыңғай-салалы бұлшықеттік және ішкі шы-
рышты қабык орналасады. Бұлшыкеттік
қабыктың бойлык кабаты, жинақталынып
тоқ ішектің бойлық үш таспасын құрап,
дөнгелек кабаты біркелкі орналасып, едәуір
жақсы дамып, жартыайтәрізді катпарлар-
дын, рііса зетііипагіз соіі, негізін құрауға
катысады.
-Тоқ ішектің шырышты қабығы мен шы-
рышасты негізі жаксы дамыған, бүрлері
жоқ. Сонымен қатар, бұл қабықтокішектің
қампаймаларының, һаизігае соіі, аралығын-
да орналасқан жартыайтәрізді қатпарлар-
ды, рііса зетііипагез соіі, құрауға қатысады.
Шырышты қабықпсн шырышасты негіздің
аралығында түтіктәрізді, шырышты «бо-
калтәрізді» бездер және дараланған лимфа
түйіншелері орналасқан. Шоғырланған
лимфа түйіншелері, посіиіі Іутрһаіісі
а&&ге&аіі, соқыр ішектің кұрттәрізді
өсіндісінің терең қабатында көптеп орна-
ласқан (№52-В сурет).
Тоқ ішекжиек ішек бөлімінің қанмең
қамтамасыз етілуі.
Жиек ішекке жоғарғы шажырқайлық ар-
терияның тармақтары, а. тезепіегіса аирегіог.
соқыр ішек пен кұрттәрізді өсіндіні — мықын-
жиек артериясы және оның тармақтары, а.
ИіосоІІса (г. азсепсіепз гг. саесаіез апіегіог еі
розіегіог, а. аррепсіісиіагіз), жоғарылаған жиек
ішскті — оң жиектік артерия, а соііса сіехіга,
көлденең жиек ішекті — ортаңғы жиектік ар-
терия, а. соііса тесііа, және төменгі шажыр-
қайлықартериярының, а. техепіегіса іп/егіог,
тармактары: төмендеген жиек ішекті-сол жи-
ектік артерия, а. соііса аіпіаіга, сигматәрізді
жиек Ішекті-сигматәрізді артерия, а.
зі$тоісіеа, қанмен камтамасыз етеді.
Веналық кан аттас веналар аркылы жо-
ғарғы және төменгі шажырқайлық веналарға
ағады, олар қақпа венасының құйылымдары.
Соқыр ішек пен кұрттәрізді өсіндіден лим-
фа тамырлары мықын-жиектік, сокыр ішек
алдындағы, соқыр ішек артындағы және
құрттәрізді өсінділік лимфа түйіндеріне; жо-
ғарылаған, көлденең және төмендеген жиек
ішектерден лимфа тамырлары-шажыркай-
жиектік (жиек жанындағы, оң, ортаңғы, сол
жиектік) лимфа түйіндеріне; сигматәрізді
жиек ішектен — төменгі шажыркайлык лим-
фа түйіндеріне бағытталады.
Жиек ішек кезбе нервтіңтармақтары (сиг-
матәрізді жиек ішек — ішкі мүшелік бел не-
рвтері) мен жоғарғы және төменгі шажыр-
кайлық өрімнің симпатикалық нервтерімен
нер-втендіріледі.
Тоқ ішсктің рентген анатомиясы.
Тоқ ішектің ішкі кұрылысы тірі адамдар
рентгенологиялық зерттеу тәсілдері арқы;
сарапталынады. Рентгенологиялык зертт
кезінде ток ішек бөліктерінің топографиялі
орналасуы, сыртқы пішіні және бойлғ
бұлшықеттік талшықтырының бірде боса
бірде жиырылуына байланысты ток іші
кампаймалары анык байқалады. Тоқішект
дөнгелек қабатының жиырылуы кезінде ба:
қалатын физиологиялық кысқыштарь
көруге болады. Соқыр ішектін құрттәріз
өсіндісінің орналасу орны, сыртқы пішіні аі
қын байқалады.
Тік ішек.
Тік ішек, гесіит, ас қорыту жүйесіні
сонғы бөлігі (№53 суретгі қараңыз). Сыртқ
пішіні жағынан тоқішектен бұрын, аш ішеі
ке ұксас болып келуі, қабырғаларының боі
ында бойлық қабатының біркелкі орналасі
ына байланысты, таспалары, іепіа соіі, жәғ
қампаймалары, һаимгае соіі, жок. Жамба
куысының мұйісі, рготопіогіит, мен ті
ішектіңартқы өтісінің, апиз, аралығында ор
наласкан.
Тік ішек жамбас қуысы мүйісінің тұсынд
кіші жамбас куысына өткеннен кейін, алды
нан артқа қарай бағытгалған тік ішектік еғ
иілімді: жоғарғы сегізкөз сүйегіне қараі
иіліп орналаскан сегізкөздік иілімді, /Іехиі\
яасгаііз; және төменгі алдына қарай иіліп ор
наласқан, шат иілімін, /іехига регіпеаііз
құрайды.
Тік ішекорналасуына қарай: жоғарғы кіш
жамбас куысы бөлігіне, рагз реічіпа, жәні
төменгі шат бөлігіне, раг5регіпеаііа, бөлінеді
Шат бөлігініңөту жолы 8-16см-дей кеңейіп
тік ішек кенжерін (ампуласын), атриііа гесіі
құрайды. Тікішек “қатқанда” немесе атони;
болған жағдайда кенжерінің өту жолы 30-4(
см-ге дейін кеңеюі мүмкін. Тік ішек төмеғ
бағытталынып, жіңішкелеу келіп, тік ішектіғ
артқы өтіс тссігімен, апиз, аяқталады. Тік
ішектің жалпы ұзындығы 13-16 см, жамбас
қуысындағы ұзындығы 2,5-3 см; шат маңын-
дағы ұзындығы 10-13 см.
Практикалык хирургияда, тік ішекті 5
бөлікке: ампула үстілік немесе сигма-тік
ішектік, жоғарғы ампулалык, ортаңғы ампу-
лалык, төменгі ампулалык және шатаралык
бөліктерге бөледі.
71
53-сурет. Тік ішек. гесіипі (бұліпыксггік кабык . іппіса пніясиіагія, бойлыккабат. мгаіит Іоп^ішсііпаіе)
Тік ініек кабырғаларының кұрылысы.
Тік ішск кабырғалары: шырышты, шыры-
шасты, бүлшыкспік және сірлі қабыктарлан
гүрады (№53 сурет).
-Тік ішсктін шырышты кабығы, іипіса
тисоаа, жылтыр. бүрлері жоқ, шырышты без-
дер мсн дараланған лимфа түйіншслсріне өте
баіі (№54 сурет).
-Шырышасты ііегізлің, іеіа хиЬтисоха. кү~
рамы аралығында кантамырлар мен лимфа
тамырлары. ііервгср орналасқан іркілденген
дәнскер тінлерден кұралған. Шырышасты
нсгіздін жаксы дамуыпа байланысты шы-
рышты қабыктып бстінде бойлык және
кәлденең катпарларды құрайды:
а) тік ішектің бойлык катпарлары, ріісае
Іоп&ііисГтаІе.ч, шырышасты негізінің калың-
дығына, созылмалык каспстінс байланысты,
гұрақты және тұрақсыз катпарлардан түра-
ды. Тік ішектінарткы отіс өзегі, сапаіізапаіех,
тұракты 8-10 катпарлардаи немесе арткы отіс
баганаларынан, соіитпае апаіеа, тұрады. Бұл
бойлык катпарлар нәжістің еркін отуін қам-
тамасыз етедІ.
ә) тік ішектің көлденең катпарлары, ріісае
ігапуеепіаіез гесіі, ол тік ішектіңөту жолы шеи-
берінін 1/3 болігін кұрайды. Көлденеи кат-
54-сурет. А - Тік ішек. гссшпі (шырышты қабык, іиліса пшсока)
В - Тік ішсктіи шырышты кабыгыньш лимфоилті тузілістері
С - Микропрснарат. (Я. Я Мауль бойынша)
парлар, тік ішектің арткы өтіс озегінін жо-
ғаргы бөлігінде спираль багытта орналасып,
нәжістін өтуін жекілдету кыз^гетіп аткарады.
Арткы отіс койнауларының, хіпих апаіеа,
төмснгі бөлігінде, шырышты кабығы мен
шырышасты негізі дөңгелск арткы өтіс жап-
кыштарың, уаһніае апаіех, кұрайды. Ол жо-
ғарыда бойлык арткы отіс бағаналармен,
соіитпас анаіеа, жалғаскан. Арткы отіс жап-
кыштарының терең кабаты тік ішсктік гем-
м о р о й д а л ы к в е н ал ы қ ө р і м д с р д е н. р Іехиа
һаеттоғһоиіаііх, тұрады. Бұл аймакты геммо-
ройдалык аймак деп, кабынуын гсмморой
леп атайды.
-Тік ішектің бұлшықегтік кабығы, шпісс
тиасиіагіх, бірынғай салалы ішкі көлденеи.
сыртқы бойлыкеттік кабаттан тұрады:
а) сыртқы бойлық кабаты, хігаіит
ІопкііисІІпаІе, біркелкі орналасып, томенде
арт-кы өтістІ котеруші бүлшыкетке, т.іеұаіог
апі, жалғасады.
ә) ішкі көлденен кабаты, мгаіит ігапа-
уегааііа аеи еігсиіаге, тік ішектін артқы өтіс
тесігінін еріксіз ішкі кыскыш бұлшықетін, т.
арһіпсіег апі іпгегпиз, кұрайды. Арткы отіс
тесігіггіи сыртқьі кыскыш бұлшыкеті, т.
хрһіпаег апіехіегпих, арткы өтіс тесігінін іпікі
кыскыш бұлшыкеті меіг тсрінін аралығында
10-72
73
орналасқан. Топографиялық орналасуына
қарай бул бұлшыкет шат аралық бұлшықет-
терге жатады. Қызметі: нәжістін сыртқа шы-
ғуын реттеу.
-Тік ішектің сыртқы беті сірлі қабықпен
біркелкі жауып орналаспаған. Тік ішектің
проксималді болігі интраперитонеалді, ор-
таңғы болігі мезоперитонеалді, ал томенгі
болігі экстраперитонеалді жағдайда жауып
орналаскан.
Тік ішектің топографияськ
Тік ішек, гесіит, кіші жамбас куысының
ішінде, сегізкоз мүйісі мен, рготопіогіит, құ-
йымшактың аралығында орналаскан. Артқы
беті сегізкоздің алдыңғы бетімен; алдынғы
беті ер адамдарда несепкуыкпен, уегіса
игіпагіа, куықасты безбен, ^іапсіиіа ргозіаіа,
шәует куықшасымсн, гегісиіа зетіпаігі', әйел
адамдарда жатырмен, игегих, және кынаппен
ұсі%іпа шектеседІ.
Тік ішектің қанмен камтамасыз етілуі.
Тік ішск қабырғасын жоғарғы тІк Ішек ар-
териясы, а, гесіаііа аирегіог, (томенгі шажыр-
кайлык артериянын тармағы), жұп ортаңғы
және төменгі тік ішек артериялары, аа.
гесіаіез тесііа еі іп/егіог, (ішкі мыкын артерия-
ларынын тармактары) қанмен қамтамасыз
етеді.
Тік ішектен веналык кан жоғарғы тік ішек
венасы аркылы томенгі шажыркай венасы-
на, ол қақпа венасының құйылымы, ортаңғы
және томенгі тік Ішек веналары арқылы Ішкі
мықын веналарына, олар томенгі куыс вена-
сының құйылымдары.
Тік ішектін лимфа тамырлары ішкі мы-
қын, колка астындағы және жоғарғы тік ішек
лимфа түйіндеріне бағытталады.
Тік ішектің парасимпатикалық нервтенуі
ішкі мүшелік бел нервтерімен және симпа-
тикалық нервтенуі томенгі шажырқайлық
орім тармақтарымен жүреді, Сонымен қатар
жоғарғы және төменгі құрсақ асты орімдері-
нен ішек қалындығында ортаңғы және
томенгі тік ішек орімдері қалыптасады,
Тік ішектің рентген анатомиясы,
Рентген контрастык зерттеу тәсілдері ар-
қылы тік ішектін топографиялык орналасу
орны, сыртқы пішіні, иілімдері жәнешырыш-
ты қабығынын бездері айқын байкалады.
Бауыр
Бауыр, һераг, адам организміндегі колемі
жағынан үлкен, салмағы 1500 г, жұмсақ, қыз-
ғылттүсті безді мүше ( №55, 56, 57 суреттер).
Бауыр, оң қабырға астылық аймақта ор-
наласқан. Бауырдың донестеу келген
кокеттік беті, /асіез сііарһга^таііса, томен
және артқа қарап орналасқан висңералді беті,
/асіез уіхсегаііз; сүйір томенгі жиегі, таг&о
іп/егіог; доғалау келген артқы жиегі, таг§о
рогіегіог. ажыратылады.
Бауырдын кокеттік беті, /асіез с/іа-
рһга^таііса, дөнестеу келІп, жоғары және
алға қарап, кокеттің ойыс томенгі бетімен
беттесіп орналасқан. Бауырдың кокеттікбеті
орақ-тәрізді байлам, Іі§./аісі/огте һераігі, ар-
қылы үлкендеу келген оң үлеске, ІоЬизһераііз
сіехіег, кіші сол үлеске ІоЬиз һераііа гіпімег,
болінеді.
Бауырдың висцералді бсті./д7<д угісегаігі,
алға және төмен қарап орналасқан. Висце-
ралді беті жалпақ, сырткы пішіні “Н” ұқсап
орналаскан үш салалары ажыратылады.
Көлденең саланың бойында бауырға кіретін
және шығатын анатомиялык құрылымдар
орналасатын бауыр қакпасы, рогіа һераііл,
және сагиталді орналасқан он және сол екі
сала бар.
Бауыр қақпасы, рогіа һераігі, арқылы бау-
ырға: меншікті бауыр артериясы, нерв және
қақпа венасы кіреді, кері бағытта лимфа та-
мырлары мен от жолы шығады (№57, 58, 59
суреттерді қараңыз).
Сол бойлық саланын алдыңғы қапталын-
да, бауырдың жұмыр байламы, іі^атепіит
іегеьһераііх, орналаскан. Бұл байлам кіндік вс-
наның, у. итЫіса/гі, калдығы болып санала-
ды. Сол саланың арткы қапталында, веналық
байлам, іі%. ұепозит, орналасқан. Бұл байлам,
жас нәресте омірге келгеннен кейін бітісіп
байламға айналған, төменгі қуыс вена мен
кіндік венаның аралық қоспа венасы болып
саналады.
Бауырдың он бойлық саласы, отқуық
щұңкыры,/шо уегісае/еііае, ментоменгі қуыс
венаның,/о55й сага іп/егіог, батыңкысыболып
саналады.
Бауырдың сол бойлық саласы, бауырдың
томенгі бетіндегі оң үлесі, іоЬиз һераігі сіехіег,
мен сол үлесінің, ІоЬих һераііхгіпігіег, шекара-
лық сызығы болып саналады. Бауырдың тө-
менгі бетіндегі үш сала арқылы бауырдың оң
74
55-сурет. Бауыр, һераг, жоғарғы көрінісі (көкет беті, Гасіе8біарһга§тагіса)
үлесі: шаршы үлеске, ІоЬих диасігашз, күй-
рыкты үлеске, ІоЬи& саисіашз, және меншікті
оң жак үлеске болінеді.
Бауырдың алдыңғы және артқы жиектері
ажыратылады. Бауырдың алдыңғы жиегі,
таг%о апіегіог, сүйір, алға және томен карап
орналасқан. Алдыңғы немесе төменгі жи-
егінің оң жақ болігінде откуықтың тілігі,
іпсізига уеысаііх, орналасқан, бұл жиектің сол
болігінде тереңдеу орналаскан бауырдың
жұмыр байламының тілігі, іпсіаига Іі^атеп(і
іегепз(іпсізигаитЫІісаІіз), орналасқан. Бауыр-
дың арткы жиегі доғалау келген. Бұл жерде,
томенгі куыс вена мен омыртқа бағанасының
батыңқылары айқын байқалады.
Бауырдың жоғарғы бетінде жүрек батың-
кысы, ітргеззіо сагсііаса орналасқан, висце-
ралді бетінін сол үлесінін томенгі бетінде:
оңештік батыңқы, Ітргеззіо езорһа^еа', бауыр-
дың шаршы үлесінің төменгі бетінде он екі
елі ішектін батыңқысы, ітрге^іо сіиосіепаііх,
орналасқан. Бауырдың оң үлесінін төменгі
бетінде оң бүйректің батыңқысы, Ітргеміо
гепаііз, және бүйрекүстілік бездің батыңкы-
сы, ітргеззіо зиргагепаііз; жиек ішектік ба-
тыңқы, ітргеззіо соііса, орналасқан (№55, 57-
А, 58, 59, 60 сурет).
75
Уекіса іёііеа
Соіоп
Үепігісиіи.ч
Оиодепиш
Ксп сіехіег
I У.саса іпГегіог
СіІапсІиІа ^иргагепаііз сіехіга
Екорһа^ик
56-сурет. Бауырлынтөмепгібетінінсиктошіясы
Бауыр толографнясы (№56 сурст):
Бауыр қүрсақ куысынын жоғаргы он
боліі інле. кокетгіи астында орналаскан.
Скелстопнясы: бауырлын жоғарғы және
тәмснгі шскарасы бір-бірімсн өзара түйісіп
екі нүктеле: оңжагынла X- кабырғааралык,
сол жағынла V- қабыргааралык нүктелс ор-
наласкан. Жогаргы шекарасы он ортаңгы
колтык сызыкта, Ппеа ахіПагіх тесііа, X -
кабырға аралыктан басталып. жоғары өтіп,
оң смшсктік сызықта, ііпеа татіііаггі сіехіга,
IV - қабырғааралыкка дейін котсріледі. Одан
орі солға қараіі көлбеу отіп. сол е.мшектік сы-
зыкга V- кабырғаны кссіп отіп. төменгі ше-
карасыиа жалғасалы. Төменгі шекарасы, ол
ла он ортаңғы колтык сызыкта X — кабырға-
аралыктан басталады. Одан әрі солға киғаш
бағытта, оң IX, X- кабыргаларлыи шемір-
шектік болігін кесіп өтеді. Одан әрі жоғары
отіп УІІ-кабырғанын түсында кабырға доға-
сын кссіп отіп. сол V - кабырганын тұсында
бауырдын жогарғы шекарасына жалғасады.
Синтопиясы: бауырдын жоғарғы және
артқы беті кокетпен шсктессс, төменгі нсме-
се висцералді беті онеш, асказан, он скі елі
ішек жәнс он бүйрекпен шектескен.
Бауырдын фиксаииясы кслесі факторлар-
ға тікелей байланысты:
76
кіу ГаІсіГотіе ііераіія
Раг$ роьтегіог Гасіеь
Ьір.ггіапігіііаге «іехігипі
сйарһгасіііапса
57-Асурет. Бауыр, арткы жәнежоғаргы көрінісі.
Нераг
Оисіик
сһоіесіосһи^
У.рогіа
Ү.һераііса
Р ііірһгигиііи
57-Бсурст. Бауырлыц.ультрадыбыс гыктопографіиісы. Жалпы оттүтігі аркылы кесілген.
Аррешііх ГіЬітеа
Ігпргезкіо сіиосіепаіі» Іпіргеямо соііса
57-сурет. Бауыр, һераг, төменгі көрінісі (бауырдынтөменгі бетІ)
- ішастармсн жауып орналаспаған жерін-
дсгі бауырдын дәнекер тінді қабыкшасына;
- бауыр всналарына, ғғ, һераіісае^
- кұрсак куысынын кысымына;
-бауырдын тәждік байламына, іі^атепіит
согопагіит һераіія: бауырлың оң жәие сол
үшбұрышты байламдарына, іі^атепіаігіап$и-
Іагіа, жәнс орактәрізлі байламдарға.
Бауырдың ііпкі кұрылысы.
Бауырдын сыртқы беті ішастармен мсзо-
псритонсалді жағдайда жауып орналаскан.
Ішастардың астында бауырдыц фиброзды
кабығы, іипіса]іһгоаа. жаксы дамыған. Ба-
уырдың фиброзды қабығы тек қана сырткы
бетін жауып кана коймай, бауырдын қанта-
мырларымен бірге бауыр какпасы, рогіа
һераііа, аркылы терен кабатына карай өтіп.
үлестерінің, секторларынын, сеғменттерінін
және болшектерінін сырткы бетін жауып ор-
наласқан дәнекер тінді кабықшаға жалғасады,
Бауырдың кантамырлары мен өт жолда-
рының тармакталынып орналасуына байла-
нысты бауырдын терен кабаты: 2 болікке,
боліктері 7 секторға: он болігі 2 секторға, сол
болігі 5 сскторға болінеді. Одан әрі оң сскто-
ры 4 сегментке, сол болігі 4 сегментке
78
Агеа
писіа
Арретііх ііһгоіеі ।
һераіія ҚдііЬег опіепіаіе і
Іпіргезыо ейорһасеа
і Гікшга Іійлепокі
* Ргосе^и^ раріііагіл
і ' Боһий саисіаіих
Іпіргскио яиргагепаіій
. I. іу .һераіогепаіс
і1 Іпіргеяніо гспаіі^
І.іц.іғіапциіаге
сіехігиіп
8иІси« \ спае
\'\.һериіісае
Ьоһих һераіі^
ІІПІ5ІСГ
Ітргеь^іо ^аяігіса
Гічкига Ііц.іегеіія
Ітргеяяіо сіиосіспаііз ’
1 псіяига Iіа.іегеіік
БоЬпх циасігаіи/
РоПа һераііх’
Регііопеигп сьсегаіе
І;о$ча ееяісае Геііеае
һпрге»хіо сіиосіепаіІ5
һпрге^іо соііса , , , ,
‘ коһих һераіі.ч сіехіег
5М-сурет. Бауыр. Іі.пкі беті. (откуык жәнс кантамырлараяынып тасталынған)
болінеді. Әрбір сегменттері одан әрі майда
болшектерге болінеді (№62, 63 суреттср).
Бауыр кұрылысы жағынан өте күрделі,
тармакталып орналаскан түтікті — үяшыкты
без. Бауырболшектерінін, ІоЫіІи$һераи$,слАр-
ткы пііпіні прнзматәрізді, көлемі I - 2,5 мм.
Бауыр болшектерінін жалпы саны 500 млн
піамасындаіі. Әрбір бауыр бөлшектері бір-
бірінсн аралык кантамырлар мен от жолда-
ры жәнс дәнекертінді кабықша аркылы шек-
тслгсн. Бауыр болшектері сәуле бағытта бір-
бірімен өзара түііісіп. бағана түрінде орнала-
скап бауыр жасушаларының және орталы-
ғында орналаскан орталык венадан г. сепггаік
тұрады. Бауырдыи бағаналарын кұраушы ба-
уыр жасушаларының медиаллі капталы ор-
талык венаға караі-і бағыггалынып, днсталд
үшы бауыр бөлшегінсн алшақ орпаласкан
Бауыр жасушаларынын перифериялыь
бөдігі аркылы тазаланып откен вена кань
орталык венаға, ғ. сепігаііа, карай синусой-
далык капилярлар аркылы бағыт алады, бұт
жасушалардын медналді қаптал ынаі-
түзілген от. отті бойынан өткізуші түтікше-
лер, сінсшіі Ыіі]егі, арқылы он екі елі ішеккс
қарай бағыт алады.
І.ііі Лгіапииіигс
чіиініпіт
АрреіиІіх ІІҺго$а
һсрііП>
Ьі^.ГаІсіГогте һераііч
ХЛ.Һераіісае
Раіъ рочіегіог Іаеісч
сііарһгацтаііеа '
. . . . Ітрге$$іо>, боһиь
І.ш.согоиэпипі һсраіь . \с'іікһгнч 1
. . . '.екорһгтеа > 1 '
һпрге$$іо цаміпса '<
ІЭисһіч сһоіесіоеһи* ;'
Ргоееьіліь саікіаіик /
СоІІит үечісае ГеІІеае
1 оһіь һераіі^ 'йпі.чГег
Гиһег отстаіе
1 Ла.іеге*» һераіі^
РоПа һераіія ”
І.іс.ГасіІогте һсраііч
А.һсраһса ргоріа
[.оһи$ циасіпііик ’ /'
Еоһич һераіік ііехіег
У.саса іпГегіог
Раг5 чирегіог Гаеіе*,
сііарһгастаііса
Агепа ткіа
Ітргехяі»
чиргагепаііч
Уе$іса
ГсІІеа
Ітргекзіо
<1ію<іепа1і$
1ілргс5.чо соііса .
Іі^.һераіогепаіе [
Ітргеяхіо гепаіік
I. іімгіапеи Іагс
сіехітт
59-сурст, Бауыр. һераг. арткы керіиісі (кокет бстінін арткы болігі. рагхро^сгіог Гасіекбіарһга^таіісае)
Бауырдын қанмен қамтамасызетілуі.
Бауыр кақпасына мсншікті бауыр артсри-
ясы, 6/. һераііса ргоргіа, мен қакпа венасы V.
рогіи, кіреді (№61 суретті қараңыз). Кақпа ве-
насы веналык канды асқазаннан, жінішке
және жиск ішектсрдсн, ұйқыбезден және
көкбауырдан жинайды, Бауырдың ішінде
меншікті бауыр артериясы мен какпа венасы
улссшеарадык артернялар, аа іпіегіоһиіагеа.
мен үлссшеаралык веналарға и-. іпіеііоһиіагеа,
тармакталады. Бүл артсрнядар меи веналар
бауыр үлесшелсрінің аралығында үлесше ара-
лык түтіктсрмсн іһісіиіі іпіегіоһиіигеа, бірге
орналасады. Үлесшеаралык веналардан үлеі
шенің ішіне жалпак үлесшеаралык синусоі
дтык капилярлар тармакталып, олар бауь
табақшаларының аралығында орналасыі
орталык венаға ашылады. Синусоіідтык к;
нилярлардын бастапкы бөліміне үлесшеар.
лык артериялардан тармакталатын артерні
лык капилярлар кұйылады. Бауыр үлесш-
лсрінің орталық веналары озара бірігіп, үле
ше асгы (жинаушы) веналарын, уі>. $иЫ<
һиіагез, түзелі. Сонғыларынан 2-3 ірі неме'
бірнешс бауыр веналары түзіліп, төменгі қуг
вена жүлгесі аймағында бауырдан шығы
томенгі куыс венасына ашылалы.
\ \' чштеііһ
\ Ідгсгаһя Лех
\ \ II іСрГПСШі
Рисіік һераисия ііехіег А.рагатеаіэіія ііехіег
Аочіса /
Чедіса ісііеа |
_ А V ьешпеті; 1
і і
А.ІІ чішпепн
Пікііі^ сһокчіосһіь
/ А.1аіегаһ$ мпіяіт
(у.П *>еиіпстці|
\ \ 1 ясшпепіі
К сіемег V роцае
К.дс.чеі а һерапеае
ртргізе
Оіісііъ сучіСиь
\.ропае
ГҺііііь һераіісш
еоттиптк
\ Һеряиса ргг>ргіа
Оискіепит
Писіи.*; рансгеаіісич
Стиепіелса чірегіог
/ Оисшь һераіісц.*: чтмеі
,> Үрагагпесігаііз іііичеі
' (і !\ кситепіГі
! А IV зеушеті
V111 иеитеші
А II зе^піеціі
4 К.$»іі5іет і ролзе
К чтмега һсрапсае ріирпае
А һераііса соттипіэ
V I г,еіігпеіііі
А іоһі саисі.ііі
Бауыртамырлары.
(Қ. К,. Кудайбергенов бойынша)
Бауыр тамырлары ны 11
рснгсн көрінісі.
(К,- К- Кұлайбергеновбойынша)
61-сурет.
81
Бауыр (твменгі көрініс).
I. Өткуык түбі
2 Ішастар
1 Қуі.ік прісрнлсы
4 Куыктүгігі
5 . Бііуыр.'1І.ні он үлссі
6 Томенгі кугдс ненн
7 Бііуыршлі іатсііірлаіі тыс алінадігы
X. Жұяыр баи.иімнын тіліі і
9 Сауырдын жұмыр&іиламы
1(і. Бауырдын оракт.эрпді (шііллмы
11. Блуырдык шлрілы үлесі
12. Жкіціы бауыр гүііп
і. і. Бауырдын сол улссі
14. Мсншікп бауыр артернясы
15. Өгқуык түті11
16. Какііа нсплсы
17. Ғіііуырдын кунрыкгы (пміыі
IX. Ііауыриын неналнкбиіілнмы
1*1 Куыс пеіиі (іЛ.іаны
2(1 (іауырдын фнброчды пспідісі
21. Бауырлын тождік Гмііла.чы
22. Бауыр іісналары
23. Бнуыр кикписы
I. ҒіпісІ№ ееысае Геііііс'
1 1’пііопсіііп
.1. А. суъііса
4 Оисіии сулііси$
5. ГоЬичРсчі - Ііераііь
6. V. сага іпГ.
7. Агеа іизсід Гіераік
X. Іпскига |щ іегеііь
Ч Ьү. іегеь һераіі'.
10. 1.1«. ГііісіГогпн' һсраіь
11. І.рһіи. чшкіііПіь һсрагь
12. ІЗисічя һерансіь сіііпіниніт
13. І.оЬіь ып. Һсімііс
|4. А. һсрапс;! ргоргі;і
15. Оцсііь сһоісбосһиқ
16 V. рогіц
[7. І_оһия слисЬіц$ Һсраігі
|К. Ье. «.'іңіміпі Ітеріііь
19. і.іу испаеслУас
21). Аррспіііх гіһгоыі
21. І.і«. согопагіііт һераііч
22. Ук Іісрмісае
23. РЫІа ІісріПь
Бауыр ссгменттері (алдыңғы көрінісі).
Бауыр сегменттері рим цифрларымен белгіленген.
Бауыр (алдыңғы көрінісі, іипік қатпарынын жиектерін
көрсететіп сызба)
62-суреі.
82
В
А
С
63-сурет. Бауыр сегменттерінің коррозиялык, препараты.
Бауыр ссгменттері: А, С - төменгі көрініс; В. Д - жоғарғы көрініс.
(Қ, Қ. Құдайбергеновбойынша)
Лимфа тамырлары бауыр, кұрсақ, оң бел,
жоғарғы көкеттік, төс жаныидағы лимфа
түйіндеріне ағады.
Бауыр кезбе нервпен және бауыр өрімімен
(симпатикалық) нервтенеді.
Өтқуық
Өткуық, геліса /еііеа, (ҺПіагіз) сырткы
пішіні алмұрттәрізді, бауырдын өткуығы
шұцқырында орналасқан өттің қоймасы бо-
лып саналады ( №64, 65 суреттер). Өткуык
түбі,/иіиіиз уеаісае/еІІае‘, денесі, сосриа ^езісае
/еііае; мойыны, соііит гемсле/ё//дежәнетүтігІ,
(іисіиа суаіісиз ажыратылады. Өткуыктың
түтігі шұғыл иіліп, төмен карай бағытталы-
нып, жалпы бауыр түтігімен, сіисіих һераіісих
соттипіа, бірігіп, жалпы өт түтігін, сіисіих
сһоіесіосһиз, құрайды. Жалпы өт түтігі төмен
карай бағыт алып, бауыр—он екі елі ішек бай-
ламының, Н^атепіит һераіодиосіепаіе, кұра-
мына кіреді. Одан әрі он екі елі ішектің жоға-
рғы бөлігініңартқы бетін жанай өтіп, ұйқыбез
басының тұсында ұйкыбез түтігімен косы-
лып, он екі елі ішектін үлкен бүртігіне, раріИа
еіиосіепіпиуог, ашылады. Өткуыктың колемі 40
—60 см, ұзындығы 8—12 см, ені 30 — 50 мм.
Өтқуық қабырғаларының кұрылысы.
Өткуык қабырғалары: шырышты, шыры-
шасты, бұлшықеттік және сырткы дәнекер
тінді қабыктан тұрады. Сыртқы беті ішастар-
мен үш жағынан жауып орналасқан. Өтку-
83
Типіса пшсоза уезісае Іеіісае
64-сурст. Өткуык және откуыктүтігі (откуыктын және еттүтігппң піырышты кабығы)
ықтын шырышты кабығынын беті түкшелер-
мсн капталған. Шырышасты негізі жақсы да-
мыған, ол өтқуық мойпынын маңында спи-
раль катпарларды. р/ісае хрігаііі, кұрайды
(№64 суретті караңыз ).
Өттің өту жолдары.
Бауыр жасушалары аркылы түзілгсн от.
үздіксіз отті бойынан өткізуші, бастапкы
өттік түтікшслер, дисіиіі ЫҺ/еп, одан әрі үлсс-
шеаралык түтікпіелер, дисіціі іпіеііоЬиІигех,
ссгменттік, зоналық. бөліктік түтікшелер ар-
қылы бауырдан шығады. Бауырдан шықкан
соң, бауырдың мсншікті оң және сол от
түтіктсрі қосылып, жалпы бауыр түтігін,
(іиеіиа һерагісиа соттипіа, одан әрі өткуыктың
түтігімен, сіиспіс су.чіісіі.ч, қосылып, жалпы
өт гүтігін, (Ысіи.ч сһоіесіосһиз, түзіп, он екІ елі
ішекке карай баіыт алады, он екі елі ішектің
төмсндеген бөлігінің ішкі қапталында, ұйкы-
бездін түтігімен қосылып, он екі слі ішектің
үлкен бүртігінін ішінде, атриііа һераіорап-
сгеа/іса, құрап апіылады (№64, 65, 66 сурет-
терді қараныз ). Өт түтігі мен ұйкыбез
түтігінін қосылган жерінде, он екІ елі ііпектін
доңгелек бұлшыкеттік кабаты от түтігінің
кысқыш бұлшыкетін, т. хрһіпмег сһокЫосһі,
кұрауға катысады.
Өткуықтын канмен камтамасыз етілуі.
Өткуыкты меншікті бауыр артериясының
тармағы өткуык артериясы, а. сухііса, канмен
84
Л — Өтқуык, ұсмса ГсІІса жәнс өтқуықжолы немссе түтігі, ұана ЬіІіГсга.
В - Өткуықтынультрадыбыстықтомограммасы.
Нсраг
Уе$іса
іеііеа
СоІІит ұе^ісае
Геііеае
Үрогіае
Кеп дехігііт
65-сурет.
Х5
Ө г түгігінні, отқуык және он екІ елі ішек гүтііінін рентге-
нографиясы.
I Бгіуі.ірлын сол іүпіі
2 Блуырдыііок ТҮТіП
.1. Қуық түпгі
4 . Өікуык моины
5 Өтхат.ік лснесі
6 . Өткуык түбі
7 Ж.ІЛІІЫ Ггауыр гүтігі
Я Жалиы от іүтіп
9 Ұйкііібсі түгіп
10 Он екі с.іі іиісктікү.іксн
буртііі
II . Бел омыртхл !і
12 . Өткуыктын ШЫрЕЛІІІЫ
клСіыгынын қапкірлары
11 Отқуыктыіі булІІІЫКСГГІ
кибыгы
14 Откуыктып МОИИІ.І
15. Оғкуык түти і *опе іліир.ілді
кл і іар
Кі. Он скі слі шіекіін кіші ОүртііТ
|7. ҰіІкыбс ші жогарьіллғли гүтіп
|&. ІЛмскторіілі ЙСІНДІ
19. Оп екі с.ті ішектні кіппары
I ОшЛііч Гісрліісиччіп
2 . Оисшк һсршісі» бсхі
3 Гһісіи.ч суяісіге
4 СоІІчіп чсчісае !'е11і;іс
5 . Сізтрпк еемсае ГсІІіііе
6 . Ғшкһіч ее.чісііе Ісіһлс
7 Рпсціч һераікич еотпіипг
8 Оиснь сІіоІеОосһіія
Ч 1)исһіх рапсісаіісич
10. РтіріН.і Ошхіелі іп;і]Оі
II ЧхчіеЪга Іпіпһиіік II
12 РІІсас Шпіслс піисо!сіе
ееііс.іе ГеІІспе
11 'Ііш. піиісиіагііі хе^ісас Гсііііс
14 Соіішіі есмсііс Геііепе
15 Пиепьсукһсіікеі рііса урігліік
[6. РііріПа сһюііепі пііпог
17. [Зіісіп.ч рлпсгеаі іеііі амхііОспк
IX. Ргіісекчікч иіісіп.іііі!.
[Ч |Чіс;і .Іподспі
20. Сарііі рапсгеШһ
21. Согрііч раііспіаііч
22. Саіні.і рапсгсііііч
Ұйкыбез және он екі елі ішектіц томендеген бөлігі. (арткы көрініс)
Он екі елі ішек ашылып, дуоденалді бүртігі көрініп түр.
66-сурет.
86
Ұйкыбез және он екі елі ішектіцтөмендеген бөлігі. (арткы көрініс)
Он екі елІ ішек ашылып, дуоденалді бүртігі көрініп түр.
66-сурет,
86
Тгипси» сеііасиз
Ьіеп
Аопа
Магцо кирегіог
Ү.роПае
Сариі рапсгеаіія
Касііх іпе^епіегіІ
Раг^ һогі/опіаіі^
(іпіегіог) <1иодепі
Рагі дс5сспдспч
<1ио<1епі
ҒІехига диосіепі
іііірегіог
А.рапсгеаіісодиосіепаііч
Яірегіог апіегіог
/ Согри^
рапсгсаіі$
.Ііепаііз /
Раг$ азсепдепз диодепі
А.іііаса соттипік ніпі^іга
— Ү.іііаса соттигш «ілізіга
І.іу.^ьіго Ііепаіе
Саида рапсгеаііч
, . асіеь
| апіегіог Маңго апіегіог
Магуо іпіегіог
}е]ипит
\<сахга іпҒегіог
А.һераііса соттилі?
А.һерагіса ргоргіа
Рагм .чирегіог диосіепі -
Нехипі диосіепі іпГегіог
67-сурет. Ұйкыбез, рапсгеая, он екі елі ішск, сіиосіепит және көкбауыр, ІІеп (аддынғы көрІнІсі)
камтамасыз етеді. Веналык кан аттас веналар
аркылы кақпа венасына ағады.
Өткуыккезбе нервпен және бауырөрімімсн
(си мпатнкалы қ) нервтенеді.
¥йқыбез
Ұйкыбез, рапсгеаз, асқазаннын. артында
ұзындау келіп, көлденең бағытта орналасқ-
ан паренхиматозды мүше (№66 сурет). Ере-
сек адамдарда ұзындығы 14—18 см, көлде-
нен ені 3 — 9 см, калындығы 2—3 см, салмағы
80 г, түсі бозғылт қызыл түсті. Ішастармен эк-
страперитонеалді жағдайда жауып орналас-
кан. Топографиялык орналасуына карай:
басы, денесі және кұйрығы ажыратылады.
-Ұйқыбездің басы, сари/ рапсгеаііз, алды-
нан артына карай қалыңдау орналасқан. Со-
нымен бірге басынын алдыңгы, төменгі бет-
інде ілмектәрізді өсінді, ргосеззиз ипсіпаіих,
және басы мен денссіиін шектескен жерінде
тілігі іпсізига, орналасқан. Ұйқы бездін ба-
сында косымша ұйқыбез түтіктері, (Іисіиз
рапсгеаіісиз ассеззогіиз, калыптасып, он екі елі
ішектін кішІ бүртігіне ашылалы.
-Денесі, согриз рапссеаііз, үшқырлы при-
зматәрізді, ұйкыбездің алдынғы беті./г/пез’
апіегіог, арткы беті, /асіез розіегіог, төменгі
беті, /асіез Ін/егіог, ажыратылады. Сонымен
бірге үш жиегі: жоғарғы жиегі, таг$о зирегіог.
87
С огри* рапеіеаіін
Рагз һоп/опіаІія (_ ариі рапстеаііч
(іпіегіог) (Іпоііепі
68-сурет. Ұйкыбсз. рапсгеах және он екі слі ішек, диосісгнші, өткуык , ^езіса Геііеа, жәнс откуыктүгігі, уаяа
ЬіШсга.
алдынғы жпегі, таг^о апіегіог. және төменгі
жисгі. таг%о іп/егіог, ажьіратылады.
-Кұйрығы, саіиіа рапсгеа/іч, басына қара-
ғанда жоғары караіі бағыт алып. көкбауыр-
дын төменгі капталында орналаскан. Ұйкы-
бездіц күйрығы тұсынап ұйкыбездін негізгі
түтігі, (іисіиа рапсгеаіісиз, басталып, мүшенін.
денесі мен басына солдан оңға карай өтіп, он
екі елі ішсктін үлкен бүртігіне жалпы өт
түтігімен қосылып, ашылады (№68 сурет).
Ұйқыбездіңтопографиясы:
Ұіікыбез іш қуысынын жоғарғы бөлігінде.
ішастардын артында және кіндік пен сол
қабырғаастылык аймақка тұспалас орна-
ласқан.
Скелетопиясы: ұйкыбездің басы омыртка
бағаиасының он қапталында, I —III бел
омырт-каларынын аралығында орналасқан.
Денесі I—бел омыртқанын тұсында, кұйрығы
ХІ-ХП кеуде омыртқаларының тұсында ор-
наласқан.
Синтопиясы: арткы беті томенгі куыс ве-
намен, V. сача іп/егіог, және көкетпен шектес-
кен; төменгі беті жоғарғы шажыркайлық ар-
териямен, а. тезепіегіса зирегіог, шектеседі.
88
Саииа рапсгеаііх
Согрил рапсгеаіі.ч
Рагк аеясссіепя
ПиоПепі
АтриІІа ПиоПепі
РаГ8 ^ирегіог (Іиосіепі ’
Висіик рапсгеаіісик
Ғіехига (Іиосіегкуеіипаіііі
Рагх а8ссгкіеп5 сіиосіспі
А.піемтіегіеа чирегіог
Үтевспісгіса яирегіог
Ргоее^ня ипсіпаіих
Раг8 һогігопіаІік іпіегіог (Іиоһепі
РІісае сіггиіаген
Раріііа Пиосіепі тіпог
ҒІехига (ІиоПепі------
хирегіог
Эисіиіі рапггеаіісия
ассс88огііі»
РІіса ІппуііиЗіпаІгі
ПіюПспі
РаріІІа сіиосіепі таіог
69-сурет. ҰЙкыбез және он екі елі ішек, алдыңғы көрінісі.
Ұйкыбездің қүрылысы.
Ұйкыбез күрылысы жағынан күрделітүтікті—
ұяшыкты бездерге және ішкі секреция бездері-
не жатады. Бойынан бөлініп шығатын сұйық-
тьнъшыңаткаратын кызметіне карай аралас без-
лсргс жатады.
Ұйқы бездің негізгі массасын ұйқыбездің
бөлшегі кұрап, ол сырткы секреторлык қызмет
аткарады. (№69 сурет) Бөлшектерінің аралы-
ғында ұйкы бездің ішкі сскреторлык, инкретор-
лыкнемесе эндокринді бөлігі «Лангерганс атты»
ұйкыбездіи «арачшык аппараты» орналасады.
Аппараттын кұрамында төрт жасушаны ажыра-
тады, олар кан мен лимфаға гормон бөледі.
Ұйқыбездін қанмен қамтамасыз етілуі.
Ұйқыбезді алдыңгы және артқы жоғарғы
ұйкыбез-он екі елі ішек артериялары, аа.
рапсгеайсо(1ио(іепаІеа .чирегіогез апіегіог еі
ромегіог, (асказан-он екі елі елі ішек артерия-
сынын тармактары) және төменгі ұйқыбез-
он екі елі ішек артериясы, а. рапсгеаіі-
со(1ио(іепаІгі іп/егіог, (жоғарғы шажыркай ар-
териясының тармағы), ұйкыбез тармактары,
г. рапсгеайсі, (көкбауыр артериясының тар-
мағы) қанмен камтамасыз етіліп, бұл артери-
ялардың тармактары ұйқыбез тіиінде өзара
анастомоз құрады.
«7-£ I
Нераг (ІоЬих хіпіяіег)
7()-сурет. Іштік қуысынын мүшелсрі, шілынғы көршісі. (іштін алдынғы кабырғасы ашылып көрсетілген)
Ұйкыбез веналары көкбауыр венасына, ол
өзі кақпа венасының кұйылымы.
Ұйкыбезден лимфа тамырлары ұйқыбез,
ұйқыбез-он скі елі ішек, пилорикалық және
бел лимфа түйіндеріне бағытталады.
Ұйкыбезді кезбс нервтің тармақтары мен
кұрсак сабауынын симпатикалык нервтсрі
нервтендіреді.
Іш қуысы мүшелері және ішастар.
Кеуде, кұрсак және жамбас куысында ор-
наласқан мүшелердің ішкі беті копшілік жағ-
дайла қозғалыс кезінде үйкелістІ жеңілдету
үшін және мүшелердің ұстамдылығын артты-
ру үшін тұйыксірлі қабыкпен капталған. То-
пографиялык орналасуына карай: іш
қуысында жауып орналаскан мүшелердін
сірлі қабығын Ішастар, регііопеит, деп,
окиенін сыртқы бетін жауып орналаскан сірлі
қабығын ріеига, дсп, жүректің үлпеншегінің
ішкі бетін жауып орналаскан париеталді
бөлігін, перикарддеп, жүректІң сыртқы бетін
жауып орналаскан сірлі кабық эпикард леп
атайды. Жогарыда айтылып өткен мүше-
лердің сірлі қабықтары әртүрлі аталганымен.
құрылысы мен аткаратын кызметі бір.
90
I. Он окііеіііп оріангы ү.іесі
2. Сечсергрргші осііші
3. Кпоырш лищсм
1. Блуһірлыцоргікгоріпі (ігінліімы
5. Біісһірііыи ішірітіііі ұлесі
Ь. Үлкен цырйі.і
7 Саі окпеігш жогарш ү.чссі
N Жүрек
Ч. Кокег
10. Бауыраын сил үлесі
I I ІІЛуі.ІрД 1,111 *үмыр Гхіііліімы
|2 Аск.ілаіі
).3. Лск.ыан-жиек нпск 6;ііі;і;імы
1-1. Ки.гкиен ЖЧек іШек
15 Бое пісіі.иінр
і(і Ш;ірбі.і;іык сісіплілер
[7. Сокыр ішек
1 8. Бос тлсріі
19. Жінішке .нп іпіек
20 Коллсисіі жрек шісклні
Ш.ІАЫрК.ІІІЫ
21. Жппшке мі.ікыіі шіек
22. Сні мпгорилі дцск ішек
23. Жіпішкс ішек ішіжыркиаыпын
іүінрі
24. Қүрггорілы осінді
25. Оц скі ечі ж.іпс .нп шіек
ЦМЖЫрКШІЫ
26. Жінннке ініс-к піажі.ірк,іііі.і.
I. Роііпо і)е.и. - іоЬіс. піе<Һик
2. ['ііІСАІрҺоКІСІІЬ
3. Агсік со'.і;іііч
-1 Ьів- ГлІсіГоггле һериіі’.
5 І.оһцч <)ііііііг<іііі!> Гіеріиіч
6. Оіпепшгп іп;і|іі'.
7. 1’ііііц.) чп - Іоһиұ мір.
Н Сог.
9 РіарһпіЁпш
|(і. Еоһисеш Іісриііь
II I щ КТС5, Һср;і1ік
12. Оааісі’
13. І.і)і. ;ш<4огго|ісіііі>
14 Оиіоп і піпкұоміт
|5, Т;іеп:;і ІІЬсг.1
16 Ар|к‘п;1іее<, еріріоісас
17. Сіісспгіі
ІК Тепіа пЬега
16. Іпісчііііипі іеініс - іеіигпііп
2іІ. Мсюсоіоп іппьсеыпп
21 . Іпіеміінші іспііе іісііні
22 . Соіои м)і:ііоі<1сііін
23 Каіііч телеіцегіі
24 . ЛррепСі*. есгііпГогіпк
25 Иехига сішкіеііоіеіііііііііі.
26 Ме«‘піегіппі
Іш қуысынын мүшелері. Алдыиғы кеуде және іштік
кабыріа.іары а.іынын тасталынған.
Іін куысылын мүшелері. Көлденец жиек іінекпен
біріктірілген үлкен Піарбы, көтеріліп көрсетілген.
һп қуысынын мүиіелері. (алдыңгы көрінісі)
Көлдеііең жиек іінек.
71 -сурет.
91
I Кдлкапіікі ііез
2 Он окгісіпн жоғарі ы болггі
3 . Оц окіісііпі ортанғы болпі
4 Жүрек
5 . Кокі-ғ
6 . Гіауырлын мыр бшілаыы
7 Колленеи жііек ішск
N. Сіжыр ішек
). Мыкын ІШеК
0 Айыриііі бсғ
I Сол окпеніп жоіарғы бадпі
. 2 Сод окпеиін п»мснгі бадіғі
і ' Жүреккап
14 Ьпуыр/сімі бе.тік/
15. Лікяғаі)
|6 Ү.ікеи щарбы
17 лиі ііиск
I N <'іц м»Горік,Іі жцек ііііск
|9 ІІіГТІП Г|К бү/ІІИЫКСГІ ЖРНС I ІШІСКі [)
211 Жнііиіке ішск
21 Кабырга
22 Жіиіііы аікуық іүтігі. ои екі елі ішек жәие үіікыбегі
2.1 Тимснгі куыс цеітеы
34 Віісыр
25 . Ьсломьірғка дспссі
26 Оибүирек
27 Мнлын каттм кабі.пы
>Я. Лк еы іык
2‘> Лскалпі жәпе какпа
111. Жоғарғы іиижыркаиііы ар гсрпя жоце нена
31 ІЩТІК ИЛІЛКіІ
32 Со.'і бүйрек :і[тгеринсымеи гіеиаеы
33 . С<і.!і бүирск
34 Бсіілці уікен бү.пцыкеті
35 Гсрсн арка бушііі.ікеперт
76 Үһкыбе і жәпе жапыііда олриялэскай гііарбылмк калтң
З". Орактарі (ді йаалам жшіс жүмыр Гмнлам
Іші куысы мүшелерінің шынайы орналасуы, үлкен шарбы
жартылай алынып тасталынған
I. (.іі. ТІіегоіеіеа
2. Рпііпо бсхі ІіэЪіік чцр.
3. Рііііпъ сіехі. - іоРші гпесіпр.
Т Сог
5. Оіарһгаиша
6. Тіц. Іегех Ііераііс
7. Соіоп ігаііііепаііп
5. Сиссііпі
Ч. ІІеиін
Ю Тііупнк
1 I . РіІІІПО ып. Іоһич мір.
1 2 Рпіпю ып. - Іоһих піеОіік.
[3. Регісшйіши
14. I Іераг
15. Сачіег
16. Огпепіигіі іп<і|их
17 Зеіипііт
1К. Спііэп чіеіпопісипі
10 М. геспік аікіоіпііііч
20 ІпіечіСІП.ІГП іегіііс сі регііоііеиіп
11 СііЫа
’2 Оіісіііч сііоІсОііеІиіч іііііиіепііпі еі рапсге;і$
23 V. саса іпГ.
>4 Нераг
25 Счіріь. чепеһгае ІШцЬ. II
26 Ксп. Оесі
27 Сапсіа еяиіпе еі 0ііг';і гиаісг
2!і І.ітіеа аіһа
24 (іакісг ег ру|іігі5
3(1. Л. ет с. іііешпіегісз чар.
Ч ЛоПа аіхіопіііііііія
32 Л еі з ггпаһч кіп
33. НеіІ. Кіи
.14. М. ркоаі шаіог
35 М Оіхьі ргоГ
16. 1'аіісгезч сг һііг^а опіеінаііь
!7 ТІ£. ГаІсіГогпіе һераііс еі ІІ£ іегсі. һераііч
I іі! қуысы аркылы колденен кесінлі
(II бел омыртқа тұсында томенгі көрінісі)
72-сурет.
92
Сірлі қабык, Іипіса зегоза, негізі дәнекер
тіндерден, ішкі беті жалпақ бірқабатты эпи-
телиймен немесе мезотелий жасушаларымен
көмкерілген тұйық қабық. Сірлі қабыктың
куысқа қараған беті жылтыр және дымқыл.
Оның жылтыр және дымқыл келуі мүше-
лердін қозғалыс кезіндегі үйкелісін азайту.
Сірлі қабыктың астында іркілденген дәнекер
тіндерден кұралған сірліасты негізі, іеіа
зиЬсегоза, орналасқан. Сірліасты негізбарлық
жерде бірдей дамымаған. Сірлі қабықтың
жылжымалы болуы, осы негіздін калыңды-
ғына тікелей байланысты.
Ішастар
Ішастар,регііопеит, іш қуысындағы мүше-
лерді тұйық жауып орналаскан сірлі қабық.
Тек кана әйел адамдарда бұл сірлі қуыс, жа-
тыр түтігінің тесігі арқылы сыртқы ортамен
байланысқан.
Ішастар топографиялык орналасуына
қарай: париеталді бөлікке, регііопеит рагіеіаііз,
және мүшелердің бетін тікелей жауып орна-
ласқан, мүшелік немесе висцералді бөлікке,
регііопеит уізсегаіе, бөлінеді. (№70 суретті
қараңыз). Ішастардың париеталді және вис-
цералді бөліктері бір-бірімен өзара беттесіп,
санылау түрінде орналасқан қуыс, ішастар-
лық куысты, сауііаз регііопеі, түзеді. Аралы-
ғында қозғалыс кезінде ішкі мүшелердің бет-
терінің үйкелістерін жеңілдету үшін ылғал-
дауға сірлі сұйықтық орналасқан.
Ішастардың париеталді табағы, іш куысы-
ның алдыңғы, артқы және бүйір қабырғала-
рын, көкетгің ішкі бетін жауып, шұғыл бұры-
лып, ішастардың висцералді бөлігіне жалга-
сады ( №71, 70 суретті қараңыз).
Іш куысындағы мүшелердін ішастармен
жабылуына байланысты келесі түсініктерді
білулеріңіз керек:
Интраперитонеалді — мүшенің барлык
жағынан жабылуы;
Мезоперитонеалді — мүшенің үш жағынан
жабылуы;
Экстраперитонеалді - мүшенің бір жағы-
нан жауып орналасуы (№73, 74, 75, 76 су-
ретті қараңыз).
1ш қуысының қабырғалары мен ішастар-
дың аралығында іркілденген дәнекер тіндер-
ден және аздаған майлы тіндерден тұратын
қабат, сірліасты негізі, іеіа зиЬзегоза, деп ата-
лады. Бұл негіздің калыңдығы барлықжерде
біркелкі орналаспаған. Мысалы: көкеттің
тұсында мүлде болмаса, іштің артқы қабыр-
ғасының тұсында жақсы дамып; бүйректі,
несепағарды, және құрсақтык қолқаның
дәнекер тіндік қабығын құрап, ішастар ар-
тындағы кеңістікті, зраііит геігорегііопеаіе,
құрайды. Іш қуысының алдыңғы қабырғасы-
ның бойында сірліасты негіз нашар дамыға-
нымен, төменде шатүстілік аймақта, ге^іо
риЫса, едәуіржақсы дамыған. Әсіресе, несеп-
қуықтың, чезіса игіпагіа, алдыңғы қапталы
мен іштің алдыңғы кабырғаларының аралы-
ғында жақсы дамыған. Ішастардың жылжып
жоғары көтерілуі несепқуықтың несепке то-
луына байланысты.
Сонымен катар, ішастар іштің алдыңғы
қабырғасының ішкі капталында, төменірек
кіндіктің тұсында 5 қатпарды: ортасында ор-
наласқан орталық кіндік қатпарын, рііса
итЫИісаІіз тесііапа, және екі жұп кіндік ме-
диалді және латералді қатпарларын, ріісае
итЫНсаІез тесііаіезеі Іаіегаіез, құрайды (№ 77-
суретті қараңыз).
Ішастардың жоғарыда айтылып өткен қат-
парлары мен шап байламының, іі§. іп^иіпаіе,
аралығында шап өзегі, сапаііз іп^иіпаііз, мен
сан өзегіне, сапаііз /етогаііз, қатысы бар
жұпталып екі-екіден орналаскан шұңқырлар-
ды ажыратады. Ішастар жоғары бағытта өтіп,
көкеттің астын астарлай жауып орналасқан
ішастар бөлігіне жалғасады. Көкеттің ішкі
бетін жауып орналасқан ішастар фронталді
жазықтықтың бойында бауырға карай өтіп,
бауырдың тәждік байламы, Іі^.согопагіит
һераііз, мен орақтәрізді байламын, Іі%.
/аісі/огте һераііз, кұрап, бауырдың оң, сол
үшбұрышты байламдарын, Н%. ігіап^иіаге
сіехігит еі зіпізігит, құрап, бауырдын өткір
жиегін орай өтіп, бауырдың төменгі бетіне
карай бағытталады. Бауырдың төменгі
бетінің оң үлесінен бүйрекке қарай өтіп, бау-
ыр — бүйрекбайламын Іі%. һераіогепаіе, құрай-
ды. Сол бүйректің ішастары бауырдың қақпа-
сының, рогіа һераііз, тұсында, бауырдың ар-
тқы бетінің ішастарымен беттесіп, асқазан-
ның кіші иінімен, сикүаіига уепігісиіі тіпог, он
екі елі ішекке карай өтіп, бауыр — асқазан
байламын, Іі%. һераіо^азігісит, және бауыр—
он екі елі ішек байламын, Іі§. һераіосіиосіепаіе,
немесе кіші шарбыны, отепіит тіпиз, құрай-
ды. (№78, 79 суреттерді қараңыз) К.іші шар-
бы, отепіит тіпиз, ол екіқабатты бауыр —
93
Кесс^5;іі5> яиЬрһгепіси»
1 Іераг
Кесе^Бііз хиЬһераіІсик
Вигка отепіаііх
Рсгііопеит рагіеіаіе
Отепіит таіиз
Сііапя рспія
Согри» ^іегпі
УепігісиІи5
Соіоп ігапЕлегяит
СасІІач регііопсі
Әіарһпщта
Ргосе85и5 хірһоійеиБ
Мекосоіоп Ігап8Үег8ит -
кі^.сжігосоіісит ~
Кссе.чхіь іпіегіог отепіаіі» -
кі^.сотпагіит һераііз
- кі£.һераіо£а$ігісит
- Виг^а отепіаііз
апсгса^
" Үегісһга Ішпһаіі.ч I
~ ^раіішп геігорегііопеаіе
~ Эиоёепит
- Касііх теяспісгіі
- Рготопіогіит
Яееіит
Ріехига $асгаІІ8
Пеит
Ехсаүаііо гесіосезіеаіік
” Апи.ч
- Теяіік
•' .Іеіипит
~ Типіса\ ае:іпа1І5 іеяіій
Кессйяиз «ирегіог
оіпепіаііу
Тиліса ұа^іпаііз іеміх
Ьраііит геігориЬісшп
Уекіса игіпагіа
8утрһу5І5 риһіса -
Ргочіаіа ~
Согрий еаүетояит репік
Сгеіһга тазсиііпа
Л- Соіоп 8Іеіпоісіеит
М.гесіососсіііеил
Ғіехига регіпсаііх
- М.гесіоигеіһгаіій
73-сурсг. Іліастар жо.іы (жартылаіі сызбалы) (ішасгар жәпс жамбас куысы кесілгсн, срлср, сол көрінісі)
94
С'огрик йегпі $/ < £ Д^Диг? * Ргосседи хиЬрһгепіеим Оіарһга^іпа 1|уМНЯбіНВНиВм| Ргосеяхих хірһоісіеих а-— *Ци-1 ‘"Т ңрряг Ж. ./••' <ТГ? Кесев^и^ зиһһераіісіь — . •-‘,~-^п7 — яГл і Уепігісиіия *?—'Ш Віігха отепіа1І5 — Мечосоіоп ігапкұегкит Еіе.^ааігосоіісит - *+—л: кесс55ик ІпГегіог отепіаіія ~"?Г пб^^^НІлИН Соіоп ігатіүегяит ' |7 шЯМВЯ^я^' Ж Сахііа.ч регііопеаіе —ІГ^^^М^ЯВРмК № Регііопеит рагіеіа[е<^Т^^И^КЯЯН^^М ! і^ЗИЯ^^И^НЕлж. ' ВИ Отепіит пкуин *'•——'Нкя^НЛ^М Һхсаұаііо уеысоиіегіпа V- 5раііиіп геігориЬісит ’ Уехіса игіпагіа " ғС 5>утрһу5І8 риһіса ТаГ*-^ - Ү^я Іігеіһга іетіпіпа СIІ ІОГ І 8 ~Т— ЬаЬіит П1ІПИ8 риёепсіі СаЬіит та}и.ч рийеп<іі~*^’ іЛнВИжЯНШІЯ^^иИ' һі^.согопагіит Һераіі^ ВЯИ^^№г ' Я ИМКЯ//Л > я 'Нссе^и.ч ^ирегіог отспіаііч жМЯМІ мН^Нғг£^^В 1Я і^Иі^^ЗЛк* С і £. һс раі оцахігі с и т <^Ив///Чк<Ж... В и г8а о т е п іаі і» Рапсгеа^ Үсгіеһга ІитЬаІіч 1 I "ш ~ Зраііит геігорспіопеаіс : Оиойепит кг '^Л— Касһх піехепіегіі ҢІ^- Деіипит -V- Рготопіогіііт (- °$оп віііпіоісіеит ^ЧИИ^НьВк' Щ--~ Согри^ иіегі ЯЕЯК^£мі^НПЙе^Ь']Н'' Сасііа^ иіегі Ц^ВН^ш^ЗвЗЕгя Сегұіх Ехсасаііо '*иР ^Б^Кг лЯЯтзгү лИ/ тМІУИ^л» Ғ7 •—Кесіит ІИкс^ИУшкжГіг' • ” Апи5 ЦИИНН^^^^^С Уаці п а (Ъііит сауіпае
74-сурст. Ішастаржолы (жартылай сызбзлы)
(ішастаржәнс жамбас куысы кесілгсн. ойсллср, сол көрінісі)
95
1. Ьиуыр
2 Ьпүыриып орак I арші (іаіідаміа
1 Ьауыр - он екі е.чі ііііек
ба іі.,і.і мда ры
4 Клкііа
5 . Әгкуык
6 . Ш.ірбылык тесік
7 Оіі і-к । слі - .ііп ішек Гшн.т.імд»ры
Н. Үлкрц шарбы
9. Жіпішке ііпскгін іііажыркайы
Ю. Жпіарыліиии жцек ппек
11. Ьос таспп
12. Мыкып ішек
13. Кіргтгірімі інпнді
14. Сикыр ііііск
15. Ұіікыйе і жанс цііірбылык к.іп
16. Кпкеі
17 КіжГкіуыр
ІЯ. Жүрск
19. ҮІІКі.ібсч Гчн.|.і
20. Үнкыбст күйрыгы жшіе депесі
21. Кплдсксн жнск ішек
іцажыркдП г.г
22. КісілеИСИ жпек цііек
23. Іомснлеіен жиек іпіск
24. Жіиішке ішск шажыркайы
25. Сиі мдтіірітді жцек ішек
20 Гікішсқ
27. Іигашар.тлн іысалцңша
24. Томепіі куыс вснасы
29. Ьүһрек
10. Жнск ппекңңои і,і-гімі
31 Кчллеиеп жцск пискііи шлжыркдіТ
гүбірі
32 Оц екі с.'гі ішсктің гіімсндеіеи Гюл пт
.11. Жогарылаліц жиск ііиск
34 . МыкЫп - сокыр гіпск ка.ппісііі
35 1 ік- сокы[> ііігек мсптасы
36 Куртіирі іді осгңпіігіп шажыркаи гуйірі
37 Жоіііргы кдлгіі
18 Кы.тш
34. Кокбауыр кдиасі.і
40 Оц екі слі ішсктіи жоіаргы к,і.чтасы
41 Оц екі с.іі шіекпи юмснгі кірпасы
42 Тчмепдегек жкск ңиек
43 . Жиск ішек мапы к;сіі’іі.ы
44 . Шажыркай гүбірі
45 С нгмаіорі «і ішсмтн шажі.іркаіі іубгрі
40. Снгмат.ірізаі аршіык кааг.т
47. Ьауыр исціпары
4Я. Оіі екі елі іні ццск нілімаері
44. Жиек цнсктщ сіс'і испмі
50. Оңеіл
51. ІТІарбы тееігг
Асқазан, жіңішке Ішек, мыкын және көлденең жнек
ішектін бөлігін алып тастағаннан кейінгі іш куысы
і. Неряі
2. 1_і£. ОІсіГогтс Һсрпіп
3. І.щ. ІіериНкііккісцаІс
4. Ғуіопі;
5. Үскіса Геііса
0. І-ііг.іпіеп ыпгпі.ік' \
еріріоісшп
7. Ғіеміга ііііпскпіОе.іііішіі',
8. ОірснШпі іііЦіііі
9. Мскспіегііііи
I!). < чіоп акеегкісіі!»
11 Тсціц Тіһсгта
12. Нсііпі
|1 АррегіОіт іеггпіГогппк
[4 Саескпт
15. Віігка опіеіііаіі', еі
рапегса.е
|6 □іарһшвпиі
[7. І-іеп
18-СаЮііі
14. Сариі рапсгеаік
20. Спгрпксі еашіа
ра пігсінік
21. Мсмісоіоп (піпкеег,ііпі
22. Спііііі ігщічессатіп
23. Соіоц іісксеңііепһ’
24. Мся.тіісгішо
25. Спіоп мШіісііЛемт
26. Кеспіт
27 Агеа пікіа
28 V с;ті іііГ
29. Ксн
30. Ғіекпга еоіі ііехіга
31 КиОіх темидііі ігагелегы:
32. Рііп, (Ісчсетккиіі іііккіі пі
33. Сріон іысеіиіеп'.
34 Ксс. ііеосаесаір
35 Ксс. геігпсассаІЬ
36 КаОіх піечо.іррсгиіісіі;
37. Кес. ыір.
18. ІЦпппч
/9. Ксс. ‘іріепісіі.з
4(1. Ксс. іііцхіепаігі мір
41 Ксс. Лшліеипіік іпГ
42 Соіоп ііексепсіепі
43 Ксс ріггасоііеі
44 . Каіііч ,печеі>1і'ці
45 . Касіік емюіспіоісіеі
46 Ксе. шісгкікгііпісісііч
47 54. Цергііісае
48 . 1-Тсхпга 4іі<хіегіО)е[иііаһ.'>
44 іТехипі соіі ігіТІчіш
.40. ТіОрҺаекі
5 |. Ғогіипсп опіепіаіс
75-сурет,
96
Депеніцжүрек аймағы маны кесінпсі (әйе.і)
Депеніц жүрек аіімағы маиы кесіплісі (әйел). сызбасы
Көгілдір-шарбылык кап
Кызыл-ішастар.
і
? Жірек
? К.ім'і
4 Ь.іч.ці
' 'ЧіййК
(і Кі. і.іеи-гг жнск ігнемігг
ГЦ.І *).[рКіIII Г.І
? Ке 1.11'11(11 жпск гггіек
Кігпіік
т>. Шгіжырк.ігі
I1) ЖіІГЧІІКС ІІІІСК
I I Ж.пі.гр
12. I кчічгкуык
I .1. К.ІСГГНІ симфіі 1Г
14 Сіі.і л)|Х’Кціс
і ? Ыі Уы [М141Г куігрі.ікіы бр-ггі Г
1II Ш.фГіЫ.ГІтІК Қ.1ІГ
I ' мг! К1)>|ІСЫ
С' ^ПКІ.ІЙС)
1'1 I ОІ!І І.Г ждіі (;,Г К\)Ірып.І)
2г) Оимр г мі:ір,і ііг к лнск
21 Мүпіс
2? < III Ч.іІ.іріЧ.іЦ ЖІгСК ицек
24 Аргк.ы оііе оісі і
2-1 Лрі кі.і 111 іі/
2' Кгіііг гп.ірСч.і
21. V гкеп гіг.фйы
2’'" ІкСсЧІКЛ ЫК - АіГГГіІр VII ІІЧ
2Я Нсссгі іііыг;п>.ііі.і11 оіік
29 Шц|>Г)і.ілык іееік
.4) Оп екі елі гіііск
3 1 іік гшек
12 'I ік ігпск - і і.ці ұігі і.і/гг.г
41 НссСІІКіІ.ІК М1)Ц ГИіГП N11
Кі.ІІІ.ІГ! ІІ.І (II|_.11Г I
14 Кыи.ігі
I 5ікчі)іпіі
' [>І.Ірі)П|^|П.І
4. Нерш
к. Скыеі
6 МемкІІІІІіП ІПГІККСіЧІІП)
1 ОіІОП ІІЧІПЧККЧМІГ),
I) І.ІПіһіІІСПЧ
9. Мексиісгигіп
II Ііііеьііііпт Гігіпе
I I. Оісгііг.
I 2 Ссыеі-і іігіінігі.і
11 8упір1іум‘> риһңті
і4. Аігніігі мпічігпп)
1 і I 11Һ11Т спіккфгк ҺеріІІІС
ІЬ Вігг<.;і оіпітпаііь
I7 Соңріге ПіСі.!іііі;іігч
ІК һшсгс;іі
14. С;ці<|(! ецпіпе
2<І і>іісі гі)ісг4спсҺг;і|г>
21 Ргіііріііііппитп
22 С <>һ11г м^гнііііік-ппі
21 С.шгіік іііі.іііУ
24 Лопк
25 і)пісі(іігіі) піііпігі
2с < Іріеіцит іп.ііііч
2? Еие.пгпіч ^ем.-югисгіп:!
2К I ігегіріі
29 Ічн Ііріріоіеит
М1 РіІОІІСІПІІП
31 КеспіПі
1? Ілеіііяііп гесмііктіп.і
1.’ Рогіго ) н р і п.і I іч сеі-чсп ігіегг
<4 М.ргіні
76-сурет.
13-72
97
М.оЫіяиив ііпсгіііій аЬіІотіпіч
М.оЫіяииу ехіепш5 I
аһсіотіпій ( | МЛгап$үепш5
аМопмпік
М.гссіііз
аЬдотІпі^
Рііса итЫІісаІь теіііаіік
РІіса итһііісаіь теіііапа
РІіса итһііісаіь Іаіегаііі
Тгіаопит іп^иіпаіе
ОисПіз <Іеіегеп$
М.іііасик -
А.еі ұ.іііасае ехіетае
Ғо.чаа киргах екісаіік
Уе$іса игіпагіа
М.оЫиг;Догііі5 іпіепній
Ргозіакі
Үеаісиіа «стіпаііл
М.пЫигаІогіик схіети^
- Ғаясіа гііарһга^таііз реіұік «ирегіог
М.Іеүаіог апі
Ғаьсіа сііарһгаутаііз реіVіу
іпГсгіог
Ғочка іп^іипаіі.ч
Іаіегаііч
Ғо.ч^а іП£іііпа1І5
піедіаі І5
Регіюпеит рагіеіаіе
апіегіи*
77-сурет. Іиіастар. іш және жамбастыңалдынгы қабырғасыныңтөменгі бөлігі, ішкі көріпісі.
(іштіналдыңғы қабырғасынынішкі бстіндегі катпармен шуңқыр)
асказан және бауыр-он екі елі ішек байлам-
дарынан тұрады. Аралығында май катпары
орналаскандыктан шарбы деп аталады. Со-
нымен катар, бауыр - он екі елі ішек байла-
мы. Іі&һераіо-сіиосіепаіе, шарбылықтесіктін,
/огатеп еріріоісіип, алдыңғы кабырғасын
қурап, және кұрамында: кақпа венасы, ұепа
рогіа. жалпы бауыр артериясы, а. һераііса
соттипіх, нервтер мен лимфа тамырлары
және жалпы оттүтігі. сіисіиа сһоіесіосһия, өтеді.
Асқазаннын кіші иінінің тұсында кіші
шарбы екі жапыракшаға айырылып, ал-
ды.чғы жапыракшасы асқазаннын алдыңғы
бстін орап. асказанныи үлкен иініне қарай
бағыт алса, артқы жапырақшасы асказанның
артқы қабырғасын жауып, асказан мен
көкбауырды, ііеп, барлык жағынан жауып.
асказан-көкбауыр байламын, §амго-
(іепаіе, кұрап, асказанның үлкен иініне қарай
бағыт алады. Асказанның алдыңғы және ар-
ткы ішастарлык кабыкшасы, асказанңыі-і
үлкен иінінің түсында бірігіп, кіндікке карай
багыт алады. Бұл 2 кабатты ішастар кабык-
шасы кіндікке жетпей бүктеліп 4 кабатты
улкен шарбыны, отепіип ниуиз, кұрап, кері
бағытта ұйқыбезге карай бағыт алып, уйкы-
бездін алдынгы бетін экстраперитонеалді
жағдайда жауып. жоғарылаған және томен-
%
Іш куысынын жоғарғы қабаты
I Ор.гкі.ірі і/И ж:»Пс жріырй.і>і.'і.№і:ір
2 Бауі.Ір
> Оікуіак
4 ('..сМіі - ііи екі с.іі іівсһ 6.ііі1.1чц,і
і !11.'ргч.пі,гк іееік
і' к.ікгі.і
7 Оіі екі е/іг ііігскНгі Німеініггоі і
N Жц<к ппекіііі і>ң иі.іімі
‘1 Аскакіи .к цек і>:іһ і.імі.і
і<і Ь.ім.<р.іі.ін к^ й[іі.ік і ы ..іесі
11 Кіггп іп.ірмі.і
Г А.к.іі.т
11 АсКГГІ.іГГІІІ.ЦІ кпц: и 111і
14 < »м сі.і с;іі гигсм иі Жоіарі ы іхі.іи і
й Кокег
І(і Аііки і.іииин ү ікепс і,гп: ж.,ік*
ик.ік.111 ша<'і.і[і..|г,і к.ііітпмыр.чар
I ' .'іепмі.ірік.і \ 11
ІК і >ц йүирск
|Ч <>Ц Г>1| іірскус 11 Г,с II
20 I іліені і куі.іс ксипсі.і
Ьасі.ір.цлі .іріікюріічі А.ііГі.імм
21. Iгігізк к. ік.і
кчКІійч |.І[і
24 кджб.ңъір - бүіірск ііаіі.і,Ліі.і
25 А-.к.і і.ііі - к.жГі.іі.і.ір іІігіічі.іМі.і
'Гіікһгйсч
27 ІП.ірім.і и.ік кагі
1. I ів Іакікігггкі ІіераііС сі ІІВ- іеіхғ>
(іср.іііс
2 Нер.п
5. А^^еа Іе>к*а
4. І.,у. (ге(>,:<<і<4ік«Іі.‘іі:іІе
>. Ғчгпнісіт опіспіак ь еріріоісіип
5. РуІОгік
1. Ііһкніепігоі р.іг, йе^ссііГспч.
К. Пекнг.і соіі сіекіг.і
'і 1-і[». еа^ігосоіісгіці
һ) I оһііч саікіаііь Іі;• р.ігг*.
I 1 . ОіІІСПІІІГП 11'ГІПК
1 2 < і.ічіег
І.А I игипиму.імпс.і ііппоі
14. Иігк. сіір. сһинкгпг
1.4 ІЗіарІіга^пі.і
іь. Сгігчіііиіі еамгіса щіііогеі <;г>а
(.•ам гііоіпспга I іа
П АугіеЬса ііюгасіс.і XII
|К. Кеі: сіесг
|У (ІІ міргагепаігч еІеЛі
2(1 А с;и.,і піГ
21 І.іу. іііісгГогіпс һераіік
22 Аоіііі аіміоіііггкііііі
22 Ьісчі
24 І-ір. Ііепоіепак’
25 11|} (кічігокріепісиіп
2(> Р.гисіс.ь
2? Впгчі ічпепі.іһ’.
Кігиі шарбы сацылзуынан жоғары шарбылық қабыныц көлденен кесіндісі (кара бағдар, үстінен көрініс)
78-сурст.
99
Iііі куысынын жоғарғы қабаты. Кііпі шарбы. Шарбы.іық қ;ш (а.чдыңгы корініс) I 2 * 4 * * * * * * 11 12 * 14
I ІНІ\;,Ір.П,ІН 1’р.ік і:Т]1І НГ ІМІГЫІ.ІІІІ
2 Ьзіыр
і Гмуі.ір - >>11 скі с.і г Чііек А.іін.імы
I Нікүг.ік
4 Ш.іроһі іссп і
і’ Оіі екі у.іі ।іік'к 1111 ж<’і,ірц.г Гііі.ііі і
7 К,іки,і
к (Іп іім с н пискі ні іочеііаеі еп і'і<і;і11 і
11 Жпск ііііскгііі іііі 111.1:чі
ІП Л..К.11іи аііск прее Гыц :.іі,п,і
I I Ү.ік-.-ц пі.ірбм
12 1„ңч.і р;і,(ц К[ іцікікчы үлеО
11 Аск.I£111 күчйе.і
14 Кпш іімрГц.піыи КірсГісрн’;
! 5 ҮіікыГч*> Гмсіі
іг, А\К., і.іпііі.ці кііііі >п,гг
]7 Лекач.іп -ісцссі
]К КрКСІ
19 Аск.1 і.іггігілі уакси цгііг жпііс аска іпіі - ііііір€іі,і к;інілмь[рі,і
Үгікі.ібеі Г„іс,.і ж.иіе аскінііи - упкіаЛе і Катпарі.і
2[ Кчкб,іунр
12 Үикмбсі кү;ірыіі,і
21 Жиек нііекіі,і Сііі! ііілімі
24 Кіиіаецсц жііек ішекпп ілі.гркаіі түГцр,
24 Колиепсп имАіаркаІ! жііск пиек
2(’ ЛСК.ГІИІІ ЖНГК І|цеК Гі.ІІІ-Т.іММ
Ко.іленсіі жііск пігек
2К Киі.чгк
24 Жпггілке іШек
.111. Кині щгірГіМ
31 Ш.ірбі.і'іі.і к.ші;і
32 Оп ек, с.іі иііек
1Й 1 І|,іжмрк.іі,
14 С иікіит: ірп іі жиек нііек
!. і.іе. іпісіГоітп Ііер.іһс
2. I Іер;і:
1. І.і[г 1іср.'іІ<ккі<л.ісп;і[е
-I. Үтчіеп Ге!1с;і
4 һиппісіі (іпіеціаіе
(’. Һігк кпр сіік.ікіп
т ІМ..ПЧ
н. Р.игк иемісіиіетік біккіспі
Ч Нсеііга спіг .Іехі
III. Сір уііь!ГОСОІ11ГІ1І
11 Оіпспішп іп;і|нк
і 2. Ьиһік е;шИаііік ІтерЛік
13. Гііінііік [іііШіСіік
14. и-кІіЬііһіпі Ь сіпепрііік пнідіі
14. С.ціііі рапсіс.иіс
1Ь. Сипапи.і к'.іУ!ііеа іпіігог
I 7. ( ,,г[іпе [.чіхіпеіті
IX Оі.іріц.іегпіг
НЛ С пгепііігіі еакі ггс;і піа.іпг еі сгіяі у.іліікоіпеніггһ.і
211 Сарш |чпсге;ііік сі рііса үізМкфнпетсаһс.і
21. Іжг,
22. СигкЪі рапсісаіік
23. Нскііга соіі кіті.
24. К.-цііх гпеятістііі ігаііілті
25. Мечіхііічп іг.ітікУгікіпіі
2(і. Ьг^ качітосоіісіпц
27. (. піоі, ігаплсгкиііі
2Х. І.ггіііиһсір,
29 Ііиечіішіі! іеттс
Зі). Опісіпипі іпіппк
з| ІЗгііъа опісіііаіК
32. Отхіспипт
з.з Мекеціспіші
54 Соіпп 5і[,пічг<1еіі[п
79-сурет.
100
I _і [д ГаІсіГппііс Һи-раи^
80-сурст. Іш куысынынмүшслері, жоғарғы кабат,аллынғы көрініс.
дсгсн табакшаларға айырылып, іш куысы
ішастарының паристалді бөлігіне жалғасады.
Үлкеи шарбы. отепіит та]иа, бүктеліп, ал-
жапкыш тәріздсніп, асказан мен ток ішектің
колденең жиск ішсгінің аралығында орналас-
кан 4 кабатты ішастар (№70, 73, 74. 75, 80
суретті карагіыз).
Одан әрі, ұйкыбсздің алдыиғы бетін жа-
уып орналаскан ішастардың жоғарылаған
бөліғі көкетке карай бағыт алса, төмендсгсн
болігі кері бағытта өтіп, ток ішектің көлдснсн.
жиек ішсгін интраперитонеалді жағдайда жа-
уып. шажыркайын, техосоіоп ігапяуегхит,
күрап, іш куысының артқы кабырғасы ішас-
тарлың париеталді бөлігінс жалғасады.
Ток ішектің шажыркайы, теаосоіоп
іғапхуегхит, бүктсліп орналаскан 2 кабатты
сірлі кабыктын аралығында орналаскан кан-
тамырлардан тұрады. Үлкен шарбының ара-
лык куысы кабысып, май катпарынын о}
наласуына байланысты, асказан мен то
ішектің колденең жиек ішегінің ішастарыме
бірігіп, асказан — ток ішек байламын, //)
Камгосоіісит, күрайлы. Үлкен шарбыні
көтергенде ток ішектің көлденен жие
ішегінің ілесіп көтерілуі сол себепті.
- Іштің арткы кабырғасының парнеталд
ішастары төмендеп, жіңішкс ішсктіңаш жән<
мыкын бөліктсрін барлык жағынан жауып
оның шажыркайын, теаспіегіит, және киғац
орналаскан жіңішке ішек шажыркайыныі-
түбірін, гасііхтеаепіегіі, (№81 суреіті караныз^
кұрап, ток ішектіи сокыр ішегін және онын
кұрттәрізді өсінлісін барлыкжагынан жауып,
кұрттәрізді есіпдінің шажыркаиын, техо-
аррепсііх, кұрайды. (№82 сурстті караңыз)
Одан әрі ток іші к । іп жоғарылаған және
іомендсіеи болікіепін мезоікритонеаллі
101
Рагч аЬдотіпаІіч аоггас
Кесеччи.ч вирегіог отепиіііч
У\'.һера!ісае
Мсача іцГегіог
І.і^.һераіосітхіепаіе
Нераг—
І.іц.һераіогеіііііе
ТиЬег іітепіаіе рапсгеаіг
Меяосокт ігап^ сгкііт
Іла.ігкіпкчііагс аехггит
Раг^ чирегіог іһюсіспі
Гіехигэ сіиогіецоіеіиііаііч
Кеп хіпічіег
Рапсгеах (еариі)-'
Соіоп амсегкісь
('оіоп де.ясеікіек
- Кесе55и* іпіегхіцтоіёеих
Мечосоіоп яі^піоіііеит
Рготопіогіит
('ауіга.ч рсКіч
Л.еі \ .іііасие схіегпае
- кесіит
Саұ ііач реіх іу -
Уечіса игіпагіа
Рагч іісясегкіепх гіиосіспі
Рагч аһсіотіпаіія аогіае
Ұ.саұа іпГегіог
— .Іе)ипит
Касііх течепіегіІ
Кеп (іехіег--
Рагк һогі/опіаііч-
(іпіегіог) сіііоііепі
Тгітсич сеһасич
/ Ріарһгаупа
I і[чорһаиеиз
у //Л.^а.чтгіса чіпі.чгга
' ' '' .согопагіііпі һераіі.ч
Ыё.рһгепісоііепаіе
,. Рапсғеаъ (саисіа)
81 -сурет. 11Н куысының мүшелері, алдынғы карінісі (асқазан, жіңішке ішектін шажыркайлы бөлігі және
көлдс не 11 бол ігі ал ы н ы п тастал ған, бау ы р жоғары котеріл гс н).
жауып, кеііін ішектің сигматәрізді жиек
ішегін интраперитонсалді жауып, кіші жам-
бас куысына өтеді.
- Жамбас куысынла тік ішектің жоғарғы
бөлігі сигматәрізді жнек ішектін тікелей жа-
лғасы болғанлыктан, барлык жағынан инт-
раперитонеалді, аралык белігі үш жағынан
хмезоперитонеалді, төменгі болігі тек кана ал-
дынғы жаі ынан, экстраперитонеалді жабы-
лып, әйел аламдарда жатыр мен несепкуык-
ты (иссеп толып кезінде) үш жағынан жау-
ып, аралығыида ұнғыл (шұнкыр) кұрап. іш
куысыиың алдыңгы кабыргасынын парие-
талді бәлігінс жа.ігасады.
- Іш куысы ішастарының туындыларына
жекелеп талдау жасап, олардың топография-
лық орналасу орнына және практикалык
мәніне токталу үшін іш куысын 3 қабатқа:
а) жоғаргы кабат — көкегген ток ішектіи
көлденсң жиек ішегіне дейін;
ә) ортаңғы қабат — тоқ ішектің келденең
жиск ішегінен кіші жамбас куысына дейін;
б) кіші жамбас куысына бөледі (№83 сурет).
-Іш қуысының жоғарғы қабаты, көкетпен
тоқ ішектіи көлденең жиск ішсгінің аралы-
ғында орналаскан. Ішастардыңіш қуысынын
жоғарғы кабаттағы туындыларына қатпар,
жалғамалар, шарбылар жатады.
102
Кесеххих ыирегіог опіепіа|і$
у РІіса ^ахіторапсгсагіса
ЬоЬия һераіій ніпіхіег
। I Рапсгеа^;
ҮеіЛгісіій (раг5 сагсііаса)
< ҒІехига сіиосІспоіеіипаІЬ
і кі§.£ахГгорһгспісіііп
Ьіеп
Г.оһііз саисіаіиі һсраіі^
Еі^.һераіо^айігісипі \
Ьіу.һераіосіиосіепаіе < \
Ьоһііх һераііх сіехісг
Піарһга^іпа \ *
. , » I 1
Ғопппсп еріркнсиш
Уеьіса ГеІІеа
ГІехига соіі
[Зіюсіспит -.
Ксп сіехісг
Соіоп ахсепсіеі _
ІЗгсіСг сісхіег
Цеипі -
V.іііаса ехіепіа"
Аррепсііх
\еппіГогті$
А.ІІіаса схісгпа
Рііса ііеосссаііх
Кесезхич ііеосесаііз
хирсгіог
РІіса іІеосссаііх
кесехыііі іІеосесаІІ5
шГегіог
Мехоаррспсііх
Сссит
Р\ ІОГГ15
ЕІ£.һераіосо1 ісиіп
Кесеххих іпГсгіог
отспіаііх
\'.саха іпГегіог
Мезосоіоп ігапіҮегзит
кій.даьігоііепаіе
Соіоп Ігалйүеіъипі
Рсгііопеипі рагіеіаіе
- МеяосоІоп йі^тоісіеиіп
Соіоп віьіпюісіеиіп
Кесіипі
- Уеніса игіпагіа
Кесе8»и» сіиосіепаііз іпГегіог
РІіса сіиосіепаіій іпГегіог
Касііх іпехепісгіі
Нгсіег чіітіег
- АоПа
“ Соіоп сіехсепсіепх
~ Рготопіогііііп
Кесеймія Ііепаііх
һшъае опісіНаІія
Ьіу.рһгепісоеіісипі
.. Нехига еоіі ^іпіхіга
РІіса сіпосіепаііх
хирегіог
Кесехяь сіиосіспаіі? хирсгіог
Рагх айсепсіеа сііюсіепі
Кеп зіпізіег
82-сурет. Іш куысының мүшелері,алдынғы көрінісі (асказан, жіңішке ішсктің шажырқайлы бөлігіжәне
колленең бөлігі алыныптасталган. бауыр жоғары көтерілген)
103
1
7
8
9
10
11
12
13
5
14
1 бел омырткасы леңгсіііііде ііп қуысыиың көлденең кесіндісі (жоғарыдан қараңыз)
Денснін. колдеііең кесіндісі (М Р-томогра,мма)
83-сурет.
I ІШі Щ !ік Гцлщі,ікегі
? () |тіі к і,>'і 11111 6,:и іі.ім
< Еі:і>і.кр.л.щ (ііі >'кчч
1 Тмм.игі кіыс иси.ісі.і
?. Кнкс
(. Омыіігка.ци.іігік ;«ік
7 [і.ңі.ірчілі і_і)>і уііхі
К КііГіііЦм.і
>» Һ,Ң Нр.ІІЛ| к^іірыкгы \.'ҺХ'І
ІІІ. ІІИТІК коII>„іиыII іоме 1.1 ,тс-ге11 біпіп
12 К<>кй.гуыр
11 Жі'ИЛі
14 Ьо;і.'іык кі')ле лоие мыкын
кінТырііі гі>.'іІПЫКГ'1 Ң'р|
15 Омыріні .и;іісіі
і М ГіЧІІІ', ІіҺіІііҢііІІЫ
2. І.ір. ТиІкіГигігіс
' ТрҺіікіІСЧІ I к' р.ІГ Г-
5 Оіі і [>І і піці п. і
6. Гһчсч1. іпіеіксіісһг.ііы
7. Ь.іһііь мп һс;>інк
N Сі>?і.і
һ 11ііч11.с,11КІ.Нһ Ііегігкіі.
III. Аікііі .іІи.1ічіі11і.і!;к • ріик ік'м.;і:ікк'пч
11. ОііМіт
12 1 ііті
11 МсіГііИіі чгчікіііч
14. М.ІОІЫ.ГЛІІ1И1Ч іікніісіь сі гп
іі Іііі оМііің
15 СчГрЫ КСІТСІІГ.К
I. Топографиялық орналасуына карай
озара бір-бірінен шектеліп орналаскан: бау-
ыр. шарбы және асказаналды қапка бөлінеді.
а) Бауыр қабы, һигха һераііса, жоғарғы
кабыргасы - кәкетпсн: медиаллі қабырғасы
- ішастардын орақтәрізді байламымен, Н&.
/аісі/оппе һераігі', арткы кабырғасы — тәждік
байламмен, Н&. согопагіит шектелсді. Кұра-
мында: бауырдын он үлесі.
ә) Асказаналды кабы, Ьигаа рге^агігіса, ол
бауырдың орактәрізді байламынын,
/акі/огте һераііь, сол жағында орналаскан.
Құрамында: бауырдың сол үлесі, асказан,
көкбауыр және ұйкыбез.
б) Шарбы кабы, Ьигаа отеніаігі. ол жалпы
кұрсак куысының бір бөліғі болып саналады
(№73, 74 суреттер). Алдынғы кабырғасы:
кіші шарбы мен асказаннын арткы беті; жо-
ғарғы кабырғасы: бауырдын кұнрықты үлесі,
ІоЬи^ саисІаШ8\ төменгі кабырғасы: үлкен шар-
бының арткы беті мен ток ішектің көлденең
жиек ішектін шажыркайы, тезосоіоп
ігапюегхит:, арткы кабырғасы: іш куысының
арткы кабыр-ғасын, сол бүйрекүсті бсзін,
ұйкыбезді жауып орналаскан париеталді
ішастартабағы кұрайды. Шарбы кабыныңөзі
фронталді жазыктыктын бойында орналас-
қан. Шарбы кабының кіреберіс бөлігі және
104
һ.іе һераІоОиоОепаІе '
Регііопеиго рагіеіак*
Сахііая регііопеі
Оігір!ігаа;піа
Ееп гіехіег
Ү'.са>1а іоҒепог ~
Віігка отепіаіік
(гіапііиіа чіргагепаііз
ііпыга
I Іераг (к>Ьи$ гіехіег)
М. Іаіі55Іпіи$ ГІОГ5І
М Г]иа<каиі8 кпііһопіін
Раисгеаз (саіісіа I
| Сііапііиіа 8црагепа1І5 5ІпІ5іга
I Кеп 8Іііі5(ег
Х е5(іЪіі1ипі Ьиг^ае ошепіаІІ5
Огпепгогп гпіпик
( іі^. Ііераюігакігісит)
Аопа аіхіотіпаіі.ч
Сепеһга іііогасіса Хіі
Мпі ііогяі
[ли.рһгепісоііепаіе
. Рапсіеаі; (сапгіа)
' Ьіу.уз.-іГгоІіепаіе
- Вшъа опіепіаІІ5
Үепігіепкь (Іііліін5)
Саұііаъ регісопеі
Ьііі.ҒаІсіІогпіе ;
Нераг (Іоһііз $іпі5Іег)
М.гес(іі5 аіхіотіпіч
Регііопеііт \ ксегаіе
УеПеһГі’ ІиіпЬаІін I
[)іарһга§та
'Сі|;іпііиіа 8ііргагепаІІ8 гіехіга
V. саеа іпГегіог
V. рогігі
[ Іерзг (кіішх гіе.хіег)
Гкісігь һс-рлісих сіігтпипік
Цераг (Іоһи^ ?іп.)
□іарһгагтіа
Ғіеп
А. ІіепаІІ8
Сііагкіиіа 8ііргагеііаІІ5 хіпіхіга
Аогіа
Рапсгеа.ч
ЛепігіспІ іі.5
ІіцоВепііт
Б. 1 бсл омыртка деңгейіндс іш аймағынынкомпьютерліктомограммасы
84-сурст.
жоғарғы, төмснгі тссіктсрі ажыратылады. Бұл
каптын кіреберіс бөліғі іштіи ішастарлык
қуысымен шарбылык тссік немесе Винслоев
тесігх./огатеп еріріоісит, аркылы байланыскан.
Қүрамында: бауырдын екі қабатты ішастары-
нан кұралған оң үшбұрышты байламы, //<?.
иіап%иіагесіехіпіт, мсн орактәрізді байламы, Іі^.
/аісі/огте һераііх, жәнс бір кабатты ішастардан
күрігіган тәждік банламы, Н$. союпагіитһерайз,
орналаскан (№73, 74 суреттер).
II. Шарбылар туралы түсінікті жоғарыда
окылы ңыз.
III. Байламдар (ішастардын жолында
түзілген) (№73, 74, 78. 79, 80, 81 суреттср):
А. Бауыр байламдары:
1. Бауырдың жұмыр байламы, //^. іегеа
һераііа.
2. Орактәрізді байламы, Щ*./аісі/огте.
3. Тәждік байламы, ІЩ. согопагіит.
4. Ои және сол үшбұрышты байламдары
Іі&. ігіаи^иіаге сіехігит еі зіпігігит.
Б. Мүшелер аралығындағы байламдар:
I. Бауыр-асказан байламы,
Щ*. һераю^аиігісит.
2. Бауыр-он екі слі ішскбайламы,
Щ*. һераюсіиосіепаіе.
3. Бауыр-бүйрек байламы,
іі&. һераіогепаіе.
14-72
105
ОІ8си5 іпсепеПеЬгаІік
Оіарһгаета
кеп 8ІПІ8ТСГ
А. гепаііз ^іп
Соіоп иеясепгіеіія
V. гепаііч чіп.
Аопа
А. піеяепіегіеа ыірегіог
і^ипщц
Соіоп ігапм^ егяиіп
Х5-сурет. 1 [п аймағынын компыотерліктомогриммасы. П бся омыртка тұсында көяденен кссіндісі
106
[ісит Іпіеяііпит ііеит
Саесит
Рііса
еесаііь
кссс^и.ч
геігосесаі і 5
Кабіх
текепіегіі
$и!сі рагасоіі
Ігсіег
РІіса геігохскісаііз
Үекіса игіпапа
Кесшт
РІІса ііеоеісаіік
Кесекмі^ ііеосссаі
іпГегіог
К.есе5і5;ик
Іпіег*і)іртіоігіеі!8
А.еі V,
іііаса ехіета
Регііопеит
рагісіаіе
| Аррепсііх ҮсппИогтІ5
Меяоаррепсііх
Соіоп гіенеепііепк
Мезосоіоп 8І^тоі6еа
86-сурет. іііі қуысынынтөмснгі қабатыныңмүшелерқалдынғы көрінісі
(сокыр ішек, 8-тәрізді ішекжоғары көтсрілген).
4. Көкет-асказан байламы,
Іі^. рһгепісо^ааігісит.
5. Асказа н- көкбауы р байла м ы,
//&. ^ааігоііепаіе.
6. Асказан-жиек байламы,
ІІ%. %ааігосоІісит.
7. Көкбауыр-бүйрек байламы,
Н& Ііепогепаіе.
8. Кокст-көкбауыр байламы,
Щ>. рһгепісоііепаіе.
9. Көкет-жиек ішек байламы,
//£• рһгепісосоіісит.
10. Он екі елі ішек байламы,
Н&. (ішхіепогепаіе.
Шарбылык тесіктің алдыңғы қабырғасы:
бауыр — он екі елі ішек байламымен, Іі$. һера-
іо(іио(іепаІе\ арткы кабырғасы: бауыр - бүйрек
байламымен. Н%. Һераіогепа1е\ томенгі кабыр-
ғасы: бүйрек — он екі елі ішек байламымен,
Н%. (іиодепогепаіе; жоғарғы кабырғасы: бауыр-
дың кұйрыкты үлесімен шектеледі (№84 су-
рет). Шарбылык тесіктің негізгі кызметі:
шарбы кабындағы сірлі сұйыктыкты іш
куысындағы сұйыктыкпен өзара жалғасты-
рып тұру.
-Іш куысының ортаңғы кабаты. ток
ішектін көлденен жиек ішегінен кіші жамбас
куысынын аралығында, үлкен шарбыны
І07
көтерген кезде айкын байкалады. Ортаңғы
кабатта жіңішке ішектің аш және мықын
бөдіктері, ток ішектің сокыр ішек және
кұрттәрізді өсіндісі, жоғарылаған, көлденең,
төмендеген және сигматәрізді жиек ішектері
және іш куысының артқы кабырғасының ма-
ңында орналасқан ірі қантамырлар мен не-
сеп жүйесі мүшелері орналаскан.
Ішастардың іш куысының ортаңғы қаба-
тындағы туындыларына:
1. Қалталар;
2. Қойнаулар;
3. Өзектер;
4. Шажырқайлар жатады.
Он екі елі ішектің жоғарылаған бөлігі,
омыртка бағанасының сол жағында 1 — бел
омыртканың тұсында шұғыл төмен қарай
бұрылып, он екі елі-аш ішек иілімін,/7ехш-й
(іисіепоіеіипаігі, түзіп, жіңішке ішектің аш
бөлігіне жалғасады. Бұл иілімнің сол жак
қапталында, иілімнің төбесінен іш куысы-
ның арткы қабырғасына бағыттылған ішас-
тарлыкон екі елі — аш ішек катпарының,р//сй
(іиосіе-поіеіипаіһ, маңында жоғарғы және
төменгі он екі елі ішек қалталары, гесехзиз
(.іиосіепо/е/ипаіі^ хирегіог еі іп/егіог, орналасқан
( №82 сурет).
Жіңішке ішектін аш және мықын
бөліктері ішастармен интраперитонеалді жа-
былып орналасқан. Аш ішек пен мықын
Ішектің шажырқайы, тезепіегіит, бүктеліп
орналасқан екі қабатты ішастардан тұрады.
Шажырқайлардың бекитін жері шажырқай-
лардың түбірі, гаеііхтехепіегіі, деп аталады. Ол
11 бел омыртканың сол жағынан басталып,
оң жақ Мыкын шұңқырына дейінгі аралықта
орналасқан (№81, 82, 86 суреттер).
Шажырқайдың түбірі арқылы іш қуысы-
ның ортаңғы кабаты: оң және сол жақ қой-
науға, гіпи$те$епіегіси$(іехіегеігіпгііег, немесе
үшбұрыштарға бөлінеді.
-Оң шажыркайлық қойнау, гіпиз тезеп-
іегісиз сіехіег, үшбұрыш тәрізденіп, ұшы жоға-
ры карап, табаны төмен қарап, аш ішек пен
мыкын ішек шажырқайының оң жак қапта-
лында орналасқан. Қабырғалары: оң кабыр-
ғасы тоқ ішектің жоғарыл аған жиек ішегімен;
жоғарғы қабырғасы тоқ ішектің көлденең
жиек ішегінің шажырқайымен; медиалді
қабырғасы аш және мықын ішектің шажыр-
қайының түбірімен шектелген. Бұл қойнау-
дың төменгі бөлігінде мықын ішектің дис-
талді бөлігі орналасқан ( №85-А сурет).
Мықын ішектің, ішегііпит іііит, сокыр
ішекпен, саесит, жалғасқан жері мыкын - со-
қыр ішекбұрышы, ап§иІи$ іііосаесаііз, деп ата-
лады. Мықын ішектін жоғарғы беті мен
төменгі бетінде жоғарғы жәнетөменгі мықын
— соқыр ішек қатпарлары, ріісае Неосаесаіез
зи-регіог еі іп/егіог, аралығында қалталар,
гесехш іііосаесаігі зирегіог еі іп/егіог, орналас-
қан. Қалталардың манында соқыр ішектің
құрттәрізді өсіндісінің орналасуы жиі байка-
лады. (№86 сурет).
Соқыр ішек, саесит, ішастармен интра-
перитонеалді жабылған, шажыркайы жок.
Соқыр ішектің артқы қапталындасоқыр ішек
артындағы қалта, гесеззиз геігосаесаігі, орна-
ласқан. Бұл жерде, соқыр ішектің кұрттәрізді
өсіндісінің орналасуы жиі кездеседі. Тоқ
ішектің жоғарылаған жиек ішегі, соіоп
азсепсіепх, ішастармен мезоперитониалді жағ-
дайда орналасқан. Тоқ ішектің жоғарылаған
жиек ішегі мен оң бүйір қабырғалардың ара-
лығында, құрсаққуысыныңортаңғы қабатын
жоғарғы қабатымен өзара жалғастырушы
бойлай орналасқан оң тоқ ішектік жүлге не-
месе саңылау, зиісиз рагасоіісиз (іехіег, орна-
ласқан.
Тоқ ішектін көлденең бөлігі, соіоп
ігапзуегзит, ішастармен интрперитониалді
жағдайда жауып орналасқан. Шажырқайы
құрсақтың серозды қуыстығының жоғарғы
қабаты мен аралық кабатын бөліп қоймай,
шарбылық қалтаның, Ьигза отепіаііз, төменгі
қабырғасын құрауға қатысады.
Құрсакқуысыныңсол шажырқайлыққой-
науы, гіпиз тезепіегісизгіпізіег, жіңішке ішектің
шажырқайының, тезепіегісит, сол жағында
үшбұрыш тәрізденіп орналасқан (№85-А су-
ретті қараңыз). Шекарасы: сол қабырғасы —
тоқ ішектін төмендеген бөлігі мен сиг-
матәрізді ішекпен; оң қабырғасы жінішке
ішектің шажырқайының түбірімен шектел-
ген, Төменгі қабырғасы жоқ, жамбас куысы-
на карай бағыт алып, құрсақ қуысының
төменгі қабатына жалғасады.
Тоқ ішектің төмендеген жиек ішегі, соіоп
(іезсепеіепз, ішастармен мезоперитониалді
108
жағдайда жауып орналаскан. Ток ішектің
төмендеген жиек ішегі мен курсак куысының
сол кабырғасының аралығында бойлай ор-
наласкан және кұрсақ куысының жоғарғы
кабатымен өзара жалғаспайтын сол ток
ішектік жүлге, $и/си$ рагасоІІсиз зіпізіег, орна-
ласқан. Ток ішектің сигматәрізді жиек ішегі,
соіопзі^тоісіеит, ішастармен интерперитони-
алді жағдайда орналаскан. Шажыркайы жак-
сы дамыған. Шажыркайының сол капталын-
да шағын келген сигматәрізді ішектің аралык
калтасы, гесе^и.ч іпіеіхі§тоі(іеи$, орналаскан.
-Іш қуысының төменгі қабаты.
(Кіші жамбас қуысы)
Ішастар жамбас куысына қарай өтіп, жам-
бас куысының кабырғаларын және сол жерде
орналаскан мүшелерді, әсіресе несеп жыныс
мүшелердің түр ерекшеліктеріне байланысты
әр түрлі жағдайда жауып орналаскан. Тік
ішектің жоғарғы бөлігі сигматәрізді ішектің
тікелей жалғасы болғандыктан, интраперито-
неалді орналасса, ортанғы бөлігі мезоперито-
неалді, төменгі бөлігі экстраперитонеалді ор-
наласқан. Ер адамдарда ішастар тік ішекте
несепкуыктың артқы бетіне карай өтй
тікішек—куыкұңғылын, ехсауаііо гесіогезісаіі
күрады. Несепкуык несеппен толған жағдаі
да байкалмай, толмаған жағдайда байқалаты:
көлденең бағытта тік ішек пен несепкуықть
аралығында көлденең катпар, рііса гехісаі
ігапзчегза, орналасқан. Әйел адамдарда т
ішек пен несепкуықтың аралығында жаты
иіегих, орналасқандыктан, ішастардың орн;
ласуы өзгешелеу. Әйел адамдарда ішастар т
ішектің алдыңғы бетіне карай өтіп, кынаі
тың, уа^іпа, жоғарғы бөлігінің артқы беті
экстра перитонеалді жағдайда жауып, одан ә
жоғары көтеріліп, жатырды мезоперитоні
алді, жатыр түтігін, іиЬа иіегіпа, интраперитс
неалді, аралығында тікішек—жатыр ұңғылы]
ехсагаііо гесіоиіегіпа, құрап, несепкуыкг
қарайбағыталады. Несепкуыкішастармен м<
зоперитонеалді жабылған, жатыр—қуы
ұңғылын, ехсауаііо уезісоиіегіпа, кұрап, і
куысының алдыңғы қабырғасынын ішаст;
рына жалғасады.
іоо
IIТАРАУ
ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ
8Ү8ТЕМА КЕ8РІКАТ0КЮМ
Сопсһа пазаііз іпГегіог
Сопсһа пазаііз яирегіог
8іпп5 урһепоісіа1І8
Сопсһа пазаіів тесііа
Раіаіит сіигит
Ояііит рһагупсеит
іиһае аисііііуае
Раіаіит тоііе
Рагя огаііз рһагуп£І8
Рііса уезііһиіагіз
Рііса ұосаііь
һатпіа сагіііа^іпіз сгісоісіеае
ВіГигсаСіо ігасһеае
Вгопсһив ргіпсіраііз сіехіег
А.риітопаһх сіехіга
Ус.риітопаіеа сіехігае^
ЬоЬиз яирегіог
Риіто бехіег
І.оһиз іпіегіог
Вгопсһі Іоһагев
еі $ецтепЫс8
Риіто «ипізіег
г Еоһиз іпГегіог
ЬоЬия тебіи^
N3811$ ехіегпиз
Насііх палі
Оогыіт пазі
Лрех паы
ЛІа пагі
МахіІІа
СаЬіит ыірегіог
Сауііаз огі§
Ьіпіціа
ЬаЬіит іпіегііь
МапФЬиІа
Ері^кшія
0$ һуокіеит (согрия)
[іу. һуоеріціопісит
СІц. Ігутоһуоісіешп тесііапит
Уепігіеиіих Іагіпіік
Сагіііаео іһугоідеа
Сах ііак Іагуп^ія
Тгасһеа
Вгопсһи$ ргіпсіраһЧ .зіпі.чіег
А.риітопаіі» гіпізіга
Ьоһш; яирегіог
Уе.риітопаіея яіпімгае
87-сурет. Тыныс алуаппараты (жартыяай сызбалы)
Тыныс алу жүйесінің жалпы
сипаттамасы.
Ты ныс алу жүнесі, хугіета геарігаюгіит, нс-
месе тыныс алу аппараты, аррагаіих гсхріга-
іогіісу организмді отгегімен камтамасыз етіп,
көмір кышкыл газып сыртка шыгарушы
мүшелср тобы. Топографиялык орналасуы-
на караіі: іыпыс алу жолдары мен тыныс алу
кызметін рстгсуші окпеден және жоғаргы,
төменгі боліктсрлен түрады (№87 суретті
караңыз) Тыныс алу жүйесінің жоғарғы
болігі: мүрын куысынан, жүткыншактын
мүрындық жәнс ауызлық боліктерІнсн,
төменгі бөлігІ: көмекейден, кеңірдек пен
бронхтардан және өкпенің терен кабатында
орналаскан бронхиалды тармактар мен
көпіршекті тармактардан тұрады.
Тыныс алу жолдары тыныс алу кезІнде от-
тегі мен көмір кышкыл газын бойынан сркін
өткізу үшін, кабырга.іары шеміршектік және
сүйектік тіндерден тұрады. Тыныс алу жол-
дарыныи ішкі немесе куысқа караған беті
кірпікшслі эпителиймен көмкерілгсн, шы-
рышты бездерге өте бай шырышты кабыктан
түрады. Тыныс алу жолдары аркылы өтетін
ауа шаң тозаңнан тазартылып, жылынып,
ылғалданып окпегс карай бағыт алады.
112
Оь Ггопіаіе
Ок Іасгітаіе
О^ гувотаіісигп
0$ паяаіе
№гі$
Ргосе$ких Ғгопіаііа
тахіііае
Сагіііа^о па§І
Іаіегаііз
Сагіііа^о пазі
ассеяяогіа
Сагіііа^о аіагіз та
(сги$ Іаіегаіе)
- Сагіііа^іпех аіаге:
тіпоге$
Іпіе^итепйіт соттипе
88-сурет. Мұрып шемірінсктері, оң көріңісі
Сыртқы мұрын
Мұрын анмағы, ге$іо пазаііх, топография-
лык орналасуына карай: мұрыннын сыртқы
бөлігінен немесе сырткы мұрыннан жәнс
мұрып куысынан тұрады (№88 сурстті к.ара-
ңыз).
Сырткы мүрын, ехіетиа (грекше -
/7/м, гһіпоа) мұрын түбірінен, кырынан, ұшы-
нан жәнс танауынан тұрады. Мұрын түбірі,
гасһх назі, ол беттін жоғарғы бөлігінде орна-
ласкан, маңдай сүйегінен мұрын-маңдай
шұңкыры аркылы шектелген. Бүйір кабыр-
ғасы орталыкбөлігінде бірігіп, мұрын қырын,
дог.чит пазі, төменгі латераллі бөлігі мұрын
канатын, аіае пахі, кұрайды, демді мұрь
қуысына өткізуші танаумен, цагех, және т
науларды бір-бірінен бөліп тұратын мұрь
калкасынан тұрады.
Сыртқы мұрынның кабырғалары сүйекі
және шеміршектік бөліктен тұрады. СүЙекі
бөлігі: мұрын сүйегінен, о.ч па.чаіе, және ж
ғарғы жаксүйектін маңдайлык өсіндісіне
ргосезхих/гопіаііз тахіНае, тұрады. Шемі
шектік бөлігі дәнекер тіндер аркылы өза
байланыскан бірнеше шеміршектерден тұр
ды (№88, 89, 90 суретті қараныз).
- Мұрынныңлатералді шеміршегі, сагіііа,
па.чі /аіегаІіз, с ы рт кы п і ш і н і ү ш бұр ы ш тәр і ді
15-72
113
Оз Ггопіаіе Ьі§. раіреһгаіе тедіаіе
Кіта раІреЬгагит
Об пазаіе
Огһііа
СаНіІаао пазі
Іаіегаіь
Сагпіагрпез аІаге$
тіпогез
Сагіііаао йеріі пазі
Сагіііаро аіагі^ та}ог
(сгік Іаіегаіе)
Ргосезяи» ГгогПаІій
тахіііае
0$ Іасгітаіе
ЗерШт огһііаіе
Аіае пакі
Сагіііа^іпез пазаіез
ассеззогіае
89-сурет. Мұрын шсміршектері, алдыңғы көрінісі
мүрын сүйегінсп төмен орналасып. мұрын-
нын бүйір қабырғасын құраушы жұп шемір-
шсктсн түрады. Шсміршектін алдынғы кыры
өзара бірігіп, мұрыннын кырын құрап,
төменгі кыры қанаттып улкен шеміршегімсн
байланыскан.
- Қанаттын үлкен шеміршегі, саггііа&о аіагіа
/ііа/ог, мұрыннын латералді шеміршегінің
бүйір капталында орналасып, канаттын қа-
бырғасын күрап, мұрынның сыртқы тесігі та-
науды, нагех, кұраута қатысады.
- Қанатгын. кіші шеміршегі, сагіІа%о аіаггі
тіпог, ол қанаттын үлкен шсміршегініңарткы
капталының скі жағында 2-3 ұсак шеміршек-
тен тұрады.
- Кейбір ксзде мұрынның латералді шемір-
шегі мен канаттын үлкеп шеміршектерінің
аралығында, мұрын куысына жакын орна-
ласқан сыртқы пішіні өзгермелі бірнсше ұсақ
косалкы шеміршектері, саггііа^іпеа паааіеа
ассеыогіае, кездеседі.
-Мұрын куысының аралык шсміршегі,
сагіііа^о аеріі пазі, сыртқы пішіні төрт-
бұрыштәрізді дара шсміршектен түрады. Ше-
міршектін жоғарғы және артқы капталы тор-
лы сүйектін перпендикулярлы табақшасы-
114
Лрсх па$і
90-сурег. Мүрын иісміршектсрі, төменгі көрінісі
мен, іатіпа регрегиНсиІагіа. төменгі арткы
кабырғасы жеябезекнен, уотег. шектедген,
Мұрын куысы.
Мұрын куысы, са^ит пагі, сырткы мұрын
мсн бет сүйектерімен шектелген (№91 сурстті
караңыз), Мұрын куысы кіреберіс бөлігіне,
уезііЬиІит пазі, және меншікті мұрын куысы-
на. саұит пазі ргоргіит, бөлінеді, Мұрын
куысы кірсбсрісі, уезііһиіит пазі, меншікті
мұрын куысынан мұрын куысының босаға-
сы. Іітеп пазі, аркылы шектслғен. Мұрын
куысы кірсбсрісінінтерісінде май бездсрі мен
тері бездері жәнс шаштар немесе вибрнстер
көпгеп орналаскан. Меншікті мұрын куысы-
ның, сауит пазіргоргіит, кабырғалары сырт-
кы мұрын мен бет сүйектерінен тұрады.
Мұрын куысының: жоғарғы, төмснгі, лате-
ралді және аралык кабырғалары ажыратыла-
ды.
- Жоғарғы кабырғасы: сырткы мұрынның
латералді шеміршегінен, сапііа$о пазіІаіегаііз,
мұрын сүйегінен, ох пазаіе, торлы сүйектің
торлы табағынан. Іатіпа сгіһгоза, және сы-
натәрізді сүиекденссінен, согризо.чзіз хрһепоі-
сіаііз, тұрады;
- Төменгі кабырғасы: катты таңдай,
раіаіит сіигит, мен жұмсак таңдайдан.
115
8іпіі5 Ғгопіаііз
из
Топ5І11а
І5
- РІіса заіріп^орһагупёеа
ЭисШ.5 іпсі$Ши$
РаІаШт сіигит / и - - • - -
Рііса 5аІріпцора1аііпа 9 РаІаШт тоііе
Овііит рһагуп^еит шЬае аигШіұае
Сопсһа пазаііз зирегіог
МеаШз пазі зирегіог
Биісиз о1іасгогіи$ па$і
05 пазаіе
А^уег пазі
Лігіит теаіиз
тебіі
Сопсһа пазаііз —
тебіа
МеаШ$ па$і
тедіиз
ІШтеп па5І ~
УевІіЬиІит
пазі
Сопсһа па5а1І5
іп іегІог
МеаШ5 па$і
іпГегіог
Сгівіа §а11і
Кесе55іі5 5рһепоеШтоіс1а1І5
АрегШга 5Іпи$ 5рһепоіда1І5
8ііііі5 5рһепоі<іа1І5
! МеаШ5 па$орһагупееіі5
Агсиз
апісгіог
’ аііатів
АХІ5
ЬаЬіит зирегіиа
91 -сурет. Мүрын куысы, сачит пагі, он жағы
раіаіит тоііе, тұрады (№91, 92, 93 суреттерді
караңыз);
- Бүйір кабырғасы: сыртқы мұрыннында-
тералді шеміршегінсн, жоғарғы жаксүйектің
м ұр ы н б еті н с н, /асіез п а.ча !із тахіИае, та нда й
сүйсктің перпендикулярлы табағының
мұрын бетінен, Іатіпа регрепсНсиІагі.ч, торлы
лабиринттіи мұрын бетінен, /асіез пазаііх
ІаЬугіпіһі еіһтоісіаііз, көзжас сүйегінен, о$
Іасгітаіе, жәнс төменгі мұрын калканынан,
сопсһа па.чаігі іп/егіог’, тұрады,
Мұрын куысының бүйір кабырғасындағы
үіп мұрын калканының аралығында: жоға-
рғы, ортанғы және төменгі мұрын жолдары
және мұрын жанындағы койнаулардыі
мұрын куысымен жалғасатын тесіктері орна
ласкан (№ 94, 95, 96 суреттерді караңыз).
1. Жоғарғы мұрын жолы, теаіиз паь
аирегіог, жоғарғы жәнс ортаиғы мұрын кал
кандарының аралығында орналаскан. Бұ.
мұрын жолы сыиатәрізді сүйектін койнауы
мен, гіниз зрһепоісіаііа, және артқы торлі
ұяшыкпен, сеііиіае еіһтоісіаііхрохіегіог. байла
нысқан.
2. Ортаңғы мұрын жолы, теаіизпагітесііи:
ортаңғы және теменгі мұрын калкандары
ның аралығында орналаскан. Бұл мұры
жолы маңдай койнауымен, зіпих /гопіаіі:
ііб
Арегіига 5Іпи$ -ц
Ггопіаііз
КаНіх па$і -
Ніаіиз 8еті1ипаІІ8 х
Ргосехкия ипсіпаШз -
8іпия Ггопіаііа -
Виііа есһтоісіаііз
Сопсһа па^аіі^ іпҒсгіог
'Сопсһа па^аіів тебіа
і ) Сопсһа пакаііз зирегіог
АрегШга $іпи$ $рһепоі(1а1і$
(> іъіпив 8рһепоіс1а1І8
□огвит паы
А^ег паві
УеяііЬиІипі па$і
ЬаЬіит зирегіог -—
кітеп паві ,
Арех пахі -і
МеаШя па$і
•зирегіог
Меашз паы
; тесііщ;
Вигза
\рһагупуеа1і8
- -»г:\ Меаііі8 п а8 і
+-.<АіпГегіог
Г МЙТопйіПа
а гу п §е а 1
9 9 Топь
ШЬагіиз
аікійіүае
Рііса Іасгітаіія
Сапаіія пазоіасгітаііз
Раіаіит
аигит
. Озііит рһагуп^еит
ІиЬае аіісШіае
1 Раіашт іпоііс
МеаШ5 паворһагіпдеиз
92-сурет. Мұрып куысы. он жағы. Оіүгып к.сша
иарының коп бөлігі алынып тасталған)
жоғарғы жаксүйек койнауы мен, зіпиз
тахіНагіа және алдыңғы. ортаңғы торлы
ұяшыктармен. сеііиіае еіһтоісіаіех атегіог е?
тесііих, байланыскан,
3. Томенгі мұрын жолы, піеагих пазі іп/егіог,
ол төменгі мұрын калканы мен таңдайдыц
аралығында орналаскан. Бұл мұрын жолына
мүрын-көзжас озегі, сапаіі^ пахоіасгітаііх,
ашылады, жәнс күрек тіс өзегі, сапаііа
іпсігіуіа;, аркылы ауыз куысымсн байланыса-
ды,
- Мұрын куысының аралык кабырғасы:
желбсзек, ^отег, пен мұрын қуысынынаралык
шсміршегінен, сапікі^оаерй пагі, тұрады.
Мұрын куысының шырышты кабыгы,
іипіса тисо.ча, кірпікшелі эпителиймсн
көмкерілгсн, тсрен кабатында шырышты
бсздсрмсң катар күрдслі ұяшыкты, шырыш-
сірлі бездер көптсп орналаскан. Сонымсн
катар, шырышты кабыктын астында, томенгі
және ортанғы мұрын жолдарының тұсында
ауаны жылытуға арналған калканлардың
үңгірлі веноздык орімдері, ріехих сахепюгі
сопсһагит, орналаскан, Шырышты кабык
топографиялык орналасуына жәнс аткара-
тын кызметіне карай: мұрын куысынын жо-
ғарғы мұрын жолынын. маңында орналаскан
иіс сезу аймағына, ге%іо оі/асіогіа, және ор-
I 17
8ІПИЯ Ггопіаііз
Касііх паві
С1ІҮН8
епоіааііз
Ғо8за һурорһузіаііз
СТІ8(а даііі
| Ке^іо оІГасіогіа
і Ьатіпа сгіһгояа
* —.
Агсиз апіегіог
аНапііз
•Сһоапа
зііит рһагупцеит
ГиЬае аисііііуае
огиз ШЬагіи^
і Раіашт тоііе I
Раіашт дигит Цуиіа раіаііпа
Сапаііз іпсізіуиз
Ке£Іо гезрігаіогіа
8ріпа Ггопіаііз
Оз паяаіе
8ерШт пазі
Оогыіт пазі •
Сапііа^о пазі
іаіегаһз
УезңЬикіт /
пазі
Сапііаідо
аіагі» пазі/ІЙ.
Арех пазі
Рагз. тоЬіІіх
8еріі пахі
Раг^ тетһгапа -
сеа Берһ пахі '
Оп*апит
ұотегопазаіе
ЬаЬіит яірегіиз
Топзіііа
рһагуп£еа1І8
Ғазсіа рһагуп^о-
Ьазііагіз
93-сурет. Мұрын калкасы, херішп пагі, сол жақ көрінісі (шырышты кабык)
таңғы. төменгі мұрын жолының макында ор-
наласкан тыныс алуаймағына, ге&огекрігаіогіа,
бөлінеді (№93 сурсттерді қараныз).
Мұрын қуысы арқылы күрделі сараптан
өткен ауа, хоан тссігі, одан әрі жұткынпіак
аркылы көмсйге бағыт алады,
Мұрын қуысының
канмен қамтамасыз стілуі.
Мұрын куысынын шырышты кабыгы
(жоғарғы жаксүиек аргериясының тармағы)
сынатәрізді - іатітіай артериясының тармак-
тарымен, а. ьрһепоракніпа, және (көз арте-
риясының тармагы) жұіі алдынғы және арт-
қы торлы артериялармен, аа. егһтоісіаіеа
апіепог еі роыегіог, кандаидырылады.
Сырткы мұрыннан венадык кан бет және
көзвеиаларына, ғт./асіаііьеіорһіаітіса, ағады.
Мұрын куысының шырышты кабығынан сы-
натәрізді - таңдай венасы, у. зрһепораіаііпа,
а р кыл ы қа н атт ы к ө р і м ге, (ріехих ріегіүкоісіеих)
ағады.
Лимфа тамырлары төменгі жаксүнек ас-
тындағы және иекасты лимфа түйіндеріне
ашылады.
Мұрын қуысы мен сырткы мұрың үшкіл
нервтің бірінші және екінші тармактарымен
нервтендіріледі. Мұрын куысының шырыш-
1 18
1. аи.ъіры
2. Гнпофиі *әнс іүрік еріиит
3 Сышіюр) ЛЧІ КИГиі.іу
4. ТүТІК буЫ.ТГЫГЫ
5 ЕіТК түпгтиін Л) ІКЫНІІЛІКІЫН гССі
(1. ЖртКЫНІІІЛК ОЛІЫҢКЫСЫ
' Атлантгын :плІ.гНІЪІ .'ІОҒЯеЫ
Я. Жумсак тннми
9. М.ііиніЛ ксііінауы
1і) Тпрлы еүнектін ііерреіідіікуаярлі
габикныеы
11 Мурын К4!іклсі<інын іііеміічііт
12 . Жс.иччеқ
13 Еіцлаіі сүііегг
|Л А.1ЯЫІІІЫ гор.іы ццектні .ірісрііш
мен нерииТ
15 Жуткыінцактын мүрынлііікбплігі
|Ь. Мурып ка.ікасы
17. Иіесеіу нервтері
ІК Қүрсктістік мурын ,'ІрТеріОІСІіІ
19 . М\рын кддкасыиын кыры
20 КүрскттстіК ««
21 \'і.і)лнт.і тсірлы і.уГіскпц .іріериж
22 Иіссе іу й уі а :іті
2’ ИіСееП жплы
24 Ііпкі уііхііі ;,р [ерпясм
25. Аргкы мүрын меп чцрыіі
ка.іквсыпын пртерцнларі.і
2Һ Мурын' г.ірл.ііі псрлі
27. Холц.тар
2К 1І.Т
1 Сгічі.і е-іііі
2 . Цур.ірһу.^ і’( ссіііт іцгсіс.і
3 Яцнік чрііесн।гсіііІіч
4 Т.іттгч інЬпгііік
5 Осіічпі рһпіттііісчігп ІііЬле .ц.гіиімс
6 Кес рһагугщеич
7 . Аіегіч ,іпі аІІіППіч
К. ііАі:ііііі піоііі'
9. Хпціч Іготцііъ
Ю І.апцца реіреініісіііагік сччіч
СІІІІІ1ІІІ0.1ІІЛ
11 < -гПіҺіііг) м.-рг і паы
I? \і>;пе;
I .< Раһігпііі ।іч5Сиіті
14 А еі п сЦітіргІ.іІІ', ан!
15 Рлгч щіілііч ріыггпеп.
10 Яерг.іпі ііам
I' Кір чКіТеіигіі
ІН А іі.н.іііч іцсічісць
19 СгічЫ ,сріі п:м г»'.ег
20 < 'апаііч іпсімс ич
2 I А еі I) ітціггі.) I ы .і ц і
22 .НчІЬпч піі.ісһігпіч
23 Тпісіич оІІлсіічіич
24 .А еггіч»1 іч іиі.
25 .Аа іігічаіеч ;мч[ еі і,ер|і пачі
26 .Ь, прчрраіиі.тчіч
27 .СІіііаііа
2И І.Ц18ПЯ
Мұрын калкасы. Нсрвтер мен гамырлар
94-сурст.(Т. Р. Куласов бойынша)
і 19
Бастың ортаңғы кесіндісі жэне ауыз бен мүрын қуыстары. Ортаңғы мен төменп мүрын калкандары алынып тасталыгс,
мүрын маңы койнаулары ашылып көрсетілген
13
27
26
18
19
22
Мүрып куыеыньщ бүйір кабырғасы. Ашылыіі тасталынған
жерлері кызыл бағы пармен корсетілгсн (сызба)
I. Үлксн міі пеилсы (I лиінітіі
нсіі.тсы)
2. Тічіс Т'іГІ;іқііі;ісі.і
.і. Т і к жү іі і е
4. Сыіі.ПУІііідг жү.-ігс
5 Мішіык
6. Жутқыишамык Гілд.імііііі
7. Ү.тксн міішьік-мн
инстсрііасы
К. Оргалык ауы і омырткл иілік
буыііы
<) Жү.тыіі
!(). Жіткышигіктын луьилык
біьнн
11. Үлксц ми ираіы
12. Кору дспесі жэяе үлхен мн
нртсріккы
13. Мяіылй жуігесі
14. Кору хиылыеы жоііе
(II пофн Т
|5. Жоыргы мүрын калкдны
жэнеулкен тор;іы кеціршік
16. Жир-іы.ъій ;ііілы слнылііу
17. Ортшньі мурын КД.ІКСНІЫ
(жтпргы жақсұііек)
18. Мурыи куысыни кірсберп.’!
(9. Мурып-лае іүіігінні тапгі
?1) ТиМСНІІ МурЫН КД.ТК.ІН1.І
21. Есту іү иіінііі .«угкыніизк-
ІЫҚ ГІ-СІГІ
22 Күректісіік озск
23. 'іліі.тпіі цердссііі кіисрстіи
бушіыксі'
24. Жүікыкиык-гүтік к;пц;іры
2' Ті і.цк исріі жгшс гомсііГі
жаксүһскасты іүйін
3(і. Тнмснгі жііқсүйек түпһ
27 Мурыи-міни.ін цтігі
28. Мурыіі-жлс гүтіп
2') Сыц.і-тчрііы сүиек
Сыіы нкыеьі
.10. I р)ы;ти-іүтік кіпіыры
I. V. сеісһі і пі;і[;гы
2. І.шпіиіі іссіі
3. $1П11Ь ГІ-СІІЫ
•1 ?іігіііч ьрһспоііһііі!.
к. СсгеһсІІнпі
6 ТопыІ!;і рһагупіііріііч
7. СуьТспга ссгсһсііо
ІПССІІІІҺіГІБ
8. ЛПісіііііііо аіһіиоіікііһчі).
тсс! і;іп,і
*). Мсііиіія &рпі;ііі-т
|1). і\іік огаІЬ рІі.ігутіЁІь
I I Піі\ сспсЬл
12. Соірик оріі .ипі сі
з. іегеЬп ;іпі.
1 3. Кішіч һпіпіаіі5
14. Сһіамца оргісит сі
һурцрһумк
I 5. Сопсһл п.пкііп чіір. сі Ьіі|і;і
сііпнпкіаіи
|6. Ніпигьммпііипііі'»
!?. Соцсһа ішчЛЬ ітпчій
(5ШІІ5 П1:і\і1һігІ5)
IX. Үігкііһігішп ппы
|9 Оиііиіті сііісіий
I ІЛЫіҺ ІС ГІ111 (ІІІ5
20. Сопсіі.і пичаін ніГ
21 Отііииі рһіігупксшп
іпЬпе ііигііцчис
22. С.ІІ13ІІ5 1ПСІ5РТ15
23. М һлшог Үсі. раһтііпі
24. РІісп міріпеоріі.тгуіівеп
25. N. 1іп§іііі1І5СІ йһиіііиіііс
5иһ піппіһЬііІпгс
26. Гһіскіі, міһпт.нпЗІЬиһтіт.'
27 Оіісіір плміГпіпі.іІіч
28. Ріісіиһ паыіһісппіаіс*.
29. Нсс. срһспоеіЬіноііілІіі
3(1. ІЧІ1..3 ыіірпіиораһііігіл
95-сурет.
120
ГУ. Арісрнц *үлгелер<
2іІ. Жогарнл ліікеуіійк слш.іл.пы
?.I [Ігрпснлпкуліір.ит тлііакпіа
2’ Тчр|н.і іуйек
2.'. Мүрыіі-мігіідаіі түіігі
Кдюіттәргші осрі.тіііін медиммі
гайакшас 14
25- Тінсыіі суііеч ішн і(>рцюнЯсп-.ті
Г4&ІІКИМСІ4
26. Тоиті.і сүпек
27 Жоғарғы жакеүйск аті“-'сі
Мүрыц кзлміСЫ
»9 К.і>і.іттәрітд। ілмек
’.!) Мүрын сүиеи
’.| Хоіпргы ж.ікеүпектін мпідаі псііілі. і
>2. Жогіірн.і хаксүіісктііі глиіаіі осіппіеі
13 Орташьі мүрык жоііі.іныи кірвоерісі
Мурыіі қуысының бұйір кабыргасы, қалка алынын тасталынған
і Киіік крГ.ецпкІиІі1.
Ме.кпх Ніі4 чир
. МеаЧк іііоі піссһір
4 Тоіік ніһ.ігіи1.
' Пиімііл ріі.иуЛ|К‘!һ.
6 < Хіішгі рііагуііуе кь шЬас зисіпіі.К'
1 |'|іеа іаіріііуорііагегціса
N Кесеема. рһиіүііііеіі1.
Ч 1’аіаіінп іпоііе
і(1 ІЛ'р1;і
11 . Ьпцқ Ггопіаік
.2 Йес. ьрһсиоеіІіпіокЫіі.
і.Т Сопсііа памііг чир
(4 Соцсһ.і ііиыііі!, иіьчііи
(5. Сопеһа іиітаііч Иіт
Іһ Үсчіһіііипі ікіеі
(7 Меаіиь пакі іпі'
ІК. Рі-ІІІІІIIПІ ОМ.СІИЧ
іЧ 'іііісі аггеік)5і
21) Ніаіііе іначіііиіт.
’1 Ьатіііа ретреткііспі.іііъ
22. Сеіһііііе еіһпіітіиаіе^
21 Ңиепк паіоііепіаік
I (. І.ІН.Іг-ірі 1.|! Аі тіе-
Апгаргі.і мүрі.ііі жімі.і
'• Оргакі і.і чурі.гп *и.ім
I Ті гік 611,01 гі.тпа
' А\гкыіііімк біыамшасьі
6. Ғеіу гүгн іііпі жүгкыпшакі 14 к гесі; г
7. Жуткыпшақ-түтік кагпары
К Жүікыііиіак клттасы
ч. Жұмсак іашііігі
Ні Тілііик
11. Мандан к.оііиасі4
12. Сіана торлы сүііек
баті.і икі.іеы
1 1 Жогарі ы чүрын кіеткаііы
14 Ортаіігы мурын кіілканы
15 ТіІМСКГІ мүрын КК11Қ.ІІІІЬІ
]6. Мурьпі куі.ісыпыгі кірсберісі
1 7 11імс11! і егүрын жотіа
) N. Таіеіан СүГіечі
24 І..ППІЛІІ ппкі. ргое. рісгуүкшіііі
З.І [ атпкі Ііоптогпаір пучр раіаііпі
2Ь. Се-Цпіае сііппоніакк
17. Чіііш тахіііагр
2К. Чсріиііі л.іті
26 Напіаіиі рісгуроібсиь
1і) ПЙ.ЧЗІС
,11 1'п.іс. Ііоіііаір іиахіііле
(2 Ргпс раіаііпчі піахіііпе
11. Л<;іііпі иіеаіиі піічііі
Сол мүрып қуысынынсүйектсрі, медиальді кнрініс
Мүрыц маңы жүлгелерініңсызба көрінісі, шыгыстары
бағыттармен белгіленгеп
96-сурет.
121
ты қабығының алдыңғы бөлігін (үшкіл
нервтің, п. ігі§етіпи8, бірінші тармағының
мұрынкірпіктік нервтін тармағы, п. пахоеі-
Нагіз, алдынғы торлы нерв тармақтарымен п.
еіһтоісіаіія апіегіог, калған бөлігін - мұрын
қалканын (я. тахШагіх, тармағы) мұрын-таң-
дай және арткы мұрын нервтерінің, пп.
паза/езрогіегіогез еі пазораІаИпиз, тармактары,
мұрын куысының шырышты қабығының
бездерін канат-тандай түйіні (§ап§!іоп
ріегіү%ораІаіІпит) тармағы, мұрын-тандай
нерві мен артқы мұрын тармақтары, гг. пазаІез
рох-іегіогех еі п. пазораіаііпиз, нервтендіреді.
Көмей
Көмей, /агупх, тыныс алу жүйесінің ішін-
дегі құрылысы мен атқаратын қызметі өте
күрделі мүше (№97, 98 суреттерді қараңыз).
Көмейдің топографиясы:
Көмей, Іагупх, мойынның алдыңғы айма-
ғының ортаңғы бөлігінде, ересек адамдарда
4-6 мойын омыртқалар аралығында орналас-
кан. Көмей жоғарыда тіласты сүйегімен жар-
ғақтар, байламдар және бұлшықеттер аркы-
лы, төменде кенірдекпен дөңгелек байлам-
дар аркылы байланысқан. Алдыңғы беті
мойынның тіласты сүйегінен төмен орналас-
кан бұлшықеттермен (тт. зіегпоһуоіс/еі,
іһугоһуоШеі, отоһуоісіеі) және калканша без-
бен, бүйір беті мойынның ірі артерия, вена
тамырларымен, кезбе нервпен, п. үа§и$ шек-
телген. Арткы беті жұтқыншактың көмейлік
бөлігімен шектсседі (№99 суретті караныз).
Көмей шеміршектері:
Көмей шеміршектері сыртқы пішініне, ат-
каратын кызметіне карай жұп және так гиа-
лин немесе эластикалық шеміршектерден
тұрады (№100-108 суреттерді караңыз).
-Қалқанша шеміршек, сапі/ауо іһугоіс/еа,
көмсйдіңбасқа шеміршектерініңсыртын кал-
кантәрізді коршап орналасуынабайланысты,
калканша шеміршек деп аталуы сол себепті.
Қалқанша шеміршегі төртбұрышты, жалпақ,
жұп табақшадан, /атіпае, тұрады (№100, 102,
105,107 суреттерді караныз). Бұл шемір-
шектің бұрыш кұрап, түйісіп орналасқан ал-
дыңғы жиегі бірігіп, ересек ер адамдарда ай-
кын байкалатын көмей шодырын, рготіпепііа
Іагуп^еа, немесе "Адам алмасы” атты шығың-
қыны құрайды. Бұл екі табақшаның алдыңғы
капталында жоғарғы қалканша тілігі, іпсгіига
іһугоіс/еа хирегіог, және таяздау келген төменгі
калқанша тілігі, іпсгіига іһугоіс/еа іп/егіог, ор-
наласқан. Қалканша шеміршегіңің ішкі және
сыртқы беттері,/дс/е5 іпіегпиз еіехіегпих, ажы-
ратылады. Сыртқы бетінде мойынның төс-
қалқанша бұлшықеттің, т. Мегпоіһугоіс/еиз,
бекитін және калқанша-тіласты бұлшыкеті
басталатын, т. іһугоһуоісіеиз, қиғаш сызык,
Ііпеа оЫіуиа, орналасқан. Бұл шеміршектің
әрпіне ұксап орналасқан жоғарғы кыры, те-
гістеу келген төменгі жиегі және вертикалді
орналасқан артқы жиегі ажыратыладьі. Арт-
қы вертикалді жиегінің жоғарғы жиегімен
түйіскен жерінде жоғарғы мүйізі, согпи
зирегіог, төменде жүзіктәрізді шеміршекпен,
сагіііаур сгісоісіеа, буындасып буын кұрайтын
төменгі мүйізі, согпи іп/егіи^ орналасқан.
- Жүзіктәрізді шеміршек, сагіі/а^о сгісоШеа,
сыртқы пішіні жүзікке ұксап орналаскан тақ
гиалин шеміршектен тұрады (№101, 104, 105,
106, 107 суреттерді қараныз). Бұл шеміршек
алға карап орналасқан доғасынан, агсиз
сагіііар/іпіх сгісоісіеае, және артында
төртбұрыштәрізді орналасқан табақшадан,
Іатіпа сагіі/ауііш сгісоісіеае, тұрады. Табакша-
ның жоғарғы бетінде ожаутәрізді шеміршек-
пен беттесіп буын кұрайтын оң және сол жак
буын беттері, төменде доғасының табақша-
сымен косылған жерінде және бүйір қапта-
лында, қалқанша шеміршеқтің төменгі
мүйізімен беттесіп буын құрайтын буын бет-
терІ орналасқан.
-Ожаутәрізді шеміршек, сагііІа%о агу-
іепоісіеа, сыртқы пішіні үшжақты пирами-
датәрізді қелген жұп гиалин шеміршегінен
тұрады (№106,107 суреттерді қараңыз). Бұл
шеміршектің жоғарғы және медиалді орна-
ласкан ұшы, арех сагіі/а^Іпіз агуіеғюісіеае,
төменде негізі, һагіз сагіі/а^іпізагуіепоШеае, ал-
дыңғы медиалді беті, /асіез тесііа/гі, ойыстау
келген арткы беті, /асіезрогіегіог, ажыратыла-
ды. Сонымен қатар, ожаутәрізді шеміршек
негізінің алдында, дауыс байламы бекитін да-
уыс өсіндісі,/)госе55Ы5 чосаігі, бүйір кдпталын-
да бұлшықеттік өсіндісі, ргосеззиз тизси/аггі,
орналаскан.
- Мүйізтәрізді шеміршек, сагіі/а^о
согпісШаіа, сыртқы пішіні мүйіз тәрізденіп,
ожаутәрізді шеміршектің ұшында орналас-
122
Кіпіі* сііітоккііім (ссіічіае
апіепогем)
Соіісһа цайаігі тегііа
Сопсһа и;і5а1І5 іпіегіог
Согріі5 аиіро.чіпп Ьиссае
М .ІетрогаГк
ОгЬііа
(і іітігае
М іпа^сісг
М. ііиссііиііог
‘ Уезііһиішп огь
іЗиііі-і іпахіііипк
Раіаіит йипіпі
Саұііак оіъ ргорпа
Ргосс^и^ аіұсоіагся
іпахіііас
(Иаікһікі .чиЫіп^паіһ
I , М ліі^і.чігігси^ I ұепіег апіегіог.)
I І М, тх Іоһх окіеим
М цепіосіомхіһ
МшцІіЬиІа'
І.іпсііа
Ріаіу 5П1І)1
Керһіт 1і«иае'
Сопсһа па>аІі$ лирегіог
;Раг.ч 05$са ксрһ пакі
і М саіші пат «прсгіог
! Мсаіи.ч лаяі теіііпй
Ы.оріісик
Мсаһь пазі иіГсгіог
М .^епіоһі окіси.ч
97-сурет, Бастыифронталді жазықтықтағы кесіндісі, артқы корініс
(кескін екінші үлкен азу тісгері арқылы жасалған)
қан жұп эластикалык шеміршектен тұрады
(№ 104, 105 сурсттер),
- Сынатәрізді шсміршек, сагіПа&о сипеі-
/огтіх, ожау-көмей какпагы катпарының.
рііеа (ігуері§1опіса, кабатыида орналасып. сы-
наторізлі томпешікті, іиЬегсиІит сипеі/огте,
құрпушы эластикалық шеміршск.
- Көмеіі қакпашығы (бөбешік)
Коме й қа кпа ш ығы, срі^Іоііія кө мс й
кірісінің үстінде орналаскан дара эластика-
лык шсміршек (№103, 104, 105 суреттерді
караныз). Бүл шсміршектін жіңішкелеу кел-
геіі, калканша шеміршектін жоғарғғі тілігіне
жакындап, бскіп орналаскан көмей какпа-
ш ығы н ы ң саба кш ас ы, реііоіих ері&іониіс;, жә не
тілге қарап орналаскан алдынғы беті, көмей
қуысыпа қараған артқы беті ажыратылады.
Көмей какпашығының арткы бетінле шы-
рышты бездердін шуңқырлары көптеп орна-
лаекан.
Көмсм шеміршектерініңаралық
буындары мен байламдары.
(№108, 109, 1 Юсурсттсрді қараңыз)
1. Жүзіккалқанша буыны, агіісиіаііо
сіісоіһугоиіеа, қалканша шеміршектіңтөмснгі
м үй і з і. сопі и ігі/егіи.ч, м е н жү з і ктәр і зд і ш с м і р -
123
Согрц$ һуоідеі
Соти таіи8
Рготіпспһа Іагуп^еа
ЬоЬиз ругатібаігч
ЬоЬиз гіехіег
Іяһтиз §1апсіиІае Іһугоісіеае
Соти
тіпиз
СоЬиІі уіапсіиіае
іһугоісіеае
Ьіц. Іһугоһуоібеит
Іаіегаіе
Ьіц. іһугоһуоібешп
тесііапит
М. іһугоһуоісіеик
Саггііадо гіігісеа
^БоЬи^ япіуіег
Сагіііа^іпез (гасһеаіе^
М. сгісо(һугоісіеи$
(раг8 оЫісіиа)
-М. егісоіһугоісіеи^
(раг$ гесіа)
Согпи вирегісь
санііа^іпіз (һугоісіеае
Іпсіішга іһугоісіеа
зирегіог
СІ£. сгісоіһугоісіеит
98-сурет. Комей, Іагупх, қалканша бсзі. уіапсіиіа іһугоісіеа, алдынгы көрініс
шектін калканшалық буын бетінің арасын-
дағы буын. Қалқанша шеміршек жоғарыда
тіласты сүйегімен, алдында орталық кал-
канша-тіласты байламымен, Іі§ іһугоһуоісіеит
тесііапит, калканша шеміршегінің жоғарғы
мүііізімен, сопш хирегіог сагіИауо іһугоісіеае,
тіласты сүйсгінің үлкен .мүйізімен, латералді
калканша-тіласты банламымсн, қалканша
шеміршсгінін бүйір капталы қалканша-тіл-
асты жарғағымен, тепіЬгапа іһугоідеа, баііла-
ныскан. Сонымен қатар, латералді қалкан-
ша-тіласты байламынын терсн кабатында
көлемі бидайтәрізді шсміршек, сагіііа^о
ігііісеа. орналаскан. (№109, 110, 111 суреггі
қараныз). Бұл буыннын буын бетгсрі, буын
қапшықтары және буын капшыктарының
фиксаниялык бірнеше байламдары ажыра-
тылады. Қызметі: жоғары-төмен, алга-артқа
қарай қозғалған ксзде, дауыс байламы
күрделі қозғалыска келіп, тербелуіне ықпал
етеді.
2. Жүзік-ожау буыны. апісиіаііо сгісо-
агуіепоісіеа, ожаутәрізді шеміршектінойыстау
келген нсгізі мен һа.чгі сагіііа^іпіз агуіепоісіеае,
жүзіктәрізді шеміршектің дөнестеу келген
ожау шеміршектік буын бетінін аралығын-
дағы буын.
124
ТопзіІІа раіаііпа
А(1іііі5 Іагупт^
Рііса п. Іагуп^еі
Яесе^чи* рігіГогтіх
Е$орһа§іі.ч
Ііұиіа раіаііпа
Агсіія ]?а1аіор!іагхгп^еия
Ыһтиз Гаисіит
Сагіііа^о сгісоійеа
Тгасһеа
Кадіх Ііп§иае
’ Ерісііошк
Рііса н1о85оері^к.НІіса
Іаіегаііз
РІіса агуерІ£Іопіса
Тиһегсиіит еріцІоШсит
Тиһегсиіит сипеіГогте
ТиЬегсиІит согпісиіашт
Іпсіяига іпіегагуіепоіііеа
Рһагупх (рагч Іагуішеа)
99-сурег. Көмеіі. Іагунх, арткы көріпіс, (комейдінарткы кабыргасы кескішіелген және ығыстырылғая)
Рготіпепііа Іагугщеа
Соти і>ирегіи5
Согпи яирегііій
Согпи іпҒсгііь
ТиЬегсііІиіп іһугоісіеит іпіегіи»
Сатіпа іісхіга
ИЮ-сурсі. Калканша ілс.міршсгі. А-алдынғы көрінІсі, Б-арткы көрінісі
125
Көмей шеміршектері және тіласты
сүйек (арткы көрініс)
Комей шеміршектері жшіе тілас гы
сүмек (аллыиғы көрініс)
Көмей шеміршектері
меп байламдары (бүйір көрініс).
Көмей шеміршектері
(ялдыңғы коріиіс).
Көмей шеміршектері
(арткы кіпаш көрініс)
Комси КЗІІШҺГІ ҺІ
Ті.іаыы ^уііеі інві кііііі мүйі ті
Ті і;ц. іііі сүисі н11 іі і лкеіі мү йі іі
К,іі.пк.;ініім- і і.іасі і.і Гмііл.імы
Ті.ТаСТЫ <үЙСГІМІЦ ЛШіССТ
КдПЬІІІІІМ ШСМІріЛСІ ІНІН АіЖірҒі.і мүйтс
Кдлк;тііііі;і-комсіі какііаиіі.ік йаи.-іамһ
Э.іастітк;і.іііік конус
Аү цк- ктігікаішіа байаамы
Кллкиііпіа іасмірціеі і
Жу іік।,іріі.п шеміріиск
Кеншлск
Мүііі II ЭрІ 1'11 ІІІСМ ЦІІІІСК
Ожауторі ЫІ шеміріііск
Аргкі.і жүлк-ижаугәрізлі баіЪіам
Жу іік-к.ілкішша (іуыіі
Жү 11К-ОАІіуТ, ір| ілі ЙуііІІІ
I Г|>іі’1і>ні'>
2 1'опні ітііімін (>чвік һу<>і<1еі
1 СоіПИ ІТМІІІ'
=1 І_і£. (һу гоһуітігісііпт
і Оі һүоісіспіп - согрпк
<1 ІОГПІІ Мір С.ЦГІІІЦІІШҺ Іһсгоісісде
7 1.1.1. (ііукпрфіоніснлI
N іитнь еіичііси'
1) І_,|Р СПСіИІіуі ОііІСРПІ
II С.иііІ.іум іІіуічиіеіі
I I С;іпі1;ір<> сгісоціса
12 Тгасһса
1.1 Сіігі іі:і£О согпісіііаі.і
14 С.іГііІііро ;ііу(гті»ііІс;і
15 І.іу стіеоіііуісгццііснііт ром
!(> ДНісшІ.гІіо сгісоіһугоісіеа
17 Апішіі.іікі стігоагуісиокіеа
1 |Л.ГС 1’1.1 сүііск
Ксмей какнпіітыіЫ
КлЛКІІІІИІ,)- ГІІІІСГЫ МГМОр.іНҢСЫ
Ка ікші 1іі:і иіемірііісгі
Д.іі і.іс б.і іілам і.і
'Ті.ІГТПКІІІІІ.ІК конус
О.кпуіорі 1.11 іцсміршс-к
Жү ГІК Г.ірі ПІІ ІІІССЦрШСК
Жүл к-> іжиугорі иі буііін
Жү ч і к - кші ка 111 ші бс ы н ы
Кеиір.тск іііечірііісктері
Мүііі Ііорі 1.11 ШСЧірШСК
( >А;іу"І\1рі СП I! ІСМ і рш С К 1111 ІГ|Л II | ыкс ГГI ОСІПЛІСі
Ддуыг г>сім.іісі
Жү гікт.іргі (і ше.мірпіектіи ітібіікшіісы
Жү гік т.ірііііі шсміршектіи лоілсы
(Т ІіуітШсспіі
І.ріуІШІ I-
МеіТтЬглііл С(іуггіігуоісіеп
I .нііі.іВ» іітітоіііеи
І.іі '«осціе
І()1-сурет. Комеіі
1 I Гг.ІГІіеа
К (. ‘оіШі еі.ыі іссі.с
7. <_ аПіІіітіо ,ігсісіюісіса
N. ('шііі.іро сгіс<>і<і<‘й
АПісіііпгЮ ітісо:ігу1і‘ітоніг:і
Ц) Агі ІСВІПІІО спсоіһу пмас.і
11 СіігііҺшгісі. ігясііс;ііСі
I 2 С.іПИ.ііш с«гіііспкі:;і
1.1 1’тсіс. шіічсііі.тгі.ч стНікщіііі', Ліу1сііог<іс;>с'
і4 Ргііс. іосіііІі
1 5 |_;іптш;1 с.іПікііііліһ сгісоііісас
16. Агсіі.1 с.іП ііп^шіч сТ іе< іісіеас
Дауыс ііішламі.і (кы <і.іл)
2. Лаіера.і і.гіі кдгікаіііші- тбіает ы о.нілаш.і
3. Ті шсті.і сүйсгіпіи үлкеи мүіп іі
4 КпмсЙ какнашығы
5. К*ілкщшіп шеміріпеі і
(> Муіінторші іііеміріііск
7. Ожаутин ілі іііемірілск
N. Жү іік-шкаут.ірі і-іі Гіуын
9 Ж1 іік-ка.ткан ііш ........
|() Жү пкторітіп іиеміршек
1 і. Ксірр-іск
I I іі’. місаіе
? і і[Т IІіуічКІеиііі Іаі.
.1 Согтш ііыіііч нкмс Іпоціеі
4 ГрцІІОПіх
5 С.аиііаүіо іһугоісіс.і
6 СаНіІаео согиіс<і|аш
7 (-'ііПікирі пгуиттоіае,!
N ЛНісиіацо <-| іоагуісппШсіі
9 Ап існіаі і<> сіісотііугіиііса
11} С.ипһуо ^гісоісіСіі
126
І.атіпа сагіііакіпіа сгісоіікас
102-сурет. Қалқанша шеміршегі. сагіііа^о іһугоісіса. және жүзіктәрізді шеміршек.
сагіИацосгісоісіеа. жоғарғы көрінісі
НЬ-суреі. Көмеи қақпашығының шсміршсгі, сагсііацосрщіоиіса, артқы көрінісі
127
Сапііадо агуІепоіИеа
Ғасіез агіісиіагіз
Сапі іа§о еогтсіііаіа
РгосезБііз үосаііз
СаПіІа§о сгісоіИеа
Ғасіез аНісиІагІз
агмепоіііеа
Ьатіпа саПіІа§іпі5
сгісоісіеае
- Агсш саИі1а§іпІ5
сгісоісіеае
— Ғасіез аПіси1агІ5
іһугоісіеа
Ва5І5 сагіі1а§іпІ5
агуіепоігіеае
Арех саПіІа§іпІ5
агуіепокіеае
- - Ғасіе5 ро5іегіог
104-сурет. Көмей шемІршектері. артқы көрІнісі
СаПІІасо согпісиіаіа
105-сурст. Көмей шсміршектері, ішкі көрінісі
128
Арех сагіііа^іпіз
агуіепоісіеае
Сгізіа агсиаіа
Сагіііа^о согпісиіаіа
Соііісиіиз
Ғасіек апіегоіаіегаііз
Вакіз сагіі1а§іпіз
агуіепоісіеае
Ргосеазиз тцзсиіагіз
Ргосеззиа үосаііа
Ғоуеа Ігіап§и1агІ8
Сагіі1а§о агуіепоісіеа
Ғосса оЫоп^аІа
Ғасіез агіісиіагіз агуіепоісіеа
Ғасіек агіісиіагік
іһугоісіеае
Ьатіпа сагіі 1а§іпІ8
сгісоісіеае
Сагіі1а§о сгісокіеа
- Агсиз сагіі1а§іпІ8
сгісоісіеае
106-сурет. К.өмей шеміршектері, бүйір көрінісі
СапіІа§б сотісиіаіа
Сагіі1а§о агуіепокіеа
Ргосеккиз тиксиіагіз
Ргосеззиз тизсиіагіз
Сагіі1а§о сгісоігіеа
Ғоұеа ІгІап§и1агІ8
Ғосеа оЫоп§аіа
Сгіаіа агсиаіа
Ғасіея агіісиіагік
Арех сагіііаёіпіз
агуіепоЫеае
Соііісиіиз
Ғасіез агіісиіагіз
агуіепоігіса
Агсий сагііІа§іпІ8
сгісоіііеас
Ьатіпа сагііІа§іпІ8
сгісоігіеае
Ғасіек агіісиіагіз
іһугоіііеа
. Вазіз сагіі!а§і піз
агуіепоиісас
107-сурет. Көмей шеміршектері, бүйір көрінісі
129
1
1
Қдлқанша шеміршегі (бүйір көрінісі)
Кджднша шеміршегі (алдыңғы корінісі)
1. Жоғарғы мүйіс
2. Жоғарғы кдлканша темпсиіігі
3. Кдікамшатабақшасы
4. Томенгі калканша төмпешігі
5, Таменгі мүйіе
6. Жоғарғы калканша тілігі
1. Сошияир.
2. ТиЪегсиІигп іһугоісіеііт $ир.
3. Ьашіпа іһупндеа
4. ТиЬегсиІит Іһугойіеит іпГ.
5. Сопіи іпГ.
6. [псіыіга ІһупнАса ыір.
|. Ауыа омыртка (атлант)
2. Біліктік омыртка
3. ІІ-Ұ11 мойын омырткалары
4. Теменгі жаксүйек
5. Тіласты сүйек
6. Кдлканша шеміршегі
7. ОжаутэріадІ шсміршек
8, Жүтіктэріаді шсміршек
9. КемеЙ каклашығы
10. Кеңірлек шсміршектері
11. Қабырға
12. Төс сабы
|. АНаі
2. Лхів
3. МегіеЬгае сегүісаіся II-VII
4. МапОІЬиІа
5. Оз һуоіОеит
6. Сагіііа£о ІһугоіОеа
7. Саиі|а£о агуіепоісіса
8. СаПІІа§о сгісоіОеа
9. ЕрІБІокіі
10. Сапі)а£Іпе5 ігасһсаііі
I і. Сохіа
12. Мапиһгіит мегпі
Мойын ініівдегі комейдіц орналасуы (бүйір-кигаш
корінісі) (сызба)
108-сурет.
130
Сагійа§о ігііісеа
Сотц та)из озяіз һуоідеі
ЕрІ£ІОЦІ8
Соти тіпиз О88І8 һуоідеі
һуоісіеит (согриз)
Ьі£. іһугоһуоідешп
Іаіегаіе
Соти зцрегіиз
сагіі1а£ІпІ8 Іһугоідеае
ЬІ£. һуоері§1ойісит
।—1.І£. іһугоһуоіііеит
тесііапит
Тиһегсиіит
(һугоіііеит хиретют
І.іпса оЫіфіа
Тиһегсиіит
іһугоідецт т&гнга.
Соти іпіегіиь
сагііІа§іпІ8 Іһугоідеае
Сапііа^о іһугоіііеа
РготіпеШіа Іагупреа
1я£. сгісоіһугоігіеит
Сагіі1а§іпе8 ігасЬеаІеа
I— Сагіі1а§о сгісоідеа (агсцк)
—Ьі§. сгісоігасһеаіе
аппиіагіа
(ігасһеаііа)
А. Көмейдщбайламдары мен буындары, онжағынан
ЬІ£. сгісоіһугоідешп
тедіапит
ЕІ£. сегаіосгісоідеіпп
ЕІё- спсоігасһеаіе
и тІпив О88І8 һуоідеі
1.І£. іһугоһуоісіеит
тедіапит
ЬІ£. іһутоһуоісіеит
Іаісгаіе
МетЬгапа іһугоһуоідеа
Іпсізига іһутоісіеа
кирегіог
Соти аирегіив
сагіі1а£ІпІ5 (һутоісіеае
иЬегсиІит Іһутоісіеит
зирегіия
Соти та)и8
О&8І8 һуоідеі
Сапі1а£О ігііісеа
Сагіііа^о іһугоідеа
(Іатіпа зіпі.чіга)
ТиЬегсиІит іһутоісіешп
іпіегша
Соти іпіегіиз -
сагіі1а£ІпІ8 іһугоісіеае
Сагіііа^о сгісоійеа (агсиз)
Еі§§. аппиіагіа (йасһеаііа)
^хСагііІа^іпез ігасһеаіек
|1И1
Б. Көмецдіңбаиламдары мен буындары, алдыңғы көрініс
109-сурег.
131
Метһгапа іһугоһуоідеа
Ігіп. (һугоһуоігіеит
Іаіегаіе
СаПІ1а§о сотісиіаіа
ЬІ§. (һугоері§1оігісит
Ргосеззия ұосаііз
Ргосе$8и$ тизсиіагік
Аггісиіагіо сгісоагуіепоІгіеа
Соти іпГегіиз саггі 1а§іпі
іһугоігіеае
Аггісиіагіо сгісоіһугоІгіеа
Сагіі1а§о сгісоігіеа (Іатіпа)
Рагіез тетһгапасеиз ігасһеае —I
Ері§1риі8
Согті та)іі8 о$$І8 һуоігіеі
,. сегаіосгісоісіеит
ігіпсеа
Соти зирегіик
саггіІа§іпІ8 іһугоігіеае
Сагй1а§о (һугоідеа
Сагй1а§о агуіепоідеа
Ьі§. сгісоагуіепоІйеиіп
розіегіиз
Саггі1а§іпе8 (гасһеаіеа
1 10-сурст. Комейдіңбайламдары мсн буындары, арткы көрініс
Соти та)и5 о«8Ій һуоІгіеі Ьр^1оіІі8
Сагіі1а§о агуіспоігка
Ргосеззиз ұосаііз
Ргосезкиб тизсиіагіз
Апісиіайо
сгісоагуіепоіііеа
ҒасІез агіісиіагія
іһугоіііеа
РІіса агуері§1опіса —
Соти зирегіиз
саПІ1а§іпі§ 1һугоі<іеае
СаіТіІа§о сотісиіаіа
і.і§, іһугоісіеит Іаіегаіе -
Саііііа^о ігііісеа -
Метһгапа іһугоһуоігіеа -
һуоері^Іоиісит
Ы§. іһугоһуоісіеит тесііапит
Ьі§. сгісоігасһеаіе
Ьі^. апиіаге (ігасһеаіе)
Сапііа^іпек Ігасһеаіек
МетЬгапа циапс1гап§и1агІ8
(тетЬгапа Лһгоеіайііса
Іагуп^ь)
СаПІІа§о іһугоісіеа
'. ұекІіЬиІаге
' 1,і§. үосаіе
Сопия сіазіісиз (тетЬгапа
йһгоеіазгіса 1агуп§І5)
СаПі1а§о сгісоісіеа
піпиз ОК8ІЯ һуоісіеі
Согриа оззгі һуоісіеі
111 -сурс і. Эластикалы конус, сопизекізіісих, және төртбұрышты жарғақ,
тетһгапа диаігап^иіат, оң жак көрінісі
132
Іпсізига Іһугоідеа зирегіог
Іа§. үосаіе
Сопиз
еіазіісик
СагііІа§о
сгісоіоеа
Сагіііацо
сотісиіаіа
СагйІа£о гһугоісіеа
Ргосе88из ұоса1І8
Сагіі1а§о агуіепоісіеа
Кіта §ІоШс1І8 (рагз
іпГегсагііІа§іпеа)
Кіта §1оШсіІ8 (рагз
іпІегтетЬгапасеа)
Ьі§. сгісоагуіепоісІеит
р08іегіи8
Согпи $ирегіи$
саПіІа£ІпІ8
іһугоісіеае
112-сурет. Эластикалы конус және дауыс байламлары. үстінгі көрініс
Согпи та)и8 оззіз һуоідеі
Ері§1оШ8
Согпи ШІГШ8 08818 һуоідеі
Оз һуокіеит (согрц8)
Метһгапа іһугоһуоісіеа
ЬІ§. іһугоһуоідеит
ІаСегаІе
СагН1а§о ггіСІсеа
Согпи 8ирегіи8
сані1а§іпІ8 іһугоідеае
Тиһегсиіит (һугоідеит
8ирегіиз
Ілпеа оЫі^иа
•-Рготіпепиа 1агуп§еа
Ьатіпа (іехіга
сагіі1а§іпі8 (һугоідсае
М—Сані1а§о Ігасһеа1і8
Ғ— Ьі§§ аппиіаге
г (ігасһеаііа)
Ьі§. іһугоһуоІдеит
тедіапит
Тиһегсиіит іһугоідеит —
іпҒегіиз
Согпи іпҒегіи8 **
сагіі1а§іпі8 іһугоідеае
Ьі§. сегаіосгісоідеит '
Сагіі1а§о сгісоідеа -
Ьі§. сгісоіһугоідеит
едІапит
М. сгісоіһугоідеиа (рагз гесіа)
М. сгісоіһугоідеи8 (рагз
оЫі^иа)
Ьі§. сгісоігасһеаіе
113-сурет. КөмсйдІн байламдары мен бұлшықсттері, оңжак, көрінісі
133
Ожаутәрізді шеміршек жүзіктәрізді шемі-
ршекпен эластикалық конус, сопи5 еіазііси^,
арқылы байланысқан. Бұл эластикалық
дәнекертін жүзіктәрізді шеміршекдоғасынан
тұйық түрде басталып, жоғары өтіп, тұйық-
талынып, дауыс байламын, Н§ уосаіе, құрай-
ды. Дауыс байламы, қалқанша шеміршек пен
ожаутәрізді шеміршектің дауыстық өсін-
дісінен, ргосе55и5 чосаІІ5, горизонталді орна-
ласқан. Дауыс байламының аралығындағы
кеңістік дауыстық саңылау, гіта уосаІІ5 5еи
§Іоіііс1І5, деп аталынады.
Буынның буын беттері, буын қапшықта-
ры және буын қапшығының фиксациялық
байламдары ажыратылады. Буын беттерінің
түр ерешеліктеріне байланысты екі білікті бу-
ындарға жатады. Қозғалыс кезінде дауыс са-
ңылауын бірде ашып, бірде жауып, дауыс
байламыныңтербелуін қамтамасыз етіп, әсем
үннің шығуына ықпал етеді.
Көмей қақпашығы немесе бөбешіктің,
ері§ІоШ5, алдыңғы беті тіласты сүйегімен тіла-
сты-көмей кақпашығының байламымен, Іі§.
һуоері§1оііісит, және қдлкднша шеміршекпен
қалқанша-көмей қақпашығының байламы-
мен, Н§. іһугоері§1оііісит, арқылы байланыс-
қан.
Кеңірдек, сагііІа§іпе5ігасһеаІе5, жүзіктәрізді
шеміршекпен жүзік-кеңірдек байламы, Іі§
сгісоігасһеаІІ5, арқылы байланысқан (№ 109
сурет).
Көмей бұлшықеттері.
Көмей бұлшықеттері, ти^сиіі Іагуп§І5, ат-
қаратын қызметіне қарай: дауыс саңылауын
кеңейтетін, тарылтатын және дауыс байла-
мын керетін бұлшықеттерге бөлінеді (№113-
117 суретгерді қараңыз).
Дауыс саңылауын кеңейтетін
бұлшықетгер.
1. Артқы жүзікожау тәрізді бұлшықеті,
т. сгісоагуіепоісіеи5 ро5іегіог 115сурет-
терді қараңыз). Бұлшықет жүзіктәрізді шемі-
ршек табақшасының артқы бетінен баста-
лып, латералді және жоғары өтіп, ожаутәрізді
шеміршектің бұлшықеттік өсіндісіне,
ргосе55и5 ти5сиіагі5, бекиді. Қызметі: жиыры-
лған кезде ожаутәрізді шеміршектің бұлшы-
қетгік өсінді, ргосе55и5 ти5сиІагІ5, артқа және
медиалді бұрылып, дауыс өсінді, ргосе55и5
уосаІІ5, латералді бұрылып, дауыс саңылау-
ын кеңейтеді.
2. Қалқаншакөмей қақпашығы бұлшы-
қеті, т. іһугоері§1оіііси5, (№114 суретті қара-
ңыз) ол қалқанша-көмей қақпашығы байла-
мының, Н§ іһугоері§1оііісит, бүйір қапталын-
да орналасқан. Бұлшықет қалқанша шемір-
шектің ішкі бетінен басталып, көмей қақпа-
шығының бүйір қапталына барып бекиді.
Қызметі: көмейдің кіретін тесігін кеңейтіп
ашу.
Дауыс саңылауын тарылтатын
бұлшықетгер.
1. Латералді жүзікожаутәрізді бұлшы-
қеті, т. сгісоагуіепоі(іеи5 ІаіегаІІ5. Ол
жүзіктәрізді шеміршектің доғасынан баста-
лып, жоғары және артқа қарай өтіп, ожау-
тәрізді шеміршектің бұлшықетгік өсіндісіне,
ргосе55и5 ти5сиІагі5, барып бекиді (№114 су-
рет). Қызметі: Бұлшыкеттік өсіндіні алға
және төмен тартып, дауыстық өсіндіні ішке
қарай бұрып, дауыс саңылауын тарылтады.
2. Қалқаншаожаутәрізді бұлшықеті, т.
іһугоагуіепокіеи5, қалқанша шеміршектің ішкі
бетінен басталып, жоғары және артқа қарай
бағыт алып, кіреберіс қатпарының, рііса
уе5ііЬиІагІ5, терең қабаты арқылы өтіп, ожау-
тәрізді шеміршектің бұлшықеттік өсіндісіне
барып бекиді (№114, 116 суреттерді қара-
ңыз). Қызметі: жиырылған кезде ожаутәрізді
шеміршектің бұлшықеттік өсіндісі, ргосе55и5
ти5сиІагІ5, алға қарай жылжып, дауыстық
өсінділері бір-біріне жақындап, дауыс саңы-
лауының жарғақтық бөлігі тарылады.
3. Көлденең ожаутәрізді бұлшықеті, т.
агуіепоісіеи^ ігап5уег5и5, тақ бұлшық ет. Бұлшы-
қет оң және сол жақ ожаутәрізді шемір-
шегінің артқы бетінде көлденең орналасқан.
Қызметі: дауыс саңылауының шеміршектік
бөлігін тарылту (№115, 117 суретгерді қара-
ңыз).
4. Қиғаш ожаутәрізді бұлшықеті, т.
агуіепоісіеи5 оЫі§ии5, ол жоғарыда айтылған
бұлшықетгің бетінде беткей қиғаш бағытга
қиылысып орналасқан жұп бұлшықеттен
тұрады. Бұлшықет ожау-көмей қақпашығы
қатпарының, рііса агуері§1оіііса терең қабаты
арқылы өтіп, ожау-көмей қақпашығы
бұлшықетіне, т. агуері§1оіііси5 жалғасады.
Қызметі: дауыс саңылауын тарылтып, көмей
кірісін асіііи^ Іагуп§І5, тарылтып, көмей
134
Согпи піа]ия О88І8 һуоідеі
ЬрІ£ІО((і8
ЬІ£. һуоеріёіопісііт
Согпи тіпи» о,88І5 һуоісіеі
Оз һуоісіеит (согрш)
Ргосея5и8 тиксиіагіх
сапііа^іпіа агуіепоісіеае
М. іһугоагуіепоііісиз
М. сгісоапДепоіііеіг;
роаіегіог
М. сгісоагуіепоісіеш» "
ІаіегаіІ8
Согпи зирегіиз
сагЫа£>іпІ5 (һугоійеае
М. агуері§1о((іси8
СаНіІа^о сипеіГоппе
СаНіІаео согпісиІа(а
Ьі£. (һугоһуоісіеит
Іа(ега1е
СаПіІа^о ігііісеа
МетЬгапа іһугоһуоісіеа
М. (һугоерІ£ІоПісіі5
СаНіІа^о іһугоісіеа
ЬІ£. аплиіагіа (ігасһеаііа)
?агііІа§іпс8 (гасһеаіез
Теіа (раппісиіи^) ^еһит
Сіц. (һугоһуоісіеит
тесііапит
Метһгапа чигігап^икагік
Ыц. сгісо(һугоі<іеит тегііапипі
Ғасіеһ- агіісиіагіх іһугоігіеа
СаНІІа^о сгісокіеа
ЬІК. сгісо(гасһеа1е
114-сурет. КомсйдІңбұлшыкеттсрі, тт.Іагупух, оң жак көрінісі
(калканша шсміршегініңоңтабакшасы алынып тасталған)
Іһги1а раіаііпа
Надіх 1іп&иас
РІіса ^іоіікоері^іоііса
Іаіегаіһ
Соти зирегіия сагіііа^іпіз -
Іһугоідеае
М.агуіепоідеш ігапзуегзиз
Еатіпа сагііІа^Іпіз
сгісоідеае
М. сгісоагуіепоібеиз -
розіегіог
Соти іпГегіиз сагіііа^іпіз
Іһугоідеае
Агсик раіаіорһагуп^еиз
ТопзіІІа раіайпа
Ері^іоііі»
;/ -Лсійи.ч 1агуп£і$
М. агуері^іоиісиз
Мт. агуіепоідеі оЫіциі
Ьатіпа дехіта
сагііІаёіпІБ Іһугоідеае
М. сгісоіһугоідеиз
Рагіек тетЬгапасеиз ігасһеае
115-сурет.
Көмсй бұлшыкеттері, арткы көрініс
(калканша шеміршегініңоңтабақшасы кескінделген және ығыстырылған)
135
ЕрІ2ІОІ1І5
Сопш тіпия о.чяі» һуоісісі
Оч һуоісіеит (согрия
Метһгапа Іһугоһуоісіса
Сопш таіия о^кія һуоісіеі
СаПІІаио ігііісеа
Ідц, (һугоерііііокісит
Сагіі 1а«іпе5 (гасһсаіек
Ілу;. һуоеріе,1оі(ісит
һіу. іһугоһс оісісит тстііалит
Сагіікшо сгісокіеа
Сіктскііае (гасһеаіс^
|_і«, (һугоһуоісіеит
Іаіегаіе
1.І£. уе.чііһиіаге
І..І£. хосаіе -
М. іһугоагуіепоісісик -
М. сгісоіһугоісіеи^ -
І.іц. сгісоіһугоісіеиіп тесііапит
Сопш мирсгіик
сагііһшіпі^ іһугоідеис
Сапііаао (һугоісіеа
— СаПікпю согпісиіаіа
- -СаПіІацо агуіепоісіеа
РГ0СС5*Ш5 сосаііь
‘ 1 „і и.. сгісоіһ у го і сіе іі т
тесііагшт
116-сурет. Көмеіі байламдары мснбүлшыкеттері. он жак көрінісі, ііпінен
(са г 11 та.: і ьді жазы кты ктағы кес к і н і)
Сапііа^о (гііісеа
Рһагупх
І.іу. сгісорһагупёеипі
Рһагупх
Сагіііа^о агуктюіііса
Сапііа^о согпісиіаіа
ЕріцІоіПк ()з Һуоісіеиіп
М. агуіепоігіеия оЫкрдш;
* Сапікшо (һугоіііеа
Еяорһасин —
Тгасһеа
Метһгапа іһугоһуокіеа
"М. агуіспоісіеші ігаітегяи*;
-М. сгісоагуіепоісіеия рокіегіог
' М. сгісоіһугоісіесн
(раг5 оЫкріа)
'Сапііацо сгісокіеа
Еіци. аппиіаге
I 17-с\ рс і. Комеіі баіілам.тары мсн бүлшыксггері, оц жак, артынана алынғап кескіні
(комей куысы ашылі ан. қабырғалары артка карай ығыстырылған)
136
кақпашығын томен тартады (№114, 116 су-
реттерді караңыз).
Дауыс байламын керстін бұлшыкегтер-
1. Жүз і кқал қа н ш а бұл ш ы қеті, т.
сгісоіһугоШеиз, жүзіктәрізді шеміршектін до-
ғасынан басталып, жоғары және артқа қарай
өтіп, тік бөлігі, рагз гесіа, қалқанша шемір-
шектің табашасының төменгі жиегіне барып
бекісе, қиғаш бөлігі.рш^оМ&^а, шеміршектің
төменгі мүйізіне барып бекиді. Қызметі: жиы-
рылған кезде калқанша шеміршекті алға
қарай тартып, дауыс байламын, Н&. сосаііу
керіп, ожаутәрізді шеміршектің дауыстық
өсіндісі мен қалқанша шеміршектің аралы-
ғын алшақтатады (№115, 116, 117 суреттерді
караңыз).
2. Дауыс бұлшыкеті, т. уосаііз, немесе
ішкі қалканшаожаутәрізді бұлшықеті, т. іһу-
гоасуіепоісіеиз іпіегпиз ВКА. Бұлшықет
көмейдің дауыс қатпарының, рііса уосаііз,
терең кабатында орналаскан. Ол қалканша
шеміршекбұрышыныңтөменгі бөлігінің ішкі
бетінен басталып, горизонталді артқа қарай
өтіп, ожаутәрізді шеміршектің дауыстык
өсіндінің,/>госе55«з уосаііз, латералді қапталы-
на және дауыс байламына, П&. уосаіе, бекиді.
Қызметі: дауыс байламын керу.
Көмей қуысы.
Көмей қуысы, сачит Іагупуі.у көмей кірісі
тесігінен, асіііиз Іагуп$і$, басталады. Көмей
кірісінің алдыңғы кабырғасы: көмей кақпа-
шығыңың жиегімен, артқы қабырғасы: ожау-
тәрізді шеміршектің ұшы және ожауаралық
қатпармен, рііса іпіегагуіепоШеа бүйір қабыр-
ғасы: ожаукөмей қақпашығы қатпарымен,
рііса агуері$1оіііса, шектеледі. Қатпарлардың
аралығында алмұрттәрізді қалта, гесе$$их
рігі/огтіз, орналасқан (№119 сурет). Көмей
қуысынын сыртқы пішіні кұмсағатка ұқсас,
жоғарғы кіреберіс бөліктен, уехііһиіит Іагуп&із,
ортаңғы бөліктен, сачит іагупуік іпіегтесііит
және дауысасты қуысынан, са^ит іп/га-
уіоііісит, тұрады.
- Кеңдеу келген жоғарғы бөлігі көмей кіре-
берісі, чехііЬиІит Іагунуіу (№118, 1206 122 су-
реттерді қараңыз). Ол көмей кірісінен, көмей
қуысының бүйір қапталында орналасқан
кіреберіс катпарына, рііса уезііЬиІагіх, дейінгі
аралықта орналасқан. Қабырғалары: алдын-
да ^омей қақпашығының артқы беті, артын-
да ожаутәрізді шеміршектің ұшы және ожау-
аралық қатпары, рііса іпіегагуіепоШеа, бүйір
қабырғасы: талшшықты-эластикалық жар-
ғақтан, тетЬгапа/іЬгоеІазііса Іагупуи, тұрады.
- Көмей қуысының ортаңғы тарлау келген
бөлігіңің құрылысы күрделі. Себебі, мұнда
меншікті дауыс аппараты, уіоіііу орналасқан.
Көмейдіңбұл бөлігі көмейдің кіреберіс бөлігі,
уекііЬиІит Іагуп$І8, мен төменгі бөлігінің,
сасит т/кауіоііісит. бүйІр капталында жұпта-
лып орналасқан. Ол шырышты қабықпен
көмкерілген жоғарғы кіреберіс және төменгі
дауыс қатпарлары арқылы шектелген:
а) кіреберіс катпардың, рііса чезііЬиІагіз,
бір-біріне караған жиектері көмей кіреберіс
саңылауын, гіта уезііһиіагіз, кұрайды;
ә) дауыс катпары, рііса чосаііз, кіреберіс
қатпардан төмен, көмей қуысына жақын ор-
наласқан. Бұл қатпардың терен қабаты дау-
ыс бұлшықетінен, т. уосаііз тұрады, жиегі
дауыс байламын, Іі& уосаіе, құрайды. Дауыс
байламының аралығы дауыс саңылауы, гіта
сосаііу деп аталады. Дауыс саңылауы топо-
графиялық орналасуына қарай, алдыңғы жа-
рғакаралық бөлікке, рагз іпіегтетЬгапасеа,
және артқы шсміршекаралық бөлікке, рагз
іпіегсагііІа§іпеа, бөлінеді. Кіреберіс және да-
уыс қатпарларының аралығындағы куыс,
көмей қарыншасы, уепігісиіиз Іагунуі.\\ депата-
лады.
- Көмейдің төменгі кендеу келген бөлігі,
сачит іп/гауіоііісит жіңішкеріп, кеңірдекке
жалғасады,
Көмейдіңішкі құрылысы.
Көмейдің ішкі шырышты қабығы, Шпіса
тисоза жұқа, түсі кызғылт, дауыстық қат-
пардың тұсында ақшылдау болып орналас-
қан. Көмей қақпашығының арткы бетінің
шырышты қабығы дауыс байламының бой-
ындағы шырышты қабықпен тығыз дәнекер
тін арқылы, ал көмейдің калған бөлігіндегі
шырышты қабыкпен іркілдеген дәнекер тін
аркылы байланысқан. Шырышты бездер мен
лимфа түйіндеріне өте бай.
Көмейдің қанмен қамтамасыз етілуі.
Көмей жоғарғы және төменгі көмей арте-
рияларымен, аа. іагупусае зирегіог. еі іп/егіог,
(жоғарғы жәйе төменгі қалқанша артерияла-
рының тармақтары, аа. іһугоШеае зирегіог еі
137
Ғогатеп сесшп
М. 2еПІО£ІО58118
Сагіііаһго ерІ£ІоПіса
Іһиіа раіаііпа
М. еепіоһуоіііеик
С)і> һуоіііеит (согрик)
1,І£. Һуоері£Іо1гіеит
Еі^.дһугоһуоісіеит
тесііапит
Типіса тисояа Іагугщік
РІіса ұечгіЬиІагіз
РІіса ұосаіія
СагііІа§о іһугоісіеа
ЬІ£. сгісоіһугоісіеиіп
Агсиз сагіііа^іпік сгісоісіеае
Сагіііа^іпек ігасһеаіех
Сііапсіиіа іһугоісіеа
Ка<1іх Ііп^иае
ЕрІ£ІОНІ8
РІіса агуерІ£ІоІІіса
Уеяііһиіит Іагуп^ія
ТиЬегсиІшп сипеіҒоппе
ТиЬегсиІит сотісиіаіит
Үепігісиіш» Іагуп^ік
Мт. агуіепоідеі
Саұііав 'іпігаёіоніса
Ьатіпа сапііа^іпіх
сгісоісіеае
Саұііах Іагупьгія
Тгасһеа
Типіса тисока ігасһсаіія
Екорһа^ик
118-сурет. Көмеи куысы, еауііаз Іагуп&з, оң жак көрінісі
Рііса £Ір88рерІ£Іоігіса тесіІапа
Кагііх Іііі^иае ь
Уаііесиіа ері§1оігіса ’
РІІ.са 2ІО88
срі^іоігіса
Іаіегаііз
РІіса .
үе8гіЬи1агі8
Рііса ұосаіік
ТиЬеп?и1ит
сипеііогте
рі§1оПІ8
ТиЬегсиІит
ерІ£ІоПісит
___Кіта £ІоНісіІ8 (рагк
іпіегтпетЬгапасеа)
Кесе^^ик рігіГогтіз
Кіта ^іоігіфз (рагя
іпіегсаггі1а£Іпеа)
ТиЬегсиІит согпісиіаіи
Іпсізига іпіегагуіепоісіеа
Рһагупх
119-сурет. Көмей' к)реберісі, асіііих кігуп&з. үстінгі көрІнісІ
138
Усхііһиіит 1агуп£І$ --1
М. сгісоагуіепоі<1еи$
рохіегіог
Сапііацо сгісоігіеа (Іатіпа)
Ері^іоіііз Сотц та^из О88І5 һуоігіеі
Сапііа^о сотісиіаіа
СапіІа£О агуіепокіеа
Сарзиіа апісиіагія
сгіеоіһугоісіса
Ігіы!. іһугоһуоісіеит •
Іаіегаіе
1 гдсһсн
^/“СаПіІа^о ігіііееа
—7 Метһгапа іһугоһуоііІеа
АСогпіі зирегіик
| саггіІа&іпі8 іһугоіііеае
Г.ГиһегсиІит
| ерІ£ІоІіісит
Рііса \е5ііһиІагІ5
“УепігісиІи5 Іагуп^із
Ріісаүосаііз
Апісііагіо
сгісоагуіепоіііеа
Саүііа$ іпГга^Іопіса
120-сурет. Көмей куысы, саУІіая Іагупйік артыкы көрінісі
(көмей мен ксңірдектің арткы катпары ашылған)
Уе5ііЬиІит1агуп8і3 ^ріеіоІІІ5
Кіта £Іоігі<1І8
М. сгісоіһугокіеиз
біапсіиіа іһугоісіеа
СапіІа^о іһу гоісіеа
Кіта ұеаііЬиІі -
Зассиіиз 1агуп§І5 -
Үепілсиіик -|
1агуп»І8
М. \оса1І8
РІІеа уосаііз
Сапііа^о сгісоісіеа
>>Типіса тисо.ча ігасһеаіі.ч
М. іһугоагуіепоісісиз
.Метһгапа
/ іһугоһуоісіеа
ТиЬегсиІит
ерІ£Іоігісит
і^РІіса үе$ііЬи1ал8
Саүйак іпіга^іоігіса
8,
! *?!І
121-сурег. Көмей куысы, арткы көрінісі (фронтадді жазыктыктағы кескіні)
139
1 Мм>ыіі кшік.к.і.і
2 Жумспк т.тилііі ж;»іе іілшік
3 |1ек ! г іпст і.і ж;>п~' і і.і бу. нш.ікеті
-1 Гомеііп жпкеуник
т Иек-ті.і.тсіһі булшмкеті
6. Жак-1 иіисі ы Гіуліпн ке [ і
7. 1 ілгісти суііек
К. Кл.'ік;іні)іа іііечііршсіі
9. Тік саііі.і
|Н Сі.ін.ітәрііііі кинн.іу
11 Жүткілііиакті.пі мүрьці Гюлігі
12 Жұткыніішктьін нуы ішк болігі
|і Кіімсіі к.ікнагііып.1
11. Жут кі.іііінакті.ііі Кіімеилік
бол і гі
|5 Ожшторраі Гіүтші.ікеі
!{.. Дцуыс к.ппарі^
П Жріккіріш іпеміршек
[Ч. Кенір.іск
р). Сііл иык-йпе ііешкі.і
?Н Зііі.іріИ.і Гіе.
21 ӘпеШ
22 Шуцле у іесі
2 Г Мншик *;ше IV Кіірі.піігіа
24. СіІЦіІКШ,! ми
25 Ьіл гктік іімі.і ргка і ісі
26. Омі.іргка.н>ік Ліи мер
1. ^сриип І1ШЧ1
2. Рлілііііп пціІ|с сі цччііл
1 М ксіцоуііічмь с| ІІІЦІН.І
4 МапОіһиІз
5. ,М. ^еиііі|ніі);!і:(і1-
6 31 ІпуІ<»ІікОІКІС11'і
7 Оч һу.іціеціп
X (. аігііі^о іһ>гі>іік'.і
1) Міипіһгі(ігіі читні
|Ч ЧіІНІЧ .‘.рһ;,1іі)1і1.і(іч
I! Р.ігя піі.чаііч [іһ.ііЛ'пуч
| 2. І1ПГЧ ПГІ1І1Ч ріі.ігу 11£іі
I' Грі^ІіМііч
!4 Ріітл Ьгу пуеіі |і!і:ггуп"іъ
[?. М .іщеіпіі^спч
Т6. Рһса «жаііч
17 С;іі1і|;>і!іі СІісоісісп
IX. Тг,іі'һе;і
!Ч 3' һпісі>ан.'срһ;іі."-'л мп
20 . Гһупщч
21 (>ем.рііа^ііч
22 I пһііч чссіріі.іһч
23 СегсЬсІІіии еі Уегіігіс.іііі'
Ччагіііч
2-1 Мссін11;> оЫчпрп;і
2" Осгіч.ікіч
26 ОіЧііі ііхегтггніішіііч
Ерссск аламнын бас және мойын арқылы ортанғы кеекіні. Ересек адамныц комейі жаңа гуган баланыи
комейіне қарағанда томен орналасқанына назар аударыңыз. (томенгі сурстпен са.тыс гырындар)
Жаңа іуған баланың бас және мойын арқылы ортаңғы кескіні.
Кө.мейдің жоғярыда орналасуына байланысты көмеіі қаіпнығы
тілшікке жақын (жоғарғы суретпен салыстырыңдар)
Мойынның саги галді кескіні
(МР-томограмма)
122-сурст.
140
Дауыс саиылауы іп уіүо (жогарғы корініс)
Комен шемірінектері (жоғарғы коріціс)
Комейдіңсаіиталді кескіиі
Комей мен кенірдектің кескіш
1 Т|,г[,ісі і’ сүГіек
? Кочсц клкпііппчіьі
.1 ІСілк.інш<і иісчіріиеі ।
4 Тл ,цк ь>рг іді шеміріікк
Ү Д-кыс (ТііЪіомі.і
<і К.І-ІМІші(іі-1і'г;іси,і Г’;іі(;і;імі.і
7 Оа;іч і,)]11 ел ііісміріііек
N Мүііі п.ірі кті ціеміритек
‘1 Дауыс к.ііііарі.і
|П Кіребі-ріі к;ііі[.[рі.і
II Ож.і\-кіімсй мікпзшьік
КіП IIIII’ ы
12. 1 Тж;іУі 11'Iі .ф;і-I і,іі. 1'1'1 II і
I і Точскі і лиьсүиеі.
14 І-\і кпрі.ііііп;і.'іі.і
;ці;і.іксгі іп ,1 ріі.іиі'14
к; і рі.і 111 п зсы
15. Ж,ік-ІІ.ЧИСТы рүіііііыке ।
іһ. Кадкліп;,і Гн- ппік
1 [Нр,ГМНЛЛЛ[.[К ОһіиІЦСІ
I 7. Тоі' ий.ісіы ж.іцс і.к
қ;іл к.Оііи.г Гіү.іші.іі.сгісрі
Ж,'1'1111,1 үнкиі зітгерпягы
19. ІШКі М'1і!НИ.І(>ІК щ п.і
20 Д.',іі,іі. і...іііі.м;іі, ы
2|. Т<<Гң। ,ііі.ічі пкіі
ё >.': щ ы кі: т
22 Кімлеисн і>А,іуі;>рі і.'іі
Г^ліпі,і кет
2 .1 Жуімлііііак Аоііс
жү"ік.і.гіішзктаң іомсні ।
ІІүЛПТЫКСГГІ КҺК'КЫП1Ы
24 . Комсц к,ірыіииіі4.і.і
25 Диуыі пу.тиц.іксі і
26 Ксітііиек
27 Үлкен мүіііі < кч ікііііиіі
шеміриіек)
24 Гп гүГі;рт
29. Лімурі тәрі т Гыі һіикы
1(1 Д.ІГЫС оү.ІИіыКСІ I
? I Ерпір *, ик-ііл-ііі ।,>р11 п
ІІү 'IІІІІІІ КС'І
12 К.пк..........
I Оь ііі оиіеииі
2 > рцТоІһ.ч
.1 (. .ігііі.і^С' тііугоіОеи
4. (..'<іП11іщі.> сгц.оиісд
і I ісииісгкиіи чты.іК’
(і 1 ік ііі) гпТіуоігкіиіі
7. Сл ііііщі иіуіепоіОел
К е;пі11,і)_>і। мііпіеіііһі.і
'1. РІГС.І 1ОС.ІІІГ.
10 РітГ.г ЧГһііһі11<ігп
ТI [’Ті[ ,і .ігм,|іівІоіііс;і
I 2. I РСііііг,; IІ1Іг'г,11У 1еIІОІІІС.1
I 1 МІІІI гі 11’111,1
14 Үеі.Тсі ;іііі пиічиііі чТіу.ічіііі'і
0. М іігI оГі ч оі<ісгі..
16. ['і.жськіГч I іҮІ.іПіңһіІіч КІ
ІІіуіІ-гІік',1
I ? М .I г і ичИ \ і іаі;:1. і > -.4 пт
ЧГі ІІОТҺ( I<1ІСІГІ15
1 N А С4101 Іһ С,’|Т1 ПНГІІ15
Г> \. гіцч.іііп ң иііі'пі;і
2<г Кп ІІІІ 4І.і!| ІІІІч
2 I М ІІС11 ю< 1,‘ Іі!і Г1П.Ы101'.1е; ік
22 М ,плІенпііігч!-, іт.іпчісгчііч
2.1. 1’114 ГУІТХ і'І (11 і. <’1РК([ !і Іоі
рһгігуі[<’.[', ІІ1(
24 Мтцғ।ісиі11’ Т,ігчпі'іі;
25 Мл,іс;іііч
?6. Тг.кТіеи
27. 1'іиііи чп[х’п;;ч (с,іп;I;ірі
1(1< ічцііСіі і
23. І!;іЛ.< Тіііуи.іе
2'1 Ксссчміч |’іі ііиГіііі’
VI М ’(ч',!Ііч
1 і. М. сгісоагү !споіііеіы Іа<
12. (іі тііү11нгТсгі
’23-сурет.
141
Сагіпа ігасһеае
124-сурет. Ксңірдек айырығы (ашасы), һі/игсаііоігасһеа, жогаргы көрінісі
іп/егіог), кандандырылады. Всналық қан
орімдер арқылы аттас всналарға ағады.
Көмейдін лимфа тамырлары терен мойын-
дык және көмей алдындағы лимфа туйінде-
ріне, посіі іутрһаіісі сепгісаіех рго/ипШ еі
ргеіаіупвеаіех, а ш ы л ад ы.
Нервтенуі: Комсй жоғарғы көмей не-
рвімсн, /?. Іап'іі^еихзирегіог, онынсырткытар-
мағы жүзіккалқанша бұлшыкетін, ал ішкі-да-
уыс санылаулан жоғары орналасқан шырыш-
ты кабыкты нсрвтендіреді. Томенгі кемей
нерві, п. Іагуауеи^ іп/егіог, көмейцің қалған
бұлшыкеттері мсн дауыс саңылауынан төмен
орналаскан шырышты кабыкты нервтенді-
142
реді. Бұл екі нервте кезбе нервтің тармакта-
ры. Көмейге симпатикалыксабаудан, ігипсиз
аутраіһісих, көмей-жұтқыншақ тармақтары,
гг. І(ігупуорһ(ігунуеі келсді.
Көмей рентгенанатомиясы.
Комейдің ішкі құрылысы рентген сәуле-
лері арқылы бүйір қапталынан сарапталған
кезде, калқаншажәне ожаутәрізді шеміршек-
тср, комей кақпашығы, тіласты сүйегі жәш
көмей карыншасы, уепігісиіиз Іагуп&х, айкьп
керуге болады. 25-30 жастан асқаннан кейін
бұл шеміршектердің сүйсктенуіне байланыс
Нервтенуі: Комей жоғарғы комей не-
рвімсн, и. іагуихешіхирегіог, опынсыртқытар-
мағы жүзіккалканша бұлшыкетін, ал ішкі-да-
уыс саиылаудан жоғары орналаскан шырыш-
ты кабыкты нсрвтендіреді. Томенгі көмей
нерві, п. Ішуауеиь іп/егіог, көмейшн қалған
бұлшыкеттері мен дауыс саңылауынан төмен
орналаскан шырышты кабыкты первтенді-
Комейдің ішкі кұрылысы рентіен с^улс-
лері арқылы бүйір қапталынан сарапталған
кезде, қалқанша және ожаутәрізді шеміршек-
тер, көмей қақпашығы, тіласты сүйегі және
комей карыншасы, репігісиіиз Іагуп^іх, айкын
көруге болады. 25-30 жастан асқаннан кейін,
бұл шеміршектердің сүйектенуіне байланыс-
142
Рготіпепііа
ВгопсһизІоЬагіз
шедіиз дехіег / 4
Е8орһа£іі8
5
Вгопсһікч
8е«піепТа1І8
апіегіог
Сагіііагго іһугоісіеа -
Ьіё-сгісоіһугоісіеиғп .
Сагіі1а£О сгісоідеа —
Сагіі1а§іпе8 ігасһеаіез
Віһигсаііо ігасһеае
Вгопсһид рппсіріа1І8 дехіег
Вгопсһиз ІоЬагіз зирегіог^
бехіег
Вгопсһий 8е£Гпепіа1І8 арісаііз ч
А.риішопаіій
дехіга
Рагя іһогасіса аогіае
Г У.агу£О8
Вгоіісһш 1оЬагІ5
Вгопсһи.ч іпҒегіог дехіег
8е§тепіа1І5
Ьа5а1І5 апіегіог
сгісоігасһеаіе
ЬІ£. агшіагіа
(ігасһеаііа)
Вгопсһи8 ргіпсіра1І5 8ІпІ8іег
І А.ри1топа1І5 5ІпІ8іга
I , Вгопсһіі81оЬагІ5
Біірегіог 8ІпІ5іег
125-сурет. Кеңірдек, ігасһса. жәнебронх, Ьгопсһик, алдыңғы көрінісі
ты коріністері айқындала бастайды.
Көмсйдіц сагиталді проекциясын карайтын
болсак комейдін қақпашығы, кемен қарын-
шасы, дауыс байламын коруғе болады. Ла-
рингоскоп аркылы сараптайтын болсак, тіл
түбірі, одан томенірек кемей кірісі, асіішз
Іагупуіа, айқын байкалады. Көмсй кірісі ар-
қылы кіреберіс қатпары мен ысгізгі дауыс кат-
парлары және аралығындағы дауыс саныла-
уын айкын коруге болады. Тыиыс алу кезін-
де дауыс санылауы ашык орналасса, сөйлеу
кезінде жақып орналасады немссе тарылады.
Дауыс катпардың түсі қызгылт түсті, кіре-
беріс кдтпардың түсі ашык кызыл түсті бо-
лып келеді. Көмейдің шырышты кабығы
жылтыр және кызғыл түсті болып корінеді.
Кеңірдек
Кеңірдск, ігасһеа, іші куыс, ауаны екпеге
откізіп, ұзындығы орташа есеппен 9-11 см,
көлденеңі 15-18 мм-дейгүтіктәрізді мүше. Ол
көмейдің тікелей жалғасы, 6 мойын омырт-
каның томенгі жиегінен басталып, 4 ксуде
омыртқаның тұсында айырылып, Ы/игсаііо
ігасһеае, ои және сол басты бронхтарға
бөлінеді (№124, 125 суретгерді караңыздар).
143
,Й„.
Сагіііагю
сгісоісіеа
Рагіе$ тетЬгапасеиз
Сагіііа^іпез ігасһеаіев
Типіса тисоза
Оіапсіиіае ігасһеаіек
Теіа ішһтисока
аппиіагіа
М. Ігасһеаііз
Рагіея тетһгапасеи.ч
Вгопсһиз сіехіег
126-суреі. Кенірдек және басты броихтар. ігасһеа е! Ьгопсһіргіпсіраіеа,
арткы көріиісі
Кенірдектінтопографиясы.
Кеңірдек топографиялық орналасуына
карай мойындық және кеуделік боліктерге
бөлінсді. КенірдектІң мойындық бөлігінін,
рат сепісаііх, алдыңғы бсті қалқанша безбен,
ХІапсІиІае іһугоісіеа, және тіласты сүйегінен
төмен орналасқан бұлшықеттермеи шектел-
гсн, бүйір беті жалпы үйқы артериямен, а.
сагоііч соттипіх, ішкі мойындырық венамен,
ұіи^иіагі.чіпіегна, және кезбс нервпен, п. уа$и.ч,
арткы бсті өңешпен, еаорһа^иа, шектелген.
Кеңірдектін ксуделік бөлігінің, рагх
іһогасіса, алдьиіғы беті колқадәғасымеи, агсих
аогіае, айырша безбсн, іһутиз, артқы беп
өңештің кеуделік бөлігімен, бүнір қапталы о
және сол көкірскаралық окпеқаппен шекте
леді.
Кеңірдектің құрылысы.
Кеңірдектін кабырғасы талшықты дәнс
кертінді сақиналы байламдар, !і^§. аппиіагн
арқылы өзара байланысқан 16-20-дай жарть
лай сақниалы шеміршектерден тұрад
(№124суретеі қараңыз). Ксңірдек шсміршеь
терінің артқы беті жалпактау кслген жаг
ғақтар, рагіеч тетһгапасеич, аркылы байл:
144
ныскан. Кенірдек жарғағының тереи қабаты
дәнекер тіниен және бойлықжәне көлденең
орналасқан бір-ыңғай салалы бұлшықеттал-
шыктарынан тұрады. Кеңірдектің ішкі беті,
шырышты қабық шырышты бездер, $11.
ігасһеаіе^, мен лимфа түйіндеріне өте бай,
кірпікшелі эпителиймен капталған. Сыртқы
беті дәнекер тінмен, іипіса асһепііііа көмке-
рілген.
Кеңірдектің қанмеи қамтамасызетілуі.
Кеңірдек төменгі қалқанша артериясы-
ның, а. іһугоісІеа іп/егіог, ішкі кеуде артерия-
сының, а. іһогасіса іпіегпа, және кеуделік қол-
каның, аогіае іһогасісае, кеңірдектік тармақ-
тарымен, гг. ігасһеаіез, кандандырылады. Ве-
налық кан аттас веналар арқылы оң және сол
иыксабау веналарына ағады. Кеңірдектің
лимфа тамырлары терең латералдІ мойын-
дық (ішкі мойындырық), кеңірдек алды
және артқы, сонымен қатар жоғарғы және
төменгі ксңірдск -бронхтық лимфа түйінде-
ріне ашылады
Кеңірдекті қайырылма нервтің (п. іагуп-
уеи8гесиггепз) кеңірдектік тармақтары гг.іга-
сһеаіез, және симпатикалық сабау, ігипсиз
зутраіһісиз, тармақтары нервтендіреді.
Бронхтар
Кеңірдектің кеуделік бөлігі 5-ші кеуде
омыртқаның жоғарғы жиегінің тұсында оң
және сол басты бронхтарға, Ьгопсһіргіпсіраіез,
бөлінеді (№124, 125 суреттерді қараңыздар).
Оң басты бронх, Ьгопсһиз ргіпсіраііз сІехіег,
кеңірдектің тікелей жалғасы болғандықтан,
тіктеу, өту жолы кең және қысқа, 6-8 жарты-
лай сақиналы шеміршектерден тұрады. Оң
басты бронхтың ұзындығы шамамен 3 см-дей
(№126 суретті қараңызлар).
Сол басты бронх, һгопсһи^ ргіпсіраІІ8 8ІпІ8іег,
оң басты бронхыға қарағанда бұрыш құрап,
ұзынлау және жіңішкелеу келіп, 9-12 сақи-
налы шеміршектерден тұрады.
Оң басты бронх доғатәрізді иІліп, жоғарғы
куыс венаға, г. сача зирегіог, бағытталған сы-
ңар венамен, V. агу§о$ шектесіп, сол басты
бронхтың жоғарғы беті қолқа доғасымеи,
агсиз аогіае, беттесіп орналасқан. Шырышты
қабығы сұрғылт түсті, кеңірдектің бөлінген
ішкі бетінде еркін козғалатын кыры (шоқы-
сы), сагіпа болады.
Өкпе
Өкпе, риһпо (грекше - рпешпогі), тыныс гіл>
жүйесінің негізгі мүшесі. Ол кеуде қуысын-
да, сачит іһогасгі, өкпекаптың ішінде, ріеигс
риітопаігі, орналасқан жұп мүше (№127, 128
суреттерді қараңыздар). Өкпенің сыртқы
пішіні кесілген конустәрізді, екі өкпеніңөкпе
ұшы, арех риітопі8, және өкпе негізі, Ьазіі
риітопІ8, ажыратылады. Өкпе ұшы, арех
риітопі8, алдынан карағанда: 1-қабырғадан 3-
4 см, немесе бұғана сүйегінен 2-3 см жоғары
орналасады, артқы бетінеи қарағанда, ол УII-
мойын омыртқаның көлденең өсіндісіне
тұспалас орналасады. Өкпе негізі, Ьа8Іі
риІтопі8, жалпақ, көкетпен беттесіп орналас-
қан. Екі өкпеніңдөнестеу келген қабырғалык
беті,/ас7ез со8іаіІ8, ойыстау келген төменгі
көкеттік беті, /асіе8 сІіарһга^таііса, және
көкірекаралық беті, Іасіе8 тесІіа8ііпаіі8 ажы-
ратылады. Сонымен қатар, екі өкпе бет-
терінің бір-бірімен өзара беттескен жерінде
өткірлеу келген алдыңғы жиегі, таг^о апіегіог,
төменгі жиегі, таг$о іп/егіог, доғалдау келіп,
вертикалді орналасқан артқы жиегі, таг&о
розіегіог, ажыратылады.
Өкпенің қабырғалық беті,/гс/е5 со8іа!І8,
дөңестеу келіп қабырғалардың ішкі бетімен
және қабырғааралык бұлшықеттермен бет-
тесіп орналаскандықган, қабырғалардың ба-
тыңқылары айқын байқалады (№130 суретті
қараңыздар).
Өкпенің медиалді 6егі,/асіе8 тесііаіі8, ой-
ыстау келіп, артында омырткалық бөлікке,
раг8 \>егіеЬгаіі8, алдында көкірекаралык
бөлікке, рагз тесІіазііпаііз, бөлінеді. Медиалді
бетінің ортаңғы бөлігінде өкпе батыңқысы
немесе өкпе қақпасы, Һііи8риітопі8, орналас-
қан (№129 суретті қараңыздар).
Көкеттік беті,/7ае5 сИарһга$таііса, ойыс-
тау келіп көкеттің дөңестеу келген бетімен
беттесіп орналасқан.
Өкпеніңжиектері:
- Өкпенің алдыңғы жиегі, таг$о апіегіог, ол
өкпенің қабырғалық беті мен,/асіе8 со8іа!І8
көкірекаралық бетінің, /асіе8 тесІіа8ііпаіі8,
аралығында орналасқан. Сол өкпенің ал-
дыңғы жиегі, ойыса келе, жүректік тІлікті,
іпсі^ига сагсііаса (риітопІ8 8ІпІ8іга) құрап,
өкпенің төменгі жиегіне жалғасады. Бұл
тіліктің төменгі бөлігі, сол өкпенін
19-72
145
1
2
Ө
9
10
Оц окпе (бүгіір коріпіс)
Сол окце (бүйір коріиіс)
Оң окпс (ортәлык коріпіс) Сол өкпе (орталык корініс)
I Нмге үпгі-г
: г >іт өкгігггін жіЧ ирі і.г < <•> >м г г
1 Горч.іі>пI:і.'ііц с.п‘ы.і,і>
4 К;тт гш , ,тп ыл/іү
і (т.'ті н м ү і ітс
г ГііЧПІі I V 'кы
“. 1>Чі'ІІІ’І М.трі.1
і <’ ,1 I ПһПСЦІП АіИіірГЫ 1,1)4111
Кііоіііі '>:і.::ык осі і
іі (',> ।.».іи-[11х.нг.іііі га11і.|.і,і>і.і
II і.чі ЧММІпі ТііЧГТГІ і ү-іссі
I 2 Г>іиі.1,1^11,1 іе;>іііі
і I (1СІІ.І4 1411 |.‘Ч (і ІСК|Т!іХ- ;
14 ()н емтс .‘ргі.|ііііісі.,ііі,ііі
г.грчіігкт.ірһі
|\ Г>рі'Ш
|(, I >ГІ нһПС ІІСІІ.і 1.|[ТІ4
I 7 ()қ (іс (іацліімы
|Ь КмКСГПССГ
I К.илк.1 жүпігсі
2іі Сол ъкггс ^рісриясы
і . (.ЛІЛ РҺПС ІКІІ.СІ.ІрЫ
22 <..і)іі б.ісіі, броіг
2Г Кіымі м ітс' т
24 Оцсщ лүлгссі
і' /К)ргх ГЧпытікысы
.’<>. Счл ОМТСИІП IIIIII111 I
I Л[>ех рігіптоіті'1
2 I оініһ мір ріі|тгвпис <к'Хі
3 ГтіМігті Ііогт/1 іч1,11г'
4 ҒіьміПі <>һ|к|іі;і
5 I с>1>іі5 (Песіиіг
6. I ОІКТС тпт.
' Магусі шГ
Я I (|ЬіІ5 МГр. рІІІІТііЧТГі ыс,
Ч. I лсісі, спм.іік,
: і> Ғрмігіі оһікрі.1 [КІІТПОІІІҺ Ыіі.
I I. ЬоЬііь гігі- рітһцоі ы чігі
I ? ЯіІІСПҺ .1. МІІКІ.ІХІТІС'
11 Һи|си5 ч.
14
17
І(>
17
ІК.
І<)
21
24
>6.
Кг и рііііпмр.іһһ <1е\!
В гп і іс Іі і
XV рітІтчті;іісһ 4схт
і_і|>. рітітпоікііе
Ғ-псіес іііарһг.щі 1)111 іе.т
5чк'Ц5 ІІОПтСПІ
А (ШІТІЮІіТІІІ1. -ЫЧ.
\\ РІІІІПІЧІІІІСҺ 41П
ВгГІТІСІШІ, |>Г11|СТ|Х|115 ЫІІ
ІІИІІЛЬ ІЮіТіі.115
^пкггһ еміріізіісіы
I ПтргС55|1> с;і ГІІ14С.1
I ііщіііті риітпопг ып-
127-сурст. Өкпс.
146
Ьі§. іһугоһуоідеиш тедіапит
Сосіів ІПСІ8ІО ріеигі
Риіто дехіег
коһаз вирегіог
Иесевзиз
со^осііарһғашпаіісіь
ЬоЬив тесІіик
Иесеззиз
со^отедіавііпаіів
ЬоЬи$ іпіегіог
Сог (регісагдіит)
Ріеига (1іарһга§таһса
ЬоЬив іпҒегіог
Ргосезви^
хірһоісіеив
Сагіііа^о
сокіае VII
ЬоЬиз вирегіог
Ғазсіа епдоіһогасіса
МстЬгапа іһугоһуоідеа —
Сагіііа^о Іһугоідеа
р8 һуоідсррі
Сагіііацо спсоіаеа
А. сагоіів соттипіз аехіга
, Сириіа ріеип
А. .чііЬсіасіа асхіга
V. Ьгасһіосерһаііса сіехіга
. сагоіія сопітипіз аіпіяіга
А. киһсіаүіа зіпіьіга
.V. Ьгасһіосерһаііса зіпізіга
і Созіа 1
— Ріііто 8ІпІ8іег
с Іпсізига сагдіаса
риітопіз 8ІПІ8ИІ
Ьіп^иіа риітопіз
81ГИ8ІГІ
Ріеига созГаіі$
128-сурст. Өкпслер, риһпопех, алдынғы көрінісі.
(Кеуде куысының бүйір-алдыңгы кабырғалары алыпып тасталғап)
тілшігімен, Ііп^иіа риітопіх хіпіхігі, шсктелген
(№127, 128, 129 суреттерді караңыздар).
- Өкиенің төменгі жиегі, таг^о іп/егіог,
өкпенін кабырғалык беті,/һае5 сохіаііх, мен
кокірекаралық бетін, /асіея тесііааііпаііх,
кокетгік бетінс\\,/асіеа сііарһга&таііса, бөлсді.
- Өкпенің арткы жиегі, таг&о рохіегіог,
омыртка багаиасының бүйір капталында,
окпе ұшынан XII- қабырғаның басына
дсйінгі аралыкта, всртикальбағытта орналас-
қан.
Сонымен катар, екі өкпенің бстінде
кигаш санылау, /іххига оЫі%иа, мен горизон-
талді санылау./даига һогіюпіаііа, орналасқан.
Өкпенің киғаш саңылауы, /ияига оЫі$иа,
екі окпеде бірдеп орналаскан. Ол оң және сол
окпе какпасының, һііих риітопіз, артқы қап-
талынан, III - кеуде омыртқаның артқы
өсіндісінін тұсынан басталады. Саңылау
өкпснін кабырғалык бетімен төмен және алға
қарай етіп. Ү1 - кабырғанын тұсында, жога-
ры жәнс артқа қарай өкпенің көкеттік, одан
әрі кокірскаралык бетімсн өтіп, өкпе қақпа-
сына барып тұйыкталады.
Екі окпе өкпенін қиғаш санылауы арқы-
лы жоғарғы, Іоһих аирегіог, және томенгі
боліктерге, ІоЬих іп/егіог, бөлінеді.
147
һуоідешп
А.сагоіія соттшіія дехсга
Тгасһеа
Сириіа ріеигас . *
А.яиЬсІаұіа дехіга
Тгипсия Ьгасһіоссрһаіісш» -..35^
РІеига тесііаыіпаіія
У.саса яирегіог .
Ғаясіа епдоіһогасіса
Риіто (ісхіег
Ьосия іпсіьіо ріеигі
Арех соггіія
РІеига сііарһгацтаііса
Регісагсііит
Ьіп^иіа риітопія
8ІПІЫГІ
РІеига сочіаіЬ
Ргосезкия хірһоісіеия
V
СаніІа^о (һугоідса
Саі1і)а§о сгісоідеа
А.сагоііь соттипгч яіпіыга
А.яиһсіауіа яіпіяіга
СоЫа 1
Агсия аогіае
Тгипсия риітопаіія
Ріепга уіясегаіія
ріеига тебіаЫіпаІія
Риіто аіпікіег
129-сурет. Өкпелср, риітопех
(Өкпенһі алдыигы жиегі созылған, кокірек орталыкбеті көрінген)
Оң өкпенін кабыргалық бстінін горизон-
таллі саңылауы, /і.ч^ига һоггіопіаіі.ч риһпопіа
сіехіга. Горизонталді саңылау оң окпснің
киғаіп саңылауының ортаңғы бөлігінсн нс-
месс ортанғы колтык сызықтан, Ііпеа ахіііагіа
тесһа басталады. Ол одан әрі оң окпенің
кабырғалык бетімен горнзонталді бағытта
алға қараіі отіп, ІҮ - кабырғаның тұсында
өкпенін кокірекаралык бстіне өтіп, окпе
қақпасына барып тұііыкталады. Өкпенің го-
ризонталлі санылауы аркылы он окпенің
жоғарғы бөлігі жоғарғы және ортанғы
бөліктерге, Іоішъ аирегіог еі тееііих риһпопіа
ііехігі, болінеді (№128 суретті караныздар).
Екі өкпенің көкірекаралык бетінің ор-
танғы бөлігінде өкпенін қақпасы. һііиа
риітопіа, орналаскан. Өкпе кақпасы аркылы
өкпенін терең кабатына өкпенін басты брон-
хтары, Ьгопсһі ргіпсіраіі.ч, мен өкпе артерия-
лары, аа. риітопаіеа дехіга еігінгііга, және өкпе
нервтсрі отіп, өкпе қакпасынан кері бағытта
окпе веиалары мен лимфа тамырлары шыға-
ды. Өкпе какпасы арқылы өтстін анатомия-
лық құрылымдар жнынтығы өкпе түбірі,
ғадіх риітопіа, деп аталады.
Оң өкпе какпасы, һііиа риітогш сіехіга, сол
окпе какпасына қарағанда қыска және
көлемді. Ол V -кеудс омырткасы мен 11 -
148
Ғасіе.ч тесііачппаіі.ч <*
Арех риітопіч
Нііич риітопія
коЬи*; чирсгіог
Ғі.ч.чига һогіхотаііч
Магуо агКсгіог
Ғіччига оһІіс]иа
Ітргеч.чіо сагсііаса
Ьоһіі.ч тесііич
риітопіч бехіег
Ьі». риітопаіе
(.Ііарһгаитиііса
Уү. риітопаіеч
сісхіга
Машо іпісгіог
^осіі ІутрһаіІсі
һгопсһориітопаісч
Вгопсһич ргіпсіраі N
сісхіег
А. риітопаііч сіе.хіга
] 3()-сурет. Оң окпс, риіпю сіехіег. (медиальді беті./ііс/елшеб/ш/о, өкпе какпасы, һііит риһпопгі)
кабырғаның аралығында орналаскан. Он
экпе какпасында, жоғарыда оң басты бронх.
Ьғопсһті рғіпсіраііа сіехіға, онын астында өкпс
іргериясы, а, риітопаііх, одан төменірек окпе
іеналары іт. риітонаіех, орналаскан (№130
іуретті караныздар).
Сол окпс какнасынын, ҺНі/а рнІтопі&
іийіга, жоғарғы жағында окпе артернясы,
риітопаіі.ч, тө.мснірек сол басты бронх,
'ғонсһихргіпсіраііаыніхіга, олан томенірек өкпе
еналары, іт. риітопаіех, орналас кан (№131
уретгі караныздар).
Өкпенінсырткы бетінің көріністсрі.
Өкпенін сырткы беті жылтыр, тегіс және
дымқыл келгсн өкпенін сірлі кабыт-ының,
іипісахегоха, висцералді табағы. Тереңдем ал-
ғанда, іп.чрігаііо, өкпенің сырткы бетінде,
көлемі ұсак 0,5-1,2 мм-дей көпбұрышты
бөлшсктер, Іоһиіі риітопаіеа, айкын көрінеді.
Өкпенің ұсакбөлшектсрі бір-бірінсн, аралы-
ғында орналасқан дәнекер тіндер мен канта-
мырлар жәие ересек адамдарда айкын бай-
калатын нигмеиттер арқылы шектслген.
Өкпснің сырткы бетініи түсі жас балалар-
да кызғылт түсті. Ерссек адамларда окненіц
149
Арсх риітопія
ҒІ88ига оЫіциа —
А. риітопаіія зіпіЫга
Нііи^ риһпопІ5
Ғасіек со8(а1І8 г
ЬІ£. риітопаіе
ЬоЬи8 іпіеғіог
Мосіі ІутрһаНсі
Ьгопсһориітопаіез '
Вгопсһик ргіпсіраі і$
8Іпі$1ег
Магео аіпегіог
Уұ. риітопаіея яіпіяСгае
- ЬоЬия яирегіог
Ғасіек <Ііарһга§таііса
Ма§го іпҒегіог
, Ітрге$8Іо сагЫаса
(Ғасіез тесііазііпаііз)
Іпсізига сапііаса
риітопіз 8ІПІ8ІГІ
Ғіззига оЫіциа
Ьіп^иіа риІтопіз
8ІПІ8ІП
Ғасіез тссііаміпаіь
131-сурет. Сол өкпе, риіто ыпіЫег. (медиалді беті, іасіся тесііаііх, өкпс какпасы, һііиа риітопік)
түсі күңгірттеле келіп, бірте - біртс қара қош-
кыл түсгі болуы, дем алу кезінде өкпенін май-
да бөлшектерінің аралығындағы дәнекер
тінге қонған шан тозандарға тікелей байла-
нысты. Салмағы түрақсыз. Ересск ер адам-
дарда ІООО-ІЗООгр, әйел адамдарда 200-300
гр жеңілдеу.
Өкпенінтопографиясы.
Өкпснін ұшы, арехриітопіз, алдынан қара-
ганда бұғана сүйепнен 2 см, бірінші қабыр-
ғадан 2-3 см жоғары орналасса, артқы жағы
VII- мойын омыртканың көлденеңөсіндісіне
түспалас орналасқан (№130-134 суретгерді
караңыздар).
Он өкпенің скслотопиясы:
Оң өкпснін алдыңғы жнегі, таг$о апіегіог,
оң өкпенің кабырғалык беті мен көкірекара-
лык бетінің бір-біріне ұласкан жерінде
өткірлеу болып орналаскан. Ол он өкпенің
ұшынан төс-бұғана буынның, агі. хгегпо-
сіауісиіагі';. арткы бетінс қарай қиғаш отіп,
одан әрі вертикал бағытта орталық сызық-
тың, ііпеа тесІІапа, бойымен төмен бағытта,
оң УІ-қабырға шеміршегінің тұсында оң
150
132-сурст. Өкпс жәнс окпскап үлсстерінің шекаралары, алдыніы көрініс (жартылай сызбалы).
Өкпеқап көк түсті. Кызыл сызык-окнс үлсс тсрініц шскаралары. Көк сызык- өкпекап шекаралары
өкгіенің төменгі жиегінс жалғасады (№134
суретті караңыз).
Оң окпенің то.менгі жнегі, таг$о іп/егіог,
ои өкпенің кабырғалық беті мен көкеттік
талді бағытта орналаскан. Ол, он өкпенін ал-
дыңгы жпспнің тікелей жалғасы, орталык
сызыктын бойында, УІ-қабырғаның шемір-
шектік болігімен қиылысқаи жерінен баста-
лып, төмеп және латсралді отіп, алдыңғы
колтыксызығында, Ппеа ахіііагіх апіегіоғ, VII-
кабырғаны, ортаңғы қолтықсызығыпда, Ііпеа
ахіііагіх тесііа, VI11-кабырғаны, арткы
қолтыксызығында, Ііпеаахіііаггірозіегіог, IX-
кабырғапы, жауырын сызығында, Іінеа
зсариіагіа, X - кабырғаны кесіп өтіп, омыртка
’ - т »- ч г т
гінс жалғасады.
Оң өкпеніңарткы жисгі, таг$орогіегіог, он
өкпенін қабырғалык беті мен көкірекаралык
бетінің түйіскен жерінде, он П-қабырға ба-
сынын тұсынан ХІ-кабырғанын мойнына
дейінгі аралықта вертикал бағытта орналас-
кан.
151
ІЗЗ-сурет. Өкпс жәнс екпеқап үлсстерінін шекаралары. арткы көрініс (жартылай сызбалы)
Сод өкпенің скелегопиясы.
Сол өкпе жиегінің орііаласу скелетотопи-
ясы он окпеніи скслетотопиясына ұқсас ор-
наласкан (№135 суретті қараныздар).
Сол окпенін алдыңғы жиегі, таг$о апіегіог,
сол окпе үшынан төмен және медиалді төс-
бүғана буыіпіын, агі. ^іепюсіаүісиіагіз, артқы
бсііне караіі оіеді. Одан әрі оң өкпеніц ал-
лынғы жисгімен томсн параллель IV- кабыр-
ғанын [иеміріііектік болігіне дейін өтеді. Сол
окпенін аллынғы жиегі 1V-қабырғаның
түсында, іпұгыл сол жакка карап бұрылып,
сол кабырғанын шсміршектік бөлігінін
томеніі жисгін жанаіі горизонталді отіп, сол
төс жаныидағы сызыкта, Ііпеа рагазіетаііх,
төмен иіліп, жүректік тілікті, іпсі^ига сагдіаса
кұрап, УІ-кабырғаның тұсында, сол окпенің
төменгі жиегіне жалғасады.
Сол өкпенің төменгі жиегі, таг$о іп/егіог,
оң өкпенің томенғі жиегінен айырмашы-
лыгы, бір кабырғатөмен орналасқан. Омырт-
қа жанындагы сызықта, Нпеа рагауегіеЬгаІіх,
сол өкпенің арткы жиегіне жалғасады.
Екі окпенің ұшы мен артқы беттері бір-
біріне сәйксс орналасан, алдыңғы жәнс
томенгі беттсрінің сәйкес келмеуі оң мси сол
окпе көлемінін озгешеліктеріне гікелей баіі-
ланысты.
• ^І и,ін И » И,. ГІ, і /ІІЛ. Иіііі. иш I I,) , ар 1 І\ЬІ
бетіне караіі отсді. Одан әрі ои өкпенін ал-
дыңғы жпсгімен томен параллсль IV- кабыр-
ғанын шсміршсктік болігіне дейіп өтеді. Сол
окпснін алдыиғы жнегі I\'-қабырғаның
тұсында, шұғыл сол жакка қарай бүрылып,
сол кабырғанын пісміршсктік болігінін
томснгі жисгін жанай і оризонталді отіп, сол
яығы, інр қаоырға іемен орналасқан. омырт-
ка жанындағы сызықта, Іінеа рагауегіеЬгаІіа,
сол өкпеніц артқы жиегіне жалгасады.
Екі окпенің ұшы мен артқы беттері бір-
біріне сәйкес орналасан, алдыңғы жәис
томенгі беттсрінін сәйкес келмеуі он меп сол
өкпе көлсмінін озгешеліктеріне тікелей бай-
лан ысты.
152
-Арех риітопіз
Ьіпеа ахі11агІ8 тедіа
ЬоЬиз тедіиз
Маг^о ріеигі іпҒегіог
Ріеига созіаіій
Ғіззнга оЫідиа
-ЬоЬи^ іпҒегіог
'ЬоЬиз зирегіог
... Ғіззига һогізопіаНз (риітопіз сіехігі)
У Ріеига діарһга§таііса
! 34-сурег. Өкпеніңоң жакбөлігі меп окпекап шекаралары. бүйір керінісі
Өкпенің сегмснттік кұрылысы.
Екі окпе кпғаш саііылау,,/ш//т оЫі&иа, мен
катар оң өкпе косымша горизонталді саңы-
лау, /Імига һогігопіаііз, аркылы жоғарғы, ор-
ганғы және төменгі бөліктерге, ал сол өкпе:
жогарғы, томснгі боліктсргс бөлінеді. Соны-
мсп катар, әрбір өкііенің бөліктері сегмент-
терге немесс брон.х-өкпелік сегменттсрге.
олардын өздері олан әрі ұсак бөлшектергс,
Іоһиіі риіпюпеа аесипсіагіі, болінеді (№48 су-
рстті караныздар).
Өкненің әрбір боліктсрінің сырткы пішіні
пирамидаға ұксас, ұшы өкпе какпасына, та-
баны окпенің сырткы бетіне карап орналас-
кан сегменттері с немесс бронх-окпелік ссг
менттерге бөлінген. Олар бір-бірінен сег
менттер аралык аралык дәнекер тіндер мег
вена кантамырлары аркылы шектелген. Сег
мснттердің тсрсң қабаты: оту жолы тұтіі
тәрізді орналаскан сегментгік бронхтардан
өкпе артериясы мен веналарынан жоне брон?
артериялары мен веналарынан, лимфа та
мырларының тармактарынан түрады. Бұт
тармактар, бір-бірімен параллель бағытті
шоғырлана орналасып, әрбір өкпе бо-
ліктерінің бронхөкпелік сегментін кұраіілы
Бронхөкпелік ссгмснт окпенін морфо-функ-
ңионалдык бірлігі деіі аталады.
20-72
153
135-сурет. Өкпенін сол жакбөлігі мен окпекап іпекаралары, бүйір корінісі
Өкпенің сегменп срінің саны тұраксыз 4-12-
дей. Сонғы халыкаралык анатомиялык номен-
клатурасы бойынша екі өкпенін бронхөкпелік
сегменттері он-оннан тұрады. Сегмснттердің
атаулары топографиялык орналасуына карай
аталалы. (№136, 137 суреттерді караныздар).
I. Он өкпенін ссгментгері.
(№138 суретті караныздар).
і. Оңөкпенін жоғаргы бөлігініңсегменттері:
- Ұ штык се гме нт. $е$тепшт аріса/е. (51) - о ң
өкпе ұшының медиалді капталында. өкпекан
күмбезін, сири/а р/еигас жауып орналаскан.
- Арткы ссгмент, ае&тепштрозіегіих. (5 2) -
табаны артқа карап. ұшы өкпенің жоғарғы
бөліктік бронхыға қарап, II-IV -кабырға ара-
лыгында орналаскан.
- Алды ңғ ы с е гм е нт, $е&т еп Шт ап Іегіих, (8
3)- табаны кеуде куысының алдынғы кабыр-
ғасына карап, І-ІУ-қабырғаныіі шеміршектік
бөлігінің аралығында орналаскан.
2.Оңөкпеніңортаңғы бөлігініңсегментгері:
- Латералді сегмент, ^е^тепіит /аіега/е. (8
ү) - табаны алға және латералді орналасса, ұшы
жоғары және мелиалді орналаскан.
- Мелиалді сегмент, $е$тепШт тесИа/е. (8
V) -кеуде куысынын алдынғы қабырғасына
карай, IV-VI- кабырғалар аралығында орна-
ласқан.
154
136-сурет. Өкпенін сегменттік құрылысы
3. Он өкпенің төменгі бөлігінің сегмент-
тері:
- Ұштык (жоғарғы) сегмент, зе§тепіит
арісаіе, (аирегіиз (8ҮІ)) -оң өкпенің төменгі
бөлігінің еынатәрізді ұшын жауып, омыртқа
бағанасының тұсында орналаскан.
- Медиалді базалді (жүректік) сегмент,
зе^теніит Ьазаіе тесііаіе, (сагсііасит) ( 8 ҮП) -
табаны оң өкпенің төменгі бөлігінің көкіре-
каралық және көкеттік беттерімеи беттесіп
орналаскан.
- Алдыңғы базалді сегмент, ^е^тепіит
Ьазаіе апіегіих, (8 уііі) табаны оң өкпенің
көкеттікбетіне қарап орналаскан. Сегменттің
бүйір бетінің көп бөлігі колтык маңында VI-
VIII қабырғалардың тұсында орналасқан.
- Латералді базалді сегмент, зе^тепіит
Ьа.чаіе іаіегаіе (8IX) -көршілес сегменттердің
аралығында орналасып, табаны көкетпен
беттесіп орналасқан, бүйір қапталы ҮІ-ҮІП
қабырғалар аралығында, қолтык шұңқыры-
на қарап орналасқан.
- Артқы базалді сегмент, зе&пепіит Ьазаіе
рогіегіиа (8 х),-омыртка жанындағы сызық-
тыңбойында, оң өкпе сегменттерінің арткы
қапталында қабырға-көкет қойнауының қал-
тасына гессемиз согіосііарһга£таіісиз, бағыт
алып орналасқан.
155
Комей, кенірдек және бронх тармағы
(аядыцғы корін ісі)
Тынысалу жүйесі мүшелерініц
орналасуы (сызба)
Броих тармағынын медиа.ці бегкей арқылы кескіні, сол окпеніц (он
медиаліі корінісі) жлпе од окпеніц (сол корінісі) окпслік веннлары мен
артериялары. Сегментті бронхтар 1-10 дейіи нөмірленген.
М'| |’ЬҺ' МТЛ.1,1
Жұ і кыііпһіһ
Комеіі
Ке 11 ірііс-к
Огі (.мтеіии ліоі.грі і.і \.гст.।
Кечір.іеһ. .іцһірыгпі Сіігііііы)
Оі | II.К I ҺІ ігртІА
I ЧрИ ..... ІДі 1. .111 т,і 'і.іл'
Оіі оміеціи орг.ыык >.'іссі
0КГІСІІІН Кітгзш СЛПІ.ІЛ.КЫ
11іг оі.тцтіің һімстіг: СК’сі
(.1.1.1 оМІСИІІІ Ж<і| ;трг >4 поііі ।
М Со.і басты броііт
I 5 Броп > іеі чси11
Со.’і екненііі тцмсгііі упсіт
17. Қібыріл ЛОПІі Ы
|.Ч. Гі.іисіы Ітек
Г1 Жоырі г.і оң і ісст һрош
21» Оргахык і.іц \.гесіік йроіп.
М (. егмсппі Гтроц.г
?л ()міс артериисһіныи ырм.ікілры
26 0М1С ВСЦІІСІ.ІІІІ.ИІ ІРрМІІКТ.ІрЫ
1 СіИТІІП ПІІЛІ
2 . Рһіігч- ііл
3 І-.іт > пх
'I I г,к һстт
т І.ОЪіІҺ МІ|> РІІІГН(1|ІГЛ ІІСЧІ.
6 Вііигсііііо (гасІтс.тс
7 Віопсііііі, рнітсіраііл
К. Ғ ;чыі г,г Ііот 1/. иі ІиIК
і) І-иҺіІЧ ІТІСТІІІЫ
|(> РКъіітн оһікпһі
11 І.ООІІТ ІПІ рІІІОтоІІГТ ЛоІ
I? Ско:спІ;і
I 3 І_іЛііі ыір. р:іһтіопК і(п.
14 Вггиісінь ргщсірдііч чіп
1 5 Втпіісіи ісвпіспійіел
|Гі і-ОЬігһ іііі' рітіпкіпіһ һІіі.
I 7. Агспь сояаііі
I(і. іX һуі.нктііп
I1 ) Впіисһіті, ІаЬ,іГ|і. »ир Вем
2(!. Вгонсіпіх Іоһаііі гтичііч1'<1е\І
гі Іііирсһіиі Іоһпгі' іііі. ік‘хі
22. Вготісітіп; Іоһ.иіҺ ытр. 5Іп
21. В|Оі1һ’І1|І5 ІпҺіІП!. іпГ 5|Ц
24 . Віо:ісіііі‘> 1.с£грегіІ ікч
25 К.п.риіпюімІ іі>
26 К і риіиіпіінһл
I37-сурст.
156
I
Рагн іпіга^еутепіаііх
Тгасһеа
Рага іпіег5е£тспіа1І5
Раг8
іпіегБсцтепіаІіз
Вгопсһик іе^піепіаііз
Ьаяаіім Іаіегаіі^
К. ЬазаІІ5
ромегіог
Вгопсһиз аеутепіаіь
Ьа$аІі$ ро^іегіог
Рагк
г' іпігазе^тепіаІІз
I - К. арісаіІ5
Вгопсһил
зеутепіаііз рояісгіог
К. рояіегіог аьсепсіепь
Раг5 іпіег$е£тепіаІІ8
К. аліегіог сіезсепсіеііх
Рагь іпігахе^тепіаііз
А. риітопаіы
К. арісорохіепог
К. апіегіог _
Раг5 Іпіеіъешпепі.—
К. ІіпциіагІ5 -1
V, ри1топаІІ5 —Л
Рат ніірег,
К, Ііпуиіагіз -+*"
Вгопсһиз Ііп^ціаги Т7*
5прегіог го
К. Ііп§иіагІ5
^ирегіог
Раг.ч Іпіёгіог
Вгопсһий 1Іпі>иІагІ5 іпіёгіог ,
К Ііп^иіагік тГ
Вгопсһііз ІоЬагіз
іпГегіог
V. риітопаіія іпі’,
К, Ьазаіія соттшііз
Вгопсһиз 5е£іпепіаІІ5 Ьа$аІі$ /
К. Ьа^аііь піесііаі і$
К. Ьа.5а1ій апіегіог
Вгопсһиа леетепіаІІ* арісоро^ісгіоғ
/ К.ройіегіог
у Вгопеһіь $е£тепіа1І5 апіегіог
Вгопсһиз ІоЬагіз зир, ^іпізіег
К. арісаііз ІоЬі іпіёгіот
Вгопсһиз хе^тспйіі5
гарісаііз ( зирегіог)
к . Раг.ч Ьйййіій
К. Ьа$аІі$
Іаіегаіія
V. Ьаааііч іпіёгіог
V. Ьаааііз зирегіог
\ '' К. Ьа$а1І5 апіегіог
’і Вгопсһпй 5е£гпепіаІІ5 Ьа5а[І5 апі,
Раг$ іпіег5еціпепіаІІ5
Раг^ іпіга5е^тетаІІ5
138-сурет. Оңөкпенінсегмсіптері
П. Сол өкпенің сегменттері.
1. Сол окпенің жоғарғы бөлігінің сегмент-
тері:
- Ұштык арткы сегмент, зе^тепіит
арісороаіегіих, 8 (І + ІІ)-сырткы пішіні және то-
пографнялык орналасуы оң окпенің жоғарғы
ұштыксегменті мен арткы сегментіне сәйкес
орналасқан. Сегменттің табаны кабырғаның
арткы капталына бағыттталып, ІІІ-Ү кабыр-
ға аралығында, ал медиалді беті колка доға-
сы мен сол бұғанаасты артериясымен бет-
тссіп орналасады.
- Алдыңғы сегмент, зерпепіит апіегіиз, (8
III) сод окпенің жоғарғы болігінің баска
сегменттерінс карағанда көлемі үлкен, І-Г
кабырға аралығында орналаскан. Сегменттіі
медиалді бетінің кішкене беті өкпе бағанасы
мен, ігипсих риітопаііз, беттескен.
- Жоғарғы тілшелік сегмент, зе&пепіиг.
Пп^иіаге зирегіих, (8 ІҮ) сол өкпенің жоғарғь
бөлігінің сегменті ретінде карастырылады
Оның алдыңғы беті 111-V - кабырғааралык
та, колтыктык беті IV-VI кабырғалардьп
түсында орналасқан.
- Төменгі тілшелік сегмент, зе&пеніип
Ііп^иіаге іп/егіиз, ( 8 у)- ол жоғарыда айтылыг
өткен сегменттен төменірек көкетпен бет-
тесіп орналаскан. Сол өкпснің жоғарғь
157
Вгопсһиз
ргіпсіраііз дехіг.
Вгопсһіі
Іоһагез
Тгасһеа
л Вгопсһіі
/ зе^тепіаіез
Вгопсһіоіі гезрігаіогіі
Эисіиіі аіұеоіагез
Аггіит аіүеоіаге .
Зассиіиз аіұеоіагіз -
Аіуеоіі риітопез
гг. Ьгопсһіа1е$
зе^тепіагіит
Вгопсһиз ІоЬиІагіз (ВИА)
Вгопсһіоіі іегтіпаіез -
Вгопсһик Іоһиіагіз (ВКА)
Ьоһиз риітопіз (зесипсіагіиз)
Ьоһиз риітопіз (ргітагіиз)
I 'іО-сурст, Бронх жәнс көпіршіктармактары (ағашы), сызба
15Х
140-сурст.
159
141-Асурст. Бронхиалді ағаш (коррозиялык препараттар) (Л. Куминовбойынша)
160
7>/ <юп«/
Ллоггс/ло/^
Е^Ьи/ит
6голсАіс/і-
14І-Бсурст. Бронхиалді және а.іьвсолярлықагаштыи кұрылысы (жартылай сызбасы)
олардын гистологшілыккөрішсі
Ле/Г рі ^ісгра/
.' ^Н/ГЦІГ у /
Ьгапгһи!
іглдіпд с*Рег
с/іггллпі
7с,‘гт*»н)/
Ьго^сЛил
Лғ$р«г«*м/у
бголе/іюіе
.Чк ғо/лл Лгі
Я/г.го/аг $ос
,4 /део/де
болігінін жоғаргы және томенгі тілшелік сег-
мснттері, колемі жағынан он окпеі-пи ор-
тангы болігінің көлеміндсй, жүрекгің сол
карыншасымсн, кеудс куысы кабырғасымен
және өкпекаптың кабырға-көкет койнауы-
мен. .чіті.ч со.чіосгіа-рһга%тагісих, беггссіп ор-
наласкан.
2. Сол өкпснің төменгі бөлігінің сегмент-
тсрі:
- Жоғарғы ұштык сегменті. .че^тепгііт
арісаіе, (мірегігы) (5 уі) -омыргка бағанасына
бағытталып орпаласкан.
- Мслиалді базалді (жүректік) сегмент,
хектепішп Ьаааіе тегііаіе. (сагсііасипі) (8 ҮШ),
бұл ссгмент 83% жагдайда коршілсс алдыңғы
базалді ссгментпен бірге жалпы бір бронхтан
тұрады. Сегмент сол окпенің тілшелік сег-
ментінсн кигаш саиылау аркылы, /іыига
оЫі&иа, шектелген.
-Латсралді базаллі сегмент, ае^тепгііт
һа.чаіе Іаіегаіе, (8 IX), қолтық аймағына
карап, ІХ-Х -қабырғааралықта орналаскан.
-Арткы базалді сегмент, хе$тепгііт Ьазаіе
роМегіиз. (8 х). сол окпенің төменгі болігінің
ішіндегі көлемі үлксн сегмент болып санала-
ды. Ол УН-Х қабырғалардың тұсында кокет-
пен, колканың кеуде болігімен жәнс онеш-
пен бетгесіп орналасқан.
ібі
142-сурет.
162
2 Ү ік-.ги л,ші' кшп йі -ініг.ікіч і
А|ігері«і і.пс кчщч. А.же окис стмунні.щ к.ікігкғм
-1 Ко. і к. і ч ы і г Аоічры 'і ііі н і [ би.пі 1
-і і' ни [[к-і.іие
м К’і.'гк;інміі німсііпсгсіі іъ>.ці ।
Кел.к <>м ы|ч к-ісі.і
л ІЦ і.мп
4 А|1Қ„1І|.|І | .Іь-І V н.гіі Гч 'іиіы кс 11
Ч '1 ;>! Г іі' IПIII I .-‘IЧ 1.11 ИV'! і г і .[-* с і
І.>. Сиінй плегнімікеі і.іһ;і іпіпгі рніінуімііч
14 Ріігк .[іссічіепч ;і>іг1;іе сі ,[ сцгі> п;; п -> мп
|5 Аігііпп мп
I!.. І’;і і1' сіексе ғі<К । >• .и>гі ;и'
|7 ҮепеЬГіі іІіпғ:іе;с;<
ІК Мсііиіі.і >,рііі;і|ч
19 М і.іііғмггііі.' ііпгм
.41 М ІГірС/ЦЛ
142-сурет.
162
7
Жогаргы жәие гөменгі куыс вспаларының бойындағы
кокірскторынынтәждік ксскіні /алдынгы корініеі/
1 Ксц.рдс-к
2 . Он НКПГІГІІІ *ОИI[II 1-1 1 .ІС<'|
5 Яші !11’1 |>[ ІІІІ ІТСП.ІІ і>:
1. Он іікпслік веііісі.ір
' I пменп КчЛС іісн.і хгіііс оң >ь рс >, 111с
{> Ьнуі.ф
7. С.і,і .‘К.і,,тііЮ'В,і!і <1 рге|іиисі.і
N. Сіі.ч иуініііт.'іык іісіһі
Ч Сі>.| ЙКІІСИ III ЖОІЯрі Ы Ү-'ІС|И
III К<>Т|КИ ЛОҒіКЫ
I I Сліі пкііг.цк .іргерпи
I ? (.0'1 КҮ-.1.ТК11111
I I С<>!і жу^кші'
I I. Сі1..| |,и|1Ы Н III4
I Ч Ж. у [>С ь Кя 11
ІР КіІКСІ
I 7 Жгіек іпк’к11гі Сіі.і иі гім і
ІН Аьклын
I1) (.0.1 Йуі 11114 11.1К 11 р гі‘|11! >1 I * * * * * 7 * * * 11
I I гик |іе;і
> Ідіһич Мір [>111111: >41ІК 1.ІСКІ
1 Сс)II| СҒІ-.,г Мір.
-і VI. Риііціиі.ііе., скм
к V с;іу;і іпГ еі .І1ГИ11И <к’М
(>. Нср.п
7 А сііічці соі тііпігтиъ -тііі
N V чіһсі.ічл чіи
'1 1..1І1Ц1 КІф. РіІІПц.ИІЧ кіі,
I іт Лісііь іцігпн’
II. Л рП:ІІІ<1|іІ[!і.'і МІІ
I 2 АітғісііI,і чні
11 Уці.іігі -ііі
1 і N'4111 [ ІСЦIІІк КІП
I ' Рі'Гіе.,1 ДгпГІІ
Кі 11 і :>р I ітіц' і». і
I I Ісхчіа <_<>1 > 1ІН.
|К і.'>;ічег
Жоғарғы куыс веншіып боиындагы кокірск горыпып
тәжтік ксскіпі (МР-тоыогрнмма).
143-суреТ.
ІбЗ
29
21
22
23
2
24
25
26
7
30
24
31
32
33
34
5
16
35
27
36
19
20
Ксудс торынын і оризонталді кескіііі.
Ксуде торынын гориіоиталді кескіпі.
(МР - юмограмма)
и* я’2ім.:
Ок V 11 іц ііА:.’ііі : іе% ।
\’ііііі и \ п.ііі 1\ Iіііһн-Г:>
Кіш :рі .1 і|!і'М’рІ!Ц-( I ІН
ЧіЧНін-һҺі •. ІІСЧ'.
•X
< XI ІІІ.Т) аи ҢГЧЧІІ І’К иһпғ ік’хТ
Ніһілмір рііци<ні|ч
Мі іигті. мп.
\ рщвіо^і Ісь
I .<іНіЧ 111Т риIгтһ>піл
М юһгі^ііғііі’' ;и<>£\кі\
( агі іҺніі । сцчЬһ'- Н I
Кірііһі пмігііпюһі
\І’11І! 5Сійич мп
I 'с г |..’:і і СІІ < I :?і
.ЕІІ Ц^шгісчһі 1*4 Ч| ц П ТГІ Г<ІІ г
Л і’Оі<іплпгі\|іі сі м;ці\ іЛігпПіі 1ІС'
V. Исіпһі/уііич лссемніи
\! кегпііич <ип.
Гіипсіг риһіюцлһъ
144-сурст.
164
Кокірек торынын .мүшслер: (алдыңгы корінісі). Алдыңгы кеуде қабыргасы, қабыргалык окнеқап, жүрсккал және коке
біртілдсн алынын тасталған.
Һііһ। мчіі',1 ь 11-11,1
С і.ірі мч *.ічі:ң:1-: р н.гк чеіі.і
И Н> І.річ'
К. іи>'.і,'>
{ 11- -ні 11 >1.1 \ 11КІІІ . 1[11 с 1111 'I - '/
Ц । .чіи
* >1 г 1! 1,1 к 6.ІС т' н .1:!
Іһ Ко‘.п,'1|
11) 4' I > ' ІІІЕ4.1 МІ1Ц ',| Н;:І,ір 11.| К ІК."Н,1
Оц мкіи'н;і। <ічг,і|Иы г, ':іт:
Апі . ріи.і >н' і
I । >һ । >кпсігііі іі[।:;іі і< |.і \ Т'-і
? .-Кі [ткк.ін
...........
4 < '|1 114.1;,' ГІІГІ Т'ІЧГІ'1 I '-.II ІІ.І '1.14 ы
і і>.[ і-жін' ни> л пі.ірі г-і іі,;іі і
?і> Ді гі.:і,і ы :«\[ч>кіііі ыфһгн 1 :;.і;ңкіцг.і к
.4.'. 'II 1\ I
Ігі
і і
12
І4
16.
V. тр.<і;1ІІ'. іц!
X ;:і^іі|;ціі слі.
Р|,"І1і 1’Г'К ІН.1ІІК
ІІ.КІіСІ
Л 4 иіиііл і:<ч:і ііииич ііс\І.
V һг; і < Іі ;і г[і| |<<. і . ІеМ.
(_<іі-іігк шр і'гі|іц.іііг> іклі
Т һугіп.ч
I ІЧ.ІІІ.І Іі'1Ғі/<ігц.і[|һ
I і;Ь[ІЧ РіЫ ІІІ"- [Ч.ҺГНЛГІ - ікЛІ.
і'сI ІСІІГЧІИІГП
I;!ч'і>л;і чҢіуій
І.оЬиіі іпі- [ч;ітм[|іці Исч'
I Лцрһг.ісгі:!
1-Ц1 !.)[<-ІЙ1ГТ1ІГ І1''['\| 11
I кһііт
Ьігунч
V ।іі[сіі|:і111. ігіі чг.
I Ншфч'11, 'і: ІГ.
N. >.ічііі
'і ч> іМ .і і і:і і: 11
^і.і
А с( і гію:>іСк'.і ііе:
М р<4 1о(.г[І5 гц.имг 1'1 іціііиг
I., 11'11' <ир ІИІІЦТЧІІИ. IIII
Ч'I[!ГIСІІІіІІ ГІСІІІ.
Ігісыіг.і с.і г [ініса ри 11 и< > піі іиі
һ 1114іі, I іі: с іі с;т! і к и і.і । іі с<.і: іііі
\і'і : 1 с.ЦІІІ'. чіі
[.іщтнһі [-ші:іннііч <;и.
І.і ііііі' і ііі ііті!іпі'іііі міт.
!45-сурет.
165
і чь ь>рі кі' і'л =ті!іі’ікгі
2 ічікі оіі м>>іінп.іьірык
1 Кг :!><.' нсічі
I Он ж.і-іиһі Мікы аріі'|'ііігсьі
5 <)н Г^ г;іі+:с,сС’1 һі пі’іі-1
Р Он нык-ь.іі- ік'н;і
1 Жси.цч і.і |,ь нсііи
ОН ОКіІСГІіК ЖОІгірИ.1 у ІССІ
>). 011 қучаміі.і
10 (1н ими'нііі оріилык ү.тссі
11. Кін.сл саны.му
I 2 ( Н I ,>К|Ы'[Iі 11 ТОМСІІІ Г \.:ІСи ।
I і К..МЧ
1-1 ІХ1>7.|р.ТЫ>1 <Тр,іМ.‘рТ5,Т| С>,ІИ І.ІЯЫ
I5 К.іГн.ірі.. .і.чпсТ.1
1(1. Кіп.іічгті жги-к іічрк
I ?. Кгіл кані I. Гіг і
I !> Кенір.ц-к
і11 ііпкі г <«|ГН.ІІІ.Т1.ІРЫМ|.|Қ
С.і । Гі.к. ггсрііі
21 <с..і ш.гк-й.іс псрііі
22. Журскміи
2 2 । »ми-:і;ң жііг,ірз і.і ү.гссі
24 Оц карі,гн11ііі
25 (.'1>.,і карыіигі.і
2Р Лріыкты М['ынііі.ф.і.і;.ік М'ін
27 С <>.т окііениі пхч-ггі і 1 гегі
25 ( с'.іі ері, ірі >111 иеін.ті
2‘1 П.іуыр
Зч .\<-каыіг
1| 1 ткгц ксете Г>Ү'Игіі.|КеГ>
I М [ ГІСРІҺУГ, ГЦІСІІ5
2 V іи_і'н 1<і гг ни ікчі
' N >.1(1114
і .\ С,| ННІ4 СІ НТІI1'|1>П |5 <км
5. V. міҺсіпуі.' <К''.і
I, X һгасһцісерһаііса .Іссі
7 V с.ті.і -.іір
X. I'и!піо сіе>.[.-Іооіы чпр
ч Аііпсніа ііскі
|(| Риііітп ііс-хI.-ІсіЬіі-> іһічіиі'.
| I. Гімкг.і иЫкди-і
і2. 1’іііиіч ііеі> -Іііһіг. ііті
I > I )||| ГІ> І,ійт;і
14 |.і«. Г.іісіһчірі' ііериіь
I' Апчіс сіічі.іір
ІСі Сіііосі іі.іцсо.ччііп
17 Г ;і Іһуі пісіс.а
|Я Т: ісіһті
V г.цпіі.іпч ;і;| 'ір
?ІІ V. (.срһаііс.і чіп
2 I V Ііг.ьІ.кх.трһаііСгГ чііі
.12 1’с'і іеа гіһііііі
2.'> Рііііттіг -<пт Іі іііис нг|>
24 Мрііги.-иііі' Атг
25 УсітИісііһі-. 'ііі
2іі. Уніеіг, ііііі.’ і >сіи і ыіі.іт:'. ,іһ
2' Рыітіііі т.іі -т.ічіс тііI
25 1’<<>і' \ір!і<>ик'іР
2У (Іераг
-1'1 < Іһыіт
>1 \! рсгрігаііч гпіріч
Ксуле іор мүшелерініц топографиясы, Кеуде горының алдынгы
кабырғасы алынып тасталпш. Багыт: оң өкненін горизоніалді
санылауы.
7-ші мойын омыртка түеын ин ы ксуде торылыц горизонталді ксскіні (томснгі корінісі)
146 сурсі. Кокірск іорыныимүшелсрі
166
Өкпенің макро-микроскопиялық
кұрылысы.
Әр окпенің сегменттері немесе бронхөк-
пелік сегментіпіц тсрен қабаты өте ұсак,
кабырғалық бетінің көлемі 4 см-дсй, өкпенің
екіншІ реттегі бөлшектерінен, ІоЬиІі риітопіз
иесипсіагіі, тұрады (№139 сурстті қараңыз).
Өкпенің бронхөкпелік сегментінің ұсак
болшектерінін сырткы пішінІ пирамидаға
ұқсас, колемі 4 см -дей өкпе паренхима
тінінен тұрады. Өкпе боліктерінің ұшы өкпе
какпасына, нсгізі сыртқа қарап орналасқан.
Өкпе бөлшектерінін сырткы бсті, тыныс алу
кезінде козғалысын жеңілдету үшін дәнскер
тІндсрмсн және кантамыр торларымен шек-
телген.
Өкпе бөлшектерінін, ІоЬиіІ риітопез
хесипсіагіі, меншікті бронхтарының диаметрі
І-мм шамасындай. Өкпе бөлшсктерінің 8-
рсттік бронхыларында шеміршектіндері сак-
талған, саны 800-дей ұсақ бөлшектік бронх-
тарға бөлінеді. Ұсакбөлшектікбронхтар, одан
әрі өту жолы өтс жіңішкелеу келген диаметрі
0,3-0,5 мм, саны 16-18-дей, терен кабатында
бронх бездері мен шеміршектік тіндері жоқ
соңғы бронхшаларға, һгопсһіоіі іегтіпаііз,
бөлінсді (№139, 140 суреттерді караңыз).
Өкпенің басты бронхтарынан, Ьгопсһиз
ргіпсіраігібастап, соңғы бронхшаларғадейінгі
бронхтардың жиынтығы бронхиалды тармак
(ағаш), агһог һгопсһіаіія деп аталынады. Кыз-
меті: тыныс алу ксзінде ауаны өткізу (№141
суретті караңыз).
Өкпс бөлшектерінің, Іоһиіиз риітопіз
зесипсіагіі, терең кабатындағы соңғы бронх-
шалар, Ьгопсһіоіі іегтіпаіеа, одан әрІ екі-екіге
тармақталынып, өту жолы оте жіңішкелеу
кслгсн, кабырғалары тыныс алу көпіршіктері-
нен тұратын бірнсше тыныс алу бронхшала-
рына, Ьгопсһіоіігеарігаіогіі, бөлінеді. Одан әрі,
тыныс алу бронхшалары сәуле бағытта орна-
ласқан өкпенің көпіршіктер жолдарына сіисіиіі
аіуеоіагез, жалғасады. Көпіршіктер жолдары,
одан әрі ксңсйе, көпіршіктер қапшаларын,
хассиіі аіуеоіагез, құрап тұйықталады.
Қабырғалары: біркабатты эпителиймен
қантамыр торларынан тұрады. Қызметі: ты-
ныс алу қызметін реттеу. Тыныс алу бронх-
шаларымсн көпіршіктер жолдары және
көпіршіктер капшалары бір-бірімен күрдслі
өзара жалғасып, өкпенің көпіршіктер тар-
мақтарын немесс өкпенің паренхимасын
құрайды. Сыртқы пішіні жүзімнің шоғыры-
на ұқсас, өкпенің анатомиялық-функционал-
дықбірлігі ацинусты немесе агЬог аіуеоіагіа,
құрайды (№139, 141 суреттерді қараңыздар).
Өкпенін ацинустарының жалпы саны 30
000 болса, көпіршіктердін саны 300-350 млн.
Өкпснің беті, ауаны сыртқа шығарған кезде
көлемі 35 м 2, ауаны жұтқан кездегі көлемі
100 м2 -тай.
Қорыта келгенде, өкпенің құрылысын бір
сөзбен тұжырымдайтын болсак, өкпенің
ацинустары окпенің бөлшектерін, өкпенің
бөлшектері жинақтала келс өкпенің сегмент-
терін, ссгменттері одан әрі өкпенің бөлік-
терін, бөліктері одан әрі оң және сол өкпені
құрайтындығын айтуымыз керек.
Өкпенің қанмен қамтамасыз етілуі.
Өкпс тіні мен бронхтар кабырғасына ар-
териялық қан ксудслік колқаның бронхтық
тармактары, гг. һгопсһіаіез, кслсді. Бронх қа-
бырғаларынан қан бронхтык веналар, ғғ.
һгопсһіаіез, арқылы өкпе веналар құйылымы-
на және де сыңар және жартылай сынар вс-
наларға барады. Өкпсгс оң және сол өкпе ар-
териялары, а. риітопаііхгіпізіга еі а. риітопаііз
сіехіга, арқылы веналық кан келеді. Веналық
кан газ алмасудың нәтижесінде оттегінс
канығып, артериялыкқанға алмасады. Өкпе-
ден артериялық қан өкпе веналары арқылы
сол жүрекшеге ағады.
Өкпснің лимфа тамырлары бронх-өкпе,
жоғарғы және төменгі кеңірдек-бронхтық
лимфа түйіндеріне, посіІ іутрһаіісі Ьгопсһориі-
топаіех, посіі іутрһаіісі ігасһеоһгопсһіаіез
зирегіогез еі іп/егіогех, ашылады.
Өкпені кезбе нервпен, п. сауи.у және сим-
патикалық сабау тармақтары, ігипсиз
зутраіһісиз, нервтендіріп, өкпе түбірінің ай-
мағында өкпелік өрімді, ріехи.ч риітопаііь,
түзеді. Өрімнің тармақтары бронхтар мен
кантамырлар арқылы өкпеге енсді.
Өкпеқап.
Өкпенін сыртқы бетін жауып орналасқан
тұйық сірлі қабық, өкпеқап, ріеига, деп ата-
лынады. Топографиялық орналасуына
қарай, қабырғалық немесе париеталді өкпе-
қап, ріеига рагіеіаііз, және мұшелік немесе
висцералді өкпеқапка, ріеига уізсегаііх,
бөлінеді.
167
- Виспсралді окпеқап,р/е«га гізсегаііх, өкпе
паренхимасынын сырткы бстін тығыз жа-
уып орналаскандықтан, висцералді нсмесе
өкпслік өкпскап, ріеига риітопаііх, деп атала-
ды. Бұл сірлі қабык өкпснің паренхиматозды
кабығын жауып орналасқандығы соншалык-
ты, бір-бірінсн айыру қиынға соғады. Соны-
мен қатар, висцсралдІ өкпеқап окпенің
төменгі жиектерінде құйғыштәрізді өсін-
ділерді кұрап, өкпе қақпасының төменгі қап-
талының тұсында бүктеліп, вертикалді ба-
ғытта көкетке отіп, өкпелік байламды, Н&.
риітопаііз кұрап, париеталді өкпеқапка,р/емга
рагіеіаІІ8, жалғасады.
- Париеталді өкпскап, ріеига рагіеіаііз, ол
окпенің сірлі қабығының сыртқы табакша-
сы болып саналады. ПариеталдІ өкпеқаптың
сыртқы бсті, ксуде қуысы кабырғаларының
ішкі бетін жауып орналаскан, тұйықішкі кеу-
дслік шандырмен,/й5сш епсіоіһогасіса, тығыз
байланысып, өкпекап куысына қараған беті
сірлі сұйықтыкты болетін мезотелий жасуша-
ларымсн көмксрілген (№142-146 суреттерді
караныз).
Өкпеқап қуысы.
Өкпсқаптың париеталді және висцералді
боліктерінің аралығындағы саңылау өкпеқап
куысы сауит ріеигаііх, деп аталады. Өкпеқап
куысының аралығында қалыпты жағдайда,
қимылсыз кёзде 1-2 мл шамасындай сірлі
сұйықтық байқалады. Тыныс алу кезінде
сұйықтықокпенің сірлі қабықаралығындағы
үйкелісті жспілдсту кызметін атқарады. Со-
нымен қатар, кеуде қуысының қабырғаларын
кеңейтуші, инспираторлық күш пен өкпенің
талшыкты тінінің әссрінен өкпеқап қабық-
тарының бір-біріне беттесуін қамтамасыз
етіп, өкпекап қуысында тсріс қысымның
пайда болуына байланысты өкпенің тыныс
алу кезінде еркін жазылып, сркін козғалуына
ыкпал етеді.
Өкпскаптың жоғарғы бөлігі кеуде қуысы-
нан жогары, мойын аймағына өтіп, өкпенің
ұшымен беттесіп, окпеқап күмбезін, сириіа
ріеигае, кұрайды. Өкпеқап күмбезі, алдынан
қарағанда 1-кабырғадан 3-4 см жоғары ор-
наласып. арқа жағынан УП-мойын омырт-
каның кылканды өсіндісіне сәйкес келеді.
Өкпекап күмбезінін алдыңғы бсті, бұғана-
асты артерия және венамен беттесіп, артқы
беті иық өрімімеп, ріехиа Ьгасһіаііз, шектел-
ген.
Өкпеқаптың париеталді бөлігі топогра-
фиялык орналасуына қарай, қабырғалық
вкпекапка, ріеига со8іаіІ8, көксгтікөкпеқапка,
ріеига сііарһга^таііса, және кокірекаралық
өкпекапқа, ріеига тесііа8ііпаІІ8, бөлінеді.
Өкпекаптың қабырғалық бөлІгІ, ріеига
со8іаІІ8, кабырғанын бүкіл ішкі бетін және
қабырғааралық ішкі бұлшықетті, онын ішкі
кеуделік шандырын жауып орналасқан. Бұл
бөлік алдында кеуде маңында, артында
омыртқа бағанасының тұсында көкірекара-
лык өкпеқапқа жалғасады.
Көкірекаралық өкпскап, ріеига тесііа-
8ііпаІІ8, ол сагиттал жазықтықтың бойында
орналасып, жүрскқабының, регісагсііит сырт-
қы бетін, одан әрі өкпе түбірінің сыртқы
бетін жауып өкпе қақпағының, һііиз риІтопІ8
тұсында өкпенің сыртқы бетінде висцералді
өкпеқапқа жалғасады. Ол, алдында және ар-
тында қабырғалық өкпеқапқа, төменде
көкеттік өкпекапқа ұласады.
Көкеттік өкпекап, ріеига сііарһга&таііса,
көксттің кеуде куысына қараған бетінің
бұлшықеттерін және онын жалпак сіңірінің
орталық бөлігінен басқа бөлігін жауып орна-
ласқан.
Өкпеқаптың шекарасы.
Өкпеқап бауырмен тұспалас орналасуы-
на байланысты асимметриялдық жағдайда,
он өкпеқап сол өкпеқапкд қарағанда жалпак
және қысқа. Өкпеқаптың алдыңғы, арткы
және төменгі жисктері біркелкі орналаспаған.
- Екіөкпеқаптыңжиегі, қабырғалықөкпе-
қаппен шекарасы бірдей омыртқа бағанасы-
ның бойында сәйкес келіп, өкпеқаптың
күмбезі, сириіа ріеигае, мен ХП-қабырға ба-
сының аралығында бойлық орналасқан.
- Өкпеқаптын алдыңғы жиегі оң және сол
жағында бірдей, өкпенің ұшынан, арех
риітопіз, төмен медиалді бағытта өтіп, төс-
бұғана буынының, агіісиіаіо 8іегпосІауісиіагіз,
артқы бетіне өтеді. Одан әрі параллельбағыт-
та ІІ-қабырғадан ІҮ қабырғаға дейін парал-
лель төмен өтеді.
- Онөкпсқаптыналдыңғы жиегі,төс-бұға-
на буынының артқы бетінің тұсынан, ал-
дыңғы орталық сызықтың, Ііпеа тесііапа
апіегіог, оң қапталының бойымен тік бағытта
төс сүйегінің тұтқасы мен денесінің аралы-
ғына дейін өтеді. Одан әрі, төмен тік бағытта
ҮІ-Ү1І-қабырғалардан немесе төс сүйегінің
168
семсертәрізді өсіндінен, ргосемиз хірһоісіеиз,
төмен оң жакқа өтіп, оң өкпсқаптың төменгі
жиегіне жалғасады.
- Сол өкпеқаптыңалдыңғы жиегі, оң өкпе-
каптың алдыңғы жиегі сиякты, төс-бұғана
буынның артқы қапталының тұсынан төмен,
төс сұйегінің сол қырының бойымен IV-
қабырғаның шеміршектік бөлігіне дейін
өтеді. Сол ІУ-қабырғаның тұсында, жүректік
тілікті, іпсіаига сагсііаса, (риітопіз зіпізігі)
құрап, төмен бағытта өтіп, УІ-қабырға шемір-
шегінің тұсында сол өкпекаптың төменгі
жисгіне ұласады.
- Өкпекаптың төменгі жисгі,
қабырғалык өкпеқаптың көкеттік өкпе-
қапка жалғасқан жиегі немесе кыры болып
саналады.
- Оң өкпекаптын төменгі жиегі, оң өкпе-
қаптың алдыңғы жиегінің тікелей жалғасы.
Ол, төмен латералді өтіп, емшсктік сызықта,
ііпеа татШагіз, VII- қабырғаны, ортаңғы
қолтық сызықтың, ііпеа ахіііагіх тесііапа, IX-
кабырғаны кесіп өтіп, одан әрі горизонталді
бағыгга X және XI -қабырғаиы кесіп өтіп,
ХІІ-қабырға басының тұсында өкпеқаптын
артқы жиегіне жалғасады.
- Сол өкпеқаптың төменгі жиегі, оң өкпе-
қаптын төменгі жиегіне қарағанда, жоғарыда
көрсетілген сызық бойынша бір қабырға төмен
орналасып, оң ХІІ-кабырға басының тұсында
өкпеқаптың арткы жиегіне жалғасады.
Өкпеқаптың қойнаулары.
Өкпсқап синустары немесе қойнаулары,
гесехчих ріеигаііх, дсп париеталді және висце-
ралді өкпеқаптың аралығындағы қуыс.
Екі өкпекаптың төменгі бөлігінде, қабыр-
ғалық өкпеқап псн көкеттік өкпеқаптың
тұйіскен жерінде орналасқан кең қабырға-
көкет қойнауы, гесехчи.ч согіосИарһга^таіісиз;
Кабырға-көкірекаралық қойнау, гесеыи.ч
согіотесНааііпаІіа, ол сол өкпенің алдыңғы жи-
егінің жұректік тілігінің, 'тсіаига сагсііаса, бо-
йыида орналаскан.
Өкпенің рентгенанатомиясы.
Кеуде қуысындағы мұшелерді рентген
сәулелері аркылы сұраптаған кезде бірден
көзге айқын байқалатын екі өкпенің акшыл
аландары айқын байқалады.
Екі өкпенін алаңы бір-бірінен аралығын-
да орналасқан, төстің, омыртка бағанасы-
нын, жүректің және кеуде қуысында орналас
қан ірі кантамырлардың күңгірт көлеңкеле]
аркылы ажыратылады. Өкпе аланының жс
ғарғы бөлігі бұғана аркылы, бұғанадан жоғг
ры және төмен орналасқан бөліктері
бөлінеді. Өкпе алаңының бұғанадан төме
орналасқан бөлігінде, қабырғаларды
сүйектік бөлігінің артқы бөлігі мен алдыңғ.
бөліктерінің қиылысып орналасуына байлг
нысты қабырғалардың көлеңкелері айқы
байқалады. Кабырғалардың алдыңғ:
бөлігінін көлеңкелері төменгі өкпе алаңын
да жоғарыдан төмен және медиалді, артқі
бөлігі жоғарыдан төмен латералді орналас
қан. Өкпе бөліктерініңтопографиялықорна
ласуы рентгенограммада қабырғалардың ал
дыңғы бөлігінің аралығы арқылы ажыраты
лады.
Өкпенің паренхима тіндері қабырғала
аралығындағы ромбтәрізді аралықта айқы
байқалады.
Жүректің бүйір қапталында ІІ-У- қабыр
ғалар аралығында өте қою өкпе қақпасыны
көлсңкесі орналаскан. Оның өкпе қақпасы
нан негізгі бронхтардың бойымен алшақта
ған сайын қоюлығы сейіле түседі. Сол өкп
қақпасының көлеңкесі оң өкпе қақпасыны
көлеңкесіне қарағанда кішілеу орналаскағ
Анатомиялық құрылымы жағынан өкп
қақпасының көлеңкесі өкпе артериясы ме
веналардың және шашыранды түрде орна
ласқан жанама қантамырлардың көлеңкесі
нен тұрады.
Өкпенің анатомиялық құрылымдарі
және өкпенің көріністері томографиялы
зерттеу тәсілдері арқылы сарапталғанда ай
қын байқалады.
Оң өкпе күмбезі, сол өкпе күмбезіне қара
ғанда дөңестеу келген. Кдлыпты жағдайд
нұсқасы біркелкі орналасса, терен дем ал
ғанда көкеттің бұлшыкеттерінің жиырылуі
кезінде толқымалы орналасады.
Көкеттің орналасуы және оның сыртқі
пішіні өте өзгермелі. Демді терең алғанда жо
ғары көтерілсе, демді сыртқа шығарғанд
төмен түседі. Сонымен қатар, көкеттің сыр
тқы пішінінің өзгермелі болып орналасуына
денеиің қалыпты жағдайда кеңістікте орна
ласуына және жасының ерекшеліктеріне д
байланысты.
169
22-72
Кеуде торының мүшелері, жүрек және өкпе (алдыңғы көрініс). Кеуде торының алдыңгы
қабырғасы, қабырғалық өкпеқап және жүрекқап алынып тасталған.
I . Қщіканша 6езі
2 . Іиікі моііындырыкті.гқ вена
3 . Оң жалпы ұіікы артсриясы
4 Оңбүғана артернясы
5 , Ои цык-бае пснасы
6 Он окгіснін жоғлрғы үлесі
7 Он жүрскпіс
N. Оң тэжлік артерия
Ч, Он окпсніи ортснғг.і улссі
10. Он Карыніил
I і. Какет
|2. Бауырдын ео,і ү.теСі жәііе орак
тәрііді бйламы
13. Сол іпгкі мойынлырыктық ңсна
14. Кеюрдек
15. Сол иык-бас нена
16. Сол окпеніч жоғарғы үлссі
17. Жүрсккан
|8. Колканын жоғлрылаіан (іаліғі
19. Өкпс.іік сабау
2(1 Со.ч нкпеигң темснгі үлссі
21. Сол клрынша
22. ІСабырға жцеп
23. Он окпе артсрнясы
24. Өнсш
25. Колкані.іи томснлс-ген бнлгғг
26. Жұреккап
27. Кіглклкакпшы
28. Айырша беа
29. Кокет
I. СИ. Гһугоісіеа
2. V. ір^піагі', іпі.
> V. сагоігі сотт. гісхі
4 . А. $иЬсІатіл <1схі.
5 V. һгасһіссрһаііеа бсхі.
6 Рціцго сісхі.-кЛік чцр.
’ Аігіит Дехі.
я А. согопагіа <1ехі
ч Рпітосіехі.-іоһіь тебіік
!'і. Үспігіспііи сісхі
II. РіарһгавіПіі
12. һоЬць һсраііа мп. еі ііц. ГаісіГогтЬ
13 V іи§і!|агр іпі. яіп.
14. Тгасһса
15. V. Ьгасһіосерһаііса <п.
16. Рііһпо ьі п.-ІоЬиь 5пр.
1 7. Ре ғісагс! ііітп
18. Рагъ ачсспсіспь аоПас
19. Тғппсів рпһнонаііь
20. Рпһпо ып.-ІоЬиь іпГ.
21. Үепггісиһіь ьіп.
22. Магуо соьіае
23. А. рпіпютіаііч Осхг.
24. Еьорһаеиь
25. Рап> ие.чсепРспі аогіае
26. Рсгісагсіііпп
27. МіКа аогіле
28. Тһуптпь
29. Оіарһгаета
Кеуде қуысының сагиталді кеекіні. Көкірекаралық
бөлІктері ортүрлі түспен белгіленген.
Көкірекаралық бөліктер Негізгі мүшелер
Жоғарғы көкірек орталығы (сары) Кеңірдек, иық-баас вена, айырша без, қолқадоғасы, оңеш, көкіректүтігі
Ортаңғы көкірек орталығы (ашык көк) Жүрек, қолқаның жоғарыла- ған болігі, өкпелік сабау, окпелік вена, көкеггік нервтер
Артқы көкірекорта- лығы (кызыл) Өңеш пен кезбе нервтер, қолканын төмендеген бөлігі, көкірек түтігі, симпатикалык
Алдыңғы көкірек орталығы (ашық қызыл) сабау Кіші тамырлар, жас баланың байланыстырушы немесе майлы жасушасы мен айыр-
ша без
147-сурст. Кс; 'іетоуі іныңмүшелері
Көкірекаралық.
Көкірекаралық, тесііазііпит, екі өкпеқап
аралығында орналасқан мүшелер жиынтығы
(№147 суретті қараңыздар).
Көкірекаралык, тесііазііпит, алдынан
төспен, артынан- омыртқа жотасының кеу-
де бөлігімен, бүйірінен-оң және сол көкіре-
каралык окпеқаппен шектследі. Көкірекара-
лық жоғарыдан кеуде торының жоғарғы
апертурасына, төменнен көкетке дейін же-
теді. Қазіргі уақытта көкірекаралықты шарт-
ты түрде жоғарғы және төменгі бөліктерге
бөледі. Жоғарғы көкірекаралық, тесііазііпит
зирегіиз. тос сабын (алдынан) IV және V кеу-
де омыртқаларымен (артынан) қосатын
шартты көлденең жазықтықтан жоғары ор-
наласады. Жоғарғы көкірекаралыкта тимус,
оң және сол иықбас веналары, жоғарғы куыс
венаның жоғарғы бөлігі, қолка доғасы мен
одан тармақталатын тамырлар (иықбас са-
бауы, сол жалпы ұйқылык артерия, сол бұға-
наастылық венасы), кеңірдек, өңештің жо-
ғарғы бөлігі, кеуде түтігінің сәйкес бөлігі, оң
және сол симпатикалык сабау, көкеттік нерв
орналаскан. Шартты горизонталді жазык-
тыктан төмен төменгі көкірекарал ык,
тесііазііпит іп/егіиз, орналасады. Төменгі
көкірекаралык өзі үшкс: алдыңғы, ортанғы,
арткы бөлімдерге бөлінеді. Алдыңғы көкірек-
аралық, тесііазііпит апіегіиз алдынан төс сабы
мсн артынан жүрекқаптың алдынғы кабыр-
ғасының аралығында орналасып, құрамын-
да ішкі кеуде тармақтары, төс маңындағы, ал-
дыңғы көкірскаралыктык және жүреккапал-
ды лимфа түйіндері орналасады. Ортанғы
кокірекаралыкта, тесііазііпит тесііит Ішінде
жүрек және ірі қан тамырлардың жүреккап
ішкі болімдері орналасқан жүреккап, басты
бронхылар, өкпе артериясы мен венасы,
коксттік нерв пен қосарланып жүретін көкет-
жүрекқаптык тамырлар, төменгі кеңірдек-
бронхтық және латералді жүрекқаптық лим-
фа түйіндері орналасады. Артқы көкірекара-
лық, тесііазііпит розіегіиз алдынан жүрекқап-
тын қабырғасымен және артынан омыртка-
мен шектелген. Артқы көкірекаралықтың
мүшелеріне төмендеген қолканың кеуделік
бөлігі, сыңар және жартылайсыңар веналар,
оң және сол симпатикалық сабаудың, ішкі
мүшелік нервтердің, кезбе нервтің, өңештін,
кеуде түтігінің сәйксс бөлімдері, артқы
көкірекаралық және омыртқа алдындағы
лимфа түйіндері жатады.
Клиникалык практикада Базель анато-
миялық номенклатура бойынша көкірекара-
лык аддыңғы көкірекаралыққа, тесііазііпит
апіегіок, және артқы көкірекаралыққа,
тесііазііпит розіегіог, бөлінеді. Алдыңғы
көкірекарапық пен артқы көкірекаралықтың
межелік шекарасы фронталді жазықтықтың
бойында орналасқан өкпе тұбірі, гасііх
риітопіз, болып саналады.
- Алдыңғы көкірекаралықта, тесііазііпит
апіегіог, жүрек және жүрекқабы, регісагсіішп,
жүрекке кіретін және жүректен шығатын ірі
артерия .мен вена қантамырлары, айырша
без, іһутиз, орналасқан. Сонымен бірге ал-
дыңғы көкірекаралықта, көкет нерві, п.
рһгепісиз, көкет-жүрекқап қантамырлары
және жоғарғы көкеттік, көкірекаралык лим-
фа түйіндері орналасқан.
- Арткы көкірекаралықта, өңеш, кеуде
қолқасы, кеуде түтігі, сіисіиз іһогасісиз (ігипсиз
Іутрһаіісиз), сынар және жартылай сыңар
веналар, еі һетіату^оз, кезбе нерв
п. сауиз, оң және сол симпатикалық сабау,
ігипсі зутраіһісі сіехіег еі зіпізіег, және арткы
көкірекаралық, алдыңғы омыртқалық лим-
фа түйіндері орналаскан.
171
ПІТАРАУ
НЕСЕП ЖЫНЫС ЖҮЙЕСІ
8Ү8ТЕМА ІЗКОСЕМТАЕЕ
Несеп жыныс жүйесінің
жалпы сипаттамасы
Несеп жыныс аппараты, аррагаіиз
игояепііаііз, несеп тұзетін, несепті шығаратым
несеп мүшелерінен және еркек, әйел жыныс
мүшелерінен тұрады. (№148, 149 суреттерді
қараңыз). Несеп және жыныс мүшелері даму
тегі мен анатомиялық, функционалдық
құрылымының жалпылығымен тығыз бай-
ланысты. Яғни, ерлерде жыныс жолдарынын
түтігі несеп шығаратын өзскке, әйелдерде
кынап кіреберісінс ашылады.
Несеп мүшелері
Нссеп мүшелері, ог^апа игіпагіа, несеп
түзетін (бүйректен) және бүйректен несепті
шығаратын (бүйрек тостағаншаларынан,
бүйрек түбегінен, несепағардан), сонымен
катар нессптің жиналуына арналған (несеп-
қуықтан) және де оны организмнен шығара-
тын (несеп шығаратын өзектен) мүшелерден
тұрады. (№150, 151 суреттерді қараңыз)
Бүйрек
Бүйрек, геп (грекше, перһгоа), жұп экскре-
торлык мүше.
Бүйрсктің сыртқы пішіні бұршақтәрізді,
құрамы тығыз. Ересек ер адамдарда
бүйректің көлемі: бүйректің ұзындығы 10-12
см, колденең ені 5-6 см, калыңдығы 3-4 см-
дей. Орташа салмағы 120 г. Бүйректің түсі
кою-кызыл.
Бүйректің дөңес алдыңғы беті, /асіеа
апіегіог, және артқы беті /асіез рогіегіог, жоғар-
ғы ұшы, ехігетііах аирегіог, мен төменгі ұшы,
ехігетііаз іп/егіог, ажыратылады. Сонымен
бірге, бүйректің дөңес латералді жиегі, таг%о
Іаіегаііз, мең ойыс медиалді жиегі, іпаг£о
тесііаііз ажыратылады. Медиалді жиегінің
орта бөлігінде бүйрек қакпасы, һііиз гепаііз,
орналасқан. Бүйрек кақпасына бүйрек артс-
риясы мен нерві кіріп, бүйрек венасы, несеп-
ағар және лимфа тамырлары шығады. Бүйрек
какпасы терендей келс, бүйрек түбегі, реічгі
гепаііх, және кіші, үлкен тостағаншылар орна-
ласқан бүйрск қойнауына, гіпиз гепаігі жалға-
сады (№ 152 суретті қараңыз).
Бүйре ктің топографиясы.
Бүйрек іш куысының арткы қабырғасын-
да, омыртка бағанасының бүйір капталында
XII - кеуде омыртқа мен жоғарғы екі бел
омырткалардың аралығында, ішастардың
артқы қапталында, бүйректік қалтада орна-
ласқан Оң бүйрек бауырдың оң үлесімен
жақын беттесіп орналасуына байланысты сол
бүйрекке қарағанда 1-1,5 см төмен орналас-
қан. Проксималді ұшы, ехігетііазаирегіог, XI-
қабырғаның тұсында, дисталді ұшының,
ехігетііаз іп/егіоғ, орналасуы тұрақсыз, жалпы
мықын сүйегінің қырынан 3-5 см-дей жоға-
ры орналасқан.
Синтопиясы: оң бүйректін жоғарғы ұшы-
ның шамалы бөлігі бүйрекүсті безбен, §1.
зиргагепаііа; алдыңғы беті бауырмен, һераг;
алдыңғы бетінің төменгі бөлігі он екі елі ішек-
тің төмендеген бөлігімен, раг$ сіеисепсіепз
(іиогіепі, шектеседі.
Сол бүйректің жоғарғы ұшы бүйрекүсті
безбен, $1. зиргагепаііз; алдыңғы бетінің: жо-
ғарғы 1/3 бөлігі асқазанмен, алдыңғы
бетінің ортанғы 2/3 бөлігі үйқыбезбен, §1.
рапсгеаз; алдынғы бетінің латералді бөлігі
көкбауырмен шектеседі.Төменгі ұшының
алдыңғы бсті: жіңішке ішектің аш бөлігімен,
]е]ипит; латералді қапталы жиек ішектің сол
иілімімен, /Іехига соіі хіпізіга; артқы беті
көкетпен шектеседі.
Бүйректің қабыктары.
- Бүйректің сыртқы беті фиброзды қабық-
пен, сарзиіа/іһгоза, жабылған. Қабық бүйрек
паренхимасынан жеңіл сылынып алынады.
Құрылысы: дәнекер тінді талшықтардан
және бірыңғай салалы бұлшықеттерден
құралған.
- Майлы қабық, сархиіа адіроза, бүйректің
фиброзды қабығының сыртында орналас-
қан. Майлы қабық бүйректің арткы бетінде
жақсы дамыған, ол бүйрекмайын, сокриз
агіірохит рагагепаіе, түзеді. Майлы қабығы
қалындығының күрт азаюынан бүйрек козғ-
алмалы келеді (кезбе бүйрек).
- Бүйрек шандыры, /азсіа кепаііз, екі
бүйрекке ортақ, ол майлы қабықтың сырткы
бетін жауып, бүйрекалды және бүйрекарты
екі табакшадан тұрады. Бүйрек шандырының
бүйрекалды табағы алдынан сол бүйректі,
бүйрек тамырларын, кұрсақтық қолқаны,
төменгі куыс венаны жауып, омыртқаныңал-
дынан өтіп, оң бүйрекке жалғасады. Бүйрек
шандырының бүйрекарты табағы оң және
сол жақтарынан омыртқа жотасының бүйір
бөлігінс бекиді. Бұл екі табақшаның төменгі
ұштары өзара байланыспайды. Бүйрек шан-
дыры талшықты дәнекер тінді жіпшелср ар-
кылы бүйректің фиброзды қабығымен бай-
ланысады.
174
Ғигкіиз ұеаісас--...
Атриіа ёиеіііч бсГегепІія
Уечісиіа зеіпіпаііз
— Согрію ұеаісае
Ргозіаіа-----3
' Согриз 5роп£Іо$шп репІ5
Согриз саұетошт репі.ч
_ Рагч зропоіоьа игеіһгае
ТезіЬ
61ап8 репі.ч
ЬоЬиІі Іечііч
Арех ұсчісае
Еіс;. итЬііісаІе тедіаішт
(игасһич)
Рагз іпетЬгапасеа игеіһгае
Сііагкіиіа ЬііІЬоигеіһга 1 і&—
М. Ьи1Ьо5роп£Іош5—
Касііх репіч
М. ічсһіосаүеточи»-^'
Писіиз ёеГегепз-*^
Ерісіі <іут і 8
14?С сурет. Ерлердін нссеп жы н ыс ап параты (жартылай сызбалы).
(Сол бүйрек, куыкасты бездін болігі және еркек жыныс мүшссі кесіндіде)
175
А. гспаііз
4-— І.геісг 8Іпі8ісг
Ігеіһга
Гетіпіпа
Согриз інсгі
Меяояаіріпх
Атриііа ІиЬае
Ғітсһіз иісгі
\ Саұит иіегі
РІІсас атриііагез
Ероорһогоп .
(сііісіиз 1оіі£ііисііпаіІ5) |
Ероорһогоп \ р |
(сіисһііі Ігаіі5ҮСГ5І): ' . I
ҒітЬгіас іиЬас
Үа^іпа
С1Ч18 сіііогідіз
ВііІЬиз тс8ііЬіі1і
Сііашіиіае үекііЬиіагса таіогез
4 МсзотеігІшп
Үсяіса игіпагіа
Ріісас тисовае
Озііит игеіегік
— О$ііит игсіһгас схістит
— Ойііііпі үа&іпас
АррспсІіх ¥С8ІсиІ08а——
Ғо11ісиһі$ оұагісі уедісиіохі^/'
Согріій іиіешп^
Ьіі>.ісгс$ иісгк
І5ІІ1ПШ8 иісгі^
Ссгхіх иісгі'
Сапаіі* ссгұісіз іііегг'
Озііит иіегі-"'"
Ки(»ае \ аціпаіс^^'
149-суреі. Әііе.іліц нессп жыпысаппараты (жартылай сызбалы). (Сол бүйрек, жатыр, оцаналыкбсз,
кынаптынбөлігі, онжатыртүтігі және нссепкуыккесіндіде; жатырдынжтіпақбаііламыныңалдынғы
табағы алынып тасталынган)
176
19
3
4
5І
6
7
8
9
10
ЗІ
111
12
ЗІ
14І
15]
6І
17І
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
І50-с>рет. Нессчі-жыііыс жүйесі кеһістігі мүшелерінің ішастарарты орналасуы
(алдыңғы корініс). Ішастар а.іынып тасталынған.
Қызыл — артериялар, ашық көк - веналар
Коке г
Г>4>і.>р і>еп.и:ір>,і
Ттіме'іIі Чые псіііісы
4 Ж.ілпы б;цыраріеринсы
* Оц Гіұирекүсп Г>е іі
<> К.үрс,’ік с.іГ>:і1і,і
1 Оп ы прскі ік исніі
гі (ЛІ 6үйрек
Ч ІІІІТІк КПЛКа
Н) Клбырға асгы псри
Іі Мыкын-күрсакасіы ңерві
I.1 Гилигн піарілі.і Гіуііііыкеп
11 МІ.ікЫН'1.1.1 к. КЫр
14 Мі.ікі>ці Г^ііШһіксті
і І.шпып ълсріілмі гері.тік лерін
16 Оц 1'І.ІрТКЫ ЧЫҚІіІНДЪІК ЛрГСрИЯ
I ’ Он лрг.ііі ЖіТік періпсі
|и Ои тсмсіігі црсак. иртериягы
|9 Кіжегтііі спцртц лргіііыіы
2і) Со.т кекег .іргсрнясы
21 Жүрек Алін: іяісшни ііірмиктнрі.і
22. КнкГхітыр
2? КокГмуыр .іріернясіа
24 Со.т (іүіірекүеті Сіеч
25 . Сол бүлрек аріерпясы
26 Си.і| йүйрек
’7. Жоіаріы шллырқай аріерйЯ
2Я С».і Гк."і,цн ү.іксп бүлііл.іксті
29 Гомсіцт ціажыркаіі ііртсрия
311. 1 [есепагар
11 Спл агапсі ііешіеы
32. Ішпн киллсиен бү.тпіыксі>
11 Сн.і жіілііі.і мыкын .тртершісі.і
14. Содж.і.іііы мыкі.111 іісигісы
15. Сіт.і е.ін ііі.ін Ліітер;іл,1і герпік церпі
16 Сп;і сгт-жыііыстык нс;іві
.17 Тік ііцск
1К. Несеп куык
4.
6.
Я.
9
III
Н
11
14.
15
16.
17
ІК
19
20
21-
24
27
2К
29.
1(1
31.
12
13.
14.
16
.17
ЗК
[Зиіріігацілт
\ к. Ііерлііе.іс
V, сауа іл(
Л. Ііераііс.і сотпшпік
СІІ. клргател.іір сісм.
Тпіпсмк соеііасіік
V. гспаііі; сісчт.
Кетг сІеМ
Лпн.і ,іМ<>тіііа|і*
N сиЬсо1;іа|іі,
N тІіоІіуріЧріМтісіі1;
М циіиігаіііі. ІипіЬогигп
СгМ;> іііпсп
М іііасин
N сіііипсік Гсіпоп4 һп бем
Л іһ.іся еч. сіем
М Геіиог.іііі
Л ері^аті гіс ,і іііГ сіс.хі
Сепігипі іеііиіііешіі
іііарһ гіфпіаііі.
Л. рһгепіса яіп.
С.іпііа с| гг. оекирһареі
1 ііііі к, кріеп
Л Іісііаіік
<г| міркігспаіік кіп
Л іепаіік ііп.
Веп МП.
Л пкчепіепеіі мір.
М. рюік пііі;оі ііііі.
Л. піелсгнспсп іпі'.
II гегсі
V. ісмісн|агІ5 ыр
М. (глпттсгмқ аініпіпіпіч
А. іііііс;і сиіііііііпііік ып.
V. іііаеа ітптнпсіпи кіл
ІМ сілацсик Гетогік Ізт. ып
N веііііоГепіогаІо кіп
Кесіііпі
Семеа ііпп.ша
2.ү-"2
177
17
1
2
3
4
5І
6,
7
18
19
20
21
22
23
24
25
9
10
11
12
13
14
15
16
28
27
28
29
30
31
32
33
15
34
151-сурет. Іш жлне кеуде куыеының артқы кабырғасының лимфа тамырлары
меп лимфа түйіндері (алдыңгы көрініс).
Жасыл-лнмфа тамырлары мен түйіндері;
ашык кок — веиалар, кызыл — артериялар, ақ — нервтер
; Іііікі моіімп шрык пен.)
()н л..ины үіікы арісп-віеы
һ
-1 І-Ы .аігіфа гү । и і
' Ьуг.111,1 :СТ |.| I ІІПІІ'. АОІ|С III ІШІ. ’ф '| I
Оіг щіаи.ііісгы пеыа
Һри Н \КОк І|1С К.ІрІГІЫК 1'лбду
N і і,ін,і(> іісіі.і
« К.'Кі-т
I I! I )і| Йүщи/К
I I Оц (іе I сдб.іуі.і
12 Оц л.,иыр
1 V Ж,і ііц.і чі.ікі.і п !нмфа і үІіінаері
і-1 Оц ццк: КіЫКЫіі арі ерниі і.і
I ' <”і.:ргкі.1 нықі.иі !имф.ч түіі(ііаері
| I- I >11 \ І.фт КІ.І МЫКг.ІИ .Ір1'СрІІНСЫ
!" < і і і>і.і уі‘.кі,і іірісрііИеі.1 ж. піс ке іГіе ітерһ
ІК боі ішкі \юиыіі,аі.ірыкцетіа
I1) М<тНі4111гын тереи тимф.і іүиіп.іері
к . ...
2 ! С о.і б’| і.піадсіы гіетііі
2’. Со,'і цык-бііс псцасы
’Кеуае түір
24. Лріккі көкіітек.ірікіык лимфа іүііпшср
Зү Кееае Ко.ік.иы
26 іліл сіуіірскүсіі бс)
2? Спл <іүіі|Ч''. .іріерпіісы
2Х. С\іа бүіірск
24 Кеуае іү і іі іііін коип.ң і.і
.’0 Бпсіпі ..ііімііілцкалык іүііпысрі
3!. Іш.ісілр қр.ік.ісі.і
.1? І.'ч» ііеееПаГі ір
Сеі:ікоіаш ліімфіітіікап>ік і'уиіи;іері
'1 і ІК ІІІІСК
і V ।іфігкіі ік іпі
2 А еаюік соіпіпипік сісм
). Гчойіь іуіцрһаіісяк рііиііиііоііуііікіеич
4. Піісііік Іуггірһінісгік г!е\І
.' Һіііісш чііЬсІасцо сі ріекііі һгіеіиаіе кісх'..
р V кгіічіаү।а с1е\і
7 ІПиісііһ Г>г<>псһоіттеііі,імі:іаIі\
Ч І.)і4рһ.~ц‘.г:і<і
II) Ксрі.клІ
II . I піпеііч һініһіііг сіем
12 Сіеіег <1ем.
! ' \<к|> Іупіріыһсі іііас: еііиііікіцр
14 ііика іщ. <1с\1
I і \<)сіі |у ІІІрІСІІГСі ІІІ.ІСТ (ЛІ
16 <\ ііііісл с\і. бсхі.
17 А с.інһі'. соіапііиіік чіп еі п міиич
14 V іирШаи-; іпі ііп
|Ч Қіткіі I\іцрііаіісі ссгчсак”. рюі
1'1 | >| Гі-I I 1 Н . . |'|. I ,-іы
21 \. кігпіі.пі; 1 ‘ГП
22 V һпкһькеріі.іііса мп.
23 I?ін Iііс 11ІРГ.Кк.'.іх
’< \і«.1і Іуіпрһаііс: іпебі.ічіігиііе-. рокі
З"! А<>Ніі Іһоі.ісіса
2(> СІІ ііірпігспіііі'.\іи
27 Д. гепаіік кні
2К Кеп >,іп.
29. СіЫепі.і сһ\|і
Зи ІМніі !\пірһаіісі ііипһаіе»
11. Лгіп.т аіхііііпіпаһс
V. Сгсіст.кіп
Т1 \п4і 1\пірһіИкі к<іегаІе\
34 ІСтиііп
178
1 - Ехігетііаіік йирегіог
2 - Маг^о тедіаііз
3 - НіІіі5 гспаіік
4 - Ехігетііа? іпГегіог
5 - Ғасіея апіегіог
6 - Маг§о Іаіегаіік
7 - Ғасіез разіегіог
8 - 8іпи§ гепаіі$
152-сурет. А-бүйрек, геп. оң.алдыңғы көрініс
В-бүйрек, он, арткьі көрініс
С-бүйрек, оң, медиаллі көрініс
Бүйрек шандырынын бүйрекалды табағы-
нын алдынла парнеталді ішастар орналаск-
ан. Бүйрск ішастармен экстраперитонеалді
жа-былған.
Бүйректің фиксациялык аппараты.
Бүйректің калыпты жағдайда бір деңгсйдс
орналасуы келссі факторларға тікслей байла-
н ысты:
- бүйрек орнына, бслдін үлксн бұлшықеті,
т.р.чоаа пицог, мен белдің шаршы бұлшыкеті-
нен, т. хиагігаіиаІитЬогит, түзілген;
- іш куысы, көкетжәне шаттынбүлшыкет-
терінің жиырылуы нәтижесінде пайда бола-
тын құрсактык қысымға;
- бүйрск аяғына: бүйрек қантамырлары,
нервтері, лимфа тамырлары және бүнрек
түбегі немесе нссепағар;
- бүйрек қабыктары, әсіресе бүйрек шан-
дырына;
- ішкі мүшелермен тығызжанасып орнала-
суына;
- ішастар байламдарына;
Бүйректің фиксациялық аппаратының
күрделігіне карамастан, тыныс алу кезінде 2-
5 см ауыткуы байқалады.
179
153-сурст. Бүйрек, оң, кесілген (жартылай сызбалы) (бойлык ксскін, бүйрек
тостағаніиалары мен түбегі кесіліп корсетілген)
Бүйректің ішкі құрылысы
БүГірек затынын шытырманды кұрылы-
сын бүйректін кесіндісінде коруге болады.
Бүйрек кссіндісінде: бүйректін кіші, үлкен то-
стағаншалары, саіусех гепаіез та]огез еі тіпоге^,
бүйрск түбегі, ре/гЛ' гепаПз, мен кантамырлар,
неритер орналаскан койнауы, зіпия гепаііх,
жәнс бүйректін парен.чима тіндері айкын бай-
калады (№153, 154 суреттерді қараңыз).
Бүйрек паренхимасы сыртында орналасқ-
ан сары-кызғылт түсті қыртыс заттан, сопех
гепаііх, жәнеаралығында орналасқан көгілдір-
кызғылт түсті милы заттан, те^иііа генаііх
түрады.
- Бүйректің кыртыс заты, согіех гепаііз,
бүйректің беткей кабатын кұрап, милы зат-
тың аралығына карай өтіп, бүйрек бағана-
сын, соіитпае гепаіех, түзеді. Жалпы саны
әрбір бүйректс 15-20. Қыртыс заттың калын-
дығы 4 мм-дей.
Бүйректің қыртыс затының кұрылысы
біркелкі емес, ол кезекпен орналаскан жарык
және кою боліктерден тұрады. Жарық
бөліктің піішні конустәрізді, ол бүйректің
милы затынан қыртыс затқа сәулсленіп ор-
наласқан, қыртыс заттың "тарамдалған
бөлігін, рагз гасііаіа" құрайды. Тарамдалган
бөлікте милы затқа бағытталатын тік бүйрек
180
1. Кііпі бүйрск 'іостағаншалары
2. Үлксн бүйрек тостағаншалары
3. Бүйрск түбегі
4. Несепағар
і. саіусек гспаіея іпіпогсз
2. саіусек гепаіе§ таіогеь
3. реіұі^ гепаіех
4. игеіег
154-сурст.
өзекшелері мен жинаушы гүтікшенін баста-
пкы бөлігі орналаскан. Бүйректің қыртыс за-
тынын кою болігі «бүктелген бөлік раға
сопгоіиіа» деп аталады. Мұнда бүйрек де-
нешігі, соғрихсиіит гепаііз, мен бүйректін пре-
ленгсн өзекшелерінін проксималді жәнс ди-
сталді бөліктсрі орналасқан
Бүйрсктің милы заты, тесіиііа гепаііх, бір-
бірінен бүйрск бағаналары, соіитпае гепаіех,
аркылы шектелген, 10-15 пирамидадан,
ругатісіех гепаіеа, түрады. Милы заттын нсме-
се пирамиданың кыртыс затка бағытталған
нсгізі, һагізругатісііз, және бүйректін койна-
уына, зіпия гепаііх, бағытталған ұшы бүрті
түрінде, раріИа гепаііа, ажыратылады. Бүйре
пирамидасынын кұрамына нефроп ілмсгі
кұрайтын тік өзекшелср және милы затта
өтетін жинаушы бүйрек түтікшелері кіред
олар бүйрек бүртігі аймағында бір-біріме
қосылып, 15-20 кысқа түтіктер, сіисіи
раріііагез, түзеді. Соңғылары бүртік бетін
бүртік тесіктері. /огатіпа раріііагіа, арқылі
ашылады. Бүйрекбүртіктері ұшының құрылы
сы осы тесіктердің болуымен торлы келед
сондықтан торлы алаң, агеа сгіЬгоаа, деп ата
лады.
] 81
I І>1 11 |1І' К IІК ҢІЧПІІІ ы
?. Гь іірекі ік >і’і।ерцяіі.і
1 ІІ|Ч'к іүҒ>і.'і I
4. I ІЛТи.И.ір. іг.іһ піггік Ги».т п і
' У іксп пміічск Гікті11<и11гті11|>ьг
6. Һүіірик бүрі ік герінги і іі|>лN .і т.іі> м
7 Бүирек'1 егі ьеііппі кі.ірн.ц і:<гы
К ЬүіфСМсп ііс иіпіі ми іі.і і.ц ы
Ч Ьүирсктііі Кі.іртыі XIГІ.І
10 Гіүіірекпн кінлһг э,і гъі
11 Ііүпрск бүртікгері
I? Кігш буйрек тосг;іггпш;і.і.іі1 ы
!3 Ьүкрск клпііауы
14 Гр цреі» (>;>і <ігІ!і.'і.ірі.і
і.і Фііброілы к;к"и.іқ
! V' гкчікііч
2 А. геіыііт
1 І'еІі ік ікЧКіііі
-I Р.іг1!:іМіітіііп;іIік иісгсіік
? ('аһ к ісііцііі, пі.ііог
б. Літз СГІЬГОЯІ рирііһс гспиіік
7 Іі пгісх ці. міргчікчі.ііік
X. МсііиП.ісІ кцргчгсіміік
0. 1.0ПСХ ГСІҺ1ІІ'
|() МггһіІГі гспгііж
11. РгіріІІ.іс гспдһк
12 1'піі’і пчііііі', ннііог
I? Яіирк ГҺЧШІІК
1-1 ('оііишиіе гегыіеі,
15 СпркііІ.і іІЬгок.іе
Онбүйрек неп бүйрек үстібез арқылы тәждік кесінді.
(ар іқы корініс) Бүйрек түбегі ашылгам және майлы тін алынып
таеталынган, бүйрек тамырлары корсетілген
Оң бүйрек (ирікы корініс). Жартылай тәждік кесінді.
Бүйректін ішкі күрылысы корсегілген.
] 55-сурст.
Бүйрек түбсгі мен тостагаишаларыпын
моделі. Алдыңгы бетіне 1-4бүйрексегмент-
терінІң проекцнясы.
Бүйректіңсегменттік күрылысы:
Бүйректін күрылыс және кантамырлар
ерекшеліктеріне байланысты бүйрек затын 5
сегментке бөлуге болады (№155 суретті қара-
ңыз). Сегменттері: жоғарғы сегмент,
зе&пептит зирегіи^; жоғарғы алдыңғы сегмент.
$е§тепіит апіегіих аирегіих\ төменгі алдыңғы
сегмент, хе&пепшт апіегіих іп/егіиа, және арткы
сегмент, $е$тепіит ромегіиь', ажыратылады.
Әрбір сегмент 2-3 бүйрек үлестерін, Іоһи$
гепаігі косады. Бір бүйрек үлесінің құрамына:
бүйрекбағаналарында орналасқан үлесаралык
артериялар мен веналармен шектелген бүйрек
пирамидасы және оған тұспалас орналасқан
кыртыс заты кірсді. Қыртыс заттын әрбір
бүйрек үлесіне 600-ге жуық кыртыс үлесше-
лері, Іоһиіиз согіісаііз, кіреді.
Қыртыс үлесшелердің кұрамына: бүктелген
бөлік, раг$ сопуоіиіа, оның аралығында орна-
ласкан тармакталған расз гагііаіа, кіреді
және көршілес үлесшелермен үлесшеаралық
артериялар мсн веналар аркылы шектелген.
Бүйрсктің құрылымдык-кызметтік бірлігі
нефрон, перһгоп. Нсфрон мальпиги денешігі-
нен, согриасиіит гепаіе жәнебүйрек өзекшеле-
рінен тұрады (№156 суретті қараңыз). Әрбір
бүйректе млн-ға жуык нефрондар бар.
Нефронның құрылысы:
-Мальпиги денешігі, согрихсиіит гепаіе,
шумактан, $ІотегиІи$, және оны қоршаған
қос-кабырғалы бокалтәрізді Шумлянский-
Боумсн атты шумақ капшықтан, сарзиіа
^ІотегиІі, тұрады. Шумақ қапшығының
куысы нефрон өзекшесінің проксималді
бөлігіне, рагаргохітаігі іиһиіі перһгопі, немесе
иреленген проксималді өзекшеге, (иһиіиа
гепаігі сопіогіиз, жалғасады. Бұл өзекше одан
әрі бүйректің милы затының немесе пирами-
даның терең кабатына қарай өтіп, нефрон
(Генле ілмегіне) ілмегіне жалғасады.
Генле ілмегі, апха перһгопі, нефрон өзек-
шесінің дисталді бөлігінс, рагз сіізіаііз іиһиіі
перһгопі, жалғасып, жинаушы түтікшеге,
іиһиіих гепаігі соІНзепз, ашылады. Жинаушы
түтікше бүртік түтігіне жалғасады.
Нефрон барлык деңгейде келетін және жа-
насатын қантамырлармен қоршалған (№156
суретті қараңыз). Нефронның 80% бөлігі
бүнректің қыртыс заты калыңдығында,
перһгопит согііса/е, орналасқан. Қалған не-
фрондардың (шамамен 20%) шумағы милы
затка жатады, ал ілмек төмендеген және жо-
ғарылаған бөліктерімен (тік өзекшелер)
милы затта орналасады. Бүйректің милы за-
тында орналасқан нефрондар "юкстамедул-
лярлы" нефрондар, перһгопит іихіатегіиііаге,
дсп аталады.
Бүйректе миллионнан астам нефрондар
бар. Бір нефрон өзекшелерінін ұзындығы ша-
мамен 20-50 мм, екі бүйрек нефрондарының
жалпы ұзындығы шамамен 100 км-дей.
Бүйрек пирамидасының ұшы құйғыш-
пішінді кіші тостағаншамен, саіух гепаііт»
тіпог, капсырылады. Кейде бір кішітостаған-
шаға 2-3 бүйрек бүртігі ашылады. 2-3 кіші то-
стағаншалардың бірігуінен үлкен тостаған-
ша, саіух гепаііз та]огі$, калыптасады. 2-3
үлкен тостағаншалар косылып, кеңейген
жалпы қуысты-бүйректүбегін, реіугі гепаігізеи
руеіоа, құрап, несепағарға, игеіег, жалғасады
(№157 суретті қараңыз).
Үлкен және кіші тбстағаншалар, бүйрек
түбегі, несепағар бүйректің несеп шығаратын
жолдарына жатады. Бүйректүбегі қалыптасу-
ыныңүш пішіні ажыратылады.
-Эмбрионалды пішінінде кіші тостағанша-
лар тікелей бүйрск түбегіне ашылады. Үлкен
тостағанша болмайды
-Феталды пішінінде кіші және үлкен тос-
тағаншалар несепағарға ашылады. Бүйрек
түбегі болмайды.
-Жетілген пішінінде қалыпты бірнсше кіші
тостағаншалар, олар 2-3 үлкен тостағаншаға,
соңғылары бүйрек түбегіне жалғасады, одан
несепағар басталады.
Үлкен және кіші бүйрек тостағаншалары
мен бүйрек түбегінің құрылысы біртекті.
Олардың қабырғаларының кұрылысы: шы-
рышты, бұлшықеттік және сыртқы дәнекер
тінді кабаттардан тұрады. Кіші тостағанша
қабырғасында, оның күмбезі тұсында (бастап-
қы бөлігі) бірыңғай салалы бұлшықетталшық-
тары сақинатәрізді қабат-күмбез қысыңқы-
сынтүзеді. Кіші тостағанша қабырғаларының
бұл бөлігіне нерв талшықтары мен қан және
лимфатамырлары жақынжатады. Осы кұры-
лымдар бүйректің форникалдық аппараты-
нын құрамына кіреді.
Бүйректіңфорникалдыкаппаратының ма-
ңызы: бүйрек паренхимасынан (өзекшелері-
нен) кіші тостағаншаларға несептің шығары-
луы және кіші тостағаншалардан несептің
кері өтпеуіне кедергі жасауы.
183
156-сурет. Бүйрсктін күрылымдык-функционалдыкбірУіігі. Нефрон (сызба)
184
Ехігешйаз зирегіог
Маг§о іпссііаіі 8
, Согіех гепіз
А.гепаіік
Үгепа1І8
Маг§о Іаіегаііз
Сгеіег
Реіуіз гепаііз -
Саіусез гепаісз ішуогсх
- Соіитпа гепаііз
Ехігстііаз іпГегіог
Мегіиііа гепіз
у Саіусез гепаіез та|огс8
А-Бүйрек, геп.артқы көрініс
В-Коррозиялық препарат
(Л. А. Куминов бойынша)
157-сурет.
Қантамырлардын (веналық) тостағанша-
ларға жақын орналасуы, кейбір жағдайларда
қан кетуге және несептің вена қанына құйы-
луына әкеледі (пиело-веналық рефлюкс),
бұл инфекцияның таралу жолынын салдары
болып есептеледі.
Форникалдық аппаратжұмысынын прин-
ципі сауу аппаратының механизміне ұқсас,
несеп өз бетімен ақпайды, ол бүртіктен кіші
тостағаншаларға белсенді сауылады.
Форникалдык аппарат жұмыс механизмі-
не төрт бұлшыкет қатысады, олар жиырылу
қабілетімен иемденеді.
Бүйрек тостағаншаларынын қабырғасын-
да, күмбезден жоғары т. Іеүаіог/отісіу оның
айналасында т. зрһіпсіег/отісіз, кіші тоста-
ғаншатұсында жан-жағында т. зрігаііа саіусіз
орналасқан.
Тостағаншаларда несептің жиналуы және
олардан шығарылуы екі кезекпен жүреді.
1. Систола, жиырылу-20 сек-тен 45 сек-ке
2. Диастола, босансу-10-15 сек.
М. іеуаіог/отісіу пен т. Іоп$ііисІтаІі8саІусі$,
тостағанша қуысын кеңейтіп, несеп жиналу-
ына (диастола) жағдай тудырып, ал т.
зрһІпсіег/огпісіз, пен т. зрігаІІз са/усіу (систо-
ла) тостағаншаны тарылтып, оны босатады.
Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі мен
нервтенуі.
БүйректІң қантамыр арнасы артерия, вена
және капиллярлармен көрсетілген, олар ар-
25-72
185
қылы тәулігіне 1500-нан 1800 л қан ағады.
Бүйрек қақпасы, Һііи8 гепаііз, арқылы кірген
бүйрек артериясы а. гепаііз, алдынғы және
артқы тармақтарға бөлінеді. Бүйрек қойнау-
ында алдынғы және артқы тармақтар бүйрек
түбегінің алдынан және артынан жүріп сег-
ментаралық артерияларға бөлінеді. Алдыңғы
тармақтан 4 сегментарлық артерия: жоғарғы
сегментке (а. 8е$тепіі 8ирегіогі8), жоғарғы ал-
дыңғы (а. 8е§тепіі апіегіогі8 8ирегіогі8), төменгі
алдыңғы (а. 8е§тепіі апіегіогіз іп/егіогіч), және
төменгі (а. 8еутепіі іп/егіоггі), тармақталады.
Бүйрек артериясының артқы тармағы
мүшенің артқы сегментіне а. 8е$тепіі ро8-
іегіоғгі, атауымен жалғасады. Сегментарлық
артериялар үлесаралық артерияларға, аа.
іпіегіоһагез, олар бүйрек пирамидаларының
аралығында жүреді. Үлесаралық артериялар
бүйректің қыртыс заты мен милы затының
шекарасында доғалық артериялар, аа.
агсиаіае, түзедІ. Доғалық артериялардан
бүйректің қыртыс затына көптеген үлесшеа-
ралық артериялар, аа. іпіегіоһиіагез, тармақ-
талады. Олардан әкелуші шумақ артериола-
сы, агіегіоіа &1отеги1агі8 а//егеп8, (әкелуші та-
мыр, уа$ а//егеті) басталып, капиллярларға
жалғасады. Капиллярлардан шумақ, §1оте-
гиіих, қалыптасады. Шумақтан әкетуші
шумақ артериоласы, агіегіоіа ^іотегиіагіз
е//егеп8, (әкетуші тамыр, уаз е//егеп8) бастала-
ды, оныңдиаметрі әкелуші тамырға қараған-
да кіші. Шумақтан шыққан әкетуші тамыр
бүйрек өзекшелерін шырмап, бүйректің
милы және қыртыс заттарында капилляр то-
рын түзетін капиллярларға тармақталады.
Осындай әкелуші шумақартериоласының
капиллярларға тармақталуы және капилляр-
лардан қайтадан әкетуші шумақ артериоласы-
ның қалыптасуы таңғажайып тор, геіе
тігаЫіе, атауын алады.
БүйректІң милы затына доғалық, үлесара-
лықжәне кейбірәкетуші шумақартериоласы-
нан пирамидаларды қанмен қамтамасыз
ететін тік артериолалар, агіегіоіа гесіі, тармақ-
талады.
Бүйрек қыртыс затының капилляр торы-
нан венулалар қалыптасып, рр. іпіегіоЬиІаге8,
түзіледі, олар доғалық веналарға, ғғ. агсиіае,
құяды. Бүйректің қыртыс затының беткей
қабаты мен фиброзды қабығында жұлдызша
венулалар, уепиіае 8іеііаіае, қалыптасып, до-
ғалық веналарға ашылады. Олар үлесаралық
всналарға, уу. іпіегіоЬиіаге8, бүйрек қойнауы-
на кіріп, өзара бірігіп, бүйрек венасын түзеді.
Бүйрек венасы, к гепаІІ8, бүйрек қақпасынан
шығып, төменгі куыс венаға ашылады.
Бүйректін лимфа тамырлары қан тамыр-
лармен бірге жүріп, бүйрек қақпасынан шы-
ғады. Лимфа тамырлары бел лимфа түйінде-
ріне, посіі Іутрһ. ІитЬаІе8, құяды.
Бүйрек нервтері құрсақтық өрімнен, сим-
патикалық сабау (симпатикалық талшықтар)
түйіндерінен және кезбе нервтен (парасимпа-
тикалық) қалыптасады.
Бүйректің рентген анатомиясы.
Рентген көріністе бүйректін контуры тегіс,
бүйрек көлеңкесі біртекті. Сол бүйректіңжо-
ғарғы шекарасының көлеңкесі XI кабырғаға
және XI кеуде омыртқа денесінін ортасына, ал
оңнын -сол омыртқанынтөменгі жиегіне же-
теді. БүйректІң пішіні мен көлемі Ішастар ар-
тындағы кеңістікке оттегі немесе газды (пнев-
моретроперитонеум) кіргізу арқылы анықта-
лады. Пиелография (қанға немесе несепағар
арқылы ретроградты контрасты затты құйған
соң) арқылы бүйректүбегініңкөленкесі I және
II бел омыртқалар деңгейінде орналасады,
бүйрек тостағаншаларынын көлеңкесі
көрінеді. Бүйректің артериялық арнасын ар-
териография көмегімен анықтайды.
Несепағар
Несепағар, игеіег, -жұп мүше, бүйрек
түбегінің тарылған жерінен несепкуыққа
дейінгі аралыкта орналасады. Несепағардын
ұзындығы 30-35 см, ені 4-8 мм-дей, несепа-
ғар қуысынын ені 3-4 мм. (№158, 159, ІбОсу-
реттерді қараныз).
Несепағардын 3 тарылуы бар:
- бүйрек түбегінен несепағардыңбасталған
жерінде;
- несепағардың іштік бөлігінің жамбас ас-
таубөлігіне өткенжерінде (жамбас астауының
шекаралык сызығы тұсында);
- несепағардың несепқуыққа ашылған же-
рінде.
Несепағар ішастар артында, ретроперито-
неалді орналасқан.
Топографиясы:
Несепағар топографиялык орналасуына
байланысты 3 бөлікке бөлінеді: іштік, жамбас
астау, кабырғаішкі
Несепағардыңіштікбөлігі, раг8 аЫІотіпаЫ,
белдің үлкен бұлшықетінін, т. р8оа8 та]ог ал-
дыңғы бетінде орналасқан.
186
158-сурет. Бүйрек, алдыңғы көрініс
159-сурет. Бүйрсктүбсгі мен несепағардыңрентген көрінісі (Г. 3. Хайрлибойынша)
187
160-сурст. Бүйрек (артқы қөрініс)
Несепағардың іштікбөлігінің
СИНТОПИЯСЫ.
Оң несепағардың проксималді бөлігі он екі
елі ішектіп төмендеген бөл ігінің, рага
сіезсепсіепз сіиодепі, артында, сол несепағар он
екі елі - аш Ішек иілімінін, /іехига диосіепо-
Іеіпаііз, артынла орналасады. Несепағардың
алдынан аталық без (аналық без) артериясы
мен венасы, а. еіч. іеаіісиіагез, (а. еі V. оуагісае),
жоне париеталді ішастар, регіюпеит рагіеіаіе,
орналасқан.
Оң несепағар жамбас астау бөлігінс, рагз
реіуіпа, өтер жерінде жіңішке ішек шажырқ-
айынынтүбірімен, ал сол - сигматәрізді жиек
Ішек шажыркайымен килысады.
Несспағардын жамбас астау
бөлігінің синтопиясы:
Оң несепағардың жамбас астау бөлігі оң
ІшкІ мықын артериясы мен венасының, а. еі
г. іііасае іпіегпае, алдынан, сол-жалпы мықын
артериясы мен венасының алдынан өтеді.
Кіші жамбас астауында әрбір несепағар ішкі
мықын артерияларының алдынан және жап-
кыш артерия мен венадан медиалді орналаса-
ды. Несепағардын жамбас астау бөлігіндегі
қуысы тарылған.
Әйелдерде несепағардың жамбас астау
бөлігі аналыкбездің артынан, жатыр мойнын
бүйір жағынан орай өтіп, кынаптын алдыңғы
188
қабырғасы мен несепқуықтың аралығында
орналасады. Ерлерде несепағардын жамбас
астау бөлігі шәует шығаратын түтіктің сыр-
тында орналасып, оны қиып, шәуетқуықша-
сынын жоғарғы жиегінен кішкене төмен, не-
сепқуыққа ашылады. Несепағардың жамбас
астау бөлігінің соңғы бөлімі несепқуық қабы-
рғасына 1,5-2 см қиғаш бағыттаөтіп, қабырғ-
аішкі бөлік, рагз іпігатигаііз, атауын алады.
Несепағардың құрылысы:
Несепағардын қабырғалары 3 қабыктан
тұрады:
-Ішкі шырышты қабығы, іипіса тисоза,
шырышты бездерге өте бай, бойлық қатпар-
ларды құрайды.
-Ортаңғы бұлшықеттік қабығы, іипіса
тизсиіагіз, жоғарғы бөлігі екі қабаттан-сыртқы
бойлық, ішкі циркулярлық, ал төменгі
бөлігінің бұлшықеттік кабығы үш қабаттан-
сыртқы және ішкі бойлық, ортаңғы циркуляр-
лық тұрады.
-Сыртқы дәнекер тінді, адвентициалді
қабыктан, іипіса асігепііііа, тұрады.
Несепағардың қанмен қамтамасыз етілуі:
Несепағардың жоғарғы бөлігі бүйрек, ата-
лық без немесе аналық без артерияларынан,
а. гепаііз, а іезіісиіагіз 5. очагіса, тармақтала-
тын несепағар тармақтары, гг. игеіегісі, арқы-
лы; ортаңғы бөлігі құрсақтық қолқа, жалпы
және ішкі мықын артерияларынан тармақта-
латын несепағар тармақтары, гг. игеіегісі, ар-
қылы; төменгі бөлігі ортаңғы және төменгі
тік ішек артерияларынан тармақталатын не-
сепағар тармақгары, гг. игеіегісі, арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
Несепағар веналары аталық без немесе ана-
лықбез веналарына, кейін ішкі мықын вена-
сына ашылады.
Несепағардың лимфа тамырлары бел және
ішкі мықын лимфа түйіндеріне құйылады.
Несепағар нервтері бүйрек, несепағар,
төменгі құрсақасты өрімдерінен басталады.
Несепағардың жоғарғы бөлігінің парасимпа-
тикалық нервтенуі кезбе нервпен (бүйрек
өрімі арқылы), ал төменгі бөлігі-жамбас астау
ішкі нервтерімен жүреді.
Несепкуық
Несеиуық, үегіса игіпагіа зеи сузііз, дара
қуыс мүше, несептің жиналатын орны. Не-
сепқуықтың пішіні мен көлемі несептіңжи-
налуына байланысты өзгермелі келеді. Толғ-
ан несепқуықдөңгелекпішінді. Ересекадам-
дарда несепқуықтын орташа сиымдылығы
250 - 500 мл-дей.
Несепқуықтың ұшы алдынғы жоғарғы
бөлігі, алдыңғы іш қабырғасынабағытталған.
Несепқуық ұшынан кіндікке фиброзды жіп-
орталық кіндік байламы-//#. итЫНсаІе
тесііапит, (ұрық несеп жолының қалдығы)
тартылған. Куықтың ұшы кеңейіп қуықде-
несіне, соғрих үезісае жалғасады. Куық денесі
артқа және төмен бағытталып, қуык түбіне,
/ипсіиз уезісае, жалғасады. Несепқуықтың
төменгі бөлігі құйғыштәрізді тарылып, несеп
шығаратын өзекке жалғасады. Осы бөлік қуық
мойны, сегчіх уегісае, деп аталады. Несепқуық
мойнының төменгі бөлімінде несеп шығара-
тын өзектін тесігі, озііит игеіһгае іпіегпит, ор-
наласқан (№161 суретті қараңыз).
Несепқуықтың топографиясы:
Несепқуық кіші жамбас қуысында, сим-
физдің артында орналасқан (№161 суретті
қараңыз).
Несепқуықтың алдыңғы беті қасаға сим-
физіне қараған, одан қасаға артқы кеңістігін-
де орналасқан майлы қатпармен шектелген.
Несепкуық несепке толған жағдайда қуық
ұшы қасаға симфизінен жоғары орналасып,
алдынғы іш қабырғасымен жанасады. Ерлер-
де несепқуыктың артқы беті тік ішекпен, шәу-
ет қуықшаларымен және шәует шығаратын
түтік кеңжерімен (ампуласымен), алтүбі қуық
асты безбен шектеседі.
Әйелдерде несепқуықтың артқы беті жа-
тыр мойнынын алдынғы қабырғасымен және
қынаппен, алтүбі несепжынысдиафрагмасы-
мен шектеседі. Әйелдер мен ерлерде несепқ-
уықтын бүйір беттері артқы өтісті көтеретін
бұлшыкетпен шектеледі. Ерлерде несепқуық-
тын жоғарғы бетінде жінішке ішек ілмектері,
ал әйелдерде -жатыр орналасқан. Несепқуық
несеппен толған жағдайда ішастармен үш жа-
ғынан, мезоперитонеалді, ал бос кезінде рет-
роперитонеалді жабылған. Ішастар несепқу-
ықты жоғарыдан, бүйірінен және артынан
жауып, ерлерде тік ішекке (тік ішекқуық
ұңғылы), әйелдерде жатырға (қуықжатыр
ұңғылы) өтеді. Несепқуық кіші жамбас астау
қабырғасына бекіп, тұспалас мүшелермен
фиброзды жіп арқылы байланыскан. Куық
189
Рііса іпіегигеіегіса
Үекіса игіпагіа
Озгішп ЫГСІСГІ5
Рісхиз үспо$и$ үс$іса1і$
Типіса ти$си1агі$
Ви1Ьи$ \е$ІіЬи1і
Тітіса тисо$а
Типіса $роп^іо$а -
О$ііит игеіһгас схіепшт
Типіса ти$си1агі$
Теіа $иЬтисо$а
Типіса тисоза
Тгі§опит ұезісае
Окііит игеіһгае іпістит
... Ыгеіһга Ғетіпіпа
— М.ісұаіог апі
Мғ1гап$ссг$и$ рсгіпеі ргоГипдиз
Ьасипас игеіһгаіез
Сгі$іа игеіһгаііз
- Озііит ұа§іпае
‘ ЬаЬіит тіпи$ рщіешіі
ЬаЬіит та]и$ рисіепсіі
161-сурсг. Несспкуықтын шырышты қабығы жәнс әйслдІн сыртқы жыныс мүшслсрі
162-сурст. Нистограмма. Несспқуықта ренгсн
контрасты зат (Г. 3, Хайрли бойынша)
163-сурет. Цистоскопия. Несспқуыктьш
шырышты кабығы (Г. 3. Хайрли бойынша)
190
ұшын кіндекпен орталық кіндік байламы жа-
лғайды. Несепқуықтың төменгі бөлігі кіші
жамбас астау қабырғасына жамбас шандыры-
нын талшықтарынан түзілген байлама арқы-
лы байланысады.
Несепқуықтың фиксациялық аппараты:
- Ерлерде қасага-қуыкасты байламы, іі§.
риЬоргозіаіісит;
- Әйелдерде-қасаға-қуық байламы, Іі§.
риЬоүезісаіе;
- Қасаға-қуық бұлшықеті, т. риһоуезісаііз;
- Ерлерде тік ішек-қуық бұлшықеті т.
гесіоуезісаііз; түзіледі.
- Несеп шығаратын өзектіңбастапқы бөлігі
және несепағардың соңғы бөлігі;
- Ерлерде қуықасты безі, әйелдерде несеп-
жыныс көкеті (диафрагмасы).
Несепқуық қабырғасының құрылысы.
Қуықтын қабырғалары: шырышты, шы-
рышасты негізі, бұлшықеттік, дәнекер тінді
немесе сірлі қабықтардан тұрады (№161, 162
суреттерді қараныз).
-Шырышты қабығының ішкі беті қызыл
сұрғылт түсті, шырышасты негізінің жақсы
дамуына байланысты бос кезінде қатпарлар
түзеді, толған кезде катпарлар жазылады.
Қатпарлар куықтүбінде (несепқуық үшбұры-
шында, ігі§опит геысаіе) жок, ол жерде шы-
рышты қабық бұлшықеттік қабықпен тығыз
бірігіп кеткен. Несепқуық түбінің алдыңғы
бөлігінін (несепқуық үшбұрышынын ұшын-
да) шырышты қабығында несеп шығаратын
өзектін ішкі тесігі, несепқуықүшбұрышынын
артқы шекарасының жиегінде екі несепағар
тесіктері, озііит игеіеғиз (сіехігит еі ыпізігит),
орналасқан. Несепқуық үшбұрышының не-
гізінде (артқы шекарасы) шырышты қабық-
тың несепағараралық катпары, рііса
іпіегигеіегіса, өтеді.
-Шырышасты негізі, іеіа зиЬтисоза, несеп-
қуық қабырғасында жақсы дамыған. Соның
нәтижесінде шырышты қабық қатпарларға
жинала алады. Несепқуық үшбұрышында
шырышасты негізі жоқ.
-Бұлшықеттік қабығы, іипіса тизсиіагіз,
бірыңғай салалы үш қабаттан тұрады. Сыр-
тқы және ішкі қабаттары бойлық, ортаңғы-
сы өте жақсы дамыған-дөңгелек (циркуляр-
лық) қабат. Куықтын мойны аймағындажәне
несеп шығаратын өзекгің ішкі тесігі тұсында
ортаңғы қабат жақсы дамып, қуық кысқыш
бұлшықетін, т. зрһіпсіег ^езісае, құрайды.
Куықтың бұлшықеттік қабығының жиыры-
луы (қысқыштын бір мезгілде ашылуы)
мүшенің көлемін кішірейтіп, несепті несеп
шығаратын өзекке айдайды. Сол себепті
куыктың бұлшықеттік қабығын несеп шыға-
рушы бұлшықет, т. сіеігихог уезісае, деп атай-
ды.
-Куықгыңсыртқы бетінде сірлі қабықжоқ
жерде, оныңсыртқы кабығы адвентиция.
Несепқуықтың қанмен
қамтамасыз етілуі.
Несепқуыктыңденесі мен ұшын кіндікар-
териянын тармақтары- жоғарғы қуық арте-
риялары, аа. еехісаіех зирегіогех, куықтұбі мен
бұйір қабырғасын ішкі мықын артерияның
тармақтары-төменгі қуық артериясы, а.
уехісаііх іп/егіог, қанмен қамтамасыз етеді.
Несепқуық қабырғасынан веналық кан
несепқуыктың веналыкөріміне,/)/влт/5 уепозиз
сехісае игіпагіае, және несепқуык веналары,
уғ. уезісаіез, арқылы ішкі мықын венасына
ағады.
Несепқуықтың лимфа тамырлары ішкі
мықын лимфа тұйіндеріне ашылады.
Несепқуық төменгі құрсақасты өрімнен
симпатикалықнервтенеді, ішкі мұшелікжам-
бас нервтерінен, пп. зрһіасһпісі реіүіпі, -пара-
симпатикалық және сегізкөз өрімінен, п.
рисіепсіиз-сезім талшықтарын алады.
Несепқуықтың рентген анатомиясы.
Несепқуықты контрасты затпен толтыр-
ған кезде, онын рентген көрінісіңдегі (ал-
дынғы артқыорналасуында) пішінітегіс кон-
турлы дискиге ұқсас(№162 суретгі қараңыз).
Несепқуық бүйір проекциясында пішіні
дұрыс емес үшбұрыштәрізді. Несепқуықтың
шырышты қабығының рельефін, жағдайын,
түсін, несепағар тесігін қарау ұшін және
қуыққа несептің жиналуын тексеру мақса-
тында цистоскопия әдісін де қолданады.
ЖЫНЫС МҮШЕЛЕРІ
Жыныс мүшелері, ог§апа §епііаІіа, жыны-
стық белгілерді анықтайтын еркек және әйел
сыртқы және ішкі жыныс мұшелерінен тұра-
ды.
Еркек жыныс мүшелері.
Еркек жыныс мұшелеріне, ог^апа
тазсиһпа, аталық без, іезііх, аталық без қоса-
191
Арех ұезісае
Уезісае игіпагіа
(іипіса тизсиіагіз)
ОисШ$ деіегепя
Іпіецитепіит
соттипе
Оа риЬІ5
Тіе. зихрепзогіит репіз
игеіһга (рагв тетЬгапас^
М. ізсһіосаүегпозік
Ви1Ьіі5 игеіһгае
Ғипісиіив зрегтаіісиз
Согріі5 5роп£іо8ит репф-
Согриз саүетоьит репй
Ғазсіа ярегтаііса іпіегпа
ЭисШ$ НеҒегепз
Ү.і Ііаса соттшііз ехіета
Міііаса соттипіз зіпізіга
А.еі у.іііаса ехіетае 6 1
Аогіа аМотіпаІія А-ІІІІ1са соттшіів дітйга
Мсаұа іпҒегіог
Тезііз
Зсгоіит
Согопа ціапсііз л
Сііапдій репіз •
РгериіІит
ЕрісІісІітуБ '
Типіса үа§іпа1І8 іе$іі$
^Согри$ үегіеЬгае
ІитЬаІіз V
РготопЮгіит
Мезосоіоп
зІ^тоісІеііт
Кесіит
Ыгеіег $іпІ81ег
Рііса
гесіоұезісаііз
ЕхсаұаіІо ..
гесіоүезісаһз
Кееіит
Уезіеиіа.
зетіпаіія
Ргозіаіа
ҒІехига
регіпеа!і$
-М. Ісұаіог апі
М. ярһіпсіег апі
ехіетідз
164-сурет. Ерлердіцжыныс мүшслері;сол (2/3) (жамбасастауынынсол бөлімдеріалыныптасталынған
лкысы, ерісініутіа, шәует шығаратын түтік,
сіисіиа сіе/егепа, шәует жіберетін (шашатын)
түтік, сіисіиа еуасиіаіогіи^, шәует қуықшасы,
уемсиіа (^іапсіиіа) ъетіпаііз, қуықасты безі,
ргоМаіа, және буылгық- нссеп шығаратын
өзек безі, $ап<іиІа ЬиІһоигеіһгаіІх, ұма, зсгоіит,
мен еркек жыныс мүшесі, репіх, жатады
(№164, 165 суретгерді караңыз).
Еркек ішкі жыныс мүшелері.
Аталық без.
Аталық без, іеаііч (грек. огсһіх, х. еНсІутіз), -
қос аталық жыныс бсзі. (№164, 165 суреттерді
қараиыз). Аталық бездің қызмсті: аталық жы-
ныс жасушалары - сперматозоидтарды түзу
және қан мен лимфаға аталық жыныс гормон-
дарын бөлу. Сондықтан аталық без ішкі және
сыртқы сскреция бездерінің екеуіне де жата-
ды.
Аталық без шат,регіпеит, аймағындағы ар-
найы жерде - ұмада, хсгоіит, орналасқан. Сол
аталық бсз оннан төмен орналасқан. Олар бір-
бірінен ұма қалқасы, зеріит ясгоіі, арқылы
бөлінген жәие бұлшықетгік қабықпсн, іипіса
сіагіоа, қапталған. Әрбір аталық бездің беті
тегіс, жылтыр. Орташа ұзындығы - 4 см, ені- 3
см, қалындығы - 2 см. Салмағы 20-30 г-ғатең.
Аталық без тығыз консистенциялы, екі жағы-
нан сәл қысынқы, сопакшапішінді болып ке-
192
Типіса тиксиіагіз -
ТипІса тисоза-
Озііит игеіһгае іпіегпит
ЬоЬиз ргозшае
Соііісиһій кетіпаіій
М ігапзүегзиз регіпеі ргоҒипсіш
Рагй тетЬгапасеа игеіһгае
Цгеіһег (рельеф)9х 5асгил1
ҮепеЬга ІитЬаІІ5 V '
Рготопіогіит
61ап8 репіь - ’
Ғо5§а паүісиіагіз игеіһгае
Озііит игеіһгае ехіетит
Ргериііит $еРіит
5СГОІІ
Рагз 5роп”іоза игеіһгае
Согриз саұетозипі репій
А еі V іііасае ехіетае (рельеф)
Оисіиз сіеіегепз (рельеф)
Регііопеит'
Рііса итЬіІісаІіз ІаіегаІІ5
Мезосоіоп зіцтоІсіеит
ВиІЪий
репія
Кесіит
Ехсаұаііо
гесіоұеяісаіік
Атриіа гесіі
АтриІІа сіисшк сіеГегепііх
,Уезісиіа «етіпаііз
_ Рііса ігапзхеі^аіІ5
гесй
ч. Ой СОССу§ІХ
М. гесіососсу§еіі5
(сііарһга^та реіұіз)
ЕоЬіі5 тесііиз ргозіаіае
ЬоЬиз ргозіаіае
ғ ' Оисіив е^асиіаіогіи5
М. зрһіпсіег апі ехіегтшй
М. зрһіпсіег апі Іпіегпиз
Атів
М. зрһіпсіег игеіһгае
М. ЬиІЬохропціоких
165-сурст. Ерлердінжьніыс мүшелері; сол (2/3). Сагиталді-ортальіқкесінді, оң жағы).
лелі. Онын скі бетін ажыраталы: лөнес-теу ла-
тералді,/асіех Іаіегаііз, және медиалді, /асіех
тегііаііз, сонымсн катар екі жиегі: алдыңгы,
таг^о апіегіог, жоне артқы, таіуо розіегіог, бар.
Аталық бездің екі шетін ажыраталы: жоғарғы
шеті, ехігетііах хирегіог, жәнс төменгі шеті,
ехігетііаз іп/егіог. Жоғарғы шетінде кішкене
көлемді осінді, аталық без өсіндісі, аррепсііх
іеаііч, кездеседі, ол парамезонсфралді өзектін
краниалді шетінін рудименті болып табылады.
Аталықбез құрылысы.
Сыртынан аталық без ақ қабық, іипіса
аІЬи^іпеа, деп аталатын фиброзды, ақшылтүсті
қабықпен қапталған. Қабық астында аталық
без заты - аталық без тіні (паренхимасы),
рагепсһута іехііх, орналаскан. Ақ кабықтын
артқы шетінін ішкі бетінен аталық без парен-
химасына дәнекер тіннін өсіндісі - аталық без
орталығы, тесііааііпит ісхііх, енеді. Одан парен-
химаны аталық без үлесшелеріне, ІоЬиІі ісхііх,
бөлетін жұқа дәнекер тінді аталық без калқа-
шыктары, ьеріиіа іезігі, тарайды. Аталық без
үлесшелері конус пішінді және оның ұшы ата-
лық без орталығына қаранды, ал негізі ак
қабыққа қарайды. Аталық безде 250-ден 300-
ге дейін үлесшелер болады (№ 168 суретті қара-
ңыз). Әр аталық без үлесшелері паренхима-
26- "<2.
193
5лшз ерібібуткііз -
Эиспіз деҒегепз
Ғипісиіиз зрегтапсиз
Ғазсіа зрегтагіса іпіегпа
Согриз ерісіідутідіз —
Магуо розіегіог
Саида еріфбутідіз
Еі§ ерідідутідіз іпҒегіиз
Сариі ерісіісіут іс1І5
ЬІ£ ерібібутібіз кирегіиз
Ғ* Аррепдіх Гезгіз
Магдо апіегіог
Ехігетііаз іпҒегіог
Ехігетказ зирегіог
Ғасіез Іагегаііз
166-сурет. Атабезжәне оныңкосалкысы (бүйір көрініс)
Аррепдіх ерібібутібіз
сының құрамында спсрматогенді эпителийі
бар 2-3 иреленген шәует өзскшелері, іиһиіі
зетіпі/егісопіогіі, бар. Аталық без орталығына
бағыттдлып иреленгсн шәует өзекшелері
үлесшелердің ұшы аймағында бір-бірімен
қосылын, қыска тік (түзу) шәует өзекіне-
лерін, іиһиііаетіпі/егігесіі, түзеді. Бүл озекше-
лер аталық без орталығының қалындығында
орналаскан аталыкбезторына, геіе !с\т, ашы-
лады. Аталык бсз торынан аталық без қосал-
қы с ы н ы ң түт і г і не, (Іисіиз ерісіісіут ісігі, а ш ы л а-
тын 12-15 аталык бездіп шығарушы өзекшс-
'іері.сіисіиііе//егепіех іеаііз, басталады. (№168,
169-А, 170 суреттсрді қараныз)
Аталық без қосалқысы.
Аталық без қосалқысы, ерісіісіутһу аталық
бездің артқы жиегінің бойымсн орналасқан
(№166, 167 суреттерді қараныз). Дөнгелен-
гсн жоғарғы бөлігі - аталық без қосалқысы-
ның басын, сариі ерісіісіутісігі, ажыратады, ол
орталық бөлік - аталық без косалқысынын
денесіне, согриз ерісіісіутісііа, ауысады. Аталык
без косалқысының денесі тарылатын томенгі
бөлігі - аталық без қосалкысының құйрығы-
на, саисіа ерісіісіутісііз, жалғасады. Аталық без
қосалқысының басында, мсзонефралді өзек-
шенің рудиментарлы өсіндісі болып табыла-
тын аяқшасы бар көпіршік түрінде, аталық
194
Аррепдіх ерісіісіутісіій—
Магцо апіегіог
Ғипісиіиз зретіагісиз
Тішіса уа§іпа1із іезііз.
ЬІ£ ерісіібушідіз зирегіиз
Согриз ерігіісіушідіз
Ғасіез Іаіегаіі
Сариі ерідіНуті<іІ8
Аррепсііх (езгіз
“Ғасіез тедіаііз
Ехігетііаз
іпҒегіог
азсіа зрегтагіса
іпіегпа
167-сурет. Аталыкбез, жәнеоныңкоеалкысы, еркікіутік, оңжактағы, алдыңғы көрінісі
бсз өсіңдісі, аррепдіх /езТ/х, кездеседі. Қосалқ-
ынын басы мен кұйрығы аймағында соқыр
аяқталатын түтікшелср, мсзонсфрос әзекше-
лерінің калдығы (вольфов денелері) - ауытк-
ыған түтікшелер, дисшіі аЬеггапіез, орналаса-
ды. Қосалқы басынын артына қарай дәнекер
тінді балаларда айқын байқалатын жалпак ақ
түзіліс - аталык бсз қосалқысының өсіндісі,
рагадідутіа, орналасады, ол да мсзонефрос
руднменті. Аталық безді қаптайтын сірлі
кабық аталык без косалқысына да әтеді, ата-
лык бсз косалкысының қойнауын, хіпих
ерідідунш, каптай, латсралді жағынан аталық
бсз бси аталық без косалкысынын арасын-
дағы терсңіне кіреді. Аталық бездің шығару-
шы әзекшелерінің жолы иреленген, жұқа
дәнекер тінді аралықтармен бәлінген конус
пішінді аталық без үлесшелерін, ІоЬиіі-соні
ерідідутідіа, түзеді. Аталық без косалкысын-
да 12-15 үлесшелер (конус) болады. Әр үлсс-
шенің өзекшесі кәптеген иірімдер түзетін ата-
лық без қосалкысының түтігіне, дисіиз
ерідідутідіх, ашылады. Жазылған күйінде
аталық без қосалқысы түтігінің ұзындығы 6-
8 м-ге жетеді. Қосалкының құйрықты
бәлігінде, оның түтігі шәует шығаратын
түтікке, дисіш де/егеш, ауысады (№168, 169
суретті қараңыз).
195
ПисШз (іеіегепз
□исШх ерісіісіутісііз
Типіса аІЬи^іпеа
Тезііз
ІЭисіиз еіТегеШез іеяііз
Кеіе іезіія
I Месііазііпит іеяіія
Г)исіи1ия аЬеггапз яирегіог
Зеріиіа іезііз
/ 'ТиЪиІі зепипііегі гесіі
ПиЬиІі зетіпііегі сопіогіт
Писіиііь аЪеггагь
іпіегіог
168-сурег. Шәуетшығаратын жолдар
А, Ирелспген шоуеточскшелері
В, Сперматогенді эпптслий
С, Шауег іііыіііріпъі!і түтік
169-сурет. Гистологиялык прспаратгар
(В. X, Апсалямов бойынша)
196
Аталык без жәнс
оныц қоса.ікысы
Аталык без және Аталык без және
оның қосалқысы (бүйір керініс). °”ь”’ косалқысы және шәует шылбыры.
Қыналты кабық кесілген. Шәует шылбырьніыц
және шәует шыгаратыц түтіктіц кесіндісі
(со.і, арткы-бүйір көрініс)
1 Ш.чуст ііи.кіГи.іріт *.ліе кніеретін
йү ИІН.ІКСГ Ці.ігі.іыры
2 іліі.ік Сч?і.іі кнтс|х'і ііі бүішгы кег
Аі.і.юк б<ы косалкыч.і
4 I ШКі I1ІӘ' с I ц|,і|[Д|,ірі,і
' \ і .і.ц.ік Гк' і
гі. 1111% ғ икні.тыры +.'әғіс Аі,17(1.1 к Гіе і кі.иі.іигги
К.ібыі ІИ
Аталық без және онын қосалқысынын бойлық кесіидісі (сол суретге),
Шәует шылбырын алып тастағаннан кейінгі аталыкбез
қалкдсы көріпін түр.
' А і ;ъц,ік беі кі>с;VI кысі.ігі ы іі Гкісы
Я Аг.іггык ГіС 1 ЖІНІС М..ІІІ1111-ГІ.Ір,ІСт.ІЛІ.ЛІ
иібіікпки: і>іііі,і ц қ;ібыгы
9 Аг.ыык Г>с і кчсіуткі.гсыііыи цснесі
[0 С:іб;ікі Ііг иргм
II. А ілтык йс і ;іртерим<.і.і
12 К.ыи:ні іг;ір,н.-г;і.тьт, і.іб.іктнасыііын кабығы
і .< Ұма және бү.іпііікстті кабі.гк
170-сурет.
14. ІІГтуеі ііімғіірііті.іи іүтік
И. Шауст І1!і.іг;ірпті.ні ТуТікгіртсрнггсі.і
І(> С;іб;ік';о нрім
17 Ата_іі.ік беі кгісалм.ісыгіыіі күирыгы
IX. Акілі.ік Г>е і косііікі.ісі.іні.ні іүі іг । Жоие ,и.;угг
Ші.іғцрті І.ІН гүтік
19 . Аі;ітык Г>е< кі.іікібь;нын ц.ірпеііічг.ді
Т лб.ІКІІІ.1 К.НІІііГЫ
20 . Аг.ілық бе і кг>с;сткі.ісі.інын осін.тісі
21 Аг.чггііК бе і исіндгсі
22 Еіин1;і Гіпо.ігіііуіцы жі(ч.
I Гипісііііі-, креіпттііеіі.ч сг Іаксы сгсіъ.мгГісһ
2 М гіспіамсг
1 Грісііііу іпі»
4. і-.іксі.і >,рсгі 11.11 іс:і іпі
5. Тгчііі
6 Г.іьсій ЧІХ.-ГП1ЩІСІІ сг Иіінс;, каріцаіі, |і,-яЦ5
7 С.ірііт српіібупцч
X Ісчііі <4 інпіс.і кпцііілііч і;іп,ііі:і риіісгиіі;
9 СоГ|тіі5 ергбібугіігк
ІІІ ІЧехііі, рпНіриііГоптих
II. А те5іісіі|;ііі\
12 Гііпісіі к.фиі;іІ!ч-1;іітіііі.'і р;ітістаІп>
I 3 Чіппнпі сг іигі!с;і іһігііг.
14. ОіісПіч (Зеіёгсш.
|5 А Ціктпь беГегепіи,
1(1. ІЧсхиі [ЫіііріпіГпгггіік
17. Саіиіп і-рібгііуппбп
IX. IГііітііл с-р,аііК|[,Іч
19 I дпІ|і;;і |Л,1 ПСІ.ІIік Пірісцс Vдуіп;і 11ч Ісчііч
26 Аррсініік еркіиіуітіііііх
21. А|>рсіиІі.\ ІС51Н
22 (іііһегпііаііііітт ісчіь
1. Шнусі іци.-ібыры (іы.іі.пііы Гісті кі'с;'іііі
іисі7стг.1іі>
2. Аг.і.іык. бс I кпс.ъікысыщ.щ б.тсы
3. Атплык беі коіік;ииыктл|>ы
4. Аіаіык ііет і>р । ііді.ц ы
5. Атіі-іык бсиің ак кіібьігы
(. А14121 Һ1К бс.і.ТІі I Жініірі Ы Гтсі.іцосі
?. Ирелсіпея шәусі иіекшс.ісрі
X Апілі.ік бе стін т>>.'ісгіг11 Іі».ік>сі
1 Гтііисніііч .ірспнпігсич
2 . (. .,рщ ерцІкіунцЦіт
1. ЧсртиІ.і іемҚ
4. Меіііачі іпіпп
5 Тиніс.і .тіһіцгііцуі
<1 Ғ.ХІгСПІІТНі М,р. ІСТІІІ
7. Рцгепсііупі.і іемік-ңіһіііі чеінііпГсгі согііогп
X ІЧігетііа* іііі. іеыіі
197
ІЭисНкЧ йеҒегеп.ч
Ғипісиіих нреппаііси.ч
М.сгетахіег
Согрия ерІсіісіутІсііч
Типіса сіагіоз
Ғазсіа сгетазГегіса
Л.іехіісиіагһі
"РІехий ратріпйбгтіз
-Типіса \а£Іпа1І8 іе.чГі»
Сариі ерісіісіу тісіік
Згогит
ТС5ІІ5
Ғазсіа 5регта(іса
тіета
Аррепсііх
ерісіісіутісіһ
Аррепсііх іе$ІІ8
Саисіа ерісІІсіугпІсіІб
171 -сурст. Он аталықбезжәнс онын қосалкысы; бүйір көрінісі
Аталык жыныс жасушалары (сперматозо-
идтар) тек ирелснген шәует өзекшелерінде
түзілсді. Аталык безлің қалған түтікшелері
мсн озектері шәует шығаратын жолдар бо-
лып табылады. Спсрматозоидтар шәуеттің
кұрамына кіреді. Оның сұйық бөлігі шәует
қуыкшасы мсн қуықасты бездің секреті бо-
лып табылалы.
Аталық без және оның қосалқысының
қанмен қамтамасыз етілуі.
Аталық бсз және онын қосалқысын ата-
лыкбез артериясы (құрсақтықколканыңтар-
мағы) жонс аталық без артсриясымен анас-
тамоз құрайтын шәует шығаратын түтік ар-
териясы қанмен қамтамасыз етеді.
Аталықбез және оның қосалқысынан ве-
налыққан шәует шылбыры құрамындасабак-
ты венозды әрім, ріехих чепоаиа ратріпі/отһ,
түзетін уу. (ехгісиіагез, арқылы кетеді, ол оң
жағынан V. еауа іп/егіог, және сол жағынан у.
гепаііз $іпі$іга-ға ашылалы.
Аталық без және оның қосалқысының
лимфа тамырлары бел бөлімінің лимфа
түйіндеріне, посіі ІутрһаіісіІитЬаІер ашылалы.
Аталык без және оның косалқысы аталык
безөрімінен симпатикалықжәне парасимпа-
тикалык нсрвтенуді, ріехиз іеаіісиіагіа, жәнс
І98
□исшз деҒегепз
Типіса аІЬщгіпеа -
Ғипісиіия зрегпшісиз -т
Сариі ерійійутідіз
Зіпиз ерідідутідіз - -
ЬоЬііІі гезгіз 47,-
8ерш1а іе$іі$
Р1ехи5 ратріпііогтіз
Саұігаз зегозит
Медіазііпит геыіх
3
'і
Типіса уаёіпаііз іеиіз (Іатіпа уі$сега1 і5)
- Ғазсіа зрегтайса іпіепіа
Типіса ұадіпаііз гезйх
I '(Іатіпа рагіегаііз)
172-сурет. Аталыкбезжәне онын косалкысының кесіндісі
ріехих гіе/егепгіаііх. алады. Өрім кұрамында
сезім нсрв талшықтары да болады.
Шәует шығаратын түтік.
Шәует шығаратыіі түтік, сіисшх сіе/егепа. -
жұп мүше. аталык бсз косалкысы түтігінің
тікелей жалгасы және шәует қуыкшасының
шыгарушы түтігімен косылатын жерде аяқта-
лады. Шәует шығаратын түтіктін ұзындығы
50 см. Осы түтіктін колденеңі 3 мм., диаметрі
0,5 мм-дсн аспайды. Түтік қабырғасының
елеулі калыңдығы бар. Сондықтан шәует
шылбыры құрамында оның кабыргалары
жабыспайды және жақсы аныкталалы.
(№170, 171, 172 сурегтерді қараңыз)
Шәует шығаратын түтікті топографиялык
орналасуына байланысты 4 болікке бөледі. Ең
кысқа бастапқы бәлігі, аталық бездің артын-
да, оның косалқысынан медиалді орналасып,
аталықбәлігі атауын алады. Келссі бәлігі шәу-
ет шылбырынын құрамынла жоғары верти-
калді көтеріліп, оның қантамырларынан ме-
диалді орналасып, бсткей шап сакинасына
жетеді. Бұл бөлігі өзекшелік деп аталады.
Ксйін шәует шығаратын гүтік шап әзегінс
кіреді, онда шап белігі орналасады. Шап
199
ТшэІса тисоза
Оисһій сіеіегепз
Типіса асһепшіа
Типіса тизсиіагіз* '
?Р1ехи5 ратріпІіотііз
ЬоЬиІі ерісІісіутісІІ8
Согри$ ерІсІісІутісІі8-
Зіпиз ерісІІсіупіІсІіз --
МесІіазсіпит геаііз -
ТоЬиіі секіік
ерісІісІутІсІіз Іпіегіиз-
Л.сІисіих іІеісгепһ!»
(га8сспсіеп8)
ЭисШх сІеҒегепх
—Сариі ерісІісІутісІіз
Ғазсіа хретіапса ітегпа
173-сурет. Атшіыкбез. гемік. жәнеонын косалкысы. ерісіісіупііз, оңжактағы. бүйір көрінісі
өзегінің терең сақинасы гіркылы әтіп, кіші
жамбас астауының бүйір кабырғасымен шәу-
ет куыкшасынын шығарушытүтігімен косыл-
ганға дсйін тәмен және артка бағытталады.
Бұл бәлік - жамбас астау бәлігі. Кіші жамбас
астау қуысыпда түтік ішастардын астында
(ретроперитопсалді) орналасады. Өз жолын-
да томенгі кұрсақүсті артериясын латералді
жағынан бүгіп, сырткы мыкын артерия мен
венамен киылысын, несепкуык пен тік
ішектін аралыгына өтеді. Кейін несспағарды
кесіп, несепқуыктүбіне жетіп, қарама-қарсы
түтікпен бірге қуыкасты бездің үстінде ор-
наласады. Түтіктің ен соңғы бөлігі кеңейіп,
ұршык пішінді шәует шығаратын тұтіктің
кенжерін (ампуласын). атриііа (Іисшз
сіе/егепіізтүзеді. Ампуланыңұзындығы 3-4 см,
көлденеңінің ең үлксн көлемі 1 см-ге жетеді.
Ампуланың тәменгі бөлігі біртіндеп тары-
лып, куықасты бездің жоғарғы деңгейінде,
шәует куықшасының шығарушы түтігімен
қосылады.
Шәует шығарушы түтіктіңқабырғасы шы-
рышты, бұлшыкеттік және дәнекерлі қабык-
тардан тұрады. (№172, 173 суреттерди қара-
ныз) Шырышты қабығы, іипіса тисоаа, 3-5
бойлык қатпарлар түзеді. Шәует шығаратын
200
Эистиз деіегепз -
1'геГһга (рап> ргозіаііса)
ЬоЬиз сіехіег ргозіаіае "
Ғасіез іпҒегоІаіегаІіз '
Оі үеггісиіа
атриііае
Уезісиіа зепііпаііз
Іяіһтиз ргозіаіае '
ЬоЬия зіпізіег ргоыаіае
Ргозіаіа
Рагепсһіпіа ргояіагае
Пгеіһга (рагз тетЬгапасеа)
Ваы$ ргозіаіае
- Оисіиз ехсгеіогіи.ч
уезісиіае зетіпаііз
АтриІІа дисГиз
деҒегетіз
Л
174-сурет. Қуыкасты безі жәнс шәуеткуыкшалары, алдынгы көрінісі. (1/1),
(Сол шәует куыкшасы жазылған)
гүтік ампуласының шырышгы қабығында
ампуланың бүпір қалтасы, сіі^егисиіит
атриііас, болады.
Шырышты қабықтың сыртында-бұлшы-
кегтік кабық, (ипіса тизсиіагіх, орналасқан.
Ол ортаиғы циркулярлык, бірынгаіі салалы
ішкі және сырткы бойлык кабаттардан гүра
ды. Шәует шығаратын түтіктің кабырғасы
бұлшыкеттік кабыктың әсерінен шемір-
шектіктығыздылыққа ие болады. Шәуст шы-
ғаратын түтіктін кеңжерінле бұлшыкеттік
қабық нашар жетілгсн.
Сырткы кабығы дәнекерлі қабык. іипіса
асІ\>еп1іИа,
Шәует қуықшалары
Шәует куықшасы. \>еаісиІа (^іапсіиіа)
хетіпа/іх, - кішіжамбас астауында. шәует шы-
ғаратын тұтіктің кеңжерінсн (ампуласынан)
латералді, қуыкасты безден жоғары және не-
сепкуык түбінен артта жәнс бұйір орналаса-
тын секреторлық жұп мұшс. (№174. 175 су-
ретті қараңыз)
Ішастар шәует куықшасыныңтек жоғарғы
бөлігін жабады. Шәует қуықшасының беті
кедір-бұдыр. Шәует қуыкшасының несе-
пқуыққа қараған алдыңғы, жәнс тік ішектс
жатқан артқы беті ажыратылады. Шәует
куықшасынын ұзындығы 5 см шамасында,
201
енІ -2 см және қалындығы-1 см. КесіндІ
көрінісінде өзара байланыскан қуықшалар-
дан тұратынын кәруге болады. Егер шәует
қуықшасының сыртқы кабығын жартылай
ал ы п, оны жазғанда, оның ұзы ндығы 10-12 см,
қалындығы 0,6-0,7 см.
Шәует қуықшасы қабырғаларының
құрыдысы:
-Сыртқы қабығы дәнекерлі қабық, іипіса
асіүепііііа;
-Ортаңғы жақсы дамыған бұлшыкеттік
қабық, {ипіса тизсиіагіз, шәует куықшасы
қабырғасының кәп бәлігін құрайды.
-Ішкі қабық, іипіса тисоза, бойлық катпар-
лар түзеді. Әрбір шәует куықшасының жоға-
рғы кеңейген бәлігі-негізі, ортаңғы бәлігі-де-
несі және тәменгі шеті тарылып, шығарушы
түтікке, сіисіиз ехсгеіогіиз, жалғасады. Шәует
қосалкысының шығарушы түтігі шәует шыға-
ратын түтіктіңсоңғы бәлігімен қосылып, шәу-
ет жіберетін (шашатын) түтікті, (іисіиз
еіасиіаіоггі, түзеді. Шәует жіберетін түтік ер-
кек несеп шығаратын әзектің қуықасты
бәлігіне, шәует тәбешігінен бүйір ашылады.
Шәует жіберетін түтіктің ұзындығы 2 см ша-
масында, қуыс ені бастапқы бәлігінде 1 мм,
несеп шығаратын әзекке ашылатын жерінде
0,3 мм.
Шәует шығаратың түтік пең шәует қосал-
кысының қанмен қамтамасыз етілуі:
Шәует косалқысы- шәует шығаратын түтік
артерияның төмендеген тармағымен: шәует
шығаратын түтік - шәует шығаратын түтік ар-
териянын жоғарылаған тармағымен (а.
итЫПсаІгі тармағы- а. сіисіиз сіе/еғепііз), қан-
дандырылады. Шәует шығаратын түтіктің
кеңжерін (ішкі мықын артерияныңтармакта-
ры) ортаңғы тікішек артерия (а. гесіаіізтесііа),
ментөменгі несепқуықартерияның/«. уегісаігі
іп/егіог), тармакдары қандандырады.
Шәует қуықшасынан веналық қан несеп-
қуықтын веналық әріміне, кейін ішкі мықын
венаға ашылады.
Шәует қуықшасынан және шәует шыға-
ратын түтіктен лимфа ішкі мықын лимфа
түйіндеріне ағады.
Шәует қуықшасы мен шәует шығаратын
түтік шәует шығаратын түтік өрімінен
(тәменгі құрсақасты өрім тармағы) симпати-
калык және парасимпатикалық нервтендіру
алады.
Қуықасты безі.
Қуықасты безі, ргозіаіа, -тақ бұлшықетті-
безді мүше, сперманың құрамына кіретін сек-
рет бәледі (№174, 175 суреттерді қараңыз).
Куықасты безі кіші жамбас астауының ал-
дыңғы төменгі бәлігенде, несепқуықтың ас-
тында, несепжыныс диафрагмасында орнала-
сады. Куықасты безі арқылы несеп шығара-
тын әзектің бастапқы бәлігі мен оңжәне сол
шәует жіберетін түтік әтеді. Куықасты бездің
пішіні каштан ағашы жаңғағына ұқсас.
Куықасты бездің несепқуықтыңтүбіне, шәу-
ет қуықшасына және шәует шығаратын
түтіктің кеңжеріне бағытталған негізі, Ьаш
ргогіаіае, және алдыңғы, артқы, тәменгі бүйір
бетгері жәнебездіңұшыажыратылады. Бездің
алдыңғы беті,/йс/с5 апіегіог, қасаға симфизіне
қараған, одан ішінде веналықәрім орналасқ-
ан борпылдақ шелмаймен бөлінген. Куықас-
ты безінен қасаға си мфизіне бүйір және орта-
лық қасаға-қуықасты байламдары, Н^.
риЬоргогіаіісае және касаға-қуықасты бұлшы-
қеті, т. риЬоргоМаіісиз тартылған.
Куықасты безінің артқы &хгі,/асіезрозіегіог,
тік ішектің кеңжеріне (ампуласына) бағытта-
лып, одан жамбас астау шандыр табақшасы-
мен (зеріит гесіогегісаіе), бәлінген. Тік ішек-
пен тұспалас орналасуы, тірі адамдарда тік
ішектің алдыңғы қабырғасы арқылы қуықас-
ты безін ұстап анықтауға мәжбүр етеді.
Төменгі бүйір беті,_/ас/еу іп/егоіаіегаігі, дөңге-
леніп, веналық өрім мен артқы әтісті көте-
ретін бұлшықетке қарайды. Куыкасты безінің
ұшы, арех ргогіаіае, төмен бағытталып, не-
сепжыныс диафрагмасында орналасады.
Несеп шығаратын әзек қуықасты безінің не-
гізінен кіріп, оның үлкен бәлігі қуықасты
безінің артында орналасқан және безден
ұшы аймағында шығады.
Қуыкасты безінің кәлденең кәлемі 4 см,
бойлық (жоғарғы-төменгі) 3 см-ге, алдыңғы-
артқы (қалындығы) -2 см шамасында. Бездің
салмағы 20-25 г. Куықасты безі тығыз конси-
стенциялы және сұр-қызғылт түсті. Куықас-
ты безінің екі үлесі: оң, ІоЬих сіехіег, және сол,
ІоЬих гіпгііег, ажыратылады. Екеуінің шекара-
сы болып бездің алдыңғы бетінде орналасқ-
ан терең емес жүлге саналады. Без негізінін
артқы бетінен шығыңқы орналасатын, не-
сеп шығаратын әзекпен алдынан және шәу-
202
Уезісиіа 8етіпа1е8
бехіга
Атриііа дисшз
сІеҒегелііз
Оисіш ехсгеіогіиз
Типіса тисоза'
Оігісиіиз ргозіаГісиз
СоІІісиііі8 5еттаіі8
Сгі $1 а игегһгаііз
Ғасіез іпіегоіаіегаііз
Оисшз еіасніагопиз
8іпи$ рго81а1іси8
Сарзиіа ргозіаііса
Огеіһга тазсиііпа
(рагз тетЬгапасеа)
Уезісиіа вепііпаііз
. 81П151Га
0исШ8 еіаси1аіогш8
Сгеіһга тазсиііпа
(раг8 ргозіапса)
Ргозіаіа
175-сурст, Қуыкасты безі. ргО8іаіа. және шәует куыкшасы, хемсиіас зепііпаіея. алдьшғы
ет жіберетін түтіктің артынан шектелген
бөлікті. куыкасты безінің қылтасы, Імһтих
ргозГаіае, немесс бездің ортангы үлесі, ІоЬиа
тсс/іих, лейлі.
Қартанған шакта бұл үлес гипертрофияға
үшырайды, сондыктан несептін шығарылуы
киындайды.
Қуыкасты безі қабырғаларының
құрылысы:
-Қуықасты безі сыртынан қапшықпен,
сархи/а ргоМагіса, жабылады, одан бездін
ішіне дәнекер тінді талшыктар-куыкасгы
калкалары тармакталады. Ол безді тіннен,
рагенсһута %/апсіиІаге, және бірыңгай сала-
лы бүлшықетгік тіннен, аиЬмапгіа тиаси/агіз,
кұралған. Безді тіндер ұяшық-түтік құрылы-
сты простата безшелері (үлесшелері),
^іапс/и/ае ргомагісае. түрінде жеке күрылым-
дарға топталады. Без үлесшелері 30-40 ша-
масында куықасты безінін арткы және бүйір
бөліктсрінде орналасады. Қуықасты безінің
адынғы бәлігінде без үлесшелері аз, бұл жср-
де негізінен еркек несеп шығару өзек қуысы-
нын айналасында жиналған тегіс бұлшы-
қеттік тін орналасады. Қуыкасты безінін
бұлшықеттік тіні несепқуық түбі кабырғасы-
ның бүлшыкеггік шогырларымен бірігіп, ер-
203
кек несеп шығару өзегінің ішкі бұлшықеттік
қысқышының қалыптасуына қатысады.
Куықасты безінің без жолдары жұп құрап,
нүктелі тесіктермен шәуеттөбешігі ауданын-
дағы еркек несеп шығару әзегіне ашылатын
шығарғыш қуықасты без түтігінің, сіисіиіі
ргозіаіісі, түтігіне өтеді.
Қуықасты безіңің қанмен
қамтамасыз етілуі:
Куықасты безінің қан айналымы төменгі
несепқуықтық және ортаңғы тік ішектік ар-
териялардан (ішкі мыкынартерияларжүйесі-
нен) кететін кәптеген ұсақ артериалді тармақ-
тар арқылы жүзеге асады.
Веналық қан қуықасты безінен қуықасты
безінің веналық әріміне (ріехиз уепозиз
ргозіаіісиз), одан тәменгі несепқуық веналары-
на, содан соң оң және сол ішкі мықын вена-
ларына құяды.
Куықасты безінің лимфа тамырлары ішкі
мықын лимфа түйіндеріне құяды. Куықасты
безінін нервтері төменгі құрсақасты әрімнен
(ріехиз һуро^азігісиз іп/егіог), симпатикалық
және парасимпатикалықталшықтары кіретін
қуықасты без әрімінен (ріехиз ргозіаіісиз),
түзіледі.
Буылтық-несеп шығаратын өзек безі.
Буылтық-несеп шығаратын әзек безі,
^іапсіиіа ЬиІЬоигеіһгаііз (Куперов безі) - қос
мүше, еркек несеп шығаратын әзек қабырға-
сын несептің тітіркендіруінен қорғайтын жа-
бысқақсұйықбәліп шығарады. Бұл бездер ер-
кек несеп шығаратын әзегінің жарғақты
бәлігінің артында, шаттың терең кәлденең
бұлшықетіндеорналасқан. Бездер бір-бірінен
0,6 см-ге жуық ара қашықтықта орналасқан.
Олар дәнгелек пішінді, тығыз, сарғыш түсті,
беті сәл бұдырлы және диаметрі 0,3-0,8 см бо-
лып келеді. Буылтық-несеп шығаратын әзек
бездері ұяшықты- түтікті бездер болып табы-
лады. Олардың түтіктері (сіисіиз §1апсіи1ае
ЬиіЬоигеіһгаІіз), жіңішке және ұзын (3-4см-ге
жуық), еркек жыныс мүшесінің буылтығын
тесіп әтіп, несеп шығаратын әзекке ашылады.
Буылтык-несеп шығаратын өзек бездерінің
секреторлы бәліктері мен шығарғыш
түтіктерінің кәптеген кеңейтілулері бар.
Буылтық-несеп шығаратын әзек
бездерінің қаңмен қамтамасыз етілуі:
Буылтык-несеп шығаратын әзек без-
дерінің қан айналымы ішкі жыныс артерия-
ларының тармақтары арқылы жүзеге асады.
(аа. ри-сіепсіае іпіегпае сіехіга еі зіпізіга).
Веналық қан еркек жыныс мүшесінің бу-
ылтық венасына кұяды.
Лимфа тамырлары ішкі мықын лимфа
түйіндеріне құяды.
Буылтық-несеп шығаратын өзек жыныс
нервінің (п. рисіепсіиз), тармақтары мен
куықасты веналық өрімнен нервтендіріледі.
Еркек сырткы жыныс мүшелері
Еркек сыртқы жыныс мүшелеріне еркектің
жыныс мүшесі мен ұма жатады.
Еркек жыныс мүшесі
Еркек жыныс мүшесі.рслм. несеп қуықтан
несепті шығару және әйелдердің жыныс жол-
дарына шәуетжіберу қызметін атқарады. Ер-
кек жыныс мүшесінің алдыңғы бос бәлігі -
жыныс мүшесінің денесінен, согріь репіз,
тұрады. Оның ұшында несеп шығаратын
әзектіңсыртқы тесігі, озііит игеіһгае ехіегпит,
бар еркек жыныс мүшесінің басымен, §іап$
репіу аяқталады. Еркекжыныс мүшесініңба-
сында кеңейген бәлігі-жыныс мүшесі басы-
ның тәжі, согопа ^іапсііз, және тарылған
бөлігі-мойнын, соііит %1апсіі$ ажыратады.
Артқы бәлігі-еркек жыныс мүшесінің түбірі,
гасііхрепіз, қасаға сүйектеріне бекіген. Еркек
жыныс мүшесі денесінің жоғарғы-алдыңғы
бетін аркашығы, сіогзит репіз, деп атайды.
Еркек жыныс мүшесінің денесі жіңішке жи-
ырылмалы терімен жабылған, ол жоғарыдан
қасаға терісіне және тәменнен ұма терісіне
жалғасады. Еркек жыныс мүшесінің төменгі
бетінің терісіңде, еркек жыныс мүшесінің
жігі, гарһе репіз, болады, ол артынан шат пен
ұма терісіне жалғасады. Еркек жыныс
мүшесінің алдынғы бәлігіндегі терісі басын
жабатын жақсы жетілген тері қатпарын-
бүрікбас, ргериііит репіз, түзеді. Бүрікбас ер-
кек жыныс мүшесі басының терісіне жалға-
сып, еркек жыныс мүшесі басынын мойны-
на бекиді. Еркек жыныс мүшесі басының
тәменгі жағында бүрікбас, бүрікбас жүгенш-
ігімен, /гепиіит ргериііі, байланысқан. Тері
204
І.іц. итЬі 1 ісаіе тесііапит
ІІгеіег дехіег
Ріісае тисозае -
Раг^ тетһгапасеа
Согриз 8роп§іо5ит репіз
Сиіі^
Ьасипае игеіһгаіе;;*'
Ғозза пауісиіагіз
Сгіі5 репіз \
Соііісиіиз зетіпаіһ
Эиспііі рго5іаіІсі
Тііпіса тизсіііагіз
Согри5 саұетозит репі^
А.ргоГітда репіз
й Тітіса аІЬи^іпеа
согрогій $РОП£ІО8І
Ойііит игеіһгае ехіегпит
Теіа йііЬтисоза
Рііса іпіепігеіегіса
Озііііпі игеіегіз
Тгі£опит хе^ісае
Сұиіае ұезісае
Озіішп игеіһгае іпіегпит
- ЗиЬйіапііа тизсиіагів (М. ргойіаіісіі^)
>СгІ8іа игеіһгаііз
' Ргозіаіа
Оіапдиіа ЬиІЬоигеіһгаІіх
^ВиІЬші репій
Эисіиз ціапдиіае Ьи1Ьоигеіһга1І5
Сіапз репіз
У-Ргериііит
176-сурет. Ерлсрдін жыныс мүшелері; несепкуык, куыкасты без және үнгірлі дснслер (1/2).
(Нссепкуык және нссеп жібергіш өзек ашылган)
205
иі
11
12.
13.
Нссеіпкуһікіһін |Шід мсн ур;,;қ-несснжі>ііі,і
I Іесепкуык
Нссенаіпр
Ш.туеі ;Ш,п,ір;;і һн; Ц ІІк
ІНәуеТ інынцшын іутіктні ксн жері
ІНііует куымн.іеы
КуыК,ІІ-Ц4 ГИ.-.Г;
Гркск несеіі іііы ыр;,, ын-ііі. ы.'; і ык Лс )і
ЕрКСҚ ЖІ.НІЫС МуіЦС-СІНіІі СіуһіТІЫГҺІ
Еркск жыныс муірссіиһі ачкнһі,;,іры
Ііркск жі.пп.ц- муріссіцііі кеускп аецесі
Еркск жі,іныс мүіііссініһ үцітрлі лснсс;
Лпібеа. атнсіст кгн.а.тқі.к.ы. іііікі ц;;>уеі
іЛіііцырМ л-үліс қһнмп түтігі
Г.ркек ікмныс мүіиеснпн б,;сы
Несспкүык түЕі;
Аг.ібе) К.ОГ.ИКЫСЫІІЫІІ ОІІСЫ
Лт;іі>с і
ІІеесітқуі>икі>,>>і нНирміінЫ к.іёыіы
I [ееепкүык ү;нбүрышы
НесеннРір іесрі
І Іессн ННіН лр,пг.гн ГНСҚТЩ ІНіКі ТС11І і
Шііусі ГнреіНПІ
Қуык.ісі ;.і Г>с->і
Несеп ніыгнріп;,;п н іекпц күыкіісты бгі ппліп
Нсесп іныг;ір»іг,;:; нісмін жцрнікіы бн.тн ;
ІІесен шніғііригын очеқіір ксуем; Гіолігі
І.ркек л.ыныс. пүніесніін іери.і
Гркек. жыпыс мушееіниі терен ,ірк.і иеп.ісы
Гркек жыныс чуінесінні нрк.і .іргерняеы
Еркек лыные мүніесіині уипр.н .'іенесінін
;ік к.;іС,ы, ы
Еркек лыпыс мүиіссінщ к.еік.ісы
Еркек жыныс мүшсііниі гс[>е;і аріеринсы
Еркек жыныс муіпесннн кеұскіі .існеспнн
І1К К.1ЙІ, 111,1
I ркек ЖҺПініс м'| ннч нгні іерсіі іц.інинірііі
Еркек жыныс мүшесі (артқы көрініс)
I. Лрск іекііме е! с|;і;ц.1;і іи.іскі
2. Усһ.іс;! нгінйгі.і
1 I геіег
-1 I )исі ьн іІсГегепү
‘ ЛніриІІн гііістн.4ііеісгепіі-.
6 Үс-.існ кепнпяһк
? РкжінГ;,
N (і|. [нііһпіксіІіШІік
9 [ініһик |к-іцк
|!і Сіикренік
I I Сінрцк һроііциіьіііп репц.
11 (. снріь е.іеепні;, нп ;тспік
I 3. 'Гечіік еі грнііеіуггіік с| к)<сгі>ті1һСі, иНеіпіі с!
ншісн >нуіп;і|р
|4 СЛііпі реііік
Еркек жыныс
мүшесінің
кол/існсн
кесініісі
(алдыцғы
көрініс)
Нссепқүык, несеіі шыпіратыіі озск жәпс
еркек жыныс мүшесі (хъіынгы көрініс,
бой.пык кесінді)
177-сурет.
I (і С іірзіі срііЗкк іі;к|,к
:? Іекіж
Ы Һін. іпиеоьн иыеие игіннгкгс
I1? Ігіунпііп! ұемснс-
20 ОЯинті нгеіегһ
21 Омпніі ніеіііпк* іпі
22 Сніііснінк ы.тпі;і;цік
23 1’п.Ыиі.і
-М Ріңк ргокііНіс.і игсгнгік'
ҺіГһ.м-.опіініч,, і;ге!11г;іе
27. < 'иііһ реіпң
2К. V. гІсігк.іТік ре;нк ргоГ.
20 Л. іҺнміТіь [тсцік
Ш Тнпіс;, ;т|һицігіе;і іч.ігре>гіііп еаҮсгіһікогнрі рсі,ік
11 Зеріипі рсітік
(2. Л. ргоһпіён рііпіь
?3 Ііічікіі .ііһиупіеіі епгрнітк Ч><ііцііпһІ репік
34. [-.іксіа рспіь рітіГ.
206
Ғасіея игетһгаііз
Согрога саүегпоза репіз*-
Ғазсіа репіз ргоҒипсі
А сіогзаі із репіз
Сгиз репіБ
Озйит игеіһгае ехіегпит
Согопа зіапсііз
М.ізсһІосауегпозиз
ОІагкЫа ЬиІЬоигеіһгаІія
ТиЬег ізсһіадісит
7Согриз зроп^іозит
М ЬиІЬозропірозиз
•ВиІЬиз репіз
А.ргоҒипба репіз
етЬгапа оЫигаіопа
'Үл.ргоіипба репіз
М зрһіпіег игеіһгае
Ғазсіа Әіарһг^уггіңііз_ Л
игодепііаііз тҒепог
М ігапүегзиз регіпеі
ргогипаиз
178-сурет. Еркск жыныс мүшссініц үңгірлІ және кеуекті денелері,
(алдынан жәнеастынан көрініс)
катпарынын ішкі беті мен басы нәзік жіңішке
тсрімсн жабыл-ған. Бүрікбастын ішкі табағы-
нынтерісінде бездер, &//. ргериііа/е.ч, орналас-
қан. Еркек жыныс мүшесі басы мен бүрікба-
стын аралығында бүрікбас қуысы бар, ол ал-
дынан бүрікбасты артка итсргенде жыныс
мүшссі басын өткізетін тесікпен ашылады.
Еркек жыныс мүшесі екі үңгірлі денеден,
согрога сауетоза репіх, және олардан төмен
орналаскан бір кеуекті денедем, согриз
5рон§іо.чи5 репІ5, түрады. (№ 176, 177, 178 су-
реттерді караңыз)
Жыныс мүшесінін әрбір үңгірлі денесінің
пішіні нилнндртәрізді. Үңгірлі дененіпартқы
шеттері үшкірленіп, қасаға сүйегінің төмеіігі
тармағына бекитін еркек жыныс мүшесінің
аяқшалары, сгига репіх түрінде жан-жағына
таралады. Үңгірлі денелер өзара медиалді
бсттерімен бітісін, жалпы үңгірлі денелердің
ак кабығымен, іииіеа а/Ьи§іпеа согрогит
сачетозогит, жабылған. Олар үңгірлі дене-
лердің аралығында еркек жыныс мүшесі ба-
сының кдлкасын, зеріитрепіх, калыптастыра-
ды. Еркек жыныс мүшесінің кеуекті денесі
арткы бөлігінде кеңейіп, еркек жыныс
мүшесінің буылтығын, Ьи/Ьих репія, ал ал-
дыңғы шсті күрт калындап, еркек жыныс
мүшесінің басын. $/ап5репіа, калыптастыра-
207
I. Еркек жыные чүпіесінін үнгір.и ііснсо
2 Ііркск жміінс мүшесінін кеуекп ленесі
2. Ітркск жышле мүшесі (хісыныіі гржі
4. Іркск жыныс мүшесіиіц Гіасы
5. Е-іркек лкі,іііыс чүшесйі ілш түритын йиИ.іам
6. Кжііғ.і еүііеі шін тн.меііи гирм.іғы
Т. Ііркек жі.іИі.іг мүіцссіціц .іякиі.ілиры
N Еркск жыиыс мүиіесінін Гіуы.ттыгы
4 Сркск лыныс чүіііссиіііі терсіі ирки иеп.ісы
III. Еркек лһікыс мүпіесінік колк<ісі,і
11 Еркек жыпыс мүіиссінін .к>р кіііііПІ іірерііясі,і
I 2 Буылтык іісссіі шығііріпын н іек Гіеіі
I 1 Несеикуык.
14. Шіэуст куыты
15 Ш.іуеі шыіііратын гүііктш кең жер,
16. ЕЕкіуст шыгиратын түлік.
17. Еркек несен шыі.ір.пын чігіітіи жіірпікіы Гіиліи
і 8. Куыкасты Ги_' л
IЧ НеееіііНЭр
I. Соіүнік еач-пніыіпі репр.
2. С|>ГРІІ5 <,рОП£10МИП рСПІІ
1 Соіоп.1 вісі і ісіь
4. С; кі пк репн
5 I і£. чыііепчсігіііпі региіі
6 К, ітіГепот05515 риЬіь
7. Спіш [кчик
8. Вп|1іц5 рсрі»,
0. V. гіоікігііч [х.тй.с ргоГипиі)
III. 8ерЦ;пі [х:ііі5
I I. А. йогііііы рсін.ч
іЗ. СЛ Виіһангсіһпіііі,
13. Үслісіі пгіпііітіі
|4. Үеысл 5СГПНЫІІ5
15. АіприІІ.і сііісчик іІеГегепііч
16. Оіісііп, іісГсіеп^
17. Рпг, ліеітіһпіпаеііе пгеіһгас
18. РіоЧ.Пд
И I ігеіеі
Еркекжыныс мүшесі
Еркектің сырткы жыныс мүшелері (бүйір көрінісі), Еркек жыныс
мүшесІнін кеуекті денесі және еркек жыныс мүшесі бөліпіп
бүгілген.
179-сурет.
Тығыздалған (эрекция кезінде)
еркек жыпыс мүшесіиін
пластмассалық моделі
Еркектін сырткы жыныс мүшелері
мен косалкы бездерІ (сызба)
208
Озһит игеіһгае ехіегпит
Іпіе^итепіит соттипе
Согриз репіз
Карһе репіз
КясІІх ретз
Апи8
Ғгепиіит ргериііі
Ғазсіае ретз зирегҒісіаІіз
еі ргошпаа
Согрога сауетоза репіз-
Оіат репік
, Согопа£ІапсІІ8
г
~ Ргериііит репіз
М.ігапзуегзиз
регтеі ргогипоиз
М.зрһіпіег апі ехіетйз
- Согриз зроп&іО8ит
ретз
М.ізсһіосасетозиз
ВиІЬиз репіз---
181 -сурет. Еркекжыныс мүшесі, алдынғы және астынан көрініс
(тері және фасцияларынын бөлігі алынып тасталған)
ды. Еркек жыныс мүшесінің кеуекті денесі
кеуекті дененің ак қабығымен, Іипіса
аІЬи&іпеа согрогіз зроп§іозі. жабылған. Оның
барлыкдеңгейінде несеп шығаратын өзек ор-
наласып, сыртқы тесігімен аякталады.
Еркек жыныс мүшесінің үңгірлі және кеу-
екті денелері ак кабыктан тармакталатын
дәнекер тінді-калкалардан тұрады, олар
өзара байланысатын, эндотслиймен көмке-
рілген ұяшыктарды шектейді. Ұяшыктар кан-
мен толыктырылған кезде, олардың кабырғ-
асы жазылып, үңгірлі денелер ісінеді және
тығыздалады (еркек жыныс мүшесінің эрек-
циясы) (№179, 180 суреттерді қараңыз).
Еркек жыныс мүшесінің кеуекті және
үңгірлі денелері терең және беткей шандыр-
лармен, /азсіа репіз рго/ипсіа е/ /аасіа репіх
зирег/ісіаііз, қапталған. Еркек жыныс
мүшесінің аркашығында, оның түбіріне жа-
кын жерінде шандырлар жақсы жетілген, бұл
жерде оларға буылтық-кеуек және шонда-
най-үңгір бұлшықеттерінің сіңірлері жалға-
сады. Беткей шандырдың сыртында тері ор-
наласкан. Еркек жыныс мүшесі терең және
беткей байламдармен фиксацияланады. Бет-
кей байлам ак сызык аймағында іштің бет-
кей шандырынан басталып. еркек жыныс
мүшесінің беткей шандырына жалғасады.
28-72
209
Согриз саұетозит репіз
Соііит £Іапс1І8
Согопа зіагкііз / !\ \
Сауетае согрогіз 8роп§іоза
біапз репіа-
Озішт
игеіһгае
ехіетит
Ргериііит -
репіз
Ғгепиіит ргериһі ; I
Ғозза паүіси1агі8 игеіһгае >
Уаіүиіа ІО88ае пауісиіагі.ч
Согрцз
8рОП£1О8ЦТП
репіа
Ғаьсіа репІ8
Согриз саұег- зирегйсіаііз еі ргоҒипсіиз
позит репіз Д
। Типіса аіһизіпеа
согрошт саүетозит
ТгаЬесиІае согрошт
саүетозогит
Сгеіһга тазси іпа
182-сурет. Еркекжыныс мүшесінің алдыңғы бөлігініңбойлыккесіндісі, оңжақ, сол жағынан көрініс
кан. Ұманын әрбір камерасында аталык без
орналаскан. Ұманың 7 қабығы ажыратыла-
ды, олар аталык бездің кабыктары да болып
саналады. 1. тері, снгіх; 2. бұлшыкеттік кабык,
іипіса(іагіоз; З.сыртқы шәуетшандыры, /азсіа
зреппаііса ехіета; 4. аталык безді көтеретін
бүлшыкет шандыры, /ахсіа сгетазіеНса; 5. ата-
лык безді көтеретін бұлшыкет, т. ссетамег;
6. ішкі шәует шандыры, /ахсіа хрегтаііса
іпіегпа; 7. аталык бездің кынапты кабығы,
шпіса уа&па/к іезііз, ол екі табактан: парие-
талді, /атіпа рагіеіаііх, және висңералді,
/атіпа уНсега/іх, тұрады. (№183суретті қара-
ңыз).
Ұманың терісі жіңішке, қатпарларға жеңіл
жиналады, түсі кою, көптеген шаштармен
жабылған. Терінің астында бұлшықеттік
қабық, іиніса сіагіох орналасқан, ол теріасты
шелмайнынын туындысы. Бұлшықеттік
қабыкта бұлшыкеттік жасушалар мен эласти-
калыкталшыктар кездеседі, бірак майлы жа-
сушалар жок. Бұлшықеттік қабык оң аталык
бездісол аталыкбезден бөліптұратын ұма қал-
қасын, зер/ит зсго/і, түзеді. Ұманың бетінде
ұма қалқасыныңбеку сызығына сагиталді ба-
ғыттал-ған ұма жігі, гарһе асгоіі, сәйкес ке-
леді. Бұлшыкеттік қабықтыңтереңінде, іштің
212
Іл£. хизрепяогіипі репіз
Согриз сауепюяит реш>
Софих .чроп^іозит репін
Ғазсіа сгетаііегіса
М.сгетаяіег —
Оисіих йеГегепз -
Л.ісзіісиіагіх —
Р1ехи8 ратріпііотш
І-ахсіа зрегтайса іпіегпа
һ-рісіісіүтим
Рагепсһұта іеміх -
Ьатіпа рагіеіаһй -
Ғатіпа үа^іпаіік
(105115)
Ғаксіа ярегтаііса ехіегпа
.8ерШт зсгоіі
М. сгетазіег
Ғаясіа .чрегтаііса ехіегпа
Ғавсіа сгетахіспса
Ғипісиіиз
зрегтаіісия
Сиііз
183-сурет. Еркексырткыжыныс мүшелсрі
(еркекжыныс мүшесініңкөлленеңкесігі, аталыкбез кабыктары ашылған)
беткей шандырының туындысы - сырткы
шәует шандыры жатады. Оның астында
сырткы киғаш бүлшыкет шандырының ту-
ындысы - аталык безді көтеретін бұлшыкет
шандыры, одан терең көлденең және ішкі
киғаш бұлшыкеттерінін туындысы - аталык
безді көтерстін бұлшыкет, т. сгетахіег, ор-
наласкан. Бұлшыкеттен ішке карай іштің
көлденең шандырының туындысы - ішкі
шәует шандыры жатады. Ішкі шәует шанды-
ры аталык бездің кынапты кабығының па-
риеталді табағымеи бітісіп, аталық бездің
арткы жиегінде аталык без бен онын косал-
кысын жабатын висцералді табакка жалға-
сады. Париеталді және висцералді табақтар-
дың аралығында Ішастар куысының туын-
дысы - тұйык сірлі куыс болады.
Ұманың қанмен камтамасыз етілуі:
Ұма кабырғасында (сырткы жыныс ар-
терияның тармақтары) алдыңғы ұмалык,
аа. хсгоіаіез апіегіогез, және (шатаралык ар-
терияның тармактары) арткы ұмалық тар-
мактар, аа. хсгоіаіех рогіегіогех, тармактала-
ды. Аталык безді көтеретін бұлшыкетті
(төменгі кұрсакасты артерияның тармағы)
кремастерлык артерия, а. сгетамегіса, қан-
мен камтамасыз етеді.
213
Ұмадан веналық кан уу. хсгоіаіез апіегіогех,
аркылы сан венасына; ал уу. хсгоіаіех
розіегіогез, арқылы ішкі жыныс венасына
ағады.
Ұманың лимфа тамырлары беткей шап
лимфа түйіндеріне ашылады.
Ұманы (сан-жыныс нервісінің тармағы)
алдыңғы ұмалық нервтер, пп. хсгоіаіех
апіегіогез, және (жыныс нервісінің тармағы)
арткы ұмалык нервтер, пп. хсгоіаіехрогіегіогез,
нервтендіреді. Бірыңғай салалы бұлшыкеттері
төменгі кұрсақасты өрім нен, ріехих
һуро§ахігіси$ Іп/егіог, н ер втенд і р іледі.
Аталық бездің ұмаға
түсу процесі және оның қабықтары.
Аталык бездің қабыктары аталык бездің
ұмаға түсу нәтижесінде қалыптасады. Оның
ұмаға түсуіне ең маңызды әрекет етуші бағыт-
таушы жіп (§иЬегпасиіит іехііз ВЪА). Бұл жал-
ғама дамудың алғашкы кезендерінде ішастар-
дың артында орналасып, аталык без ұрығы-
ның каудалді шетінен алдыңғы кұрсак қабы-
рғасына дейін жатады. Кейін, ол жерде ұма
қалыптасады. Ішкі кұрсақтық дамудың 3 ай-
ында, болашақ терең шап сақинасының ор-
нында қынаптық өсіндіні, (ргосе^и^ уа^іпаііз
регііопеі) қалыптастыратын ішастардың қал-
ташығы пайда болады. Ұрык денесі ұзынды-
ғының өсуіне байланысты аталық без төмен
орналасып, ішастардың артына, жамбас астау
қуысына жылжиды, кейін қынаптық
өсіндінің, ргосеххих ұауіпаігі регііопеі, тұсында
болашак сірлі кабықпен жабылып, ұмаға
түседі. Қынаптық өсіндімен бірге алдыңғы
құрсак кабырғасының барлық кабаттары
сыртка салбырап, аталык без орнын - ұманы
түзеді.
Шәует шылбыры
Шәует \ііъ\л5ъ\ръ\,/ипісиІи$$регтаііси$, ата-
лық бездің ұмаға түсу процесінде пайда бола-
ды. Оның ұзындығы 15-20 см дөңгелек жіп,
шап өзегініңтереңсақинасынан аталыкбездің
жоғарғы жиегіне дейінгі аралықта орналаса-
ды. Шәует шылбырының кұрамына: шәует
шығаратын тұтік, (іисіи.ч сіе/егепз, аталык без
артериясы, шәует шығаратын түтік артерия-
сы, сабақты веналық өрім, аталык без бен
оның қосалқысының лимфа тамырлары
және нервтері, және де қынаптық өсіндінің
іздері (қалдықтары), ге.^ііуіит ргосеззиз
уа/шіііу кіреді. Шәует шылбырының негізгі
құрамы шәует шығаратын түтік, және де
қабыктармен коршалған тамырлар мен не-
рвтер, олар аталық бездің кабықтарына жал-
ғасады. Шәует шығаратын түтікті, тамырлар
мен нервтерді жабатын ең ішкі қабык -ішкі
шәует шандыры, /азсіа зрегтаііса іпіегпа.
Оның сыртында аталық безді көтеретін
бұлшықет, т. сгетагіег, пен оның шандыры,
/азсіа сгетахіегіса, орналаскан. Шәует шыл-
бырыныңең сыртқы қабығы - сыртқы шәует
шаңдыры, /азсіа зрегтагіса ехіета. (№ 183 су-
ретті қараңыз).
ӘЙЕЛДЕРДІҢ
ЖЫНЫС МҮШЕЛЕРІ
Әйелдердің жын ыс мүшелеріне аналықбез
және оның қосалқысы, жатыр, жатыр түтігі,
қынап, деліткі және әйел жыныс аймағы жа-
тады. Олардың орналасуына байланысты іш кі
және сырткы жыныс мүшелері деп бөледі.
(№184, 185 суреттерді қараңыз).
Әйелдердің ішкі жыныс мүшелері.
Аналық без.
Аналык без, оуагіит, (грекше оорһогоп)
жамбас астау куысында орналаскан жұп
без.(№175,187, 189 суреттерді караңыз). Ана-
лык безде аналык жыныс жасушалары дамып
жетіледі және кан мен лимфаға әйел жыныс
гормондарын бөледі. Аналык без сопакша
пішінді, алдынан-артқа кішкене жалпиған.
Аналык бездің түсі ак-кызғылт, Туған әйел-
дердің аналык бездерінің бетінде ұңғылдар
мен сары денелердің қайтадан дамыған және
овуляция іздері көрінеді. Аналықбезсалмағы
5-8 г. Аңалык бездің орташа көлемі: ұзын-
дығы-2,5см, ені-1,5см, қалындығы - 1 см-
ге жуық. Аналық бездің екі бос бетін: жамбас
астау куысына қараған медиалді, /асіех
тесііаііз, және жамбас астау қабырғасында
жатқан латералді, /асіез Іаіегаігі, ажыратады.
Аналықбез беттері шығыңкы бос (арткы) жи-
екке (таг$о Ііһег), ал алдынан - аналықбездің
214
Рготоюгіит Сгеіег сіехіег
Кесіит
Иіешк с
Оұагіит
ТиЬа иіегіпа.
Уааіпа
ЬаЬіііт гпа]‘и5 риһепсі
І.аЬіит тіпіій риЬспгіі
- ОІарІіга^-
та реһ'І5
N4. 5р1ііпс(сг
апі ехіегпик
ҒІехига регіпеаііь гесіі
СИапсІиІа үе8ііЬи!агІ5
та]ог
Уаза осагіса
Іпһтсііһиіип) іиЬае иіегіпае
Чіііаеа ехіета Не.хіга
А.іііаса ехіепіа сіехіга .
ТиЬа иіегіпа
Ьіу. оүагіі ргоргій
1,І£. Іегея иіегі '
Рііса үс$іса1і$іғі
Ігап5сег5а \
Уезіса игіпагіа,
ЕхсауаііоҮ"'
сеясоиІеппаС
Регііопсііт^
0$ риЬІ5 і
Ті^-йихрепкогіит,
СІІГОГІИІ5
Сгия СІІІОГІСІҺ
С1ІІ0ГІ5
Віііһи.4 үекііЬиІ
ЬІ£. Іаііпп иіегі
Рііса
гесіоиіеппа
Ехсаүаііо
гесіоиіегіпа
ІІгсіег
5Іп ізіег
„Псхцга
касгаіі»
гесіі
Л.иіегіпа
184-сурст. Әйелдердің жыныс мүшслері,
сол (2/3). (жамбас астауынын сол бөлімдері алынып тасталынған)
Саушп
.. , „ иіегі
Сгсісг (рсльсф)
РготопГогііпп
ЕітЬгіас һіЬае
Еіц. яикрспяопит оузгіі
Оұагіит
Үаза іһаса схіегла
М ряоая та^ог (рельсф)
ТиЬа ііісгіпа
Гиіиса пшхсиіапз
(іп\отсігішп)
Еіц.ісгек иіегі
Типіса іписияа (спсіонісігіит)
Ехса\аГго усяісоиісгша і
ЕаЬіит розіепив иіегі !
ЕаЬшт апіетіз иісгі
Аекіса іиіпагіа
^трһуяі.ч раЬіса
Уацша
Тгсіһга
Согрия СІІІОПСІІ5
Оіаля сіііопсіія
ЕаЬшпі піігшз риНспсһ
/V
каЬіит та}ив рисіепсіі
Типіса зсгоза
(репіпеігіііт)
Ікіһтііі Шегі
Сеп іх иісгі
. Рііса гссіоиісгіпа
Окііипі са^іпас
шя
Кесііті
Ехсахаііо
гссіоиіегіпа
. АтриІІа гссіі
Рһса
Ігапіхсгеаһз
гесіі
Ғогпі.х \ а®іпас
(артқы)
Оыішп иіеп
Ғопнх \ а§іиае
(артқы)
Крһіпсіег аш
схіегпия
Ярһіпсісг аш
іпіеғлик
Тшііса піизсиіапк
\а®інас (кіагһіпі
Іопциііаспаіе)
Тшпса тинсиіапк
чаі;іпас (йІгаШпі сігеиіагс)
185-сурет. Әйелдсрдін жыныс мүшслері; сол (2/3). Сагиталді-орталык кесінді, онжағы)
215
1
13
4
1
1
1
Ө
19
20
Әйел жыныс мүшелері (алдынгы көрініс). Қынаптың алдыңғы кабырғасы кесілген. Жатыр мойпыиың қынап-
тык бөлігі керініп тұр-
I, Аналыкбет
2. Аналык бе.иііи шажыркайы
2 Житыр түбі
4. Куык-ж.ттыр ұнғылы
5. Житыр мойыны-кынапүсті
бмлігі
6. Жатыр мойнынын кыінштык
бадігі
7. Кынап
8. Деиіткі аикшасы
9. Кіші жыныс срнсуі
10. Түтік іиаічақтары
11. Жатыр -гүтігінің куйғыіны
|2. АііііЛһік бсадін мсншікті
байлцмы
13. Жатыр түтігінің шажыркайы
14. Жатыртүтігі
|5 Аналык беіаі іліп тұратын
байлам
16. Жатырдың жалпақбайламы
17. Жатырдын жүмырбаііламы
І8. Дсліткінін үнгірлі аснссі
19. Делігкі басы
20 К,ынап тссііі жрнс қызлык
іісрде
21. Муйіс
22. Шскаралық сытык
23. Клсагалыкснмфит
I. Оуапат
2. Мекоұагіит
3 ҒиікіШі ііісгі
4. Ехсатаііо ұезісоаіегіла
5. Сегтіх иіеп - рштіо
«иртйУавінг Іік
6. РоіТіо та^іпаііі сегтісія
7. \^іпа
8. Спіь сІногіОҺ
9. ІаЬіит тіішк ріігіегкі.і
10. ҒііпЬпае іиЬае
II. іпІііпгііЬіИит һіЬас
иіе гіііпе
12. Ые. осіігіі ргоргіиіп
13. Мяотаіріпх
14. ТііЬа иісгіпа
(5. Ілвдтепіиіп яизрстогіит
охагіі
16. Іів- Іаіит иісп
17. Еі£г (сгст иісгі
18. Сограз си-лтіиит
сіііогіОі.і
19. С)ап5 сііютіОік
20. Овііпт тавіпае еі һутеп
21. Рготопгогнті
22. Ьіііса ісппіпаіі!;
23 5угпрһухі& риЬіса
ӘЙелдіц ішкі жыныс мүінелері (сызба)
186-сурет.
216
шажыркайына бекитін шажырқайлык жиек-
ке (таг^о тезочагісиз) өтеді. Шажыркайлық
жиекте науашықтәрізді ұңғыл - аналық без
қақпасы, һііиз оуагіі, орналасқан. Ол арқылы
аналық безге артерия мен нервтер кіріп, вена
мен лимфа тамырлары шығады. Аналық
бездің ұзыны вертикалді орналасқан, соған
байланысты жатыр түтігіне қараған жоғарғы
түтіктік шетІн, ехігетІіаз іиЬагіа, және жатыр-
лық шетІн, ехігетііаз иіегіпа, ажыратады. Ол
жатырмен аналық бездің меншікті байламы-
мен, Н%. оуагііргоргіит, байланысқан. Бұл жал-
ғама дөңгелек жіп түрінде аналық бездің жа-
тырлық шетінен жатырдың латералді бұры-
шына дейін, жатырдың жалпақ байламының
екі табағының аралығында орналасқан. Ана-
лық бездің байламдық аппаратына Іі&.
зизрепзогіит оуагіі, жатады, кұрамында аналық’
безлГн' тамырлары мен фиброзды талшықтар
будалары орналасқан, ол кіші жамбас астау
қабырғасынан аналықбезге өтетін ішастардың
қатпары. Аналықбезішастармен жабылмайды.
Аналық бездің түтіктік шетіне жатыр түтігінің
аналық без шашағы бекиді. Аналық бездің то-
пографиясы жатырдың орналасуына, оның
ұлғаюына (жүктілік кезінде) байланысты. Ана-
лық без кіші жамбас астау қуысында орнала-
сатын ең қозғалмалы мүшелерге жатады.
Аналық без қабырғаларының құрылысы:
Аналық без беті бірқабатгы ұрықтық эпи-
телиймен жабылған. Оның астында дәнекер
тінді ақ қабық, іипіса аІЬиуіпеа, орналасады.
Аналық бездің дәнекер тіні эластикалық тал-
шыктарға бай негізін, зігота очагіі, құрайды.
Аналық без паренхимасы сыртқы және ішкі
қабаттарға бөлінеді. Аналық без орталығын-
да, оның қақпасына жакын ішкі қабатын -
милы зат, тесіиііа оуагіі, деп атайды. Бұл
қабатта көптеген лимфа және қан тамырлар
орналасқан. Аналық бездің сыртқы кабыты,
оның қыртыс заты, согіех оуагіі, өте тығыз.
Оның дәнекер тінінде жетілген аналық
түйіншелері (граафов түйіншелері), /оііісиіі
оуагісі таіигіз, және алғашқы аналық без
түйіншелері,/о///с«// оуагісі ргітагіі, орналас-
қан. Жетілген аналық без түйіншелерінің ди-
аметрі 1 см-ге жетеді, оның дәнекер тінді
қабығы, іһеса/оііісиіі, болады. Теканыңтығыз
дәнекер тіннентұратын сыртқы қабығы және
қан мен лимфа капиллярлары, интерстици-
алді жасушалар орналасатын ішкі қабығы
ажыратылады. Ішкі қабығына түйіршікті
қабат, зігаіит $гапиІо$ит, жанасады. Бұл
қабатгың бір жері қалындап, аналық жыныс
жасушасы, овоцит, очосуіиз, орналасатын
аналықбезтөмпесін, ситиіиз оорһогиз, құрай-
ды. Жетілген түйіншенің ішінде фолликуляр-
лықсұйықтығы, Іідиог/оИісиІагіз, бар қуысбо-
лады. Аналық жыныс жасушасы юпа
реііисісіа, мен согопа гасііаіа, қоршалып, ана-
лық без төмпесінде орналасады. Аналық
бездің жетілген түйіншелері біртіндеп аналық
бездің беткей қабатына шығады. Овуляция
кезінде пісіп жетілген түйінше жарылып, ана-
лық жыныс жасушасы фолликулярлық
сұйықтықпен бірге ішастар қуысына түседі,
кейін түтіктің шашақтары аркылы жатыр
түтігінің іштік тесігіне өтеді (№189 суреті
қараңыз).
Жарылған түйіншенің орнында қанға толы
ұңғыл қалады, кейін онда сары дене, согриз
Іиіеит, қалыптасады. Егер аналық без ұрық-
танбаса, оның көлемі кішкентай 1,0-1,5 см-ге
жуық, көптұрмайды, сондықтан циклдіксары
дене, согриз Іиіеит сісіісит тепзігиаііопгі деп
аталады. Ол болашақта дәнекер тінмен алма-
сып, ақдене, согриз аІЫсапз, атауын алады.'
Егер аналық жыныс жасушасы ұрықтанып,
жүкгілік пайда болса, жүктіліктіңсары денесі,
согриз Іиіеит ^гауісіііаііз, қалындап, диаметрі
1,5-2,0 см-ге іріленіп, жүктілік кезеңінде өмір
сүріп, ішкі секреторлық қызмет атқарады.
Кейін ол да дәнекер тінді ақ денемен алмаса-
ды. Аналық бездің жарылған түйіншелерінің
орнында қатпар және ұңғыл түрінде іздер
қалады.
Аналық без қосалқысы
Аналық без жанында рудиментарлық
түзілістер-аналықбез қосалқысы, аналықбез-
жаны, сабақты өсінділер, алғашқы бүйректің
өзекшелерінің қалдықтары мен оның түтігі
орналасқан.
Аналық без қосалқысы, ероорһогоп, жатыр
түтігі шажырқайының, теюзаіріпх, табақта-
рының аралығында, аналық безден латералді
және артында орналасып, аналық без қосал-
қысының бойлық түтігінен сіисіиз ероорһогі
Іоп£ІіисІіпаИ$, және аналық без қақпасына со-
қыр шеттері қараған көлденең түтіктерден,
сіисіиіі ігапзуегзі, тұрады. (№189 суретгі қара-
ңыз).
29-72
217
Ьі^.оүагіі ргорпшп
1 ,і|г.іегея иіеп
Һіһпіик Сиітас иіегіпае
Мено^аіріпх
'!'иһа иіегіпа
Маг^о иіеп ^іпіліег
Үа^ііпа
1.,і[і.1егей ик-п
Тсіа яііһлеголэ
187-сурст. Жатыр, иісгия, жатыртүтігі, шЬа иіегіпа. аналыкбез, оүагіит, және қынаптын бір бөлігі, ұа^іпа.
артынан көрініс
ұезІса игіпагіа
иіегиз (согрик)
сегүіх иіегі
А-метросальпингография
В-ӘйелдердІнішкі жыныс мүшслсрінінультра
дыбыстықтоммографиясы
188-сурст.
218
Аналық безжаны, рагоорһогоп, -жатыр
түтігі шажырқайында, аналық бездің түтіктік
шетінде орналасқан кішкене көлемді құры-
лым. Аналақ безжаны бірнеше дербес соқыр
өзекшелердей тұрады.
Сабақты өсінділер, аррепсіісез уезісиіозае,
аналық безден латералді және жатыр түтігінің
құйғышынан кішкене төмен орналасқан
түйінше. Ол ұзын аяқтарымен бекіп, куысын-
да мөлдір сұйыктық болады.
Аналык бездің қанмен қамтамасыз етілуі:
Аналык безді кұрсақтық қолқаның тар-
мағы- аналыкбез артериясы, а. оуагіса, және
жатыр артериясының тармағы — аналық без
тармақтары, гг. осагісае, канмен қамтамасыз
етеді.
Аналықбезден веналық қан атгас веналар
арқылы ағады(№190 суретті қараңыз)..
Аналық бездің л имфа тамырлары бел лим-
фа түйіндерІне ашылады.
Аналық без құрсақтык қолқа және төменгі
құрсақасты өріммен тармақталған нервтермен
нервтендіріледі.
Ж атыр
Жатыр, иіегиз ( грекше - теіга) кіші жам-
бас куысының ортаңғы бөлігінде куықпен тік
ішектің аралығында орналасқан қуысты
бұлшықетгі мүше (№ 186, 187 суретгерді қара-
ныз).
Сыртқы пішіні алмұрттәрізді, алдынан
артқа бағыты жазықтау. Жатырдың түбі, де-
несі және мойны ажыратылады.
Жатыр түбі, /ипсіиъ иіегі, жатырдың жоға-
рғы шығыңқы бөлігі, төменде жатыр денесіне
жалғасады.
Жатырденесі, согризиіегі, бұл мүшенің ор-
таңғы үлкен бөлігі, сыртқы пішіні ко-
нустәрізді. Жатыр денесі төменде жіңішкелеу
және жұмырлау келген жатыр мойнына жал-
ғасады.
Жатыр мойны, сеггісгі иіегі, ол жатыр де-
несініңтікелей жалғасы. Денесінің мойнына
өткен жері тарылған, ол жатыр кылтасы,
ізіһтиз иіегі, деп аталынады.
Жатыр мойнының төменгі бөлігІ кынап-
тың ішіне кіріп орналасқандықтан, қынаптық
бөлікті, рогііо уа^іпаііз, және жатыр мойны-
ның қынаптан жоғары орналасқан бөлігін,
қынапүсті бөлігін, рогііо зиргачар/паііз
(сегуісіз), ажыратады. Жатыр мойнының
қынаптық бөлігіңде жатыр тесігі, озііит иіегі,
айкын байқалады. Тесік қынаптан жатыр
мойнының өзегіне және оның тесігіне жалғ-
асады. Бұл тесік тумаған әйелдерде дөңгелек
немесе сопақша пішінді, көп босанған әйел-
дерде - көлденең саңылау пішінді. Жатыр
тесігі, озііит иіегі, алдыңғы және артқы ерін-
дермен, ІаЫит апіегіиз еі розіегіиз, шектелген.
Жатыр тесігінің артқы еріні, ІаЫит розіегіиз
иіегі, жұқа, қынап қабырғасы оған алдыңғы
ерінге қарағанда жоғары бекиді.
Жатырдың алдыңғы және артқы беттері
ажыратылады. Жатырдың алдыңғы беті не-
сепқуыққа қараған, оны қуықтық бет, /асіез
уесісаііз, артқы беті тік ішекке қараған, оны
ішектік бет, /асіез іпіезііпаііз, деп атайды. Жа-
тырдың қуықтық және ішектік бетгері бір-
бірінен жатырдың оңжәне сол қырлары, тагуо
иіегі сіехіег еі таг$о иіегі зіпізіег, арқылы шек-
телген. Жатырдың көлемі мен салмағы жасы-
ның ерекшелігіне байланысты өзгермелі ке-
леді. Ересек әйел адамдарда жатырдың ұзын-
дығы 7-8 см, көлденең ені 4 см, қабырғасы-
ның қалыңдығы 2-3 см. Салмағы тумаған
әйелдерде 40-50 г болса, көп босанған әйел-
дерде 80-90 г, жатыр куысынын сиымдылығы
4-6 смЗ
Жатыр қабырғаларының құрылысы
Жатыр қабырғалары үш қабықтан тұрады.
-Жатырдың шырышты қабығы, іипіса
тисоза, немесе эндометрий, епсіотеігіит.
Шырышты қабықтың ішкі беті жылтыр,
тегіс, қалыңдығы 3 мм. Жатыр мойны өзегі-
нде бір бойлык қатпар орналасқан, одан ұсақ
пальматәрізді қатпарлар, рііса раітаіае, та-
райды (№189 суретті қараңыз). Қатпарлар
жатыр мойны өзегІнің алдыңғы және артқы
қабырғаларында орналасқан. Қатпарлар
өзара жанасып, қынап құрамының жатыр
қуысына өтпеуіне кедергі жасайды. Шы-
рышты қабықтың терең қабаты қарапайым
түтіктәрізді бездерге өте бай.
-Жатырдың бұлшықетгік қабығы, іипіса
тизсиіагіз, немесе миометриум, туотеігіит,
құрылысы өте күрделі бірыңғай салалы
бұлшықеттер мен эластикалық дәнекер
тіндерден құралған. Бұлшықетгікқабығы ор-
наласуына қарай сыртқы, ішкІ бойлықжәне
ортаңғы ең жақсы дамыған дөңгелек қабат-
тардан тұрады. Ортаңғы қабатгың құрамын-
да көп мөлшерде қан, лимфа тамырлары,
219
Ашриііа ІпЬае иіеппас
Ріісас іиЪапае
Ероорһогоп
Оисііій ероорһогі і
К.оуапсий
К.ІиЬагіиз
РІісае
іиЬагіае
иісп
ІДһти8 ІиЪае иіегіпа
Окіішв иіегттіі шЬае
Салчіі^
сегхісь
іГипДіЬиШт
іЪае иісппае
Мезозаі-
ріих
ТиЬа иіегііш ,,
Оұапит ыпізігшп
і І,І£.оуатіі ргоргішп
Тштіса
ксгоча
Мс5о4 Ігіикіи?
піеі- 11ЧП
Ьій. іеге^ иіегі
'Охііит иіегі
Соіитпа ш§агит апіегіог
[Ыих
ох-апі
ЬІ£ғІаіипі
иіегі
ҒіЪпае
Ғоііісиіим
оұапси^
ҒІ£.1аіит
иіегі
Типіса тііасиіагік үа^іпае
Типіса тиспка ұа^іпае
Тітіса пш5сиІагІ5
Типіса іписіғіа
(Епсіоіпеігіипі)
РІісае раітаіае
Ки§ае ұа^іпаіез'
Согрил
иіеп
81гот
оұагіі
Мсзоуагіит
[_І£. ІСГС8
иіегІ
МеЦиІІа оұагіі
Согріій Іиісит
ипіса аІЬи^іпеа
Сегүі^
иіегі
А. иісппа
Сауііа$ иіегІ
189-сурет. Жатыр, жатыртүтігі және қынаптын бөлігі кесіндідс; арткы корІнІс
әсіресе веналар орна.іаскан. Дөңгелек қабат
жатыр мойнының маңында жақсы дамыған.
-Жатырдын сірлі қабығы, іипіса зсгоза,
немесе периметриум,-жатырды жабатын
ішастар табағы.
Сірліасты неғізі жатырдын бүйір қабырға-
сы мен мойны аймағында ғана бар, бұл жерде
жатырды жабатын ішастар, жатырдыңжалпақ
байламына, Іі$. Іаіит иіегі жалғасады.
Жатырдың топографиясы.
Жатыр кіші жамбас астау қуысында, онын
орны мен козғалмалы болуы көршілес мүше-
лердін жағдайына байлапысты. Қуық бос бо-
лғанда жатыр түбі,/ипсіиз иіегі, алға бағытта-
лған, Мүндай жағдайда жатырдың алға қарап
орналасуын, апіеуеггіо, деп, жатыр денесі алға
бүгіліп мойнымен бұрыш құрап, алға қарап
орналасуы, апіе/іехіо, деп аталады. Несепқуық
несеппен толған жағдайда жатыр түбі артқа
иіліп, жатырдың артқа қарап шалқа.ын,
геігоуегхіо, деп, немесе артқа бүгілуін
геіго/іехіо. деп атайды.
Жатыр ішастар мен үш жағынан нсмесе
мезоперитонеалді жабылған. Жатырдың ал-
дыңғы бетінің ішастар табағы қуыққа өтіп,
қуық-жатыр ұңғылын, ехсачаііо ъегісошегіпа,
құрап, артқы бетінің ішастартабағы тік ішек-
220
Ійіһіпия ШЬае иіегіпае
190-суреі'. Жагыр (А) жәлс жатыртүтігі (Б). (көлденен кесінді).
ке өтіп, тік ішек- жатыр ұңғылын, ехсауагіо
гесіоигегіпа, немесе дуглас атты ұңғылды
кұрайды. Бұл ұңғыл оңнан және солдан жа-
тыр мойнынан тік ішскке қарай бағытталған
ішастардыңтік ішек-жатыр қатпарымен,/7/са,
гесіоиіегіпа, ш е ктел гс н.
Жатырдың байламдары
(№186, 187, 189 суреттерді караңыз).
-Жатырдың жалпақ байламы, Іі% іаіае иіегі,
ішастардың алдыңғы және артқы табақтары-
нан құралған, құрылысы бойынша жатырдың
шажыркайы, темтеігіит, болып саналады.
Он жәнс сол жатырдын жалпақ байламдары
кіші жамбас астаудың бүйір қабырғасына ба-
ғытталып, ішастардың париеталді табағына
жалғасады. Жатырдың жалпақ байламының
бос жоғарғы жиегінде. оның табактарының
аралығында жатыр түтігі орналасады. Жал-
пақ байламның жатыр түтігіне жанасқан
бөлігі, жатыр түтігінін шажырқайы,
тезохаіріпх, деп аталынады.
-Жатырдын жұмыр байламы, іі^. іегез піегі,
дөнгелек пішінді, құрамында бұлшықеттік
талшықтар бар тығыз фиброзды жіп, калын-
дығы 3-5 мм. Жұмыр байлам жатырдын ал-
дыңғы бүйір бетінен басталып, жалпақ бай-
ламнын табақтарынын аралығында орнала-
221
сып, төмен және алдынан шап өзегінің терең
сакинасына бағытгалады. Жатырдың жалпақ
байламының артқы табағына аналық без
өзінің шажырқайымен, тезоуагіит, бекиді.
Жатыр мойнының айналасында, әсіресе
бүйірінде, ішастардың астында қоймалжың
дәнекер тін - жатыр маңындағы шелмай,
рагатеігіит, орналасқан.
-Кардиналді байлам, Іі§§. сагсііпаііа,
(В.Н.Тонков), жатырдың жалпақ байламы
негізінде, жатыр мен жамбас астау кабырға-
сында орналасады. Кардиналді байлам өзінін
төменгі жиектерімен несеп-жыныс көкетінің
шандырымен байланысып, жатырды бүйір
ауытқулардан сақтайды.
Жатырдың функционалді өзгерістері.
Жатыр қабырғасы құрылыстарындағы
өзгерістер жүктілік кез бен етеккір келген кез-
де байқалады. Етеккір, аналық жасушаның
жетілу кезі мен ұрықтану кезіндеғі жатырдың
шырышты кабығының мезгіл-мезгіл өзгеріп,
қансырап, қанның қынап арқылы сыртқа
шығу кезеңі. Бұл кезең шамамен 28 күн ара-
лығында өтеді. Етеккір мезгілі; етеккір және
етеккір келгеннен кейінгі кезендерге (фазаға
бөлінеді)
І.Етеккірдің бастапқы кезеңі, аналық жа-
суша аталық жыныс жасушасымен ұрыктан-
баған жағдайда өтеді. Бұл кезеңде жатырдың
белдеуленіп ісінген, шырышты кабығының
функционалді кабаты шытынап жарылып,
қынап арқылы етеккір (кан) сыртқа шығады.
Етеккір 3-5 күн аралығында өтеді. Бұл ке-
зеннің алғашқы күні, жалған сары дененің,
согриз Іиіеит хригіит хеи сісіісит тепгігиаііопгі
кері дамып, жаңа түйіншелердің өмірге ке-
луімен сәйкес келеді.
2. Етеккір келгеннен кейінгі кезең,
етеккір-ден кейін келіп, етеккір басталған
күннен басталып 11-14 күнге созылады. Бұл
кезеңде аналық безде түйІншелердің дамуы
мен жетІлуімен бІрге бір мезгілде жатырдың
шырышты қабығының базалді кдбаты орны-
на келеді. Кезеңніңбасындааналықбездетек
сары дене қалыптасқан. мезгілде, қысқа ты-
ныштық (2-3 күн) кезеңі ажыратылады.
Кейін секреция кезеңінде (етеккір алды) жа-
тырдың шырышты қабығы қалыңцап, ұрық-
танған жасушанын енуіне дайындалады.
Осы мезгілде аналық безде сары дененің
құлпыруы, белсенді кезеңі жүреді. Егер жа-
суша ұрықтанса, ұрық жатырдың шырышты
қабығына кіріп, жүктілік пайда болады.
Жүкітілік кезінде жатыр үлкейіп, оның
көлемі өзгереді. Жүктіліктін ҮІП айында жа-
тырдың бойлық көлемі 20 см-ге, қабырғасы-
ның қалыңдығы 3 см шамасында, пішіні
дөңгелек-сопақша болады. Бұл мезгілде жа-
тыр қабырғасында бұлшықетгік жасушалар
саны мен көлемІ ұлғаяды. Босанғаннан кейін
жатыр өз көлеміне және пішініне келеді.
Жатырдың канмен қамтамасыз етілуі.
Жатырды ішкі мықын артериясының (а.
іііаса іпіегпа) тармақтары-жұп жатыр артери-
ясы, а. иіегіпа, қанмен қамтамасызетеді. Әрбір
жатыр артериясы жатырдың жалпақ байла-
мының табақтарының аралығында, жатыр-
дың бүйір жиегімен өтіп, оның алдыңғы
және арт-қы беттеріне тармақтар береді. Жа-
тыр түбінің тұсында жатыр артериясы, а.
иіегіпа, жатыр түтігіне және аналық безге тар-
мақтар береді.
Жатырдан веналық қан оң және сол жа-
тырдың веналық өріміне, ріехиз уепозиз иіегі,
ағады. Одан жатыр венасы, ғ. иіегіпа, және
де аналық без, ішкі мықын веналарына ашы-
латын веналар және тік ішектің веналық
өрімдері басталады (№190 суретгі қараңыз).
Жатыр түбінен лимфа тамырлары бел
лимфа түйіндеріне, денесі мен мойнынан
ішкі мықын түйіндеріне, сегізкөз және шап
түйіндеріне ашылады.
Жатырды төменгі кұрсакасты өрімнің ішкі
мүшелік жамбас нервтері нервтендіреді.
Жатырдың ренгенанатомиясы.
Жатырды рентген тексерістен өткізгенде,
оның куысына контрасты зат кұяды (метро-
сальпингография). Ренгтен көріністе жатыр
қуысының пішіні үшбұрыштәрізді. Үшбұрыш
негізі жоғары, ал ұшы-төмен бағытгалған.
Жоғарғы бұрыштары жатыр түтігі тесіктері-
не, төменгі бұрыштары-жатыр мойны
өзегінің ішкі тесігіне сәйкес келеді. Жатыр
қуысына 4-6 мл-ге жуық контрасты сұйық-
тық құюға болады (№188 суретгі қараңыз).
Жатыр түтігі
Жатыр түтігі, іиЬа иіегіпа, (заіріпх, іиЬа
Ғаііоріі), жатыр қуысына аналық безде
222
түзілген аналықжыныс жасушасын өткізетін
жұп мүше. Жатыр түтіктері кіші жамбас ас-
тауында орналасқан, жатырдан аналық без-
ге өтетін цилиндр пішінді түтіктер. Әрбір
түтік жатырдың жалпақ байламының жоға-
рғы жиегінде орналасқан, оның шажырқайы,
тезозаіріпх, жоғарыдан -жатыр түтігімен,
төменнен -аналық безбен, оның меншікті
байламымен, ал латералді-аналық без шаша-
ғымен шектеледі. Жатыр түтІгІнІң ұзындығы
10-12 см, түтік қуысы 2-4 мм. Жатыр түтігінің
қуысы бір жағынан тар жатыр тесігі, оМіит
иіегіпае іиЬае, арқылы жатыр қуысымен,
екінші жағынан іштік тесік, озііит аһсіотіпаіе
шЬае шегіпае, арқылы іш қуысымен байла-
нысады. (№186, 187 суреттерді қараңыз).
Сонымен, әйелдердің ішастар қуысы жа-
тыр түтігінің қуысы, жатыр қуысы және
қынап арқылы сыртқы ортамен байланыса-
ды.
Жатыр түтігінде келесі бөліктерді ажыра-
тады: жатыр қабырғасының қалындығында
орналасқан жатыр бөлігі, рагз иіегіпа; жаты-
рға жақын бөлігі -жатыр түтігінің қылқасы,
ізіһтиз шЬае иіегіпае, бұл бөлік өте тар және
ең қалың қабырғалы, жатырдың жалпақ бай-
ламы табақтарының аралығында орналасқ-
ан. Келесі бөлігі-жатыр түтігінің кеңжері,
атриііа іиЬае иіегіпае, жатыр түтігі ұзынды-
ғының жартысы осы бөлікке келеді, оның
диаметрі біртіндеп үлкейіп, келесі-жатыр
түтігінің құйғышына, іп/ипсііЬиІит іиЬае
иіегіпае, жалғасады, ол ұзын және жіңішке
түтік шашақтарымен,//л?дтғ іиЬае, аяқтала-
ды. Шашақтардың ішіндегі ең ұзын шашақ-
ты аналық без шашағы,/ітЬгіа оуагіса, деп
атайды. Аналық без шашағының қызметі,
аналық жыныс жасушасының қимылын жа-
тыр түтігі құйғышына бағытгау (№ 189 суретгі
қараңыз).
Жатыр түтігі қабырғасының құрылысы:
-Ішкі қабығы, шырышты қабық, іипіса
тисоза, жатыр түтігінІң барлық деңгейІнде
қатпарларға жиналады. Жатыр түтігінің іштік
тесігінің тұсында шырышты қабық қалындап,
өте көп қатпар түзеді. Әсіресе, қатпарлар жа-
тыр түтігі құйғышында көптеп кездеседі.
Шырышты қабық эпителимен қапталған,
оның кірпікгері жатырға қарай қозғалады.
Ортаңғы бұлшықеттік қабық, іипіса
тизсиіагіз, сыртқы бойлық және ішкі дөңге-
лек (өте қалың) қабаттардан тұрады.
Сыртқы сірлі қабық, іипіса зегоза, оның
астында сірліасты негізі, іеіа зиЬзегоза, ор-
наласқан.
Жатыр түтігінің қанмен
қамтамасыз етілуі:
Жатыр түтігін жатыр артериясының (а.
иіегіпа) тармағы -түтік тармақтары, г.
іиЬагіиз, және құйғышын аналық без арте-
риясының (а. очагіса) тармақтары қанмен
қамтамасыз етеді.
Жатыр түтігінен веналық қан атгас вена-
лар арқылы жатырдың веналық өріміне
ағады.
Жатыр түтігінің лимфа тамырлары бел
лимфа түйіндеріне ашылады (№189 суретгі
қараңыз).
Жатыр түтігін аналық без және жатыр-
қынап өрімдері нервтендіреді.
Жатыр түтігінің рентген анатомиясы.
Рентген көріністе жатыр түтігі ұзын және
жіңішке, кенжері аймағында кеңейген
көлеңке түрінде көрсетіледі.
Қынап
Қынап, ча&па, түтік пішінді, тақ куысты
мүше, кіші жамбас астау қуысында, жатыр-
дан жыныс саңылауына дейінгі аралықта ор-
наласады. Төменнен қынап несепжыныс
көкеті арқылы өтеді. Ұзындығы 8-10 см,
қабырғаларының қалыңдығы 3 мм-дей.
Қынап кішкене артқа иілген, оның бойлық
білігі жатырмен бірге алға қараған тұйық
бұрыш кұрайды. Қынап өзінің жоғарғы шет-
імен жатыр мойнынан басталып, төмен
жүреді, төменгі қынап тесігімен, озііит
уа^іпае, кІреберІске ашылады. Ол қыздық
пердемен, һутеп, жабылған. Қыздық перде
жартылай ай немесе тесіктелген табақ, жы-
ныс қатынасы кезінде қыздық перде жары-
лып, қыздық перде қалдықтарын, сагипсиіае
һутепаіез, құрайды.
Қынаптың алдыңғы қабырғасы, рагіез
апіегіог, жоғарғы үштен бірінде несепқуық-
тың түбіне, ал қалған бөлігі әйел несеп шы-
ғаратын өзек қабырғасымен бітісіп кеткен.
Артқы қабырғасының, рагіез рогіегіог, жоға-
рғы бөлігі ішастармен жабылған, ал қалған
төменгІ бөлігі - тІк ІшектІң алдыңғы қабырға-
сында жатады. Қынап қабырғалары жатыр
223
Роп8 риЬів
СоттІ88ига ІаЬІогит апіегіог
Ғгепиіит сійогісііз
Регіпеит
Апив-
Ргеригіит сійогісів
- СІап8 сіііогідіз
-ЬаЬІит та]и8 ридепді
Ғ- Ғгетііит ІаЬіогит ригіепгіІ
Соттіззига ІаЬіогит
рО8іегіог
Карһе (тесііапа)
^ЬаЬіит тіпш рисіепсіі
ОисШз еіапсіиіае
уе8ііЬи1агІ8 пкуогһ
Озііит
игеіһгае ехіеггшт
УевІіЬиІит уа§іпае-
Овгіит уа§іпае
Нутеп
Ғо88а уевгіЬиІі
уа§іпае
ГЭисііь рагаигеіһга1І8
-*► Сагіпа игеіһгаііз уа§іпае
190-сурет. Әйелдердің сыртқы жыныс мүшелері; төменнен көрінІс (2/3)
мойнының қынаптық бөлІгІн қапсырып,
оның айналасында тар саңылау - қынап
күмбезін,/огшх уа&іпае, түзеді. Қынаптыңар-
тқы қабырғасы алдыңғыға қарағанда ұзын
және жоғары, жатыр мойнына бекиді, сон-
дықтан күмбездің артқы бөлігІ, раг$ роьіегіог,
терең алдыңғыға, рагз апіегіог, қарағанда.
Қынап қабырғасының құрылысы.
(№128 суретгі қараныз)
Қынап қабырғасы үш кабықтан тұрады.
-Сыртқы -дәнекер тінді, іипіса асіуепііііа,
адвентициалді, көп мөлшерде эластикалық
талшықтар мен бірыңғай салалы талшықтар-
дан тұрады.
-Ортаңғы-бұлшықеттік қабық, іипіса
тизсиіагіз, бойлық және дөңгелек бағытга ор-
наласқан талшықтардан тұрады. Жоғарыдан
бұлшықетгік қабық жатыр мускулатурасына,
төменнен бұлшықеттік қабық қалыңдап,
оныңбудалары шат бұлшықеттерімен байла-
нысады. Көлденең-жолақ бұлшықеттік тал-
шықтар будалары қынаптың төменгі шетін
және бірмезгілде несеп шығаратын өзекті
қапсырып, бұлшықетгік қыспақ түзеді.
-Ішкі -шырышты қабық, іипіса тисоза,
шырышасты негізі болмағандықтан, бұлшы-
224
I. Дс.чіткі Пасы
2. Үлкен жыные ернеу
5 К.ЫПЛП кіребсрісі
4. К,ызіц,ік перде
‘і. Ғрнсулін лллынғы ернсуі
Делігкі леиесі
7 Кііііі жыныс ернсу
X Цесеп іпһіғирпгын сяектпі сырТКЫ тесііі
11 Кынип іесіп
II). НсССПаҺір
11. Анплыкбеч косісікысы
12 Деліткі үрцсгі
12 Делігм үш ірінні дснссі-лсліткі ііякшасы
14 . Үл ксіі к: реберіс бс л
15 . Арткы отіс ж.жс арткы отіетін піікі кыскыгіі пүлшыкеті
16 Орт.шсік кіндік қатпиры
17 Неесцкуык
|Я Жатыр іүгіпнін куйғыпіы
1*2. Ан.тікі (пнплык йся
21). Ж.тгыр түтігішн ксн жері
21. Аіііілықбстді .кі.і.т Гі.т іілам
22. БүГіылгык үнгфінін нерпі жоие нуылтык кіреберісі
22. ІЛаттын сінірлі орталығы
?4. ЛріҚЫ НГІСТІҢ СЫР1КЫ КЫСКЫІІІ булшыкен
і. Оіа цс с Іі іогііі іс
2. Саһіа тіцпрі ригІеіДі
1 Мгяіһ111иііі чірііііс
4 Нупісп
5 . Сотіпі&ига іаһіогигп піп.
6 . Сотрів сіііогкіиі
7 Ьіһіііпт тіпік рчііспсіі
» Очііііні итс!һг.іе ехі.
9. Очіііпті сцуіімс
|1). Игсісг
II. Лгіпеха
12. Ргериіінпі сіііогісіі»
13. Согрііч сачсгпоіііііі сіііогіііы - сгіь сіішгісііч
|4 011 семіһііһгіч ггіаіпг
|5 Лпік еі т. фһіпсіег ппі |ПІ
16. РІІси іігпЬііісиіія пістііапа
I 7. УЬчсп Игіпцгіа
18. Іпіипгііһиішп шһлс исегіпас
10
11
6
12
13
7
8
9
14
Әйелдердіңсыртқа жыныс мүшелері (а.ідыцғы көрініс)
Ернеулер жы.іжытылган
19 Овдгівпі
20. Тііһц н(егіікі-,іпцні|!а
21 І.ів. чіісрепіог ІПП1 ілағіг
22. N һіііЬоспеепіочич еі ІіцІЬгі'. тсчііһііһ
22 Сепіпціі іепііііісипі регіііеі
24 М. ярГііпсіегапі см.
10
16
17
18
19
20
1
21
4
22
23
24
Әйелдердін сыртқы жыныс мүшелері
(ішкі жыныс мүшелері мен несец жүйесіне қатына-
сы — алдыцғы корінісі)
30-72
191-сурет.
225
1
2
Әйелдердін еырткы жыпыс мүшелеріпін үнгірлі тіні
(алдыңгы көрініс)
Несеп жыныс жәнс жамбас астау кокеті
(алдынгы корініс, сьвба) көгілдір - деліткі мсн кіреберіс
буылтыгынын үнгірлі ТІНІ
I. ДОІТКІ (СІІССІ
2. Дслию вякіііисы. лслігкі үнгірінін лснссі
3 Кірсберіс 6уі,і/іГЫІЫ және Гіуі,і;ітык. үнпрішн бұлшкіКСТі
4 Деліткі күіісп
5. .'Іел іткі басы
6. Дс.тіткі жуіеііііііі і
7 кіпіі жі.ціыс. срисуі
10 12 13 14 15 16
10 11
Шан өзегі меп жатырдын жұмыр байламыныңорпаласуы
(оп жағы, алдыцгы корініс)
І92-сурет.
Я. Кыціііі теспі
9. Ү.тксн кірсберіс Гк-зі
II ). Лагераліиті аякиіа
I I. МЫКі.ІП-ІіІПІІ КерПІ
12 Аякаралык ттілітіыктар
13 Шпінып бегкеіі с.ткиніісы
14 Ж;гі ырлын жүмырблидамы
|5. Мсдиитыіі амкіиіі
16 Ііптін сырікы кнпни бүлигЫКетшііі жалиак снгірі
17 Иһіп ын іерсіі ке.ілеііеибуліиыкеті
18 Ү.тксіі Кіреберіс беті
I'). Ш.тттыи бет кеіі калленсіі бүлншксті
20 . Аргкы втісті котерстін бүлшыкст
2і . Бикссніп үлксп буліпыкен
22 Дс.уігкіні .зспгын б.іидпм
23 Нссеіі іііыгііріігын өіскпн сырікы гссігі
24 Кіребсріс буы.ттыгы
25 Шагтын сінірлі ортплыгы
26 . Арткы втістіц сырткы кыскьиіі бу.тіш.ікеп
27 . АрткЫ ізіІС
I. Согрін Лноіібі'.
2. Спіч сіііогібіі согрііз саьепііжцгп сіііогкіік
4 Віііһіы «щіЬіііі еі т Ьііііюсауспісмііп сііюгісііг.
4 . 1’гериііит еіііопбы
Т С>І6ПЧ сіііомбіі
6 Ғгспіііигп сіііагніһ
7 Ілһііші птіпик ригіепсіі
И Омііцп ҮЛЦ1П№
Ч. С>|. үсяІіһпі;ігр іпігіог
10 Сггь і;іі.
11. N. іІіоніЁиіікіІііі
12. ГІЬпіс ігиегсгиг.ііеі
13 Агііііиь ІішиіпііІІ5 ііірсгі.
14 І_ів. Іеііч ііІег>
15. Спл> теб
16. Аропспгомъ пі оЫіигіі ечі. аһііпиііцр
17, М. іганкуеімік рсппеі ргоГ.
|Н. (і| кеыіЬііІПііі пкі|іи
I'). М іг.іпччегыіч рсгціеі йирегГ
20 . М. |с¥,іТигапі
21 . М ІДІІІІС115 П1ІЛЦІ11І5
22 , Ьіц мкрсііыіпііпт сіиогДі*
23 . Омііііті іігсіітгпе ех(.
24 ВиІІніё чіДіҺиіі
25 Ссііігшті ісіійіпсііт репнеі
26 М. крііінсгег ліи с.м.
27 Анііі
226
‘ Сгі1$ СІІІОГІСІІ5
. Рагх іпіеггпеіііа
ЬиІЬогит
ЕІ^- зизрепзогіит»
сіііогідіз
Зутрһузіз риЬІса
ТиЬегсиІит риЬісит
' “• М. арһіпсіег апі ехіетиз
Апііз
М. ЬиІЬозропірозііз
(Газсісиіі ргоГіпкіі)
М. Ьи1Ьо8роп£Іози$
(Гахсісиіі зирегГісіаіі$)
М. ігапзуегяіь регіпеі
5ирегҒісіа1І5
Уү. ЬиІЬі еі
үү.ргоГигиіае
СІІІОГІСІІ8
МетЬгапа оЬіигаІогіа
М. Ьсһіосаүетозих -
г—'Согриз сійогісіія
- СІапк сіііогііііз
Сагіпа
игеіһга1і$ үауіпае"
ОМІит ұаіңпае
А. еі V. ЬиІЬі
ұезііЬиІі
(уа@тае)
ВиіЬи$ ұезйЬиІі
Саптсиіае
һутепаһь'
Оисіиз
^іапоиіае
үезІіЬиІагІз
- М. ігапяуегзи»
регіпеі
ргоГипсіия
’• Сіапсіиіа үезгіЬиІагіз
таіог
М. Іеұаіог апі
193-сурет. Деліткінің үнгірлі деиелері мсн кынап кіреберісінін буылтығы. төменпен көрініс (1/1)
кетгік кабыкпен бітіскен. Шырышты кабык-
тын беті копкабатты жалпак эпителимен
комкерілген. бездер жок. Шырышты кабык
калын (2 мм-ге жуык). көптеген колденен
кынаптык катпарлар, ги$ае уа%іпаІек, түзсді.
Кынаптың алдыіны және арткы кабырға-
лары ортангы сызыкка жакындап, катпарлар-
дан бойлык көрсетілген катпарлар бағанала-
рын, соіитпае ги&агит, күрайды. Қынаптың
алдынғы кабырғасында орналаскан алдынғы
кат п а рл ы баға нал а р, соіи тпа ги^агит а п іегіог,
арткыға карағанда айкын көрсетілғен.
Төмсннен ол кынаптың несеп шығаратын
өзектік кырын, сагіпа игеіһгаііа уа^іпае, кұрай-
ды. Арткы катпарлы бағаналар. соіитпа
ги^агит рохіегіог, алдыңғыдан оң немесе сол
орналасады. Сондыктан кынап жиырылған-
да алдыңғы және арткы бағаналары бір-
біріне басылмайды. Катпарлы бағаналар
негізін бұлшыкеттік жасушалар және копте-
ген веналар кұрамындағы шырышты кабык
кұрайды. Сондыктан, кесіндіде катпарлы ба-
ғаналар кеуекті кұрылысты.
Қынаптың канмен камтамасыз етілуі:
Қынапты жатыр, төменгі куыктык. ор-
таңғы тік ішектік және ішкі жыныс артерия-
227
лардың тармағы- қынаптық артериялар, аа.
уа^іпаіез, қанмен қамтамасыз етеді.
Қынаптан веналық қан веналар арқылы
қынаптық веналық өрімге, одан ішкі мықын
венасына ағады.
Қынап қабырғасынан лимфа тамырлары
ішкі мықын және шап лимфа түйіндеріне
ашылады.
Қынапты төменгі құрсақасты өрім мен
жыныс нервісінің тармақтары нервтендіреді.
Әйелдің сыртқы жыныс мүшелері.
Әйелдің сыртқы жыныс мүшелеріне
әйелдің жыныстық аймағы, рисіепсіит
/етітпит, және деліткі (клитор), сіііогіз, жа-
тады (№190-193 суреттерді қараңыз).
Әйелдің жыныстық аймағына қасаға,
үлкен және кіші жыныс ернеулері, қынап
кіреберісі жатады.
Қасаға, ропз риЫз, үстінен іш аймағынан
қасаға жүлгесімен, саннан жамбас-сан жүлге-
сімен бөлінеді. Қасаға (касаға көтеріңкісі) іш
аймағына өтпейтін түктермен жабылған. Ас-
тына қарай түк жамылғысы үлкен жыныс ер-
неуіне жалғасады. Қасаға аймағында теріас-
ты негіз (майлы қабат) жақсы дамыған.
Үлкен жыныс ернеулері, ІаЫа та]ога
рисіепсіі, сопақша пішінді қос тері қатпары.
Үзындығы 7-8 см және ені 2-3 см. Үлкен жы-
ныс ернеулері жыныс саңылауын, гіта
рисіепсіі, бүйірлерінен шектейді. Үлкен жы-
ныс ернеулері бір-бірімен дәнекер арқылы
қосылады: кендеуі - ернеудің алдыңғы дәне-
кері, сотіззига ІаЫогит апіегіог, және тарлауы
- ернеудің артқы дәнекері, сотіззига ІаЫогит
розіегіог. Ішкі бетімен үлкен жыныс ернеулері
бір-біріне қарайды, қызғылт түсті және шы-
рышты қабыққа ұқсаған. Үлкен жыныс ерне-
улерін қаптайтын тері жамылғысы пигмент-
телген, көптеген май және тер бездері бар.
Кіші жыныс ернеуі, ІаЫа тіпога рисіепсіі,
ұзыннан келген қос жіңішке тері қатпарла-
ры. Кіші жыныс ернеулері үлкен жыныс ер-
неулері арасындағы жыныс саңылауында
қынап кіреберісін шектеп орналасқан. Үлкен
жыныс ернеулерімен сыбайласып жатқан
сырткы беті мен ішкі беті бір-біріне қараған.
Кіші жыныс ернеулерінің қырлары жұқарғ-
ан және бос болады. Кіші жыныс ернеулері
майлыторсыздәнекертіннен құралған, құра-
мында көптеген эластикалық талшықтар,
бұлшықет жасушалары және веналық
өрімдер бар. Артқы қырлары бір-бірімен
қосылып, ұзыннан қатпар - жыныс ернеу-
лерінің жүгеншігін,/ге/ш/ши іаЫогит рисіепсіі,
құрайды. Жыныс ернеулерінің жүгеншігі
кынап кіреберісінің шұңқырын,/л«й уезііЬиІі
га%іпае, шектейді. Әрбір кіші жыныс ернеу-
лерінің жоғарғы шеттері деліткіге бағытталғ-
ан екі қатпаршаға (аяқшаларға) бөлінеді. Кіші
жыныс ернеулерінің латералді аяқшасы
деліткінің бүйірінен өтіп, үстінен қоршайды.
Латералді аяқшалар бір-бірімен қосылып,
деліткі күпегін, ргериііит сіііогісііз, түзеді. Кіші
жыныс ернеулерінің медиалді аяқшасы кыс-
қалау келген. Ол деліткі астынан келіп, қара-
ма-қарсы жақтағы аяқшалармен қосылып
деліткі жүгеншігін, /гепиіит сіііогісііз, түзеді.
Кіші жыныс ернеулерінің тері қалындығын-
да май бездері жатады.
Қынап кіреберісі, уезііһиіит уа^іпае,
бүйірінен кіші жыныс ернеулерінің медиалді
беттерімен шектелген тақ, қайықтәрізді
ойық, астында (артынан) қынап кіре-
берісінің шұңқыры және үстінде (алдынан)
деліткі орналасқан. Кіреберіс терендігінде
тақ қынап тесігі, озііит уа$іпае, жатады.
Қынап кіреберісіне алдынан деліткі және ар-
тынан қынапқа енетін жері арасында әйел
несеп шығаратын өзегініңсыртқытесігі, әйел
үрпісі, озііит игеіһгае ехіегпит, ашылады. Ол
кынап кіреберісі мен деліткі арасында орна-
ласып, еміздікше ұшында ашылады. Қынап
кіреберісіне үлкен және кіші кіреберісінің
өзектері ашылады.
Үлкен кіреберіс безі, ^іапсіиіа уезііЬиІагіз
таіог, (бартолинов), - жұп, еркектердің бу-
ылтық-несеп шығаратын өзек безіне сәйкес
келеді. Үлкен кіреберіс бездері кіреберіс бу-
ылтығының артында, кіші жыныс ернеу-
лерінің негізінде орналасқан. Ол қынапқа ену
жолының қабырғаларын дымқылдататын
шырыш бөледі. Бұл сопақша пішінді ұяшық-
ты-түтікті бездер. Үлкен кіреберіс өзектерінің
бездері кіші жыныс ернеулерінің негізіне
ашылады.
Кіші кіреберіс безі, ^іапсіиіае уезііһиіагез
тіпогез, олардың өзектері ашылатын қынап
кіреберісі қабырғаларының қалындығында
орналасқан.
Кіреберіс буылтығы, ЬиІЬиз уезііЬиІі, дамуы
және құрылысы бойынша еркек жыныс
мүшесінің кеуекті денесімен сәйкес келеді,
228
әйел несеп шығаратын өзегінің сыртқы тесігі
мен деліткі арасында орналасқан, пішіні ор-
тасы жұқарған тағатәрізді. Кіреберіс буылты-
ғының бүйірлері сәл жалпайған және өзінің
артқы ұштарымен ұлкен кіреберіс бездерімен
сыбайласып, үлкеи жыныс ернеулері не-
ігізінде орналасқан. Кіреберіс буылтығы сыр-
тынан буылтықтық-кеуекті бұлшықет шо-
ғырларымен қапталған. Кіреберіс буылтығы
дәнекер тін мен тегіс бұлшықет жасушалары-
ның шоғырларымен қапталған веналардың
қалың өрімінен тұрады,
Деліткі. сіііогіз, еркектің жыныс
мүшесінін үңгірлі денесінің гомологы болып
табылады және әрқайсысы деліткі аяқша-
сынан, сш8 сіііогісііз, басталатын деліткінің
қос үңгірлі денесінен, согриз сауегпозит
сИіогиігі, кұрал-ған. Деліткі аяқшалары ци-
линдр пішінді және қасаға симфизінің
төменгі бөлігінің астында қосылып, ұзын-
дығы 2,5-3,5 см-ге дейін жететін деліткі де-
несін, согриз сШогиііз, құрайды.
Деліткі денесі сыртынан ақ қабықпен,
іипіса аІЬи§Шеа согрогит сауегпозогит сіехігит
еіхіпімгит, қапталған, ал деліткініңөзіделіткі
басымен, §Іап5 сіііогісііз, аяқталады.
Деліткінің үңгірлі денелері еркек жыныс
мүшесінің үңгірлі денесі сияқты үңгірлі тін
мен каверналардан кұралған. Деліткі үстінен
деліткі күпегімен, ргериііит сШогіШз, шектел-
ген, астынан деліткі жүгеншігі, /гепиіит
сіііогісііз, бар.
Әйел несеп шығаратын өзегі
Әйел несеп шығаратын өзегі, игеіһга
/етіпіпа, - тақ мүше, куыктан әйел несеп шы-
ғаратын сырткы тесігімен, озііипі игеіһгае
іпіетит, басталады да, қынап тесігінен жоға-
ры және алға қарай ашылатын сыртқы тесік-
пен, охііит игеіһгае ехіетит, аяқталады.
(№194 суретті қараңыз). Әйел несеп шыға-
ратын өзегі ұзындығы 2,5-3,5 см, диаметрі 8-
12 мм, қысқа, сәл иілген және төмпешігімен
сыртка қараған түтік. Өз жолында әйел не-
сеп шығаратын өзегі қынаптың алдыңғы
қабырғасымен бітісе өскен. Төмен бағытта-
ла отырып, несеп шығаратын өзек қасаға
симфизінің төменгі шетін астынан айналып,
несепжыныс көкетін тесіп өтеді.
Әйел ңесеп шығаратын
өзегі қабырғаларының құрылысы:
Әйел несеп шығаратын өзегінде бұлшы-
қеттікжәне шырышты қабықтарды ажыра-
тады. Шырышты қабық, іипіса тисоза, бет-
кейінде бойлық қатпарлар мен ұңғылдар-
әйел несеп шығаратын өзегінің шұңқыршақ-
тары, іасипае игеіһғаіех, бар. Ал шырышты
кабық қалындығында әйелдің несеп шыға-
ратын өзегінің бездері, §11. игеіһгаіез, орна-
ласқан. Несеп шығаратын өзектін артқы
кабырғасындағы шырышты қабык қатпары
ерекше күшті дамыған; ол әйел несеп шы-
ғаратын өзегінің қырына, сгізіа иғеіһгаііз,
ұқсаған. Шырышты қабықтың сыртына
қарай ішкі бойлық және сырткы дөңгелек
қабаттардан кұралған бұлшықеттік кабық,
іипіса тихсиіагіз, орналасқан. Дөңгелек қабат
қуықтың бұлшықеттік қабығымен бітісіп,
ішкі тесігіне еріксіз қыскыш құрайды.
Төменгі бөлікте, несеп-жыныс көкеті арқы-
лы өтетін жерде әйел несеп шығаратын өзегі
ерікті қысқыш, т. зрһіпсіег игеіһгае, кұрайтын
бұлшықет талшықтарының шоғырларымен
қапталған.
Әйелдің сьгртқы жыныс мүшелерінің
қанмен қамтамасыз етілуі:
Үлкен және кіші жыныс ернеулері алдыңғы
ернеулік тармақтарды, гг. ІаЫаІез апіегіогез,
сырткы жыныс артерняларынан қабылдайды
және артқы ернеулік тармақтар, гг. ІаЫаІез
розіегіогез, - ішкі жыныс артериясының тар-
мағы болып табылады.
Үлкен және кіші жыныс ернеулерінен ве-
налық қан аттас веналар бойымен ішкі мықын
веналарына, уу. іііасае ітегпае, кетеді.
Үлкен және кіші жыныс ернеулеріңің лим-
фа тамырлары бетксй шат лимфа түйіндеріне
ашылады.
Үлкен және кіші жыныс ернеулерінің не-
рвтенуі мықын-шап нервінен алдыңғы ерне-
улік тармақтармен, гг. ІаЫаІез апіегіогез, шат
нервінен артқы ернеулік тармақтармен, гг.
ІаЫаІез розіегіогез, және жыныс сан нервінен
жыныс тармактарымен, гг. §епііаІез, камтама-
сыз етіледі.
Деліткі мен кіреберіс буылтығын қанмен
қамтамасыз етуге дел іткін ің терең артериясы,
а. рго/игкіа сІііогіШз, деліткінің дорзалді арте-
риясы, а. сіогзаііз сІііогісИз, және ішкі жыныс
артериясынан қыналтың кіреберіс буылтығы-
ныңартериясы, а. ЬиіЫ уезііЬиІі ча§іпае, қаты-
сады.
Деліткіден веналык қан деліткінің дор-
229
ЯсгоШіп
ҒазсІа регіпеі
яирег Псіаііь
ТиЬег
ізсһіасіісит
Ғо85а
І8сһ іоапаііх
Ғахсіа 1а(а
Сепігит
(епйіпеит
регіпеІ
М.іеүаіог апі
Апиз
0$ С0ССу§І8
М.һи1Ьо8роп§іо8и8
М.ізсһіосаүегпоБиз
М.§1иіеик
тахітіь
Віарһга^та
иго^епііаіе
М.ігапхүегзиз
< регіпеі зирегГісіаІіз
Ғаксіа
(ііарһга&та(кч
реІҮІ8 іпГегіог
М.зрһіпсіег
апі ехіетік
ЬІ£.апососсу£еит
194-сурет. Еркек шатыііынбұлиіыкеггері мсіі шандырлары. төменгі көрініс
(сол жағынан шапдырларалынып тасталған)
залді терен венасы бойымен, г. іогзаііз
рго/ипсіа сііюгісііз, куыктык веналык өрімге
және деліткінін ішкі вемасы бойымен. г.
рго/шиіае сіііогісііз. ішкі жыныс венасына ке~
теді. Кіреберіс буылтыгының венасы, г. ЬиІЫ
геміЫі/І, ішкі жыныстык венаға және төменгі
тікішектік венаіа ашылады.
Лимфа тамырлары дсліткідсн жәнс кіре-
бсріс буылтығынан бстксй шап лимфа
түйіндеріне ашылалы.
Деліткіпін иервтенуі жыныс нсрвінен шы-
ғатын деліткінін дорзалді нервіпің, п. сіогзаііз
сіііогісііз, тармактарымен және төменіі кұрса-
касты орімінен шығатын деліткінің үнгірлі
нервімен, пп. сауетогі сіііогііііз, камтамасыз
етіледі.
Шат (бұтаралық)
Шат, регіпеит, -кіші жамбас астауынан
шығаберісті толтырып тұратын жұмсак
тіндердін (тері, бұлшықсттер, шандырлар)
жиынтығы. (№195, 196, 197 суреттерді кара-
ныз).
Шат аймағы алдынан касаға симфизінің
төменгі жиегімен, артынаи - кұйымшакұшы-
мен, бүйірінсн -касаға жәпс шонданай сүйек-
терінің тармактарымен және шонданай
томпесімен шектеледі.
Сііапз сіііогісііх
М, ійсһіосаұетояия
О$ііит игеіһгае
ехіетит
Ғозйарегіпеі .
$ирегһсіа1і$
Оыішп үа^іпае
Ға$сіа Іаіа ;
М. Ьиіһо^роп^іохих
Сспігит Л
іегкіІпеигд
регіпеі Ш
М.зрһіпсіег
апі схіегпш»
Ғазсіа сііарһга^таі ь
' игоаепііаһй іпіегіог
М. ігапзүегки!»
регіпеІ ргоҒипсіи»
Ғазсіа діІарһіа^птДіч
иго^епііаһм йирепог
М. Ігапхұегхий
' реппеі
$ирегІ Ісіаіі^
Апи$
ҒайсІа
(ІІарһга^таІіз
реГеіу іпҒегіог
Еі$і. $асгоШһега!е
Ьі§. апососсу§еит'
М. §Ііі1еик тахітиз
М. Іеұаіог апі
195-сурет. Әйсл шатынь.нбұліиь[кеттсрі мен шандырлары.төменгі көрініс
(сол жағынан іпандырлар алыныптасталган)
Егер. соңгы бүйір жиектерін- шонданай
'іәмпелерін, алдынан-касаға симфизінің
төменгі нүктелерін, артынан -кұйымшақ
ұ ш ы ң ал аты 11 бол с а к ш атт ы ң п і ш і н і
ромбтәрізді.
Шонданай томпелерін қосатын көлденең
сызык. шатгы екі үшбүрышка: алдынғыжо-
гарғы-иесспжыныс (ге§іо нго^епііаііа), ал
төменгіарткы -арткы өтіс аймактарына (ге$іо
апаііа) боледі. Несепжыныс аймағы деигейі-
нде несепжыныс көкеті, ал арткы өтіс айма-
ғында - жамбас астау кокеті орналасады. Екі
көкетөзара нсгіздерімен жанаскан, ал ұшта-
ры сәйксс касаға симфизіне және күйым-
шакка баіыпалған.
Шат кіші мағыиада алдынан сырткы жы-
ныс мүшелері және артынан арткы өтіс ара-
лығындагы, шаттың сіңірлі орталығына,
(сепігит іепсііпеит регіпеі), сәйксс аймак.
Әйелдерде бұл аймак жыныс санылауынын
арткы жиегінен арткы өтістін алдыңғы жис-
гіне дейін, ал срлерде үманың арткы жиегі-
нен арткы өтістің алдыңғы жиегіне дейінгі
аралык. Шат тсрісінде алдан-артқа бағытта-
лған қоюжолак-орталыкжік, (гарһетегііапа),
өтеді, ол ерлерде ұма жігіне жалғасады.
Нссепжыныс және жамбас астау көкет-
тері екі кабат (терең, беткей) орналаскан
бұлшыкеттермен және шандырлармсн кұ-
231
ралған бұшықетті-шандырлы табақ. Арткы
өтіс аймағында жамбас астау көкетінің
бұлшыкеттері жоғарғы және төменгі шан-
дырлардың аралығында жатады. Несепжы-
ныс көкетінің терең бұлшықеттері несеп-
жыныс көкетінін жоғарғы және төменгі
шандырларынын аралығында жатады. Бар-
лық бұлшыкетті-шандырлы табақ кіші жам-
бас астау куысы жағынан жамбас астау шан-
дырынын париеталді табағымен, сыртынан
(төменнен) беткей шандырмен жабылған.
Несепжыныс көкеті, сііарһга^та иго$ет-
іаігі, ұшы қасаға симфизіне қараған, үшбұрыш
пішінді, шаттың алдыңғы бөлігі. Онын жи-
ектері қасаға және шонданай сүйектерінін
тармақтарымен шектелген және негізі шон-
данай төмпелерін қосатын сызыққа сәйкес
келеді. Ерлерде несепжыныс көкеті арқылы
несеп шығаратын өзек, әйелдерде -несеп
шығаратын өзек пен кынап өтеді.
Несепжыныс көкетінің бұдшықетгері
беткей және терең болыл бөлінеді.
Беткей бұлшықеттеріне үш бұлшықет: шат-
тың беткей көлденең бұлшыкеті, буылтық-
кеуек бұлшыкеті, шонданай-үңгір бұлшықеті
жатады. (№195, 196 суреттерді қараңыз).
-Шаттын беткей көлденең бұлшықеті,
т. ігапзуегзиз регіпеі зирес/ісіаііз, - жұп, теріас-
ты шелмайдыңтерең қабатында жатып, шон-
данай сүйегініңтөменгі тармағынан басталып,
карама-қарсы бұлшықетке қарсы жүріп, шат-
тың сіңірлі орталығында аякталады. Бұлшы-
кеттің кішкене талшықтары артқы өтістің
сыртқы кыскышына және буылтық-кеуек
бұлшыкеттеріне қоса шырмалады.
Беткей көлденең бұлшықет шаттың сіңірлі
орталығының қатаюына әсер етеді.
-Шонданай-үңгір бұлшықеті, т. ізсһіо-
сауегпохиз, - жұп, шонданай сүйегініңтөменгі
тармағынан басталып, аталық жыныс мүшесі
түбіріне (ерлерде) латералді жатып, алдыңғы
шеттерімен аталык жыныс мүшесінің үңгірлі
денесінің (ерлерде) немесе деліткінің (әйел-
дерде) ак қабығына қоса шырмалады. Бұл
бұлшықетгер жиырылғанда эрекцияны туғы-
зады.
-Буылтық-кеуек бұлшықеті, т. ЬиІЬо-
зроп^іозиз, екі бөліктен тұрады, олар аталык
жыныс мүшесі буылтығының төменгі бетін-
дегі жіктен басталып, аталык жыныс мүшесі
буылтығын және кеуекті денесін оңнан және
солдан капсырып, аталык жыныс мүшесінің
артқы бетінің беткей шандырына және оның
ақ қабығына бекиді. Бұлшықет жиырылғанда
буылтықты, үңгірлі денелерді және аталық
жыныс мүшесінің дорсалді венасын және бу-
ылтық несеп шығаратын өзек безін қысып,
эрекцияға қатысады. Әйелдерде буылтық-ке-
уек бұлшықеті -жұп бұлшықет, қынапты тесігі
аймағында қапсырып, т. сопмгісіог сиппі, 8.
зрһіпсіег са&іпае, түзеді. Бұлшықет шаттың
сіңірлі орталығынан және арткы өтістін сыр-
тқы қысқышынан басталып, деліткінің дор-
салді бетіне бекіп, оның ақ қабығына қоса
шырмалады. Өз жолында бұлшыкет төменнен
кіреберіс бездерінде жатады.
Бұлшықет жиырылғанда қынап кіре-
берісін тарылтып, кіреберіс бездерін, кіре-
беріс буылтығын және одан шығатын вена-
ларды қысып басады.
Несепжыныс көкетінің терең бұлшықеті-
не шаттың терең көлденең бұлшықеті мен
несеп шығаратын өзектің қысқышы жатады.
-Шаттың терең көлденең бұлшықеті, т.
ігапзуег$и$ регіпеі рго/ипсіиз, шонданай және
қасаға сүйектерінің тармақгарынан бастала-
тын, жіңішке табақ түріңдегі жұп бұлшықет.
Бұлшықеттер бір-бірімен шаттың ортаңғы
сызығында қосылып, сіңірлі орталықтың
түзілуіне қатысып, несепжыныс көкетін
катайтуға катысады.
-Несеп шығаратын өзектің кыскышы, т.
зрһтсіег игеіһгае, тақбұлшықет, талшықтары
дөнгелек бағытта орналасып, ерлерде несеп
шығаратын өзектің жарғақты бөлігін, әйел-
дерде қасаға сүйегінің төменгі тармағынан
басталып, несеп шығаратын өзекті қапсыра-
ды.
Ерлерде бұлшықет талшықтары қуықасты
безге, әйелдерде-қынап кабырғасына қосы-
лады. Бұл бұлшықет несеп шығаратын
өзектің ерікті қысқышы болып саналады.
Жамбас астау көкеті, сНарһга^та реіуіпа,
үшбұрыш пішінді, шаттың артқы бөлігінде
орналасқан. Оның ұшы құйымшаққа, ал екі
басқа бұрышы шонданай төмпелеріне қара-
ған.
Жамбас астау көкеті арқылы ерлерде де,
әйелдерде де тік ішектің соңғы бөлігі өтеді.
232
Ғасіез рсһіпа О88І8 касгі ,
Ғогатеп гіеһіагііеит таіи^
М.соссу§еіік
Зріпа ізсһіасііса <
М.
М.оЬшгаіогіиз ігнегпиз
М.іеұа
М. Брһіпсісгигеііігае
риЬорго5іаіісінп
М.істаіогаш
/т. ри Ьососсу £еи к/
ІІгеіһга
М.риЬогссіаіія
М.ігап5үсг5іі$ рсгіпсі
ргоіипсіик
I лцъасгососсү^сшп үепігаіе
.Лпісиіаію касгоіііаса
Ғаксіа (1іарһга£таіі8
/ рсһ-І5 кирспог
Агсик (сисііпсіь
іп.1е\а(огі8 апі
Сапаіік оЬшгаіогіш
Ғахсіа оЬшгаіогіа
Агсик іепсііпеиз Гаксіае реһ із
1%-сурст. Ерксктің кіші жамбас түбініц бұяшыкетгері мен шандырлары, жоғарғы көрініс
Жамбас астау көкетінің бұяшықеттері
терен және бетксй қабаттардан тұрады.
(N2195-198 суреттерді қараңыз).
- Жамбас астау көкетінін беткей бұдшыке-
тінс арткы өтістін сыртқы қысқышы, т.
арһіпсіег апі ехіегпих, жатады. Артқы өтістіц
сыртқы қысқышы бірнеше тадшықтардан
тұрады. Еңбетксй тадшықтары теріасты шед-
майда аяқталады.
Кұйымшақ ұшынан басталатын таліпык-
тар артқы өтісті капсырып, шаттың сінірлі
ортал ы ғы нда а я қтал ад ы.
Терең талшықтары тік ішектің төменгі
бөлігін қоршап, артқы өтісті көтеретін
бұлшықетге жатады. Артқы өтістің сырткы
қыскыш бұлшықетінің барлық талшықтары
жиырылғанда артқы өтіс тесігін қысады (жа-
бады). Жамбас астау көкетінің терең қаба-
тына екі бұлшықет; арткы өтісті көтеретін
және құйымшақ бұлшықеттері жатады,
-Артқы өтісті көтеретін бұлшықет, т.
Іеуаіог апі, -жұп, жіңішке үшбұрыш табақ
пішінді, кең бөлігімен жоғары қараған. Екі
бұлшықеттің төменгі бөліктері тарылып, тік
ішекті ілмектүріндс қапсырады. Арткы өтісті
көтеретін бұлшықет бірнеше будаларымен
кіші жамбас астауының бүйір қабырғасынан
басталады. Алдыңғы будалары қасаға
233
Иесеп-жыныс жэнсжамбас
кокеттері
; I рһГк ж‘.|‘|Ы< »мСЫ
2 Грк‘к АЫНЫ1 *!\ЦаЧ-»І:ң ккЧ IV,' іси<і.:
1 { рқі к мумңч-и-ң ріпр >і кңс/н
і Діңіівке Г^дінчкс*
> Окс'-ггн Г'\'ңпіэіхспср
һ 1ЛңИ,Ъ!ІьіИ*рі(ір 6>ДІНЫКС'ГІ ЖчЯк' сркск
АіліМі. чүніссіняі айхиі.к н
7 III.,[
к' Ы<кі.сиіи і :ке,> 6( Гыыксг
'I К^нычш.ік
(0 Үш ір-ЩІ.І.ІПЛК 61 ішнкк-г
; I 11і.іпілі ч-рсн к,> ,.ң'ііс}< іЧ.іікыч.';, * ,р
і.ггсп- аынн*. ком.ч:4і(, тг[ч-‘‘ :и и> ;:.ірі*
I? ІІІ.іггікі' бстксіі м.і.чш.иллі.ііл.сіі
і ’, Үрікн -,(;*
М Л|,гк.ц иііс пи > і,:ргкі4 кыкык ыц! Гц гі,;н
і .*, Аргкы <*:кт। м(((.(х-;,ц ч,.!ігык.т
I (>. Арі М. .'Г І< К\ ІШЧШ-|К й.,Ч І.ІМ!4
I ’’ ІГЦКІ *,|ГІК|Л|1 Гц.ТІІІ14 К ( т
,! I ікчги і‘ііл .ір.і плі .'к*к
!) Ш.ігтмц і<(х;н мсі.кіч-і' >ң ;иыкг
: { іі.ііл реічк
.' < чгрчк '.ІЧЧІкІіЖІІПГ ІЧ-ИІГ
; (. і.гріи к.1 ‘Vі поһііпі [’к'ііі'.
I М Р.МКІІЛ
; Мги .ШЗыкб‘іх
М і-, іі|,к.і«с::„і-,і> г і * г т,- іхпі'*
Рс*І:іс::іт,
к М ^і.іісіі', 'іі.ікнПі.һ
I " М ічіПхх к ггиьің
і і М (глпмглск |К':іг.г;। ртОІ <і і.ііч.і
һікірһі.ікіч.,1'. іігчуег.іі.ічк рго!
!.' '•! гі.іИіһсГм;.. реіШ'.'.і 'прсті
I 'і Х.ш,
і.; М ірһіПкіе' ,1’11 скі
I ' л 1 І^ч,(ОГ .11,1
,( 1 ..е.,іт>, *>>К-Гіі,
М .Рітіі:.іГ(,г ;и:
Г, і ггііім
Еркектін несеп-жыныс және жамбас квксгтсрініц бұлшыкеітсрі (темснгі корікіс)
Еркск і ін несеіі-жыныс жлне жамбас кокеттеріпін булшыкспері (іомснгі корініс)
Еркектін жыныс мүшссі кссілгсн (сы іба)
197-сурст.
234
сүйегінің төменгі тармағының ішкі бетінен,
бүйірлері-арткы өтісті көтеретін бұлшы-
қеттің сіңірлі доғасынан басталады. Ал
бүлшыкеттің оң және сол будалары төмен
және артка бағытталып, өзара косылып, тік
ішекті капсырады, кейін төмен және меди-
алді бағытталады. Арткы өтісті көтеретін
бұлшыкеттің кейбір талшықтары куыкасты
безге (ерлерде), кынап кабырғасына (әйел-
дерде), несепкуық және тік ішек қабырғала-
рына коса шырмалып, бұлшыкет кұйымшак
ұшында арткы өтіс-кұйымшак байламымен,
Ііу. апососсу§еит аякталады.
Арткы өтісті көтеретін бұлшыкет жиыры-
лғанда жамбас астау түбі катаяды және көтер-
іледі, тік ішектің төменгі (соңғы) бөлігі алға
және жоғары тартылып, қысылады. Әйелдер-
де бұлшықетжиырылғанда қынап кіреберісін
тарылтып, қынаптың арткы кабырғасын ал-
дыңғыға жакындатады.
-Құйымшакбұлшықеті, т. соссу^еиз, -жұп
бұлшыкет, шонданай білігінен және сегізкөз-
қылқаң байламынан басталып, медиалді
және артка жүріп, құйымшақтың латералді
жиегі мен сегізкөз ұшына бекиді. Бұлшыкет
будалары медиалді жағынан сегізкөз-кылқ-
ан байламында жатады, бір бөлігі байламға
шырмалып, жамбас астау көкетінің артқы
бөлігін катайтады.
Шаттың шандырлары.
Шатта беткей шандырды және жамбас ас-
тау көкеті мен несеп-жыныс көкетініңжоғар-
ғы және төменгі шандырларын ажыратады.
-Шаттың беткей шандыры, /азсіа
зирес/ісіаііз, әлсіз көрсетілген, дененің
көршілес бөліктерін жабатын жалпы теріасты
шандырыныңтуындысы. Бұл шандыртөмен-
нен (сыртынан) несепжыныс көкетінің бет-
кей топ бұлшыкеттеріне жанасып, олардың
меншікті шандырларымен бірігеді. Ерлерде
шаттың беткей шандыры алдынан еркек жы-
ныс мүшесініңбеткей шандырынажалғасады.
Шандыр бүйірінен шонданай төмпелеріне
бекиді.
-Шаттың беткей шандырының астында,
оныңарткы бөлімінде жамбас астау көкетінің
төменгі шандыры, /азсіа (ііарһга^таиз реЫз
іп/егіог орналасады. Бұл шандыр артынан
бөксенің үлкен бұлшыкетінің меншікті шан-
дырымен бірігедіде, оныңжалғасы болып са-
налады. Кейін бұл шандыр шонданай-тік ішек
шұңқырын жабады. Шонданай-тік ішек
шұңқырыныңұшынажетіп, жапқыш бұлшы-
қеттіңсырткы бетін жауып, артқыөтісті көте-
ретін бұлшықетгің сыртқы бетіне өтеді. Жам-
бас астау көкетінің төменгі шандыры арткы
өтістің сыртқы қысқышына өтіп, артқы өтісті
қоршайтын шелмайда аяқталады, ал алды-
нан несепжыныс көкетінің артқы жиегіне
жетіп, оның жоғарғы және төменгі шандыр-
ларымен біріғеді. Арткы өтісті көтеретін
бұлшыкетті жоғарыдан жамбас астау
көкетінің жоғарғы шандыры, /азсіа
сііарһгаутаііз реЫз зирегіог, жабады.
Сонымен, т. іечаіог апі, т. соссууеиз, т.
зрһіпсіегапі ехіегпиз, бұлшықеттері және олар-
ды жабатын жамбас астау көкетінің жоғарғы
және төменгі шандырлары бірігіп, бұлшы-
кетті-шандырлы табак-жамбас астау көкетін,
құрайды.
Несепжыныс көкетініңтөменгі шандыры,
/азсіа (ііарһгартаііз иго&епііаііз іп/егіог,
тетЬгапа регіпеа шаттың терең көлденең
бұлшықеті мен несеп шығаратын өзектіңқыс-
қышын төменнен жауып, беткей және терең
бұлшықетердің аралығында орналасады. Бұл
бұлшыкеттердің үстінде несепжыныс
көкетінің жоғарғы шандыры, /аьсіа
(ііарһгаутаігі иго^епііаііз зирегіог, жатады. Ер-
лерде бұл шандырлардың аралығында буыл-
тык-несеп бездері (куперов бездері) немесе
әйелдерде кіреберістің үлкен бездері (барто-
линий бездері) орналасады. Несепжыныс
көкетінің жоғарғы және төменгі шандырлары
бүйірінен шонданай және қасаға сүиектерінің
төменгі тармақтарының сүйектік қабағымен
бітісіп кетеді. Бұл шандырлар өзара қасаға
симфизініңастында бітісіп, шаттың көлденең
байламын түзеді. Байлам несеп шығаратын
өзектің жарғақгы бөлігінің алдынан орнала-
сып, қасағаның доғатәрізді байламына жет-
пейді. Соның әсерінен екі байламның аралы-
ғында тар саңылау калады, ол аркылы еркек
жыныс мүшесінің (деліткінің) дорсалді арте-
риясы мен венасы өтеді.
Жамбас астау көкетінің жоғарғы шанды-
ры жамбас астау шандырының париеталді та-
бағының бөлігі,/д5сш реіұіз болып саналады.
Кіші жамбас астау қуысында орналасатын
ішкі мүшелердің аралығында калқалар түзетін
жамбас астау шандырының бір бөлігін, жам-
бас астау шандырының висцералді табағы,
/азсіа реічіз уізсегаііз деп атайды. Алдынан
31-72
235
қасаға симфизі мен несепқуықтың төменгі
бөлігінің аралығында жамбас астау шанды-
рының висцерадді табағы жұп байламдар:
қасаға-қуыкдық (қасаға-қуықасты байламы)
байламды (И§§. риЬочегісаІез, риЬоргозіаіісит)
құрайды (№197 суретті қараңыз). Ерлерде
жамбас астау шандырының висцералді та-
бағы несепқуық пен тік ішектің аралығында
фронталді орналасқан -тік ішек-қуыктык
калқасын, херіит гесіоуегісаіе, әйелдерде тік
ішек пен қынаптың аралығында көлденең ор-
наласқан -тік ішек-қынаптық қалқасын,
зеріит гесіоуа&іпаІе, түзеді.
Әйел шатының өзіндік ерекшеліктері бар.
Несепжыныс көкеті енінің көлемі үлкен,
ол арқылы несеп шығаратын өзек пен бірге
кынапта өтеді. Бұл аймақтың бұлшыкеттері
ерлердің аттас бұлшықеттеріне қарағанда на-
шар дамыған. Кейбір жағдайларда шаттың
беткей көлденең бұлшықеттері мүлдем бол-
майды. Сонымен қатар, шаттыңтерең көлде-
нең бұлшықеті де нашар жетілген. Керісін-
ше, несепжыныс көкетініңекі шандыры (жо-
ғарғы және төменгі) жақсы жетілген. Несеп
шығаратын өзек (үрпі) қысқышының
бұлшықеттік будалары қынапты қоршап,
оның қабырғасына шырмалады. Шаттың
сіңірлі орталығы қынап пен артқы өтіс ара-
лығында орналасып, өзара қиылысқан сіңірлі
және эластикалық талшықтардан тұрады.
Шонданай-тік ішек шұңқыры.
Шонданай-тік ішек шұңқыры, /озза
ізсһіогесіаііз, шат аймағында, арткы өтіс
тесігінін бүйірінде орналасқан жұп ұңғыл.
Шонданай-тік ішек шұңқырының пішіні при-
зматәрізді, құрамында тамырлар мен нервтер
орналасқан шелмаймен толтырылған, төмен-
нен кең ашылып, жоғарыдан тарылады.
Фронталді жазықтықтағы кесіндісінде
ұшы жамбас астау қуысына қараған үшбұрыш
пішінді. Шонданай-тік ішек шұңқырының
ұшы жамбас астау шандырының сіңірлі до-
ғасының төменгі жиегіне сәйкес келеді.
Шонданай-тік ішек шұңқырының латералді
қабырғасын ішкіжапқыш бұлшықетпен шон-
данай төмпесінің ішкі беті құрайды.
Шұңқырдың медиалді қабырғасы артқы
өтісті көтеретін бұлшықеттің сыртқы бетімен
және жамбас астау көкетінің төменгі шанды-
рымен жабылған артқы өтістің сыртқы қыс-
қышымен шектеледі. Шонданай-тік ішек
шұңқырының артқы қабырғасын артқы өтісті
көтеретін бұшықеттің артқы будалары мен
құйымшақ бұлшықеті құрайды. Шұңқырдың
алдыңғы қабырғасы болып шаттың көлденең
бұлшықеттері саналады. Шонданай-тік ішек
шұңқырын толтыратын шелмай серпімді
эластикалық жастық қызметін атқарады.
Шаттың қанмен қамтамасыз етілуі:
Шатты ішкі жыныс артериясының, а.
рисіепсіа іпіегпа, тармақтары канмен қамта-
масыз етеді. Артерия жамбас астау қуысынан
үлкен шонданай тесігі арқылы шығып, шон-
данай білігін орап, кіші шонданай тесігі арқ-
ылы шонданай-тік ішек шұңқырына кіріп,
бірнеше ірі тармақтар, төменгі тік ішек арте-
риясын, а. гесіаіһ іп/егіог, шат артериясын, а,
регіпеаііз, еркек жыныс мүшесінің немесе
деліткінің дорсалді артериясын, а. сіогзаііа
репіз, $. сіііогісііз, береді.
Шаттан веналық қан аттас веналар арқы-
лы ішкі мықын веналарына ағады.
Лимфа тамырлары беткей шап лимфа
түйіндеріне ағады.
Шатты жыныс нервісінің тармақтары:
төменгітікішекнервтері, п. гесіаііь іп/егіог, шат
нервтері, п. регіпеаііх және де құйымшақ
нервісінің тармағы - артқы өтіс-құйымшақ
нервтерімен, пп. апососсууеі, нервтендіріледі.
236
IV ТАРАУ
ЭНДОКРИНДІ БЕЗДЕР
(ЭЕАКСИЛАЕ ЕИООСКШАЕ
ЭНДОКРИНДІБЕЗДЕР
(ТҮТІКТЕРІЖОҚ БЕЗДЕР).
Организмде өтетін процестерді реттеу
жүйке жүйесімен ғана емес, сонымен қатар
эндокринді бездермен қамтамасыз етіледі.
Акырғыларына топографиялық орналасуы
және шығу тегі әртүрлі бездер жатады,олар-
дың түтіктері жоқ және шығаратын секретін
(инкрет) тікелей қанға немесе лимфаға
бөледі. Эндокринді бездердің (ағзалардың)
жүмыс өнімдері — гормондар. Бұл өте аз
мөлшерінде организмнің әртүрлі функция-
сына әсер ете алатын жоғары дәрежелі био-
логиялық активті заттар. Гормондар (грек.
һогтао - тітіркендіремін) сүрыптаушы фун-
кцияға ие, яғни нысана-мүшелердің жүмы-
сына накты әсер ете алады. Олар жасушалар-
дың, тіндердің, мүшелердің және барлық
организмнін өсу және даму үрдістеріне рет-
теуші әсерді қамтамасыз етеді. Гормон
өнімінің артыкшылығы немесе жетіспе-
ушілігі организмде ауыр ауытқушылықтар
мен ауруларды тудырады.
Бір-бірінен анатомиялық дараланған эн-
докринді бездердің өзара әсері айтарлык.
Нысана мүшелерге гормондар қан арқылы
жеткІзІлетІндІктен мүшелердІң бұл реттелуін
гуморалді реттелу деп атайды. Сонда да орга-
низмде өтетін барлық үрдістер орталық
жүйке жүйесінің бақылауында болады.
Мүшелержүйесініңосындай реттелуі жүйке-
гуморалді деп аталады.
Қазіргі кездегі эндокринді мүшелердің
жалпыға ортакжіктелуі олардың эпителийдің
әр түрлерінен пайда болуына байланысты
[Зварзин А.А., Щелкунов С.И., 1954].
1. Жұтқыншақ ішегінің эпителиалді жа-
мылғысынан дамитын, шығу тегі эндотер-
малді бездер — бранхиогенді топ. Олар қал-
қанша және қалқанша жанындағы бездер.
2. Шығу тегі эндотермалді бездер —
ішектік түтіктік эпителиінен дамыған — ұйқы
безінің эндокринді бөлігі (панкреаттық арал-
шықтар).
3. Шығу тегі мезодермалді бездер — ин-
терреналді жүйе, бүйрекүсті безінін қыртыс
заты мен жыныс бездерінің интерстициалді
жасушалары.
4. Шығу тегІ эктодермалдІ бездер — нерв
түтігінің алдыңғы бөлігінің туындылары (не-
врогенді топ) — гипофиз және томпақ дене
(мидың эпифизі).
5. Ш ығу тегі эктодермалді бездер - нерв
жүйесініңсимпатикалықбөлімініңтуындыла-
ры. Бұл топқа бүйрекүсті безінің милы заты
мен параганглиялар жатады.
Қалканша без
Қалқанша без, уіапсіиіа іһугоісіеа, ішкі сек-
рециялықбездердің ішіндегі ең ірі тақбез. Ол
мойынның алдыңғы аймағында, көмей мен
кеңірдектің жоғарғы бөлімдерінің аралығын-
да орналасқан. Бездің оң және сол үлестері,
ІоЬиз сіехіег еі зіпізіег, және қылтасы, іхіһтиз
§іапсіиіае іһугоісіеа, ажыратылады (№198, 199,
200 суретті қараңыз). Қалқанша бездің оң
және сол үлестерін бір-бірімен жалғастыру-
шы қылтасы, кеңірдектің II және III жарты-
лай сақиналы шеміршегінің маңында орна-
ласқан. Кейбір жағдайларда қалқанша без
қылтасы кеңірдектің I шеміршегінің тұсын-
да немесе жүзіктәрізді шеміршектің доғасын-
да жатады. Кейде қалқанша без қылтасының
мүлде болмауы жиі байқалады, мұндай жағ-
дайда, калқанша без үлестері дербес орнала-
сады.
Қалқанша бездің оң және сол үлестерінің
жоғарғы полюстары көмейдің қалқанша ше-
міршегінің жоғарғы жиегінен кішкене төмен,
ал төменгі полюстары кеңірдектің Ү-ҮІ ше-
міршектер деңгейіне жетеді. Қалқанша
бездің артқы-бүйір беті жұтқыншақтың
көмей бөлігімен, өңештіңбастапқы бөлігімен
және жалпы ұйқы артериясының алдыңғы
айналымымен жанасады.
Қалқанша без қылтасынан немесе бір үле-
сінен қалқанша шеміршегінің алдында орна-
ласатын 30 % жағдайда кездесетін, пирами-
далық үлес, ІоЬиь ругатісіаііз, тармақталады.
Бұл үлестің ұшы тіласты сүйегінің денесі-
не жетеді.
Ересек адамдарда қалканша бездің көлде-
нең мөлшері 50-60 мм-ге жетеді. Қалқанша
без қылтасының вертикалді мөлшері 5-15
мм-ге жуық, қалыңдығы 6-8 мм. Қалқанша
бездің максималді салмағы 30 жаста 25-30 г.,
50-55 жастан соң бездің мөлшері мен сал-
мағы азаяды. Әйелдердің қалқанша безінің
мөлшері мен салмағы ерлерге қарағанда
үлкен.
239
- (Һ\ок1сипі
' коһцч р\ гаінібаііч
-А.іһчгокіеа ^ірегіог
М(һ\токіеа Іпісгіог
са Іпісгіог
—' Лтһсгоігіса іпіа
І.щ.іһмоіп окіешп
тссІіаһштГ
Ьіһшіь еіаікіиіас
іһхтоісіеас
А.1Һ\ гоіііса чірегіог
\ дһ\гоіііеа мірегіог
М .СГІСОІҺ} ГО!СІС11>
РІехіь (һ\ гокіеич ііпраг
19Х-сурст. Калканпіа без, айырша без; алдынғы корінісі.
Калканша бсз кабыргасынын құрылысы:
Сырткы, дәнскер тінді-фпброзды кабык
(капсула), ол кснірлек пен комеймен бітіскен.
Сонын әсерінсн комей қимылдағанда. ка.ік-
анша безлс орнын ауыстырады. Бездіи ішінс
капсулалан дәнекер іінлі қалкалар-шарбак-
шалар тармакталалы. олар түйіншелердсн
кұралған ү.іеспіе.іерге болсді. Түпіншслсрдін
кабырғасы ішінен текше пішінлі эпителналді
түйіншелік '«.асушалармен көмкерілгсн, ал
іүйіншелерлін ііпічдс кою сүныктык-кол-
лоил орналаскан. Коллоилтын күрамында
қалканша беч іормоны бар. Калканша бсзлін
беипслік 'іүіііішіскгік 'ліитслийінін кызметі
йодты жинау қабілетіне ие. Калқанша бсз
тінінде йодтың конпентрацпясы 300 ссе көп,
кан плазмасынын құрамына карағанда.
Калканша безлің кызметі иерв жүйссімен
және гипофиздін аллыңғы үлесінің тиреот-
ропты гормонымен камтамасыз етілелі.
Кдлқанша бездін канмен
қамтамасыз етілуі:
Бсзлің оң және сол үлестерінін жоғарғы
полюсын сырткы ұйкы артериянын тармағы
-жоғарғы қалканша артерия. төменгі полю-
сын бүганаасты артерияның калқапша-мо-
йын сабауының тармағы-төменгі калканша
240
М.согЫгісіог
рһагупш\ іпіегіог
ЕІЦ.іҺуГоҺуоіІсШП----
(ііапсһііа іһугоіЛеа-*
(Іоһик ыпіМег)
Еморһаішя
. (тіапфііа {хігаіііүгокіеа
МІ]ХТ!()Г
(ііапсіиіа (һугоісіеа
Іоінів сіехісг
(ііапсііііа рагаіһугоісіеа
іпГегіог
Мсопя гісіог
X' рһагугншіпаііш
>7 СаПіІа£Іле$ ігаеһеаіе*
199-сурст. Қалканша бс і жоғаргы жәпе томспгі калканша жаныилаіы бсчаер : арткы корінісі.
аріерия канмен камтамасыз етеді. Калканша
без кансуласы мен мүшенін ішінде калканша
артсриялар тармакгары коптегсн анастомоз-
дартүіелі. Ксйде калканіііабезліптөмснгі ио-
люсын иык-бас сабауыпың тар.магы - ен
томенгі калканіпа артериясы канмсн камта-
масыз етеді.
Калканша безден всналык кан жоғарғы
және ортаніы калканша веналары аркылы
ішкі мойындырык вснаға, төмснғі калканша
вснасы аркылы нык-бас вснаға ағады.
Калканша безлін лимфз тамырлары ка_ік-
інша, комспаллы, кенірдекалды және ма-
кыпдағы лимфа іүйіндерінс ашылалы.
Калканша безді симпатикалык сабаудын
мойын түйіндсрінің жәпе кезбе нсрвтіи нп.
М/а7і(се/5»/?ег/оге^ш/ёгюгтармактары нервтеп-
діреді.
Ка іканша жанындағы бездер.
Жұп жоғарғы ка.ткаіпна жанындағы бсз,
^іашіиіа рапиһугоиіеа ыірегіог., жәнс томенгі
ка л к а н ш а жа н ы 11 д а ғ ы б е з. у/а п (I и Іа
рагаіһугоіеіеа іп/егіог, дөнгелск нсмесс сопак-
ша пішінлі дснсшіктер, калканша безі
үлесініи арткы беткейіндс орналаскан. Әр
бсзлін мөлшері: ұзындығы — 4-8 мм, сні - 3-
4 мм, калындыгы - 2-3 мм. Бұл ленсшік-
241
І.ишпа
РаІаШпі пюііе
А.сагоііз схіета
Рһагупх
РІехшч рһагупеепз'..
- А.сагоік сопнтшпк
-(ііапдиіа Іһугоісіеа
Уіһутоісіса іпГегіог
Ке^орһацеиз -
Е$орһа£іі5
Магуп£еіі8 гесиітепь
У^ициіагі^ іпіегпа
Алһугоісіеа іпГегіог
Тгасһеа
Лдһугоісіеа нирсгіог
У.ү.іһугоіііеае мірегіогех
А.сагоіі* іпіегпа
(іІапЦііІа рагаіһ\тоі<іеа
мірегіог
ІЧ.Іагуп^еия іпГсгіог.
(ііапііиіа рагасһугоісіеа •
іп Гегіог
201 -сурст. Кіыканша без. қалканша жанындағы бездер(жоғарғы және томспгі); бүііір көрінісі.
біапдиіа
ьиһтапсііһиіагін
А. Ііпциаік
терпін саны тұракты смес және 2-дсн 7-Х-ге
дсііін өзгсре алады. орташасында - 4, калк-
ашпа бсздін әрбір үлестсрінің арткы жағын-
да екеудсп: бір бсз үстінде. екіншісі астыида.
Бсздердін жалпы салмагы 0.13-0,36 г-нан
көп смес. (138, 139 сурс ітсрлі караңыз)
Калкаиша жаиындагы бсчлердін калкан-
ша бсзінен айрмашылыіы бояуынын ашык-
тау болуында (балаларда - акшыл-кызыл
түс, ерессктсрде - саргыш-коныр түс).
Кобінесе, ка.ікапша жаныпдагы безлер
іоменгі калканша аргериясы нсмесе онын
гармактары калканша бсзінін гініне енетін
жерде орналаса.іы. Калканша жанынлагы
бездер айналасындаіъі тіндерден фиброзды
кагішыкпен бөлінеді, одаи бездер ішіне дәне-
кер тінді кабатгар енеді. Акырғыларында өте
көп кан тамырлары бар және олар кадқанша
жанындағы безлерді эпитслиалді жасушалар
тогггарына бөлсді.
Калқанша жанынлағы бсздердіи гормоны
паратиреокрпн (паратгормон) фосфор мсн
кальццйлің алмасуын реттеуге катысады.
Калкаиніа жанындағы бездердіи
қанмен камтамасыз етілуі:
Калканша жанындағы бездерлін канмен
камтамасыз етілуі жоғарғы және төменгі кал-
42
канша артерияларымен, сонымен қатар
өңеш және кеңірдек тармақтарымен жүзеге
асады.
Веналық қан аттас веналар бойымен кетеді.
Кдлқанша жанындағы бездердің жүйкеле-
нуі қалқанша безінің жүйкеленуі сиякды.
Ұйқыбезінің эндокринді бөлігі.
Ұйқыбезі эндокринді және экзокринді
бөліктерден тұрады. (№201 суретті қараңыз)
Ұйқыбезінің эндокринді бөлігі, рагз епсіосгіпа
рапсгеаііз, панкреаттық аралшықтарды,
іпзиіае рапсгеаіісае (Лангерганс аралшықта-
ры) түзетін эпителиалді жасушалардың топ-
тарынан түзілген, олар қалған экзокринді
бөліктен жұка дәнекер тінді қабықпен
бөлІнген. Панкреаттық аралшықтар ұйқы
безінін барлық бөлімдерінде кездеееді, әсіре-
се, ұйқы безінің құйрығы аймағында көп шо-
ғырланған. Аралшықтардың көлемі 0,1-0,3
мм, ал жалпы салмағы ұйкы безі салмағының
1/100 бөлігін кұрайды. Панкреаттық арал-
шықтар ұйқы безінің экзокринді бөлігі сияқ-
ты алғашкы ішектің эпителиалді ұрығынан
дамиды. 01 және р-жасушалардан тұратын
панкреаттық аралшықтар олардың айнала-
сындағы қан тамырлар капиллярларымен
қанмен қамтамасыз етіледі. Панкреаттық
аралшықтар жасушаларынан бөлінетін гор-
мондар: инсулинжәне глюкагон қанға түсіп,
көмірсулардын алмасуын реттеуге катысады.
Жыныс безінің эндокринді бөлігі.
Еркектерде аталық без іехііх, әйелдерде
аналық без оуагіит. Жыныс жасушаларымен
қатар екінші реттік жыныс белгілеріне жауап
беретін жыныс гормондарын канға бөледі.
Аталық бездегі эндокринді функция атқара-
тын интерстиций, ол қан және лимфа капил-
лярлары қасындағы нреленген шәуетөзекше-
леріарасындағы борпылдакдәнекертінде ор-
наласатын аталық бездІң интерстициалдІ эн-
докриноциттерінен түзілген (Лейдиг жасу-
шалары). Аталык бездің интерстициалді эн-
докриноциттері аталық жыныс гормоны- те-
стостеронды бөледІ.
Аналық безде эстроген және прогестерон
жыныс гормондары түзіледі. Эстрогеннің
(фолликулин) түзілетін жері жетілген
түйіншелердІң дәнді қабатымен қатар, ана-
лық бездің интерстициалді жасушалары.
Түйіншелердің (фолликулдардың) өсуі мен
интерстициалді жасушалардың белсенділігі
гипофиздің фолликулин және сары дене гор-
мондарынынәсеріненжүреді. Сарыдене гор-
моны овуляциянын басталуы мен жасушала-
ры аналық без гормоны — прогестеронды
бөлетін сары дененің түзілуіне әсер етеді.
Прогестерон қынаптын шырышты қабығын
ұрықтанған жұмыртқа жасушаны қабылдауға
дайындайды да, жаңа түйіншелердің өсуін
тежейді.
Бүйрек үсті безі.
БүйрекүстІ безІ, $іап(1иіа зиргагепаііз, -
құрсақарты кеңістІкте, сәйкес бүйректін жо-
ғарғы ұшының үстінде орналасқан жұп мүше.
(№201,202, 203 еуреттерді қараңыз) Бүйрек-
үсті безі алдынан қабысқан конус пішінді. Он
бүйрекүсті безін алдынан қарастырған кезде
ол дөңгеленген бұрыштары бар үшбұрышқа
ұқсайды. Сол бүйрек үсті безінің ұшы жал-
пайған, ол жартыайға ұқсайды. Бүйрекүсті
безінің әрқайсысында үш бетін ажыратады:
алдыңғы,/«с/е5 апіегіог, артқы,//с/орозіегіог,
және төменгі,/7с/е5 гепаііз. Бүйрекүсті бездер
ХІ-ХП кеуде омыртқалары тұсында орнала-
сқан. Оң бүйрек үсті безі солға қарағанда
төмендеу орналасқан. Артқы бетімен
көкеттің бел бөлімімен, алдыңғымен — бау-
ырдың висцералды бетІмен және он екІ елІ
ішекпен, ал астыңғы иілген бүйректік беті-
мен оң бүйректің жоғарғы ұшымен беттеседі.
Оң бүйрекүсті безінің медиалді жиегі, таг$о
тесІіаИз, төменгі қуыс венамен шектеседі.
Сол бүйрекүсті безінің медиалді жиегі қолқ-
амен шектеседі, алдыңғы бетімен ұйқы
безінің құйрығы және асқазанның кардиалді
бөлігімен беттеседі. Артқы беті көкетпен,
төменгісі сол бүйректің жоғарғы ұшы және
оның медиалді жиегімен беттеседі.
Бүйрекүсті безінің әрқайсысы бүйрек маңын-
дағы шелмайда жатады. Оң және сол
бүйрекүсті безінің алдыңғы бетінің бір бөлігі
париеталдІ Ішастармен қапталған. Ересек
адамда бір бүйрекүсті безінің салмағы - 12-13
г, ұзындығы - 40-60 мм, биіктігі (ені) — 20-30
мм, қалындығы 2-8 мм. Оң бүйрекүсті безінің
салмағы мен көлемі солдан сәл кішіреу.
Бүйрекүсті безінің беті кедір-бұдыр, әсіре-
се сол бүйрекүсті безінің алдыңғы бетінде
терең жүлге — кақпа, һііиз, айқын көрінеді,
олардан мүшенің орталық венасы шығады.
243
201-сурет. Ұйкыбез, он екі е.іі ішек; аллынгы корінісі.
Сыртынан бүйрекүсті безі тіимен тығыз
бітіскен және мүшенін тереиінс көптеген
лонекер гінлі шарбакшаларды беретін фнб-
роілы капсуламсн капталған, Фиброзды кан-
суланын ішінен гистолоғнялық кұрылымы
күрделі және үш юналан түратын қыртыс за г,
сопех, жаталы. Сыртынан, кансулаға жакын,
шумактык зона, юпа ^ІотегиІоаа, орналаскан.
Одан кеіііп ортанғы кендеу кслген будалық
зона, зміарксісиіиіа, орналаскан. Мнлы зат-
іісн шектесенн жср.те ішкі тор.ты зона, ^опа
гегісиіагіа, орпаласалы. Аталгап зоналардын
жасушалары хнмиялык күрамы жоне физио-
логиялыкәсері әргүрлі гормон болетінліктен
бір-бірінсн функционалді лараланады.
Бүйрекүсті бсзінін қыртыс заты гормонда-
рынын жалпы атауы - кортикостероидтар,
олар үш топқа болінеді: қыртыстың шумак-
тык зона жасушаларымен бөлінетін- минера-
локортикоид-альдостерон; будалык зонала
түзілетін глюкокортикоид-гидрокортизон,
кортикостсрон, 11-дсгидрө- және 11-лезок-
сикортикостерон; құрылысы және функііи-
яеы аталық жыныс гормондарына жакын
жыныс гормоны — андроген, торлы аймак-
тын жасушаларымен түзілетін эстрогсн және
прогсстерон. Бүйрскүсті безінің ортасында
хром қабатгарымен сарғыш-ала боялатын. ірі
жасушаларлан тұратын милы зат, тегіиііа. ор-
244
202-суреі. Бүнрскүсті безлері. оның милы және кыртыс заттары.
наласады. Осы жасушадардын скі түрі бар:
яіинефроциттер - негізгі массаны күрап,
алреналин боледі; милы затта топталып ша-
и і ы ра ға н н о рэ п и н ефро ц иггср - н орадре на -
лин болслі. Адреналин гликогсннін бүлшы-
кетгердегі жәнс бауырдағы қорын тө.мен-
дстіп, оны ыдыратаяы да, кандағы комірсу-
лар денгейін жогарлаталы. Инсулинге анто-
гонист, журек бүліиыкетінін жиырылуын
күпіейтелі жәнс жиілсхеді, тамырларды та-
рылта/іы, артсриялык кысымды көтереді.
Норалрсналинніц организмге әсері адрена-
:іииіе үксас. бірак осы гормондардын кейбір
функиияларынын әсері карама-қарсы
мүмкін. Норадреналин жүректін жиырылу
жиілігін тежейді.
Бүйрекүсгі безінін қанмен камтамасыз ет-
ілуіг
Әрбір бүйрскүсті безіне 25-30 артерия кс-
леді. Олардың ішінлегі ең ірілері: жоғарғы
бүйрекүсті артсриясы (төменһ көкеггі арте-
риядан), ортанғы бүйрекүсті (қолканын
күрсақболігінен) және томенгі бүйрекүсті ар-
териясы (бүйректік артернядан). Осы арте-
рия тармақтарынын ксйбіреулері тск қыртыс
затгы, калғандары қыргыс зат пен милы зат-
ты канмен қамтамасы.з етеді. Синусоидты
кантамырлар капиллярларынан орталық ве-
32 72
245
А_ашргагепаіе^ ыірегіогеь
203-сурет. Бүіірек жөпе бүіірскүсті бсздері (сол жак) және олардып тармырлары; алдынғы көріпісі.
ікінын ағыстары түзілслі, ол он бүйрекүсті
бсзінен төменгі куыс венаға. сол бүйрскүсті
безінде сол бүіірек венасына кұяды. Әсіресе,
сол бүйрскүсті безінсн какпа вснасына
1 ниофів.
Гппофнз, һурорһухіх (у/а/иіи/а рііиІІагіа),
сынатәрізлі сүйектін түрік еріпігінін гипофиз
шүцкырынла орна.іаскан жәнс бас сүіісгі
куысынан ершіктін көкетін күрайтын катты
ми.іы кабыкесіндісімен бөлінгсн. Оеы көкет-
гегі тесік аркылы гипофнз аралык мидын гк-
поталамусынын күйғышымсн байланыскан
Гипофнзлін көллеіісн мөлшері - 10-17 мм
алдынан — артына карай 5-15 мм, тігінен 5-
ратады - алдыиғы және арткы.
Ллдынгы үлес (алсногипофиз). /оһи:
апіе/іог (аііепо/іурорһухіа), ірілеу келген, бар-
лық гинофиз салмағынын 70-80% кұрайлы
Ол арткы үлсскс караганда тыгыздау. Гипо-
физ шүпкырынла орналаскан алдынғы ү.тес
246
те дисталды бөліктІ, рагз сІЫаІіз, ажыратады,
аралық бөлік, рагз іпіегтесііа, артқы бөлікпен
шекарада орналасқан және төмпелік бөлік,
раг, ІиЬегаІіз, жоғары көтеріліп гипоталамус-
тың кұйғышымен байланысады. Кан тамыр-
лардың көптігіне байланысты гипофиздін
алдыңғы үлесі бозғылт-сары қызғылт бола-
ды. Гипофиздың алдыңғы үлесінің тіні ара-
сында синусоидты капиллярлар орналасқан
безді жасушалардың бірнеше типтерінен
кұралған.
Артқы үлес (нейрогипофиз), ІоЬи$ розіегіог
(пеигоһурорһумз), гипофиз шұңқырының ар-
тқы бөлігінде орналасқан нервті бөлік, ІоЬиз
пегуозиз, және аденогипофиздің төмпешік
бөлігінің артында орналасқан құйғыштан,
іп/ипсііЬиІит, тұрады. Гипофиздің арткы үлесі
нейроглиалді жасушалардан (петуицид), ги-
поталамустың нейросекреторлық ядролары-
нан нейрогипофизғабаратын нервталшықга-
рынан және нейросекреторлық денелерден
құралған. Гипофиз оның жұмысын реттейтін
аралық мидың гипоталамусымен нерв тал-
шықтары және қантамырлары арқылы функ-
ционалді байланысқан. Гипофиздің алдыңғы
және артқы үлестерінің гормондары басқа
эндокринді бездер аркылы организмиің
көптеген функцияларына әсер етеді. Гипо-
физдін алдыңғы бөлігінде жас организмнің
өсу және даму процестерін ретгеуге қатыса-
тын соматотропты гормон (өсу гормоны)
бөледі; бүйрекүсті безінің стероидты гормон-
дар секрециясын реттейтін адренокортикот-
ропты гормон(АКТГ); қалканша бездің даму-
ына және продукциясына әсер ететін тиреот-
ропты гормон (ТТГ); организмнің жыныстық
жетілуіне әсер ететін гонадотропты гормон-
дар (фолликулаынталандырушы, лютеинын-
таландырушы және пролактин), олар аналык
бездегі түйіншелердің дамуына, овуляцияға,
сүтбездерІнІңөсуі мен сүт бөлінуге, еркектер-
де сперматогенез процесін реттейді. Сонымен
катар, гипофиздің алдыңғы үлесінде организ-
мдегі майлардың мобилизациясы мен утили-
зациясына әсер ететін гипофиздің липотроп-
ты факторлары бөлінеді. Гипофиздің аралық
үлесінде организмде меланиннің түзілуін рет-
тейтІн меланоцит гормоны түзІледІ.
Гипоталамустың супраоптикалық және
паравентрикулярлықядроларыныңнейросек-
реторлы жасушалары вазопрессин мен окси-
тоцин бөледі. Бұл гормондар гипофиздің ар-
тқы үлесІне гипоталамо-гипофизарлы жол
түзетін аксондар бойымен тасымалданады.
Гипофиздің артқы бөлігінен осы заттар қанға
түседі. Вазопрессин гормонының әсері та-
мырларды тарылтушы және антидиуретика-
лық болып табылады, соған байланысты оның
атауы антидиуретикалык гормон (АДГ). Ок-
ситоцин жатыр бұлшықеттерінің жиырылуы-
на әсер теді, сүт бездерінен сүт бөлінуді жақ-
сартады, сары дененің функциясы мен даму-
ың тежейді, асқорыту жүйесінің тегіс бұлшы-
қеттерінің тонусының өзгеруіне әсер етеді.
Гипофиздің қанмен қамтамасыз етілуі:
Үлкен мидыңішкі ұйқы артериясы мен ар-
териалді шеңберінің тамырларынан гипофи-
зға қарай жоғарғы және төменгі артериялар
бағытталады. Жоғарғы гипофиз артериялары
еұр денеге және гипоталамус құйғышына ба-
рады, ол жерде бір-бірімен анастомоз құрып,
ми тІнІне енетін капиллярлар, алғашқы гемо-
капиллярлықтор құрайды. Осы тордың ұзын
және қысқа ілмектерінен түзілетін қақпа ве-
нулалары гипофиздіңалдыңғы үлесінебағыт-
талады. Гипофиздің алдыңғы үлесініңтінінде
осы венулалар кең синусоидалді капиллярла-
рға тарап, екіншілік гемокапиллярлық тор
құрады. Гипофиздің арткы үлесі төменгі ги-
пофиз артериялары арқылы қанмен қамтама-
сыз етіледі. Ұзын және қысқа гипофиз арте-
риялар арасында ұзын артериалді анастомоз-
дар орналасқан (Д.А. Жданов, М.Р. Сапин,
И.Г.Акмаев).
Гипофиздің жүйкеленуіне мүшеге артери-
ямен бірге енетін симпатикалық талшықгар
қатысады. Сонымен катар, гипофиздіңартқы
үлесінде гипоталамус ядроларында орналаса-
тын нейросекреторлы жасушалар
өсінділерінің ұштары көптеп кездеседі.
Томпақ дене.
Томпак дене (ми эпифизі), согриз ріпеаіе,
(ерурһумз сегеЬгі) аралық мидың эпиталамусы-
на жатады және ортаңғы мидың жоғарғы
төмпешіктерін бір-бірінен бөлетін жүлгеде
орналасады. Томпақтын алдыңғы ұшынан
оң және сол таламустың (көру төмпешіктері)
медиалді беткейіне жүгеншелер, һаһепиіае,
тартылған. Томпақ дененің пішіні көбінесе
жұмыртқатәрізді, ересек адамда салмағы 0,2
247
8(гіа Іоп§іПи1іпа1І8-
Саұит аеріі реІІисіНі
—Согриз с.аііошт
'оти Апіепиз
Үепігісиіиз П1
Сіотш сһогоігіеит
Соти розіегшз
У.іһаіатовігіаіа
аирепог
Теіа сһогіоі4еа
үепігісиіі Ш
Ріехш сһогіоі(1еи8;
үепігісиіі Іаіегаііа <
Соһітпа Готісіз. і
Мисіеиз саиЦаіиз
,Ү.сһогоі(1еа &ирегіог
Ү.ү.сегеЬгі іпіетае
Согрш ріпеаіе
£ - У.сегеЬгі та§па
СегеЬеІІит
Ьатіпае аеріі реіһісіф
204-сурет. .Томпақдене, (сүйелді дене ментамырлы өрім жартылай алыныптасталған) жоғарғы көрінісі.
г, ұзындығы 8-15 мм, ені 6-10 мм, қалыңдығы
4-6 мм. 111 карыншаның қуысына қараған
томпақ дененің негізінде ойыс орналасқан.
Сыртынан томпақ дене құрамында көпте-
ген қантамырлардың анастамоздары бар
дәнекер тінді капсуламен қапталған. Капсу-
ладан мүшеніңішіне қарай дәнекертінді шар-
бақшалар (трабекулалар) енеді де, томпақ де-
ненің ұлпасын үлесшелерге бөледі. Ұлпаның
жасушалық элементтері саны жағынан көп
мамандырылған безді жасушалар — пинеало-
циттер (пинеоциттер) және аздау келген гли-
алді жасушалар (глиоциттер). Ересек және
әсіресе қарт адамдардың томпақ денелерін-
де құмды денелер (милы құм) кездеседі.
Томпақ дененің эндокринді рөлі: оның
жасушалары жыныстық жетілуге дейін гипо-
физ әсерін тежейтін зат бөледі және зат алма-
судың көбін ретгеуге қатысады.
Томпақдененің қанмен қамтамасыз етілуі:
Томпақденені артқы милықжәне жоғарғы
мишықтық артериялардың тармақгары қан-
мен қамтамасыз етеді.
Томпақ дененің веналары үлкен милық
венаға немесе оның артерияларына құяды.
Тамырлармен бірге мүше тініне симпати-
калық жүйке талшықтары енеді.
248
--Саг1і1а£0 іһугоідеа
ЬоЬиз ругатійік
А.сагоіія соттітій
Ү.ү.іһутісае
Риіто сіехіег
К.гЛһутісі
М ,сг ісоіһуго і(іеіі5
'“Оіапсіиіа іһугоійеа
А.іһугоісіеа іпҒегіог
Кг.іһутісі
ІоЬия (іехіег
ІоЬиз 8ІпІ5іег
Тпшсиз Ьгасһіосерһаііси
А.зиЬсІаҮІа (іехіга
Усаұа вирегіог
Ү.іһогасіса іпіет
А.іһугоісіеа іпіегіог
Тгасһеа
У]и£и1агІ8 іпіета
Ү.ЬгасһіосерһаІіса
/У.яиЬсІауіа кіпініга
А.іһогасіса іпіста
.іһутісі
огіа
Риіто 8ІпІ5іег
К.регісапііасиз
Регісапііит
Тһутив
205-сурет. Қалканшабез, айыршабез; алдыңғы көрінісі.
Айырша без.
Айырша без (тимус), іһутиа, алдыңғы
көкірекаралықта, он және сол көкірекаралық
өкпеқаптың аралығында орналасқан. Айыр-
ша без екі ассиметриялық үлестен-оң үлес,
/о/д/з^ех/егжәнесол үлестен, ІоЬиз зіпізіег, тұра-
ды. Олар өзара ортаңғы бөліктермен қосылғ-
ан. Әрбір үлестің төменгі бөлігі кеңейген, ал
жоғарғы бөлігі тарылған, және де кейде жо-
ғарғы үлестері екітісті айыр түрінде мойын
аймағында шығып түрады (содан айырша
без). Айырша бездің сол үлесі оңға қарағанда
үзын. 10-15 жаста жетілген айырша бездің
салмағы орташа 37,2 г, ал үзындығы 7,5-16
см-ге жетеді. Тимустың алдыңғы беті дөңес,
төстің сабы мен денесіне жанасады. Тимус-
тың артында қолқа мен өкпе сабауынын бас-
тапқы бөлігін алдынан жабатын жүрекқап-
тың жоғарғы бөлігі, қолқа доғасы мен оның
ірі тармақтары, сол иық-бас және жоғарғы
қуыс веналары орналасады.
Айырша бездің құрылысы:
Айырша безді сыртынан жіңішке дәнекер
тінді капсула, сараиіа іһуті, жабады. Капсу-
ладан мүшенің ішіне тимус затын үлесшелер-
ге бөлетін үлесше аралық қалқалар, аеріа
іпіегіоЬиіагіа, таралады. Тимус паренхимасы
249
206-сурет. Хромафин денешіктері, алдыңғы көрінісі.
үлесшенін перифериясында орналасатын
қою затган-кыртыстан, согіех іһуті, және ор-
талығында орналасатын ақшыл затган-милы
заттан, тесіиііа іһуті, түрады.
Тимустың стромасын торлы тін мен
жұлдызша пішінді көпөсінділі жасушалары -
айырша бездін эпителиоретикулоциттері
күрайды. Жасушалар мен талшықтардан
құралған торлы ілмекте тимустың лимфо-
циттері (тимоциттер) орналасады. Тимоцит-
тер кыртыс затында милы затқа карағанда
тығыз жатады.
Тимустың милы затында тимус денешік-
тері, согризсиіа іһуті, орналасады. Олар ты-
ғыз, өзгерген, өте жалпиған эптелиалді жа-
сушалардан құралады.
Айырша бездің қанмен
қамтамасыз етілуі:
Айырша безді ішкі кеуделік, қолқадоғасы-
ның және иық-бас сабауынан тармақтала-
ты н ти м усты қ тар мақтар, гғ. іһут ісі, қан ме н
қамтамасыз етеді.
Тимустан веналық қан иық-бас және ішкі
кеуделік веналарға ашылады.
Лимфа тамырлары алдыңғы көкірекара-
лық және кеңірдекбронхтық лимфа түйінде-
ріне ағады.
250
Тимусты оң және сол кезбе нервтің және
д е с и м п ати кал ы к сабауд ы ң м ой ы н - кеуде, жо -
ғарғы кеуде өрімдерінен тармақталатын не-
рвтер нервтендіредһ
Параганглилер
Парағанғлилер катехоламин түзетін хро-
мафин денешіктерінің жиынтығы (№206 су-
ретті қараңыз). Олар симпатикалык нерв
жүйесінің ұрығынан түзіледі. Парагангли-
лерге келесі түзілістер: жалпы үйқы артери-
яның сыртқы және ішкі үйқы артерияларға
бөлінген жерінде орналасатын үйқы шумақ-
шасы, §1оти$ сагоіісиз, қүрсақтық колқаның
алдыңғы бетінде орналасатын-бел-қолқа
параганглиі, және өкпе сабауы мен қолқа-
ның аралығындағы жүрекүсті параганглиі
жатады. Сонымен қатар көптеген ұсақ па-
раганглилер де кездеседі. Оларға: ішастар-
дың артында симпатикалық сабау жанын-
дағы, симпатикалык нерв жолындағы, шәу-
ет қуықшалары жанындағы, жатыр-кынап
нерв өрімінің, кейбір ішкі мүшелердің
(жүрек, бүйрек, өкпе) тіндерінде орналаса-
тын параганглилер жатады. Олар жіңішке
дәнекертінді капсуламен қапталған. Хрома-
фин денелерінін жасушалары бүйрекүсті
бездерінің милы заты жасушаларына ұқсас,
кұрамында ұсак дәндер бар.
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
(Іпікі мүшелер жүйесі және эндокринді бездер)
АТЛАС
2-том
Жалпы редакциясын басқарған
Қазақстанның еңбек сіңірген кдйраткері профессор
А.А. Идрисов
Ә.Б. ӘУБӘКІРОВ, Ү.Ж. ЖҰМАБАЕВ, Т.М. ДОСАЕВ,
Ф.М. СҮЛЕЙМЕНОВА, Қ. Е. СИСАБЕКОВ, М.З. ШАЙДАРОВ
Техникалықредакторы Р. Түрлынова
Компъюпгерде беттеген Т. Молдағүлов
Көркемдеуші редакторы Ж. Қазанқапов
Басуға 05.03,07 қол қойылды.
Пішімі бО/ЗРД. Қағазы офсеттік.
Офсеттік басылыс. Шартты б. т. 31,5.
Тапсырыс №72. Таралымы 1000дана.
«Фолиаит» баспасы
010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 87/1
«Фолиант» баспасының баспаханасында басылды
010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 87/1